विकिस्रोतः sawikisource https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter माध्यमम् विशेषः सम्भाषणम् सदस्यः सदस्यसम्भाषणम् विकिस्रोतः विकिस्रोतःसम्भाषणम् सञ्चिका सञ्चिकासम्भाषणम् मीडियाविकि मीडियाविकिसम्भाषणम् फलकम् फलकसम्भाषणम् साहाय्यम् साहाय्यसम्भाषणम् वर्गः वर्गसम्भाषणम् प्रवेशद्वारम् प्रवेशद्वारसम्भाषणम् लेखकः लेखकसम्भाषणम् पृष्ठम् पृष्ठसम्भाषणम् अनुक्रमणिका अनुक्रमणिकासम्भाषणम् श्रव्यम् श्रव्यसम्भाषणम् TimedText TimedText talk पटलम् पटलसम्भाषणम् गैजेट गैजेट वार्ता गैजेट परिभाषा गैजेट परिभाषा वार्ता 3 6240 341396 340712 2022-07-25T19:27:42Z MediaWiki message delivery 1204 /* Tech News: 2022-30 */ नवीनविभागः wikitext text/x-wiki == काचित् उपायकल्पना == नमस्ते शुभे महोदये, अहम् अरुणः नाम अमेरिकदेशीयः अभियन्त्री। एतानि सर्वाणि पुस्तकानि दृष्ट्वा, यानि त्वया अन्यैः च विकिस्रोतसि लिखितानि संशोधितानि च, परमाम् एव प्रीतिम् आगतः अस्मि। मम प्रीतस्य तु एका शङ्का संभूता, यत् विकिस्रोतः सुसमर्थम् अपि सत् दुरवगम्यं लौकिकजनैः.। अहम् अपि, संगणकाभियन्त्री सन् अपि, एतत् सर्वं पश्यन् मूढः इव तिष्ठामि। अतः एषा एवे मम उपायकल्पना: "user interface" इति सरलीक्रियेत अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् जालदेशे इति। अस्मिन् सरलीकृते, सम्पादक-जनसंख्या द्विगुणा दशगुणा वा भवेत् इति मन्ये। अपि च, लेखन-संशोधन-आदि-कार्याणि वेगतरं क्रियेरन् इति आशा। तद् अहं यथोक्तम् औपयिकं जलदेशं रचयितुम् इच्छामि। "हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा" इति एतेन भवतीम् एव पृच्छामि, यद्वा यथोक्तः उपायः साफल्यम् अव्यर्थतां च गच्छेत् यदि वा न। [[सदस्यः:अरुणः|अरुणः]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:अरुणः|सम्भाषणम्]]) ००:१४, २४ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) :: नमस्ते [[सदस्यः:अरुणः|अरुण]]वर्य, भवतः सन्देशं पठित्वा सन्तोषः अनुभूतः । निश्चयेन एतादृशः प्रयासः करणीयः अस्ति । अस्मिन् विषये चर्चां कर्तुम् अत्र लेखितुमर्हति - मम जिमैल् - shubhazero - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१२, २५ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) ==शीर्षकाः == शुभावर्या, मया अद्य यः संदेशः प्रेषितः अस्ति, तत् केनापि कारणेण अन्येभः संदेशैः सह मिश्रितमस्ति। पुनः प्रेषयामि - विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे वेदाः शीर्षके उपवेदाः संज्ञकःः एकः पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/7ao उपवेदाः] तस्मिन् पृष्ठे धनुर्वेदः शीर्षकः उपलब्धः अस्ति। किन्तु न स्थापत्यवेदः(शिल्पशास्त्रः)। अस्य नियोजनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy अपि च, यस्य पृष्ठस्य भवता अद्य अपलोपनं कृतमस्ति, तत् मम संगणके विकृतरूपे इदानीमपि दृष्यमानः अस्ति, न पूर्णरूपेण अपाकृतः अस्ति। अहं गणेशपुराणम्/खण्डः १(उपासनाखण्डम्)/अध्यायाः ७१-७५ शीर्षकस्य पृष्ठस्य निर्माणं कर्तुमिच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, नारदपुराणे [https://sa.wikisource.org/s/4zs १.५६] सप्तशताधिकाः श्लोकाः सन्ति। तेषां उपशीर्षकेषु विभाजनाय किं कूटसंकेतः अस्ति, येन उपशीर्षकाः पाठस्य अंगाः न भवेयुः, यदा माऊस शीर्षकोपरि स्पर्शं करोति, तदैव ते दृष्टिगतानि भवेयुः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:०८, ५ जुलै २०२१ (UTC)puranastudy :::नमस्ते, मया किं करणीयमिति न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३०, ६ जुलै २०२१ (UTC) ==सामवेदः== शुभावर्या, यदाकदा अहं सामगानस्य संचिकायाः आरोपणं विकिमीडिया उपरि करोमि। अयं सामगानं ध्वानिक संचिकारूपे अस्ति। अयं न मया कृतं गानमस्ति, अपितु तंजौरनगरात् श्री सीतारमणेन कृतमस्ति। यदा अस्य आरोपणं अहं विकिमीडिया उपरि करोमि, तदा अहं वचनं ददामि यत् अयं मम कृतिरस्ति। नायं सत्यः। अस्य कः विकल्पः अस्ति। श्री सीतारमणः कथयति यत् तेन अस्य गानं सम्पूर्णविश्वे प्रचारप्रसारहेतु कृतमस्ति। अतएव, तस्य संग्रहात् अंशं गृहीत्वा विकिमीडिया उपरि स्थापनं दोषपूर्णं नास्ति। किन्तु मम कृति अपि अयं नास्ति। अस्य किं विकल्पः अस्ति। विकिमीडिया विकल्परूपेण कर्तापक्षतः ईमेलस्य अपेक्षा करोति यत् तेन अस्य सर्वाधिकारः विकिमीडियाहेतु प्रदत्तः अस्ति। किन्तु मम संदर्भे अयं संभवं नास्ति यत् श्री सीतारमणतः शपथपत्रग्रहणं सम्भवं अस्ति। श्री जी.के. सीतारमणस्य दूरभाषः 07639588146 अस्ति। अहं तेन सह हिन्दीभाषायां वार्तालापं करोमि। तस्य निवाससंकेतः - श्री जी.के. सीतारामन, श्री वेंकटाद्रि विद्यापीठम् ट्रस्ट, 2/205, अग्रहारम्, कालांचेरी, तंजोर 613504 [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १७:३६, २९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy शुभा महोदया, सामवेदस्य सामस्य मया केनापि प्रकारेण नवीनपृष्ठः सर्जितः अस्ति। https://sa.wikisource.org/s/1sjv प्रश्नमस्ति - यानि सामगानानि सन्ति, ते बिम्बरूपेण सन्ति। तेषां लिप्यान्तरणं संभवं नास्ति। सर्वेषां सामानां बिम्बानां प्रकाशनं विकिसोर्स उपरि केन प्रकारेण भवितुं शक्यते। किं तेषां बिम्बानां पृथक् - पृथक् अपलोडिंग विकिमीडिया कामन्स उपरि करणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:४४, ३१ मई २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] उत्तरम् ईपत्रद्वारा प्रेषितमस्ति । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:०२, ४ जून २०१९ (UTC) शुभा महोदया, यथा भवान् जानाति, सामवेदसंहितायाः यः गेयभागमस्ति, यथा प्राकृतगेय एवं ऊहगानम्, तस्य युनिकोड रूपान्तरणम् संभवं नास्ति। केन प्रकारेण एषां ग्रन्थानां समावेशं संस्कृतविकिसोर्स उपरि संभवं अस्ति। यदि तेषां समावेशं भवेत्, तर्हि यदा - कदा यानि अन्येभ्यः गीतानि सामानि अहं प्रापयामि, तेषां स्थापनं समुचित स्थाने संभवं भवेत्। अपि च, विकिमीडिया कांमन्स उपरि सामवेदस्य पृथक् समूहस्य सृजनस्य आवश्यकता अस्ति। अहं समूहसृजनं न जानामि। अपि च, सोमयागस्य अपि पृथक् समूहसृजनस्य आवश्यकता अस्ति। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 24-3-2019 शुबा महोदया, भवतः उत्तरं तदैव उपयुक्तं यदा समूहः पूर्वमेव वर्तते। किन्तु यदा नवीनसमूहस्य सृजनस्य आवश्यकता भवति, तदा काठिन्यं अस्ति। उदारहणार्थं, तार्क्ष्यसाम(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_Eagle_chant.ogg) अस्य वर्गीकरणं अहं सामवेद वर्गे कर्तुमिच्छामि, किन्तु अयं वर्गः संप्रति उपलब्धं नास्ति। अतएव, कृपया सामवेदः एवं सोमयागः एतयोः द्वयोः वर्गयोः भवान् सृजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 25-3-2019 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, वर्गद्वयमपि मया कृतमस्ति | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:२३, २६ मार्च २०१९ (UTC) ==शब्दान्वेषणम् == शुभावर्या, विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे दक्षिणपार्श्वे यः अन्विष्यताम् संज्ञकः आयतः अस्ति, तत्र यदि देवनागरीकुंजीपटलः अपि स्थाप्यन्ते, तर्हि उत्तमं भवेत्, यथा निम्नलिखितजाले - http://sanskrit.jnu.ac.in/vedanta/index.jsp?lex=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A5%AC-%E0%A5%A7%E0%A5%AE-%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5&itext=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2&itrans=&lastChar=#result सम्प्रति अहं विकिमीडिया कांमन्स उपरि बिम्बानां आरोपणे असमर्थः अस्मि। कारणं न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:२२, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिजालपुटे तु ctrl M नुदति चेत् देवनागर्या लेखितुम् अवकाशः भवति । पार्थक्येन दातुम् अवसरः नास्ति । विकिमीडियापृष्ठे किमर्थम् आरोपणं न शक्यते इति कारणं न सूच्यते किम् ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <inputbox> type=fulltext prefix=शतपथब्राह्मणम् break=no width=10 searchbuttonlabel=शतपथब्राह्मणम् शोधः </inputbox> शुभा महोदया, उपरिलिखितं इनपुट बांक्सद्वारा केवलं पूर्णशब्दस्य अन्वेषणं भवति। शब्दांशस्य अन्वेषणाय अस्मिन् कानि परिवर्तनानि कर्तुं शक्यन्ते।- ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 9-4-2018 ::::शब्दांशस्य अन्वेषणाय अधुना व्यवस्था न विद्यते [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:३३, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==ध्वानिक फाईल== शुभा महोदया, अहं यागस्य गानसम्बन्धी फाइलानां उपारोपणं विकिसोर्सोपरि कर्तुमिच्छामि। विकिमीडिया कांमन्स उपरि ये ध्वानिक फाईलाः सन्ति, तेषु ध्वनिः नास्ति। केन कारणेन, अहं न जानामि। अयं कोपि मम त्रुटिरपि भवितुं शक्यते। यदि भवान् अस्मिन् विषये जानासि, तर्हि सूचयतु। अपि च, सामवेदस्य ये पृष्ठाः विकिसोर्सोपरि सन्ति, ते सर्वे आंडियो फाईल सह समृद्धाः भवितुं अर्हन्ति। सामवेदस्य गानस्य फाईल मम संग्रहे अस्ति, किन्तु तस्य सर्वाधिकारः केन प्रकारेण प्रापणीयं अस्ति, न जानामि। - ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 2-4-2018 :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, wiki commons मध्ये भवता योजितानां संचिकानां सम्पर्कसूत्रं (link) यच्छतु । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) शुभा महोदया, विकिकांमन्स उपरि मया योजिताः संचिकानां संपर्कसूत्रं puranastudy अस्ति। किन्तु तासां मध्ये कोपि संचिका आडियो नास्ति। विकिकांमन्स उपरि ये अन्या आडियो संचिकाः सन्ति, मम संज्ञाने तेषु आडियो उपलब्धा नास्ति, यद्यपि आडियो उपकरणस्य चिह्नं अस्ति। :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 3-4-2018 ::: महोदय, संचिकानां link प्रेषयतु । अन्यथा अन्वेषणं कष्टसाध्यम् । सम्पर्कसूत्रं puranastudy इति न । योजकस्य नाम तत् । यत् योजितं तस्य link पृष्ठस्य उपरि भवति । तत् प्रेष्यते चेत् द्रष्टुं शक्नोमि । --[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==नवीन संस्कृतविकिसोर्सम्?== शुभा महोदया, अंतर्जाले गूगल सर्चमध्ये अहं विकिसोर्सस्य नवीनं रूपं पठामि - [https://sa.m.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D विकिसोर्स] किमिदं मिरर साईट अस्ति [[सदस्यः : puranastudy]] 13-2-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सत्यं खलु महोदय ! अहं प्रथमवारं पश्यन्ती अस्मि । विचारणीयम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:०५, १६ फरवरी २०१८ (UTC) ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] m stands for mobile version. It is the mobile version on sa wikisource. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ फरवरी २०१८ (UTC) किन्तु मोबाईल संस्करणं अत्यन्तं अपूर्णमस्ति। न सर्वे पृष्ठाः तत्र दृश्यन्ते। [[सदस्यः : puranastudy]] 17-2-18 ==अथर्ववेदः == शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे अथर्ववेदस्य पृष्ठस्य उल्लेखं नास्ति। कृपया समीचीनं कुरु - https://sa.wikisource.org/s/a9y - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 30-9-17 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] सम्यक् कृतम् । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, २ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, पृष्ठोपरि अथर्ववेदस्य शौनकसंहितायाः स्थापनान्तरं पैप्पलाद संहितायाः स्थापना अपि वांछनीयमस्ति। अपि च, अथर्वपरिशिष्टः ग्रन्थस्य अपि स्थापना वाञ्छितमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 :::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] भवतः अपेक्षा का इति न ज्ञातम् । मया किं करणीयमस्ति ? कृपया सूच्यताम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४९, ३ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मम सुझावमस्ति यत् [https://sa.wikisource.org/s/r04 पैप्पलाद संहिता] अपि अथर्ववेद एव अस्ति। अतएव, अथर्ववेद पृष्ठे शौनकीय अथर्ववेद संहिता साकं अस्य उल्लेखमपि वांछनीयं भविष्यति। अपि च, [https://sa.wikisource.org/s/171i अथर्वपरिशिष्टः] ग्रन्थस्य उल्लेखमपि अस्मिन् पृष्ठे विचारणीयमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] तच्च कार्यं कृतम् । पृष्ठस्य अधः वर्गः इति दृश्यते खलु ? तत्र अथर्ववेदः इति लिख्यते चेत् तत् पुष्ठम् अथर्ववेदस्य वर्गे उपलभ्यते । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३२, ४ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, अयं मञ्जुलमस्ति। भवान् कथयसि अतएव पृष्ठस्याधः वर्ग शब्दस्य हेतुः बोधनीयं अस्ति। इदानीं तावत् अहं वर्गस्य हेतुं नाजानत्। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 4-10-17 ==शीर्षफलकस्य त्रुटिः == शुभा महोदया, निम्नलिखितेषु पृष्ठेषु शीर्षफलके ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं अस्ति। न केनापि प्रकारेण अस्य लोपं भवति।- https://sa.wikisource.org/s/13i3 https://sa.wikisource.org/s/13h2 - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २३-९-२०१७ ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं - नाम किम् ? किं भवेत् ? कस्य लोपं कर्तुम् इच्छति ? सम्पाद्यताम् इत्यत्र गत्वा परिवर्त्य रक्ष्यते चेत् लोपः भवेदेव खलु ? -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३३, २५ सितम्बर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे - https://sa.wikisource.org/s/13i3 यदि शीर्ष फलके लेखक स्थाने अहं सप्तर्षीणां सम्पूर्ण नामानि लिखामि, तर्हि नामानां द्विरावर्तनं भवति, यथा इदानीं अस्ति। अनेन कारणेन अहं ऋषीणां नामानि लेखक स्थानं त्यक्त्वा नोट स्थाने दातुं बाध्यः अस्मि। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] --25-9-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या अवगता । काचित् तान्त्रिकी समस्या विद्यते । सा पङ्क्तिः भवता अधः यथा लिखितं तथैव इदानीं भवतु । समस्यां परिहर्तुं प्रयत्नं करोमि । ततः सम्यक् भवति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, २६ सितम्बर २०१७ (UTC) -------------------- शुभा महोदया, लक्ष्मीनारायसंहिता(खण्डः १) ५८६ अध्यायस्य पृष्ठस्य उपयोगः ५७१ अध्यायहेतुकृतमस्मि। -- https://sa.wikisource.org/s/1tt8 अतएव, अध्यायः ५८६ हेतु नवीनपृष्ठस्य रचनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:४२, २८ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या परिहृता अस्ति । अत्र विषयान् योजयितुमर्हति - https://sa.wikisource.org/s/1tto -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३७, २९ जुलाई २०१९ (UTC) ==शीर्षक पुनःपरिवर्तनम्== शुभावर्या, निम्नलिखित उपवेदाः शीर्षकस्य पुटे - https://sa.wikisource.org/s/7ao स्थापत्यवेदः/शिल्पशास्त्रः शीर्षकः सर्जनीयमस्ति। अद्य मया काश्यपशिल्पशास्त्रम् ग्रन्थस्य उपारोपणं पीटर फैन्ड्सस्य वैबपृष्ठतः गृहीत्वा कृतमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:००, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, निम्नलिखितपुटे अनावश्यकाः परिवर्तनाः संजाताः। अतएव, अस्य लोपनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) puranastudy ::: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, कस्य पृष्ठस्य किं परिवर्तनं करणीयमिति सूचयतु महोदय । करिष्यामि । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४९, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) क्षम्यताम्। प्रमादवशात् पृष्ठस्य निर्देशाः विस्मृताः सन्ति। अयमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2ien अत्र केनापि कारणेन अध्यायाः ६६-७० एवं ७१-७५ मिश्रीभूताः सन्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभावर्या, इदानीमपि पुटस्य मिश्रणस्य समस्यायाः समाधानं न जातः । निम्नलिखितपृष्टस्य अपि अपाकरणं अपेक्षितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2iep [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:१६, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य शीर्षकस्य पुनः आद्यास्थिति अपेक्षितमस्ति- [https://sa.wikisource.org/s/148l पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१] तः शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम् यदि अस्मिन् पृष्ठे अन्य कोपि पृष्ठः सम्बद्धः अस्ति, तदपि निरीक्षणीयमस्ति। यद्यपि शाङ्खायन एवं श्रौतसूत्रम् शब्दानां संयोजनम् मया पूर्वपरिपाट्यानुसारेण कृतमस्ति, किन्तु कोपि पाठकः अन्वेषणे शांखायन श्रौत सूत्र शब्दस्य एव टंकणं करिष्यति, न शांखायन-श्रौतसूत्रम्। अतएव शीर्षकं विचारणीयमस्ति। विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ :: कृतमस्ति [[सदस्यः : puranastudy]]महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:१२, १८ अगस्त २०१७ (UTC) कृपया पुनिर्निरीक्ष्यताम्। मम तन्त्रे शीर्षकं पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१ एव द्रष्टमस्ति। पृष्ठम्: प्रत्ययस्य अपेक्षा मुख्यम्: प्रत्ययस्य आवश्यकता अस्ति। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ ::: [[सदस्यः : puranastudy|puranastudy महोदय !]] समीचीनं पृष्ठम् अत्र विद्यते - https://sa.wikisource.org/s/148s अन्यानि पृष्ठानि पुनर्निर्दिष्टानि (redirected). एतत् द्वारा ”शांखायन श्रौत सूत्र” शीर्षकं लिख्यते चेदपि समीचीनं पृष्ठं प्राप्नुवन्ति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:३६, १८ अगस्त २०१७ (UTC) ==फोण्टपरिवर्तनम्== शुभा महोदया, निम्नलिखितस्य पृष्ठस्य रचना श्री अनुनादसिंहेन फोण्टपरिवर्तकेन कृतमस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/9qe बौधायन शुल्बसूत्रम्] अहमपि ज्ञातुमिच्छामि एष फोण्टपरिवर्तनं केन प्रकारेण भवति। यदि अहं जानामि, तर्हि बौधायन श्रौतसूत्रस्य प्रकाशनं सुलभं भवेत्। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ -------- विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्ट) शुभा महोदया, यथा भवान् माम् सूचितवती आसीत्, विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्टः) लोहितः अस्ति। किन्तु लोहित अथवा मंगल फोण्टे अहं निम्नलिखितशब्दस्य विकिस्रोतस्य पृष्ठोपरि अनुकरणं- लेपनं(कापी-पेस्ट) कर्तुं अशक्तः अस्मि-- सगर्भ्यो ऽनु । अस्य विकृतरूपं अयमस्ति -- सगर्योि ऽनु स द्वितीयमुदाहरणम् - ध्रुवक्षितिर्ध्रुवयोनिर्ध्रुवासि ध्रुवक्षितिर्रु सवयोनिर्ध्रुवासि तृतीयम् -- धन्वकृद्भ्यश्च (शुद्धं) धन्वकृद्य्॥श्च (अनुकृति - लेपनम्) एवं प्रकारेण बहवः शब्दाः सन्ति येषां अनुकरण-लेपनं विकृतं भवति। मैत्रायणी संहिता विकृत अनुकरण-लेपनशब्देभ्यः पूरिता अस्ति। तत्र मया लेपनं मंगल वर्णलेखतः कृतमस्ति। किन्तु इदानीं लोहितोपि शुद्धलेपनकर्तुं अशक्तः अस्ति। अस्य किं उपायः अस्ति। Puranastudy (सम्भाषणम्) [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३८, ३१ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy स्तुतशस्रैःाप (अशुद्धं) स्तुतशस्त्रैः (शुद्धं) - ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१३०|१०.१३०.४]].। भवतः निदर्शनार्थं मया न शोधितं। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:३९, १ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, विषयेऽस्मिन् अस्माकं ज्ञानं नास्ति । अत्र विचारितवती । अन्ये अपि न जानन्ति । क्षम्यताम् । भवता कथं कार्यं क्रियते - कार्यप्रक्रिया- मया न ज्ञाता । अनुनादसिंहस्य एव सम्पर्कं कर्तुं शक्नोति चेत् समीचीनं स्यात् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४८, २ अगस्त २०१९ (UTC) ==विसर्गः== शुभा महोदया, विसर्गस्य पुनरुल्लेखनं कस्मिन् संदर्भे अस्ति। नायं [[ऋग्वेदः मण्डल १|ऋग्वेदस्य संदर्भे]] प्रतीयते। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २४-७-१७ ==Wikisource Index Interface Translations== Dear community members, Considering the recent improvements taking place on Sanskrit Wikisource, I would like to include '''Indexing''' of sa-wikisource and need suggestions on the translations made by me for the Interface messages... The major of these are the 4 namespaces that need your approval.. :# Index: - अनुक्रमणिका :# Index talk: - अनुक्रमणिकासंवादः :# Page: - पुटम् :# Page talk: - पुटसंवादः :[[योजकः:Sbblr0803|अभिरामः]] ०७:१०, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) ::::अयम् अनुवादः समीचीनः विद्यते । अग्रे अनुवर्तताम् । [[योजकः:Shubha|शुभा]] ०८:५७, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) Leave your comments [http://sa.wikisource.org/wiki/Wikisource:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D here] please... Sorry for not writing that line earlier == [[Special:Upload]] == On [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis&oldid=prev&diff=10235438], [[Special:Upload]] works, it asks sysop permission; same on [[w:Special:Upload]]. What's the problem? Hope this helps, [[योजकः:Nemo bis|Nemo bis]] ([[योजकसम्भाषणम्:Nemo bis|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, १८ अक्तूबर २०१४ (UTC) बोधायन गृह्यसूत्रम् शुभा महोदया, कृपया नामपरिवर्तनं (बौधायन) निरस्तीकरणीयम् संदर्भसुविधा हेतु अहं गृह्यसूत्रस्य विभाजनं कर्तुमिच्छामि। विभाजनस्य रूपरेखा पृष्ठे विद्यते। कृपया सहमति प्रेष्यताम्। - विपिन == Translating the interface in your language, we need your help == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello Shubha, thanks for working on this wiki in your language. [http://laxstrom.name/blag/2015/02/19/prioritizing-mediawikis-translation-strings/ We updated the list of priority translations] and I write you to let you know. The language used by this wiki (or by you in your preferences) needs [[translatewiki:Translating:Group_statistics|about 100 translations or less]] in the priority list. You're almost done! [[Image:Translatewiki.net logo.svg|frame|link=translatewiki:|{{int:translateinterface}}]] Please [[translatewiki:Special:MainPage|register on translatewiki.net]] if you didn't yet and then '''[[translatewiki:Special:Translate/core-0-mostused|help complete priority translations]]''' (make sure to select your language in the language selector). With a couple hours' work or less, you can make sure that nearly all visitors see the wiki interface fully translated. [[User:Nemo_bis|Nemo]] १४:०६, २६ अप्रैल २०१५ (UTC) </div> <!-- http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Meta:Sandbox&oldid=12031713 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nemo bis@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[अनुक्रमणिका:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu]] == Hi, This would be better on the English Wikisource. Regards, [[सदस्यः:Yann|Yann]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Yann|सम्भाषणम्]]) १५:४२, १३ अप्रैल २०१६ (UTC) ::Or would it be better on sa wiktionary ? Community must think and decide these issues. Regards, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३६, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) :::[[सदस्यः:Yann|Yann]]! Since it is in text form(deals with Samskrit) it is better if we have this in sa wikisource itself. ---[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४३, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) ==Sanskrut Wikisource near 10000 pages== Hi Shubha, I could see Sanskrut Wikisource has completed 9850 pages and we are close for the magic number of 10000. Can we have some focussed work to reach this number as soon as possible. I am ready to help you in this... Thanks [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०५:३९, ७ अक्तूबर २०१६ (UTC) : Hi Shubha, can you please call me on +91 97664 33201 regarding above topic? Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०९:५५, १२ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Sir, Please support the event here [https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D#.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.AF.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.BF-.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BE] and also comment please.--[[सदस्यः:Drcenjary|Drcenjary]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Drcenjary|सम्भाषणम्]]) १०:३२, १३ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Can you delete this article [[बालकाण्ड १३]]. Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०८:३६, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ::I am not an admin here. So I can't do it. -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४२, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==पृष्ठविषये== [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] शुभा महोदया, केनापि उत्साही व्यवस्थापकेन उपरोक्तपुटस्य संपादनस्य अवरोधं कृतमस्ति। नायं उचितः। अवरोधकर्ता आर्यसमाजस्य अनुयायी प्रतीयते। पुरा पुटस्य यः सौंदर्यमासीत्, तेन सर्वं नष्टं कृतमस्ति। संपादनस्य अवरोधनं यदि मुखपुटेन यावत् सीमितं भवेत्, अयं उचितं भविष्यति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३२, १३ जनवरी २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता सूचिते पुटे सम्पादनम् अवरुद्धं न दृश्यते । वर्गः:वेदाः - इत्यत्र सम्पादनस्य आवश्यकता अपि न भवति। अन्यत्र वेदाः इति वर्गे योजिताः चेत् तत् पृष्टम् अत्र स्वयं योजितं भवति। कुत्र सम्पादनं न शक्यते इति सूचयतु । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४५, १३ जनवरी २०२० (UTC) शुभा महोदया, 1 रोधनस्य उदाहरणं अस्मिन् पुटे दृश्यते -- [https://sa.wikisource.org/s/1wto कृष्णयजुर्वेदः] मुख्यग्रन्थैः सह काठकब्राह्मणस्य उल्लेखनं संभवं नाभवत्। इदानीमपि अयं स्वतन्त्रः एव अस्ति। {{ping|Puranastudy}} अत्र रोधनं किमपि न कृतम्। [[काठकब्राह्मणम्]] इति पुटे गत्वा <nowiki>[[वर्गः:कृष्णयजुर्वेदः]]</nowiki> इति योजनीयम्। [[सदस्यः:Soorya Hebbar|Soorya Hebbar]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|सम्भाषणम्]]) ०९:३२, १४ जनवरी २०२० (UTC) 2. [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] अस्मिन् पुटे ऋग्वेददेवतासूची एवं ऋग्वेदादिभाष्यभूमिकाशीर्षकौ असम्बद्धाः सन्ति। किं अहं अस्य शीर्षकस्य लोपने समर्थः अस्मि। 3. ब्राह्मणग्रन्थानां उल्लेखं सम्बद्धेषु वेदेषु सहैव अस्ति, न स्वतन्त्ररूपेण। मम अपेक्षा अस्ति यत् ब्राह्मणग्रन्थाः अपि मुख्यपुटे स्वतन्त्रउल्लेखं अर्हन्ति, न केवलं वेदविशिष्टेन सह। 4. सम्पादनरोधनं न केवलं मुख्यपुटस्य प्रथमचरणे सीमितं अस्ति, अपितु अयं रोधनं तृतीय-चतुर्थचरणयावत् विस्तृतः अस्ति। यदि अस्य आवश्यकता अस्ति, तर्हि स्वागतम्। यदि अज्ञानवशेन, तर्हि संशोधनीयम्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, १३ जनवरी २०२० (UTC)puranastudy [https://sa.wikisource.org/s/1wx1 नरेश गोयलः] शुभा महोदया, किं एतादृशाः पृष्ठाः विकिसोर्स उपरि उपयुक्ताः सन्ति। इदानीं अहं अन्यान्यपि एतादृशाः पुटाः विकिसोर्स उपरि पश्यामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतानि पृष्ठानि विकिपीडियायां योजनीयानि । क्रैस्ट्-महाविद्यालयस्य छात्राः अज्ञानेन अत्र योजितवन्तः । तान् सूचयितुं प्रयत्नं करोमि । एतादृशाः लेखाः दृश्यन्ते चेत् विकिपीडियालेखाः इति वर्गः इत्यत्र लिख्यते चेत् अन्ते सर्वाणि निष्कासयितुं शक्यन्ते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०७:३८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, किं अधोलिखितं पृष्ठं विकिसोर्सस्य अपेक्षा विकिपीडिया उपरि स्थानं ग्रहीतुं अर्हतः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/2zy सस्योपरि] यद्यपि, विकिपीडिया अधिकारिणा श्री नाहलदवे साकं सहयोगं कठिनमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२९, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, [https://sa.wikisource.org/s/a88 सम्भाषणसन्देशः] इत्यस्मिन् विद्यमानाः सर्वे अपि विषयाः तादृशाः एव । पत्रिकासु पूर्वप्रकाशिताः लेखाः (लेखकस्य उल्लेखसहिताः) विकिस्रोतसि एव योज्यन्ते । अन्यैः पुनः सम्पादनम् एतेषु न करणीयं विद्यते । आङ्ग्लभाषादिषु पत्रिकालेखानामेव महान् विभागः विद्यते । शम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४२, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, अस्मिन् पुटे भवत्या संपादनस्य आवश्यकता अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/5hg वर्गः:पुराणानि] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:१२, ८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] मया तत्र किं सम्पादनीयमिति न ज्ञातम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १३:०४, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) अस्मिन् पुटे '''उपवर्गाः''' इति शीर्षकस्य एवं अस्मिन् शीर्षके निहितस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। अस्मिन् पुटे '''"पुराणानि" वर्गेऽस्मिन् विद्यमानानि पृष्ठानि इति''' शीर्षकस्य तथा अस्र्यान्तःर्गतस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:३५, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) :::: महोदय, वर्गपृष्ठेषु सम्पादनं न क्रियते । उदा - [वर्गः:साहित्यम्] पश्यतु । उपवर्गाः पृष्ठानि च स्वयं तस्मिन् आयान्ति । अग्निपुराणस्य २७८ पृष्ठेषु अधः वर्गः इत्यत्र अग्निपुराणम् इति लिखितमस्ति । अतः तानि अग्निपुराणे अन्तर्भवन्ति । अग्निपुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इति दत्तमस्ति । कालिकापुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इत्येव । अतः तत् पृष्ठत्वेन तिष्ठति । सर्वेषु वर्गेषु उपपुराणानि पृष्ठानि च भवन्ति । सा विकिव्यवस्था । तस्मिन् पृष्ठे अस्माभिः किमपि न लेखनीयम् । ::::अस्मिन् सम्भाषणपृष्ठे नूतनाः विषयाः सर्वेषां पूर्वलिखितानां विषयाणाम् अधः लिख्यते । तदा दर्शने सौकर्यं भविष्यति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, १५ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, इमौ द्वौ पुटौ अतिरिक्ताः एवं लोपनयोग्याः स्तः -- [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/१]] [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/२]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १६:०२, २ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, ऋग्वेदस्य निम्नलिखितमुख्यपृष्ठः अन्यपृष्ठस्य प्रतिलिपि एव प्रतीयते एवं मम दृष्ट्या लोपनयोग्यः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/6yj ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:३०, १२ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतत् कस्य पृष्ठस्य प्रतिलिपिः ? अन्यपृष्ठस्य सम्पर्कसूत्रमपि प्रेषयति चेत् दृष्ट्वा एकं निष्कासयिष्यामि | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४३, १४ अगस्त २०१९ (UTC) मूलपृष्ठः अयं प्रतीयते - [https://sa.wikisource.org/s/k ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:०७, १४ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy --------------- शुभा महोदया, पैप्पलाद संहितायाः विषयसूची निर्माणस्य मम उद्देश्य एवमासीत् यत् पी़डीएफ पाठस्य ओसीआर रूपान्तरणं दीर्घकालिक योजना अस्ति। मम व्यवहारे त्वरित गत्या पुटानां संदर्भाणां अन्यत्र स्थापनस्य आवश्यकता भवति। अतः विषयसूची मध्ये यदि विषयस्य संयोजनं भवति, तर्हि अयं सुगमतरं भवति। किन्तु यदि एष व्यवस्था विकिसोर्सस्य मापदण्डात् विपरीतं भवति, तर्हि अहं एवं न करिष्यामि। पैप्पलाद संहितायाः अनुक्रमणिका रूपेण योजनेन पूर्वं मम विचारः श्री विश्वास वासुकि - प्रदत्तस्य वैबपृष्ठात् पैप्पलाद संहितायाः ओसीआर रूपांतरणं गृहीत्वा तत् विकिसोर्सोपरि आरोपणस्य आसीत्। काण्डाः ६ एवं ७ पूर्वमेव आरोपिताः सन्ति। अयं ओसीआर अत्यन्त दोषपूर्णमस्ति। किन्तु विकल्पाभावे मम हेतु अन्योपायं नासीत्। इदानीं, भवतः किं विचारः। मया दोषपूर्णाः ओसीआर काण्डाः आरोपणीयाः वा न। कथासरित्सागरस्य स्थितिः किंचित् भिन्नं अस्ति। कथासरित्सागरस्य बहवः पुटाः, विशेषतया सप्तम लम्बकात् आरभ्य, अनुपलब्धाः सन्ति। ये पुटाः उपलब्धाः सन्ति, तेपि अपठनीयाः, ओसीआरतः अ- रूपांतरणीयाः सन्ति। कथासरित्सागरस्य अन्य कोपि छाया मम संज्ञाने उपलब्धं नास्ति। यथा यथा मम आवश्यकता अति तीव्रं भवति, तदा तदा अहं अस्य रूपांतरणं स्वतन्त्ररूपेण करोमि एवं तत् विकिसोर्सोपरि स्थापयामि। एषु परिस्थितिषु भवान् किं चिन्तयसि- किं अस्य विषयानुक्रमणिका लोपनीया वा न। - विपिन कुमारः शुभा महोदया, अनुक्रमणिकातः प्राप्तं ग्रन्थं पद्मिनीपरिणयः मया द्रष्टम्। सम्प्रति अयं एकपुटीय ग्रन्थमस्ति। द्वि-त्रि वर्ष पूर्वं यदा विकिसोर्सः मम संज्ञाने आगतः, तदा अस्योपरि खण्डे-खण्डे विभाजितानां ग्रन्थानां स्थापनम् मम हेतु कष्टप्रद आसीत्। किन्तु तदोपरि यदा अन्यत्र ग्रन्थस्य संदर्भस्य स्थापनस्य आवश्यकता अभवत्, तदा ते खण्डाः एव अति महत्त्वपूर्णाः आसन्। मम सुझावमस्ति यत् ये ग्रन्थाः विकिसोर्सोपरि अनुक्रमणिका रूपेण स्थापिताः सन्ति, तेषां विषयानुक्रमणिका अपि अवश्य स्थापनीया। यदि विषयानुक्रमणिकायाः विस्थापनस्य निर्णयः भवतः स्वनिर्णयं अस्ति, तर्हि अयं पुनर्विचारणीयः। यदि अयं सामूहिक निर्णयं अस्ति, तर्हि न कोपि किंचित् कर्तुं शक्तः अस्ति।- विपिन कुमारः शुभा महोदया, चित्रसूत्र ग्रन्थस्य सम्यक् वर्गीकरणं शिल्प अथवा नाटक ग्रन्थेषु प्रतीयते। महत्त्त्वपूर्ण ग्रन्थमस्ति। [[सदस्यः : puranastudy]] शुभा महोदया, भवतः गर्ग संहितायाः नामपरिवर्तनेन श्रीकौतुकि महोदयेन पृष्टोपरि स्थापिताः सर्वे शीर्षकाः अपि संशोधनीयाः आसन्। नामपरिवर्तनस्य कार्यं प्रारम्भिक अवस्थायां एव करणीयमासीत्। - [[सदस्यः : puranastudy]] -३-१-१७ ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, भवता किम् उक्तमिति न ज्ञातम् । गर्गसंहितायाः दश खण्डाः अपि सन्ति एव । किं कार्यं न अभवत् इति कृपया सूच्यताम् । करिष्यामि । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, ३ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, गर्ग संहितायाः पृष्ठानां शीर्षकाः भवता शोधितम्। वरम्। किन्तु कौतुकि महोदयेन स्थापिताः ये शिरोलेखाः (पूर्व पृष्ठम्, अग्रिम पृष्ठम्) सन्ति , ते सर्वेपि व्यर्था जाताः,अयं मम भावः। [[सदस्यः : puranastudy]] 3-1-17 शुभा महोदया, निम्नलिखित पद्मपुराणस्य पृष्ठस्य सम्यक् शीर्षकं किं भवितुं शक्यते - https://sa.wikisource.org/s/j0v पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्ड) अथवा पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) [[सदस्यः : puranastudy]] 17-1-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) इत्येव शुद्धं महोदय । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, १७ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मया कथासरित्सागरस्य प्रथमलम्बकस्य अपरिष्कृतं पाठं अत्र स्थापितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/es4 किमयं स्वीकार्यमस्ति। संशोधनस्य सौलभ्यं संप्रति नास्ति। यदि कोपि संशोधनकर्तुं इच्छसि, तदा पृष्ठानां बिंबानां प्रेषणं मया शक्यमस्ति । [[सदस्यः : puranastudy]] 21-1-17 ::अनपेक्षितं पृष्ठम् अपाकृतमस्ति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१६, १५ अगस्त २०१९ (UTC) ==भागवतपुराणम्== शुभा महोदया, अहं धनंजय महाराजेन भागवतपुराणस्य पुटे कृतं संशोधनं दृष्टवानस्मि। मया प्रेषितः प्रस्तावः एवमस्ति - मम प्रस्तावं - यदि विकिसोर्स पुटे संशोधनाः अल्पाः सन्ति, तर्हि पुटस्य अधोभागे = = इति चिह्नानि दत्त्वा तस्याधः भवतः प्रस्तावितानि संशोधनानि उद्धृतानि सन्तु। My suggestion - If corrections in a page are little, then at the bottom of the page, put = = , and then mention your corrections. Need not create new page. [[सदस्यः : puranastudy]] ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] भागवतपुराणे धनञ्जयमहाराजेन कुत्र संशोधनं कृतमित्यादि मया न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २४ जनवरी २०१७ (UTC) श्री धनंजय महाराजस्य ५ योगदानेषु एकं अत्र वर्त्तते - https://sa.wikisource.org/s/jmy [[सदस्यः : puranastudy]] ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, सर्वभाषास्वपि विकिव्यवस्थायां परिवर्तनानि यत्र अपेक्षितं तत्रैव क्रियते न तु अधः । तेन नूतनं पुटं न निर्मितम् । परिवर्तने दोषः अस्ति चेत् पुनः परिवर्तनं (सकारणं) शक्यम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४३, २४ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, उपरि उल्लिखित पुटस्य शीर्षे यः टिप्पणी (पाठभेदः) धनंजय महोदयेन लिखितमस्ति, तस्य कांपी पेस्ट अपि सम्यक् कर्तुं अहं न शक्नोमि। अयं टिप्पणी क्वचित प्रकटयति, क्वचित् तिरोहितं भवति। न जानामि केन कूटाक्षरेण अयं गूहितं अस्ति। अस्य अति विकृत कांपी पेस्ट निम्नलिखितं अस्ति। मम संज्ञानात् परे अस्ति। २२:१५, १९ सितम्बर २०१६ इत्यस्य संस्करणं (सम्पाद्यताम्) Puranastudy (सम्भाषणम् | योगदानानि) ← पुरातनतरं सम्पादनम् ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् (सम्पाद्यताम्) (पूर्ववत्) (कृतज्ञता पाठ्यताम्) Dhananjay maharaj more (सम्भाषणम् | योगदानानि) पङ्क्तिः १: पङ्क्तिः १: − प्रियव्रतविजयम् + <big>प्रियव्रतविजयम्</big> − <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">राजोवाच + <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> + ''''''राजोवाच''' + ''' प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ पङ्क्तिः ३६: पङ्क्तिः ३६: त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ − श्रीशुक उवाच + '''श्रीशुक उवाच''' इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ पङ्क्तिः ६६: पङ्क्तिः ६६: यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० </span></poem> </span></poem> − इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + '''इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + [[सदस्यः : puranastudy]] 24-1-2017 ''' ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् ==कौषीतकिब्राह्मणम्== [https://sa.wikisource.org/s/qak कौषीतकिब्राह्मणम्] शुभा महोदया, उपरोक्त पृष्ठे निम्नलिखित शब्दानां पुनरस्थापनस्य आवश्यकता अस्ति। विकिसोर्सस्य तन्त्रे परिवर्तनानि कारणे अधुनाअहं स्वयं प्रतिस्थापनं कर्तुं न शक्नोमि - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः ढ्पं - ? Zऊलगवः - शूलगवः ऽतिथ्य इष्टि - आतिथ्येष्टि उपसदह् - उपसदः हविर् धान - हविर्धान अग्नी षोम- अग्नीषोम पशुः Zएष - पशुःशेष अनुयाजाह्- अनुयाजाः उपयाजह् - उपयाजः अप्Oणापूटृईय़ा - अपोणप्तॄीया? सोदशिन्& अतिरत्र - षोडशी अतिरात्र अभिप्लव सदह - अभिप्लव षडह पृष्ठ्य सदह - पृष्ठ्य षडह सोमः छन्दोमाह् - सोमः छन्दोमाः दशमम् अहह् - दशमम् अहः विकिसोर्सस्य नवीनतन्त्रे फाईऩ्ड - रिप्लेस केन प्रकारेण भवति, अहं ज्ञातुमिच्छामि [[सदस्यः : puranastudy]] १७-३-२०१७ - ::महोदय, विकिस्रोतसि सम्पादनपुटे '''उन्नतम्''' इति यद् लिखितमस्ति त्स्योपरि नुदति चेत् '''अन्विष्य-परिवर्तनम्''' इत्येतत् उपकरणं दृष्टिगोचरं भविष्यति । मया परिवर्तनत्रयम् अधुना कृतम् - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य, Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः, Zऊलगवः - शूलगवः - अन्यद् भवान् कर्तुमर्हति । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१५, १७ मार्च २०१७ (UTC) ==शिवपुराणम्== शुभा महोदया, अहं निम्नलिखित पृष्ठोपरि नवीन सामग्र्याः स्थापनं कर्तुमिच्छामि। किन्तु अस्य पृष्ठस्य शीर्षकं पूर्वमेव परिवर्तितं भवति। कृपया अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः स्थापनहेतु नवीन पृष्ठं प्रददातु। - [[सदस्यः : Puranastudy]] 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] महोदय कस्य पृष्ठस्य विषये वदति ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३५, ३० मार्च २०१७ (UTC) शुभा महोदया, प्रमादवशात् अहं पृष्ठस्य उल्लेखं न कृतमस्मि। पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/fwt शिवपुराणम्, ६.८] सम्प्रति, अयं पृष्ठः अध्याय १८ रूपेण वर्तते। किन्तु अस्योपरि अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः आरोपणं करणीयमस्ति। केन प्रकारेण नवीन अष्टमाध्यायस्य सृजनं भविष्यति। - ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] अत्र आरोप्यताम् - [[शिवपुराणम्/संहिता ६ (कैलाससंहिता)/अध्यायः ०८]] - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४१, ३० मार्च २०१७ (UTC) ==ऋग्वेदः == शुभावर्या, अहं निम्नलिखितस्य नवीनपृष्ठस्य मूलग्रन्थं प्राप्तुमिच्छामि - https://sa.wikisource.org/s/2ll4 संभवं चेत्, प्रेषय। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:५४, २० जनवरी २०२२ (UTC) puranastudy शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य सामग्री केन प्रकारेण द्विस्तम्भेषु विभाजनीया स्यात् - https://sa.wikisource.org/s/fl [[सदस्यः : Puranastudy]] 2-4-2017 :: [[सदस्यः:Puranastudy]] महोदय, स्तम्भद्वये भवता विभक्तमेव अस्ति खलु ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२०, २५ जुलाई २०१७ (UTC) == index pages == शुभावर्या, अद्य मया एकः दोषयुक्तः अनुक्रमणिकापृष्ठः सर्जितः अस्ति -- https://sa.wikisource.org/s/2l70 अस्मिन् पृष्ठे किं दोषः अस्ति, न मया ज्ञायते। संदेशः अस्ति - तादृशी संचिका न विद्यते। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२२, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy :::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l71 उपलभ्यते । 'श्रौतसूत्रम्' - इत्येतस्य पदस्य अनन्तरम् अवकाशः (space) न दत्तः आसीत् । अतः दोषः जातः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२५, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि त्रुटिपूर्णानां पृष्ठानां सृजनान्तरमपि अहं निम्नलिखितसंचिकायाः अनुक्रमणिका सृजने असफलः अस्मि -- File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१५-१६ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf संदेशः प्राप्यते - तादृशी संचिका नास्ति। अपेक्षितं प्रार्थ्यमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:३५, २९ नवेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l0p उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य तृतीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AD-%E0%A5%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf चतुर्थ भागः (प्रश्नाः ९-१०) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AF-%E0%A5%A7%E0%A5%A6_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf पञ्चमो भागः (प्रश्नाः ११-१४) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%A7%E0%A5%A7-%E0%A5%A7%E0%A5%AA_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि एतेषां स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:४६, ३० अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य अग्रिमाः भागाः विकिस्रोतसि अत्र उपलभ्यन्ते - https://sa.wikisource.org/s/2k8g https://sa.wikisource.org/s/2k8h https://sa.wikisource.org/s/2k8i विकिस्रोतसि कथम् आनेतव्यमिति चेत् - विकिकामन्स्-मध्ये संचिकायाः आरोपणानन्तरं विकिस्रोतसः पुटे अनुक्रमणिका:संचिकायाः नाम लेखनीयम् - (उदाहरणम् - अनुक्रमणिका:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(७-८ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf) तदा रक्तवर्णेन लिखितं दृश्यते - एतादृशपुटं न विद्यते । सर्जनीयं वा इति । तदुपरि नुदति चेत् - दीर्घं विवरणपृष्ठं (long table) दृश्यते । तत् पृष्ठं रक्षणीयं तावदेव । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५७, ३१ अक्टोबर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य द्वितीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति -- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AA-%E0%A5%AC_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:२७, २८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2k50 उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः मया अत्र उपारोपितः अस्ति - [[File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१-३प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf|thumb|This classical work entails rituals in aphorisms.]] विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। भाग ४ यावत् प्रकाशनवर्षः १९०७ई. अस्ति। इतः परं भाग १० पर्यन्तं प्रकाशनवर्षः १९२७ई. अस्ति। एते भागाः विकिमीडिया उपरि केन प्रकारेण आरोपणीयाः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४२, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2jwo उपलभ्यते । अन्येषां ग्रन्थानाम् उपारोपणावसरे upload इत्यत्र विवरणानि लिखित्वा <nowiki>{{PD-old-70}}</nowiki> license tag लिखतु । (उदा - श्रीमद्भगवद्गीताविवेचनात्मकशब्दकोशः.pdf) - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५७, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) Hi Shubha, You are listed as a sysop on https://sa.wikisource.org/wiki/Special:ListUsers/sysop so I hope you can help fix the problem with index pages. Please see the suggestions given by @Samwilson at https://phabricator.wikimedia.org/T178150 [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) १२:३५, ११ दिसम्बर २०१७ (UTC) :: Hi [[सदस्यः:Shree|Shree]], Thanks for reminding. I saw the suggestions. js file which they have suggested to bring from english already exists in sa wikisource. Problem is not so simple to solve. We are trying to solve. Let us wait and see. Thanks -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:१३, १२ दिसम्बर २०१७ (UTC) == सक्रिय योजकावली == शुभा महोदया, मम भगिनी राधा गुप्ता यदा कदा विकिसोर्से योगदानं करोति किन्तु तस्याः नामधेयं इदानीं सक्रिययोजकावली मध्ये न प्रकटयति। - [[सदस्यः :puranastudy]] 16-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सक्रियतायाः निर्णयः केन आधारेण क्रियते इति अहं न जानामि महोदय । निरन्तरं स्वल्पप्रमाणेन वा कार्यं क्रियमाणम् अस्ति चेत् आवल्यां योजितं भवेत् । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०७, १६ जनवरी २०१८ (UTC) == विकिस्रोते शब्दस्य - अक्षराणां अन्वेषणम् == शुभा महोदया, विकिस्रोते अन्वेषणस्य यः सौलभ्यमस्ति, तत्र केवलं सम्पूर्णशब्दस्य अन्वेषणमेव सम्भवमस्ति। उदाहरणार्थं, अहं रौहिण शब्दस्य अन्वेषणं कर्तुमिच्छामि। कथमयं संभवं भवेत् यत् केवलं रौहि अक्षरेभ्यः अन्वेषणसाफल्यं भवेत्। [[सदस्यः:puranastudy]] 21-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] अधुना यं शब्दं प्राप्तुमिच्छति सः शब्दः एव लेखनीयः भवति । ’रौहिण’स्य अन्वेषणाय सः एव लेखनीयः । रौहि इति लिखति चेत् सर्वं न प्राप्यते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५९, २२ जनवरी २०१८ (UTC) ==अनुकरण-लेपने त्रुटिः == यद्युक्यःत् परिधिमनक्ति,(मैत्रायणी संहिता [[मैत्रायणीसंहिता/काण्डं ४/प्रपाठकः ०५|४.५.२]]) यद्युक्थ्यः परिधिमनक्ति (शुद्धः) शुभा महोदया, मम अनुमानमस्ति यत् विकिसोर्सोपरि देवनागरीवर्णानां यः प्रोग्रामः आरोपितः अस्ति, कालक्रमेण तत् विकृतः संजातः। तस्य पुनरारोपणस्य आवश्यकता अस्ति। अस्मिन् विषये भवान् श्री रहीमुद्दीनेभ्यः सह विचारविमर्शं कर्तुं शक्यसे। पाठशोधनं श्रमसाध्यकृत्यमस्ति। तस्योपरि यदि पाठः अशुद्धमेव भवेत्, अयं नोपयुक्तम्। किं भवान् आगामिकाले एकैकाम् अशुद्धेः संशोधने स्वागतं करिष्यसि? [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:३७, ४ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy देवतानामवरुन्यैध्जु (अशुद्धं) देवतानामवरुन्यैध्यत यद (अशुद्धं) देवतानामवरुन्द्ध्यै (शुद्धं) - [[काठकसंहिता (विस्वरः)/स्थानकम् २१|काठकंसंहिता २१.११]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:१६, ८ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, १८:३६, २९ मार्च २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ०१:३४, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ००:४४, २० अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १४:३४, ९ सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19352874 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १९:१४, २० सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19395141 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Error in link on home page - reported 2 years ago, still not corrected == संस्कृत-ग्रन्था: is linking to sanskrit.gde.to which was a mirror for https://sanskritdocuments.org . sanskrit.gde.to is no longer active and hence that link is not found. Please change the link to sanskritdocuments.org. Since the mainpage has restricted access I am unable to make the change. Thanks! [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०३:२१, २१ अक्तूबर २०१७ (UTC) :: [[सदस्यः:Shree|Shree]] परिष्कारः कृतः अस्ति । स्मारणार्थम् अनेके धन्यवादाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१४, २५ सितम्बर २०१९ (UTC) ::: Thanks, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] Please also correct the link for giirvaaNi - the current site is http://www.giirvaani.in/ [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०९:१३, २८ सितम्बर २०१९ (UTC) == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १७:०४, ४ अक्तूबर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19435548 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == गूगल रूपान्तरणम् == शुभा महोदया, प्रयोगरूपेण मया निम्नलिखितस्य नवरात्रप्रदीपपुस्तकस्य पुटस्य गूगल रूपान्तरणं कृतमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/1237 रूपान्तरितपाठः तत्रैव अस्ति। अयं रूपान्तरणं चित्रस्य रक्षणं जेपीईजी संचिकारूपे कृत्वा, तस्य आरोपणं गूगल ड्राइव मध्ये कृतमस्ति। विकिसोर्स उपरि यः रूपान्तरणं अस्ति, तस्यापेक्षया अयं शुद्ध-शुद्धतरमस्ति, पठनीयमस्ति। एष विषयः विचारणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०४, २३ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विषयेस्मिन् विचारः कर्तव्यः अस्ति । परिशीलनाय योग्याः जनाः सूचनीयाः | प्रयतिष्ये | [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१०, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, रूपान्तरणस्य पुनरावृत्तिकरणेन अयं ज्ञायते यत् पीडीएफ एवं जेपीईजी संचिकयोः रूपान्तरणे अधिकं भेदं नास्ति। केचन शब्दाः सन्ति ये एकप्रकारस्य चित्रे शुद्धा सन्ति। अन्य चित्रे अन्याः शब्दाः अशुद्धाः भवन्ति। एतएव, अस्मिन् क्षेत्रे अधिकं प्रयत्नस्य आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:३३, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: विकिस्रोतसि जेपीईजी संचिकाम् उपारोपयितुं न शक्यते खलु ? पीडीएफ् डिजेवियु केवलं शक्यते । अतः क्लेशः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०६, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) == विकिसोर्सस्य अनभिज्ञता == शुभा महोदया, हरिद्वारनगरे मम वार्तालापः ऋत्विजैः सह अभवत्। कोपि ऋत्विक् पूनानगरतः, अन्ये नागपूरतः, अन्यः उज्जयिनीतः आगताः अभूवन्। तेषु मध्ये कोपि विकिसोर्सविषये परिचितः नासीत्। यदा मया तेभ्यः कथितं आसीत् यत् विकिसोर्सः ग्रन्थानां स्रोतः अस्ति, तदा तेषां विकिस्रोततः अपेक्षायाः जाग्रति अभवत्। ते सर्वे स्मार्ट मोबाईलफोन धारकाः आसन् एवं त्वरितगत्या विकिस्रोततः अपेक्षितग्रन्थस्य अन्वेषणं कर्तुं शक्ताः आसन्। मम सुझावः अस्ति यत् यत्र - यत्र संस्कृतस्य विद्यार्थिनः सन्ति, यत्र गुरवः सन्ति, तत्र - तत्र विकिस्रोतस्य ज्ञानम् भवेत्। अस्य उद्देश्यस्य क्रियान्वनं केन प्रकारेण भवेत्, न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४०, ३ मार्च २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता उक्तं सत्यमेव। अस्मिन् विषये प्रचारः अवश्यं करणीयः अस्ति । संस्कृतज्ञाः यत्र मिलन्ति तत्र प्रदर्शिनीम् आयोजयामः, दृश्यचित्राणां द्वारा विकिपरिचयमपि किञ्चिदिव कारयामः। किन्तु सः प्रयत्नः अत्यन्तं गौणः । व्यवस्थितरूपेण कार्यं साधनीयमस्ति । सामाजिकमाध्यमद्वारा प्रचारे निपुणाः श्रद्धालवः केचन वा प्रयासं कुर्वन्ति चेत् समीचीनम् । तदर्थं प्रयतिष्ये । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:०२, ३ मार्च २०२० (UTC) == विशेष वर्णानि == शुभा महोदया, विकिसोर्सस्य संपादनशीर्षके ये विशेषवर्णानि उपलब्धाः सन्ति, ते न पर्याप्ताः। एकः विशेष वर्णः ꣳ अतिसामान्यः अस्ति, किन्तु शीर्षके अस्य स्थानं नास्ति। यदि संभवमस्ति, तर्हि अस्य एवं अन्यानामपि योजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:११, ६ मार्च २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] प्रयत्नं करिष्यामि महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१२, ६ मार्च २०२० (UTC) == शुक्लयजुर्वेदः == शुक्लयजुर्वेदस्य पुटे यजुर्वेदशिक्षापुटः दृष्टिगोचरं नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:०१, ९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, पृष्ठं सम्यक् कृतमस्ति । अधुना विषयाः उपलभ्यन्ते । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:२७, ९ एप्रिल् २०२० (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि मासानि पूर्वं Shukla Yajurveda Two Commentaries संज्ञकः एकः ग्रन्थः पीडीएफ रूपेण विकिसोर्स बिम्बसंग्रहे आरोपितः आसीत्। अहं ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिका शीर्षके द्रष्टुं इच्छामि। पीडीएफ ग्रन्थस्य अनुक्रमणिकायां विस्तारं केन प्रकारेण भवति, इदानीं न जानामि। बहवः भाष्यग्रन्थाः सन्ति, यथा शतपथब्राह्मणम् (सायणभाष्यम्) येषां आरोपणस्य आवश्यकता अस्ति। ````puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, ग्रन्थस्य नाम किम् आसीत् इति स्पष्टतया लिखति चेत् अन्वेष्टुं शक्नोमि । 'आर्षेयब्राह्मणम्' प्राप्तम् । किन्तु शुक्लयजुर्वेदः इति न प्राप्तः । ये ग्रन्थाः योजनीयाः सन्ति तान् प्रेषयति चेत् आरोपयितुं शक्यते । परिशीलनादिकार्याणि अपि कारयितुं शक्यते । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१९, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, यदा अस्य ग्रन्थ्स्य उपारोपणं अभवत्, तदा विकिमीडियाकांमन्सतः एकः निर्देशः आसीत् यत् अयं उपारोपणं अवैधमस्ति। तदा भवतः अस्य आरोपणं संस्कृतविकिसोर्स बिम्ब मध्ये कृतमासीत्। केन संज्ञया अयं आरोपितः आसीत्, नाहं स्मरामि। किन्तु या संचिका मम संग्रहे उपलब्धा अस्ति, तस्यां अयं Shukla Yajurveda Two Commentaries अस्ति। अहं अस्य आरोपणं पुनः करोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:१०, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy शुभावर्या, मया शुक्लयजुर्वेदः (उव्वट-महीधर) पीडीएफ ग्रन्थः विकिमीडिया उपरि आरोपितः अस्ति। बिम्ब संकेत-- [[File:शुक्लयजुर्वेदसंहिता (उव्वट-महीधर) Shukla Yajurveda.pdf|thumb|A pdf file of Shukal Yajurveda with commentaries of Uvvata and Mahidhara.]] अस्य ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिकायां अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अत्र दृश्यताम् - https://sa.wikisource.org/s/29fw [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:२४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया संचिकाशीर्षके परिवर्तनं कृतमासीत्। किन्तु अयं परिवर्तनं दोषपूर्णः अस्ति, कारणं - अस्य नाम्ना बिम्बः नास्ति। यदि बिम्बस्य शीर्षके परिवर्तनं संभवमस्ति, तर्हि उव्वटस्य स्थाने उवट कुरु। यदि शीर्षके परिवर्तनं संभवं नास्ति, तर्हि मया शीर्षके कृतं परिवर्तनं निरस्तं कुरुत। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२१, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::::: ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, ग्रन्थः अत्र लभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/29fw शीर्षकस्य परिवर्तनं विकिस्रोतसि कर्तुं न शक्यते । आरोपणं यत्र कृतं तत्रैव शीर्षकपरिवर्तनार्थं निवेदनं करणीयम् । तत्रत्याः प्रबन्धकाः तत् कुर्युः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२८, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया विकिमीडिया उपरि शीर्षकपरिवर्तनाय अनुरोधं कृतमस्ति। एकः अन्यः महत्त्वपूर्ण विषयः। प्रस्तुतग्रन्थस्य पाठः द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। गूगल ओसीआर स्तम्भं न पश्यति। एकस्तम्भात्मकं रूपान्तरणं एव अस्ति। किं अस्य कोपि विकल्पः अस्ति। लक्ष्मीनारायणसंहितायाः पाठः अपि द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। तस्य रूपान्तरणं नाहं गूगलयुक्त्या कर्तुं शक्नोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:०२, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy :::::::: एतस्याः समस्यायाः परिहारः न प्राप्तः अस्ति । तादृशग्रन्थस्य कार्यं कर्तुं न शक्यते अधुना । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:११, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) == Indic Wikisource Proofreadthon == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello, As '''[[:m:COVID-19|COVID-19]]''' has forced the Wikimedia communities to stay at home and like many other affiliates, CIS-A2K has decided to suspend all offline activities till 15th September 2020 (or till further notice). I present to you for an online training session for future coming months. The CIS-A2K have conducted a [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] to enrich our Indian classic literature in digital format. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some classical literature your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Book list|event page book list]]. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community member, please spread the news to all social media channel, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 May 2020 00.01 to 10 May 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> '''[[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]] १७:४१, १७ एप्रिल् २०२० (UTC)'''<br/> ''Wikisource Advisor, CIS-A2K'' </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlist&oldid=19991757 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == विकिस्पर्धा == [https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83:Soorya_Hebbar/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D/_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83 अत्र अस्ति़]<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span> [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|<sup>(चर्चा)</sup>]] ११:४१, २९ एप्रिल् २०२० (UTC) == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२० == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धायां भवती भागं गृह्णाति इति हर्षस्य विषयः । तत्र भवत्या केषां पृष्ठानां पाठशुद्धिः करणीया इति विवरणम्, काश्चन विशेषसूचनाः च अधः सन्ति । कृपया पश्यतु । [[विकिस्रोतः:भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२०/कार्यसूची]] -[[user:Soorya Hebbar|<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span>]] [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|<sup>(चर्चा)</sup>]] ०७:०६, ३० एप्रिल् २०२० (UTC) == मुख्यपृष्ठः == शुभावर्या, मुख्यपृष्ठे यः अनुक्रमणिकासंज्ञकः शीर्षकः अस्ति, तत् पीडीएफ ग्रन्थानां सूचकः अस्ति, अयं न ज्ञायते। यदि अन्यः कोपि शीर्षकः अन्तर्वस्तोः ज्ञापने शक्यः भवेत्, शुभं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:४०, ४ मे २०२० (UTC)puranastudy नमस्ते भगिनि| अत्र सम्भाषणं कथं करणीयम् इति अभ्यासार्थं अहं एतं सन्देशं प्रेषयन्ती अस्मि| धन्यवादः == रामचरितमानसः == शुभावर्या, अहं सुन्दरकाण्डस्य नाम पहारू दिवसनिसि ध्यान तुम्हार कपाट। लोचन निज पद जंत्रित प्राण जाहि केहि बाट।। उपरि संक्षिप्त टिप्पणी कर्तुं इच्छामि। सम्प्रति, विकिसोर्सोपरि सुन्दरकाण्डं न वर्तते। यदि अस्य आरोपणं स्यात्, तर्हि मंजुलं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०३:५८, २३ जून् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, रामचरितमानसग्रन्थः हिन्दीभाषया विद्यते इत्यतः सः ग्रन्थः संस्कृतविकिस्रोतसि न अन्तर्भवति । केनापि बालकाण्डम् अविचिन्त्य योजितमस्ति । प्रणामाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३८, २३ जून् २०२० (UTC) == सायणभाष्यम् फलकम् == शुभावर्या, ऋग्वेदे सायणभाष्यस्य आरोपणाय यः फलकः अस्ति, तस्मिन् फलके मन्त्रस्य अनुदात्त - स्वरितचिह्नयोः स्वरितचिह्नानां सर्वथा लोपो भवति। कोपि उपायं अन्वेषणीयः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:१०, २७ जून् २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवतः आशयः स्पष्टतया नावगतम् । किं भवेत्, कथम् अधुना भवति इति उदाहरणपूर्वकं दर्शयति चेत् सम्यक् भवति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:०५, ३० जून् २०२० (UTC) शुभावर्या, पूर्वापेक्षया, समस्या स्पष्टतरा अस्ति। गूगलक्रोम पटले, सायणभाष्यफलकम् स्पष्टतरमस्ति। -- उदी॑रता॒मव॑र॒ उत्परा॑स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तरः॑ सो॒म्यासः॑ । असुं॒ य ई॒युर॑वृ॒का ऋ॑त॒ज्ञास्ते नो॑ऽवंतु पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥१ वर्णानामुपरि ये स्वरितसंज्ञकाः लम्बचिह्नाः सन्ति, ते फायरफांक्स पडलोपरि न दृष्यमानाः सन्ति। केवलं वर्णानां अधोलिखितानि अनुदात्तचिह्नानि एव दृश्यन्ते। किन्तु गूगलक्रोमपटले अनुदात्त एवं स्वरितचिह्नयोः दृश्यं सुचारुः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२१, ३० जून् २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अहं फैर्फाक्स्-पटले एव कार्यं करोमि । तत्र अपि दृश्यते एवम् - ::अ॒स्य वा॒मस्य॑ पलि॒तस्य॒ होतु॒स्तस्य॒ भ्राता॑ मध्य॒मो अ॒स्त्यश्न॑ । ::तृ॒तीयो॒ भ्राता॑ घृ॒तपृ॑ष्ठो अ॒स्यात्रा॑पश्यं वि॒श्पतिं॑ स॒प्तपु॑त्रम् ॥१ ::अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । प॒लि॒तस्य॑ । होतुः॑ । तस्य॑ । भ्राता॑ । म॒ध्य॒मः । अ॒स्ति॒ । अश्नः॑ । ::तृ॒तीयः॑ । भ्राता॑ । घृ॒तऽपृ॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । अत्र॑ । अ॒प॒श्य॒म् । वि॒श्पति॑म् । स॒प्तऽपु॑त्रम् ॥१ [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:१५, ३० जून् २०२० (UTC) == ऋक्शब्दस्य रूपाः == शुभावर्या, टिप्पणीलेखनकार्ये मया ऋक् धातोः रूपाणां उपयोगस्य प्रायः आवश्यकता भवति। किन्तु मया उपलब्धं नास्ति। यदि भवता ज्ञातमस्ति, तदा सूचयतु। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०६, २३ जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, दृश्यताम् अत्र - [http://sanskrit.segal.net.br/en/decl?id=50901] एतदेव वा अपेक्षितम् ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, २४ जुलै २०२० (UTC) शुभा महोदया, अयमेव अपेक्षितमासीत्। धन्यवादाः [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, २४ जुलै २०२० (UTC) puranastudy == आंग्लविकिपीडियोपरि धनदानस्य आह्वानम् == शुभावर्य, अहं आंग्लविकिपीडियोपरि प्रथमवारेण धनदानस्य आह्वानं द्रष्टमस्मि। अयं धनदानं विकिपीडियायाः स्वातन्त्र्यं हेतु अपेक्षितमस्ति, इति कथनमस्ति। वस्तुस्थितिः किमस्ति, भवान् कथितुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२९, २९ जुलै २०२० (UTC)puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] विपिनवर्य, विकिसंस्था समाजनिधिना एव जीवति | ते प्रतिवर्षं कदाचिन् प्रार्थनां कुर्वन्ति - विभिन्नवाक्यैः । अस्य उपयोक्तारः किंचित्प्रमाणेन वा ददाति चेत् उपकाराय भवति इति मम अभिप्रायः । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:११, ३० जुलै २०२० (UTC) शुभावर्या, किं संस्कृतविकिसोर्यस्य निधिः विकिसंस्थानिधितः पृथक् अस्ति, एकीकृत एव वा। स्वभाषायाः स्रोतं विस्मृत्वा अन्यविकिहेतु दानं उपयुक्तं न भविष्यति। यदि संभवं चेत्, अहं दशसहस्ररूप्यकाणि प्रेषितुं इच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२९, ३० जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, विकिमीडिया फौण्डेषन् - इत्येषा एव मातृसंस्था । सर्वे विकिप्रकल्पाः तत्रैव अन्तर्भवन्ति । संस्कृतस्य पार्थक्येन न विद्यते । भवान् तेभ्यः एव दातुमर्हति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:५७, ३० जुलै २०२० (UTC) </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello Proofreader, After successfull first [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] hosted and organised by CIS-A2K in May 2020, again we are planning to conduct one more [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Indic Wikisource Proofreadthon II]].I would request to you, please submit your opinion about the dates of contest and help us to fix the dates. Please vote for your choice below. {{Clickable button 2|Click here to Submit Your Vote|class=mw-ui-progressive|url=https://strawpoll.com/jf8p2sf79}} '''Last date of submit of your vote on 24th September 2020, 11:59 PM''' I really hope many Indic Wikisource proofreader will be present this time. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] [[File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 Poll result with Valid Vote.svg|frameless|right|125px|Valid Vote share]] Hello Proofreader, Thank you for participating at [https://strawpoll.com/jf8p2sf79/r Pool] for date selection. But Unfortunately out of 130 votes [[:File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 - with Valid Vote.png|69 vote is invalid]] due to the below reason either the User ID was invalid or User contribution at Page: namespace less than 200. {| class="wikitable" ! Dates slot !! Valid Vote !! % |- | 1 Oct - 15 Oct 2020 || 26 || 34.21% |- | 16 Oct - 31 Oct 2020 || 8 || 10.53% |- | 1 Nov - 15 Nov 2020 || 30 || 39.47% |- | 16 Nov - 30 Nov 2020 || 12 || 15.79% |} After 61 valid votes counted, the majority vote sharing for 1st November to 15 November 2020. So we have decided to conduct the contest from '''1st November to 15 November 2020'''.<br/> '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some books in your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. Before adding the books, please check the pagination order and other stuff are ok in all respect. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' This time we have decided to give the award up to 10 participants in each language group. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from '''01 November 2020 00.01 to 15 November 2020 23.59''' * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisource proofread will be present in this contest too. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 - Collect your book == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}}, Thank you and congratulation to you for your participation and support of our 1st Proofreadthon.The CIS-A2K has conducted again 2nd [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Online Indic Wikisource Proofreadthon 2020 II]] to enrich our Indian classic literature in digital format in this festive season. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some book your language. The book should not be available on any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. You should follow the copyright guideline describes [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|here]]. After finding the book, you should check the pages of the book and create Pagelist. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://indic-wscontest.toolforge.org/ Indic Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 Nov 2020 00.01 to 15 Nov 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistOct2020&oldid=20484797 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Thank you for your participation and support == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}},<br/> Greetings!<br/> It has been 15 days since Indic Wikisource Proofreadthon 2020 online proofreading contest has started and all 12 communities have been performing extremely well. <br/> However, the 15 days contest comes to end on today, '''15 November 2020 at 11.59 PM IST'''. We thank you for your contribution tirelessly for the last 15 days and we wish you continue the same in future events!<br/> *See more stats at https://indic-wscontest.toolforge.org/contest/ Apart from this contest end date, we will declare the final result on '''20th November 2020'''. We are requesting you, please re-check your contribution once again. This extra-time will be for re-checking the whole contest for admin/reviewer. The contest admin/reviewer has a right revert any proofread/validation as per your language community standard. We accept and respect different language community and their different community proofreading standards. Each Indic Wikisource language community user (including admins or sysops) have the responsibility to maintain their quality of proofreading what they have set. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Proofreadthon_2020/All-Participants&oldid=20666529 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == संस्कृतव्याकरणकोशः == [[संस्कृतव्याकरणकोशः]] शुभावर्या, संस्कृतव्याकरणकोशग्रन्थस्य 161 उपरि पुटानां दर्शनं विकृतः अस्ति। मम वाञ्च्छा य अक्षरस्य मूलस्य दर्शने आसीत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:२७, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) puranastudy ::नमस्ते महोदय, ::भवतः अभिप्रायः मया न अवगतः | मूलग्रन्थः अत्र उपलभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/cbj :: [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०९, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) == Wikimedia Foundation Community Board seats: Call for feedback meeting == The Wikimedia Foundation Board of Trustees is organizing a [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Community Board seats/Ranked voting system|call for feedback about community selection processes]] between February 1 and March 14. While the Wikimedia Foundation and the movement have grown about five times in the past ten years, the Board’s structure and processes have remained basically the same. As the Board is designed today, we have a problem of capacity, performance, and lack of representation of the movement’s diversity. Direct elections tend to favor candidates from the leading language communities, regardless of how relevant their skills and experience might be in serving as a Board member, or contributing to the ability of the Board to perform its specific responsibilities. It is also a fact that the current processes have favored volunteers from North America and Western Europe. As a matter of fact, there had only been one member who served on the Board, from South Asia, in more than fifteen years of history. In the upcoming months, we need to renew three community seats and appoint three more community members in the new seats. This call for feedback is to see what processes can we all collaboratively design to promote and choose candidates that represent our movement and are prepared with the experience, skills, and insight to perform as trustees? In this regard, it would be good to have a community discussion to discuss the proposed ideas and share our thoughts, give feedback and contribute to the process. To discuss this, you are invited to a community meeting that is being organized on March 12 from 8 pm to 10 pm, and the meeting link to join is https://meet.google.com/umc-attq-kdt. You can add this meeting to your Google Calendar by [https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=MDNqcjRwaWxtZThnMXBodjJkYzZvam9sdXQga2N2ZWxhZ2EtY3RyQHdpa2ltZWRpYS5vcmc&tmsrc=kcvelaga-ctr%40wikimedia.org clicking here]. Please ping me if you have any questions. Thank you. --[[User:KCVelaga (WMF)]], १०:३०, ८ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21198421 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comment-Proofreadthon == Dear friends,<br> I started a [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Indic Wikisource Proofreadthon|discussion and Request for comment here]]. Last year we conducted two Proofread-Edithon contest. Your feedback and comments are very much needed to set the future vision of Indic language Wikisource. Although, English might be a common language to discuss, feel free to write in your native language. On behalf of Indic Wikisource Community<br> Jayanta Nath. १३:१०, १३ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comments : Indic wikisource community 2021 == (Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it)<br> Dear Wiki-librarian,<br> Coming two years CIS-A2K will focus on the Indic languages Wikisource project. To design the programs based on the needs of the community and volunteers, we invite your valuable suggestions/opinion and thoughts to [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Needs assessment 2021|Requests for comments]]. We would like to improve our working continuously taking into consideration the responses/feedback about the events conducted previously. We request you to go through the various sections in the RfC and respond. Your response will help us to decide to plan accordingly your needs.<br> Please write in detail, and avoid brief comments without explanations.<br> Jayanta Nath<br> On behalf<br> Centre for Internet & Society's Access to Knowledge Programme (CIS-A2K) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [Wikimedia Foundation elections 2021] Candidates meet with South Asia + ESEAP communities == Hello, As you may already know, the [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] are from 4 August 2021 to 17 August 2021. Members of the Wikimedia community have the opportunity to elect four candidates to a three-year term. After a three-week-long Call for Candidates, there are [[:m:Template:WMF elections candidate/2021/candidates gallery|20 candidates for the 2021 election]]. An <u>event for community members to know and interact with the candidates</u> is being organized. During the event, the candidates will briefly introduce themselves and then answer questions from community members. The event details are as follows: *Date: 31 July 2021 (Saturday) *Timings: [https://zonestamp.toolforge.org/1627727412 check in your local time] :*Bangladesh: 4:30 pm to 7:00 pm :*India & Sri Lanka: 4:00 pm to 6:30 pm :*Nepal: 4:15 pm to 6:45 pm :*Pakistan & Maldives: 3:30 pm to 6:00 pm * Live interpretation is being provided in Hindi. *'''Please register using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSflJge3dFia9ejDG57OOwAHDq9yqnTdVD0HWEsRBhS4PrLGIg/viewform?usp=sf_link this form] For more details, please visit the event page at [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP|Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP]]. Hope that you are able to join us, [[:m:User:KCVelaga (WMF)|KCVelaga (WMF)]], ०६:३२, २३ जुलै २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21774692 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 15 आगस्ट् 2021 तः 31 आगस्ट् 2021 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> १८:१९, ४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> variable has been added to the [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] to enable identifying changes made by specific tools.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets are [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|now able to directly include JSON pages]]. This means some gadgets can now be configured by administrators without needing the interface administrator permission, such as with the Geonotice gadget.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|can now specify page actions]] on which they are available. For example, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> will load a gadget only while editing and on history pages.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets can now be loaded on demand with the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi> URL parameter. This can be used to replace [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|an earlier snippet]] that typically looks like <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">At wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|the Mentorship system is configured]], you can now use the Action API to get a list of a [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor's]] mentees.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The heading on the main page can now be configured using <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> for logged-in users and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> for logged-out users. Any CSS that was previously used to hide the heading should be removed.</span> [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Four special pages (and their API counterparts) now have a maximum database query execution time of 30 seconds. These special pages are: RecentChanges, Watchlist, Contributions, and Log. This change will help with site performance and stability. You can read [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ more details about this change] including some possible solutions if this affects your workflows.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|sticky header]] has been deployed for 50% of logged-in users on [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|more than 10 wikis]]. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]]. See [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|how to take part in the project]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-11|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-12|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-13|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]).</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Events</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] begins. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]].</span> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> ०१:२४, ११ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (also known as the 2010 wikitext editor), people will now see a warning if they link to disambiguation pages. If you click "{{int:Disambiguator-review-link}}" in the warning, it will ask you to correct the link to a more specific term. You can [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|read more information]] about this completed 2021 Community Wishlist item. * You can [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|automatically subscribe to all of the talk page discussions]] that you start or comment in using [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|DiscussionTools]]. You will receive [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifications]] when another editor replies. This is available at most wikis. Go to your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]] and turn on "{{int:discussiontools-preference-autotopicsub}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * When asked to create a new page or talk page section, input fields can be [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|"preloaded" with some text]]. This feature is now limited to wikitext pages. This is so users can't be tricked into making malicious edits. There is a discussion about [[phab:T297725|if this feature should be re-enabled]] for some content types. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-18|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-19|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-20|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] continues. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> १९:५५, १७ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> २१:३८, २४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> १७:४२, ३१ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * English Wikipedia recently set up a gadget for dark mode. You can enable it there, or request help from an [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrator]] to set it up on your wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions and screenshot]]). * Category counts are sometimes wrong. They will now be completely recounted at the beginning of every month. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problems''' * A code-change last week to fix a bug with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] may have caused problems with some local gadgets and user-scripts. Any code with skin-specific behaviour for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> should be updated to also check for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|A code-snippet, global search, and example are available]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> २१:१६, ७ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 01 मार्च 2022 तः 16 मार्च 2022 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]. १८:३२, १० फेब्रवरी २०२२ (UTC)<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong. [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> १९:१९, १४ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> १९:१२, २१ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> २३:००, २८ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with some interface labels last week. It will be fixed this week. This change was part of ongoing work to simplify the support for skins which do not have active maintainers. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> २१:१६, ७ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the Wikipedia Android app [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|it is now possible]] to change the toolbar at the bottom so the tools you use more often are easier to click on. The app now also has a focused reading mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problems''' * There was a problem with the collection of some page-view data from June 2021 to January 2022 on all wikis. This means the statistics are incomplete. To help calculate which projects and regions were most affected, relevant datasets are being retained for 30 extra days. You can [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|read more on Meta-wiki]]. * There was a problem with the databases on March 10. All wikis were unreachable for logged-in users for 12 minutes. Logged-out users could read pages but could not edit or access uncached content then. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * When [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|using <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> to find localisation messages]], it will now show all possible message keys for navigation tabs such as "{{int:vector-view-history}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Access to [[{{#special:RevisionDelete}}]] has been expanded to include users who have <code dir=ltr>deletelogentry</code> and <code dir=ltr>deletedhistory</code> rights through their group memberships. Before, only those with the <code dir=ltr>deleterevision</code> right could access this special page. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * On the [[{{#special:Undelete}}]] pages for diffs and revisions, there will be a link back to the main Undelete page with the list of revisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Future changes''' * The Wikimedia Foundation has announced the IP Masking implementation strategy and next steps. The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|announcement can be read here]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|Wikipedia Android app]] developers are working on [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|new functions]] for user talk pages and article talk pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Events''' * The [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place as a hybrid event on 20-22 May 2022. The Hackathon will be held online and there are grants available to support local in-person meetups around the world. Grants can be requested until 20 March. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> २२:०८, १४ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translations]] are available. '''New code release schedule for this week''' * There will be four MediaWiki releases this week, instead of just one. This is an experiment which should lead to fewer problems and to faster feature updates. The releases will be on all wikis, at different times, on Monday, Tuesday, and Wednesday. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|read more about this project]]. '''Recent changes''' * You can now set how many search results to show by default in [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|your Preferences]]. This was the 12th most popular wish in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The Jupyter notebooks tool [[wikitech:PAWS|PAWS]] has been updated to a new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Future changes''' * Interactive maps via [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] will soon work on wikis using the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions]] extension. [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Please tell us] which improvements you want to see in Kartographer. You can take this survey in simple English. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> १६:०१, २१ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a simple new Wikimedia Commons upload tool available for macOS users, [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-29|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-30|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-31|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of regular database maintenance. It will be performed on {{#time:j xg|2022-03-29|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-03-31|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> १९:५५, २८ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translations]] are available. '''Problems''' * For a few days last week, edits that were suggested to newcomers were not tagged in the [[{{#special:recentchanges}}]] feed. This bug has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * Starting next week, Tech News' title will be translatable. When the newsletter is distributed, its title may not be <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> anymore. It may affect some filters that have been set up by some communities. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Over the next few months, the "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" Growth feature [[phab:T304110|will become available to more Wikipedias]]. Each week, a few wikis will get the feature. You can test this tool at [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|a few wikis where "Link recommendation" is already available]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> २१:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-15</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new public status page at <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. This site shows five automated high-level metrics where you can see the overall health and performance of our wikis' technical environment. It also contains manually-written updates for widespread incidents, which are written as quickly as the engineers are able to do so while also fixing the actual problem. The site is separated from our production infrastructure and hosted by an external service, so that it can be accessed even if the wikis are briefly unavailable. You can [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ read more about this project]. * On Wiktionary wikis, the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> १९:४४, ११ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-16</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-19|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-04-21|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * Administrators will now have [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete the associated "Talk" page]] when they are deleting a given page. An API endpoint with this option is also available. This concludes the [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11th wish of the 2021 Community Wishlist Survey]]. * On [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|selected wikis]], 50% of logged-in users will see the new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|table of contents]]. When scrolling up and down the page, the table of contents will stay in the same place on the screen. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Message boxes produced by MediaWiki code will no longer have these CSS classes: <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. The styles for those classes and <code dir=ltr>messagebox</code> will be removed from MediaWiki core. This only affects wikis that use these classes in wikitext, or change their appearance within site-wide CSS. Please review any local usage and definitions for these classes you may have. This was previously announced in the [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|28 February issue of Tech News]]. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] will become compatible with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions page stabilization]]. Kartographer maps will also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions] The Kartographer documentation has been thoroughly updated. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> २३:१२, १८ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> २२:५६, २५ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> १९:३४, २ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> १५:२३, ९ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> १८:५८, १६ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> ००:२१, २४ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> २०:२९, ३० मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).</span> * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> ०२:४६, ७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> १६:५९, १३ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> २०:१८, २० जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> २०:०३, २७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> १९:३२, ४ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> १९:२५, ११ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:वर्गः:Delete]] == Hi, could you please review the deletion requests in the category above? --'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' २१:१८, १६ जुलै २०२२ (UTC) :::'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' Namaste, I have deleted all the pages. Thanks. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:३८, १८ जुलै २०२२ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> २३:००, १८ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> १९:२७, २५ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> 0kx9wy3yno4wjquitstw75yvx0rn6aw 341397 341396 2022-07-25T22:03:54Z Puranastudy 1572 /* काचित् उपायकल्पना */ wikitext text/x-wiki == काचित् उपायकल्पना == शुभावर्या, इदानीं यावत् नवीनग्रन्थस्य सम्पादनान्तरं, तस्य सामग्र्याः विकिस्रोतोपरि आरोपणानन्तरं ग्रन्थस्य या एकलसञ्चिका अभवत्, तस्याः स्थापनं अहं गूगल डांकुमेंट्स उपरि करोमि स्म। गूगल डांकुमेंट्स स्थानात् यः कश्चित् एकलसञ्चिकायाः अवापरोपणं कर्तु एच्छत्, सः स्वतन्त्रः आसीत्। किन्तु इदानीं अयं प्रक्रिया सरलं नास्ति। अवारोपणाय अनुमत्याः आवश्यकता भवति। किं भवत्याः संज्ञाने सञ्चिकायाः आरोपणाय अन्यः कोपि स्थलः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०३, २५ जुलै २०२२ (UTC) puranastudy नमस्ते शुभे महोदये, अहम् अरुणः नाम अमेरिकदेशीयः अभियन्त्री। एतानि सर्वाणि पुस्तकानि दृष्ट्वा, यानि त्वया अन्यैः च विकिस्रोतसि लिखितानि संशोधितानि च, परमाम् एव प्रीतिम् आगतः अस्मि। मम प्रीतस्य तु एका शङ्का संभूता, यत् विकिस्रोतः सुसमर्थम् अपि सत् दुरवगम्यं लौकिकजनैः.। अहम् अपि, संगणकाभियन्त्री सन् अपि, एतत् सर्वं पश्यन् मूढः इव तिष्ठामि। अतः एषा एवे मम उपायकल्पना: "user interface" इति सरलीक्रियेत अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् जालदेशे इति। अस्मिन् सरलीकृते, सम्पादक-जनसंख्या द्विगुणा दशगुणा वा भवेत् इति मन्ये। अपि च, लेखन-संशोधन-आदि-कार्याणि वेगतरं क्रियेरन् इति आशा। तद् अहं यथोक्तम् औपयिकं जलदेशं रचयितुम् इच्छामि। "हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा" इति एतेन भवतीम् एव पृच्छामि, यद्वा यथोक्तः उपायः साफल्यम् अव्यर्थतां च गच्छेत् यदि वा न। [[सदस्यः:अरुणः|अरुणः]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:अरुणः|सम्भाषणम्]]) ००:१४, २४ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) :: नमस्ते [[सदस्यः:अरुणः|अरुण]]वर्य, भवतः सन्देशं पठित्वा सन्तोषः अनुभूतः । निश्चयेन एतादृशः प्रयासः करणीयः अस्ति । अस्मिन् विषये चर्चां कर्तुम् अत्र लेखितुमर्हति - मम जिमैल् - shubhazero - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१२, २५ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) ==शीर्षकाः == शुभावर्या, मया अद्य यः संदेशः प्रेषितः अस्ति, तत् केनापि कारणेण अन्येभः संदेशैः सह मिश्रितमस्ति। पुनः प्रेषयामि - विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे वेदाः शीर्षके उपवेदाः संज्ञकःः एकः पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/7ao उपवेदाः] तस्मिन् पृष्ठे धनुर्वेदः शीर्षकः उपलब्धः अस्ति। किन्तु न स्थापत्यवेदः(शिल्पशास्त्रः)। अस्य नियोजनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy अपि च, यस्य पृष्ठस्य भवता अद्य अपलोपनं कृतमस्ति, तत् मम संगणके विकृतरूपे इदानीमपि दृष्यमानः अस्ति, न पूर्णरूपेण अपाकृतः अस्ति। अहं गणेशपुराणम्/खण्डः १(उपासनाखण्डम्)/अध्यायाः ७१-७५ शीर्षकस्य पृष्ठस्य निर्माणं कर्तुमिच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, नारदपुराणे [https://sa.wikisource.org/s/4zs १.५६] सप्तशताधिकाः श्लोकाः सन्ति। तेषां उपशीर्षकेषु विभाजनाय किं कूटसंकेतः अस्ति, येन उपशीर्षकाः पाठस्य अंगाः न भवेयुः, यदा माऊस शीर्षकोपरि स्पर्शं करोति, तदैव ते दृष्टिगतानि भवेयुः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:०८, ५ जुलै २०२१ (UTC)puranastudy :::नमस्ते, मया किं करणीयमिति न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३०, ६ जुलै २०२१ (UTC) ==सामवेदः== शुभावर्या, यदाकदा अहं सामगानस्य संचिकायाः आरोपणं विकिमीडिया उपरि करोमि। अयं सामगानं ध्वानिक संचिकारूपे अस्ति। अयं न मया कृतं गानमस्ति, अपितु तंजौरनगरात् श्री सीतारमणेन कृतमस्ति। यदा अस्य आरोपणं अहं विकिमीडिया उपरि करोमि, तदा अहं वचनं ददामि यत् अयं मम कृतिरस्ति। नायं सत्यः। अस्य कः विकल्पः अस्ति। श्री सीतारमणः कथयति यत् तेन अस्य गानं सम्पूर्णविश्वे प्रचारप्रसारहेतु कृतमस्ति। अतएव, तस्य संग्रहात् अंशं गृहीत्वा विकिमीडिया उपरि स्थापनं दोषपूर्णं नास्ति। किन्तु मम कृति अपि अयं नास्ति। अस्य किं विकल्पः अस्ति। विकिमीडिया विकल्परूपेण कर्तापक्षतः ईमेलस्य अपेक्षा करोति यत् तेन अस्य सर्वाधिकारः विकिमीडियाहेतु प्रदत्तः अस्ति। किन्तु मम संदर्भे अयं संभवं नास्ति यत् श्री सीतारमणतः शपथपत्रग्रहणं सम्भवं अस्ति। श्री जी.के. सीतारमणस्य दूरभाषः 07639588146 अस्ति। अहं तेन सह हिन्दीभाषायां वार्तालापं करोमि। तस्य निवाससंकेतः - श्री जी.के. सीतारामन, श्री वेंकटाद्रि विद्यापीठम् ट्रस्ट, 2/205, अग्रहारम्, कालांचेरी, तंजोर 613504 [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १७:३६, २९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy शुभा महोदया, सामवेदस्य सामस्य मया केनापि प्रकारेण नवीनपृष्ठः सर्जितः अस्ति। https://sa.wikisource.org/s/1sjv प्रश्नमस्ति - यानि सामगानानि सन्ति, ते बिम्बरूपेण सन्ति। तेषां लिप्यान्तरणं संभवं नास्ति। सर्वेषां सामानां बिम्बानां प्रकाशनं विकिसोर्स उपरि केन प्रकारेण भवितुं शक्यते। किं तेषां बिम्बानां पृथक् - पृथक् अपलोडिंग विकिमीडिया कामन्स उपरि करणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:४४, ३१ मई २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] उत्तरम् ईपत्रद्वारा प्रेषितमस्ति । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:०२, ४ जून २०१९ (UTC) शुभा महोदया, यथा भवान् जानाति, सामवेदसंहितायाः यः गेयभागमस्ति, यथा प्राकृतगेय एवं ऊहगानम्, तस्य युनिकोड रूपान्तरणम् संभवं नास्ति। केन प्रकारेण एषां ग्रन्थानां समावेशं संस्कृतविकिसोर्स उपरि संभवं अस्ति। यदि तेषां समावेशं भवेत्, तर्हि यदा - कदा यानि अन्येभ्यः गीतानि सामानि अहं प्रापयामि, तेषां स्थापनं समुचित स्थाने संभवं भवेत्। अपि च, विकिमीडिया कांमन्स उपरि सामवेदस्य पृथक् समूहस्य सृजनस्य आवश्यकता अस्ति। अहं समूहसृजनं न जानामि। अपि च, सोमयागस्य अपि पृथक् समूहसृजनस्य आवश्यकता अस्ति। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 24-3-2019 शुबा महोदया, भवतः उत्तरं तदैव उपयुक्तं यदा समूहः पूर्वमेव वर्तते। किन्तु यदा नवीनसमूहस्य सृजनस्य आवश्यकता भवति, तदा काठिन्यं अस्ति। उदारहणार्थं, तार्क्ष्यसाम(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_Eagle_chant.ogg) अस्य वर्गीकरणं अहं सामवेद वर्गे कर्तुमिच्छामि, किन्तु अयं वर्गः संप्रति उपलब्धं नास्ति। अतएव, कृपया सामवेदः एवं सोमयागः एतयोः द्वयोः वर्गयोः भवान् सृजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 25-3-2019 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, वर्गद्वयमपि मया कृतमस्ति | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:२३, २६ मार्च २०१९ (UTC) ==शब्दान्वेषणम् == शुभावर्या, विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे दक्षिणपार्श्वे यः अन्विष्यताम् संज्ञकः आयतः अस्ति, तत्र यदि देवनागरीकुंजीपटलः अपि स्थाप्यन्ते, तर्हि उत्तमं भवेत्, यथा निम्नलिखितजाले - http://sanskrit.jnu.ac.in/vedanta/index.jsp?lex=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A5%AC-%E0%A5%A7%E0%A5%AE-%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5&itext=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2&itrans=&lastChar=#result सम्प्रति अहं विकिमीडिया कांमन्स उपरि बिम्बानां आरोपणे असमर्थः अस्मि। कारणं न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:२२, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिजालपुटे तु ctrl M नुदति चेत् देवनागर्या लेखितुम् अवकाशः भवति । पार्थक्येन दातुम् अवसरः नास्ति । विकिमीडियापृष्ठे किमर्थम् आरोपणं न शक्यते इति कारणं न सूच्यते किम् ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <inputbox> type=fulltext prefix=शतपथब्राह्मणम् break=no width=10 searchbuttonlabel=शतपथब्राह्मणम् शोधः </inputbox> शुभा महोदया, उपरिलिखितं इनपुट बांक्सद्वारा केवलं पूर्णशब्दस्य अन्वेषणं भवति। शब्दांशस्य अन्वेषणाय अस्मिन् कानि परिवर्तनानि कर्तुं शक्यन्ते।- ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 9-4-2018 ::::शब्दांशस्य अन्वेषणाय अधुना व्यवस्था न विद्यते [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:३३, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==ध्वानिक फाईल== शुभा महोदया, अहं यागस्य गानसम्बन्धी फाइलानां उपारोपणं विकिसोर्सोपरि कर्तुमिच्छामि। विकिमीडिया कांमन्स उपरि ये ध्वानिक फाईलाः सन्ति, तेषु ध्वनिः नास्ति। केन कारणेन, अहं न जानामि। अयं कोपि मम त्रुटिरपि भवितुं शक्यते। यदि भवान् अस्मिन् विषये जानासि, तर्हि सूचयतु। अपि च, सामवेदस्य ये पृष्ठाः विकिसोर्सोपरि सन्ति, ते सर्वे आंडियो फाईल सह समृद्धाः भवितुं अर्हन्ति। सामवेदस्य गानस्य फाईल मम संग्रहे अस्ति, किन्तु तस्य सर्वाधिकारः केन प्रकारेण प्रापणीयं अस्ति, न जानामि। - ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 2-4-2018 :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, wiki commons मध्ये भवता योजितानां संचिकानां सम्पर्कसूत्रं (link) यच्छतु । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) शुभा महोदया, विकिकांमन्स उपरि मया योजिताः संचिकानां संपर्कसूत्रं puranastudy अस्ति। किन्तु तासां मध्ये कोपि संचिका आडियो नास्ति। विकिकांमन्स उपरि ये अन्या आडियो संचिकाः सन्ति, मम संज्ञाने तेषु आडियो उपलब्धा नास्ति, यद्यपि आडियो उपकरणस्य चिह्नं अस्ति। :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 3-4-2018 ::: महोदय, संचिकानां link प्रेषयतु । अन्यथा अन्वेषणं कष्टसाध्यम् । सम्पर्कसूत्रं puranastudy इति न । योजकस्य नाम तत् । यत् योजितं तस्य link पृष्ठस्य उपरि भवति । तत् प्रेष्यते चेत् द्रष्टुं शक्नोमि । --[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==नवीन संस्कृतविकिसोर्सम्?== शुभा महोदया, अंतर्जाले गूगल सर्चमध्ये अहं विकिसोर्सस्य नवीनं रूपं पठामि - [https://sa.m.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D विकिसोर्स] किमिदं मिरर साईट अस्ति [[सदस्यः : puranastudy]] 13-2-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सत्यं खलु महोदय ! अहं प्रथमवारं पश्यन्ती अस्मि । विचारणीयम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:०५, १६ फरवरी २०१८ (UTC) ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] m stands for mobile version. It is the mobile version on sa wikisource. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ फरवरी २०१८ (UTC) किन्तु मोबाईल संस्करणं अत्यन्तं अपूर्णमस्ति। न सर्वे पृष्ठाः तत्र दृश्यन्ते। [[सदस्यः : puranastudy]] 17-2-18 ==अथर्ववेदः == शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे अथर्ववेदस्य पृष्ठस्य उल्लेखं नास्ति। कृपया समीचीनं कुरु - https://sa.wikisource.org/s/a9y - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 30-9-17 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] सम्यक् कृतम् । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, २ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, पृष्ठोपरि अथर्ववेदस्य शौनकसंहितायाः स्थापनान्तरं पैप्पलाद संहितायाः स्थापना अपि वांछनीयमस्ति। अपि च, अथर्वपरिशिष्टः ग्रन्थस्य अपि स्थापना वाञ्छितमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 :::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] भवतः अपेक्षा का इति न ज्ञातम् । मया किं करणीयमस्ति ? कृपया सूच्यताम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४९, ३ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मम सुझावमस्ति यत् [https://sa.wikisource.org/s/r04 पैप्पलाद संहिता] अपि अथर्ववेद एव अस्ति। अतएव, अथर्ववेद पृष्ठे शौनकीय अथर्ववेद संहिता साकं अस्य उल्लेखमपि वांछनीयं भविष्यति। अपि च, [https://sa.wikisource.org/s/171i अथर्वपरिशिष्टः] ग्रन्थस्य उल्लेखमपि अस्मिन् पृष्ठे विचारणीयमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] तच्च कार्यं कृतम् । पृष्ठस्य अधः वर्गः इति दृश्यते खलु ? तत्र अथर्ववेदः इति लिख्यते चेत् तत् पुष्ठम् अथर्ववेदस्य वर्गे उपलभ्यते । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३२, ४ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, अयं मञ्जुलमस्ति। भवान् कथयसि अतएव पृष्ठस्याधः वर्ग शब्दस्य हेतुः बोधनीयं अस्ति। इदानीं तावत् अहं वर्गस्य हेतुं नाजानत्। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 4-10-17 ==शीर्षफलकस्य त्रुटिः == शुभा महोदया, निम्नलिखितेषु पृष्ठेषु शीर्षफलके ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं अस्ति। न केनापि प्रकारेण अस्य लोपं भवति।- https://sa.wikisource.org/s/13i3 https://sa.wikisource.org/s/13h2 - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २३-९-२०१७ ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं - नाम किम् ? किं भवेत् ? कस्य लोपं कर्तुम् इच्छति ? सम्पाद्यताम् इत्यत्र गत्वा परिवर्त्य रक्ष्यते चेत् लोपः भवेदेव खलु ? -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३३, २५ सितम्बर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे - https://sa.wikisource.org/s/13i3 यदि शीर्ष फलके लेखक स्थाने अहं सप्तर्षीणां सम्पूर्ण नामानि लिखामि, तर्हि नामानां द्विरावर्तनं भवति, यथा इदानीं अस्ति। अनेन कारणेन अहं ऋषीणां नामानि लेखक स्थानं त्यक्त्वा नोट स्थाने दातुं बाध्यः अस्मि। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] --25-9-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या अवगता । काचित् तान्त्रिकी समस्या विद्यते । सा पङ्क्तिः भवता अधः यथा लिखितं तथैव इदानीं भवतु । समस्यां परिहर्तुं प्रयत्नं करोमि । ततः सम्यक् भवति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, २६ सितम्बर २०१७ (UTC) -------------------- शुभा महोदया, लक्ष्मीनारायसंहिता(खण्डः १) ५८६ अध्यायस्य पृष्ठस्य उपयोगः ५७१ अध्यायहेतुकृतमस्मि। -- https://sa.wikisource.org/s/1tt8 अतएव, अध्यायः ५८६ हेतु नवीनपृष्ठस्य रचनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:४२, २८ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या परिहृता अस्ति । अत्र विषयान् योजयितुमर्हति - https://sa.wikisource.org/s/1tto -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३७, २९ जुलाई २०१९ (UTC) ==शीर्षक पुनःपरिवर्तनम्== शुभावर्या, निम्नलिखित उपवेदाः शीर्षकस्य पुटे - https://sa.wikisource.org/s/7ao स्थापत्यवेदः/शिल्पशास्त्रः शीर्षकः सर्जनीयमस्ति। अद्य मया काश्यपशिल्पशास्त्रम् ग्रन्थस्य उपारोपणं पीटर फैन्ड्सस्य वैबपृष्ठतः गृहीत्वा कृतमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:००, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, निम्नलिखितपुटे अनावश्यकाः परिवर्तनाः संजाताः। अतएव, अस्य लोपनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) puranastudy ::: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, कस्य पृष्ठस्य किं परिवर्तनं करणीयमिति सूचयतु महोदय । करिष्यामि । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४९, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) क्षम्यताम्। प्रमादवशात् पृष्ठस्य निर्देशाः विस्मृताः सन्ति। अयमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2ien अत्र केनापि कारणेन अध्यायाः ६६-७० एवं ७१-७५ मिश्रीभूताः सन्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभावर्या, इदानीमपि पुटस्य मिश्रणस्य समस्यायाः समाधानं न जातः । निम्नलिखितपृष्टस्य अपि अपाकरणं अपेक्षितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2iep [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:१६, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य शीर्षकस्य पुनः आद्यास्थिति अपेक्षितमस्ति- [https://sa.wikisource.org/s/148l पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१] तः शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम् यदि अस्मिन् पृष्ठे अन्य कोपि पृष्ठः सम्बद्धः अस्ति, तदपि निरीक्षणीयमस्ति। यद्यपि शाङ्खायन एवं श्रौतसूत्रम् शब्दानां संयोजनम् मया पूर्वपरिपाट्यानुसारेण कृतमस्ति, किन्तु कोपि पाठकः अन्वेषणे शांखायन श्रौत सूत्र शब्दस्य एव टंकणं करिष्यति, न शांखायन-श्रौतसूत्रम्। अतएव शीर्षकं विचारणीयमस्ति। विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ :: कृतमस्ति [[सदस्यः : puranastudy]]महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:१२, १८ अगस्त २०१७ (UTC) कृपया पुनिर्निरीक्ष्यताम्। मम तन्त्रे शीर्षकं पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१ एव द्रष्टमस्ति। पृष्ठम्: प्रत्ययस्य अपेक्षा मुख्यम्: प्रत्ययस्य आवश्यकता अस्ति। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ ::: [[सदस्यः : puranastudy|puranastudy महोदय !]] समीचीनं पृष्ठम् अत्र विद्यते - https://sa.wikisource.org/s/148s अन्यानि पृष्ठानि पुनर्निर्दिष्टानि (redirected). एतत् द्वारा ”शांखायन श्रौत सूत्र” शीर्षकं लिख्यते चेदपि समीचीनं पृष्ठं प्राप्नुवन्ति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:३६, १८ अगस्त २०१७ (UTC) ==फोण्टपरिवर्तनम्== शुभा महोदया, निम्नलिखितस्य पृष्ठस्य रचना श्री अनुनादसिंहेन फोण्टपरिवर्तकेन कृतमस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/9qe बौधायन शुल्बसूत्रम्] अहमपि ज्ञातुमिच्छामि एष फोण्टपरिवर्तनं केन प्रकारेण भवति। यदि अहं जानामि, तर्हि बौधायन श्रौतसूत्रस्य प्रकाशनं सुलभं भवेत्। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ -------- विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्ट) शुभा महोदया, यथा भवान् माम् सूचितवती आसीत्, विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्टः) लोहितः अस्ति। किन्तु लोहित अथवा मंगल फोण्टे अहं निम्नलिखितशब्दस्य विकिस्रोतस्य पृष्ठोपरि अनुकरणं- लेपनं(कापी-पेस्ट) कर्तुं अशक्तः अस्मि-- सगर्भ्यो ऽनु । अस्य विकृतरूपं अयमस्ति -- सगर्योि ऽनु स द्वितीयमुदाहरणम् - ध्रुवक्षितिर्ध्रुवयोनिर्ध्रुवासि ध्रुवक्षितिर्रु सवयोनिर्ध्रुवासि तृतीयम् -- धन्वकृद्भ्यश्च (शुद्धं) धन्वकृद्य्॥श्च (अनुकृति - लेपनम्) एवं प्रकारेण बहवः शब्दाः सन्ति येषां अनुकरण-लेपनं विकृतं भवति। मैत्रायणी संहिता विकृत अनुकरण-लेपनशब्देभ्यः पूरिता अस्ति। तत्र मया लेपनं मंगल वर्णलेखतः कृतमस्ति। किन्तु इदानीं लोहितोपि शुद्धलेपनकर्तुं अशक्तः अस्ति। अस्य किं उपायः अस्ति। Puranastudy (सम्भाषणम्) [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३८, ३१ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy स्तुतशस्रैःाप (अशुद्धं) स्तुतशस्त्रैः (शुद्धं) - ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१३०|१०.१३०.४]].। भवतः निदर्शनार्थं मया न शोधितं। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:३९, १ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, विषयेऽस्मिन् अस्माकं ज्ञानं नास्ति । अत्र विचारितवती । अन्ये अपि न जानन्ति । क्षम्यताम् । भवता कथं कार्यं क्रियते - कार्यप्रक्रिया- मया न ज्ञाता । अनुनादसिंहस्य एव सम्पर्कं कर्तुं शक्नोति चेत् समीचीनं स्यात् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४८, २ अगस्त २०१९ (UTC) ==विसर्गः== शुभा महोदया, विसर्गस्य पुनरुल्लेखनं कस्मिन् संदर्भे अस्ति। नायं [[ऋग्वेदः मण्डल १|ऋग्वेदस्य संदर्भे]] प्रतीयते। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २४-७-१७ ==Wikisource Index Interface Translations== Dear community members, Considering the recent improvements taking place on Sanskrit Wikisource, I would like to include '''Indexing''' of sa-wikisource and need suggestions on the translations made by me for the Interface messages... The major of these are the 4 namespaces that need your approval.. :# Index: - अनुक्रमणिका :# Index talk: - अनुक्रमणिकासंवादः :# Page: - पुटम् :# Page talk: - पुटसंवादः :[[योजकः:Sbblr0803|अभिरामः]] ०७:१०, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) ::::अयम् अनुवादः समीचीनः विद्यते । अग्रे अनुवर्तताम् । [[योजकः:Shubha|शुभा]] ०८:५७, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) Leave your comments [http://sa.wikisource.org/wiki/Wikisource:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D here] please... Sorry for not writing that line earlier == [[Special:Upload]] == On [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis&oldid=prev&diff=10235438], [[Special:Upload]] works, it asks sysop permission; same on [[w:Special:Upload]]. What's the problem? Hope this helps, [[योजकः:Nemo bis|Nemo bis]] ([[योजकसम्भाषणम्:Nemo bis|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, १८ अक्तूबर २०१४ (UTC) बोधायन गृह्यसूत्रम् शुभा महोदया, कृपया नामपरिवर्तनं (बौधायन) निरस्तीकरणीयम् संदर्भसुविधा हेतु अहं गृह्यसूत्रस्य विभाजनं कर्तुमिच्छामि। विभाजनस्य रूपरेखा पृष्ठे विद्यते। कृपया सहमति प्रेष्यताम्। - विपिन == Translating the interface in your language, we need your help == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello Shubha, thanks for working on this wiki in your language. [http://laxstrom.name/blag/2015/02/19/prioritizing-mediawikis-translation-strings/ We updated the list of priority translations] and I write you to let you know. The language used by this wiki (or by you in your preferences) needs [[translatewiki:Translating:Group_statistics|about 100 translations or less]] in the priority list. You're almost done! [[Image:Translatewiki.net logo.svg|frame|link=translatewiki:|{{int:translateinterface}}]] Please [[translatewiki:Special:MainPage|register on translatewiki.net]] if you didn't yet and then '''[[translatewiki:Special:Translate/core-0-mostused|help complete priority translations]]''' (make sure to select your language in the language selector). With a couple hours' work or less, you can make sure that nearly all visitors see the wiki interface fully translated. [[User:Nemo_bis|Nemo]] १४:०६, २६ अप्रैल २०१५ (UTC) </div> <!-- http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Meta:Sandbox&oldid=12031713 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nemo bis@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[अनुक्रमणिका:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu]] == Hi, This would be better on the English Wikisource. Regards, [[सदस्यः:Yann|Yann]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Yann|सम्भाषणम्]]) १५:४२, १३ अप्रैल २०१६ (UTC) ::Or would it be better on sa wiktionary ? Community must think and decide these issues. Regards, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३६, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) :::[[सदस्यः:Yann|Yann]]! Since it is in text form(deals with Samskrit) it is better if we have this in sa wikisource itself. ---[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४३, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) ==Sanskrut Wikisource near 10000 pages== Hi Shubha, I could see Sanskrut Wikisource has completed 9850 pages and we are close for the magic number of 10000. Can we have some focussed work to reach this number as soon as possible. I am ready to help you in this... Thanks [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०५:३९, ७ अक्तूबर २०१६ (UTC) : Hi Shubha, can you please call me on +91 97664 33201 regarding above topic? Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०९:५५, १२ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Sir, Please support the event here [https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D#.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.AF.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.BF-.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BE] and also comment please.--[[सदस्यः:Drcenjary|Drcenjary]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Drcenjary|सम्भाषणम्]]) १०:३२, १३ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Can you delete this article [[बालकाण्ड १३]]. Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०८:३६, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ::I am not an admin here. So I can't do it. -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४२, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==पृष्ठविषये== [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] शुभा महोदया, केनापि उत्साही व्यवस्थापकेन उपरोक्तपुटस्य संपादनस्य अवरोधं कृतमस्ति। नायं उचितः। अवरोधकर्ता आर्यसमाजस्य अनुयायी प्रतीयते। पुरा पुटस्य यः सौंदर्यमासीत्, तेन सर्वं नष्टं कृतमस्ति। संपादनस्य अवरोधनं यदि मुखपुटेन यावत् सीमितं भवेत्, अयं उचितं भविष्यति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३२, १३ जनवरी २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता सूचिते पुटे सम्पादनम् अवरुद्धं न दृश्यते । वर्गः:वेदाः - इत्यत्र सम्पादनस्य आवश्यकता अपि न भवति। अन्यत्र वेदाः इति वर्गे योजिताः चेत् तत् पृष्टम् अत्र स्वयं योजितं भवति। कुत्र सम्पादनं न शक्यते इति सूचयतु । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४५, १३ जनवरी २०२० (UTC) शुभा महोदया, 1 रोधनस्य उदाहरणं अस्मिन् पुटे दृश्यते -- [https://sa.wikisource.org/s/1wto कृष्णयजुर्वेदः] मुख्यग्रन्थैः सह काठकब्राह्मणस्य उल्लेखनं संभवं नाभवत्। इदानीमपि अयं स्वतन्त्रः एव अस्ति। {{ping|Puranastudy}} अत्र रोधनं किमपि न कृतम्। [[काठकब्राह्मणम्]] इति पुटे गत्वा <nowiki>[[वर्गः:कृष्णयजुर्वेदः]]</nowiki> इति योजनीयम्। [[सदस्यः:Soorya Hebbar|Soorya Hebbar]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|सम्भाषणम्]]) ०९:३२, १४ जनवरी २०२० (UTC) 2. [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] अस्मिन् पुटे ऋग्वेददेवतासूची एवं ऋग्वेदादिभाष्यभूमिकाशीर्षकौ असम्बद्धाः सन्ति। किं अहं अस्य शीर्षकस्य लोपने समर्थः अस्मि। 3. ब्राह्मणग्रन्थानां उल्लेखं सम्बद्धेषु वेदेषु सहैव अस्ति, न स्वतन्त्ररूपेण। मम अपेक्षा अस्ति यत् ब्राह्मणग्रन्थाः अपि मुख्यपुटे स्वतन्त्रउल्लेखं अर्हन्ति, न केवलं वेदविशिष्टेन सह। 4. सम्पादनरोधनं न केवलं मुख्यपुटस्य प्रथमचरणे सीमितं अस्ति, अपितु अयं रोधनं तृतीय-चतुर्थचरणयावत् विस्तृतः अस्ति। यदि अस्य आवश्यकता अस्ति, तर्हि स्वागतम्। यदि अज्ञानवशेन, तर्हि संशोधनीयम्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, १३ जनवरी २०२० (UTC)puranastudy [https://sa.wikisource.org/s/1wx1 नरेश गोयलः] शुभा महोदया, किं एतादृशाः पृष्ठाः विकिसोर्स उपरि उपयुक्ताः सन्ति। इदानीं अहं अन्यान्यपि एतादृशाः पुटाः विकिसोर्स उपरि पश्यामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतानि पृष्ठानि विकिपीडियायां योजनीयानि । क्रैस्ट्-महाविद्यालयस्य छात्राः अज्ञानेन अत्र योजितवन्तः । तान् सूचयितुं प्रयत्नं करोमि । एतादृशाः लेखाः दृश्यन्ते चेत् विकिपीडियालेखाः इति वर्गः इत्यत्र लिख्यते चेत् अन्ते सर्वाणि निष्कासयितुं शक्यन्ते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०७:३८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, किं अधोलिखितं पृष्ठं विकिसोर्सस्य अपेक्षा विकिपीडिया उपरि स्थानं ग्रहीतुं अर्हतः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/2zy सस्योपरि] यद्यपि, विकिपीडिया अधिकारिणा श्री नाहलदवे साकं सहयोगं कठिनमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२९, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, [https://sa.wikisource.org/s/a88 सम्भाषणसन्देशः] इत्यस्मिन् विद्यमानाः सर्वे अपि विषयाः तादृशाः एव । पत्रिकासु पूर्वप्रकाशिताः लेखाः (लेखकस्य उल्लेखसहिताः) विकिस्रोतसि एव योज्यन्ते । अन्यैः पुनः सम्पादनम् एतेषु न करणीयं विद्यते । आङ्ग्लभाषादिषु पत्रिकालेखानामेव महान् विभागः विद्यते । शम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४२, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, अस्मिन् पुटे भवत्या संपादनस्य आवश्यकता अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/5hg वर्गः:पुराणानि] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:१२, ८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] मया तत्र किं सम्पादनीयमिति न ज्ञातम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १३:०४, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) अस्मिन् पुटे '''उपवर्गाः''' इति शीर्षकस्य एवं अस्मिन् शीर्षके निहितस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। अस्मिन् पुटे '''"पुराणानि" वर्गेऽस्मिन् विद्यमानानि पृष्ठानि इति''' शीर्षकस्य तथा अस्र्यान्तःर्गतस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:३५, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) :::: महोदय, वर्गपृष्ठेषु सम्पादनं न क्रियते । उदा - [वर्गः:साहित्यम्] पश्यतु । उपवर्गाः पृष्ठानि च स्वयं तस्मिन् आयान्ति । अग्निपुराणस्य २७८ पृष्ठेषु अधः वर्गः इत्यत्र अग्निपुराणम् इति लिखितमस्ति । अतः तानि अग्निपुराणे अन्तर्भवन्ति । अग्निपुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इति दत्तमस्ति । कालिकापुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इत्येव । अतः तत् पृष्ठत्वेन तिष्ठति । सर्वेषु वर्गेषु उपपुराणानि पृष्ठानि च भवन्ति । सा विकिव्यवस्था । तस्मिन् पृष्ठे अस्माभिः किमपि न लेखनीयम् । ::::अस्मिन् सम्भाषणपृष्ठे नूतनाः विषयाः सर्वेषां पूर्वलिखितानां विषयाणाम् अधः लिख्यते । तदा दर्शने सौकर्यं भविष्यति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, १५ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, इमौ द्वौ पुटौ अतिरिक्ताः एवं लोपनयोग्याः स्तः -- [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/१]] [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/२]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १६:०२, २ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, ऋग्वेदस्य निम्नलिखितमुख्यपृष्ठः अन्यपृष्ठस्य प्रतिलिपि एव प्रतीयते एवं मम दृष्ट्या लोपनयोग्यः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/6yj ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:३०, १२ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतत् कस्य पृष्ठस्य प्रतिलिपिः ? अन्यपृष्ठस्य सम्पर्कसूत्रमपि प्रेषयति चेत् दृष्ट्वा एकं निष्कासयिष्यामि | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४३, १४ अगस्त २०१९ (UTC) मूलपृष्ठः अयं प्रतीयते - [https://sa.wikisource.org/s/k ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:०७, १४ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy --------------- शुभा महोदया, पैप्पलाद संहितायाः विषयसूची निर्माणस्य मम उद्देश्य एवमासीत् यत् पी़डीएफ पाठस्य ओसीआर रूपान्तरणं दीर्घकालिक योजना अस्ति। मम व्यवहारे त्वरित गत्या पुटानां संदर्भाणां अन्यत्र स्थापनस्य आवश्यकता भवति। अतः विषयसूची मध्ये यदि विषयस्य संयोजनं भवति, तर्हि अयं सुगमतरं भवति। किन्तु यदि एष व्यवस्था विकिसोर्सस्य मापदण्डात् विपरीतं भवति, तर्हि अहं एवं न करिष्यामि। पैप्पलाद संहितायाः अनुक्रमणिका रूपेण योजनेन पूर्वं मम विचारः श्री विश्वास वासुकि - प्रदत्तस्य वैबपृष्ठात् पैप्पलाद संहितायाः ओसीआर रूपांतरणं गृहीत्वा तत् विकिसोर्सोपरि आरोपणस्य आसीत्। काण्डाः ६ एवं ७ पूर्वमेव आरोपिताः सन्ति। अयं ओसीआर अत्यन्त दोषपूर्णमस्ति। किन्तु विकल्पाभावे मम हेतु अन्योपायं नासीत्। इदानीं, भवतः किं विचारः। मया दोषपूर्णाः ओसीआर काण्डाः आरोपणीयाः वा न। कथासरित्सागरस्य स्थितिः किंचित् भिन्नं अस्ति। कथासरित्सागरस्य बहवः पुटाः, विशेषतया सप्तम लम्बकात् आरभ्य, अनुपलब्धाः सन्ति। ये पुटाः उपलब्धाः सन्ति, तेपि अपठनीयाः, ओसीआरतः अ- रूपांतरणीयाः सन्ति। कथासरित्सागरस्य अन्य कोपि छाया मम संज्ञाने उपलब्धं नास्ति। यथा यथा मम आवश्यकता अति तीव्रं भवति, तदा तदा अहं अस्य रूपांतरणं स्वतन्त्ररूपेण करोमि एवं तत् विकिसोर्सोपरि स्थापयामि। एषु परिस्थितिषु भवान् किं चिन्तयसि- किं अस्य विषयानुक्रमणिका लोपनीया वा न। - विपिन कुमारः शुभा महोदया, अनुक्रमणिकातः प्राप्तं ग्रन्थं पद्मिनीपरिणयः मया द्रष्टम्। सम्प्रति अयं एकपुटीय ग्रन्थमस्ति। द्वि-त्रि वर्ष पूर्वं यदा विकिसोर्सः मम संज्ञाने आगतः, तदा अस्योपरि खण्डे-खण्डे विभाजितानां ग्रन्थानां स्थापनम् मम हेतु कष्टप्रद आसीत्। किन्तु तदोपरि यदा अन्यत्र ग्रन्थस्य संदर्भस्य स्थापनस्य आवश्यकता अभवत्, तदा ते खण्डाः एव अति महत्त्वपूर्णाः आसन्। मम सुझावमस्ति यत् ये ग्रन्थाः विकिसोर्सोपरि अनुक्रमणिका रूपेण स्थापिताः सन्ति, तेषां विषयानुक्रमणिका अपि अवश्य स्थापनीया। यदि विषयानुक्रमणिकायाः विस्थापनस्य निर्णयः भवतः स्वनिर्णयं अस्ति, तर्हि अयं पुनर्विचारणीयः। यदि अयं सामूहिक निर्णयं अस्ति, तर्हि न कोपि किंचित् कर्तुं शक्तः अस्ति।- विपिन कुमारः शुभा महोदया, चित्रसूत्र ग्रन्थस्य सम्यक् वर्गीकरणं शिल्प अथवा नाटक ग्रन्थेषु प्रतीयते। महत्त्त्वपूर्ण ग्रन्थमस्ति। [[सदस्यः : puranastudy]] शुभा महोदया, भवतः गर्ग संहितायाः नामपरिवर्तनेन श्रीकौतुकि महोदयेन पृष्टोपरि स्थापिताः सर्वे शीर्षकाः अपि संशोधनीयाः आसन्। नामपरिवर्तनस्य कार्यं प्रारम्भिक अवस्थायां एव करणीयमासीत्। - [[सदस्यः : puranastudy]] -३-१-१७ ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, भवता किम् उक्तमिति न ज्ञातम् । गर्गसंहितायाः दश खण्डाः अपि सन्ति एव । किं कार्यं न अभवत् इति कृपया सूच्यताम् । करिष्यामि । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, ३ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, गर्ग संहितायाः पृष्ठानां शीर्षकाः भवता शोधितम्। वरम्। किन्तु कौतुकि महोदयेन स्थापिताः ये शिरोलेखाः (पूर्व पृष्ठम्, अग्रिम पृष्ठम्) सन्ति , ते सर्वेपि व्यर्था जाताः,अयं मम भावः। [[सदस्यः : puranastudy]] 3-1-17 शुभा महोदया, निम्नलिखित पद्मपुराणस्य पृष्ठस्य सम्यक् शीर्षकं किं भवितुं शक्यते - https://sa.wikisource.org/s/j0v पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्ड) अथवा पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) [[सदस्यः : puranastudy]] 17-1-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) इत्येव शुद्धं महोदय । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, १७ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मया कथासरित्सागरस्य प्रथमलम्बकस्य अपरिष्कृतं पाठं अत्र स्थापितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/es4 किमयं स्वीकार्यमस्ति। संशोधनस्य सौलभ्यं संप्रति नास्ति। यदि कोपि संशोधनकर्तुं इच्छसि, तदा पृष्ठानां बिंबानां प्रेषणं मया शक्यमस्ति । [[सदस्यः : puranastudy]] 21-1-17 ::अनपेक्षितं पृष्ठम् अपाकृतमस्ति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१६, १५ अगस्त २०१९ (UTC) ==भागवतपुराणम्== शुभा महोदया, अहं धनंजय महाराजेन भागवतपुराणस्य पुटे कृतं संशोधनं दृष्टवानस्मि। मया प्रेषितः प्रस्तावः एवमस्ति - मम प्रस्तावं - यदि विकिसोर्स पुटे संशोधनाः अल्पाः सन्ति, तर्हि पुटस्य अधोभागे = = इति चिह्नानि दत्त्वा तस्याधः भवतः प्रस्तावितानि संशोधनानि उद्धृतानि सन्तु। My suggestion - If corrections in a page are little, then at the bottom of the page, put = = , and then mention your corrections. Need not create new page. [[सदस्यः : puranastudy]] ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] भागवतपुराणे धनञ्जयमहाराजेन कुत्र संशोधनं कृतमित्यादि मया न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २४ जनवरी २०१७ (UTC) श्री धनंजय महाराजस्य ५ योगदानेषु एकं अत्र वर्त्तते - https://sa.wikisource.org/s/jmy [[सदस्यः : puranastudy]] ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, सर्वभाषास्वपि विकिव्यवस्थायां परिवर्तनानि यत्र अपेक्षितं तत्रैव क्रियते न तु अधः । तेन नूतनं पुटं न निर्मितम् । परिवर्तने दोषः अस्ति चेत् पुनः परिवर्तनं (सकारणं) शक्यम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४३, २४ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, उपरि उल्लिखित पुटस्य शीर्षे यः टिप्पणी (पाठभेदः) धनंजय महोदयेन लिखितमस्ति, तस्य कांपी पेस्ट अपि सम्यक् कर्तुं अहं न शक्नोमि। अयं टिप्पणी क्वचित प्रकटयति, क्वचित् तिरोहितं भवति। न जानामि केन कूटाक्षरेण अयं गूहितं अस्ति। अस्य अति विकृत कांपी पेस्ट निम्नलिखितं अस्ति। मम संज्ञानात् परे अस्ति। २२:१५, १९ सितम्बर २०१६ इत्यस्य संस्करणं (सम्पाद्यताम्) Puranastudy (सम्भाषणम् | योगदानानि) ← पुरातनतरं सम्पादनम् ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् (सम्पाद्यताम्) (पूर्ववत्) (कृतज्ञता पाठ्यताम्) Dhananjay maharaj more (सम्भाषणम् | योगदानानि) पङ्क्तिः १: पङ्क्तिः १: − प्रियव्रतविजयम् + <big>प्रियव्रतविजयम्</big> − <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">राजोवाच + <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> + ''''''राजोवाच''' + ''' प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ पङ्क्तिः ३६: पङ्क्तिः ३६: त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ − श्रीशुक उवाच + '''श्रीशुक उवाच''' इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ पङ्क्तिः ६६: पङ्क्तिः ६६: यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० </span></poem> </span></poem> − इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + '''इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + [[सदस्यः : puranastudy]] 24-1-2017 ''' ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् ==कौषीतकिब्राह्मणम्== [https://sa.wikisource.org/s/qak कौषीतकिब्राह्मणम्] शुभा महोदया, उपरोक्त पृष्ठे निम्नलिखित शब्दानां पुनरस्थापनस्य आवश्यकता अस्ति। विकिसोर्सस्य तन्त्रे परिवर्तनानि कारणे अधुनाअहं स्वयं प्रतिस्थापनं कर्तुं न शक्नोमि - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः ढ्पं - ? Zऊलगवः - शूलगवः ऽतिथ्य इष्टि - आतिथ्येष्टि उपसदह् - उपसदः हविर् धान - हविर्धान अग्नी षोम- अग्नीषोम पशुः Zएष - पशुःशेष अनुयाजाह्- अनुयाजाः उपयाजह् - उपयाजः अप्Oणापूटृईय़ा - अपोणप्तॄीया? सोदशिन्& अतिरत्र - षोडशी अतिरात्र अभिप्लव सदह - अभिप्लव षडह पृष्ठ्य सदह - पृष्ठ्य षडह सोमः छन्दोमाह् - सोमः छन्दोमाः दशमम् अहह् - दशमम् अहः विकिसोर्सस्य नवीनतन्त्रे फाईऩ्ड - रिप्लेस केन प्रकारेण भवति, अहं ज्ञातुमिच्छामि [[सदस्यः : puranastudy]] १७-३-२०१७ - ::महोदय, विकिस्रोतसि सम्पादनपुटे '''उन्नतम्''' इति यद् लिखितमस्ति त्स्योपरि नुदति चेत् '''अन्विष्य-परिवर्तनम्''' इत्येतत् उपकरणं दृष्टिगोचरं भविष्यति । मया परिवर्तनत्रयम् अधुना कृतम् - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य, Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः, Zऊलगवः - शूलगवः - अन्यद् भवान् कर्तुमर्हति । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१५, १७ मार्च २०१७ (UTC) ==शिवपुराणम्== शुभा महोदया, अहं निम्नलिखित पृष्ठोपरि नवीन सामग्र्याः स्थापनं कर्तुमिच्छामि। किन्तु अस्य पृष्ठस्य शीर्षकं पूर्वमेव परिवर्तितं भवति। कृपया अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः स्थापनहेतु नवीन पृष्ठं प्रददातु। - [[सदस्यः : Puranastudy]] 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] महोदय कस्य पृष्ठस्य विषये वदति ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३५, ३० मार्च २०१७ (UTC) शुभा महोदया, प्रमादवशात् अहं पृष्ठस्य उल्लेखं न कृतमस्मि। पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/fwt शिवपुराणम्, ६.८] सम्प्रति, अयं पृष्ठः अध्याय १८ रूपेण वर्तते। किन्तु अस्योपरि अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः आरोपणं करणीयमस्ति। केन प्रकारेण नवीन अष्टमाध्यायस्य सृजनं भविष्यति। - ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] अत्र आरोप्यताम् - [[शिवपुराणम्/संहिता ६ (कैलाससंहिता)/अध्यायः ०८]] - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४१, ३० मार्च २०१७ (UTC) ==ऋग्वेदः == शुभावर्या, अहं निम्नलिखितस्य नवीनपृष्ठस्य मूलग्रन्थं प्राप्तुमिच्छामि - https://sa.wikisource.org/s/2ll4 संभवं चेत्, प्रेषय। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:५४, २० जनवरी २०२२ (UTC) puranastudy शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य सामग्री केन प्रकारेण द्विस्तम्भेषु विभाजनीया स्यात् - https://sa.wikisource.org/s/fl [[सदस्यः : Puranastudy]] 2-4-2017 :: [[सदस्यः:Puranastudy]] महोदय, स्तम्भद्वये भवता विभक्तमेव अस्ति खलु ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२०, २५ जुलाई २०१७ (UTC) == index pages == शुभावर्या, अद्य मया एकः दोषयुक्तः अनुक्रमणिकापृष्ठः सर्जितः अस्ति -- https://sa.wikisource.org/s/2l70 अस्मिन् पृष्ठे किं दोषः अस्ति, न मया ज्ञायते। संदेशः अस्ति - तादृशी संचिका न विद्यते। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२२, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy :::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l71 उपलभ्यते । 'श्रौतसूत्रम्' - इत्येतस्य पदस्य अनन्तरम् अवकाशः (space) न दत्तः आसीत् । अतः दोषः जातः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२५, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि त्रुटिपूर्णानां पृष्ठानां सृजनान्तरमपि अहं निम्नलिखितसंचिकायाः अनुक्रमणिका सृजने असफलः अस्मि -- File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१५-१६ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf संदेशः प्राप्यते - तादृशी संचिका नास्ति। अपेक्षितं प्रार्थ्यमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:३५, २९ नवेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l0p उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य तृतीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AD-%E0%A5%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf चतुर्थ भागः (प्रश्नाः ९-१०) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AF-%E0%A5%A7%E0%A5%A6_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf पञ्चमो भागः (प्रश्नाः ११-१४) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%A7%E0%A5%A7-%E0%A5%A7%E0%A5%AA_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि एतेषां स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:४६, ३० अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य अग्रिमाः भागाः विकिस्रोतसि अत्र उपलभ्यन्ते - https://sa.wikisource.org/s/2k8g https://sa.wikisource.org/s/2k8h https://sa.wikisource.org/s/2k8i विकिस्रोतसि कथम् आनेतव्यमिति चेत् - विकिकामन्स्-मध्ये संचिकायाः आरोपणानन्तरं विकिस्रोतसः पुटे अनुक्रमणिका:संचिकायाः नाम लेखनीयम् - (उदाहरणम् - अनुक्रमणिका:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(७-८ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf) तदा रक्तवर्णेन लिखितं दृश्यते - एतादृशपुटं न विद्यते । सर्जनीयं वा इति । तदुपरि नुदति चेत् - दीर्घं विवरणपृष्ठं (long table) दृश्यते । तत् पृष्ठं रक्षणीयं तावदेव । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५७, ३१ अक्टोबर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य द्वितीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति -- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AA-%E0%A5%AC_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:२७, २८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2k50 उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः मया अत्र उपारोपितः अस्ति - [[File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१-३प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf|thumb|This classical work entails rituals in aphorisms.]] विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। भाग ४ यावत् प्रकाशनवर्षः १९०७ई. अस्ति। इतः परं भाग १० पर्यन्तं प्रकाशनवर्षः १९२७ई. अस्ति। एते भागाः विकिमीडिया उपरि केन प्रकारेण आरोपणीयाः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४२, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2jwo उपलभ्यते । अन्येषां ग्रन्थानाम् उपारोपणावसरे upload इत्यत्र विवरणानि लिखित्वा <nowiki>{{PD-old-70}}</nowiki> license tag लिखतु । (उदा - श्रीमद्भगवद्गीताविवेचनात्मकशब्दकोशः.pdf) - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५७, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) Hi Shubha, You are listed as a sysop on https://sa.wikisource.org/wiki/Special:ListUsers/sysop so I hope you can help fix the problem with index pages. Please see the suggestions given by @Samwilson at https://phabricator.wikimedia.org/T178150 [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) १२:३५, ११ दिसम्बर २०१७ (UTC) :: Hi [[सदस्यः:Shree|Shree]], Thanks for reminding. I saw the suggestions. js file which they have suggested to bring from english already exists in sa wikisource. Problem is not so simple to solve. We are trying to solve. Let us wait and see. Thanks -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:१३, १२ दिसम्बर २०१७ (UTC) == सक्रिय योजकावली == शुभा महोदया, मम भगिनी राधा गुप्ता यदा कदा विकिसोर्से योगदानं करोति किन्तु तस्याः नामधेयं इदानीं सक्रिययोजकावली मध्ये न प्रकटयति। - [[सदस्यः :puranastudy]] 16-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सक्रियतायाः निर्णयः केन आधारेण क्रियते इति अहं न जानामि महोदय । निरन्तरं स्वल्पप्रमाणेन वा कार्यं क्रियमाणम् अस्ति चेत् आवल्यां योजितं भवेत् । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०७, १६ जनवरी २०१८ (UTC) == विकिस्रोते शब्दस्य - अक्षराणां अन्वेषणम् == शुभा महोदया, विकिस्रोते अन्वेषणस्य यः सौलभ्यमस्ति, तत्र केवलं सम्पूर्णशब्दस्य अन्वेषणमेव सम्भवमस्ति। उदाहरणार्थं, अहं रौहिण शब्दस्य अन्वेषणं कर्तुमिच्छामि। कथमयं संभवं भवेत् यत् केवलं रौहि अक्षरेभ्यः अन्वेषणसाफल्यं भवेत्। [[सदस्यः:puranastudy]] 21-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] अधुना यं शब्दं प्राप्तुमिच्छति सः शब्दः एव लेखनीयः भवति । ’रौहिण’स्य अन्वेषणाय सः एव लेखनीयः । रौहि इति लिखति चेत् सर्वं न प्राप्यते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५९, २२ जनवरी २०१८ (UTC) ==अनुकरण-लेपने त्रुटिः == यद्युक्यःत् परिधिमनक्ति,(मैत्रायणी संहिता [[मैत्रायणीसंहिता/काण्डं ४/प्रपाठकः ०५|४.५.२]]) यद्युक्थ्यः परिधिमनक्ति (शुद्धः) शुभा महोदया, मम अनुमानमस्ति यत् विकिसोर्सोपरि देवनागरीवर्णानां यः प्रोग्रामः आरोपितः अस्ति, कालक्रमेण तत् विकृतः संजातः। तस्य पुनरारोपणस्य आवश्यकता अस्ति। अस्मिन् विषये भवान् श्री रहीमुद्दीनेभ्यः सह विचारविमर्शं कर्तुं शक्यसे। पाठशोधनं श्रमसाध्यकृत्यमस्ति। तस्योपरि यदि पाठः अशुद्धमेव भवेत्, अयं नोपयुक्तम्। किं भवान् आगामिकाले एकैकाम् अशुद्धेः संशोधने स्वागतं करिष्यसि? [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:३७, ४ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy देवतानामवरुन्यैध्जु (अशुद्धं) देवतानामवरुन्यैध्यत यद (अशुद्धं) देवतानामवरुन्द्ध्यै (शुद्धं) - [[काठकसंहिता (विस्वरः)/स्थानकम् २१|काठकंसंहिता २१.११]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:१६, ८ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, १८:३६, २९ मार्च २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ०१:३४, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ००:४४, २० अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १४:३४, ९ सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19352874 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १९:१४, २० सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19395141 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Error in link on home page - reported 2 years ago, still not corrected == संस्कृत-ग्रन्था: is linking to sanskrit.gde.to which was a mirror for https://sanskritdocuments.org . sanskrit.gde.to is no longer active and hence that link is not found. Please change the link to sanskritdocuments.org. Since the mainpage has restricted access I am unable to make the change. Thanks! [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०३:२१, २१ अक्तूबर २०१७ (UTC) :: [[सदस्यः:Shree|Shree]] परिष्कारः कृतः अस्ति । स्मारणार्थम् अनेके धन्यवादाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१४, २५ सितम्बर २०१९ (UTC) ::: Thanks, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] Please also correct the link for giirvaaNi - the current site is http://www.giirvaani.in/ [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०९:१३, २८ सितम्बर २०१९ (UTC) == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १७:०४, ४ अक्तूबर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19435548 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == गूगल रूपान्तरणम् == शुभा महोदया, प्रयोगरूपेण मया निम्नलिखितस्य नवरात्रप्रदीपपुस्तकस्य पुटस्य गूगल रूपान्तरणं कृतमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/1237 रूपान्तरितपाठः तत्रैव अस्ति। अयं रूपान्तरणं चित्रस्य रक्षणं जेपीईजी संचिकारूपे कृत्वा, तस्य आरोपणं गूगल ड्राइव मध्ये कृतमस्ति। विकिसोर्स उपरि यः रूपान्तरणं अस्ति, तस्यापेक्षया अयं शुद्ध-शुद्धतरमस्ति, पठनीयमस्ति। एष विषयः विचारणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०४, २३ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विषयेस्मिन् विचारः कर्तव्यः अस्ति । परिशीलनाय योग्याः जनाः सूचनीयाः | प्रयतिष्ये | [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१०, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, रूपान्तरणस्य पुनरावृत्तिकरणेन अयं ज्ञायते यत् पीडीएफ एवं जेपीईजी संचिकयोः रूपान्तरणे अधिकं भेदं नास्ति। केचन शब्दाः सन्ति ये एकप्रकारस्य चित्रे शुद्धा सन्ति। अन्य चित्रे अन्याः शब्दाः अशुद्धाः भवन्ति। एतएव, अस्मिन् क्षेत्रे अधिकं प्रयत्नस्य आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:३३, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: विकिस्रोतसि जेपीईजी संचिकाम् उपारोपयितुं न शक्यते खलु ? पीडीएफ् डिजेवियु केवलं शक्यते । अतः क्लेशः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०६, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) == विकिसोर्सस्य अनभिज्ञता == शुभा महोदया, हरिद्वारनगरे मम वार्तालापः ऋत्विजैः सह अभवत्। कोपि ऋत्विक् पूनानगरतः, अन्ये नागपूरतः, अन्यः उज्जयिनीतः आगताः अभूवन्। तेषु मध्ये कोपि विकिसोर्सविषये परिचितः नासीत्। यदा मया तेभ्यः कथितं आसीत् यत् विकिसोर्सः ग्रन्थानां स्रोतः अस्ति, तदा तेषां विकिस्रोततः अपेक्षायाः जाग्रति अभवत्। ते सर्वे स्मार्ट मोबाईलफोन धारकाः आसन् एवं त्वरितगत्या विकिस्रोततः अपेक्षितग्रन्थस्य अन्वेषणं कर्तुं शक्ताः आसन्। मम सुझावः अस्ति यत् यत्र - यत्र संस्कृतस्य विद्यार्थिनः सन्ति, यत्र गुरवः सन्ति, तत्र - तत्र विकिस्रोतस्य ज्ञानम् भवेत्। अस्य उद्देश्यस्य क्रियान्वनं केन प्रकारेण भवेत्, न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४०, ३ मार्च २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता उक्तं सत्यमेव। अस्मिन् विषये प्रचारः अवश्यं करणीयः अस्ति । संस्कृतज्ञाः यत्र मिलन्ति तत्र प्रदर्शिनीम् आयोजयामः, दृश्यचित्राणां द्वारा विकिपरिचयमपि किञ्चिदिव कारयामः। किन्तु सः प्रयत्नः अत्यन्तं गौणः । व्यवस्थितरूपेण कार्यं साधनीयमस्ति । सामाजिकमाध्यमद्वारा प्रचारे निपुणाः श्रद्धालवः केचन वा प्रयासं कुर्वन्ति चेत् समीचीनम् । तदर्थं प्रयतिष्ये । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:०२, ३ मार्च २०२० (UTC) == विशेष वर्णानि == शुभा महोदया, विकिसोर्सस्य संपादनशीर्षके ये विशेषवर्णानि उपलब्धाः सन्ति, ते न पर्याप्ताः। एकः विशेष वर्णः ꣳ अतिसामान्यः अस्ति, किन्तु शीर्षके अस्य स्थानं नास्ति। यदि संभवमस्ति, तर्हि अस्य एवं अन्यानामपि योजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:११, ६ मार्च २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] प्रयत्नं करिष्यामि महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१२, ६ मार्च २०२० (UTC) == शुक्लयजुर्वेदः == शुक्लयजुर्वेदस्य पुटे यजुर्वेदशिक्षापुटः दृष्टिगोचरं नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:०१, ९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, पृष्ठं सम्यक् कृतमस्ति । अधुना विषयाः उपलभ्यन्ते । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:२७, ९ एप्रिल् २०२० (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि मासानि पूर्वं Shukla Yajurveda Two Commentaries संज्ञकः एकः ग्रन्थः पीडीएफ रूपेण विकिसोर्स बिम्बसंग्रहे आरोपितः आसीत्। अहं ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिका शीर्षके द्रष्टुं इच्छामि। पीडीएफ ग्रन्थस्य अनुक्रमणिकायां विस्तारं केन प्रकारेण भवति, इदानीं न जानामि। बहवः भाष्यग्रन्थाः सन्ति, यथा शतपथब्राह्मणम् (सायणभाष्यम्) येषां आरोपणस्य आवश्यकता अस्ति। ````puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, ग्रन्थस्य नाम किम् आसीत् इति स्पष्टतया लिखति चेत् अन्वेष्टुं शक्नोमि । 'आर्षेयब्राह्मणम्' प्राप्तम् । किन्तु शुक्लयजुर्वेदः इति न प्राप्तः । ये ग्रन्थाः योजनीयाः सन्ति तान् प्रेषयति चेत् आरोपयितुं शक्यते । परिशीलनादिकार्याणि अपि कारयितुं शक्यते । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१९, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, यदा अस्य ग्रन्थ्स्य उपारोपणं अभवत्, तदा विकिमीडियाकांमन्सतः एकः निर्देशः आसीत् यत् अयं उपारोपणं अवैधमस्ति। तदा भवतः अस्य आरोपणं संस्कृतविकिसोर्स बिम्ब मध्ये कृतमासीत्। केन संज्ञया अयं आरोपितः आसीत्, नाहं स्मरामि। किन्तु या संचिका मम संग्रहे उपलब्धा अस्ति, तस्यां अयं Shukla Yajurveda Two Commentaries अस्ति। अहं अस्य आरोपणं पुनः करोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:१०, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy शुभावर्या, मया शुक्लयजुर्वेदः (उव्वट-महीधर) पीडीएफ ग्रन्थः विकिमीडिया उपरि आरोपितः अस्ति। बिम्ब संकेत-- [[File:शुक्लयजुर्वेदसंहिता (उव्वट-महीधर) Shukla Yajurveda.pdf|thumb|A pdf file of Shukal Yajurveda with commentaries of Uvvata and Mahidhara.]] अस्य ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिकायां अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अत्र दृश्यताम् - https://sa.wikisource.org/s/29fw [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:२४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया संचिकाशीर्षके परिवर्तनं कृतमासीत्। किन्तु अयं परिवर्तनं दोषपूर्णः अस्ति, कारणं - अस्य नाम्ना बिम्बः नास्ति। यदि बिम्बस्य शीर्षके परिवर्तनं संभवमस्ति, तर्हि उव्वटस्य स्थाने उवट कुरु। यदि शीर्षके परिवर्तनं संभवं नास्ति, तर्हि मया शीर्षके कृतं परिवर्तनं निरस्तं कुरुत। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२१, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::::: ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, ग्रन्थः अत्र लभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/29fw शीर्षकस्य परिवर्तनं विकिस्रोतसि कर्तुं न शक्यते । आरोपणं यत्र कृतं तत्रैव शीर्षकपरिवर्तनार्थं निवेदनं करणीयम् । तत्रत्याः प्रबन्धकाः तत् कुर्युः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२८, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया विकिमीडिया उपरि शीर्षकपरिवर्तनाय अनुरोधं कृतमस्ति। एकः अन्यः महत्त्वपूर्ण विषयः। प्रस्तुतग्रन्थस्य पाठः द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। गूगल ओसीआर स्तम्भं न पश्यति। एकस्तम्भात्मकं रूपान्तरणं एव अस्ति। किं अस्य कोपि विकल्पः अस्ति। लक्ष्मीनारायणसंहितायाः पाठः अपि द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। तस्य रूपान्तरणं नाहं गूगलयुक्त्या कर्तुं शक्नोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:०२, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy :::::::: एतस्याः समस्यायाः परिहारः न प्राप्तः अस्ति । तादृशग्रन्थस्य कार्यं कर्तुं न शक्यते अधुना । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:११, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) == Indic Wikisource Proofreadthon == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello, As '''[[:m:COVID-19|COVID-19]]''' has forced the Wikimedia communities to stay at home and like many other affiliates, CIS-A2K has decided to suspend all offline activities till 15th September 2020 (or till further notice). I present to you for an online training session for future coming months. The CIS-A2K have conducted a [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] to enrich our Indian classic literature in digital format. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some classical literature your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Book list|event page book list]]. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community member, please spread the news to all social media channel, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 May 2020 00.01 to 10 May 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> '''[[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]] १७:४१, १७ एप्रिल् २०२० (UTC)'''<br/> ''Wikisource Advisor, CIS-A2K'' </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlist&oldid=19991757 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == विकिस्पर्धा == [https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83:Soorya_Hebbar/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D/_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83 अत्र अस्ति़]<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span> [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ११:४१, २९ एप्रिल् २०२० (UTC) == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२० == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धायां भवती भागं गृह्णाति इति हर्षस्य विषयः । तत्र भवत्या केषां पृष्ठानां पाठशुद्धिः करणीया इति विवरणम्, काश्चन विशेषसूचनाः च अधः सन्ति । कृपया पश्यतु । [[विकिस्रोतः:भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२०/कार्यसूची]] -[[user:Soorya Hebbar|<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span>]] [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ०७:०६, ३० एप्रिल् २०२० (UTC) == मुख्यपृष्ठः == शुभावर्या, मुख्यपृष्ठे यः अनुक्रमणिकासंज्ञकः शीर्षकः अस्ति, तत् पीडीएफ ग्रन्थानां सूचकः अस्ति, अयं न ज्ञायते। यदि अन्यः कोपि शीर्षकः अन्तर्वस्तोः ज्ञापने शक्यः भवेत्, शुभं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:४०, ४ मे २०२० (UTC)puranastudy नमस्ते भगिनि| अत्र सम्भाषणं कथं करणीयम् इति अभ्यासार्थं अहं एतं सन्देशं प्रेषयन्ती अस्मि| धन्यवादः == रामचरितमानसः == शुभावर्या, अहं सुन्दरकाण्डस्य नाम पहारू दिवसनिसि ध्यान तुम्हार कपाट। लोचन निज पद जंत्रित प्राण जाहि केहि बाट।। उपरि संक्षिप्त टिप्पणी कर्तुं इच्छामि। सम्प्रति, विकिसोर्सोपरि सुन्दरकाण्डं न वर्तते। यदि अस्य आरोपणं स्यात्, तर्हि मंजुलं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०३:५८, २३ जून् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, रामचरितमानसग्रन्थः हिन्दीभाषया विद्यते इत्यतः सः ग्रन्थः संस्कृतविकिस्रोतसि न अन्तर्भवति । केनापि बालकाण्डम् अविचिन्त्य योजितमस्ति । प्रणामाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३८, २३ जून् २०२० (UTC) == सायणभाष्यम् फलकम् == शुभावर्या, ऋग्वेदे सायणभाष्यस्य आरोपणाय यः फलकः अस्ति, तस्मिन् फलके मन्त्रस्य अनुदात्त - स्वरितचिह्नयोः स्वरितचिह्नानां सर्वथा लोपो भवति। कोपि उपायं अन्वेषणीयः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:१०, २७ जून् २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवतः आशयः स्पष्टतया नावगतम् । किं भवेत्, कथम् अधुना भवति इति उदाहरणपूर्वकं दर्शयति चेत् सम्यक् भवति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:०५, ३० जून् २०२० (UTC) शुभावर्या, पूर्वापेक्षया, समस्या स्पष्टतरा अस्ति। गूगलक्रोम पटले, सायणभाष्यफलकम् स्पष्टतरमस्ति। -- उदी॑रता॒मव॑र॒ उत्परा॑स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तरः॑ सो॒म्यासः॑ । असुं॒ य ई॒युर॑वृ॒का ऋ॑त॒ज्ञास्ते नो॑ऽवंतु पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥१ वर्णानामुपरि ये स्वरितसंज्ञकाः लम्बचिह्नाः सन्ति, ते फायरफांक्स पडलोपरि न दृष्यमानाः सन्ति। केवलं वर्णानां अधोलिखितानि अनुदात्तचिह्नानि एव दृश्यन्ते। किन्तु गूगलक्रोमपटले अनुदात्त एवं स्वरितचिह्नयोः दृश्यं सुचारुः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२१, ३० जून् २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अहं फैर्फाक्स्-पटले एव कार्यं करोमि । तत्र अपि दृश्यते एवम् - ::अ॒स्य वा॒मस्य॑ पलि॒तस्य॒ होतु॒स्तस्य॒ भ्राता॑ मध्य॒मो अ॒स्त्यश्न॑ । ::तृ॒तीयो॒ भ्राता॑ घृ॒तपृ॑ष्ठो अ॒स्यात्रा॑पश्यं वि॒श्पतिं॑ स॒प्तपु॑त्रम् ॥१ ::अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । प॒लि॒तस्य॑ । होतुः॑ । तस्य॑ । भ्राता॑ । म॒ध्य॒मः । अ॒स्ति॒ । अश्नः॑ । ::तृ॒तीयः॑ । भ्राता॑ । घृ॒तऽपृ॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । अत्र॑ । अ॒प॒श्य॒म् । वि॒श्पति॑म् । स॒प्तऽपु॑त्रम् ॥१ [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:१५, ३० जून् २०२० (UTC) == ऋक्शब्दस्य रूपाः == शुभावर्या, टिप्पणीलेखनकार्ये मया ऋक् धातोः रूपाणां उपयोगस्य प्रायः आवश्यकता भवति। किन्तु मया उपलब्धं नास्ति। यदि भवता ज्ञातमस्ति, तदा सूचयतु। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०६, २३ जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, दृश्यताम् अत्र - [http://sanskrit.segal.net.br/en/decl?id=50901] एतदेव वा अपेक्षितम् ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, २४ जुलै २०२० (UTC) शुभा महोदया, अयमेव अपेक्षितमासीत्। धन्यवादाः [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, २४ जुलै २०२० (UTC) puranastudy == आंग्लविकिपीडियोपरि धनदानस्य आह्वानम् == शुभावर्य, अहं आंग्लविकिपीडियोपरि प्रथमवारेण धनदानस्य आह्वानं द्रष्टमस्मि। अयं धनदानं विकिपीडियायाः स्वातन्त्र्यं हेतु अपेक्षितमस्ति, इति कथनमस्ति। वस्तुस्थितिः किमस्ति, भवान् कथितुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२९, २९ जुलै २०२० (UTC)puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] विपिनवर्य, विकिसंस्था समाजनिधिना एव जीवति | ते प्रतिवर्षं कदाचिन् प्रार्थनां कुर्वन्ति - विभिन्नवाक्यैः । अस्य उपयोक्तारः किंचित्प्रमाणेन वा ददाति चेत् उपकाराय भवति इति मम अभिप्रायः । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:११, ३० जुलै २०२० (UTC) शुभावर्या, किं संस्कृतविकिसोर्यस्य निधिः विकिसंस्थानिधितः पृथक् अस्ति, एकीकृत एव वा। स्वभाषायाः स्रोतं विस्मृत्वा अन्यविकिहेतु दानं उपयुक्तं न भविष्यति। यदि संभवं चेत्, अहं दशसहस्ररूप्यकाणि प्रेषितुं इच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२९, ३० जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, विकिमीडिया फौण्डेषन् - इत्येषा एव मातृसंस्था । सर्वे विकिप्रकल्पाः तत्रैव अन्तर्भवन्ति । संस्कृतस्य पार्थक्येन न विद्यते । भवान् तेभ्यः एव दातुमर्हति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:५७, ३० जुलै २०२० (UTC) </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello Proofreader, After successfull first [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] hosted and organised by CIS-A2K in May 2020, again we are planning to conduct one more [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Indic Wikisource Proofreadthon II]].I would request to you, please submit your opinion about the dates of contest and help us to fix the dates. Please vote for your choice below. {{Clickable button 2|Click here to Submit Your Vote|class=mw-ui-progressive|url=https://strawpoll.com/jf8p2sf79}} '''Last date of submit of your vote on 24th September 2020, 11:59 PM''' I really hope many Indic Wikisource proofreader will be present this time. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] [[File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 Poll result with Valid Vote.svg|frameless|right|125px|Valid Vote share]] Hello Proofreader, Thank you for participating at [https://strawpoll.com/jf8p2sf79/r Pool] for date selection. But Unfortunately out of 130 votes [[:File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 - with Valid Vote.png|69 vote is invalid]] due to the below reason either the User ID was invalid or User contribution at Page: namespace less than 200. {| class="wikitable" ! Dates slot !! Valid Vote !! % |- | 1 Oct - 15 Oct 2020 || 26 || 34.21% |- | 16 Oct - 31 Oct 2020 || 8 || 10.53% |- | 1 Nov - 15 Nov 2020 || 30 || 39.47% |- | 16 Nov - 30 Nov 2020 || 12 || 15.79% |} After 61 valid votes counted, the majority vote sharing for 1st November to 15 November 2020. So we have decided to conduct the contest from '''1st November to 15 November 2020'''.<br/> '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some books in your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. Before adding the books, please check the pagination order and other stuff are ok in all respect. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' This time we have decided to give the award up to 10 participants in each language group. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from '''01 November 2020 00.01 to 15 November 2020 23.59''' * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisource proofread will be present in this contest too. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 - Collect your book == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}}, Thank you and congratulation to you for your participation and support of our 1st Proofreadthon.The CIS-A2K has conducted again 2nd [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Online Indic Wikisource Proofreadthon 2020 II]] to enrich our Indian classic literature in digital format in this festive season. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some book your language. The book should not be available on any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. You should follow the copyright guideline describes [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|here]]. After finding the book, you should check the pages of the book and create Pagelist. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://indic-wscontest.toolforge.org/ Indic Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 Nov 2020 00.01 to 15 Nov 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistOct2020&oldid=20484797 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Thank you for your participation and support == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}},<br/> Greetings!<br/> It has been 15 days since Indic Wikisource Proofreadthon 2020 online proofreading contest has started and all 12 communities have been performing extremely well. <br/> However, the 15 days contest comes to end on today, '''15 November 2020 at 11.59 PM IST'''. We thank you for your contribution tirelessly for the last 15 days and we wish you continue the same in future events!<br/> *See more stats at https://indic-wscontest.toolforge.org/contest/ Apart from this contest end date, we will declare the final result on '''20th November 2020'''. We are requesting you, please re-check your contribution once again. This extra-time will be for re-checking the whole contest for admin/reviewer. The contest admin/reviewer has a right revert any proofread/validation as per your language community standard. We accept and respect different language community and their different community proofreading standards. Each Indic Wikisource language community user (including admins or sysops) have the responsibility to maintain their quality of proofreading what they have set. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Proofreadthon_2020/All-Participants&oldid=20666529 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == संस्कृतव्याकरणकोशः == [[संस्कृतव्याकरणकोशः]] शुभावर्या, संस्कृतव्याकरणकोशग्रन्थस्य 161 उपरि पुटानां दर्शनं विकृतः अस्ति। मम वाञ्च्छा य अक्षरस्य मूलस्य दर्शने आसीत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:२७, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) puranastudy ::नमस्ते महोदय, ::भवतः अभिप्रायः मया न अवगतः | मूलग्रन्थः अत्र उपलभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/cbj :: [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०९, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) == Wikimedia Foundation Community Board seats: Call for feedback meeting == The Wikimedia Foundation Board of Trustees is organizing a [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Community Board seats/Ranked voting system|call for feedback about community selection processes]] between February 1 and March 14. While the Wikimedia Foundation and the movement have grown about five times in the past ten years, the Board’s structure and processes have remained basically the same. As the Board is designed today, we have a problem of capacity, performance, and lack of representation of the movement’s diversity. Direct elections tend to favor candidates from the leading language communities, regardless of how relevant their skills and experience might be in serving as a Board member, or contributing to the ability of the Board to perform its specific responsibilities. It is also a fact that the current processes have favored volunteers from North America and Western Europe. As a matter of fact, there had only been one member who served on the Board, from South Asia, in more than fifteen years of history. In the upcoming months, we need to renew three community seats and appoint three more community members in the new seats. This call for feedback is to see what processes can we all collaboratively design to promote and choose candidates that represent our movement and are prepared with the experience, skills, and insight to perform as trustees? In this regard, it would be good to have a community discussion to discuss the proposed ideas and share our thoughts, give feedback and contribute to the process. To discuss this, you are invited to a community meeting that is being organized on March 12 from 8 pm to 10 pm, and the meeting link to join is https://meet.google.com/umc-attq-kdt. You can add this meeting to your Google Calendar by [https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=MDNqcjRwaWxtZThnMXBodjJkYzZvam9sdXQga2N2ZWxhZ2EtY3RyQHdpa2ltZWRpYS5vcmc&tmsrc=kcvelaga-ctr%40wikimedia.org clicking here]. Please ping me if you have any questions. Thank you. --[[User:KCVelaga (WMF)]], १०:३०, ८ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21198421 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comment-Proofreadthon == Dear friends,<br> I started a [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Indic Wikisource Proofreadthon|discussion and Request for comment here]]. Last year we conducted two Proofread-Edithon contest. Your feedback and comments are very much needed to set the future vision of Indic language Wikisource. Although, English might be a common language to discuss, feel free to write in your native language. On behalf of Indic Wikisource Community<br> Jayanta Nath. १३:१०, १३ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comments : Indic wikisource community 2021 == (Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it)<br> Dear Wiki-librarian,<br> Coming two years CIS-A2K will focus on the Indic languages Wikisource project. To design the programs based on the needs of the community and volunteers, we invite your valuable suggestions/opinion and thoughts to [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Needs assessment 2021|Requests for comments]]. We would like to improve our working continuously taking into consideration the responses/feedback about the events conducted previously. We request you to go through the various sections in the RfC and respond. Your response will help us to decide to plan accordingly your needs.<br> Please write in detail, and avoid brief comments without explanations.<br> Jayanta Nath<br> On behalf<br> Centre for Internet & Society's Access to Knowledge Programme (CIS-A2K) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [Wikimedia Foundation elections 2021] Candidates meet with South Asia + ESEAP communities == Hello, As you may already know, the [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] are from 4 August 2021 to 17 August 2021. Members of the Wikimedia community have the opportunity to elect four candidates to a three-year term. After a three-week-long Call for Candidates, there are [[:m:Template:WMF elections candidate/2021/candidates gallery|20 candidates for the 2021 election]]. An <u>event for community members to know and interact with the candidates</u> is being organized. During the event, the candidates will briefly introduce themselves and then answer questions from community members. The event details are as follows: *Date: 31 July 2021 (Saturday) *Timings: [https://zonestamp.toolforge.org/1627727412 check in your local time] :*Bangladesh: 4:30 pm to 7:00 pm :*India & Sri Lanka: 4:00 pm to 6:30 pm :*Nepal: 4:15 pm to 6:45 pm :*Pakistan & Maldives: 3:30 pm to 6:00 pm * Live interpretation is being provided in Hindi. *'''Please register using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSflJge3dFia9ejDG57OOwAHDq9yqnTdVD0HWEsRBhS4PrLGIg/viewform?usp=sf_link this form] For more details, please visit the event page at [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP|Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP]]. Hope that you are able to join us, [[:m:User:KCVelaga (WMF)|KCVelaga (WMF)]], ०६:३२, २३ जुलै २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21774692 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 15 आगस्ट् 2021 तः 31 आगस्ट् 2021 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> १८:१९, ४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> variable has been added to the [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] to enable identifying changes made by specific tools.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets are [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|now able to directly include JSON pages]]. This means some gadgets can now be configured by administrators without needing the interface administrator permission, such as with the Geonotice gadget.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|can now specify page actions]] on which they are available. For example, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> will load a gadget only while editing and on history pages.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets can now be loaded on demand with the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi> URL parameter. This can be used to replace [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|an earlier snippet]] that typically looks like <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">At wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|the Mentorship system is configured]], you can now use the Action API to get a list of a [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor's]] mentees.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The heading on the main page can now be configured using <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> for logged-in users and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> for logged-out users. Any CSS that was previously used to hide the heading should be removed.</span> [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Four special pages (and their API counterparts) now have a maximum database query execution time of 30 seconds. These special pages are: RecentChanges, Watchlist, Contributions, and Log. This change will help with site performance and stability. You can read [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ more details about this change] including some possible solutions if this affects your workflows.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|sticky header]] has been deployed for 50% of logged-in users on [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|more than 10 wikis]]. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]]. See [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|how to take part in the project]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-11|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-12|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-13|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]).</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Events</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] begins. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]].</span> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> ०१:२४, ११ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (also known as the 2010 wikitext editor), people will now see a warning if they link to disambiguation pages. If you click "{{int:Disambiguator-review-link}}" in the warning, it will ask you to correct the link to a more specific term. You can [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|read more information]] about this completed 2021 Community Wishlist item. * You can [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|automatically subscribe to all of the talk page discussions]] that you start or comment in using [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|DiscussionTools]]. You will receive [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifications]] when another editor replies. This is available at most wikis. Go to your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]] and turn on "{{int:discussiontools-preference-autotopicsub}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * When asked to create a new page or talk page section, input fields can be [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|"preloaded" with some text]]. This feature is now limited to wikitext pages. This is so users can't be tricked into making malicious edits. There is a discussion about [[phab:T297725|if this feature should be re-enabled]] for some content types. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-18|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-19|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-20|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] continues. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> १९:५५, १७ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> २१:३८, २४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> १७:४२, ३१ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * English Wikipedia recently set up a gadget for dark mode. You can enable it there, or request help from an [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrator]] to set it up on your wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions and screenshot]]). * Category counts are sometimes wrong. They will now be completely recounted at the beginning of every month. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problems''' * A code-change last week to fix a bug with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] may have caused problems with some local gadgets and user-scripts. Any code with skin-specific behaviour for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> should be updated to also check for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|A code-snippet, global search, and example are available]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> २१:१६, ७ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 01 मार्च 2022 तः 16 मार्च 2022 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]. १८:३२, १० फेब्रवरी २०२२ (UTC)<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong. [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> १९:१९, १४ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> १९:१२, २१ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> २३:००, २८ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with some interface labels last week. It will be fixed this week. This change was part of ongoing work to simplify the support for skins which do not have active maintainers. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> २१:१६, ७ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the Wikipedia Android app [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|it is now possible]] to change the toolbar at the bottom so the tools you use more often are easier to click on. The app now also has a focused reading mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problems''' * There was a problem with the collection of some page-view data from June 2021 to January 2022 on all wikis. This means the statistics are incomplete. To help calculate which projects and regions were most affected, relevant datasets are being retained for 30 extra days. You can [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|read more on Meta-wiki]]. * There was a problem with the databases on March 10. All wikis were unreachable for logged-in users for 12 minutes. Logged-out users could read pages but could not edit or access uncached content then. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * When [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|using <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> to find localisation messages]], it will now show all possible message keys for navigation tabs such as "{{int:vector-view-history}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Access to [[{{#special:RevisionDelete}}]] has been expanded to include users who have <code dir=ltr>deletelogentry</code> and <code dir=ltr>deletedhistory</code> rights through their group memberships. Before, only those with the <code dir=ltr>deleterevision</code> right could access this special page. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * On the [[{{#special:Undelete}}]] pages for diffs and revisions, there will be a link back to the main Undelete page with the list of revisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Future changes''' * The Wikimedia Foundation has announced the IP Masking implementation strategy and next steps. The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|announcement can be read here]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|Wikipedia Android app]] developers are working on [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|new functions]] for user talk pages and article talk pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Events''' * The [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place as a hybrid event on 20-22 May 2022. The Hackathon will be held online and there are grants available to support local in-person meetups around the world. Grants can be requested until 20 March. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> २२:०८, १४ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translations]] are available. '''New code release schedule for this week''' * There will be four MediaWiki releases this week, instead of just one. This is an experiment which should lead to fewer problems and to faster feature updates. The releases will be on all wikis, at different times, on Monday, Tuesday, and Wednesday. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|read more about this project]]. '''Recent changes''' * You can now set how many search results to show by default in [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|your Preferences]]. This was the 12th most popular wish in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The Jupyter notebooks tool [[wikitech:PAWS|PAWS]] has been updated to a new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Future changes''' * Interactive maps via [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] will soon work on wikis using the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions]] extension. [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Please tell us] which improvements you want to see in Kartographer. You can take this survey in simple English. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> १६:०१, २१ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a simple new Wikimedia Commons upload tool available for macOS users, [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-29|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-30|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-31|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of regular database maintenance. It will be performed on {{#time:j xg|2022-03-29|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-03-31|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> १९:५५, २८ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translations]] are available. '''Problems''' * For a few days last week, edits that were suggested to newcomers were not tagged in the [[{{#special:recentchanges}}]] feed. This bug has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * Starting next week, Tech News' title will be translatable. When the newsletter is distributed, its title may not be <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> anymore. It may affect some filters that have been set up by some communities. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Over the next few months, the "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" Growth feature [[phab:T304110|will become available to more Wikipedias]]. Each week, a few wikis will get the feature. You can test this tool at [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|a few wikis where "Link recommendation" is already available]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> २१:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-15</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new public status page at <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. This site shows five automated high-level metrics where you can see the overall health and performance of our wikis' technical environment. It also contains manually-written updates for widespread incidents, which are written as quickly as the engineers are able to do so while also fixing the actual problem. The site is separated from our production infrastructure and hosted by an external service, so that it can be accessed even if the wikis are briefly unavailable. You can [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ read more about this project]. * On Wiktionary wikis, the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> १९:४४, ११ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-16</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-19|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-04-21|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * Administrators will now have [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete the associated "Talk" page]] when they are deleting a given page. An API endpoint with this option is also available. This concludes the [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11th wish of the 2021 Community Wishlist Survey]]. * On [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|selected wikis]], 50% of logged-in users will see the new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|table of contents]]. When scrolling up and down the page, the table of contents will stay in the same place on the screen. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Message boxes produced by MediaWiki code will no longer have these CSS classes: <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. The styles for those classes and <code dir=ltr>messagebox</code> will be removed from MediaWiki core. This only affects wikis that use these classes in wikitext, or change their appearance within site-wide CSS. Please review any local usage and definitions for these classes you may have. This was previously announced in the [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|28 February issue of Tech News]]. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] will become compatible with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions page stabilization]]. Kartographer maps will also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions] The Kartographer documentation has been thoroughly updated. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> २३:१२, १८ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> २२:५६, २५ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> १९:३४, २ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> १५:२३, ९ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> १८:५८, १६ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> ००:२१, २४ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> २०:२९, ३० मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).</span> * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> ०२:४६, ७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> १६:५९, १३ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> २०:१८, २० जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> २०:०३, २७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> १९:३२, ४ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> १९:२५, ११ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:वर्गः:Delete]] == Hi, could you please review the deletion requests in the category above? --'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' २१:१८, १६ जुलै २०२२ (UTC) :::'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' Namaste, I have deleted all the pages. Thanks. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:३८, १८ जुलै २०२२ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> २३:००, १८ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> १९:२७, २५ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> 9w9eykq0lel5bx40v78c5ych0durw73 341398 341397 2022-07-26T04:30:30Z Shubha 190 /* काचित् उपायकल्पना */ wikitext text/x-wiki == काचित् उपायकल्पना == शुभावर्या, इदानीं यावत् नवीनग्रन्थस्य सम्पादनान्तरं, तस्य सामग्र्याः विकिस्रोतोपरि आरोपणानन्तरं ग्रन्थस्य या एकलसञ्चिका अभवत्, तस्याः स्थापनं अहं गूगल डांकुमेंट्स उपरि करोमि स्म। गूगल डांकुमेंट्स स्थानात् यः कश्चित् एकलसञ्चिकायाः अवापरोपणं कर्तु एच्छत्, सः स्वतन्त्रः आसीत्। किन्तु इदानीं अयं प्रक्रिया सरलं नास्ति। अवारोपणाय अनुमत्याः आवश्यकता भवति। किं भवत्याः संज्ञाने सञ्चिकायाः आरोपणाय अन्यः कोपि स्थलः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०३, २५ जुलै २०२२ (UTC) puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अस्मिन् विषये मम ज्ञानं नास्ति | अन्ये संगणकतज्ञाः मार्गदर्शनं कुर्युः | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २६ जुलै २०२२ (UTC) नमस्ते शुभे महोदये, अहम् अरुणः नाम अमेरिकदेशीयः अभियन्त्री। एतानि सर्वाणि पुस्तकानि दृष्ट्वा, यानि त्वया अन्यैः च विकिस्रोतसि लिखितानि संशोधितानि च, परमाम् एव प्रीतिम् आगतः अस्मि। मम प्रीतस्य तु एका शङ्का संभूता, यत् विकिस्रोतः सुसमर्थम् अपि सत् दुरवगम्यं लौकिकजनैः.। अहम् अपि, संगणकाभियन्त्री सन् अपि, एतत् सर्वं पश्यन् मूढः इव तिष्ठामि। अतः एषा एवे मम उपायकल्पना: "user interface" इति सरलीक्रियेत अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् जालदेशे इति। अस्मिन् सरलीकृते, सम्पादक-जनसंख्या द्विगुणा दशगुणा वा भवेत् इति मन्ये। अपि च, लेखन-संशोधन-आदि-कार्याणि वेगतरं क्रियेरन् इति आशा। तद् अहं यथोक्तम् औपयिकं जलदेशं रचयितुम् इच्छामि। "हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा" इति एतेन भवतीम् एव पृच्छामि, यद्वा यथोक्तः उपायः साफल्यम् अव्यर्थतां च गच्छेत् यदि वा न। [[सदस्यः:अरुणः|अरुणः]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:अरुणः|सम्भाषणम्]]) ००:१४, २४ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) :: नमस्ते [[सदस्यः:अरुणः|अरुण]]वर्य, भवतः सन्देशं पठित्वा सन्तोषः अनुभूतः । निश्चयेन एतादृशः प्रयासः करणीयः अस्ति । अस्मिन् विषये चर्चां कर्तुम् अत्र लेखितुमर्हति - मम जिमैल् - shubhazero - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१२, २५ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) ==शीर्षकाः == शुभावर्या, मया अद्य यः संदेशः प्रेषितः अस्ति, तत् केनापि कारणेण अन्येभः संदेशैः सह मिश्रितमस्ति। पुनः प्रेषयामि - विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे वेदाः शीर्षके उपवेदाः संज्ञकःः एकः पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/7ao उपवेदाः] तस्मिन् पृष्ठे धनुर्वेदः शीर्षकः उपलब्धः अस्ति। किन्तु न स्थापत्यवेदः(शिल्पशास्त्रः)। अस्य नियोजनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy अपि च, यस्य पृष्ठस्य भवता अद्य अपलोपनं कृतमस्ति, तत् मम संगणके विकृतरूपे इदानीमपि दृष्यमानः अस्ति, न पूर्णरूपेण अपाकृतः अस्ति। अहं गणेशपुराणम्/खण्डः १(उपासनाखण्डम्)/अध्यायाः ७१-७५ शीर्षकस्य पृष्ठस्य निर्माणं कर्तुमिच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, नारदपुराणे [https://sa.wikisource.org/s/4zs १.५६] सप्तशताधिकाः श्लोकाः सन्ति। तेषां उपशीर्षकेषु विभाजनाय किं कूटसंकेतः अस्ति, येन उपशीर्षकाः पाठस्य अंगाः न भवेयुः, यदा माऊस शीर्षकोपरि स्पर्शं करोति, तदैव ते दृष्टिगतानि भवेयुः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:०८, ५ जुलै २०२१ (UTC)puranastudy :::नमस्ते, मया किं करणीयमिति न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३०, ६ जुलै २०२१ (UTC) ==सामवेदः== शुभावर्या, यदाकदा अहं सामगानस्य संचिकायाः आरोपणं विकिमीडिया उपरि करोमि। अयं सामगानं ध्वानिक संचिकारूपे अस्ति। अयं न मया कृतं गानमस्ति, अपितु तंजौरनगरात् श्री सीतारमणेन कृतमस्ति। यदा अस्य आरोपणं अहं विकिमीडिया उपरि करोमि, तदा अहं वचनं ददामि यत् अयं मम कृतिरस्ति। नायं सत्यः। अस्य कः विकल्पः अस्ति। श्री सीतारमणः कथयति यत् तेन अस्य गानं सम्पूर्णविश्वे प्रचारप्रसारहेतु कृतमस्ति। अतएव, तस्य संग्रहात् अंशं गृहीत्वा विकिमीडिया उपरि स्थापनं दोषपूर्णं नास्ति। किन्तु मम कृति अपि अयं नास्ति। अस्य किं विकल्पः अस्ति। विकिमीडिया विकल्परूपेण कर्तापक्षतः ईमेलस्य अपेक्षा करोति यत् तेन अस्य सर्वाधिकारः विकिमीडियाहेतु प्रदत्तः अस्ति। किन्तु मम संदर्भे अयं संभवं नास्ति यत् श्री सीतारमणतः शपथपत्रग्रहणं सम्भवं अस्ति। श्री जी.के. सीतारमणस्य दूरभाषः 07639588146 अस्ति। अहं तेन सह हिन्दीभाषायां वार्तालापं करोमि। तस्य निवाससंकेतः - श्री जी.के. सीतारामन, श्री वेंकटाद्रि विद्यापीठम् ट्रस्ट, 2/205, अग्रहारम्, कालांचेरी, तंजोर 613504 [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १७:३६, २९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy शुभा महोदया, सामवेदस्य सामस्य मया केनापि प्रकारेण नवीनपृष्ठः सर्जितः अस्ति। https://sa.wikisource.org/s/1sjv प्रश्नमस्ति - यानि सामगानानि सन्ति, ते बिम्बरूपेण सन्ति। तेषां लिप्यान्तरणं संभवं नास्ति। सर्वेषां सामानां बिम्बानां प्रकाशनं विकिसोर्स उपरि केन प्रकारेण भवितुं शक्यते। किं तेषां बिम्बानां पृथक् - पृथक् अपलोडिंग विकिमीडिया कामन्स उपरि करणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:४४, ३१ मई २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] उत्तरम् ईपत्रद्वारा प्रेषितमस्ति । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:०२, ४ जून २०१९ (UTC) शुभा महोदया, यथा भवान् जानाति, सामवेदसंहितायाः यः गेयभागमस्ति, यथा प्राकृतगेय एवं ऊहगानम्, तस्य युनिकोड रूपान्तरणम् संभवं नास्ति। केन प्रकारेण एषां ग्रन्थानां समावेशं संस्कृतविकिसोर्स उपरि संभवं अस्ति। यदि तेषां समावेशं भवेत्, तर्हि यदा - कदा यानि अन्येभ्यः गीतानि सामानि अहं प्रापयामि, तेषां स्थापनं समुचित स्थाने संभवं भवेत्। अपि च, विकिमीडिया कांमन्स उपरि सामवेदस्य पृथक् समूहस्य सृजनस्य आवश्यकता अस्ति। अहं समूहसृजनं न जानामि। अपि च, सोमयागस्य अपि पृथक् समूहसृजनस्य आवश्यकता अस्ति। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 24-3-2019 शुबा महोदया, भवतः उत्तरं तदैव उपयुक्तं यदा समूहः पूर्वमेव वर्तते। किन्तु यदा नवीनसमूहस्य सृजनस्य आवश्यकता भवति, तदा काठिन्यं अस्ति। उदारहणार्थं, तार्क्ष्यसाम(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_Eagle_chant.ogg) अस्य वर्गीकरणं अहं सामवेद वर्गे कर्तुमिच्छामि, किन्तु अयं वर्गः संप्रति उपलब्धं नास्ति। अतएव, कृपया सामवेदः एवं सोमयागः एतयोः द्वयोः वर्गयोः भवान् सृजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 25-3-2019 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, वर्गद्वयमपि मया कृतमस्ति | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:२३, २६ मार्च २०१९ (UTC) ==शब्दान्वेषणम् == शुभावर्या, विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे दक्षिणपार्श्वे यः अन्विष्यताम् संज्ञकः आयतः अस्ति, तत्र यदि देवनागरीकुंजीपटलः अपि स्थाप्यन्ते, तर्हि उत्तमं भवेत्, यथा निम्नलिखितजाले - http://sanskrit.jnu.ac.in/vedanta/index.jsp?lex=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A5%AC-%E0%A5%A7%E0%A5%AE-%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5&itext=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2&itrans=&lastChar=#result सम्प्रति अहं विकिमीडिया कांमन्स उपरि बिम्बानां आरोपणे असमर्थः अस्मि। कारणं न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:२२, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिजालपुटे तु ctrl M नुदति चेत् देवनागर्या लेखितुम् अवकाशः भवति । पार्थक्येन दातुम् अवसरः नास्ति । विकिमीडियापृष्ठे किमर्थम् आरोपणं न शक्यते इति कारणं न सूच्यते किम् ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <inputbox> type=fulltext prefix=शतपथब्राह्मणम् break=no width=10 searchbuttonlabel=शतपथब्राह्मणम् शोधः </inputbox> शुभा महोदया, उपरिलिखितं इनपुट बांक्सद्वारा केवलं पूर्णशब्दस्य अन्वेषणं भवति। शब्दांशस्य अन्वेषणाय अस्मिन् कानि परिवर्तनानि कर्तुं शक्यन्ते।- ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 9-4-2018 ::::शब्दांशस्य अन्वेषणाय अधुना व्यवस्था न विद्यते [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:३३, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==ध्वानिक फाईल== शुभा महोदया, अहं यागस्य गानसम्बन्धी फाइलानां उपारोपणं विकिसोर्सोपरि कर्तुमिच्छामि। विकिमीडिया कांमन्स उपरि ये ध्वानिक फाईलाः सन्ति, तेषु ध्वनिः नास्ति। केन कारणेन, अहं न जानामि। अयं कोपि मम त्रुटिरपि भवितुं शक्यते। यदि भवान् अस्मिन् विषये जानासि, तर्हि सूचयतु। अपि च, सामवेदस्य ये पृष्ठाः विकिसोर्सोपरि सन्ति, ते सर्वे आंडियो फाईल सह समृद्धाः भवितुं अर्हन्ति। सामवेदस्य गानस्य फाईल मम संग्रहे अस्ति, किन्तु तस्य सर्वाधिकारः केन प्रकारेण प्रापणीयं अस्ति, न जानामि। - ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 2-4-2018 :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, wiki commons मध्ये भवता योजितानां संचिकानां सम्पर्कसूत्रं (link) यच्छतु । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) शुभा महोदया, विकिकांमन्स उपरि मया योजिताः संचिकानां संपर्कसूत्रं puranastudy अस्ति। किन्तु तासां मध्ये कोपि संचिका आडियो नास्ति। विकिकांमन्स उपरि ये अन्या आडियो संचिकाः सन्ति, मम संज्ञाने तेषु आडियो उपलब्धा नास्ति, यद्यपि आडियो उपकरणस्य चिह्नं अस्ति। :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 3-4-2018 ::: महोदय, संचिकानां link प्रेषयतु । अन्यथा अन्वेषणं कष्टसाध्यम् । सम्पर्कसूत्रं puranastudy इति न । योजकस्य नाम तत् । यत् योजितं तस्य link पृष्ठस्य उपरि भवति । तत् प्रेष्यते चेत् द्रष्टुं शक्नोमि । --[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==नवीन संस्कृतविकिसोर्सम्?== शुभा महोदया, अंतर्जाले गूगल सर्चमध्ये अहं विकिसोर्सस्य नवीनं रूपं पठामि - [https://sa.m.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D विकिसोर्स] किमिदं मिरर साईट अस्ति [[सदस्यः : puranastudy]] 13-2-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सत्यं खलु महोदय ! अहं प्रथमवारं पश्यन्ती अस्मि । विचारणीयम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:०५, १६ फरवरी २०१८ (UTC) ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] m stands for mobile version. It is the mobile version on sa wikisource. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ फरवरी २०१८ (UTC) किन्तु मोबाईल संस्करणं अत्यन्तं अपूर्णमस्ति। न सर्वे पृष्ठाः तत्र दृश्यन्ते। [[सदस्यः : puranastudy]] 17-2-18 ==अथर्ववेदः == शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे अथर्ववेदस्य पृष्ठस्य उल्लेखं नास्ति। कृपया समीचीनं कुरु - https://sa.wikisource.org/s/a9y - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 30-9-17 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] सम्यक् कृतम् । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, २ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, पृष्ठोपरि अथर्ववेदस्य शौनकसंहितायाः स्थापनान्तरं पैप्पलाद संहितायाः स्थापना अपि वांछनीयमस्ति। अपि च, अथर्वपरिशिष्टः ग्रन्थस्य अपि स्थापना वाञ्छितमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 :::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] भवतः अपेक्षा का इति न ज्ञातम् । मया किं करणीयमस्ति ? कृपया सूच्यताम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४९, ३ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मम सुझावमस्ति यत् [https://sa.wikisource.org/s/r04 पैप्पलाद संहिता] अपि अथर्ववेद एव अस्ति। अतएव, अथर्ववेद पृष्ठे शौनकीय अथर्ववेद संहिता साकं अस्य उल्लेखमपि वांछनीयं भविष्यति। अपि च, [https://sa.wikisource.org/s/171i अथर्वपरिशिष्टः] ग्रन्थस्य उल्लेखमपि अस्मिन् पृष्ठे विचारणीयमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] तच्च कार्यं कृतम् । पृष्ठस्य अधः वर्गः इति दृश्यते खलु ? तत्र अथर्ववेदः इति लिख्यते चेत् तत् पुष्ठम् अथर्ववेदस्य वर्गे उपलभ्यते । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३२, ४ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, अयं मञ्जुलमस्ति। भवान् कथयसि अतएव पृष्ठस्याधः वर्ग शब्दस्य हेतुः बोधनीयं अस्ति। इदानीं तावत् अहं वर्गस्य हेतुं नाजानत्। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 4-10-17 ==शीर्षफलकस्य त्रुटिः == शुभा महोदया, निम्नलिखितेषु पृष्ठेषु शीर्षफलके ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं अस्ति। न केनापि प्रकारेण अस्य लोपं भवति।- https://sa.wikisource.org/s/13i3 https://sa.wikisource.org/s/13h2 - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २३-९-२०१७ ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं - नाम किम् ? किं भवेत् ? कस्य लोपं कर्तुम् इच्छति ? सम्पाद्यताम् इत्यत्र गत्वा परिवर्त्य रक्ष्यते चेत् लोपः भवेदेव खलु ? -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३३, २५ सितम्बर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे - https://sa.wikisource.org/s/13i3 यदि शीर्ष फलके लेखक स्थाने अहं सप्तर्षीणां सम्पूर्ण नामानि लिखामि, तर्हि नामानां द्विरावर्तनं भवति, यथा इदानीं अस्ति। अनेन कारणेन अहं ऋषीणां नामानि लेखक स्थानं त्यक्त्वा नोट स्थाने दातुं बाध्यः अस्मि। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] --25-9-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या अवगता । काचित् तान्त्रिकी समस्या विद्यते । सा पङ्क्तिः भवता अधः यथा लिखितं तथैव इदानीं भवतु । समस्यां परिहर्तुं प्रयत्नं करोमि । ततः सम्यक् भवति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, २६ सितम्बर २०१७ (UTC) -------------------- शुभा महोदया, लक्ष्मीनारायसंहिता(खण्डः १) ५८६ अध्यायस्य पृष्ठस्य उपयोगः ५७१ अध्यायहेतुकृतमस्मि। -- https://sa.wikisource.org/s/1tt8 अतएव, अध्यायः ५८६ हेतु नवीनपृष्ठस्य रचनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:४२, २८ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या परिहृता अस्ति । अत्र विषयान् योजयितुमर्हति - https://sa.wikisource.org/s/1tto -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३७, २९ जुलाई २०१९ (UTC) ==शीर्षक पुनःपरिवर्तनम्== शुभावर्या, निम्नलिखित उपवेदाः शीर्षकस्य पुटे - https://sa.wikisource.org/s/7ao स्थापत्यवेदः/शिल्पशास्त्रः शीर्षकः सर्जनीयमस्ति। अद्य मया काश्यपशिल्पशास्त्रम् ग्रन्थस्य उपारोपणं पीटर फैन्ड्सस्य वैबपृष्ठतः गृहीत्वा कृतमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:००, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, निम्नलिखितपुटे अनावश्यकाः परिवर्तनाः संजाताः। अतएव, अस्य लोपनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) puranastudy ::: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, कस्य पृष्ठस्य किं परिवर्तनं करणीयमिति सूचयतु महोदय । करिष्यामि । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४९, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) क्षम्यताम्। प्रमादवशात् पृष्ठस्य निर्देशाः विस्मृताः सन्ति। अयमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2ien अत्र केनापि कारणेन अध्यायाः ६६-७० एवं ७१-७५ मिश्रीभूताः सन्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभावर्या, इदानीमपि पुटस्य मिश्रणस्य समस्यायाः समाधानं न जातः । निम्नलिखितपृष्टस्य अपि अपाकरणं अपेक्षितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2iep [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:१६, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य शीर्षकस्य पुनः आद्यास्थिति अपेक्षितमस्ति- [https://sa.wikisource.org/s/148l पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१] तः शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम् यदि अस्मिन् पृष्ठे अन्य कोपि पृष्ठः सम्बद्धः अस्ति, तदपि निरीक्षणीयमस्ति। यद्यपि शाङ्खायन एवं श्रौतसूत्रम् शब्दानां संयोजनम् मया पूर्वपरिपाट्यानुसारेण कृतमस्ति, किन्तु कोपि पाठकः अन्वेषणे शांखायन श्रौत सूत्र शब्दस्य एव टंकणं करिष्यति, न शांखायन-श्रौतसूत्रम्। अतएव शीर्षकं विचारणीयमस्ति। विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ :: कृतमस्ति [[सदस्यः : puranastudy]]महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:१२, १८ अगस्त २०१७ (UTC) कृपया पुनिर्निरीक्ष्यताम्। मम तन्त्रे शीर्षकं पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१ एव द्रष्टमस्ति। पृष्ठम्: प्रत्ययस्य अपेक्षा मुख्यम्: प्रत्ययस्य आवश्यकता अस्ति। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ ::: [[सदस्यः : puranastudy|puranastudy महोदय !]] समीचीनं पृष्ठम् अत्र विद्यते - https://sa.wikisource.org/s/148s अन्यानि पृष्ठानि पुनर्निर्दिष्टानि (redirected). एतत् द्वारा ”शांखायन श्रौत सूत्र” शीर्षकं लिख्यते चेदपि समीचीनं पृष्ठं प्राप्नुवन्ति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:३६, १८ अगस्त २०१७ (UTC) ==फोण्टपरिवर्तनम्== शुभा महोदया, निम्नलिखितस्य पृष्ठस्य रचना श्री अनुनादसिंहेन फोण्टपरिवर्तकेन कृतमस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/9qe बौधायन शुल्बसूत्रम्] अहमपि ज्ञातुमिच्छामि एष फोण्टपरिवर्तनं केन प्रकारेण भवति। यदि अहं जानामि, तर्हि बौधायन श्रौतसूत्रस्य प्रकाशनं सुलभं भवेत्। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ -------- विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्ट) शुभा महोदया, यथा भवान् माम् सूचितवती आसीत्, विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्टः) लोहितः अस्ति। किन्तु लोहित अथवा मंगल फोण्टे अहं निम्नलिखितशब्दस्य विकिस्रोतस्य पृष्ठोपरि अनुकरणं- लेपनं(कापी-पेस्ट) कर्तुं अशक्तः अस्मि-- सगर्भ्यो ऽनु । अस्य विकृतरूपं अयमस्ति -- सगर्योि ऽनु स द्वितीयमुदाहरणम् - ध्रुवक्षितिर्ध्रुवयोनिर्ध्रुवासि ध्रुवक्षितिर्रु सवयोनिर्ध्रुवासि तृतीयम् -- धन्वकृद्भ्यश्च (शुद्धं) धन्वकृद्य्॥श्च (अनुकृति - लेपनम्) एवं प्रकारेण बहवः शब्दाः सन्ति येषां अनुकरण-लेपनं विकृतं भवति। मैत्रायणी संहिता विकृत अनुकरण-लेपनशब्देभ्यः पूरिता अस्ति। तत्र मया लेपनं मंगल वर्णलेखतः कृतमस्ति। किन्तु इदानीं लोहितोपि शुद्धलेपनकर्तुं अशक्तः अस्ति। अस्य किं उपायः अस्ति। Puranastudy (सम्भाषणम्) [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३८, ३१ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy स्तुतशस्रैःाप (अशुद्धं) स्तुतशस्त्रैः (शुद्धं) - ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१३०|१०.१३०.४]].। भवतः निदर्शनार्थं मया न शोधितं। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:३९, १ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, विषयेऽस्मिन् अस्माकं ज्ञानं नास्ति । अत्र विचारितवती । अन्ये अपि न जानन्ति । क्षम्यताम् । भवता कथं कार्यं क्रियते - कार्यप्रक्रिया- मया न ज्ञाता । अनुनादसिंहस्य एव सम्पर्कं कर्तुं शक्नोति चेत् समीचीनं स्यात् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४८, २ अगस्त २०१९ (UTC) ==विसर्गः== शुभा महोदया, विसर्गस्य पुनरुल्लेखनं कस्मिन् संदर्भे अस्ति। नायं [[ऋग्वेदः मण्डल १|ऋग्वेदस्य संदर्भे]] प्रतीयते। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २४-७-१७ ==Wikisource Index Interface Translations== Dear community members, Considering the recent improvements taking place on Sanskrit Wikisource, I would like to include '''Indexing''' of sa-wikisource and need suggestions on the translations made by me for the Interface messages... The major of these are the 4 namespaces that need your approval.. :# Index: - अनुक्रमणिका :# Index talk: - अनुक्रमणिकासंवादः :# Page: - पुटम् :# Page talk: - पुटसंवादः :[[योजकः:Sbblr0803|अभिरामः]] ०७:१०, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) ::::अयम् अनुवादः समीचीनः विद्यते । अग्रे अनुवर्तताम् । [[योजकः:Shubha|शुभा]] ०८:५७, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) Leave your comments [http://sa.wikisource.org/wiki/Wikisource:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D here] please... Sorry for not writing that line earlier == [[Special:Upload]] == On [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis&oldid=prev&diff=10235438], [[Special:Upload]] works, it asks sysop permission; same on [[w:Special:Upload]]. What's the problem? Hope this helps, [[योजकः:Nemo bis|Nemo bis]] ([[योजकसम्भाषणम्:Nemo bis|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, १८ अक्तूबर २०१४ (UTC) बोधायन गृह्यसूत्रम् शुभा महोदया, कृपया नामपरिवर्तनं (बौधायन) निरस्तीकरणीयम् संदर्भसुविधा हेतु अहं गृह्यसूत्रस्य विभाजनं कर्तुमिच्छामि। विभाजनस्य रूपरेखा पृष्ठे विद्यते। कृपया सहमति प्रेष्यताम्। - विपिन == Translating the interface in your language, we need your help == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello Shubha, thanks for working on this wiki in your language. [http://laxstrom.name/blag/2015/02/19/prioritizing-mediawikis-translation-strings/ We updated the list of priority translations] and I write you to let you know. The language used by this wiki (or by you in your preferences) needs [[translatewiki:Translating:Group_statistics|about 100 translations or less]] in the priority list. You're almost done! [[Image:Translatewiki.net logo.svg|frame|link=translatewiki:|{{int:translateinterface}}]] Please [[translatewiki:Special:MainPage|register on translatewiki.net]] if you didn't yet and then '''[[translatewiki:Special:Translate/core-0-mostused|help complete priority translations]]''' (make sure to select your language in the language selector). With a couple hours' work or less, you can make sure that nearly all visitors see the wiki interface fully translated. [[User:Nemo_bis|Nemo]] १४:०६, २६ अप्रैल २०१५ (UTC) </div> <!-- http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Meta:Sandbox&oldid=12031713 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nemo bis@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[अनुक्रमणिका:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu]] == Hi, This would be better on the English Wikisource. Regards, [[सदस्यः:Yann|Yann]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Yann|सम्भाषणम्]]) १५:४२, १३ अप्रैल २०१६ (UTC) ::Or would it be better on sa wiktionary ? Community must think and decide these issues. Regards, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३६, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) :::[[सदस्यः:Yann|Yann]]! Since it is in text form(deals with Samskrit) it is better if we have this in sa wikisource itself. ---[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४३, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) ==Sanskrut Wikisource near 10000 pages== Hi Shubha, I could see Sanskrut Wikisource has completed 9850 pages and we are close for the magic number of 10000. Can we have some focussed work to reach this number as soon as possible. I am ready to help you in this... Thanks [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०५:३९, ७ अक्तूबर २०१६ (UTC) : Hi Shubha, can you please call me on +91 97664 33201 regarding above topic? Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०९:५५, १२ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Sir, Please support the event here [https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D#.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.AF.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.BF-.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BE] and also comment please.--[[सदस्यः:Drcenjary|Drcenjary]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Drcenjary|सम्भाषणम्]]) १०:३२, १३ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Can you delete this article [[बालकाण्ड १३]]. Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०८:३६, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ::I am not an admin here. So I can't do it. -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४२, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==पृष्ठविषये== [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] शुभा महोदया, केनापि उत्साही व्यवस्थापकेन उपरोक्तपुटस्य संपादनस्य अवरोधं कृतमस्ति। नायं उचितः। अवरोधकर्ता आर्यसमाजस्य अनुयायी प्रतीयते। पुरा पुटस्य यः सौंदर्यमासीत्, तेन सर्वं नष्टं कृतमस्ति। संपादनस्य अवरोधनं यदि मुखपुटेन यावत् सीमितं भवेत्, अयं उचितं भविष्यति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३२, १३ जनवरी २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता सूचिते पुटे सम्पादनम् अवरुद्धं न दृश्यते । वर्गः:वेदाः - इत्यत्र सम्पादनस्य आवश्यकता अपि न भवति। अन्यत्र वेदाः इति वर्गे योजिताः चेत् तत् पृष्टम् अत्र स्वयं योजितं भवति। कुत्र सम्पादनं न शक्यते इति सूचयतु । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४५, १३ जनवरी २०२० (UTC) शुभा महोदया, 1 रोधनस्य उदाहरणं अस्मिन् पुटे दृश्यते -- [https://sa.wikisource.org/s/1wto कृष्णयजुर्वेदः] मुख्यग्रन्थैः सह काठकब्राह्मणस्य उल्लेखनं संभवं नाभवत्। इदानीमपि अयं स्वतन्त्रः एव अस्ति। {{ping|Puranastudy}} अत्र रोधनं किमपि न कृतम्। [[काठकब्राह्मणम्]] इति पुटे गत्वा <nowiki>[[वर्गः:कृष्णयजुर्वेदः]]</nowiki> इति योजनीयम्। [[सदस्यः:Soorya Hebbar|Soorya Hebbar]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|सम्भाषणम्]]) ०९:३२, १४ जनवरी २०२० (UTC) 2. [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] अस्मिन् पुटे ऋग्वेददेवतासूची एवं ऋग्वेदादिभाष्यभूमिकाशीर्षकौ असम्बद्धाः सन्ति। किं अहं अस्य शीर्षकस्य लोपने समर्थः अस्मि। 3. ब्राह्मणग्रन्थानां उल्लेखं सम्बद्धेषु वेदेषु सहैव अस्ति, न स्वतन्त्ररूपेण। मम अपेक्षा अस्ति यत् ब्राह्मणग्रन्थाः अपि मुख्यपुटे स्वतन्त्रउल्लेखं अर्हन्ति, न केवलं वेदविशिष्टेन सह। 4. सम्पादनरोधनं न केवलं मुख्यपुटस्य प्रथमचरणे सीमितं अस्ति, अपितु अयं रोधनं तृतीय-चतुर्थचरणयावत् विस्तृतः अस्ति। यदि अस्य आवश्यकता अस्ति, तर्हि स्वागतम्। यदि अज्ञानवशेन, तर्हि संशोधनीयम्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, १३ जनवरी २०२० (UTC)puranastudy [https://sa.wikisource.org/s/1wx1 नरेश गोयलः] शुभा महोदया, किं एतादृशाः पृष्ठाः विकिसोर्स उपरि उपयुक्ताः सन्ति। इदानीं अहं अन्यान्यपि एतादृशाः पुटाः विकिसोर्स उपरि पश्यामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतानि पृष्ठानि विकिपीडियायां योजनीयानि । क्रैस्ट्-महाविद्यालयस्य छात्राः अज्ञानेन अत्र योजितवन्तः । तान् सूचयितुं प्रयत्नं करोमि । एतादृशाः लेखाः दृश्यन्ते चेत् विकिपीडियालेखाः इति वर्गः इत्यत्र लिख्यते चेत् अन्ते सर्वाणि निष्कासयितुं शक्यन्ते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०७:३८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, किं अधोलिखितं पृष्ठं विकिसोर्सस्य अपेक्षा विकिपीडिया उपरि स्थानं ग्रहीतुं अर्हतः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/2zy सस्योपरि] यद्यपि, विकिपीडिया अधिकारिणा श्री नाहलदवे साकं सहयोगं कठिनमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२९, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, [https://sa.wikisource.org/s/a88 सम्भाषणसन्देशः] इत्यस्मिन् विद्यमानाः सर्वे अपि विषयाः तादृशाः एव । पत्रिकासु पूर्वप्रकाशिताः लेखाः (लेखकस्य उल्लेखसहिताः) विकिस्रोतसि एव योज्यन्ते । अन्यैः पुनः सम्पादनम् एतेषु न करणीयं विद्यते । आङ्ग्लभाषादिषु पत्रिकालेखानामेव महान् विभागः विद्यते । शम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४२, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, अस्मिन् पुटे भवत्या संपादनस्य आवश्यकता अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/5hg वर्गः:पुराणानि] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:१२, ८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] मया तत्र किं सम्पादनीयमिति न ज्ञातम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १३:०४, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) अस्मिन् पुटे '''उपवर्गाः''' इति शीर्षकस्य एवं अस्मिन् शीर्षके निहितस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। अस्मिन् पुटे '''"पुराणानि" वर्गेऽस्मिन् विद्यमानानि पृष्ठानि इति''' शीर्षकस्य तथा अस्र्यान्तःर्गतस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:३५, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) :::: महोदय, वर्गपृष्ठेषु सम्पादनं न क्रियते । उदा - [वर्गः:साहित्यम्] पश्यतु । उपवर्गाः पृष्ठानि च स्वयं तस्मिन् आयान्ति । अग्निपुराणस्य २७८ पृष्ठेषु अधः वर्गः इत्यत्र अग्निपुराणम् इति लिखितमस्ति । अतः तानि अग्निपुराणे अन्तर्भवन्ति । अग्निपुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इति दत्तमस्ति । कालिकापुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इत्येव । अतः तत् पृष्ठत्वेन तिष्ठति । सर्वेषु वर्गेषु उपपुराणानि पृष्ठानि च भवन्ति । सा विकिव्यवस्था । तस्मिन् पृष्ठे अस्माभिः किमपि न लेखनीयम् । ::::अस्मिन् सम्भाषणपृष्ठे नूतनाः विषयाः सर्वेषां पूर्वलिखितानां विषयाणाम् अधः लिख्यते । तदा दर्शने सौकर्यं भविष्यति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, १५ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, इमौ द्वौ पुटौ अतिरिक्ताः एवं लोपनयोग्याः स्तः -- [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/१]] [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/२]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १६:०२, २ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, ऋग्वेदस्य निम्नलिखितमुख्यपृष्ठः अन्यपृष्ठस्य प्रतिलिपि एव प्रतीयते एवं मम दृष्ट्या लोपनयोग्यः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/6yj ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:३०, १२ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतत् कस्य पृष्ठस्य प्रतिलिपिः ? अन्यपृष्ठस्य सम्पर्कसूत्रमपि प्रेषयति चेत् दृष्ट्वा एकं निष्कासयिष्यामि | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४३, १४ अगस्त २०१९ (UTC) मूलपृष्ठः अयं प्रतीयते - [https://sa.wikisource.org/s/k ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:०७, १४ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy --------------- शुभा महोदया, पैप्पलाद संहितायाः विषयसूची निर्माणस्य मम उद्देश्य एवमासीत् यत् पी़डीएफ पाठस्य ओसीआर रूपान्तरणं दीर्घकालिक योजना अस्ति। मम व्यवहारे त्वरित गत्या पुटानां संदर्भाणां अन्यत्र स्थापनस्य आवश्यकता भवति। अतः विषयसूची मध्ये यदि विषयस्य संयोजनं भवति, तर्हि अयं सुगमतरं भवति। किन्तु यदि एष व्यवस्था विकिसोर्सस्य मापदण्डात् विपरीतं भवति, तर्हि अहं एवं न करिष्यामि। पैप्पलाद संहितायाः अनुक्रमणिका रूपेण योजनेन पूर्वं मम विचारः श्री विश्वास वासुकि - प्रदत्तस्य वैबपृष्ठात् पैप्पलाद संहितायाः ओसीआर रूपांतरणं गृहीत्वा तत् विकिसोर्सोपरि आरोपणस्य आसीत्। काण्डाः ६ एवं ७ पूर्वमेव आरोपिताः सन्ति। अयं ओसीआर अत्यन्त दोषपूर्णमस्ति। किन्तु विकल्पाभावे मम हेतु अन्योपायं नासीत्। इदानीं, भवतः किं विचारः। मया दोषपूर्णाः ओसीआर काण्डाः आरोपणीयाः वा न। कथासरित्सागरस्य स्थितिः किंचित् भिन्नं अस्ति। कथासरित्सागरस्य बहवः पुटाः, विशेषतया सप्तम लम्बकात् आरभ्य, अनुपलब्धाः सन्ति। ये पुटाः उपलब्धाः सन्ति, तेपि अपठनीयाः, ओसीआरतः अ- रूपांतरणीयाः सन्ति। कथासरित्सागरस्य अन्य कोपि छाया मम संज्ञाने उपलब्धं नास्ति। यथा यथा मम आवश्यकता अति तीव्रं भवति, तदा तदा अहं अस्य रूपांतरणं स्वतन्त्ररूपेण करोमि एवं तत् विकिसोर्सोपरि स्थापयामि। एषु परिस्थितिषु भवान् किं चिन्तयसि- किं अस्य विषयानुक्रमणिका लोपनीया वा न। - विपिन कुमारः शुभा महोदया, अनुक्रमणिकातः प्राप्तं ग्रन्थं पद्मिनीपरिणयः मया द्रष्टम्। सम्प्रति अयं एकपुटीय ग्रन्थमस्ति। द्वि-त्रि वर्ष पूर्वं यदा विकिसोर्सः मम संज्ञाने आगतः, तदा अस्योपरि खण्डे-खण्डे विभाजितानां ग्रन्थानां स्थापनम् मम हेतु कष्टप्रद आसीत्। किन्तु तदोपरि यदा अन्यत्र ग्रन्थस्य संदर्भस्य स्थापनस्य आवश्यकता अभवत्, तदा ते खण्डाः एव अति महत्त्वपूर्णाः आसन्। मम सुझावमस्ति यत् ये ग्रन्थाः विकिसोर्सोपरि अनुक्रमणिका रूपेण स्थापिताः सन्ति, तेषां विषयानुक्रमणिका अपि अवश्य स्थापनीया। यदि विषयानुक्रमणिकायाः विस्थापनस्य निर्णयः भवतः स्वनिर्णयं अस्ति, तर्हि अयं पुनर्विचारणीयः। यदि अयं सामूहिक निर्णयं अस्ति, तर्हि न कोपि किंचित् कर्तुं शक्तः अस्ति।- विपिन कुमारः शुभा महोदया, चित्रसूत्र ग्रन्थस्य सम्यक् वर्गीकरणं शिल्प अथवा नाटक ग्रन्थेषु प्रतीयते। महत्त्त्वपूर्ण ग्रन्थमस्ति। [[सदस्यः : puranastudy]] शुभा महोदया, भवतः गर्ग संहितायाः नामपरिवर्तनेन श्रीकौतुकि महोदयेन पृष्टोपरि स्थापिताः सर्वे शीर्षकाः अपि संशोधनीयाः आसन्। नामपरिवर्तनस्य कार्यं प्रारम्भिक अवस्थायां एव करणीयमासीत्। - [[सदस्यः : puranastudy]] -३-१-१७ ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, भवता किम् उक्तमिति न ज्ञातम् । गर्गसंहितायाः दश खण्डाः अपि सन्ति एव । किं कार्यं न अभवत् इति कृपया सूच्यताम् । करिष्यामि । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, ३ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, गर्ग संहितायाः पृष्ठानां शीर्षकाः भवता शोधितम्। वरम्। किन्तु कौतुकि महोदयेन स्थापिताः ये शिरोलेखाः (पूर्व पृष्ठम्, अग्रिम पृष्ठम्) सन्ति , ते सर्वेपि व्यर्था जाताः,अयं मम भावः। [[सदस्यः : puranastudy]] 3-1-17 शुभा महोदया, निम्नलिखित पद्मपुराणस्य पृष्ठस्य सम्यक् शीर्षकं किं भवितुं शक्यते - https://sa.wikisource.org/s/j0v पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्ड) अथवा पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) [[सदस्यः : puranastudy]] 17-1-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) इत्येव शुद्धं महोदय । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, १७ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मया कथासरित्सागरस्य प्रथमलम्बकस्य अपरिष्कृतं पाठं अत्र स्थापितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/es4 किमयं स्वीकार्यमस्ति। संशोधनस्य सौलभ्यं संप्रति नास्ति। यदि कोपि संशोधनकर्तुं इच्छसि, तदा पृष्ठानां बिंबानां प्रेषणं मया शक्यमस्ति । [[सदस्यः : puranastudy]] 21-1-17 ::अनपेक्षितं पृष्ठम् अपाकृतमस्ति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१६, १५ अगस्त २०१९ (UTC) ==भागवतपुराणम्== शुभा महोदया, अहं धनंजय महाराजेन भागवतपुराणस्य पुटे कृतं संशोधनं दृष्टवानस्मि। मया प्रेषितः प्रस्तावः एवमस्ति - मम प्रस्तावं - यदि विकिसोर्स पुटे संशोधनाः अल्पाः सन्ति, तर्हि पुटस्य अधोभागे = = इति चिह्नानि दत्त्वा तस्याधः भवतः प्रस्तावितानि संशोधनानि उद्धृतानि सन्तु। My suggestion - If corrections in a page are little, then at the bottom of the page, put = = , and then mention your corrections. Need not create new page. [[सदस्यः : puranastudy]] ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] भागवतपुराणे धनञ्जयमहाराजेन कुत्र संशोधनं कृतमित्यादि मया न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २४ जनवरी २०१७ (UTC) श्री धनंजय महाराजस्य ५ योगदानेषु एकं अत्र वर्त्तते - https://sa.wikisource.org/s/jmy [[सदस्यः : puranastudy]] ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, सर्वभाषास्वपि विकिव्यवस्थायां परिवर्तनानि यत्र अपेक्षितं तत्रैव क्रियते न तु अधः । तेन नूतनं पुटं न निर्मितम् । परिवर्तने दोषः अस्ति चेत् पुनः परिवर्तनं (सकारणं) शक्यम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४३, २४ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, उपरि उल्लिखित पुटस्य शीर्षे यः टिप्पणी (पाठभेदः) धनंजय महोदयेन लिखितमस्ति, तस्य कांपी पेस्ट अपि सम्यक् कर्तुं अहं न शक्नोमि। अयं टिप्पणी क्वचित प्रकटयति, क्वचित् तिरोहितं भवति। न जानामि केन कूटाक्षरेण अयं गूहितं अस्ति। अस्य अति विकृत कांपी पेस्ट निम्नलिखितं अस्ति। मम संज्ञानात् परे अस्ति। २२:१५, १९ सितम्बर २०१६ इत्यस्य संस्करणं (सम्पाद्यताम्) Puranastudy (सम्भाषणम् | योगदानानि) ← पुरातनतरं सम्पादनम् ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् (सम्पाद्यताम्) (पूर्ववत्) (कृतज्ञता पाठ्यताम्) Dhananjay maharaj more (सम्भाषणम् | योगदानानि) पङ्क्तिः १: पङ्क्तिः १: − प्रियव्रतविजयम् + <big>प्रियव्रतविजयम्</big> − <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">राजोवाच + <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> + ''''''राजोवाच''' + ''' प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ पङ्क्तिः ३६: पङ्क्तिः ३६: त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ − श्रीशुक उवाच + '''श्रीशुक उवाच''' इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ पङ्क्तिः ६६: पङ्क्तिः ६६: यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० </span></poem> </span></poem> − इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + '''इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + [[सदस्यः : puranastudy]] 24-1-2017 ''' ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् ==कौषीतकिब्राह्मणम्== [https://sa.wikisource.org/s/qak कौषीतकिब्राह्मणम्] शुभा महोदया, उपरोक्त पृष्ठे निम्नलिखित शब्दानां पुनरस्थापनस्य आवश्यकता अस्ति। विकिसोर्सस्य तन्त्रे परिवर्तनानि कारणे अधुनाअहं स्वयं प्रतिस्थापनं कर्तुं न शक्नोमि - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः ढ्पं - ? Zऊलगवः - शूलगवः ऽतिथ्य इष्टि - आतिथ्येष्टि उपसदह् - उपसदः हविर् धान - हविर्धान अग्नी षोम- अग्नीषोम पशुः Zएष - पशुःशेष अनुयाजाह्- अनुयाजाः उपयाजह् - उपयाजः अप्Oणापूटृईय़ा - अपोणप्तॄीया? सोदशिन्& अतिरत्र - षोडशी अतिरात्र अभिप्लव सदह - अभिप्लव षडह पृष्ठ्य सदह - पृष्ठ्य षडह सोमः छन्दोमाह् - सोमः छन्दोमाः दशमम् अहह् - दशमम् अहः विकिसोर्सस्य नवीनतन्त्रे फाईऩ्ड - रिप्लेस केन प्रकारेण भवति, अहं ज्ञातुमिच्छामि [[सदस्यः : puranastudy]] १७-३-२०१७ - ::महोदय, विकिस्रोतसि सम्पादनपुटे '''उन्नतम्''' इति यद् लिखितमस्ति त्स्योपरि नुदति चेत् '''अन्विष्य-परिवर्तनम्''' इत्येतत् उपकरणं दृष्टिगोचरं भविष्यति । मया परिवर्तनत्रयम् अधुना कृतम् - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य, Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः, Zऊलगवः - शूलगवः - अन्यद् भवान् कर्तुमर्हति । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१५, १७ मार्च २०१७ (UTC) ==शिवपुराणम्== शुभा महोदया, अहं निम्नलिखित पृष्ठोपरि नवीन सामग्र्याः स्थापनं कर्तुमिच्छामि। किन्तु अस्य पृष्ठस्य शीर्षकं पूर्वमेव परिवर्तितं भवति। कृपया अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः स्थापनहेतु नवीन पृष्ठं प्रददातु। - [[सदस्यः : Puranastudy]] 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] महोदय कस्य पृष्ठस्य विषये वदति ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३५, ३० मार्च २०१७ (UTC) शुभा महोदया, प्रमादवशात् अहं पृष्ठस्य उल्लेखं न कृतमस्मि। पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/fwt शिवपुराणम्, ६.८] सम्प्रति, अयं पृष्ठः अध्याय १८ रूपेण वर्तते। किन्तु अस्योपरि अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः आरोपणं करणीयमस्ति। केन प्रकारेण नवीन अष्टमाध्यायस्य सृजनं भविष्यति। - ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] अत्र आरोप्यताम् - [[शिवपुराणम्/संहिता ६ (कैलाससंहिता)/अध्यायः ०८]] - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४१, ३० मार्च २०१७ (UTC) ==ऋग्वेदः == शुभावर्या, अहं निम्नलिखितस्य नवीनपृष्ठस्य मूलग्रन्थं प्राप्तुमिच्छामि - https://sa.wikisource.org/s/2ll4 संभवं चेत्, प्रेषय। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:५४, २० जनवरी २०२२ (UTC) puranastudy शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य सामग्री केन प्रकारेण द्विस्तम्भेषु विभाजनीया स्यात् - https://sa.wikisource.org/s/fl [[सदस्यः : Puranastudy]] 2-4-2017 :: [[सदस्यः:Puranastudy]] महोदय, स्तम्भद्वये भवता विभक्तमेव अस्ति खलु ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२०, २५ जुलाई २०१७ (UTC) == index pages == शुभावर्या, अद्य मया एकः दोषयुक्तः अनुक्रमणिकापृष्ठः सर्जितः अस्ति -- https://sa.wikisource.org/s/2l70 अस्मिन् पृष्ठे किं दोषः अस्ति, न मया ज्ञायते। संदेशः अस्ति - तादृशी संचिका न विद्यते। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२२, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy :::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l71 उपलभ्यते । 'श्रौतसूत्रम्' - इत्येतस्य पदस्य अनन्तरम् अवकाशः (space) न दत्तः आसीत् । अतः दोषः जातः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२५, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि त्रुटिपूर्णानां पृष्ठानां सृजनान्तरमपि अहं निम्नलिखितसंचिकायाः अनुक्रमणिका सृजने असफलः अस्मि -- File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१५-१६ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf संदेशः प्राप्यते - तादृशी संचिका नास्ति। अपेक्षितं प्रार्थ्यमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:३५, २९ नवेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l0p उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य तृतीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AD-%E0%A5%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf चतुर्थ भागः (प्रश्नाः ९-१०) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AF-%E0%A5%A7%E0%A5%A6_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf पञ्चमो भागः (प्रश्नाः ११-१४) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%A7%E0%A5%A7-%E0%A5%A7%E0%A5%AA_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि एतेषां स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:४६, ३० अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य अग्रिमाः भागाः विकिस्रोतसि अत्र उपलभ्यन्ते - https://sa.wikisource.org/s/2k8g https://sa.wikisource.org/s/2k8h https://sa.wikisource.org/s/2k8i विकिस्रोतसि कथम् आनेतव्यमिति चेत् - विकिकामन्स्-मध्ये संचिकायाः आरोपणानन्तरं विकिस्रोतसः पुटे अनुक्रमणिका:संचिकायाः नाम लेखनीयम् - (उदाहरणम् - अनुक्रमणिका:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(७-८ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf) तदा रक्तवर्णेन लिखितं दृश्यते - एतादृशपुटं न विद्यते । सर्जनीयं वा इति । तदुपरि नुदति चेत् - दीर्घं विवरणपृष्ठं (long table) दृश्यते । तत् पृष्ठं रक्षणीयं तावदेव । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५७, ३१ अक्टोबर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य द्वितीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति -- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AA-%E0%A5%AC_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:२७, २८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2k50 उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः मया अत्र उपारोपितः अस्ति - [[File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१-३प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf|thumb|This classical work entails rituals in aphorisms.]] विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। भाग ४ यावत् प्रकाशनवर्षः १९०७ई. अस्ति। इतः परं भाग १० पर्यन्तं प्रकाशनवर्षः १९२७ई. अस्ति। एते भागाः विकिमीडिया उपरि केन प्रकारेण आरोपणीयाः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४२, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2jwo उपलभ्यते । अन्येषां ग्रन्थानाम् उपारोपणावसरे upload इत्यत्र विवरणानि लिखित्वा <nowiki>{{PD-old-70}}</nowiki> license tag लिखतु । (उदा - श्रीमद्भगवद्गीताविवेचनात्मकशब्दकोशः.pdf) - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५७, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) Hi Shubha, You are listed as a sysop on https://sa.wikisource.org/wiki/Special:ListUsers/sysop so I hope you can help fix the problem with index pages. Please see the suggestions given by @Samwilson at https://phabricator.wikimedia.org/T178150 [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) १२:३५, ११ दिसम्बर २०१७ (UTC) :: Hi [[सदस्यः:Shree|Shree]], Thanks for reminding. I saw the suggestions. js file which they have suggested to bring from english already exists in sa wikisource. Problem is not so simple to solve. We are trying to solve. Let us wait and see. Thanks -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:१३, १२ दिसम्बर २०१७ (UTC) == सक्रिय योजकावली == शुभा महोदया, मम भगिनी राधा गुप्ता यदा कदा विकिसोर्से योगदानं करोति किन्तु तस्याः नामधेयं इदानीं सक्रिययोजकावली मध्ये न प्रकटयति। - [[सदस्यः :puranastudy]] 16-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सक्रियतायाः निर्णयः केन आधारेण क्रियते इति अहं न जानामि महोदय । निरन्तरं स्वल्पप्रमाणेन वा कार्यं क्रियमाणम् अस्ति चेत् आवल्यां योजितं भवेत् । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०७, १६ जनवरी २०१८ (UTC) == विकिस्रोते शब्दस्य - अक्षराणां अन्वेषणम् == शुभा महोदया, विकिस्रोते अन्वेषणस्य यः सौलभ्यमस्ति, तत्र केवलं सम्पूर्णशब्दस्य अन्वेषणमेव सम्भवमस्ति। उदाहरणार्थं, अहं रौहिण शब्दस्य अन्वेषणं कर्तुमिच्छामि। कथमयं संभवं भवेत् यत् केवलं रौहि अक्षरेभ्यः अन्वेषणसाफल्यं भवेत्। [[सदस्यः:puranastudy]] 21-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] अधुना यं शब्दं प्राप्तुमिच्छति सः शब्दः एव लेखनीयः भवति । ’रौहिण’स्य अन्वेषणाय सः एव लेखनीयः । रौहि इति लिखति चेत् सर्वं न प्राप्यते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५९, २२ जनवरी २०१८ (UTC) ==अनुकरण-लेपने त्रुटिः == यद्युक्यःत् परिधिमनक्ति,(मैत्रायणी संहिता [[मैत्रायणीसंहिता/काण्डं ४/प्रपाठकः ०५|४.५.२]]) यद्युक्थ्यः परिधिमनक्ति (शुद्धः) शुभा महोदया, मम अनुमानमस्ति यत् विकिसोर्सोपरि देवनागरीवर्णानां यः प्रोग्रामः आरोपितः अस्ति, कालक्रमेण तत् विकृतः संजातः। तस्य पुनरारोपणस्य आवश्यकता अस्ति। अस्मिन् विषये भवान् श्री रहीमुद्दीनेभ्यः सह विचारविमर्शं कर्तुं शक्यसे। पाठशोधनं श्रमसाध्यकृत्यमस्ति। तस्योपरि यदि पाठः अशुद्धमेव भवेत्, अयं नोपयुक्तम्। किं भवान् आगामिकाले एकैकाम् अशुद्धेः संशोधने स्वागतं करिष्यसि? [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:३७, ४ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy देवतानामवरुन्यैध्जु (अशुद्धं) देवतानामवरुन्यैध्यत यद (अशुद्धं) देवतानामवरुन्द्ध्यै (शुद्धं) - [[काठकसंहिता (विस्वरः)/स्थानकम् २१|काठकंसंहिता २१.११]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:१६, ८ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, १८:३६, २९ मार्च २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ०१:३४, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ००:४४, २० अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १४:३४, ९ सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19352874 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १९:१४, २० सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19395141 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Error in link on home page - reported 2 years ago, still not corrected == संस्कृत-ग्रन्था: is linking to sanskrit.gde.to which was a mirror for https://sanskritdocuments.org . sanskrit.gde.to is no longer active and hence that link is not found. Please change the link to sanskritdocuments.org. Since the mainpage has restricted access I am unable to make the change. Thanks! [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०३:२१, २१ अक्तूबर २०१७ (UTC) :: [[सदस्यः:Shree|Shree]] परिष्कारः कृतः अस्ति । स्मारणार्थम् अनेके धन्यवादाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१४, २५ सितम्बर २०१९ (UTC) ::: Thanks, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] Please also correct the link for giirvaaNi - the current site is http://www.giirvaani.in/ [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०९:१३, २८ सितम्बर २०१९ (UTC) == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १७:०४, ४ अक्तूबर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19435548 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == गूगल रूपान्तरणम् == शुभा महोदया, प्रयोगरूपेण मया निम्नलिखितस्य नवरात्रप्रदीपपुस्तकस्य पुटस्य गूगल रूपान्तरणं कृतमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/1237 रूपान्तरितपाठः तत्रैव अस्ति। अयं रूपान्तरणं चित्रस्य रक्षणं जेपीईजी संचिकारूपे कृत्वा, तस्य आरोपणं गूगल ड्राइव मध्ये कृतमस्ति। विकिसोर्स उपरि यः रूपान्तरणं अस्ति, तस्यापेक्षया अयं शुद्ध-शुद्धतरमस्ति, पठनीयमस्ति। एष विषयः विचारणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०४, २३ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विषयेस्मिन् विचारः कर्तव्यः अस्ति । परिशीलनाय योग्याः जनाः सूचनीयाः | प्रयतिष्ये | [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१०, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, रूपान्तरणस्य पुनरावृत्तिकरणेन अयं ज्ञायते यत् पीडीएफ एवं जेपीईजी संचिकयोः रूपान्तरणे अधिकं भेदं नास्ति। केचन शब्दाः सन्ति ये एकप्रकारस्य चित्रे शुद्धा सन्ति। अन्य चित्रे अन्याः शब्दाः अशुद्धाः भवन्ति। एतएव, अस्मिन् क्षेत्रे अधिकं प्रयत्नस्य आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:३३, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: विकिस्रोतसि जेपीईजी संचिकाम् उपारोपयितुं न शक्यते खलु ? पीडीएफ् डिजेवियु केवलं शक्यते । अतः क्लेशः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०६, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) == विकिसोर्सस्य अनभिज्ञता == शुभा महोदया, हरिद्वारनगरे मम वार्तालापः ऋत्विजैः सह अभवत्। कोपि ऋत्विक् पूनानगरतः, अन्ये नागपूरतः, अन्यः उज्जयिनीतः आगताः अभूवन्। तेषु मध्ये कोपि विकिसोर्सविषये परिचितः नासीत्। यदा मया तेभ्यः कथितं आसीत् यत् विकिसोर्सः ग्रन्थानां स्रोतः अस्ति, तदा तेषां विकिस्रोततः अपेक्षायाः जाग्रति अभवत्। ते सर्वे स्मार्ट मोबाईलफोन धारकाः आसन् एवं त्वरितगत्या विकिस्रोततः अपेक्षितग्रन्थस्य अन्वेषणं कर्तुं शक्ताः आसन्। मम सुझावः अस्ति यत् यत्र - यत्र संस्कृतस्य विद्यार्थिनः सन्ति, यत्र गुरवः सन्ति, तत्र - तत्र विकिस्रोतस्य ज्ञानम् भवेत्। अस्य उद्देश्यस्य क्रियान्वनं केन प्रकारेण भवेत्, न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४०, ३ मार्च २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता उक्तं सत्यमेव। अस्मिन् विषये प्रचारः अवश्यं करणीयः अस्ति । संस्कृतज्ञाः यत्र मिलन्ति तत्र प्रदर्शिनीम् आयोजयामः, दृश्यचित्राणां द्वारा विकिपरिचयमपि किञ्चिदिव कारयामः। किन्तु सः प्रयत्नः अत्यन्तं गौणः । व्यवस्थितरूपेण कार्यं साधनीयमस्ति । सामाजिकमाध्यमद्वारा प्रचारे निपुणाः श्रद्धालवः केचन वा प्रयासं कुर्वन्ति चेत् समीचीनम् । तदर्थं प्रयतिष्ये । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:०२, ३ मार्च २०२० (UTC) == विशेष वर्णानि == शुभा महोदया, विकिसोर्सस्य संपादनशीर्षके ये विशेषवर्णानि उपलब्धाः सन्ति, ते न पर्याप्ताः। एकः विशेष वर्णः ꣳ अतिसामान्यः अस्ति, किन्तु शीर्षके अस्य स्थानं नास्ति। यदि संभवमस्ति, तर्हि अस्य एवं अन्यानामपि योजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:११, ६ मार्च २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] प्रयत्नं करिष्यामि महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१२, ६ मार्च २०२० (UTC) == शुक्लयजुर्वेदः == शुक्लयजुर्वेदस्य पुटे यजुर्वेदशिक्षापुटः दृष्टिगोचरं नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:०१, ९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, पृष्ठं सम्यक् कृतमस्ति । अधुना विषयाः उपलभ्यन्ते । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:२७, ९ एप्रिल् २०२० (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि मासानि पूर्वं Shukla Yajurveda Two Commentaries संज्ञकः एकः ग्रन्थः पीडीएफ रूपेण विकिसोर्स बिम्बसंग्रहे आरोपितः आसीत्। अहं ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिका शीर्षके द्रष्टुं इच्छामि। पीडीएफ ग्रन्थस्य अनुक्रमणिकायां विस्तारं केन प्रकारेण भवति, इदानीं न जानामि। बहवः भाष्यग्रन्थाः सन्ति, यथा शतपथब्राह्मणम् (सायणभाष्यम्) येषां आरोपणस्य आवश्यकता अस्ति। ````puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, ग्रन्थस्य नाम किम् आसीत् इति स्पष्टतया लिखति चेत् अन्वेष्टुं शक्नोमि । 'आर्षेयब्राह्मणम्' प्राप्तम् । किन्तु शुक्लयजुर्वेदः इति न प्राप्तः । ये ग्रन्थाः योजनीयाः सन्ति तान् प्रेषयति चेत् आरोपयितुं शक्यते । परिशीलनादिकार्याणि अपि कारयितुं शक्यते । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१९, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, यदा अस्य ग्रन्थ्स्य उपारोपणं अभवत्, तदा विकिमीडियाकांमन्सतः एकः निर्देशः आसीत् यत् अयं उपारोपणं अवैधमस्ति। तदा भवतः अस्य आरोपणं संस्कृतविकिसोर्स बिम्ब मध्ये कृतमासीत्। केन संज्ञया अयं आरोपितः आसीत्, नाहं स्मरामि। किन्तु या संचिका मम संग्रहे उपलब्धा अस्ति, तस्यां अयं Shukla Yajurveda Two Commentaries अस्ति। अहं अस्य आरोपणं पुनः करोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:१०, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy शुभावर्या, मया शुक्लयजुर्वेदः (उव्वट-महीधर) पीडीएफ ग्रन्थः विकिमीडिया उपरि आरोपितः अस्ति। बिम्ब संकेत-- [[File:शुक्लयजुर्वेदसंहिता (उव्वट-महीधर) Shukla Yajurveda.pdf|thumb|A pdf file of Shukal Yajurveda with commentaries of Uvvata and Mahidhara.]] अस्य ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिकायां अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अत्र दृश्यताम् - https://sa.wikisource.org/s/29fw [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:२४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया संचिकाशीर्षके परिवर्तनं कृतमासीत्। किन्तु अयं परिवर्तनं दोषपूर्णः अस्ति, कारणं - अस्य नाम्ना बिम्बः नास्ति। यदि बिम्बस्य शीर्षके परिवर्तनं संभवमस्ति, तर्हि उव्वटस्य स्थाने उवट कुरु। यदि शीर्षके परिवर्तनं संभवं नास्ति, तर्हि मया शीर्षके कृतं परिवर्तनं निरस्तं कुरुत। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२१, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::::: ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, ग्रन्थः अत्र लभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/29fw शीर्षकस्य परिवर्तनं विकिस्रोतसि कर्तुं न शक्यते । आरोपणं यत्र कृतं तत्रैव शीर्षकपरिवर्तनार्थं निवेदनं करणीयम् । तत्रत्याः प्रबन्धकाः तत् कुर्युः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२८, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया विकिमीडिया उपरि शीर्षकपरिवर्तनाय अनुरोधं कृतमस्ति। एकः अन्यः महत्त्वपूर्ण विषयः। प्रस्तुतग्रन्थस्य पाठः द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। गूगल ओसीआर स्तम्भं न पश्यति। एकस्तम्भात्मकं रूपान्तरणं एव अस्ति। किं अस्य कोपि विकल्पः अस्ति। लक्ष्मीनारायणसंहितायाः पाठः अपि द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। तस्य रूपान्तरणं नाहं गूगलयुक्त्या कर्तुं शक्नोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:०२, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy :::::::: एतस्याः समस्यायाः परिहारः न प्राप्तः अस्ति । तादृशग्रन्थस्य कार्यं कर्तुं न शक्यते अधुना । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:११, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) == Indic Wikisource Proofreadthon == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello, As '''[[:m:COVID-19|COVID-19]]''' has forced the Wikimedia communities to stay at home and like many other affiliates, CIS-A2K has decided to suspend all offline activities till 15th September 2020 (or till further notice). I present to you for an online training session for future coming months. The CIS-A2K have conducted a [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] to enrich our Indian classic literature in digital format. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some classical literature your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Book list|event page book list]]. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community member, please spread the news to all social media channel, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 May 2020 00.01 to 10 May 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> '''[[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]] १७:४१, १७ एप्रिल् २०२० (UTC)'''<br/> ''Wikisource Advisor, CIS-A2K'' </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlist&oldid=19991757 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == विकिस्पर्धा == [https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83:Soorya_Hebbar/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D/_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83 अत्र अस्ति़]<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span> [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ११:४१, २९ एप्रिल् २०२० (UTC) == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२० == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धायां भवती भागं गृह्णाति इति हर्षस्य विषयः । तत्र भवत्या केषां पृष्ठानां पाठशुद्धिः करणीया इति विवरणम्, काश्चन विशेषसूचनाः च अधः सन्ति । कृपया पश्यतु । [[विकिस्रोतः:भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२०/कार्यसूची]] -[[user:Soorya Hebbar|<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span>]] [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ०७:०६, ३० एप्रिल् २०२० (UTC) == मुख्यपृष्ठः == शुभावर्या, मुख्यपृष्ठे यः अनुक्रमणिकासंज्ञकः शीर्षकः अस्ति, तत् पीडीएफ ग्रन्थानां सूचकः अस्ति, अयं न ज्ञायते। यदि अन्यः कोपि शीर्षकः अन्तर्वस्तोः ज्ञापने शक्यः भवेत्, शुभं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:४०, ४ मे २०२० (UTC)puranastudy नमस्ते भगिनि| अत्र सम्भाषणं कथं करणीयम् इति अभ्यासार्थं अहं एतं सन्देशं प्रेषयन्ती अस्मि| धन्यवादः == रामचरितमानसः == शुभावर्या, अहं सुन्दरकाण्डस्य नाम पहारू दिवसनिसि ध्यान तुम्हार कपाट। लोचन निज पद जंत्रित प्राण जाहि केहि बाट।। उपरि संक्षिप्त टिप्पणी कर्तुं इच्छामि। सम्प्रति, विकिसोर्सोपरि सुन्दरकाण्डं न वर्तते। यदि अस्य आरोपणं स्यात्, तर्हि मंजुलं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०३:५८, २३ जून् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, रामचरितमानसग्रन्थः हिन्दीभाषया विद्यते इत्यतः सः ग्रन्थः संस्कृतविकिस्रोतसि न अन्तर्भवति । केनापि बालकाण्डम् अविचिन्त्य योजितमस्ति । प्रणामाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३८, २३ जून् २०२० (UTC) == सायणभाष्यम् फलकम् == शुभावर्या, ऋग्वेदे सायणभाष्यस्य आरोपणाय यः फलकः अस्ति, तस्मिन् फलके मन्त्रस्य अनुदात्त - स्वरितचिह्नयोः स्वरितचिह्नानां सर्वथा लोपो भवति। कोपि उपायं अन्वेषणीयः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:१०, २७ जून् २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवतः आशयः स्पष्टतया नावगतम् । किं भवेत्, कथम् अधुना भवति इति उदाहरणपूर्वकं दर्शयति चेत् सम्यक् भवति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:०५, ३० जून् २०२० (UTC) शुभावर्या, पूर्वापेक्षया, समस्या स्पष्टतरा अस्ति। गूगलक्रोम पटले, सायणभाष्यफलकम् स्पष्टतरमस्ति। -- उदी॑रता॒मव॑र॒ उत्परा॑स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तरः॑ सो॒म्यासः॑ । असुं॒ य ई॒युर॑वृ॒का ऋ॑त॒ज्ञास्ते नो॑ऽवंतु पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥१ वर्णानामुपरि ये स्वरितसंज्ञकाः लम्बचिह्नाः सन्ति, ते फायरफांक्स पडलोपरि न दृष्यमानाः सन्ति। केवलं वर्णानां अधोलिखितानि अनुदात्तचिह्नानि एव दृश्यन्ते। किन्तु गूगलक्रोमपटले अनुदात्त एवं स्वरितचिह्नयोः दृश्यं सुचारुः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२१, ३० जून् २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अहं फैर्फाक्स्-पटले एव कार्यं करोमि । तत्र अपि दृश्यते एवम् - ::अ॒स्य वा॒मस्य॑ पलि॒तस्य॒ होतु॒स्तस्य॒ भ्राता॑ मध्य॒मो अ॒स्त्यश्न॑ । ::तृ॒तीयो॒ भ्राता॑ घृ॒तपृ॑ष्ठो अ॒स्यात्रा॑पश्यं वि॒श्पतिं॑ स॒प्तपु॑त्रम् ॥१ ::अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । प॒लि॒तस्य॑ । होतुः॑ । तस्य॑ । भ्राता॑ । म॒ध्य॒मः । अ॒स्ति॒ । अश्नः॑ । ::तृ॒तीयः॑ । भ्राता॑ । घृ॒तऽपृ॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । अत्र॑ । अ॒प॒श्य॒म् । वि॒श्पति॑म् । स॒प्तऽपु॑त्रम् ॥१ [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:१५, ३० जून् २०२० (UTC) == ऋक्शब्दस्य रूपाः == शुभावर्या, टिप्पणीलेखनकार्ये मया ऋक् धातोः रूपाणां उपयोगस्य प्रायः आवश्यकता भवति। किन्तु मया उपलब्धं नास्ति। यदि भवता ज्ञातमस्ति, तदा सूचयतु। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०६, २३ जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, दृश्यताम् अत्र - [http://sanskrit.segal.net.br/en/decl?id=50901] एतदेव वा अपेक्षितम् ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, २४ जुलै २०२० (UTC) शुभा महोदया, अयमेव अपेक्षितमासीत्। धन्यवादाः [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, २४ जुलै २०२० (UTC) puranastudy == आंग्लविकिपीडियोपरि धनदानस्य आह्वानम् == शुभावर्य, अहं आंग्लविकिपीडियोपरि प्रथमवारेण धनदानस्य आह्वानं द्रष्टमस्मि। अयं धनदानं विकिपीडियायाः स्वातन्त्र्यं हेतु अपेक्षितमस्ति, इति कथनमस्ति। वस्तुस्थितिः किमस्ति, भवान् कथितुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२९, २९ जुलै २०२० (UTC)puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] विपिनवर्य, विकिसंस्था समाजनिधिना एव जीवति | ते प्रतिवर्षं कदाचिन् प्रार्थनां कुर्वन्ति - विभिन्नवाक्यैः । अस्य उपयोक्तारः किंचित्प्रमाणेन वा ददाति चेत् उपकाराय भवति इति मम अभिप्रायः । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:११, ३० जुलै २०२० (UTC) शुभावर्या, किं संस्कृतविकिसोर्यस्य निधिः विकिसंस्थानिधितः पृथक् अस्ति, एकीकृत एव वा। स्वभाषायाः स्रोतं विस्मृत्वा अन्यविकिहेतु दानं उपयुक्तं न भविष्यति। यदि संभवं चेत्, अहं दशसहस्ररूप्यकाणि प्रेषितुं इच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२९, ३० जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, विकिमीडिया फौण्डेषन् - इत्येषा एव मातृसंस्था । सर्वे विकिप्रकल्पाः तत्रैव अन्तर्भवन्ति । संस्कृतस्य पार्थक्येन न विद्यते । भवान् तेभ्यः एव दातुमर्हति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:५७, ३० जुलै २०२० (UTC) </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello Proofreader, After successfull first [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] hosted and organised by CIS-A2K in May 2020, again we are planning to conduct one more [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Indic Wikisource Proofreadthon II]].I would request to you, please submit your opinion about the dates of contest and help us to fix the dates. Please vote for your choice below. {{Clickable button 2|Click here to Submit Your Vote|class=mw-ui-progressive|url=https://strawpoll.com/jf8p2sf79}} '''Last date of submit of your vote on 24th September 2020, 11:59 PM''' I really hope many Indic Wikisource proofreader will be present this time. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] [[File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 Poll result with Valid Vote.svg|frameless|right|125px|Valid Vote share]] Hello Proofreader, Thank you for participating at [https://strawpoll.com/jf8p2sf79/r Pool] for date selection. But Unfortunately out of 130 votes [[:File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 - with Valid Vote.png|69 vote is invalid]] due to the below reason either the User ID was invalid or User contribution at Page: namespace less than 200. {| class="wikitable" ! Dates slot !! Valid Vote !! % |- | 1 Oct - 15 Oct 2020 || 26 || 34.21% |- | 16 Oct - 31 Oct 2020 || 8 || 10.53% |- | 1 Nov - 15 Nov 2020 || 30 || 39.47% |- | 16 Nov - 30 Nov 2020 || 12 || 15.79% |} After 61 valid votes counted, the majority vote sharing for 1st November to 15 November 2020. So we have decided to conduct the contest from '''1st November to 15 November 2020'''.<br/> '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some books in your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. Before adding the books, please check the pagination order and other stuff are ok in all respect. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' This time we have decided to give the award up to 10 participants in each language group. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from '''01 November 2020 00.01 to 15 November 2020 23.59''' * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisource proofread will be present in this contest too. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 - Collect your book == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}}, Thank you and congratulation to you for your participation and support of our 1st Proofreadthon.The CIS-A2K has conducted again 2nd [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Online Indic Wikisource Proofreadthon 2020 II]] to enrich our Indian classic literature in digital format in this festive season. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some book your language. The book should not be available on any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. You should follow the copyright guideline describes [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|here]]. After finding the book, you should check the pages of the book and create Pagelist. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://indic-wscontest.toolforge.org/ Indic Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 Nov 2020 00.01 to 15 Nov 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistOct2020&oldid=20484797 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Thank you for your participation and support == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}},<br/> Greetings!<br/> It has been 15 days since Indic Wikisource Proofreadthon 2020 online proofreading contest has started and all 12 communities have been performing extremely well. <br/> However, the 15 days contest comes to end on today, '''15 November 2020 at 11.59 PM IST'''. We thank you for your contribution tirelessly for the last 15 days and we wish you continue the same in future events!<br/> *See more stats at https://indic-wscontest.toolforge.org/contest/ Apart from this contest end date, we will declare the final result on '''20th November 2020'''. We are requesting you, please re-check your contribution once again. This extra-time will be for re-checking the whole contest for admin/reviewer. The contest admin/reviewer has a right revert any proofread/validation as per your language community standard. We accept and respect different language community and their different community proofreading standards. Each Indic Wikisource language community user (including admins or sysops) have the responsibility to maintain their quality of proofreading what they have set. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Proofreadthon_2020/All-Participants&oldid=20666529 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == संस्कृतव्याकरणकोशः == [[संस्कृतव्याकरणकोशः]] शुभावर्या, संस्कृतव्याकरणकोशग्रन्थस्य 161 उपरि पुटानां दर्शनं विकृतः अस्ति। मम वाञ्च्छा य अक्षरस्य मूलस्य दर्शने आसीत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:२७, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) puranastudy ::नमस्ते महोदय, ::भवतः अभिप्रायः मया न अवगतः | मूलग्रन्थः अत्र उपलभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/cbj :: [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०९, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) == Wikimedia Foundation Community Board seats: Call for feedback meeting == The Wikimedia Foundation Board of Trustees is organizing a [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Community Board seats/Ranked voting system|call for feedback about community selection processes]] between February 1 and March 14. While the Wikimedia Foundation and the movement have grown about five times in the past ten years, the Board’s structure and processes have remained basically the same. As the Board is designed today, we have a problem of capacity, performance, and lack of representation of the movement’s diversity. Direct elections tend to favor candidates from the leading language communities, regardless of how relevant their skills and experience might be in serving as a Board member, or contributing to the ability of the Board to perform its specific responsibilities. It is also a fact that the current processes have favored volunteers from North America and Western Europe. As a matter of fact, there had only been one member who served on the Board, from South Asia, in more than fifteen years of history. In the upcoming months, we need to renew three community seats and appoint three more community members in the new seats. This call for feedback is to see what processes can we all collaboratively design to promote and choose candidates that represent our movement and are prepared with the experience, skills, and insight to perform as trustees? In this regard, it would be good to have a community discussion to discuss the proposed ideas and share our thoughts, give feedback and contribute to the process. To discuss this, you are invited to a community meeting that is being organized on March 12 from 8 pm to 10 pm, and the meeting link to join is https://meet.google.com/umc-attq-kdt. You can add this meeting to your Google Calendar by [https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=MDNqcjRwaWxtZThnMXBodjJkYzZvam9sdXQga2N2ZWxhZ2EtY3RyQHdpa2ltZWRpYS5vcmc&tmsrc=kcvelaga-ctr%40wikimedia.org clicking here]. Please ping me if you have any questions. Thank you. --[[User:KCVelaga (WMF)]], १०:३०, ८ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21198421 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comment-Proofreadthon == Dear friends,<br> I started a [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Indic Wikisource Proofreadthon|discussion and Request for comment here]]. Last year we conducted two Proofread-Edithon contest. Your feedback and comments are very much needed to set the future vision of Indic language Wikisource. Although, English might be a common language to discuss, feel free to write in your native language. On behalf of Indic Wikisource Community<br> Jayanta Nath. १३:१०, १३ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comments : Indic wikisource community 2021 == (Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it)<br> Dear Wiki-librarian,<br> Coming two years CIS-A2K will focus on the Indic languages Wikisource project. To design the programs based on the needs of the community and volunteers, we invite your valuable suggestions/opinion and thoughts to [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Needs assessment 2021|Requests for comments]]. We would like to improve our working continuously taking into consideration the responses/feedback about the events conducted previously. We request you to go through the various sections in the RfC and respond. Your response will help us to decide to plan accordingly your needs.<br> Please write in detail, and avoid brief comments without explanations.<br> Jayanta Nath<br> On behalf<br> Centre for Internet & Society's Access to Knowledge Programme (CIS-A2K) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [Wikimedia Foundation elections 2021] Candidates meet with South Asia + ESEAP communities == Hello, As you may already know, the [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] are from 4 August 2021 to 17 August 2021. Members of the Wikimedia community have the opportunity to elect four candidates to a three-year term. After a three-week-long Call for Candidates, there are [[:m:Template:WMF elections candidate/2021/candidates gallery|20 candidates for the 2021 election]]. An <u>event for community members to know and interact with the candidates</u> is being organized. During the event, the candidates will briefly introduce themselves and then answer questions from community members. The event details are as follows: *Date: 31 July 2021 (Saturday) *Timings: [https://zonestamp.toolforge.org/1627727412 check in your local time] :*Bangladesh: 4:30 pm to 7:00 pm :*India & Sri Lanka: 4:00 pm to 6:30 pm :*Nepal: 4:15 pm to 6:45 pm :*Pakistan & Maldives: 3:30 pm to 6:00 pm * Live interpretation is being provided in Hindi. *'''Please register using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSflJge3dFia9ejDG57OOwAHDq9yqnTdVD0HWEsRBhS4PrLGIg/viewform?usp=sf_link this form] For more details, please visit the event page at [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP|Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP]]. Hope that you are able to join us, [[:m:User:KCVelaga (WMF)|KCVelaga (WMF)]], ०६:३२, २३ जुलै २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21774692 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 15 आगस्ट् 2021 तः 31 आगस्ट् 2021 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> १८:१९, ४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> variable has been added to the [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] to enable identifying changes made by specific tools.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets are [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|now able to directly include JSON pages]]. This means some gadgets can now be configured by administrators without needing the interface administrator permission, such as with the Geonotice gadget.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|can now specify page actions]] on which they are available. For example, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> will load a gadget only while editing and on history pages.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets can now be loaded on demand with the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi> URL parameter. This can be used to replace [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|an earlier snippet]] that typically looks like <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">At wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|the Mentorship system is configured]], you can now use the Action API to get a list of a [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor's]] mentees.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The heading on the main page can now be configured using <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> for logged-in users and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> for logged-out users. Any CSS that was previously used to hide the heading should be removed.</span> [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Four special pages (and their API counterparts) now have a maximum database query execution time of 30 seconds. These special pages are: RecentChanges, Watchlist, Contributions, and Log. This change will help with site performance and stability. You can read [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ more details about this change] including some possible solutions if this affects your workflows.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|sticky header]] has been deployed for 50% of logged-in users on [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|more than 10 wikis]]. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]]. See [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|how to take part in the project]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-11|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-12|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-13|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]).</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Events</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] begins. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]].</span> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> ०१:२४, ११ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (also known as the 2010 wikitext editor), people will now see a warning if they link to disambiguation pages. If you click "{{int:Disambiguator-review-link}}" in the warning, it will ask you to correct the link to a more specific term. You can [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|read more information]] about this completed 2021 Community Wishlist item. * You can [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|automatically subscribe to all of the talk page discussions]] that you start or comment in using [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|DiscussionTools]]. You will receive [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifications]] when another editor replies. This is available at most wikis. Go to your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]] and turn on "{{int:discussiontools-preference-autotopicsub}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * When asked to create a new page or talk page section, input fields can be [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|"preloaded" with some text]]. This feature is now limited to wikitext pages. This is so users can't be tricked into making malicious edits. There is a discussion about [[phab:T297725|if this feature should be re-enabled]] for some content types. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-18|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-19|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-20|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] continues. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> १९:५५, १७ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> २१:३८, २४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> १७:४२, ३१ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * English Wikipedia recently set up a gadget for dark mode. You can enable it there, or request help from an [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrator]] to set it up on your wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions and screenshot]]). * Category counts are sometimes wrong. They will now be completely recounted at the beginning of every month. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problems''' * A code-change last week to fix a bug with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] may have caused problems with some local gadgets and user-scripts. Any code with skin-specific behaviour for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> should be updated to also check for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|A code-snippet, global search, and example are available]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> २१:१६, ७ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 01 मार्च 2022 तः 16 मार्च 2022 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]. १८:३२, १० फेब्रवरी २०२२ (UTC)<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong. [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> १९:१९, १४ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> १९:१२, २१ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> २३:००, २८ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with some interface labels last week. It will be fixed this week. This change was part of ongoing work to simplify the support for skins which do not have active maintainers. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> २१:१६, ७ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the Wikipedia Android app [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|it is now possible]] to change the toolbar at the bottom so the tools you use more often are easier to click on. The app now also has a focused reading mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problems''' * There was a problem with the collection of some page-view data from June 2021 to January 2022 on all wikis. This means the statistics are incomplete. To help calculate which projects and regions were most affected, relevant datasets are being retained for 30 extra days. You can [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|read more on Meta-wiki]]. * There was a problem with the databases on March 10. All wikis were unreachable for logged-in users for 12 minutes. Logged-out users could read pages but could not edit or access uncached content then. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * When [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|using <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> to find localisation messages]], it will now show all possible message keys for navigation tabs such as "{{int:vector-view-history}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Access to [[{{#special:RevisionDelete}}]] has been expanded to include users who have <code dir=ltr>deletelogentry</code> and <code dir=ltr>deletedhistory</code> rights through their group memberships. Before, only those with the <code dir=ltr>deleterevision</code> right could access this special page. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * On the [[{{#special:Undelete}}]] pages for diffs and revisions, there will be a link back to the main Undelete page with the list of revisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Future changes''' * The Wikimedia Foundation has announced the IP Masking implementation strategy and next steps. The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|announcement can be read here]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|Wikipedia Android app]] developers are working on [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|new functions]] for user talk pages and article talk pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Events''' * The [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place as a hybrid event on 20-22 May 2022. The Hackathon will be held online and there are grants available to support local in-person meetups around the world. Grants can be requested until 20 March. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> २२:०८, १४ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translations]] are available. '''New code release schedule for this week''' * There will be four MediaWiki releases this week, instead of just one. This is an experiment which should lead to fewer problems and to faster feature updates. The releases will be on all wikis, at different times, on Monday, Tuesday, and Wednesday. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|read more about this project]]. '''Recent changes''' * You can now set how many search results to show by default in [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|your Preferences]]. This was the 12th most popular wish in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The Jupyter notebooks tool [[wikitech:PAWS|PAWS]] has been updated to a new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Future changes''' * Interactive maps via [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] will soon work on wikis using the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions]] extension. [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Please tell us] which improvements you want to see in Kartographer. You can take this survey in simple English. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> १६:०१, २१ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a simple new Wikimedia Commons upload tool available for macOS users, [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-29|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-30|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-31|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of regular database maintenance. It will be performed on {{#time:j xg|2022-03-29|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-03-31|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> १९:५५, २८ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translations]] are available. '''Problems''' * For a few days last week, edits that were suggested to newcomers were not tagged in the [[{{#special:recentchanges}}]] feed. This bug has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * Starting next week, Tech News' title will be translatable. When the newsletter is distributed, its title may not be <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> anymore. It may affect some filters that have been set up by some communities. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Over the next few months, the "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" Growth feature [[phab:T304110|will become available to more Wikipedias]]. Each week, a few wikis will get the feature. You can test this tool at [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|a few wikis where "Link recommendation" is already available]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> २१:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-15</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new public status page at <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. This site shows five automated high-level metrics where you can see the overall health and performance of our wikis' technical environment. It also contains manually-written updates for widespread incidents, which are written as quickly as the engineers are able to do so while also fixing the actual problem. The site is separated from our production infrastructure and hosted by an external service, so that it can be accessed even if the wikis are briefly unavailable. You can [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ read more about this project]. * On Wiktionary wikis, the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> १९:४४, ११ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-16</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-19|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-04-21|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * Administrators will now have [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete the associated "Talk" page]] when they are deleting a given page. An API endpoint with this option is also available. This concludes the [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11th wish of the 2021 Community Wishlist Survey]]. * On [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|selected wikis]], 50% of logged-in users will see the new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|table of contents]]. When scrolling up and down the page, the table of contents will stay in the same place on the screen. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Message boxes produced by MediaWiki code will no longer have these CSS classes: <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. The styles for those classes and <code dir=ltr>messagebox</code> will be removed from MediaWiki core. This only affects wikis that use these classes in wikitext, or change their appearance within site-wide CSS. Please review any local usage and definitions for these classes you may have. This was previously announced in the [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|28 February issue of Tech News]]. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] will become compatible with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions page stabilization]]. Kartographer maps will also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions] The Kartographer documentation has been thoroughly updated. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> २३:१२, १८ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> २२:५६, २५ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> १९:३४, २ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> १५:२३, ९ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> १८:५८, १६ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> ००:२१, २४ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> २०:२९, ३० मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).</span> * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> ०२:४६, ७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> १६:५९, १३ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> २०:१८, २० जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> २०:०३, २७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> १९:३२, ४ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> १९:२५, ११ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:वर्गः:Delete]] == Hi, could you please review the deletion requests in the category above? --'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' २१:१८, १६ जुलै २०२२ (UTC) :::'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' Namaste, I have deleted all the pages. Thanks. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:३८, १८ जुलै २०२२ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> २३:००, १८ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> १९:२७, २५ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ruczrhdu5eb10wqjdexrzkyoe48pwur 0 15132 341403 327659 2022-07-26T05:00:30Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki [[File:सामिधेनी Samidheni.ogg|thumb|सामिधेनी.]] [https://sa.wikisource.org/s/en0 सामिधेन्यनुवचनम्] <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">१.४.१ हिंकृत्यान्वाह । नासामा यज्ञोऽस्तीति वा आहुर्न वा अहिंकृत्य साम गीयते स यद्धिंकरोति तद्धिंकारस्य रूपं क्रियते प्रणवेनैव साम्नो रूपमुपगच्छत्यो३ंओ३ इत्येतेनो हास्यैष सर्व एव ससामा यज्ञो भवति - १.४.१.१ यद्वेव हिंकरोति । प्राणो वै हिंकारः प्राणो हि वै हिंकारस्तस्मादपिगृह्य नासिके न हिंकर्तुं शक्नोति वाचा वा ऋचमन्वाह वाक्च वै प्राणश्च मिथुनं तदेतत्पुरस्तान्मिथुनं प्रजननं क्रियते सामिधेनीनां तस्माद्वै हिंकृत्यान्वाह - १.४.१.२ स वा उपांशु हिंकरोति । अथ यदुच्चैर्हिंकुर्यादन्यतरदेव कुर्याद्वाचमेव तस्मादुपांशु हिंकरोति - १.४.१.३ स वा एति च प्रेति चान्वाह । गायत्रीमेवैतदर्वाचीं च पराचीं च युनक्ति पराच्यह देवेभ्यो यज्ञं वहत्यर्वाची मनुष्यानवति तस्माद्वा एति च प्रेति चान्वाह - १.४.१.४ यद्वेवेति च प्रेति चान्वाह । प्रेति वै प्राण एत्युदानः प्राणोदानावेवैतद्दधाति तस्माद्वा एति च प्रेति चान्वाह - १.४.१.५ यद्वेवेति च प्रेति चान्वाह । प्रेति वै रेतः सिच्यत एति प्रजायते प्रेति पशवो वितिष्ठन्त एति समावर्तन्ते सर्वं वा इदमेति च प्रेति च तस्माद्वा एति च प्रेति चान्वाह - १.४.१.६ सोऽन्वाह । प्र वो वाजा अभिद्यव इति तन्नु प्रेति भवत्यग्न आयाहि वीतय इति तद्वेति भवति - १.४.१.७ तदु हैक आहुः । उभयं वा एतत्प्रेति सम्पद्यत इति तदु तदातिविज्ञान्यमिव प्र वो वाजा अभिद्यव इति तन्नु प्रेत्यग्न आयाहि वीतय इति तद्वेति - १.४.१.८ सोऽन्वाह । प्र वो वाजा अभिद्यव इति(ऋ.ऋग्वेदः सूक्तं ३.२७|३.२७.१) तन्नु प्रेति भवति वाजा इत्यन्नं वै वाजा अन्नमेवैतदभ्यनूक्तमभिद्यव इत्यर्धमासा वा अभिद्यवोऽर्धमासानेवैतदभ्यनूक्तं हविष्मन्त इति पशवो वै हविष्मन्तः पशूनेवैतदभ्यनूक्तम् - १.४.१.९ घृताच्येति । विदेघो ह माथवोऽग्निं वैश्वानरं मुखे बभार तस्य गोतमो राहूगण ऋषिः पुरोहित आस तस्मै ह स्मामन्त्र्यमाणो न प्रतिशृणोति नेन्मेऽग्निर्वैश्वानरो मुखान्निष्पद्याता इति - १.४.१.१० तमृग्भिर्ह्वयितुं दध्रे । वीतिहोत्रं त्वा कवे द्युमन्तं समिधीमहि अग्ने बृहन्तमध्वरे(ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ५.२६|.५.२६.३]]) विदेघेति - १.४.१.११ स न प्रतिशुश्राव । उदग्ने शुचयस्तव शुक्रा भ्राजन्त ईरते तव ज्योतींष्यर्चयो(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ८.४४|८.४४.१७]]) विदेघा३ इति - १.४.१.१२ स ह नैव प्रतिशुश्राव । तं त्वा घृतस्नवीमह(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ५.२६|५.२६.२]]) इत्येवाभिव्याहरदथास्य घृतकीर्तावेवाग्निर्वैश्वानरो मुखादुज्जज्वाल तं न शशाक धारयितुं सोऽस्य मुखान्निष्पेदे स इमां पृथिवीं प्रापादः - १.४.१.१३ तर्हि विदेघो माथव आस । सरस्वत्यां स तत एव प्राङ्दहन्नभीयायेमां पृथिवीं तं गोतमश्च राहूगणो विदेघश्च माथवः पश्चाद्दहन्तमन्वीयतुः स इमाः सर्वा नदीरतिददाह सदानीरेत्युत्तराद्गिरेर्निर्धावति तां हैव नातिददाह तां हस्म तां पुरा ब्राह्मणा न तरन्त्यनतिदग्धाग्निना वैश्वानरेणेति - १.४.१.१४ तत एतर्हि । प्राचीनं बहवो ब्राह्मणास्तद्धाक्षेत्रतरमिवासस्रावितरमिवास्वदितमग्निना वैश्वानरेणेति - १.४.१.१५ तदु हैतर्हि । क्षेत्रतरमिव ब्राह्मणा उ हि नूनमेनद्यज्ञैरसिष्वदन्त्सापि जघन्ये नैदाघे समिवैव कोपयति तावच्छीतानतिदग्धा ह्यग्निना वैश्वानरेण - १.४.१.१६ स होवाच । विदेघो माथवः क्वाहं भवानीत्यत एव ते प्राचीनं भुवनमिति होवाच सैषाप्येतर्हि कोसलविदेहानां मर्यादा ते हि माथवाः - १.४.१.१७ अथ होवाच । गोतमो राहूगणः कथं नु न आमन्त्र्यमाणो न प्रत्यश्रौषीरिति स होवाचाग्निर्मे वैश्वानरो मुखेऽभूत्स नेन्मे मुखान्निष्पद्यातै तस्मात्ते न प्रतिश्रौषमिति - १.४.१.१८ तदु कथमभूदिति । यत्रैव त्वं घृतस्नवीमह इत्यभिव्याहार्षीस्तदेव मे घृतकीर्तावग्निर्वैश्वानरो मुखादुदज्वालीत्तं नाशकं धारयितुं स मे मुखान्निरपादीति - १.४.१.१९ स यत्सामिधेनीषु घृतवत् । सामिधेनमेव तत्समेवैनं तेनेन्धे वीर्यमेवास्मिन्दधाति - १.४.१.२० तदु घृताच्येति । देवाञ्जिगाति सुम्नयुरिति यजमानो वै सुम्नयुः स हि देवाञ्जिगीषति स हि देवाञ्जिघांसति तस्मादाह देवाञ्जिगाति सुम्नयुरिति सैषाग्नेयी सत्यनिरुक्ता सर्वं वा अनिरुक्तं सर्वेणैवैतत्प्रतिपद्यते - १.४.१.२१ अग्न आयाहि वीतय इति(ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ६.१६|.६.१६.१०]]) । तद्वेति भवति वीतय इति समन्तिकमिव ह वा इमेऽग्रे लोका आसुरित्युन्मृश्या हैव द्यौरास - १.४.१.२२ ते देवा अकामयन्त । कथं नु न इमे लोका वितरां स्युः कथं न इदं वरीय इव स्यादिति तानेतैरेव त्रिभिरक्षरैर्व्यनयन्वीतय इति त इमे विदूरं लोकास्ततो देवेभ्यो वरीयोऽभवद्वरीयो ह वा अस्य भवति यस्यैवं विदुष एतामन्वाहुर्वीतय इति - १.४.१.२३ गृणानो हव्यदातय इति । यजमानो वै हव्यदातिर्गृणानो यजमानायेत्येवैतदाह नि होता सत्सि बर्हिषीत्यग्निर्वै होतायं लोको बर्हिरस्मिन्नेवैतल्लोकेऽग्निं दधाति सोऽयमस्मिंल्लोकेऽग्निर्हितः सैषेममेव लोकमभ्यनूक्तेममेवैतया लोकं जयति यस्यैवं विदुष एतामन्वाहुः - १.४.१.२४ तं त्वा समिद्भिरङ्गिर इति(ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ६.१६|.६.१६.११]]) । समिद्भिर्ह्येतमङ्गिरस ऐन्धताङ्गिर इत्यङ्गिरा उ ह्यग्निर्घृतेन वर्धयामसीति तत्सामिधेनं पदं समेवैनं तेनेन्धे वीर्यमेवास्मिन्दधाति - १.४.१.२५ बृहच्छोचा यविष्ठ्येति । बृहदु ह्येष शोचति समिद्धो यविष्ठ्येति यविष्ठो ह्यग्निस्तस्मादाह यविष्ठ्येति सैषितमेव लोकमभ्यनूक्तान्तरिक्षलोकमेव तस्मादाग्नेयी सत्यनिरुक्ता निरुक्तो ह्येष लोक एतमेवैतया लोकं जयति यस्यैवंविदुष एतामन्वाहुः - १.४.१.२६ स नः पृथु श्रवाय्यमिति(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ६.१६|६.१६.१२]]) । अदो वै पृथु यस्मिन्देवा एतच्छ्रवाय्यं यस्मिन्देवा अच्छा देव विवाससीत्यच्छा देव विवासस्येतन्नो गमयेत्येवैतदाह - १.४.१.२७ बृहदग्ने सुवीर्यामिति । अदो वै बृहद्यस्मिन्देवा एतत्सुवीर्यं यस्मिन्देवाः सैषितमेव लोकमभ्यनूक्ता दिवमेवैतमेवैतया लोकं जयति यस्यैवं विदुष एतामन्वाहुः - १.४.१.२८ सो न्वाह । ईडेन्यो नमस्य इति(ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ३.२७|.३.२७.१३]]) ईडेन्यो ह्येष नमस्यो ह्येष तिरस्तमांसि दर्शत इति तिर इव ह्येष तमांसि समिद्धो ददृशे समग्निरिध्यते वृषेति सं हीध्यते वृषा वृषो अग्निः समिध्यत इति(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ३.२७|३.२७.१४]]) सं हीध्यते - १.४.१.२९ अश्वो न देववाहन इति । अश्वो ह वा एष भूत्वा देवेभ्यो यज्ञं वहति यद्वैनेत्यृच्योमिति तत्तस्मादाहाश्वो न देववाहन इति - १.४.१.३० तं हविष्मन्त ईडत इति । हविष्मन्तो ह्येतं मनुष्या ईडते तस्मादाह तं हविष्मन्त ईडत इति - १.४.१.३१ वृषणं त्वा वयं वृषन्वृषणः समिधीमहीति(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ३.२७|३.२७.१५]]) । सं ह्येनमिन्धतेऽग्ने दीद्यतं बृहदिति दीदयेव ह्येष बृहत्समिद्धः - १.४.१.३२ तं वा एतम् । वृषण्वन्तं त्रिचमन्वाहाग्नेय्यो वा एताः सर्वाः सामिधेन्यो भवन्तीन्द्रो वै यज्ञस्य देवतेन्द्रो वृषैतेनो हास्यैताः सेन्द्राः सामिधेन्यो भवन्ति तस्माद्वृषण्वन्तं त्रिचमन्वाह- १.४.१.३३ सोऽन्वाह । अग्निं दूतं वृणीमह इति देवाश्च वा असुराश्चोभये प्राजापत्याः पस्पृधिरे तान्त्स्पर्धमानान्गायत्र्यन्तरा तस्थौ या वै सा गायत्र्यासीदियं वै सा पृथिवीयं हैव तदन्तरा तस्थौ त उभय एव विदांचक्रुर्यतरान्वै न इयमुपावर्त्स्यति ते भविष्यन्ति परेतरे भविष्यन्तीति तामुभय एवोपमन्त्रयांचक्रिरेऽग्निरेव देवानां दूत आस सहरक्षा इत्यसुररक्षसमसुराणां साग्निमेवानुप्रेयाय तस्मादन्वाहाग्निं दूतं वृणीमह इति स हि देवानां दूत आसीद्धोतारं विश्ववेदसमिति- १.४.१.३४ तदु हैकेऽन्वाहुः । होता यो विश्ववेदस इति नेदरमित्यात्मानं ब्रवाणीति तदु तथा न ब्रूयान्मानुषं ह ते यज्ञे कुर्वन्ति व्यृद्धं वै तद्यज्ञस्य यन्मानुषं नेद्व्यृद्धं यज्ञे करवाणीति तस्माद्यथैवर्चानूक्तमेवानुब्रूयाद्धोतारं विश्ववेदसमित्येवास्य यज्ञस्य सुक्रतुमित्येष हि यज्ञस्य सुक्रतुर्यदग्निस्तस्मादाहास्य यज्ञस्य सुक्रतुमिति सेयं देवानुपाववर्त ततो देवा अभवन्परासुरा भवति ह वा आत्मना परास्य सपत्ना भवन्ति यस्यैवंविदुष एतामन्वाहुः - १.४.१.३५ तां वा अष्टमीमनुब्रूयात् । गायत्री वा एषा निदानेनाष्टाक्षरा वै गायत्री तस्मादष्टमीमनुब्रूयात् - १.४.१.३६ तद्धैके । पुरस्ताद्धाय्ये दधत्यन्नं धाय्ये मुखत इदमन्नाद्यं दध्म इति वदन्तस्तदु तथा न कुर्यादनवकॢप्ता ह तस्यैषा भवति यः पुरस्ताद्धाय्ये दधाति दशमी वा हि तर्ह्येकादशी वा सम्पद्यते तस्यो हैवैषावकॢप्ता भवति यस्यैतामष्टमीमन्वाहुस्तस्मादुपरिष्टादेव धाय्ये दध्यात् - १.४.१.३७ समिध्यमानो अध्वर इति(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ३.२७|३.२७.४]]) । अध्वरो वै यज्ञः समिध्यमानो यज्ञ इत्येवैतदाहाग्निः पावक ईड्य इति पावको ह्येष ईड्यो ह्येष शोचिष्केशस्तमीमह इति शोचन्तीव ह्येतस्य केशाः समिद्धस्य समिद्धो अग्न आहुतेति(ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ५.२८|.५.२८.५]]) अतः प्राचीनं सर्वमिध्ममभ्यादध्याद्यदन्यत्समिधोऽपवृङ्क्त इव ह्येतद्धोता यद्वा अन्यत्समिध इध्मस्यातिरिच्यतेऽतिरिक्तं तद्यद्वै यज्ञस्यातिरिक्तं द्विषन्तं हास्य तद्भ्रातृव्यमभ्यतिरिच्यते तस्मादतः प्राचीनं सर्वमिध्ममभ्यादध्याद्यदन्यत्समिधः - १.४.१.३८ देवान्यक्षि स्वध्वरेति । अध्वरो वै यज्ञो देवान्यक्षि सुयज्ञियेत्येवैतदाह त्वं हि हव्यवाडसीत्येष हि हव्यवाड्यदग्निस्तस्मादाह त्वं हि हव्यवाडसीति आ जुहोता दुवस्यताग्निं प्रयत्यध्वरे वृणीध्वं हव्यवाहनमिति (ऋ[[ऋग्वेदः सूक्तं ५.२८|.५.२८.६]]) सम्प्रेष्यत्येवैतया जुहुत च यजत च यस्मै कामाय समैन्धिढ्वं तत्कुरुतेत्येवैतदाहाग्निं प्रयत्यध्वर इत्यध्वरो वै यज्ञोऽग्निं प्रयति यज्ञ इत्येवैतदाह वृणीध्वं हव्यवाहनमित्येष हि हव्यवाहनो यदग्निस्तस्मादाह वृणीध्वं हव्यवाहनमिति - १.४.१.३९ तं वा एतम् । अध्वरवन्तं त्रिचमन्वाह देवान्ह वै यज्ञेन यजमानान्त्सपत्ना असुरा दुधूर्षां चक्रुस्ते दुधूर्षन्त एव न शेकुर्धूर्वितुं ते पराबभूवुस्तस्माद्यज्ञोऽध्वरो नाम दुधूर्षन्ह वा एनं सपत्नः पराभवति यस्यैवं विदुषोऽध्वरवन्तं त्रिचमन्वाहुर्यावद्वेव सौम्येनाध्वरेणेष्ट्वा जयति तावज्जयति - १.४.१.४० [http://puranastudy.freevar.com/Antariksha_Paryaya/pva18.htm अध्वरशब्दस्य विवेचनम्] </span></poem> == == {{टिप्पणी| File:सामिधेनी Samidheni.ogg|thumb|सामिधेनी. १.४.१.१० http://puranastudy.000space.com/pur_index10/ghrita.htm घृतोपरि टिप्पणी https://www.angelfire.com/in4/vedastudy/pur_index23/madhava.htm माधव उपरि टिप्पणी <poem> सामिधेन्यादि हौत्रम् ऋसं तदद्य वाचः प्रथमं मसीय येनाऽसुराँ अभि देवा असाम । ऊर्जाद उत यज्ञियासः पञ्च जना मम होत्रं जुषध्वम् ।। १०.५३.४ प्र वो वाजा अभिद्यवो हविष्मन्तो घृताच्या । देवाञ्जिगाति सुम्नयुः ।। ३.२७.१ अग्न आ याहि वीतये गृणानो हव्यदातये । नि होता सत्सि बर्हिषि ।। तं त्वा समिद्भिरङ्गिरो घृतेन वर्धयामसि । बृहच्छोचा यविष्ठ्य ।। स नः पृथु श्रवाय्यमच्छा देव विवाससि । बृहदग्ने सुवीर्यम् ।।६.१६.१०-१५ ईळेन्यो नमस्यस्तिरस्तमांसि दर्शतः । समग्निरिध्यते वृषा ।। वृषो अग्निः समिध्यतेऽश्वो न देववाहनः । तं हविष्मन्त ईळते ।। वृषणं त्वा वयं वृषन् वृषणः समिधीमहि । अग्ने दीद्यतं बृहत् ।। ३.२७.१३-१५ अग्निं दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसम् । अस्य यज्ञस्य सुक्रतुम् ।।१.१२.१ समिध्यमानो अध्वरेऽग्निः पावक ईड्यः । शोचिष्केशस्तमीमहे ।।३.२७.४ समिद्धो अग्न आहुत देवान् यक्षि स्वध्वर । त्वं हि हव्यवाळसि ।। आ जुहोता दुवस्यताऽग्निं प्रयत्यध्वरे । वृणीध्वं हव्यवाहनम् ।।।५.२८.५ -६ सूर्यो नो दिवस्पातु वातो अन्तरिक्षात् । अग्निर्नः पार्थिवेभ्यः।।१०.१५८.१ नमो महद्भ्यो नमो अर्भकेभ्यो नमो युवभ्यो नम आशिनेभ्यः । यजाम देवान् यदि शक्नवाम मा ज्यायसः शंसमा वृक्षि देवाः ।।१.२७.१३ विश्वे देवाः शास्तन मा यथेह होता वृतो मनवै यन्निषद्य । प्र मे ब्रूत भागधेयं यथा वो येन पथा हव्यमा वो वहानि ।।१०.५२.१ अराधि होता निषदा यजीयानभि प्रयांसि सुधितानि हि ख्यत् । यजामहे यज्ञियान् हन्त देवाँ ईळामहा इड्याँ आज्येन ।।१०.५३.२ तदद्य वाचः प्रथमं मसीय.... ।।१०.५३.४ संदर्भाः १. यो वा अरत्निꣳ सामिधेनीनां वेदारत्नाव् एव भ्रातृव्यं कुरुते । अर्धर्चौ सं दधाति । एष वा अरत्निः सामिधेनीनाम् ।......ऋषेर्ऋषेर्वा एता निर्मिता यत् सामिधेन्यः । तैसं २,५,७,५ । २. एता हि वा ऽ इदꣳ सर्वꣳ समिन्धत ऽ एताभिरिदꣳ सर्वं समिद्धं तस्मात्सामिधेन्यो नाम । माश ११, २, ७, ६ । ३ पञ्चदश सामिधेनीरन्वाह, पञ्चदश वा अर्धमासस्य रात्रयोऽर्धमासश संवत्सर आप्यते, तासां त्रीणि च शतानि षष्टिश्चाक्षराणि, तावतीः संवत्सरस्य रात्रयः । तैसं २, ५,८,३ । नृमेधश् च परुच्छेपश् च ब्रह्मवाद्यम् अवदेताम् अस्मिन् दाराव् आर्द्रे ऽग्निं जनयाव यतरो नौ ब्रह्मीयान् इति नृमेधो ऽभ्य् अवदत् स धूमम् अजनयत् परुच्छेपो ऽभ्य् अवदत् सो ऽग्निम् अजनयत् । ऋष इत्य् अब्रवीत् ॥ यत् समावद् विद्व कथा त्वम् अग्निम् अजीजनो नाहम् इति सामिधेनीनाम् एवाहं वर्णं वेदेत्य् अब्रवीत् । यद् घृतवत् पदम् अनूच्यते स आसां वर्णस् तं त्वा समिद्भिर् अङ्गिर इत्य्(ऋ.[[ऋग्वेदः सूक्तं ६.१६|६.१६.११]]) आह सामिधेनीष्व् एव तज् ज्योतिर् जनयति – तै.सं. २.५.८.४ (कथनमस्ति यत् अग्नेः विद्युद्रूपं जले प्रविष्टुं शक्तः अस्ति) ४. इन्धे ह वा एतदध्वर्युः । इध्मेनाग्निं तस्मादिध्मो नाम समिन्धे सामिधेनीभिर्होता तस्मात् सामिधेन्यो नाम । माश १, ३, ५, १ ।। प्राण एवास्येध्मः।....अनूकमेवास्य सामिधेन्यः। ...... अथ य आग्नेयः पुरोडाशः। अयमेवास्य स दक्षिणोऽर्द्धो ..... अथ योऽग्नीषोमीयः पुरोडाशः। अयमेवास्य स उत्तरोऽर्ध – माश ११.२.६.३ यज्ञमुखꣳ सामिधेन्यः – मै १.९.५ वज्रो वै सामिधेन्यः – कौ ३.२, ३.३, ७.२ सप्तदश सामिधेनीः कार्याः पञ्च ऋतवो द्वादश मासा एष संवत्सरः – मै १.७.३, ३.७.२ </poem> }} kwjchazd5qf5syg2gp94ed2vpqylyo8 0 19618 341399 335728 2022-07-26T04:48:20Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki [[File:पारिप्लव-द्रोणकलश Pariplava-Dronakalasha.jpg|thumb|पारिप्लव-द्रोणकलश]] [[File:आधवनीय-पूतभृत Aadhavaniya-Putabhrita.jpg|thumb|आधवनीय-पूतभृत ]] <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">3.2 प्रपाठक: 2 3.2.1 अनुवाक 1 पवमानग्रहत्रयम् 1 यो वै पवमानानाम् अन्वारोहान् विद्वान् यजते ऽनु पवमानान् आ रोहति न पवमानेभ्यो ऽव छिद्यते श्येनो ऽसि गायत्रच्छन्दा अनु त्वाऽऽ रभे स्वस्ति मा सम् पारय सुपर्णो ऽसि त्रिष्टुप्छन्दा अनु त्वा रभे स्वस्ति मा सम् पारय सघाऽसि जगतीछन्दा अनु त्वाऽऽ रभे स्वस्ति मा सम् पारय । इत्य् आह । एते 2 वै पवमानानाम् अन्वारोहास् तान् य एवं विद्वान् यजते ऽनु पवमानान् आ रोहति न पवमानेभ्यो ऽव च्छिद्यते यो वै पवमानस्य संततिं वेद सर्वम् आयुर् एति न पुरायुषः प्र मीयते पशुमान् भवति विन्दते प्रजाम् पवमानस्य ग्रहा गृह्यन्ते । अथ वा अस्यैते ऽगृहीता द्रोणकलश आधवनीयः पूतभृत् तान् यद् अगृहीत्वोपाकुर्यात् पवमानं वि ॥ 3 च्छिन्द्यात् तं विच्छिद्यमानम् अध्वर्योः प्राणो ऽनु वि च्छिद्येत । उपयामगृहीतो ऽसि प्रजापतये त्वा । इति द्रोणकलशम् अभि मृशेत् । इन्द्राय त्वा । इत्य् आधवनीयम् । विश्वेभ्यस् त्वा देवेभ्यः । इति पूतभृतम् पवमानम् एव तत् सं तनोति सर्वम् आयुर् एति न पुरायुषः प्र मीयते पशुमान् भवति विन्दते प्रजाम् ॥ 3.2.2 अनुवाक 2 सवननिरूपणम् 1 त्रीणि वाव सवनानि । अथ तृतीयꣳ सवनम् अव लुम्पन्त्य् अनꣳशु कुर्वन्त उपाꣳशुꣳ हुत्वोपाꣳशुपात्रे ऽꣳशुम् अवास्य तं तृतीयसवने ऽपिसृज्याभि षुणुयाद् यद् आप्याययति तेनाꣳशुमद् यद् अभिषुणोति तेनर्जीषि सर्वाण्य् एव तत् सवनान्य् अꣳशुमन्ति शुक्रवन्ति समावद्वीर्याणि करोति द्वौ समुद्रौ वितताव् अजूर्यौ पर्यावर्तेते जठरेव पादाः । तयोः पश्यन्तो अति यन्त्य् अन्यम् अपश्यन्तः 2 सेतुनाऽति यन्त्य् अन्यम् ॥ द्वे द्रधसी सतती वस्त एकः केशी विश्वा भुवनानि विद्वान् । तिरोधायैत्य् असितं वसानः शुक्रम् आ दत्ते अनुहाय जार्यै ॥ देवा वै यद् यज्ञे ऽकुर्वत तद् असुरा अकुर्वत ते देवा एतम् महायज्ञम् अपश्यन् तम् अतन्वत । अग्निहोत्रं व्रतम् अकुर्वत तस्माद् द्विव्रतः स्यात् । द्विर् ह्य् अग्निहोत्रं जुह्वति पौर्णमासं यज्ञम् अग्नीषोमीयम् 3 पशुम् अकुर्वत दार्श्यं यज्ञम् आग्नेयम् पशुम् अकुर्वत वैश्वदेवम् प्रातःसवनम् अकुर्वत वरुणप्रघासान् माध्यंदिनꣳ सवनꣳ साकमेधान् पितृयज्ञं त्र्यम्बकाꣳस् तृतीयसवनम् अकुर्वत तम् एषाम् असुरा यज्ञम् अन्ववजिगाꣳसन् तं नान्ववायन् ते ऽब्रुवन्न् अध्वर्तव्या वा इमे देवा अभूवन्न् इति तद् अध्वरस्याध्वरत्वम् । ततो देवा अभवन् परासुराः । य एवं विद्वान्त् सोमेन यजते भवत्य् आत्मना परास्य भ्रातृव्यो भवति ॥ [http://puranastudy.freevar.com/Antariksha_Paryaya/pva18.htm अध्वरशब्दस्य विवेचनम्] 3.2.3 अनुवाक 3 सोमावेक्षणम्<ref><gallery mode="packedwidths=&quot;100px&quot;" heights="100px" perrow="4">[[File:उपांशुपात्रम् Upaanshupaatram.jpg|thumb|उपांशुपात्रम् ]] File:अन्तर्यामपात्रम्2 Antaryama.jpg|अन्तर्यामपात्रम् File:उपांशुसवनम् Upamshusavanam.jpg|उपांशुसवनम् File:द्विदेवत्यग्रहाः Dual-divinity vessels.jpg|ऐन्द्रवायवम्, मैत्रावरुणम्, आश्विनम् File:शुक्रामन्थीग्रहप्रचारः Shukra-Manthi vessels.jpg|शुक्रामन्थीग्रहप्रचारः File:आग्रयण स्थाली Agrayana Sthali.jpg|आग्रयण स्थाली File:ऋतुग्रहौ Season vessels.png|ऋतुग्रहौ File:पारिप्लव-द्रोणकलश Pariplava-Dronakalasha.jpg|पारिप्लव-द्रोणकलश File:आधवनीय-पूतभृत Aadhavaniya-Putabhrita.jpg|आधवनीय-पूतभृत </gallery> परिभूरग्निमिति सर्वं राजानम् । प्राणाय म [https://sa.wikisource.org/s/175a इत्युपांशुम्] । अपानाय म [https://sa.wikisource.org/s/181m इत्यन्तर्यामम्] । व्यानाय म इत्युपांशुसवनम् । वाचे म [https://sa.wikisource.org/s/175c इत्यैन्द्रवायवम्] । दक्षक्रतुभ्यां म इति [https://sa.wikisource.org/s/181n मैत्रावरुणम्] । चक्षुर्भ्यां म इति [https://sa.wikisource.org/s/e32 शुक्रामन्थिनौ] । श्रोत्राय म [https://sa.wikisource.org/s/181l इत्याश्विनम्] । आत्मने म इत्[https://sa.wikisource.org/s/e33 याग्रयणम्] । अङ्गेभ्यो म इ[https://sa.wikisource.org/s/e34 त्युक्थ्यम्] । आयुषे म इति ध्रुवम् । तेजसे मे वर्चोदा वर्चसे पवस्वेत्त्याज्यानि । पशुभ्यो मे वर्चोदा वर्चसे पवस्वेति पृषदाज्यम् । पुष्ट्यै मे वर्चोदाः पवध्वमिति सर्वान्ग्रहान् । स्तनाभ्यां मे वर्चोदौ वर्चसे मे पवे[https://sa.wikisource.org/s/ebd थामित्यृतुपात्रे] । तेजसे म ओजसे म वर्चसे मे वीर्याय मे वर्चोदा वर्चसे पवस्वेत्येतैः प्रतिमन्त्रमतिग्राह्यान्षोडशिनमिति । विष्णोर्जठरमसीति द्रोणकलशम् । इन्द्रस्येत्याधवनीयम् । विश्वेषां देवानामिति पूतभृतम् - आप.श्रौ.सू. [https://sa.wikisource.org/s/24r1 १२.१८.२०] </ref> 1 परिभूर् अग्निम् परिभूर् इन्द्रम् परिभूर् विश्वान् देवान् परिभूर् माꣳ सह ब्रह्मवर्चसेन स नः पवस्व शं गवे शं जनाय शम् अर्वते शꣳ राजन्न् ओषधीभ्यो ऽछिन्नस्य ते रयिपते सुवीर्यस्य रायस् पोषस्य ददितारः स्याम । तस्य मे रास्व तस्य ते भक्षीय तस्य त इदम् उन् मृजे ॥ प्राणाय मे वर्चोदा वर्चसे पवस्व । अपानाय व्यानाय वाचे 2 दक्षक्रतुभ्याम् । चक्षुर्भ्याम् मे वर्चोदौ वर्चसे पवेथाम् । श्रोत्राय । आत्मने । अङ्गेभ्यः । आयुषे वीर्याय विष्णोः । इन्द्रस्य विश्वेषां देवानां जठरम् असि वर्चोदा मे वर्चसे पवस्व को ऽसि को नाम कस्मै त्वा काय त्वा यं त्वा सोमेनातीतृपं यं त्वा सोमेनामीमदꣳ सुप्रजाः प्रजया भूयासꣳ सुवीरो वीरैः सुवर्चा वर्चसा सुपोषः पोषैर् विश्वेभ्यो मे रूपेभ्यो वर्चोदाः 3 वर्चसे पवस्व तस्य मे रास्व तस्य ते भक्षीय तस्य त इदम् उन् मृजे ॥ बुभूषन्न् अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तो भूत्याभिपवते ब्रह्मवर्चसकामो ऽवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तो ब्रह्मवर्चसेनाभि पवत आमयावी 4 अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्त आयुषाभि पवते । अभिचरन्न् अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तः प्राणापानाभ्यां वाचो दक्षक्रतुभ्यां चक्षुर्भ्याꣳ श्रोत्राभ्याम् आत्मनो ऽङ्गेभ्य आयुषो ऽन्तर् एति ताजक् प्र धन्वति ॥ 3.2.4 अनुवाक 4 स्फ्याद्युपस्थानमन्त्राः 1 स्फ्यः स्वस्तिर् विघनः स्वस्तिः पर्शुर् वेदिः परशुर् नः स्वस्तिः । यज्ञिया यज्ञकृत स्थ ते मास्मिन् यज्ञ उप ह्वयध्वम् उप मा द्यावापृथिवी ह्वयेताम् उपाऽऽस्तावः कलशः सोमो अग्निर् उप देवा उप यज्ञ उप मा होत्रा उपहवे ह्वयन्ताम् नमो ऽग्नये मखघ्ने मखस्य मा यशो ऽर्यात् । इत्य् आहवनीयम् उप तिष्ठते यज्ञो वै मखः ॥ 2 यज्ञं वाव स तद् अहन् तस्मा एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै नमो रुद्राय मखघ्ने नमस्कृत्या मा पाहि । इत्य् आग्नीध्रं तस्मा एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै नम इन्द्राय मखघ्न इन्द्रियम् मे वीर्यम् मा निर् वधीः । इति होत्रीयम् आशिषम् एवैताम् आ शास्त इन्द्रियस्य वीर्यस्यानिर्घाताय या वै 3 देवताः सदस्य् आर्तिम् आऽर्पयन्ति यस् ता विद्वान् प्रसर्पति न सदस्य् आर्तिम् आर्छति नमो ऽग्नये मखघ्ने । इत्य् आहैता वै देवताः सदस्य् आर्तिमाऽर्पयन्ति ता य एवं विद्वान् प्रसर्पति न सदस्यामार्तिम् आर्छति दृधे स्थः शिथिरे समीची माऽꣳहसस् पातम् । सूर्यो मा देवो दिव्याद् अꣳहसस् पातु वायुर् अन्तरिक्षात् 4 अग्निः पृथिव्या यमः पितृभ्यः सरस्वती मनुष्येभ्यः । देवी द्वारौ मा मा सं ताप्तम् नमः सदसे नमः सदसस् पतये नमः सखीनां पुरोगाणां चक्षुषे नमो दिवे नमः पृथिव्यै । अहे दैधिषव्योद् अतस् तिष्ठान्यस्य सदने सीद यो ऽस्मत् पाकतरः । उन् निवत उद् उद्वतश् च गेषम् पातम् मा द्यावापृथिवी अद्याह्नः सदो वै प्रसर्पन्तम् 5 पितरो ऽनु प्र सर्पन्ति त एनम् ईश्वरा हिꣳसितोः सदः प्रसृप्य दक्षिणार्धम् परेक्षेत । आगन्त पितरः पितृमान् अहं युष्माभिर् भूयासꣳ सुप्रजसो मया यूयम् भूयास्त । इति तेभ्य एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै ॥ 3.2.5 अनुवाक 5 भक्षमन्त्राः 1 भक्षेहि माऽऽ विश दीर्घायुत्वाय शंतनुत्वाय रायस् पोषाय वर्चसे सुप्रजास्त्वायेहि वसो पुरोवसो प्रियो मे हृदो ऽसि । अश्विनोस् त्वा बाहुभ्याꣳ सघ्यासम् । नृचक्षसं त्वा देव सोम सुचक्षा अव ख्येषम् मन्द्राभिभूतिः केतुर् यज्ञानां वाग् जुषाणा सोमस्य तृप्यतु मन्द्रा स्वर्वाच्य् अदितिर् अनाहतशीर्ष्णी वाग् जुषाणा सोमस्य तृप्यतु । एहि विश्वचर्षणे 2 शम्भूर् मयोभूः स्वस्ति मा हरिवर्ण प्र चर क्रत्वे दक्षाय रायस् पोषाय सुवीरतायै मा मा राजन् वि बीभिषो मा मे हार्दि त्विषा वधीः । वृषणे शुष्मायाऽऽयुषे वर्चसे ॥ वसुमद्गणस्य सोम देव ते मतिविदः प्रातःसवनस्य गायत्रछन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि रुद्रवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यंदिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य 3 पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आदित्यवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदस् तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आ प्यायस्व सम् एतु ते विश्वतः सोम वृष्णियम् । भवा वाजस्य संगथे ॥ हिन्व मे गात्रा हरिवो गणान् मे मा वि तीतृषः । शिवो मे सप्तर्षीन् उप तिष्ठस्व मा मेऽवाङ् नाभिम् अति 4 गाः ॥ अपाम सोमम् अमृता अभूमादर्श्म ज्योतिर् अविदाम देवान् । किम् अस्मान् कृणवद् अरातिः किम् उ धूर्तिर् अमृत मर्त्यस्य ॥ यन् म आत्मनो मिन्दाऽभूद् अग्निस् तत् पुनर् आहार् जातवेदा विचर्षणिः । पुनर् अग्निश् चक्षुर् अदात् पुनर् इन्द्रो बृहस्पतिः । पुनर् मे अश्विना युवं चक्षुर् आ धत्तम् अक्ष्योः ॥ इष्टयजुषस् ते देव सोम स्तुतस्तोमस्य 5 शस्तोक्थस्य हरिवत इन्द्रपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आपूर्याः स्थाऽऽ मा पूरयत प्रजया च धनेन च । एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अनु । अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । नमो वः पितरो रसाय नमो वः पितरः शुष्माय नमो वः पितरो जीवाय नमो वः पितरः 6 स्वधायै नमो वः पितरो मन्यवे नमो वः पितरो घोराय पितरो नमो वः । य एतस्मिम्̐ लोके स्थ युष्माꣳस् ते ऽनु ये ऽस्मिम्̐ लोके मां ते ऽनु य एतस्मिम्̐ लोके स्थ यूयं तेषां वसिष्ठा भूयास्त ये ऽस्मिम्̐ लोके ऽहं तेषां वसिष्ठो भूयासम् प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । 7 यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ देवकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि मनुष्यकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि पितृकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि । अप्सु धौतस्य सोम देव ते नृभिः सुतस्येष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य यो भक्षो अश्वसनिर् यो गोसनिस् तस्य ते पितृभिर् भक्षंकृतस्योपहूतस्योपहूतो भक्षयामि ॥ 3.2.6 अनुवाक 6 पृषदाज्यम् 1 महीनाम् पयो ऽसि विश्वेषां देवानां तनूर् ऋध्यासम् अद्य पृषतीनां ग्रहम् पृषतीनां ग्रहो ऽसि विष्णोर् हृदयम् अस्य् एकम् इष विष्णुस् त्वाऽनु वि चक्रमे भूतिर् दध्ना घृतेन वर्धतां तस्य मेष्टस्य वीतस्य द्रविणम् आ गम्याज् ज्योतिर् असि वैश्वानरम् पृश्नियै दुग्धम् । यावती द्यावापृथिवी महित्वा यावच् च सप्त सिन्धवो वितस्थुः । तावन्तम् इन्द्र ते 2 ग्रहꣳ सहोर्जा गृह्णाम्य् अस्तृतम् ॥ यत् कृष्णशकुनः पृषदाज्यम् अवपृशेच् छूद्रा अस्य प्रमायुकाः स्युर् यच् छ्वावमृशेच् चतुष्पादो ऽस्य पशवः प्रमायुकाः स्युर् यत् स्कन्देद् यजमानः प्रमायुकः स्यात् पशवो वै पृषदाज्यम् पशवो वा एतस्य स्कन्दन्ति यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति यत् पृषदाज्यम् पुनर् गृह्णाति पशून् एवास्मै पुनर् गृह्णाति प्राणो वै पृषदाज्यम् प्राणो वै 3 एतस्य स्कन्दति यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति यत् पृषदाज्यम् पुनर् गृह्णाति प्राणम् एवास्मै पुनर् गृह्णाति हिरण्यम् अवधाय गृह्णात्य् अमृतं वै हिरण्यम् प्राणः पृषदाज्यम् अमृतम् एवास्य प्राणे दधाति शतमानम् भवति शतायुः पुरुषः शतेन्द्रिय आयुष्य् एवेन्द्रिये प्रति तिष्ठति । अश्वम् अव घ्रापयति प्राजापत्यो वा अश्वः प्राजापत्यः प्राणः स्वाद् एवास्मै योनेः प्राणं निर् मिमीते वि वा एतस्य यज्ञश् छिद्यते यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति वैष्णव्यर्चा पुनर् गृह्णाति यज्ञो वै विष्णुर् यज्ञेनैव यज्ञꣳ सं तनोति ॥ 3.2.7 अनुवाक 7 स्तुतशस्त्रे 1 देव सवितर् एतत् ते प्राह तत् प्र च सुव प्र च यज बृहस्पतिर् ब्रह्मा । आयुष्मत्या ऋचो मागात तनूपात् साम्नः सत्या व आशिषः सन्तु सत्या आकूतयः । ऋतं च सत्यं च वदत स्तुत देवस्य सवितुः प्रसवे स्तुतस्य स्तुतम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ स्तुतं दुहाम् आ मा स्तुतस्य स्तुतं गम्यात् । शस्त्रस्य शस्त्रम् 2 अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ शस्त्रं दुहाम् आ मा शस्त्रस्य शस्त्रं गम्यात् । इन्द्रियावन्तो वनामहे धुक्षीमहि प्रजाम् इषम् । सा मे सत्याशीर् देवेषु भूयात् । ब्रह्मवर्चसम् मागम्यात् ॥ यज्ञो बभूव स आ बभूव स प्र जज्ञे स वावृधे । स देवानाम् अधिपतिर् बभूव सो अस्माꣳ अधिपतीन् करोतु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ यज्ञो वा वै 3 यज्ञपतिं दुहे यज्ञपतिर् वा यज्ञं दुहे स य स्तुतशस्त्रयोर् दोहम् अविद्वान् यजते तं यज्ञो दुहे स इष्ट्वा पापीयान् भवति य एनयोर् दोहं विद्वान् यजते स यज्ञं दुहे स इष्ट्वा वसीयान् भवति स्तुतस्य स्तुतम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ स्तुतं दुहाम् आ मा स्तुतस्य स्तुतं गम्याच् छस्त्रस्य शस्त्रम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ शस्त्रं दुहाम् आ मा शस्त्रस्य शस्त्रं गम्याद् इत्य् आहैष वै स्तुतशस्त्रयो दोहस् तं य एवं विद्वान् यजते दुह एव यज्ञम् इष्ट्वा वसीयान् भवति ॥ 3.2.8 अनुवाक 8 प्रस्थितयाज्याख्यहोमादि मन्त्राः 1 श्येनाय पत्वने स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमो विष्टम्भाय धर्मणे स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमो परिधये जनप्रथनाय स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नम ऊर्जे होत्राणाꣳ स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमः पयसे होत्राणाꣳ स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमः प्रजापतये मनवे स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नम ऋतम् ऋतपाः सुवर्वाट् स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमस् तृम्पन्ताꣳ होत्रा मधोर् घृतस्य यज्ञपतिम् ऋषय एनसा 2 आहुः प्रजा निर्भक्ता अनुतप्यमाना मधव्यौ स्तोकाव् अप तौ रराध सं नस् ताभ्याꣳ सृजतु विश्वकर्मा घोरा ऋषयो नमो अस्त्व् एभ्यः । चक्षुष एषाम् मनसश् च संधौ बृहस्पतये महि षद् द्युमन् नमः । नमो विश्वकर्मणे स उ पात्व् अस्मान् अनन्यान्त् सोमपान् मन्यमानः । प्राणस्य विद्वान्त् समरे न धीर एनश् चकृवान् महि बद्ध एषाम् । तं विश्वकर्मन् 3 प्र मुञ्चा स्वस्तये ये भक्षयन्तो न वसून्य् आनृहुः । यान् अग्नयो ऽन्वतप्यन्त धिष्णिया इयं तेषाम् अवया दुरिष्ट्यै स्विष्टिं नस् तां कृणोतु विश्वकर्मा नमः पितृभ्यो अभि ये नो अख्यन् यज्ञकृतो यज्ञकामाः सुदेवा अकामा वो दक्षिणां न नीनिम मा नस् तस्माद् एनसः पापयिष्ट यावन्तो वै सदस्यास् ते सर्वे दक्षिण्यास् तेभ्यो यो दक्षिणां न 4 नयेद् ऐभ्यो वृश्च्येत यद् वैश्वकर्मणानि जुहोति सदस्यान् एव तत् प्रीणाति । अस्मे देवासो वपुषे चिकित्सत यम् आशिरा दम्पती वामम् अश्नुतः । पुमान् पुत्रो जायते विन्दते वस्व् अथ विश्वे अरपा एधते गृहः ॥ आशीर्दाया दम्पती वामम् अश्नुताम् अरिष्टो रायः सचताꣳ समोकसा । य आऽसिचत् संदुग्धं कुम्भ्या सहेष्टेन यामन्न् अमतिं जहातु सः ॥ सर्पिर्ग्रीवी 5 पीवर्य् अस्य जाया पीवानः पुत्रा अकृशासो अस्य । सह जानिर् यः सुमखस्यमान इन्द्रायाऽऽशिरꣳ सह कुम्भ्याऽदात् ॥ आशीर् म ऊर्जम् उत सुप्रजास्त्वम् इषं दधातु द्रविणꣳ सवर्चसम् । संजयन् क्षेत्राणि सहसाहम् इन्द्र कृण्वानो अन्याꣳ अधरान्त् सपत्नान् ॥ भूतम् असि भूते म धा मुखम् असि मुखम् भूयासम् । द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परि गृह्णामि विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः 6 प्र च्यावयन्तु दिवि देवान् दृꣳहान्तरिक्षे वयाꣳसि पृथिव्याम् पार्थिवान् ध्रुवं ध्रुवेण हविषाव सोमं नयामसि । यथा नः सर्वम् इज् जगद् अयक्ष्मꣳ सुमना असत् ॥ यथा न इन्द्र इद् विशः केवलीः सर्वाः समनसः करत् । यथा नः सर्वा इद् दिशो ऽस्माकं केवलीर् असन् ॥ 3.2.9 अनुवाक 9 प्रतिगरानन्तरभाविमन्त्राः 1 यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयते वज्रम् एनम् अभि प्र वर्तयति । उक्थशा इत्य् आह प्रातःसवनम् प्रतिगीर्य त्रीण्य् एतान्य् अक्षराणि त्रिपदा गायत्री गायत्रम् प्रातःसवनं गायत्रियैव प्रातःसवने वज्रम् अन्तर् धत्ते । उक्थं वाचीत्य् आह माध्यंदिनꣳ सवनम् प्रतिगीर्य चत्वार्य् एतान्य् अक्षराणि चतुष्पदा त्रिष्टुप् त्रैष्टुभम् माध्यंदिनꣳ सवनं त्रिष्टुभैव माध्यंदिने सवने वज्रम् अन्तर् धत्ते ॥ 2 उक्थं वाचीन्द्रायेत्य् आह तृतीयसवनम् प्रतिगीर्य सप्तैतान्य् अक्षराणि सप्तपदा शक्वरी शाक्वरो वज्रो वज्रेणैव तृतीयसवने वज्रम् अन्तर् धत्ते ब्रह्मवादिनो वदन्ति स त्वा अध्वर्युः स्याद् यो यथासवनम् प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम्पादयेत् तेजः प्रातःसवन आत्मन् दधीतेन्द्रियम् माध्यंदिने सवने पशूꣳस् तृतीयसवन इति । उक्थशा इत्य् आह प्रातःसवनम् प्रतिगीर्य त्रीण्य् एतान्य् अक्षराणि 3 त्रिपदा गायत्री गायत्रम् प्रातःसवनम् प्रातःसवन एव प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो तेजो वै गायत्री तेजः प्रातःसवनं तेज एव प्रातःसवन आत्मन् धत्ते । उक्थं वाचीत्य् आह माध्यंदिनꣳ सवनम् प्रतिगीर्य चत्वार्य् एतान्य् अक्षराणि चतुष्पदा त्रिष्टुप् त्रैष्टुभम् माध्यंदिनꣳ सवनम् माध्यंदिन एव सवने प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो इन्द्रियं वै त्रिष्टुग् इन्द्रियम् माध्यंदिनꣳ सवनम् ॥ 4 इन्द्रियम् एव माध्यंदिने सवन आत्मन् धत्ते । उक्थं वाचीन्द्रायेत्य् आह तृतीयसवनम् प्रतिगीर्य सप्तैतान्य् अक्षराणि सप्तपदा शक्वरी शाक्वराः पशवो जागतं तृतीयसवनं तृतीयसवन एव प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो पशवो वै जगती पशवस् तृतीयसवनम् पशून् एव तृतीयसवन आत्मन् धत्ते यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयत आव्यम् अस्मिन् दधाति तद् यन् न 5 अपहनीत पुराऽस्य संवत्सराद् गृह आ वेवीरन् । शोꣳसा मोद इवेति प्रत्याह्वयते तेनैव तद् अप हते यथा वा आयताम् प्रतीक्षत एवम् अध्वर्युः प्रतिगरम् प्रतीक्षते यद् अभिप्रतिगृणीयाद् यथाऽऽयतया समृच्छते तादृग् एव तत् । यद् अर्धर्चाल् लुप्येत यथा धावद्भ्यो हीयते तादृग् एव तत् प्रबाहुग् वा ऋत्विजाम् उद्गीथा उद्गीथ एवोद्गातृणाम् 6 ऋचः प्रणव उक्थशꣳसिनाम् प्रतिगरो ऽध्वर्यूणाम् । य एवं विद्वान् प्रतिगृणात्य् अन्नाद एव भवत्य् आस्य प्रजायां वाजी जायते । इयम् वै होतासाव् अध्वर्युः । यद् आसीनः शꣳसत्य् अस्या एव तद् होता नैत्य् आस्त इव हीयम् अथो इमाम् एव तेन यजमानो दुहे यत् तिष्ठन् प्रतिगृणात्य् अमुष्या एव तद् अध्वर्युर् नैति ॥ 7 तिष्ठतीव ह्य् असाव् अथो अमूम् एव तेन यजमानो दुहे यद् आसीनः शꣳसति तस्माद् इतःप्रदानं देवा उप जीवन्ति यत् तिष्ठन् प्रतिगृणाति तस्माद् अमुतःप्रदानम् मनुष्या उप जीवन्ति यत् प्राङ् आसीनः शꣳसति प्रत्यङ् तिष्ठन् प्रतिगृणाति तस्मात् प्राचीनꣳ रेतो धीयते प्रतीचीः प्रजा जायन्ते यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयते वज्रम् एनम् अभि प्र वर्तयति पराङ् आ वर्तते वज्रम् एव तन् नि करोति ॥ 3.2.10 अनुवाक 10 प्रतिनिर्ग्राह्य मन्त्राः 1 उपयामगृहीतोऽसि वाक्षसद् असि वाक्पाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि । उपयामगृहीतो ऽस्य् ऋतसद् असि चक्षुष्पाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि । उपयामगृहीतो ऽसि श्रुतसद् असि श्रोत्रपाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि देवेभ्यस् त्वा विश्वदेवेभ्यस् त्वा विश्वेभ्यस् त्वा देवेभ्यः । विष्णव् उरुक्रमैष ते सोमस् तꣳ रक्षस्व 2 तं ते दुश्चक्षा माऽव ख्यत् । मयि वसुः पुरोवसुर् वाक्पा वाचम् मे पाहि मयि वसुर् विदद्वसुश् चक्षुष्पाश् चक्षुर् मे पाहि मयि वसुः संयद्वसुः श्रोत्रपाः श्रोत्रम् मे पाहि भूर् असि श्रेष्ठो रश्मीनाम् प्राणपाः प्राणम् मे पाहि धूर् असि श्रेष्ठो रश्मीनाम् अपानपा अपानम् मे पाहि यो न इन्द्रवायू मित्रावरुणौ । अश्विनाव् अभिदासति भ्रातृव्य उत्पिपीते शुभस् पती इदम् अहं तम् अधरम् पादयामि यथेन्द्राहम् उत्तमश् चेतयानि ॥ 3.2.11 अनुवाक 11 त्रैधातवीयेष्टि मन्त्राः 1 प्र सो अग्ने तवोतिभिः सुवीराभिस् तरति वाजकर्मभिः । यस्य त्वꣳ सख्यम् आविथ ॥ प्र होत्रे पूर्व्यं वचो ऽग्नये भरता बृहत् । विपां ज्योतीꣳषि बिभ्रते न वेधसे ॥ अग्ने त्री ते वाजिना त्री षधस्था तिस्रस् ते जिह्वा ऋतजात पूर्वीः । तिस्र उ ते तनुवो देववातास् ताभिर् नः पाहि गिरो अप्रयुच्छन् ॥ सं वां कर्मणा सम् इषा 2 हिनोमीन्द्राविष्णू अपसस् पारे अस्य । जुषेथां यज्ञं द्रविणं च धत्तम् अरिष्टैर् नः पथिभिः पारयन्ता ॥ उभा जिग्यथुर् न परा जयेथे न परा जिग्ये कतरश् चनैनोः । इन्द्रश् च विष्णो यद् अपस्पृधेथां त्रेधा सहस्रं वि तद् ऐरयेथाम् ॥ त्रीण्य् आयूꣳषि तव जातवेदस् तिस्र आजानीर् उषसस् ते अग्ने । ताभिर् देवानाम् अवो यक्षि विद्वान् अथा 3 भव यजमानाय शं योः ॥ अग्निस् त्रीणि त्रिधातून्य् आ क्षेति विदथा कविः । स त्रीꣳर् एकादशाꣳ इह । यक्षच् च पिप्रयच् च नो विप्रो दूतः परिष्कृतः । नभन्ताम् अन्यके समे ॥ इन्द्राविष्णू दृꣳहिताः शम्बरस्य नव पुरो नवतिं च श्नथिष्टम् । शतं वर्चिनः सहस्रं च साकꣳ हथो अप्रत्यसुरस्य वीरान् ॥ उत माता महिषम् अन्व् अवेनद् अमी त्वा जहति पुत्र देवाः । अथाब्रवीद् वृत्रम् इन्द्रो हनिष्यन्त् सखे विष्णो वितरं वि क्रमस्व ॥ 3.2.1 अनुवाक 1 पवमानग्रहत्रयम् 1 यो वै पवमानानाम् अन्वारोहान् विद्वान् यजते ऽनु पवमानान् आ रोहति न पवमानेभ्यो ऽव छिद्यते श्येनो ऽसि गायत्रच्छन्दा अनु त्वाऽऽ रभे स्वस्ति मा सम् पारय सुपर्णो ऽसि त्रिष्टुप्छन्दा अनु त्वा रभे स्वस्ति मा सम् पारय सघाऽसि जगतीछन्दा अनु त्वाऽऽ रभे स्वस्ति मा सम् पारय । इत्य् आह । एते 2 वै पवमानानाम् अन्वारोहास् तान् य एवं विद्वान् यजते ऽनु पवमानान् आ रोहति न पवमानेभ्यो ऽव च्छिद्यते यो वै पवमानस्य संततिं वेद सर्वम् आयुर् एति न पुरायुषः प्र मीयते पशुमान् भवति विन्दते प्रजाम् पवमानस्य ग्रहा गृह्यन्ते । अथ वा अस्यैते ऽगृहीता द्रोणकलश आधवनीयः पूतभृत् तान् यद् अगृहीत्वोपाकुर्यात् पवमानं वि ॥ 3 च्छिन्द्यात् तं विच्छिद्यमानम् अध्वर्योः प्राणो ऽनु वि च्छिद्येत । उपयामगृहीतो ऽसि प्रजापतये त्वा । इति द्रोणकलशम् अभि मृशेत् । इन्द्राय त्वा । इत्य् आधवनीयम् । विश्वेभ्यस् त्वा देवेभ्यः । इति पूतभृतम् पवमानम् एव तत् सं तनोति सर्वम् आयुर् एति न पुरायुषः प्र मीयते पशुमान् भवति विन्दते प्रजाम् ॥ 3.2.2 अनुवाक 2 सवननिरूपणम् 1 त्रीणि वाव सवनानि । अथ तृतीयꣳ सवनम् अव लुम्पन्त्य् अनꣳशु कुर्वन्त उपाꣳशुꣳ हुत्वोपाꣳशुपात्रे ऽꣳशुम् अवास्य तं तृतीयसवने ऽपिसृज्याभि षुणुयाद् यद् आप्याययति तेनाꣳशुमद् यद् अभिषुणोति तेनर्जीषि सर्वाण्य् एव तत् सवनान्य् अꣳशुमन्ति शुक्रवन्ति समावद्वीर्याणि करोति द्वौ समुद्रौ वितताव् अजूर्यौ पर्यावर्तेते जठरेव पादाः । तयोः पश्यन्तो अति यन्त्य् अन्यम् अपश्यन्तः 2 सेतुनाऽति यन्त्य् अन्यम् ॥ द्वे द्रधसी सतती वस्त एकः केशी विश्वा भुवनानि विद्वान् । तिरोधायैत्य् असितं वसानः शुक्रम् आ दत्ते अनुहाय जार्यै ॥ देवा वै यद् यज्ञे ऽकुर्वत तद् असुरा अकुर्वत ते देवा एतम् महायज्ञम् अपश्यन् तम् अतन्वत । अग्निहोत्रं व्रतम् अकुर्वत तस्माद् द्विव्रतः स्यात् । द्विर् ह्य् अग्निहोत्रं जुह्वति पौर्णमासं यज्ञम् अग्नीषोमीयम् 3 पशुम् अकुर्वत दार्श्यं यज्ञम् आग्नेयम् पशुम् अकुर्वत वैश्वदेवम् प्रातःसवनम् अकुर्वत वरुणप्रघासान् माध्यंदिनꣳ सवनꣳ साकमेधान् पितृयज्ञं त्र्यम्बकाꣳस् तृतीयसवनम् अकुर्वत तम् एषाम् असुरा यज्ञम् अन्ववजिगाꣳसन् तं नान्ववायन् ते ऽब्रुवन्न् अध्वर्तव्या वा इमे देवा अभूवन्न् इति तद् अध्वरस्याध्वरत्वम् । ततो देवा अभवन् परासुराः । य एवं विद्वान्त् सोमेन यजते भवत्य् आत्मना परास्य भ्रातृव्यो भवति ॥ 3.2.3 अनुवाक 3 सोमावेक्षणम् 1 परिभूर् अग्निम् परिभूर् इन्द्रम् परिभूर् विश्वान् देवान् परिभूर् माꣳ सह ब्रह्मवर्चसेन स नः पवस्व शं गवे शं जनाय शम् अर्वते शꣳ राजन्न् ओषधीभ्यो ऽछिन्नस्य ते रयिपते सुवीर्यस्य रायस् पोषस्य ददितारः स्याम । तस्य मे रास्व तस्य ते भक्षीय तस्य त इदम् उन् मृजे ॥ प्राणाय मे वर्चोदा वर्चसे पवस्व । अपानाय व्यानाय वाचे 2 दक्षक्रतुभ्याम् । चक्षुर्भ्याम् मे वर्चोदौ वर्चसे पवेथाम् । श्रोत्राय । आत्मने । अङ्गेभ्यः । आयुषे वीर्याय विष्णोः । इन्द्रस्य विश्वेषां देवानां जठरम् असि वर्चोदा मे वर्चसे पवस्व को ऽसि को नाम कस्मै त्वा काय त्वा यं त्वा सोमेनातीतृपं यं त्वा सोमेनामीमदꣳ सुप्रजाः प्रजया भूयासꣳ सुवीरो वीरैः सुवर्चा वर्चसा सुपोषः पोषैर् विश्वेभ्यो मे रूपेभ्यो वर्चोदाः 3 वर्चसे पवस्व तस्य मे रास्व तस्य ते भक्षीय तस्य त इदम् उन् मृजे ॥ बुभूषन्न् अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तो भूत्याभिपवते ब्रह्मवर्चसकामो ऽवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तो ब्रह्मवर्चसेनाभि पवत आमयावी 4 अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्त आयुषाभि पवते । अभिचरन्न् अवेक्षेतैष वै पात्रियः प्रजापतिर् यज्ञः प्रजापतिस् तम् एव तर्पयति स एनं तृप्तः प्राणापानाभ्यां वाचो दक्षक्रतुभ्यां चक्षुर्भ्याꣳ श्रोत्राभ्याम् आत्मनो ऽङ्गेभ्य आयुषो ऽन्तर् एति ताजक् प्र धन्वति ॥ 3.2.4 अनुवाक 4 स्फ्याद्युपस्थानमन्त्राः 1 स्फ्यः स्वस्तिर् विघनः स्वस्तिः पर्शुर् वेदिः परशुर् नः स्वस्तिः । यज्ञिया यज्ञकृत स्थ ते मास्मिन् यज्ञ उप ह्वयध्वम् उप मा द्यावापृथिवी ह्वयेताम् उपाऽऽस्तावः कलशः सोमो अग्निर् उप देवा उप यज्ञ उप मा होत्रा उपहवे ह्वयन्ताम् नमो ऽग्नये मखघ्ने मखस्य मा यशो ऽर्यात् । इत्य् आहवनीयम् उप तिष्ठते यज्ञो वै मखः ॥ 2 यज्ञं वाव स तद् अहन् तस्मा एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै नमो रुद्राय मखघ्ने नमस्कृत्या मा पाहि । इत्य् आग्नीध्रं तस्मा एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै नम इन्द्राय मखघ्न इन्द्रियम् मे वीर्यम् मा निर् वधीः । इति होत्रीयम् आशिषम् एवैताम् आ शास्त इन्द्रियस्य वीर्यस्यानिर्घाताय या वै 3 देवताः सदस्य् आर्तिम् आऽर्पयन्ति यस् ता विद्वान् प्रसर्पति न सदस्य् आर्तिम् आर्छति नमो ऽग्नये मखघ्ने । इत्य् आहैता वै देवताः सदस्य् आर्तिमाऽर्पयन्ति ता य एवं विद्वान् प्रसर्पति न सदस्यामार्तिम् आर्छति दृधे स्थः शिथिरे समीची माऽꣳहसस् पातम् । सूर्यो मा देवो दिव्याद् अꣳहसस् पातु वायुर् अन्तरिक्षात् 4 अग्निः पृथिव्या यमः पितृभ्यः सरस्वती मनुष्येभ्यः । देवी द्वारौ मा मा सं ताप्तम् नमः सदसे नमः सदसस् पतये नमः सखीनां पुरोगाणां चक्षुषे नमो दिवे नमः पृथिव्यै । अहे दैधिषव्योद् अतस् तिष्ठान्यस्य सदने सीद यो ऽस्मत् पाकतरः । उन् निवत उद् उद्वतश् च गेषम् पातम् मा द्यावापृथिवी अद्याह्नः सदो वै प्रसर्पन्तम् 5 पितरो ऽनु प्र सर्पन्ति त एनम् ईश्वरा हिꣳसितोः सदः प्रसृप्य दक्षिणार्धम् परेक्षेत । आगन्त पितरः पितृमान् अहं युष्माभिर् भूयासꣳ सुप्रजसो मया यूयम् भूयास्त । इति तेभ्य एव नमस्कृत्य सदः प्र सर्पत्य् आत्मनो ऽनार्त्यै ॥ 3.2.5 अनुवाक 5 भक्षमन्त्राः 1 भक्षेहि माऽऽ विश दीर्घायुत्वाय शंतनुत्वाय रायस् पोषाय वर्चसे सुप्रजास्त्वायेहि वसो पुरोवसो प्रियो मे हृदो ऽसि । अश्विनोस् त्वा बाहुभ्याꣳ सघ्यासम् । नृचक्षसं त्वा देव सोम सुचक्षा अव ख्येषम् मन्द्राभिभूतिः केतुर् यज्ञानां वाग् जुषाणा सोमस्य तृप्यतु मन्द्रा स्वर्वाच्य् अदितिर् अनाहतशीर्ष्णी वाग् जुषाणा सोमस्य तृप्यतु । एहि विश्वचर्षणे 2 शम्भूर् मयोभूः स्वस्ति मा हरिवर्ण प्र चर क्रत्वे दक्षाय रायस् पोषाय सुवीरतायै मा मा राजन् वि बीभिषो मा मे हार्दि त्विषा वधीः । वृषणे शुष्मायाऽऽयुषे वर्चसे ॥ वसुमद्गणस्य सोम देव ते मतिविदः प्रातःसवनस्य गायत्रछन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि रुद्रवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यंदिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य 3 पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आदित्यवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदस् तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दस इन्द्रपीतस्य नराशꣳसपीतस्य पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आ प्यायस्व सम् एतु ते विश्वतः सोम वृष्णियम् । भवा वाजस्य संगथे ॥ हिन्व मे गात्रा हरिवो गणान् मे मा वि तीतृषः । शिवो मे सप्तर्षीन् उप तिष्ठस्व मा मेऽवाङ् नाभिम् अति 4 गाः ॥ अपाम सोमम् अमृता अभूमादर्श्म ज्योतिर् अविदाम देवान् । किम् अस्मान् कृणवद् अरातिः किम् उ धूर्तिर् अमृत मर्त्यस्य ॥ यन् म आत्मनो मिन्दाऽभूद् अग्निस् तत् पुनर् आहार् जातवेदा विचर्षणिः । पुनर् अग्निश् चक्षुर् अदात् पुनर् इन्द्रो बृहस्पतिः । पुनर् मे अश्विना युवं चक्षुर् आ धत्तम् अक्ष्योः ॥ इष्टयजुषस् ते देव सोम स्तुतस्तोमस्य 5 शस्तोक्थस्य हरिवत इन्द्रपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामि । आपूर्याः स्थाऽऽ मा पूरयत प्रजया च धनेन च । एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अनु । अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । नमो वः पितरो रसाय नमो वः पितरः शुष्माय नमो वः पितरो जीवाय नमो वः पितरः 6 स्वधायै नमो वः पितरो मन्यवे नमो वः पितरो घोराय पितरो नमो वः । य एतस्मिम्̐ लोके स्थ युष्माꣳस् ते ऽनु ये ऽस्मिम्̐ लोके मां ते ऽनु य एतस्मिम्̐ लोके स्थ यूयं तेषां वसिष्ठा भूयास्त ये ऽस्मिम्̐ लोके ऽहं तेषां वसिष्ठो भूयासम् प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । 7 यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ देवकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि मनुष्यकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि पितृकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि । अप्सु धौतस्य सोम देव ते नृभिः सुतस्येष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य यो भक्षो अश्वसनिर् यो गोसनिस् तस्य ते पितृभिर् भक्षंकृतस्योपहूतस्योपहूतो भक्षयामि ॥ 3.2.6 अनुवाक 6 पृषदाज्यम् 1 महीनाम् पयो ऽसि विश्वेषां देवानां तनूर् ऋध्यासम् अद्य पृषतीनां ग्रहम् पृषतीनां ग्रहो ऽसि विष्णोर् हृदयम् अस्य् एकम् इष विष्णुस् त्वाऽनु वि चक्रमे भूतिर् दध्ना घृतेन वर्धतां तस्य मेष्टस्य वीतस्य द्रविणम् आ गम्याज् ज्योतिर् असि वैश्वानरम् पृश्नियै दुग्धम् । यावती द्यावापृथिवी महित्वा यावच् च सप्त सिन्धवो वितस्थुः । तावन्तम् इन्द्र ते 2 ग्रहꣳ सहोर्जा गृह्णाम्य् अस्तृतम् ॥ यत् कृष्णशकुनः पृषदाज्यम् अवपृशेच् छूद्रा अस्य प्रमायुकाः स्युर् यच् छ्वावमृशेच् चतुष्पादो ऽस्य पशवः प्रमायुकाः स्युर् यत् स्कन्देद् यजमानः प्रमायुकः स्यात् पशवो वै पृषदाज्यम् पशवो वा एतस्य स्कन्दन्ति यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति यत् पृषदाज्यम् पुनर् गृह्णाति पशून् एवास्मै पुनर् गृह्णाति प्राणो वै पृषदाज्यम् प्राणो वै 3 एतस्य स्कन्दति यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति यत् पृषदाज्यम् पुनर् गृह्णाति प्राणम् एवास्मै पुनर् गृह्णाति हिरण्यम् अवधाय गृह्णात्य् अमृतं वै हिरण्यम् प्राणः पृषदाज्यम् अमृतम् एवास्य प्राणे दधाति शतमानम् भवति शतायुः पुरुषः शतेन्द्रिय आयुष्य् एवेन्द्रिये प्रति तिष्ठति । अश्वम् अव घ्रापयति प्राजापत्यो वा अश्वः प्राजापत्यः प्राणः स्वाद् एवास्मै योनेः प्राणं निर् मिमीते वि वा एतस्य यज्ञश् छिद्यते यस्य पृषदाज्यꣳ स्कन्दति वैष्णव्यर्चा पुनर् गृह्णाति यज्ञो वै विष्णुर् यज्ञेनैव यज्ञꣳ सं तनोति ॥ 3.2.7 अनुवाक 7 स्तुतशस्त्रे 1 देव सवितर् एतत् ते प्राह तत् प्र च सुव प्र च यज बृहस्पतिर् ब्रह्मा । आयुष्मत्या ऋचो मागात तनूपात् साम्नः सत्या व आशिषः सन्तु सत्या आकूतयः । ऋतं च सत्यं च वदत स्तुत देवस्य सवितुः प्रसवे स्तुतस्य स्तुतम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ स्तुतं दुहाम् आ मा स्तुतस्य स्तुतं गम्यात् । शस्त्रस्य शस्त्रम् 2 अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ शस्त्रं दुहाम् आ मा शस्त्रस्य शस्त्रं गम्यात् । इन्द्रियावन्तो वनामहे धुक्षीमहि प्रजाम् इषम् । सा मे सत्याशीर् देवेषु भूयात् । ब्रह्मवर्चसम् मागम्यात् ॥ यज्ञो बभूव स आ बभूव स प्र जज्ञे स वावृधे । स देवानाम् अधिपतिर् बभूव सो अस्माꣳ अधिपतीन् करोतु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ यज्ञो वा वै 3 यज्ञपतिं दुहे यज्ञपतिर् वा यज्ञं दुहे स य स्तुतशस्त्रयोर् दोहम् अविद्वान् यजते तं यज्ञो दुहे स इष्ट्वा पापीयान् भवति य एनयोर् दोहं विद्वान् यजते स यज्ञं दुहे स इष्ट्वा वसीयान् भवति स्तुतस्य स्तुतम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ स्तुतं दुहाम् आ मा स्तुतस्य स्तुतं गम्याच् छस्त्रस्य शस्त्रम् अस्य् ऊर्जम् मह्यꣳ शस्त्रं दुहाम् आ मा शस्त्रस्य शस्त्रं गम्याद् इत्य् आहैष वै स्तुतशस्त्रयो दोहस् तं य एवं विद्वान् यजते दुह एव यज्ञम् इष्ट्वा वसीयान् भवति ॥ 3.2.8 अनुवाक 8 प्रस्थितयाज्याख्यहोमादि मन्त्राः 1 श्येनाय पत्वने स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमो विष्टम्भाय धर्मणे स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमो परिधये जनप्रथनाय स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नम ऊर्जे होत्राणाꣳ स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमः पयसे होत्राणाꣳ स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमः प्रजापतये मनवे स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नम ऋतम् ऋतपाः सुवर्वाट् स्वाहा वट् स्वयमभिगूर्ताय नमस् तृम्पन्ताꣳ होत्रा मधोर् घृतस्य यज्ञपतिम् ऋषय एनसा 2 आहुः प्रजा निर्भक्ता अनुतप्यमाना मधव्यौ स्तोकाव् अप तौ रराध सं नस् ताभ्याꣳ सृजतु विश्वकर्मा घोरा ऋषयो नमो अस्त्व् एभ्यः । चक्षुष एषाम् मनसश् च संधौ बृहस्पतये महि षद् द्युमन् नमः । नमो विश्वकर्मणे स उ पात्व् अस्मान् अनन्यान्त् सोमपान् मन्यमानः । प्राणस्य विद्वान्त् समरे न धीर एनश् चकृवान् महि बद्ध एषाम् । तं विश्वकर्मन् 3 प्र मुञ्चा स्वस्तये ये भक्षयन्तो न वसून्य् आनृहुः । यान् अग्नयो ऽन्वतप्यन्त धिष्णिया इयं तेषाम् अवया दुरिष्ट्यै स्विष्टिं नस् तां कृणोतु विश्वकर्मा नमः पितृभ्यो अभि ये नो अख्यन् यज्ञकृतो यज्ञकामाः सुदेवा अकामा वो दक्षिणां न नीनिम मा नस् तस्माद् एनसः पापयिष्ट यावन्तो वै सदस्यास् ते सर्वे दक्षिण्यास् तेभ्यो यो दक्षिणां न 4 नयेद् ऐभ्यो वृश्च्येत यद् वैश्वकर्मणानि जुहोति सदस्यान् एव तत् प्रीणाति । अस्मे देवासो वपुषे चिकित्सत यम् आशिरा दम्पती वामम् अश्नुतः । पुमान् पुत्रो जायते विन्दते वस्व् अथ विश्वे अरपा एधते गृहः ॥ आशीर्दाया दम्पती वामम् अश्नुताम् अरिष्टो रायः सचताꣳ समोकसा । य आऽसिचत् संदुग्धं कुम्भ्या सहेष्टेन यामन्न् अमतिं जहातु सः ॥ सर्पिर्ग्रीवी 5 पीवर्य् अस्य जाया पीवानः पुत्रा अकृशासो अस्य । सह जानिर् यः सुमखस्यमान इन्द्रायाऽऽशिरꣳ सह कुम्भ्याऽदात् ॥ आशीर् म ऊर्जम् उत सुप्रजास्त्वम् इषं दधातु द्रविणꣳ सवर्चसम् । संजयन् क्षेत्राणि सहसाहम् इन्द्र कृण्वानो अन्याꣳ अधरान्त् सपत्नान् ॥ भूतम् असि भूते म धा मुखम् असि मुखम् भूयासम् । द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परि गृह्णामि विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः 6 प्र च्यावयन्तु दिवि देवान् दृꣳहान्तरिक्षे वयाꣳसि पृथिव्याम् पार्थिवान् ध्रुवं ध्रुवेण हविषाव सोमं नयामसि । यथा नः सर्वम् इज् जगद् अयक्ष्मꣳ सुमना असत् ॥ यथा न इन्द्र इद् विशः केवलीः सर्वाः समनसः करत् । यथा नः सर्वा इद् दिशो ऽस्माकं केवलीर् असन् ॥ 3.2.9 अनुवाक 9 प्रतिगरानन्तरभाविमन्त्राः 1 यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयते वज्रम् एनम् अभि प्र वर्तयति । उक्थशा इत्य् आह प्रातःसवनम् प्रतिगीर्य त्रीण्य् एतान्य् अक्षराणि त्रिपदा गायत्री गायत्रम् प्रातःसवनं गायत्रियैव प्रातःसवने वज्रम् अन्तर् धत्ते । उक्थं वाचीत्य् आह माध्यंदिनꣳ सवनम् प्रतिगीर्य चत्वार्य् एतान्य् अक्षराणि चतुष्पदा त्रिष्टुप् त्रैष्टुभम् माध्यंदिनꣳ सवनं त्रिष्टुभैव माध्यंदिने सवने वज्रम् अन्तर् धत्ते ॥ 2 उक्थं वाचीन्द्रायेत्य् आह तृतीयसवनम् प्रतिगीर्य सप्तैतान्य् अक्षराणि सप्तपदा शक्वरी शाक्वरो वज्रो वज्रेणैव तृतीयसवने वज्रम् अन्तर् धत्ते ब्रह्मवादिनो वदन्ति स त्वा अध्वर्युः स्याद् यो यथासवनम् प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम्पादयेत् तेजः प्रातःसवन आत्मन् दधीतेन्द्रियम् माध्यंदिने सवने पशूꣳस् तृतीयसवन इति । उक्थशा इत्य् आह प्रातःसवनम् प्रतिगीर्य त्रीण्य् एतान्य् अक्षराणि 3 त्रिपदा गायत्री गायत्रम् प्रातःसवनम् प्रातःसवन एव प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो तेजो वै गायत्री तेजः प्रातःसवनं तेज एव प्रातःसवन आत्मन् धत्ते । उक्थं वाचीत्य् आह माध्यंदिनꣳ सवनम् प्रतिगीर्य चत्वार्य् एतान्य् अक्षराणि चतुष्पदा त्रिष्टुप् त्रैष्टुभम् माध्यंदिनꣳ सवनम् माध्यंदिन एव सवने प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो इन्द्रियं वै त्रिष्टुग् इन्द्रियम् माध्यंदिनꣳ सवनम् ॥ 4 इन्द्रियम् एव माध्यंदिने सवन आत्मन् धत्ते । उक्थं वाचीन्द्रायेत्य् आह तृतीयसवनम् प्रतिगीर्य सप्तैतान्य् अक्षराणि सप्तपदा शक्वरी शाक्वराः पशवो जागतं तृतीयसवनं तृतीयसवन एव प्रतिगरे छन्दाꣳसि सम् पादयति । अथो पशवो वै जगती पशवस् तृतीयसवनम् पशून् एव तृतीयसवन आत्मन् धत्ते यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयत आव्यम् अस्मिन् दधाति तद् यन् न 5 अपहनीत पुराऽस्य संवत्सराद् गृह आ वेवीरन् । शोꣳसा मोद इवेति प्रत्याह्वयते तेनैव तद् अप हते यथा वा आयताम् प्रतीक्षत एवम् अध्वर्युः प्रतिगरम् प्रतीक्षते यद् अभिप्रतिगृणीयाद् यथाऽऽयतया समृच्छते तादृग् एव तत् । यद् अर्धर्चाल् लुप्येत यथा धावद्भ्यो हीयते तादृग् एव तत् प्रबाहुग् वा ऋत्विजाम् उद्गीथा उद्गीथ एवोद्गातृणाम् 6 ऋचः प्रणव उक्थशꣳसिनाम् प्रतिगरो ऽध्वर्यूणाम् । य एवं विद्वान् प्रतिगृणात्य् अन्नाद एव भवत्य् आस्य प्रजायां वाजी जायते । इयम् वै होतासाव् अध्वर्युः । यद् आसीनः शꣳसत्य् अस्या एव तद् होता नैत्य् आस्त इव हीयम् अथो इमाम् एव तेन यजमानो दुहे यत् तिष्ठन् प्रतिगृणात्य् अमुष्या एव तद् अध्वर्युर् नैति ॥ 7 तिष्ठतीव ह्य् असाव् अथो अमूम् एव तेन यजमानो दुहे यद् आसीनः शꣳसति तस्माद् इतःप्रदानं देवा उप जीवन्ति यत् तिष्ठन् प्रतिगृणाति तस्माद् अमुतःप्रदानम् मनुष्या उप जीवन्ति यत् प्राङ् आसीनः शꣳसति प्रत्यङ् तिष्ठन् प्रतिगृणाति तस्मात् प्राचीनꣳ रेतो धीयते प्रतीचीः प्रजा जायन्ते यद् वै होताऽध्वर्युम् अभ्याह्वयते वज्रम् एनम् अभि प्र वर्तयति पराङ् आ वर्तते वज्रम् एव तन् नि करोति ॥ 3.2.10 अनुवाक 10 प्रतिनिर्ग्राह्य मन्त्राः 1 उपयामगृहीतोऽसि वाक्षसद् असि वाक्पाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि । उपयामगृहीतो ऽस्य् ऋतसद् असि चक्षुष्पाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि । उपयामगृहीतो ऽसि श्रुतसद् असि श्रोत्रपाभ्यां त्वा क्रतुपाभ्याम् अस्य यज्ञस्य ध्रुवस्याध्यक्षाभ्यां गृह्णामि देवेभ्यस् त्वा विश्वदेवेभ्यस् त्वा विश्वेभ्यस् त्वा देवेभ्यः । विष्णव् उरुक्रमैष ते सोमस् तꣳ रक्षस्व 2 तं ते दुश्चक्षा माऽव ख्यत् । मयि वसुः पुरोवसुर् वाक्पा वाचम् मे पाहि मयि वसुर् विदद्वसुश् चक्षुष्पाश् चक्षुर् मे पाहि मयि वसुः संयद्वसुः श्रोत्रपाः श्रोत्रम् मे पाहि भूर् असि श्रेष्ठो रश्मीनाम् प्राणपाः प्राणम् मे पाहि धूर् असि श्रेष्ठो रश्मीनाम् अपानपा अपानम् मे पाहि यो न इन्द्रवायू मित्रावरुणौ । अश्विनाव् अभिदासति भ्रातृव्य उत्पिपीते शुभस् पती इदम् अहं तम् अधरम् पादयामि यथेन्द्राहम् उत्तमश् चेतयानि ॥ 3.2.11 अनुवाक 11 त्रैधातवीयेष्टि मन्त्राः 1 प्र सो अग्ने तवोतिभिः सुवीराभिस् तरति वाजकर्मभिः । यस्य त्वꣳ सख्यम् आविथ ॥ प्र होत्रे पूर्व्यं वचो ऽग्नये भरता बृहत् । विपां ज्योतीꣳषि बिभ्रते न वेधसे ॥ अग्ने त्री ते वाजिना त्री षधस्था तिस्रस् ते जिह्वा ऋतजात पूर्वीः । तिस्र उ ते तनुवो देववातास् ताभिर् नः पाहि गिरो अप्रयुच्छन् ॥ सं वां कर्मणा सम् इषा 2 हिनोमीन्द्राविष्णू अपसस् पारे अस्य । जुषेथां यज्ञं द्रविणं च धत्तम् अरिष्टैर् नः पथिभिः पारयन्ता ॥ उभा जिग्यथुर् न परा जयेथे न परा जिग्ये कतरश् चनैनोः । इन्द्रश् च विष्णो यद् अपस्पृधेथां त्रेधा सहस्रं वि तद् ऐरयेथाम् ॥ त्रीण्य् आयूꣳषि तव जातवेदस् तिस्र आजानीर् उषसस् ते अग्ने । ताभिर् देवानाम् अवो यक्षि विद्वान् अथा 3 भव यजमानाय शं योः ॥ अग्निस् त्रीणि त्रिधातून्य् आ क्षेति विदथा कविः । स त्रीꣳर् एकादशाꣳ इह । यक्षच् च पिप्रयच् च नो विप्रो दूतः परिष्कृतः । नभन्ताम् अन्यके समे ॥ इन्द्राविष्णू दृꣳहिताः शम्बरस्य नव पुरो नवतिं च श्नथिष्टम् । शतं वर्चिनः सहस्रं च साकꣳ हथो अप्रत्यसुरस्य वीरान् ॥ उत माता महिषम् अन्व् अवेनद् अमी त्वा जहति पुत्र देवाः । अथाब्रवीद् वृत्रम् इन्द्रो हनिष्यन्त् सखे विष्णो वितरं वि क्रमस्व ॥ </span></poem> 7oqy30yyjs3rzb6ygxsywnenqyiw2ng 104 27946 341481 335662 2022-07-26T10:08:08Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=छायाकष्टम्। |right=७१ }}</noinclude>{{Block center|<poem>'यद्यकोंनितविस्तरार्धकृतितो मूल लयार्धाहितं भक्तं भुक्तिकला भयाशरहितेनेन्दु:(?)प्रभाशङ्कुना । दोर्ज्या तत्र तुलादिकादि च ~ रेतू सौम्याद्विशोध्यागतः शङ्कुर्व्यस्तविधौ धनुस्तु चरतस्त्यक्ताद् विशोध्यं विधौ ॥ ८ ॥</poem>}} {{center|[ इति अच्युतकृतं छायाष्टकम् ]''}} {{rule|5em}} {{rule}} 1. Ms. त for य। 2. The ms. actually reads the colophon in Malayalam as : ''Acylita Pisarati untakkiya Chayastakam.'' It adds, again in Malayalam : ''itil natette slokam tatkalatte uhippan ("The first verse here is for the derivation of the (desired) current time').<noinclude></noinclude> d4z2pwa5fgg7h18mjdnvwrtm3q3lvcl 341482 341481 2022-07-26T10:10:37Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=छायाकष्टम्। |right=७१ }}</noinclude>{{Block center|<poem>'यद्यकोंनितविस्तरार्धकृतितो मूल लयार्धाहितं भक्तं भुक्तिकला भयाशरहितेनेन्दु:(?)प्रभाशङ्कुना । दोर्ज्या तत्र तुलादिकादि च ~ रेतू सौम्याद्विशोध्यागतः शङ्कुर्व्यस्तविधौ धनुस्तु चरतस्त्यक्ताद् विशोध्यं विधौ ॥ ८ ॥</poem>}} {{center|[ इति अच्युतकृतं छायाष्टकम् ]''}} {{rule|5em}} {{rule}} 1. Ms. त for य। 2. The ms. actually reads the colophon in Malayalam as : ''Acylita Pisarati untakkiya'' ''Chayastakam.'' It adds, again in Malayalam : ''itil natette slokam tatkalatte uhippan'' (The first verse here is for the derivation of the (desired) current time').<noinclude></noinclude> lqie2daqfvvo8m0bp6veeoop6zqqtcw 341483 341482 2022-07-26T10:11:33Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=छायाकष्टम्। |right=७१ }}</noinclude>{{Block center|<poem>'यद्यकोंनितविस्तरार्धकृतितो मूल लयार्धाहितं भक्तं भुक्तिकला भयाशरहितेनेन्दु:(?)प्रभाशङ्कुना । दोर्ज्या तत्र तुलादिकादि च ~ रेतू सौम्याद्विशोध्यागतः शङ्कुर्व्यस्तविधौ धनुस्तु चरतस्त्यक्ताद् विशोध्यं विधौ ॥ ८ ॥</poem>}} {{center|[ इति अच्युतकृतं छायाष्टकम् ]''}} {{rule|5em}} {{rule}} 1. Ms. त for य। 2. The ms. actually reads the colophon in Malayalam as : ''Acylita'' ''Pisarati untakkiya Chayastakam.'' It adds, again in Malayalam : ''itil natette slokam tatkalatte uhippan'' (The first verse here is for the derivation of the (desired) current time').<noinclude></noinclude> eu8oi635l02z8wa06nzo6b30xprim4m 104 27948 341486 335663 2022-07-26T11:28:31Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=क्ष्लोकानुक्रमणिका|right=}}</noinclude>{{rh|left='''प्रतीकः श्लोकसंख्या''' |center=|right='''प्रतीकः श्लोकसंख्या'''}} {{rh|left=अज्ञानेनाधिसम्पत App. v. 10 |center=||right=कल्पोदितैः खेचर V.1}} {{rh|left=अतीश्य कल्पे " I i,5|center=|right=}} {{rh|left=अत्रादिवर्षादिभवात् " I ii 16|center=|right=}} {{rh|left=अनूननम्येन " I i 15|center=|right=}} {{rh|left=अनूननूस्नानन " I. i 6|center=|right=}} {{rh|left= " " V 4|center=|right=}} {{rh|left=अनूनसिद्धिसौख्योनम् " VI 1|center=|right=}} {{rh|left=अप्रजेनाभिमोगो " VI 2|center=|right=}} {{rh|left=अब्दान्तवारे घटिका 2 8|center=|right=}} {{rh|left=अभिवन्द्य गुरुन् App. II 1|center=|right=}} {{rh|left=अभीष्टवारे तिथयो " I ii. 8|center=|right=}} {{rh|left=आदावुच्चाल्यवृत्तं " IX 4|center=|right=}} {{rh|left=आनन्दभावेन विना " I. i. 21|center=|right=}} {{rh|left=आयनस्य चलनस्य 3. 21|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूचभान्वोः 5. 2|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्यसूर्यान्तर 5 1|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्चोनितभानु App. X. 1|center=|right=}} {{rh|left=उहेतु चेतोगमने 1. 2 |center=|right=}} {{rh|left=एतद्दिनौघं रवि App. I.ii.9c|center=|right=}} {{rh|left=एवं चन्द्रार्कयोस्तु " IX 5|center=|right=}} {{rh|left=कर्णव्यासर्धंवृत्तं " IX 3|center=|right=}} {{rh|left=कर्णस्य बाहोश्च 4 8|center=|right=}} {{rh|left=कलिवासरादभीष्टात् " IV 1|center=|right=}} {{rh|left=कले समाः खेचर 2 4 |center=|right=}} {rh|left=" App. I. ii.2|center=|right=}} 2.5 App. I.ii. 3 , I.i.18 2.2 App. III. 4 1.11 3. 19 3.23 6.6 6.1 प्रतीकः श्लोकसंख्या प्रतीकः , I.i. 5 | कल्यन्वनिहता नवेन्दु , 1.1.16 कल्यादिजेः स्वध्रुवकैः , J.i. 15| कल्यादिभूताः खलु .. I.i.6; कल्यादौ स्युरमो , v. 4 कुर्यादनुनयाभ्यस्ते , VI. 1 कृतं त्रेता द्वापराख्यं 2 कृतकोटिफलं कृतायनांशस्य रवेः । __.. App. II. 1 कृतायनांशाद् ग्रहतो , Iii. 8 | कृतायनांशो विदधीत , I. 4 कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः I.1.21 केन्द्रग्रहान्तरमिनो 3. 21 केन्द्र त्रिभोने तु इन्दूच्चभाग्योः ___5.2 कोटिफलाहतकेन्द्र 5. 1 कोटीफलं दोःफल इन्दूच्चोनितमानु ___App. x. 1 कोलम्बवर्षागत 1. 2 | , ___App. I. i. 90 क्रमेण केन्द्रे मृग , Ix. 5 क्रान्तिज्याक्षहताव , Ix. 3 | क्रियादिनिधनाद रवि 4.8 | क्षिप्त्वार्कवाराद् , Iv. 1क्षेपः कृतो योऽत्र 2. 4 | क्षेपाः शशाङ्कात् App. I.ii. 2 | क्षेपादन्त्यफलाहतात् स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-.. 3.16 4.15 3. 3. 14 3.15 2.3 App. J.ii.1 3. 17 3.27 App. I. i. 10 ,, I.ii. 6 5.6 1.15 4. 14<noinclude></noinclude> 0lzkwzcfkwcyzldl4agc55cgr4pnhzf 341489 341486 2022-07-26T11:30:20Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=क्ष्लोकानुक्रमणिका|right=}}</noinclude>{{rh|left='''प्रतीकः श्लोकसंख्या''' |center=|right='''प्रतीकः श्लोकसंख्या'''}} {{rh|left=अज्ञानेनाधिसम्पत App. v. 10 |center=’|’|right=कल्पोदितैः खेचर V.1}} {{rh|left=अतीश्य कल्पे " I i,5|center=|right=}} {{rh|left=अत्रादिवर्षादिभवात् " I ii 16|center=|right=}} {{rh|left=अनूननम्येन " I i 15|center=|right=}} {{rh|left=अनूननूस्नानन " I. i 6|center=|right=}} {{rh|left= " " V 4|center=|right=}} {{rh|left=अनूनसिद्धिसौख्योनम् " VI 1|center=|right=}} {{rh|left=अप्रजेनाभिमोगो " VI 2|center=|right=}} {{rh|left=अब्दान्तवारे घटिका 2 8|center=|right=}} {{rh|left=अभिवन्द्य गुरुन् App. II 1|center=|right=}} {{rh|left=अभीष्टवारे तिथयो " I ii. 8|center=|right=}} {{rh|left=आदावुच्चाल्यवृत्तं " IX 4|center=|right=}} {{rh|left=आनन्दभावेन विना " I. i. 21|center=|right=}} {{rh|left=आयनस्य चलनस्य 3. 21|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूचभान्वोः 5. 2|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्यसूर्यान्तर 5 1|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्चोनितभानु App. X. 1|center=|right=}} {{rh|left=उहेतु चेतोगमने 1. 2 |center=|right=}} {{rh|left=एतद्दिनौघं रवि App. I.ii.9c|center=|right=}} {{rh|left=एवं चन्द्रार्कयोस्तु " IX 5|center=|right=}} {{rh|left=कर्णव्यासर्धंवृत्तं " IX 3|center=|right=}} {{rh|left=कर्णस्य बाहोश्च 4 8|center=|right=}} {{rh|left=कलिवासरादभीष्टात् " IV 1|center=|right=}} {{rh|left=कले समाः खेचर 2 4 |center=|right=}} {rh|left=" App. I. ii.2|center=|right=}} 2.5 App. I.ii. 3 , I.i.18 2.2 App. III. 4 1.11 3. 19 3.23 6.6 6.1 प्रतीकः श्लोकसंख्या प्रतीकः , I.i. 5 | कल्यन्वनिहता नवेन्दु , 1.1.16 कल्यादिजेः स्वध्रुवकैः , J.i. 15| कल्यादिभूताः खलु .. I.i.6; कल्यादौ स्युरमो , v. 4 कुर्यादनुनयाभ्यस्ते , VI. 1 कृतं त्रेता द्वापराख्यं 2 कृतकोटिफलं कृतायनांशस्य रवेः । __.. App. II. 1 कृतायनांशाद् ग्रहतो , Iii. 8 | कृतायनांशो विदधीत , I. 4 कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः I.1.21 केन्द्रग्रहान्तरमिनो 3. 21 केन्द्र त्रिभोने तु इन्दूच्चभाग्योः ___5.2 कोटिफलाहतकेन्द्र 5. 1 कोटीफलं दोःफल इन्दूच्चोनितमानु ___App. x. 1 कोलम्बवर्षागत 1. 2 | , ___App. I. i. 90 क्रमेण केन्द्रे मृग , Ix. 5 क्रान्तिज्याक्षहताव , Ix. 3 | क्रियादिनिधनाद रवि 4.8 | क्षिप्त्वार्कवाराद् , Iv. 1क्षेपः कृतो योऽत्र 2. 4 | क्षेपाः शशाङ्कात् App. I.ii. 2 | क्षेपादन्त्यफलाहतात् स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-.. 3.16 4.15 3. 3. 14 3.15 2.3 App. J.ii.1 3. 17 3.27 App. I. i. 10 ,, I.ii. 6 5.6 1.15 4. 14<noinclude></noinclude> 6rluwbxo85iu9rrt5w1e6w7o4rdufcf 341490 341489 2022-07-26T11:30:58Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=क्ष्लोकानुक्रमणिका|right=}}</noinclude>{{rh|left='''प्रतीकः श्लोकसंख्या''' |center=|right='''प्रतीकः श्लोकसंख्या'''}} {{rh|left=अज्ञानेनाधिसम्पत App. v. 10 |center=|right=कल्पोदितैः खेचर V.1}} {{rh|left=अतीश्य कल्पे " I i,5|center=|right=}} {{rh|left=अत्रादिवर्षादिभवात् " I ii 16|center=|right=}} {{rh|left=अनूननम्येन " I i 15|center=|right=}} {{rh|left=अनूननूस्नानन " I. i 6|center=|right=}} {{rh|left= " " V 4|center=|right=}} {{rh|left=अनूनसिद्धिसौख्योनम् " VI 1|center=|right=}} {{rh|left=अप्रजेनाभिमोगो " VI 2|center=|right=}} {{rh|left=अब्दान्तवारे घटिका 2 8|center=|right=}} {{rh|left=अभिवन्द्य गुरुन् App. II 1|center=|right=}} {{rh|left=अभीष्टवारे तिथयो " I ii. 8|center=|right=}} {{rh|left=आदावुच्चाल्यवृत्तं " IX 4|center=|right=}} {{rh|left=आनन्दभावेन विना " I. i. 21|center=|right=}} {{rh|left=आयनस्य चलनस्य 3. 21|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूचभान्वोः 5. 2|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्यसूर्यान्तर 5 1|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्चोनितभानु App. X. 1|center=|right=}} {{rh|left=उहेतु चेतोगमने 1. 2 |center=|right=}} {{rh|left=एतद्दिनौघं रवि App. I.ii.9c|center=|right=}} {{rh|left=एवं चन्द्रार्कयोस्तु " IX 5|center=|right=}} {{rh|left=कर्णव्यासर्धंवृत्तं " IX 3|center=|right=}} {{rh|left=कर्णस्य बाहोश्च 4 8|center=|right=}} {{rh|left=कलिवासरादभीष्टात् " IV 1|center=|right=}} {{rh|left=कले समाः खेचर 2 4 |center=|right=}} {rh|left=" App. I. ii.2|center=|right=}} 2.5 App. I.ii. 3 , I.i.18 2.2 App. III. 4 1.11 3. 19 3.23 6.6 6.1 प्रतीकः श्लोकसंख्या प्रतीकः , I.i. 5 | कल्यन्वनिहता नवेन्दु , 1.1.16 कल्यादिजेः स्वध्रुवकैः , J.i. 15| कल्यादिभूताः खलु .. I.i.6; कल्यादौ स्युरमो , v. 4 कुर्यादनुनयाभ्यस्ते , VI. 1 कृतं त्रेता द्वापराख्यं 2 कृतकोटिफलं कृतायनांशस्य रवेः । __.. App. II. 1 कृतायनांशाद् ग्रहतो , Iii. 8 | कृतायनांशो विदधीत , I. 4 कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः I.1.21 केन्द्रग्रहान्तरमिनो 3. 21 केन्द्र त्रिभोने तु इन्दूच्चभाग्योः ___5.2 कोटिफलाहतकेन्द्र 5. 1 कोटीफलं दोःफल इन्दूच्चोनितमानु ___App. x. 1 कोलम्बवर्षागत 1. 2 | , ___App. I. i. 90 क्रमेण केन्द्रे मृग , Ix. 5 क्रान्तिज्याक्षहताव , Ix. 3 | क्रियादिनिधनाद रवि 4.8 | क्षिप्त्वार्कवाराद् , Iv. 1क्षेपः कृतो योऽत्र 2. 4 | क्षेपाः शशाङ्कात् App. I.ii. 2 | क्षेपादन्त्यफलाहतात् स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-.. 3.16 4.15 3. 3. 14 3.15 2.3 App. J.ii.1 3. 17 3.27 App. I. i. 10 ,, I.ii. 6 5.6 1.15 4. 14<noinclude></noinclude> at3edp7g8ci5g9o3dq59joegdj7erbx 341493 341490 2022-07-26T11:32:49Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=क्ष्लोकानुक्रमणिका|right=}}</noinclude>{{rh|left='''प्रतीकः श्लोकसंख्या''' |center=|right='''प्रतीकः श्लोकसंख्या'''}} {{rh|left=अज्ञानेनाधिसम्पत{{gap}} App. v. 10 |center=|right=कल्पोदितैः खेचर V.1}} {{rh|left=अतीश्य कल्पे{{gap}} " I i,5|center=|right=}} {{rh|left=अत्रादिवर्षादिभवात्{{gap}} " I ii 16|center=|right=}} {{rh|left=अनूननम्येन{{gap}} " I i 15|center=|right=}} {{rh|left=अनूननूस्नानन {{gap}} " I. i 6|center=|right=}} {{rh|left= " {{gap}} " V 4|center=|right=}} {{rh|left=अनूनसिद्धिसौख्योनम्{{gap}} " VI 1|center=|right=}} {{rh|left=अप्रजेनाभिमोगो{{gap}} " VI 2|center=|right=}} {{rh|left=अब्दान्तवारे घटिका {{gap}} 2 8|center=|right=}} {{rh|left=अभिवन्द्य गुरुन्{{gap}} App. II 1|center=|right=}} {{rh|left=अभीष्टवारे तिथयो {{gap}} " I ii. 8|center=|right=}} {{rh|left=आदावुच्चाल्यवृत्तं{{gap}} " IX 4|center=|right=}} {{rh|left=आनन्दभावेन विना {{gap}} " I. i. 21|center=|right=}} {{rh|left=आयनस्य चलनस्य{{gap}} 3. 21|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूचभान्वोः {{gap}} 5. 2|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्यसूर्यान्तर {{gap}} 5 1|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्चोनितभानु {{gap}} App. X. 1|center=|right=}} {{rh|left=उहेतु चेतोगमने {{gap}} 1. 2 |center=|right=}} {{rh|left=एतद्दिनौघं रवि{{gap}} App. I.ii.9c|center=|right=}} {{rh|left=एवं चन्द्रार्कयोस्तु{{gap}} " IX 5|center=|right=}} {{rh|left=कर्णव्यासर्धंवृत्तं {{gap}} " IX 3|center=|right=}} {{rh|left=कर्णस्य बाहोश्च {{gap}} 4 8|center=|right=}} {{rh|left=कलिवासरादभीष्टात् {{gap}} " IV 1|center=|right=}} {{rh|left=कले समाः खेचर {{gap}} 2 4 |center=|right=}} {rh|left=" {{gap}} App. I. ii.2|center=|right=}} 2.5 App. I.ii. 3 , I.i.18 2.2 App. III. 4 1.11 3. 19 3.23 6.6 6.1 प्रतीकः श्लोकसंख्या प्रतीकः , I.i. 5 | कल्यन्वनिहता नवेन्दु , 1.1.16 कल्यादिजेः स्वध्रुवकैः , J.i. 15| कल्यादिभूताः खलु .. I.i.6; कल्यादौ स्युरमो , v. 4 कुर्यादनुनयाभ्यस्ते , VI. 1 कृतं त्रेता द्वापराख्यं 2 कृतकोटिफलं कृतायनांशस्य रवेः । __.. App. II. 1 कृतायनांशाद् ग्रहतो , Iii. 8 | कृतायनांशो विदधीत , I. 4 कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः I.1.21 केन्द्रग्रहान्तरमिनो 3. 21 केन्द्र त्रिभोने तु इन्दूच्चभाग्योः ___5.2 कोटिफलाहतकेन्द्र 5. 1 कोटीफलं दोःफल इन्दूच्चोनितमानु ___App. x. 1 कोलम्बवर्षागत 1. 2 | , ___App. I. i. 90 क्रमेण केन्द्रे मृग , Ix. 5 क्रान्तिज्याक्षहताव , Ix. 3 | क्रियादिनिधनाद रवि 4.8 | क्षिप्त्वार्कवाराद् , Iv. 1क्षेपः कृतो योऽत्र 2. 4 | क्षेपाः शशाङ्कात् App. I.ii. 2 | क्षेपादन्त्यफलाहतात् स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-.. 3.16 4.15 3. 3. 14 3.15 2.3 App. J.ii.1 3. 17 3.27 App. I. i. 10 ,, I.ii. 6 5.6 1.15 4. 14<noinclude></noinclude> hwx1xrt3grcee71p81e1nivp4u90i14 341494 341493 2022-07-26T11:34:43Z Swaminathan sitapathi 4227 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=|center=क्ष्लोकानुक्रमणिका|right=}}</noinclude>{{rh|left='''प्रतीकः श्लोकसंख्या''' |center=|right='''प्रतीकः श्लोकसंख्या'''}} {{rh|left=अज्ञानेनाधिसम्पत{{gap}} App. v. 10 |center=|right=कल्पोदितैः खेचर V.1}} {{rh|left=अतीश्य कल्पे{{gap}}{{gap}} " I i,5|center=|right=}} {{rh|left=अत्रादिवर्षादिभवात्{{gap}}{{gap}} " I ii 16|center=|right=}} {{rh|left=अनूननम्येन{{gap}}{{gap}} " I i 15|center=|right=}} {{rh|left=अनूननूस्नानन {{gap}}{{gap}} " I. i 6|center=|right=}} {{rh|left= " {{gap}}{{gap}}{{gap}} " V 4|center=|right=}} {{rh|left=अनूनसिद्धिसौख्योनम्{{gap}}{{gap}} " VI 1|center=|right=}} {{rh|left=अप्रजेनाभिमोगो{{gap}}{{gap}} " VI 2|center=|right=}} {{rh|left=अब्दान्तवारे घटिका {{gap}}{{gap}} 2 8|center=|right=}} {{rh|left=अभिवन्द्य गुरुन्{{gap}}{{gap}} App. II 1|center=|right=}} {{rh|left=अभीष्टवारे तिथयो {{gap}}{{gap}} " I ii. 8|center=|right=}} {{rh|left=आदावुच्चाल्यवृत्तं{{gap}}{{gap}} " IX 4|center=|right=}} {{rh|left=आनन्दभावेन विना {{gap}}{{gap}} " I. i. 21|center=|right=}} {{rh|left=आयनस्य चलनस्य{{gap}}{{gap}} 3. 21|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूचभान्वोः {{gap}}{{gap}} 5. 2|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्यसूर्यान्तर {{gap}} {{gap}} 5 1|center=|right=}} {{rh|left=इन्दूच्चोनितभानु {{gap}} {{gap}} App. X. 1|center=|right=}} {{rh|left=उहेतु चेतोगमने {{gap}} {{gap}} 1. 2 |center=|right=}} {{rh|left=एतद्दिनौघं रवि{{gap}} {{gap}} App. I.ii.9c|center=|right=}} {{rh|left=एवं चन्द्रार्कयोस्तु{{gap}}{{gap}} " IX 5|center=|right=}} {{rh|left=कर्णव्यासर्धंवृत्तं {{gap}} {{gap}} " IX 3|center=|right=}} {{rh|left=कर्णस्य बाहोश्च {{gap}} {{gap}} 4 8|center=|right=}} {{rh|left=कलिवासरादभीष्टात् {{gap}} {{gap}} " IV 1|center=|right=}} {{rh|left=कले समाः खेचर {{gap}}{{gap}} 2 4 |center=|right=}} {rh|left=" {{gap}} {{gap}} App. I. ii.2|center=|right=}} 2.5 App. I.ii. 3 , I.i.18 2.2 App. III. 4 1.11 3. 19 3.23 6.6 6.1 प्रतीकः श्लोकसंख्या प्रतीकः , I.i. 5 | कल्यन्वनिहता नवेन्दु , 1.1.16 कल्यादिजेः स्वध्रुवकैः , J.i. 15| कल्यादिभूताः खलु .. I.i.6; कल्यादौ स्युरमो , v. 4 कुर्यादनुनयाभ्यस्ते , VI. 1 कृतं त्रेता द्वापराख्यं 2 कृतकोटिफलं कृतायनांशस्य रवेः । __.. App. II. 1 कृतायनांशाद् ग्रहतो , Iii. 8 | कृतायनांशो विदधीत , I. 4 कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः I.1.21 केन्द्रग्रहान्तरमिनो 3. 21 केन्द्र त्रिभोने तु इन्दूच्चभाग्योः ___5.2 कोटिफलाहतकेन्द्र 5. 1 कोटीफलं दोःफल इन्दूच्चोनितमानु ___App. x. 1 कोलम्बवर्षागत 1. 2 | , ___App. I. i. 90 क्रमेण केन्द्रे मृग , Ix. 5 क्रान्तिज्याक्षहताव , Ix. 3 | क्रियादिनिधनाद रवि 4.8 | क्षिप्त्वार्कवाराद् , Iv. 1क्षेपः कृतो योऽत्र 2. 4 | क्षेपाः शशाङ्कात् App. I.ii. 2 | क्षेपादन्त्यफलाहतात् स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-.. 3.16 4.15 3. 3. 14 3.15 2.3 App. J.ii.1 3. 17 3.27 App. I. i. 10 ,, I.ii. 6 5.6 1.15 4. 14<noinclude></noinclude> 7zfbdy7fvb5zx7wcksgjjg823yebtev 0 65555 341400 318145 2022-07-26T04:49:45Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki अध्वरादीनां त्रयाणां विधिः (आग्नावैष्णवम्) <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">3.6.1 अनुवाकः1 आग्नावैष्णवं एकादशकपालं निर्वपेत् , अग्निर्वै सर्वा देवता , विष्णुर्यज्ञो , देवताश्चैव यज्ञं चालब्धा , अग्निर्वै यज्ञस्यान्तोऽवस्तात् , विष्णुः पुरस्तात् , उभयत एव यज्ञस्यान्ता आलब्ध, तदाहु , र्न ऋत इन्द्राद्यज्ञोऽस्त्विति, यदष्टाकपालस्तेनाग्नेयो , यत् त्रिकपालस्तेन वैष्णवो , यदेकादशकपालः संपद्यते तेनैन्द्रो , अग्निर्वै यज्ञस्य पवित्रं , विष्णुर्यज्ञः, पवित्रपूतं एव यज्ञं आलब्ध, मेधस्य वा एतद्यज्ञस्य रूपं यत् पुरोडाश, स्तस्मात् पुरोडाश एव कार्य , श्चरू कुर्वन्ति, धेन्वा वै घृतं पयो , अनडुहस्तण्डुला, स्तन् मिथुनं , मिथुनं एवास्य यज्ञमुखे दधाति, तेजो वै घृतं , तेजस एव प्रजायते, पुरुषो वा एष मेधायालभ्यते, पुरुषस्येव ह्येषा प्रतिमा, यत इव हि रूपं तस्माच्चरुरेव कार्यो , वेदिमति दीक्षते, विन्दा, इति वै वेदिमति दीक्षते, विन्दते ह वै यो वेदिमति दीक्षते , अथो यज्ञपथ एवादीक्षिष्ट, वेद्या वै देवा इमं असुराणामविन्दते , इमां एव विन्दते यो वेदिमति दीक्षते , अथो यज्ञपथं एवालब्ध, प्राचीनवंशं कुर्वन्ति दिशो, यदिमां व्यकल्पयन्न् इमां एव देवेभ्योऽकल्पय, न्निमां पितॄभ्य इमामसुरेभ्य, इमां मनुष्येभ्यो , देवतामेष उपैति यो दीक्षते, देवानां एव दिशम् उपावर्तते, प्राचीनां एव दिशम् उपावर्तते , अथो देवक्षेत्रमेव प्रावस्यति परिश्रयन्ति , अन्तर्हितो वै दैवात् क्षयान्मानुषः क्षयो , मानुषादेवैनं क्षयादन्तर्दधति , अथो रक्षसामनन्ववायाय , एति वा एषोऽस्माल्लोकाद् यो दीक्षते, जनं ह्येति, देवलोकमभ्यारोहति, परिश्रयन्तोऽतिरोकान् कुर्वन्ति, तेनास्माल्लोकान् नैति, तेनास्मिंल्लोके धृतः पुरस्तात् प्रायणं कुर्यात् स्वर्गकामस्य , असौ वा आदित्यः स्वर्गो लोको , अमुष्यैनं आदित्यस्य सामक्षं गमयति, दक्षिणतः प्रायणं कुर्याद् यं कामयेत, पितृलोक ऋध्नुयादिति , एषा वै पितॄणां दिक्, पितृलोक एव ऋध्नोति, पश्चात् प्रायणं कुर्यात् प्रजाकामस्य, पश्चाद्वै रेतो धीयते, रेतो दीक्षितो , रेतोऽस्मिन् दधाति , उत्तरतः प्रायणं कुर्याद् यं कामयेत, मनुष्यलोक ऋध्नुयादिति , एषा वै मनुष्याणां दिक् , मनुष्यलोक एव ऋध्नोति , उत्तरतः पुरस्तात् प्रायणं कुर्याद् यं कामयेतोभयोर् लोकयोर् ऋध्नुयादिति , उभयोर्वा एतल्लोकयो , रुभयोरेव लोकयोर् ऋध्नोति सर्वतः प्रायणं कुर्याद् यं कामयेत , सर्वासु दिक्ष्वित्य् ऋध्नुयादिति, सर्वासु दिक्षु इत्य् ऋध्नोति ॥ 3.6.2 अनुवाकः2 केशश्मश्रु वपते, दतो धावते, नखान् निकृन्तते, स्नाति, मृता वा एषा त्वग् अमेध्यं वा अस्यैतदात्मनि शमलं तदेवापहते, मेध्य एव मेधमुपैति , अप्सु दीक्षां प्रवेशयित्वा देवाः स्वर्गं लोकमायन्, यदप्सु स्नाति तामेव दीक्षामालभते , अथ यदपोऽवभृथमभ्यवैति तां वा एतद् दीक्षां पुनरप्सु प्रवेशयति , ओषधे त्रायस्वैनमित्याह त्रात्या एव, स्वधिते मैनं हिंसीरिति, वज्रो वै स्वधितिः, स ईश्वरोऽशान्तो यजमानं हिंसितो , र्यत् तॄणमन्तर्दधाति यजमानस्याहिंसायै, देवश्रुदिमान् प्रवपा इति, देवश्रुद् ह्येतान् प्रवपते, स्वस्त्युत्तरं अशीयेति, स्वस्त्यस्य यज्ञस्योदृचं अशीयेति वा एतदाह , आपो मा मातरः सूदयन्त्विति , आपो हि यज्ञो , घृतेन मा घृतप्वः पुनन्त्विति, देवताभिरेवात्मानं पावयते, विश्वं हि रिप्रं प्रवहन्तु देवीरिति, यदेवास्य रिप्रममेध्यमात्मनि शमलं तदस्मादधि प्रवहन्ति , उदिदाभ्यः शुचिरा पूत एमीति, शुचिरेवाभ्यो यज्ञियो मेध्यः पूत उदेति, हविर्वै दीक्षितो , यदा वै हविर्यजुषा प्रोक्षत्यथ हविर्भवति, यद्यजुषा स्नपयति हविरेवैनं अकर्, अश्नाति, प्राणा वा अशनं , प्राणान् एवात्मन् धित्वा दीक्षते, सुषिरो वै पुरुषः, स वै तर्ह्येव सर्वो यर्ह्याशितो , यदाशितो भवति मेध्य एव मेधमुपैति, यथा वा इह दीक्षित एवं वा एषोऽमुष्मिंल्लोक एव वा अत्याशितस्य तिष्ठति, तस्मान् नात्याशितेन भवितव्यं , तन् न सूर्क्ष्यं, आशितेनैव भवितव्यं , यथैव कनीयः कनीयोऽश्नीयादेवमश्नीयात् , यद्धि दीक्षितः सन् कनीयोऽश्नाति तेन दीक्षित आङ्क्ते , अभ्यङ्क्ते, वासः परिधत्ते , एता वै पुरुषस्य तन्वः, सतनूरेव मेध्यम् उपैति, नवनीतेनाभ्यङ्क्ते, घृतं देवानां, आयुतं मनुष्याणां , निष्पक्वं गन्धर्वाणां , स्वयंविलीनं पितॄणां , सर्वदेवत्यं वा एतत्, तस्मान् नवनीतेनाभ्यङ्क्ते, दर्भपिञ्जूलाभ्यां समायौति, तत् स्विद् अभ्यञ्जनं अकर् अथो अभ्येवैतद् घारयति मेधत्वाय, महीनां पयोऽसीत्या, ह, महीनां ह्येतत् पयो , अपामोषधीनां रसा इति , अपां ह्येष ओषधीनां रसो , वर्चोधा असि, वर्चो मे धेहीति आशिषं एवाशास्ते ॥</span></poem> [[File:सोमाभिषवणम् Soma purification.gif|thumb|500px|सोमाभिषवणम्]] <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">3.6.3 अनुवाकः3 प्रस्वाङ्क्ते प्रजात्यै , ईषीकयाङ्क्ते, शलस्या हि मनुष्या आञ्जते, सतूलयाङ्क्ते , अपतूलया हि मनुष्या आञ्जते, दक्षिणं पूर्वमाङ्क्ते, सव्यं हि पूर्वं मनुष्या आञ्जते, त्रिरन्यत् त्रिरन्यदाङ्क्ते , अपरिमितं हि मनुष्या आञ्जते, न पुनर् निषेवयति, पुनरावर्तं हि मनुष्या आञ्जते , इन्द्रो वै वृत्रमहन् , तस्य कनीनिका परापतत्, सा त्रिककुभमगच्छत्, तदाञ्जनं त्रैककुभमाङ्क्ते, सत्यं वै चक्षु , र्नेव वाचे श्रद् दधाति, सत्यं एवालभ्य दीक्षामुपैति , अन्तरहं त्वया द्वेषो अन्तरारातीर्दधे महता पर्वतेनेति, पर्वतेन वा एतद्द्वेषोऽरातीरन्तर् धत्ते, चक्षुःपा असि, चक्षुर्मे पाहीति , आशिषं एवाशास्ते , ऊर्ध्वं चावाञ्चं च पावयति , ऊर्ध्वश्च ह्ययमवाङ् च प्राणः , यं द्विष्यात्तमक्ष्णया पावयेत् , प्राणानस्य मोहयति, प्रमायुको भवति, चित्पतिस्त्वा पुनात्व् इति, यज्ञो वै चित्पति, र्वाचस्पतिस्त्वा पुनात्व् इति, वाचस्पतिरेवैनं यज्ञाय पावयति, देवस्त्वा सविता पुनात्व् इति, सवितृप्रसूत एवैताभिर्देवताभिर्मेधायात्मानं पावयते , अछिद्रेण पवित्रेणेति , एतद्वा अछिद्रं पवित्रं यत् सूर्यस्य रश्मयो , अछिद्रेणैवैनं पवित्रेण पुनाति, तस्य ते पवित्रपते पवित्रेणेति, यज्ञो वै पवित्रपति, र्यज्ञाय खलु वा एष कमात्मानं पावयते ॥ यज्ञं शकेयम् ॥ इति इन्द्रो वै वृत्रमप्स्व् अध्यहन् , तासां यद्यज्ञियं मेध्यमासीत्तदुदक्रामत्, ता इमा ओषधयोऽभवन् , तासां वा एतत्तेजो यद् दर्भा, एता वै शुष्का आपो , यदेवासांस्तेजस्तदवरुन्धे , त्रयीर्वा आपो, दिव्याः पार्थिवाः समुद्रिया, स्ताः सर्वा दर्भो विवस्थैत्, तस्माद् दर्भः पवित्रं , द्वाभ्यां पावयति, द्वे पवित्रे, द्विपाद्यजामानो, यावान् एवास्यात्मा तं पावयति, त्रिः पावयति, त्रिषत्या हि देवा , अथो त्रयो वा इमे प्राणाः, प्राणोऽपानो व्यानो , यावान् एवास्यात्मा तं पावयति, सप्तभिः पावयति, सप्त वै छन्दांसि, छन्दोभिरेवैनं पावयति , अथो ब्रह्म वै छन्दांसि, ब्रह्मणैवैनं पावयति , एकविंशत्या पावयति, दश हस्त्या अङ्गुलयो दश पाद्या, आत्मइकविंशो , यावान् एवास्यात्मा तं पावयति, त्रया वै नैर्ऋता, अक्षाः स्त्रियः स्वप्नो , यद् दीक्षते तेनाक्षैश्च स्त्रीभिश्च व्यावर्तते, यां प्रथमां दीक्षितो रात्रीं जागर्ति तया स्वप्नेन व्यावर्तते, यां प्रथमां दीक्षितो वसति यज्ञं तयावरुन्धेक्, यां सोमे क्रीते प्रजां तया, यां श्वःसुत्यया पशूंस्तया ॥ 3.6.4 अनुवाकः4 आकूत्यै प्रयुजे अग्नये स्वाहेति , आकूत्या वा आकूतिर् यक्ष्यते स्य इति, प्रयुजः खलु वा एनं यज्ञाय प्रयुञ्जते, मेधायै मनसे अग्नये स्वाहेति, मेधया हि मनसा यज्ञमश्नुते, दीक्षायै तपसे अग्नये स्वाहेति, दीक्षया हि तपसा यज्ञमश्नुते, सरस्वत्यै पूष्णे अग्नये स्वाहेति, वाग् वै सरस्वती, वाचा व्याहरति यक्ष्यते स्य इति, पूषा खलु वा एनं यज्ञं प्रापिबद् य एनं अपूपुषत् , आपो देवीर्बृहतीर्विश्वशंभुवा इति , आपो हि यज्ञो , द्यावापृथिवी उरो अन्तरिक्षेति, द्यावापृथिवी वा अन्व् अन्तरिक्षं यज्ञ उपश्रित, स्तत एव यज्ञमालब्ध, बृहस्पतिर्नो हविषा वृधातु स्वाहेति, ब्रह्म वै बृहस्पति , र्ब्रह्मणा वा एतत् पुरस्तात् सर्वान् कामानाप्त्वा दीक्षामालभते, यत्र वा अस्य यज्ञः श्रितो यत्रयत्रोपश्रितस्ततस्ततो वा एतत्सर्वं ब्रह्मणा यज्ञं संभृत्यालब्ध, न वा एकाहुतिर् दीक्षितं करोति, यदेतानि जुहोति द्वितीयत्वाय, प्रजापतिर्वै यत् किंच मनसादीधेत्तदाधीतयजुर्भिरेवाप्नोत् , तदाधीतयजुषामाधीतयजुष्ट्वं , तद्य एवं विद्वानाधीतयजूंषि जुहोति यदेव किंच मनसा दीध्यज्जुहोति तदाप्नोति , एते वै यज्ञस्य संभारा , एष ह त्वेव संभृतसंभारेण यज्ञेन यजते यस्यैतानि हूयन्ते , एतद्ध स्म वा आहारुण औपवेशिः, किमु स यज्ञेन यजेत यो यज्ञस्य संभारान् न विद्यादिति, पञ्चभिर्जुहोति, पाङ्क्तो यज्ञो , यावानेव यज्ञस्तमालब्ध, षड्भिर्जुहोति, षड् वा ऋतव , ऋतुष्वेव प्रतितिष्ठति, यज्ञो वै सृष्टः, प्र सामाव्लिनात् , प्र यजु, स्तं वा ऋगेवायच्छत् , एका वा एनं ऋग् अयच्छत् , द्वादश यजूंषि, नव सामानि, तस्मान् नवभिर् बहिष्पवमाने स्तुवते, नव ह्येनं सामानि अयच्छन् , तस्माद्वात्संबन्धविदो द्वादशभिरौद्ग्रभणं जुह्वति, द्वादश ह्येनं यजूंष्यायच्छन् , एतर्हि खलु वा एष सृज्यते यर्हि दीक्षते, यद् ऋचौद्ग्रभणं जुहोति यज्ञं वा एतत् सृष्टमृचायच्छति, तस्मादारुणिविद ऋचौद्ग्रभणं जुह्वति , एका ह्येनं ऋग् अयच्छत् ॥ 3.6.5 अनुवाकः5 यज्ञो वै प्रजापतिः, प्राजापत्यं एतच् छन्दो यदनुष्टुब् , यदनुष्टुभा जुहोति स्वेनैवैनं छन्दसावरुन्धेप् , एकया जुहोति , एको हि प्रजापति , रनिरुक्तया जुहोति , अनिरुक्तो हि प्रजापतिः, पूर्णया जुहोति, पूर्णो हि प्रजापति, र्यद् ऊनया जुहुयाद् भ्रातृव्याय लोकं उच् शिंषेत् , अथ यत् पूर्णया जुहोति न भ्रातृव्याय लोकं उच् शिंषति , ऊर्जो वा एतद् रूपं यत् पूर्णम् , यत् पूर्णया जुहोति यज्ञे वा एतद् ऊर्जं दधाति, विश्वो देवस्य नेतुरिति सावित्रम् , मर्तो वुरीत सख्य, मिति पितृदेवत्यम् , विश्वो राय इषुध्यती, ति वैश्वदेवं , द्युम्नं वृणीते, ति बार्हस्पत्यं , पुष्यसा, इति पौष्णं , सारस्वतः स्वाहाकारः, सर्वदेवत्या वा एषा ऋक्, तस्मादेषैका सत्यौद्ग्रभणं परिबभूव, सर्वाभ्यो देवताभ्यो यज्ञ आलभ्या, इत्याहुः, सर्वदेवत्या वा एषा ऋक् , यदेतया ऋचौद्ग्रभणं जुहोति सर्वाभ्यो वा एतद्देवताभ्यो यज्ञं आलभते , अनुष्टुभो वा एतस्याः सत्यास्त्रीण्यष्टाक्षराणि पदानि एकं सप्ताक्षरं , यत्सप्ताक्षरं तस्य चत्वार्यक्षराण्येकस्मिन् पद उपयन्ति, त्रीण्येकस्मिन् , यत्र चत्वार्य् उपयन्ति सा जगती, यत्र त्रीणि सा त्रिष्टुब्, यदष्टाक्षरं तेन गायत्री, यदनुष्टुप् तेनानुष्टुप्, सर्वैरेवास्य छन्दोभिर् हुतं भवति, छन्दःप्रतिष्ठानो वै यज्ञ , श्छन्दःसु वावास्यैतद्यज्ञं प्रतिष्ठापयामकः, स्वाहाकारेण खलु वा एषा पङ्क्तिः, पाङ्क्तो यज्ञः पङ्क्तिप्रायणः पङ्क्युवादयनः, पङ्क्तिप्रायणमेवास्य यज्ञं पङ्क्युुिदयनं अकर्, अथो वाग् वै छन्दांसि, वाचं वा एतन्मध्यत आप्त्वावरुन्धेवै, तस्मादियं वाङ् मध्यतो वदति, मध्यतो हीयं वाक्, प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरं अध्यैदुषसं , तस्य रेतः परापतत्, ते देवा अभिसमगच्छन्त, तस्माद् दीक्षितो न ददाति न पचति , अथैनं अभिसंगच्छन्ते, तदुदगृभ्णन् , तदौद्ग्रभणस्यौद्ग्रभणत्वं , तेन यज्ञमतन्वन्त, यज्ञो यदग्रे व्यभवत्स त्रेधा व्यभवत्, स वा ऋक्वेुःव तॄतीयेनाश्रयत, सामसु तॄतीयेन, यजुःषु तॄतीयेन, या वा अस्य प्रिया तनूरासीत्तया यजुरश्रयत , उच्चैर् ऋचा क्रियत, उच्चैः साम्नोपांशु यजुषा, यज्ञस्य ह्यत्र प्रिया तनू , र्यद्यजुषोच्चैः कुर्याद्यज्ञस्य प्रियां तन्वमुद्धृतां कुर्यात् , अब्रह्मवर्चसी स्यान् नग्नंभावुकः ॥ 3.6.6 अनुवाकः6 आहिताग्निर्वा एष सन्नाग्निहोत्रं जुहोति , न दर्शपूर्णमासौ यजते, तद्या आहुतिभाजो देवतास्ता अनुध्यायिनीः करोति, कर्शयत आत्मानं , तेनैवास्य तद् धुतं भवति, देवा असुरान् हत्वैभ्यो लोकेभ्यः प्राणुदन्त, तेषामसवो मनुष्यान् प्राविशन् , तदिदं रिप्रं पुरुषेऽन्तर्, अथो कृष्णमिव चक्षुष्यन्तर् , तन्नाश्नीयात् , असुर्यमेवापहते, यदा वै पुरुषे न किंचनान्तर्भवति, यदास्य कृष्णँ चक्षुषोर्नश्यत्य, थ मेध्यो, यदि कुर्यान् नक्तं कुर्या, दसुर्यो वै रात्रि , रसूर्यमेवासूर्यं क्रियते, वाचं वा एतद् दीक्षयन्ती, ति ह स्माहारुण औपवेशि, र्य उताञ्जानोऽभ्यञ्जानोऽथ दीक्षितवादं वदति स वाव दीक्षित इति, सायं प्रातर् वै मनुष्याणां देवहितमशनं अतिनीय सायमशनं अतिनीय प्रातरशनं व्रतं व्रतयति, मानुषस्य व्यावृत्त्यै , अदन्ती, ति वै गा आहु , रश्नन्ती, ति मनुष्यान्, जुहुधीति देवेभ्यो , अथवा एतमाहुः ॥ व्रतं उपेहि व्रत्य ॥ इति, व्रतं ह्येतस्य, व्रतेन यज्ञः संततो , व्रतेनैव यज्ञं संतनोति , अभ्यर्धो वा ऋक्सामे यज्ञादास्तां, तयोर्यौ महिमाना आस्तां ता अपनिधाय यज्ञं उपावर्तेताम् , तौ महिमाना अहोरात्रे अभवताम् , तयोर्वा एतद् रूपं यत् कृष्णाजिनस्य, यच् शुक्लं तदह्नो रूपं , यत् कृष्णँ तद् रात्रे, स्तौ वा एतन्महिमाना अन्वारभते संपारणाय, सं मा पारयता इति , अहोरात्रे मिथुनं समभवताम् , तयोस्तेजोऽपाक्रामत्, तत् कृष्णं प्राविशत्, तद्वा एतदन्वारभते, द्यावापृथिवी मिथुनं समभवताम् , तयोर् वीर्यमपाक्रामत्, तत् कृष्णं प्राविशत्, तद्वा एतदन्वारभते, यथा वा इदं नावं पारं तरिष्यन्न् आरोहत्येवं वा एतद् ऋक्सामे आरुक्षत्, ते एनं आ यज्ञस्योदृचः संपारयतो , यतो वै लोमानि कृष्णाजिनस्य ततो यज्ञो , यतो यज्ञस्ततो देवता , यद् बहिर्लोमं पर्यूर्णुवीतान्तर्हितो दीक्षितो यज्ञात् स्यात् , यदन्तर्लोमं अन्तर्हितो यज्ञो देवताभ्यो , द्वे विषूची प्रतिमुच्ये, अनन्तर्हितो दीक्षितो यज्ञाद् भवति , अनन्तर्हितो यज्ञो देवताभ्यो , यद्येकं स्यादन्तं प्रतिभुजेत्, तेनैव तदुभयमाप्नोति, हविर्वै दीक्षितो , यदन्यत्र कृष्णाजिनादासीत यथा हविः स्कन्नं एवं स्याद्, यथा हविषे स्कन्नाय प्रायश्चित्तिमिछत्येवमस्मै प्रायश्चित्तिमिछेयु , श्छन्दांसि च वा एष देवताश्चाभ्यारोहति, तानि एनं ईश्वराणि प्रतिनुदो , यदाह, नमस्ते अस्तु, मा मा हिंसीरिति, नमस्कारो वा एषो अप्रतिनोदाय, देवता वै यज्ञस्य शर्म, यज्ञो यजमानस्य, यदाह, विष्णोः शर्मासि, शर्म मे यच्छेति, देवता वा एतद्यज्ञस्य शर्माक, र्यज्ञं यजमानस्य, प्रोर्णुते, प्रावृत इव हि दीक्षितो , अथो एतदिव हि दीक्षितस्य रूपं यत् प्रावृतं , तस्मात् प्रोर्णुते, वासः परिधत्ते, सर्वदेवत्यं वै वासः, सर्वाभिर्वा एतद्देवताभिरात्मानं परिश्रयन्ति ॥ 3.6.7 अनुवाकः7 यज्ञस्य वै सृष्टस्योल्बमन्वलंबत तद्वासः क्षौमं अभवत्, तस्मात् क्षौमेण दीक्षयन्ति यज्ञस्य सयोनित्वाय, प्राचीनमात्रा पत्नी दीक्षयन्ति , इन्द्रस्य वै प्राचीनमात्रा , इन्द्रियं स्त्रियाः प्रजा, यत् प्राचीनमात्रा पत्नी दीक्षयन्ति , इन्द्रियमस्यां दधाति, योनिर्वै दीक्षितस्य दीक्षितविमितं , जरायु कृष्णाजिनं, उल्बं दीक्षितवासो, नाभिर्मेखला, गर्भो दीक्षितः, स्वं वा एतद् योनिं दीक्षित आशयेत्, तस्माद् दीक्षितेन दीक्षितविमितान्नानृतुभिः क्रम्यम्, एष ह्येतस्य योनिः , अतो ह्येषोऽधि प्रजायते गर्भो दीक्षितो , यद् ऋत आविःकुर्वीत दत्वन्तो गर्भा जायेरन्, यदनृतु स्मयेत तेजोऽस्य परापातुकं स्यात्, तस्मान् नानृतु स्मेतव्यं , तेजसोऽपरापाताय , अजातो वै पुरुषः, स वै यज्ञेनैव जायते, स वै तर्ये ्व जायते यर्य्जदः सोमे क्रीते प्रोर्णुता, इतो ऽग्रे प्रोर्णुते , अथो ह्यग्रे पुरुषो जायते, स वै तर्येजृव सर्वो जायते यर्य्रदोऽपोऽवभृथमभ्यवैति, तर्हि स तस्मात्सर्वो निर्मुच्यते, त्रिवृता वै स्तोमेन प्रजापतिः प्रजा असृजत, यत् त्रिवृन्मेखला भवति प्रजननाय, त्रिवृद्वै वज्र उदरं वृत्रः पाप्मा क्षुद् भ्रातृव्यः पुरुषस्य, यन्मेखलां पर्यस्यते, वज्रं एव सपत्नाय भ्रातृव्याय प्रहरति, यं द्विष्यात् तं तर्हि मनसा ध्यायेत् , वज्रं एवास्मै प्रहरति, स्तृणुत एव , अङ्गिरसो वै स्वर्यन्तो यत्र मेखलाः संन्यास्यंस्ततः शरोऽजायत, तस्माच् शरमयी , ऊर्ग् वा ओषधया , ऊर्जं वा एतन्मध्यत आत्मनो धत्ते प्रजानां च, योक्त्रेण पत्नी संनह्यते, मेखलया दीक्षितो , अथो मिथुनत्वाय , ऊर्ध्वं वै पुरुषस्य नाभेर्मेध्यम्, अवाचीनं अमेध्यम् , यन्मेखलां पर्यस्यते मेध्यस्य चामेध्यस्य च विधृत्यै, देवताभ्यो वा एष मेधायात्मानं आलभते यो दीक्षते, बध्नीत इव वा एतदात्मानं यन्मेखलां पर्यस्यते, तस्माद्वा एतस्यान्नमन्नाद्यं, आर्त इव ह्येष बद्ध, स्तस्मादु बद्धस्यान्नमन्नाद्यं , यथा वा इह गरगीर् एवं वा एषोऽमुष्मिंल्लोके यो दीक्षितस्यान्नमत्ति, यज्ञेन त्वेवास्य तता उन्मुक्ति , र्हविर्वै दीक्षितो , यदस्य जुहुयात् तं एव जुहुयात्, प्रमायुकः स्यात्, सर्वाभ्यो वा एष देवताभ्या आप्यायते यो दीक्षते, यदस्य जुहुयाद्यज्ञमस्य विदुह्यात् , उपधीतोऽस्य यज्ञः स्यात्, तं वा एतदागते काले सर्वं संस्फीतं यज्ञं देवताभ्यो दुहेत्, त्रेधा वा एतस्य पाप्मानं विभजन्ते यो दीक्षते, योऽस्यान्नमत्ति स तॄतीयम् , योऽस्याश्लीलं कीर्तयति स तृतीयम् , या एनं पिपीलिका दशन्ति तास्तृतीयम् , तस्माद्वा एतस्यान्नमन्नाद्यं , तस्मादस्याश्लीलं न कीर्तयितव्यं , तस्माद् दीक्षितवासोऽभर्तव्यं, अत्र हि ताः पिपीलिका या एनं दशन्ति ॥ 3.6.8 अनुवाकः8 दक्षिणा वै देवेष्वासीत् , यज्ञोऽसुरेषु, तां दक्षिणां यज्ञोऽभ्यकामयत, तामभिपर्यावर्तत, तां समभवत्, स इन्द्रोऽवेत् , यो वा अस्माद् योनेः संभविष्यति स इदं भविष्यतीति ताम् इन्द्रः प्राविशत्, तता इन्द्रः समभवत्, तता इन्द्रोऽजायत, स जायमानोऽवेत् , यो वा अस्माद् योनेरन्यो मत् संभविष्यति मादृक् संभविष्यतीति, तया सहोपवेष्टयन्नजायत, यन् न्यवेष्टयत्तस्मान् निवेष्टिता, यन् निवेष्ट्यमाना श्यावाभवत् तस्मात् कृष्णा , इन्द्रं च वा एष प्रेप्सति दक्षिणां च इन्द्रस्य च खलु वा एतद् योनिमालब्ध दक्षिणायाश्चात्मानं, अथो सयोनिमेव यज्ञं आलभते, कृषिं सुसस्यामुत्कृषा इति, विषाणया भूम्यामुपहन्ति, कृषिमेवास्य सस्येन समर्धयति, यजुषा कण्डूयते, यजुषा हि मनुष्याः कण्डूयन्ते व्यावृत्त्यै, यजुषा कण्डूयते, तस्माद् प्रजा अपामंभविष्णवः, पामंभविष्णवः प्रजाः स्युर्यदयजुषा कण्डूयेत, सुपिप्पला ओषधीस्कृधी, ति शिरः कण्डूयते , ओषधीरेव फलं ग्राहयति, तस्मादोषधयः शीर्षन् फलं गृह्णन्ति, वाग् वै सृष्टा चतुर्धा व्यभवत्, ततो या अत्यरिच्यत सा वनस्पतीन् प्राविशत्, सैषा याक्षे या दुन्दुभौ या तूणवे या वीणायां दण्डं प्रयच्छति तामेवास्मै वाचं प्रयच्छति , अथो वज्रं एवास्मै प्रयच्छति गोपीथाय , आस्यदघ्नं प्रयच्छति , एतावती हीयं वाग् वदति , अथो एतावती हि वाचा वीर्यं क्रियते, यद्वर्षीयांसं प्रयछेत् स्वां वाचं मैत्रावरुणो विभजेत्, तं श्वःसुत्यायां मैत्रावरुणाय प्रयच्छति, तां श्वो भूते मैत्रावरुण ऋत्विग्भ्यो विभजति ॥ होतर्यज पोतर्यज नेष्टर्यज ॥ इति सा सह वषट्कारेणाहवनीयं गच्छति, तां पुरोऽध्वर्युर्विभजति ॥ होतर्यज पोतर्यज नेष्टर्यज ॥ इति अध्वर्युः पुरो वाचं विभजति, मैत्रावरुणः पश्चात् ॥ स्वाहा यज्ञं मनसा ॥ इति मनसा यज्ञमभिगच्छन्ति, तत एव यज्ञं आलब्ध, स्वाहा दिवः स्वाहा पृथिव्याः इति, द्यावापृथिवी वा अन्व् अन्तरिक्षं यज्ञ उपश्रित, स्तत एव यज्ञं आलब्ध, स्वाहोरोरन्तरिक्षादिति , अन्तरिक्षं वै यज्ञो , यदि वातो यदि वा पशवस्तत एव यज्ञं आलब्ध, स्वाहा वातात् परिगृह्णामि स्वाहेति , अयं वाव यः पवत एष यज्ञस्तमेवालब्ध, वाचं यच्छति, यज्ञं वा एतद्यच्छति, यद्वाचं विसृजेद्यज्ञं विसृजेत्, तदाहुः, पुनर् दीक्षयित्वा वाग् यन्तव्येति, यत् पुनर् दीक्षयेदाहुतीरतिरेचयेत् , वैष्णवीमनूच्य वाग् यन्तव्या, विष्णुर्वै यज्ञो , यज्ञमेवालब्धा , आग्नावैष्णवीमनूच्य वाग् यन्तव्या , अग्निर्वै सर्वा देवता , विष्णुर्यज्ञो , देवताश्चैव यज्ञं चालब्ध, सारस्वतीमनूच्य वाग् यन्तव्या, वाग् वै सरस्वती, वाचा यज्ञः संततो , वाचैव यज्ञं संतनोति, बार्हस्पत्यामनूच्य वाग् यन्तव्या, ब्रह्म वै बृहस्पति , र्ब्रह्मणा यज्ञः संहितो , ब्रह्मणैव यज्ञं संदधाति ॥ 3.6.9 अनुवाकः9 दीक्षितोऽयमसा आमुष्यायणः ॥ इति उद्वदति वा आह, प्रियो वै देवानां दीक्षितो , देवेभ्य एवैनं प्राह, त्रिराह, त्रिषत्या हि देवा , अथो त्रयो वा इमे लोका , एभ्य एवैनं लोकेभ्या आवेदयति, तस्माद् दीक्षितं दूराच् शृण्वन्ति , एभ्यो ह्येनं लोकेभ्या आवेदयति, नक्षत्रं दृष्ट्वा वाचं विसृजते, द्वौ वा ऋतू, अहश्च रात्रिश्च , अन्यमेव ऋतुं संप्राप्य वाचं विसृजते, व्रतं चरतेति वाचं विसृजते, व्रतं ह्येतस्य, व्रतेन यज्ञः संततो , व्रतेनैव यज्ञं संतनोति, दैवीं धियं मनामहा, इति यजुषा हस्ता अवनेनिक्ते, यजुषा हि मनुष्या अवनेनिजते व्यावृत्त्यै ब्रह्मणः सदेवत्वाय , अथो आपो मे दीक्षां नेत् प्रमुष्णान् इति , अन्नं वै मनुष्येभ्या उदबीभत्सत, तद्देवा मनुष्येष्वदिधीर्षन् , तदापोऽब्रुवन्, वयं व एतां शुन्धाम , अथोपावर्तस्वेति, ततोऽन्नं मनुष्यानुपावर्तन्त, त इदमन्नं मनुष्येषु धृतं , तस्माद् ब्राह्मण आहार्या, आहृते हस्ता अवनेनिजीत , अन्नाद्यस्यावरुद्यै न , अथो अन्नाय वा एतदात्मानं पावयते, ये देवा मनुजाता मनोयुजा इति व्रतं व्रतयति , एते वै देवा मनुजाता मनोयुजो यदिमे प्राणा, एषा वा अस्मिन्न् एतर्हि देवता, तां प्रीणाति, तस्यां हुतं व्रतयति, यदेतोऽन्यथा व्रतयेत् प्राणैर् एनं व्यर्धयेत् , प्रमायुकः स्यात् , त्वमग्ने व्रतपा असी, ति वदेत् स्वप्स्यन्त् सुप्त्वा वा प्रबुध्य, यदि वा दीक्षितवादं वदेत् , अग्निर्वै देवानां व्रतपति, स्तस्मादेवाधि व्रतमालभते, नोत्तानः शयीत, यदुत्तानः शयीतेमे लोका ययेयु, र्नाग्नेरधि पराङ् पर्यावर्तेत, यत् पर्यावर्तेत यज्ञात् पर्यावर्तेत, नान्यत्रदीक्षितं दीक्षितविमितान्सूुोर्योऽभिनिम्रोचेन्नाभ्युदियात् , दीक्षितव्रतं एव तत् , यज्ञो वै देवानां न समभवत् , तं भृत्या समभावयन्, यद् भृतिं वनुते यज्ञस्य संभूत्यै, रास्वेयत् सोमे, ति यद् ब्रूयादेतावदस्य स्यान् न भूयो , यदाह , आ भूयो भरेति , अपरिमितस्यावरुद्यैम्, देवः सविता वसोर्वसुदावे, ति सवितॄप्रसूत एवै, ताभिर्देवताभिरुप प्रतिगृह्णाति आत्मनोऽहिंसायै, वायुर्गोपास्त्वष्टाधिपतिः, पूषा प्रतिग्रहीते, ति वायुमेवासां गोप्तारमक, स्त्वष्टारं अधिपतिं, पूषणं प्रतिग्रहीतारं, आपो वै यज्ञो , यदपो दीक्षितोऽवगाहेत यज्ञं अवकृश्नीयात् , यदाह, देवीरापो अपां नपा, दिति यदेवासां यज्ञियं मेध्यं तन्नाक्रामति, यदपो दीक्षितोऽवगाहेत विह्रदिनीः स्यु, स्तस्मान् नावगाहेत, यद्यवगाहेत लोष्टं विमृणंस्तरेत्, तं एव सेतुमनुसंतरति, न वै दीक्षितं तरन्तं देवता अनुतरन्ति , अरणिभ्यां सह तरति, सहैव देवताभिस्तरति, न वै दीक्षितं तरन्तं यज्ञोऽनुतरति, रथाङ्गेन सह तरति, सहैव यज्ञेन तरति ॥ 3.6.10 अनुवाकः10 अमुं वा आदित्यं सर्वा वाचो गच्छन्ति, ता उद्यति सर्वाः सृज्यन्ते, यदाह, याः पशूनां ऋषभे वाचा इति, सृज्यमानां वा एतद्वाचं पुनरालभते, वायवे त्वे, ति नष्टामनुदिशति, वरुणाय त्वेत्यप्सु मग्नाम् , रुद्राय त्वेति महादेवाहताम् , निर्ऋत्यै त्वे, त्यवसन्नां, इन्द्राय त्वे, ति व्लेष्कहतां या वा संशीर्येत , मरुद्भ्यो त्वेति ह्रादुनिहता, मेते वै देवा भृत्या स्कन्नभागा, स्तान् एव प्रीणाति, देवेभ्यो वा अन्या दक्षिणा दीयन्ते, मनुष्येभ्योऽन्या , एता वै देवेभ्यः प्रत्यक्षं दक्षिणा दीयन्त, एताभिर्वै भूयोऽवरुन्धेज्, यदु चेतराभि, र्देवाश्च वा असुराश्चास्पर्धन्त , एतावान् वै तर्हि यज्ञ आसी, दग्निहोत्रं दर्शपौर्णमासौ चातुर्मास्यानि, ते देवा यज्ञमपश्यन् , तेनादीक्षन्त, तेषां यदग्निहोत्रमासीत्तद् व्रतं उपायन् , तस्माद्विव्रतेन भवितव्यं , द्विर् ह्यग्निहोत्रं हूयते, यदग्नीषोमीयं पूर्णमासे हविरासीत्तमग्नीषोमीयं पूर्वेद्युः पशुमालभन्त, यदैन्द्राग्नममावास्यायां तमाग्नेयं श्वो भूते पशुमालभन्त, वैश्वदेवं प्रातःसवनं अकुर्वत, वरुणप्रघासान्माध्यंदिनं सवनं , साकमेधान् पितृयज्ञं , त्र्यम्बकास्तत् तृतीयसवनं , तस्मात् तृतीयसवने विश्वं रूपं शस्यते, विश्वं ह्येतद् रूपं , तं एषां यज्ञमसुरा णान्ववायन् , तेन वा एनानपानुदन्त, ततो देवा अभवन्, परासुरा, स्तद्य एवं वेद भवत्यात्मना, परास्य भ्रातृव्यो भवति, तेऽध्वृतोऽयमभूदित्यपाक्रामन् , तदध्वरस्याध्वरत्वं , तस्मादेकव्रतेन भवितव्यं , सकृद्ध्यग्निहोत्रं हूयते ॥ [http://puranastudy.freevar.com/Antariksha_Paryaya/pva18.htm अध्वरशब्दस्य विवेचनम्] इति उपरिकाण्डे आग्नावैष्णवं नाम षष्ठः प्रपाठकः ॥ </span></poem> goltf8e5usccnsqvu56tacwhzz6p14r 104 82455 341432 196601 2022-07-26T06:23:15Z Swaminathan sitapathi 4227 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Swaminathan sitapathi" />{{rh|center=प्रतिज्ञायौगन्धरायणे सव्याख्याने|left=६८}}</noinclude>त्तारहोविस्रम्भवश्यत्वं तेनात्मन एकाकिनः कौशाम्बीप्रयाणं यथोक्तमरोचयमानस्य सहैव वासवदत्तया कर्तृभिच्छां च वसन्तकमुखाद् विज्ञाय मन्त्रिणोर्व्याकुलीमावः ततो यौगन्धरायणस्य वास वदत्तासहितवत्सराजहरणप्रतिज्ञानम् इतीद्दशा अर्थाश्वतुरोदारसंवादभङ्गिभेदसुभगमास्मिन्नङ्के प्रतिपादिताः । वत्सराजमोचनाभ्युपायमन्त्रनिश्वयपरवाचचङ्कोऽयं मन्त्राङ्क इत्युच्यते । {{gap}}अत्रादौ वत्सराजदर्शनप्रत्यागतं विदूषकं प्रवेशयति---ततः प्रविशतीत्यादि । डिण्डि को नाम , यो विकृतवेषभाषणादिना जनस्य हास्यं जनयन् भिक्षामर्जयति स उच्यते, तस्येव वेषो यस्य स डिण्डिकवेषः । {{gap}}‘भो देवउळपीठिआए’ इत्यादिः 'एकरस शाडिआए कय्थं अवरस्स मुळ्ळेण’ इत्येतदन्तः प्राकृतवाक्यसन्दर्भ: कपटडिण्डुिकोन्मत्तभ्रमणकतलदुक्तिरूपो व्घर्थः । तस्य हि वक्त्तृवेषानुगुणच्यार्थातिरेकेण मन्त्रसंबद्ध आभ्यन्तरार्थः कश्चिद् वाच्यार्थसारूप्यादिवशात् प्रतीतिपथमवतरन्ननुभूयते । तमेनं व्याख्यास्यामः । {{gap}}भो देवउळेति । भो इति वितर्के । देबकुळपीठिकायां देवकुलस्य शिवालयस्य पीठिकायाम् अधिष्ठाने अलिन्दे इर्त्ययः । मम मोदकमल्लकं मोदका अपूपविशेषाः तघुक्तं मल्लकं पात्रम् । स्वार्थे कन् । ‘भल्लः पात्रे कपोले च मत्स्यभेदे बलीयसि ' इति मेदिनी । बलीयोवाचि वा मल्लशब्द इह लक्षणया प्रशस्ते वर्तते, प्रशस्तं मोदकमित्यर्थः । निक्षिप्य, दक्षिणामाषकान् क्ष्त्रत्विजे दीयमाना थुतिर्दक्षिणा दक्षिणात्वेन लब्धान् हेमळवलन् । गणयित्वा संख्याय । बद्धा, प्रतिनिवृत्तः , अहम् इदानीं मोदकमल्लकं न प्रेक्षे इति बाह्योऽर्थः। देवो राजा महासेनः, तस्य कुलस्य वंशस्य पीठिकायां मालिकायां कीर्त्तिगौरव।द्यधिष्ठानभूतायाम् अर्थाद वासवदत्तायां । मम मोदकमल्लकं प्रियश्रेष्ठम् , अर्थाद् वत्सराजं । निक्षिप्य तस्मिन् दृष्टानुरागा सा तमवश्यं चिन्तयिष्युतीति विस्त्रम्भादर्पयित्वेत्यर्थः । अथवा अर्पितारमानं विज्ञायेत्यर्थः । ‘पीठिका स्यादधिष्ठानं पीठिका माळिका स्मृता" इति किमपि टिप्पणम् । दक्षिणामाषकान् गणयित्वा वत्सराजदत्तानि प्रतिसन्देशवाक्यानि ज्ञात्वा । बद्ध्वा मनसि स्थिरीकृत्य। प्रतिनिवृत्तः अहमिदानीं मोदकमल्लकं मोदकस्य सन्तोषकस्य वासवदत्ताहरणरूपस्य कार्यस्य मृल्लकं निर्वहणसमर्थे पात्रं यौगन्धरायणं मन्त्रार्थं कुतसमयं । न प्रेक्षे इह न पश्यामि । इत्याभ्यन्तरोऽर्थः । विचिन्त्येति । मोदकादर्शनकारणानि तर्कयित्वेत्यर्थः ।<noinclude></noinclude> fwbfroo1jg75q2xudzlyoxoa0v9ozzx 104 82456 341447 196603 2022-07-26T07:20:37Z Swaminathan sitapathi 4227 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Swaminathan sitapathi" />{{rh|center= तृतीयेऽङ्कः । |right=६९}}</noinclude>मोदअमळ्ळअं ण पेक्खामि । (विचिन्त्य) आ एकमोदअपरितोसिदो ण दाव ओळगो मं अणुसरदि। उच्चदाए पाआरस्स अगई कुक्कुराणं । अक्खदभत्तदाए अळोहणीअं पहिआणं । आदु अपि णं खाआमि । भोदु {{rule}} माषकान् गणयित्वा बद्ध्वा प्रतिनिवृत्त इदानीं मोदकमल्लकं न प्रेक्षे । आ एकमोदकपारितोषितो न तावदवदग्नो मामनुसरति। उच्चतया प्राकारस्यागतिः कुञ्जराणाम् । अक्षसभक्ततयालोभनीयं पथिकानाम् । अथवा अ- {{rule}} {{gap}}तर्कितानि तान्येकशो युक्तया खण्डयति--आ एकेति । आ इति युक्तित्त्मरणे । अवलग्नः अवसक्तः मोदकखादनसक्तः, मोदकानयनवेलायां तदाशया पथि सङ्गतो वा भिक्षुक इत्यर्थः । एकमोदकपरितोषितः सन् एकेन मोदकेन तृप्तः सन् । भां, नतावदनुसरति नैवानुसृतवान् । वर्तमानसाभीप्यविवक्षया भूते लट्। मया सह नात्रागतः । किन्तु यथागतं स्वं स्थानं गत इत्यर्थः । अतोऽवलग्नो मोदकमल्लक मपहृतवानितिन शङ्कनीयमिति बाह्योऽर्थः। अवलग्नः षड्भागसक्तो राजा प्रद्योतः। एकमोदकपरितोषितः प्रधानेन मोदकेन वत्सराजबन्धनरूपेण प्रहर्षितः सन् । माम् उपलक्षणया यौगन्धरायणादीन् अस्मान् । नानुसरति गूढं चरतो नानुचरति, गर्वा न्धकारितहृदयत्वान्न जानातीत्यभिप्रायः । अतः प्रघोतो यौगन्धरायणमपि वदवानिति न शङ्कनीयमिति आभ्यन्तरोऽर्थः । {{gap}}उच्चदाए इति । प्रकारस्य उच्चतया उन्नतत्वेन अलङ्घ्यत्वेन हेतुना । कुक्कुरांण शुनाम् । अगतिः अप्रवेशः । अर्थात् प्राकारळइघन प्रवेश्यायां देवकुलपीठिकायाम् । अतः कुक्कुरेषु मोदकापट्टरित्वं न याङ्कयमिति बाह्योऽर्थः । प्राकारस्य वत्सराज्यरक्षकस्वाच्छत्रुदुर्नीतिप्रतिरोधकत्वाच्च प्राकारतुल्यस्य यौगन्धरायणस्थ । उच्चतया प्रज्ञानतत्वेन हेतुना । कुक्कुराणां नीचबुद्धित्वेन क्ष्वतुख्यानां महासेनखचिबानाम्। अगति: गतिरुपायो नास्ति, अर्थाद् यौगन्धरायणं विग्रहीतुम् । अतो महासेनसचिवैः स विज्ञाय निगृहीत इति शङ्काया नावकाशः । इस्याभ्यन्तरः । {{gap}}अक्खदेति । पथिकानाम् अध्वगानाम् । अक्षतभक्ततया अहीनान्नतया पाथेयसम्पन्नतया हेतुना । अलोभनीयम् अभिलषणीयं न भवति, अर्थादस्मन्भोदकम् । तत् कुतः पथिकेषु मोदकापहारित्वशङ्केति बाह्योऽर्थः । पाथ कानां नित्यसञ्चारितया पथिकतुल्यानां चाराणाम् । अक्षतभक्ततया, भक्तपदं सर्वभोग्योपळ-<noinclude></noinclude> cd87px4r9qff338bc83gcrez9bgemmo 104 82457 341474 196604 2022-07-26T09:47:32Z Swaminathan sitapathi 4227 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Swaminathan sitapathi" />{{rh|center=प्रतिज्ञायौगन्धरायणे सव्याख्याने|left=७०}}</noinclude>ओग्गारहस्सं दाव अहं । हीही बुड्ड्ढो विअ सुअरवत्थी सुद्धवादं एव्व उगिरामि । अहव लोहिदकच्चाअणीए केरउं मम केराअं त्ति करिअ सिवेणः {{rule}} प्येनं खादामि । भवतु उद्गरिष्यामि तावदहम् । हीही वृद्ध इव सूकरवस्तिः {{rule}} क्षणं, वत्सराजग्रहणपरितुष्टस्वामिदत्तधनाहिरण्यादिसकलभोग्यसमृद्धिशालितयेत्यर्थः । अलोभनीयं लोभनीयभावः स्वामिसकाशप्राप्तव्यम् अभिलषणीयं वस्तु किमपि नास्ति । एवञ्च पूर्णकामताहङ्कारग्रस्ततया महासेनचाराणां स्वकर्मणि यथावद् व्यापाराभाव इति भावः । अतो यौगन्धरायणश्वरैर्विज्ञाय गृहीतः स्यादित्याशङ्कया। अनवकाश: । अथवा, पथिकानाम् अस्मद्भृत्यानां गूढचारिणाम् । अक्षतभक्ततया अक्षतया अनपायया भक्ततया स्वाम्यनुरागेण हेतुना । अलोभनीयं शत्रपक्षसकाशात् स्पृइणीयं किमपि नास्ति । तेनास्मत्पक्ष्यै: परोपप्रलोभनदूषितैयौंगन्धरायण गृहित इति न शङ्कनीयमित्याभ्यन्तरः । {{gap}}आदु इति । अथवा एनं मोदकम् । अपि खादामि अहमेव भक्षितवान् किम् । इति हास्यानुगुणो बाह्योऽर्थः । एनं अपि खादाभि, अहमेव प्रतिग्रहगामी सततमुखरमुखः क्कचित् प्रमादात् परपरिज्ञानहेतुभूतानि वचनान्युद्वीर्य यौगन्धरायणं नाशितवान् किम् इत्याभ्यन्तरः । {{gap}}भोदु इति । भवतुशब्दो निपातोऽसूयाङ्गीकरे । अहम् उद्भरध्यामि तावत् , उद्भारयत्नेन निस्सृते वायौ भक्षितवस्तुगन्धं गृहीत्वा मोदकभक्षणमात्मकृतं निर्णेष्यामीति हास्यानुगुणोऽर्थो बाह्यः । तथाविधं किं किं प्रमादवचनमिति चिन्तयामीत्याभ्यन्तरः । {{gap}}हाहीति । हीशब्दो हर्षे । स चास्मदोषाभावनिर्णयनिमित्तः । वृद्धः सूकरवस्तिरिव आध्मातो वराहमूत्राशय इव । शुद्धवातमेव उद्भिरामि, मोदकगन्धशून्यं वायुमेव निस्सारयामि । अतो । मोदकं नैवाहमखादिषमिति बाह्योऽर्थः । शुद्धवातमेव पराभ्यूहरन्ध्रविरहनिर्दोषं वाक्यमेव । उद्भिरामि उक्तवान्त्या इत्यान्तरः । {{gap}}अहवेति । अथवा, शिवेन देवेन । लोहितकात्यायन्यः संबन्घि रक्तचामुण्डयाः संबन्धि तन्मन्दिरळब्धवात् तदीयामित्यर्थः । मम संबन्धीति कुत्वा स्वपरिचारदैवतस्वामिकं द्रव्यं स्वीयमिति मत्वा । प्रतिहस्तीकृतं भवेत् स्वह स्तंगतं कृतंस्यात् । अर्थान्मोदकम् । इति हास्यानुगुणोऽर्थः। शिवेन कल्याणबुद्धिना यौगन्धरायणेन । लोहितकात्यायन्याः संबन्धि वासवदत्तायाः संबन्धि तत्स्नेहपरवश-<noinclude></noinclude> 21wvvfiab2pco98y3qpxkxo7i8f3nv2 104 116863 341390 324137 2022-07-25T12:51:15Z Geeta g hegde 6704 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=४३०|center=सटीकलोचनोपेतध्वन्यालोके}} {{rule}}</noinclude> नास्तीति यदुच्यते तद्युक्तम् । यस्माद्वाच्यवाचकप्रतीतिपूर्विका यत्रार्था- न्तरप्रतिपत्तिस्तत्र कथं गुणवृत्तिव्यवहारः, न हि गुणवृत्तौ यदा निमित्तेन केनचिद्विषयान्तरे शब्द आरोप्यते अत्यन्ततिरस्कृतस्वार्थः यथा-'अग्नि- र्माणवकः' इत्यादौ, यदा वा स्वार्थमंशेनापरित्यजस्तत्सम्बन्धद्वारेण विष. {{rule}} {{center|{{bold|लोचनम्}}}} ङ्कानिवारणार्थोऽयमुपक्रमः । अत एवाद्यभेदस्याङ्गीकरणपूर्वकमयं द्वितीयभेदाक्षेपः । विवक्षितान्यपरवाव्य इत्यादिना पराभ्युपगमस्य स्वामीकारी दर्श्यते । गुणवृत्ति. व्यवहाराभावे हेतुं दर्शयितुं तस्या एव गुणवृत्तेस्ताववृत्तान्तं दर्शयति-न हीति । गुणतया वृत्तिर्व्यापारोगुणवृत्तिः । गुणेन निमित्तेन सादृश्यादिना च वृत्तिः अर्थान्तर- विषयेऽपि शब्दस्य सामानाधिकरण्यमिति गौणं दर्शयति । यदा वा स्वार्थमिति {{center|{{bold|बालप्रिया}}}} क्षण्यदुर्निरूपत्वाशङ्केत्यर्थः । अयमुपक्रमः वृत्तिकारोपक्रमः । अत्रोपष्टम्भकमाह-अत. एवेत्यादि । आद्यभेदस्य विवक्षितान्यपरवाच्यस्य । द्वितीयभेदेति । अविवक्षित- वाच्येत्यर्थः । अत्र हेतुं दर्शयति-विवक्षितेत्यादि । न हीत्यादिग्रन्थस्य फलं दर्शय- न्नवतारयति-गुणवृत्तीत्यादि । हेतुं दर्शयितुमिति । विवक्षितान्यपरवाच्य इति शेषः । गौणलाक्षणिकोभयसाधारणं गुणवृत्तिशब्दार्थमाह-गुणतयेत्यादि । गुणतया अप्रधानतया । अभिधावृत्तिर्हि प्रधानभूता। व्यापार इति । शब्दस्येति शेषः। अनेन गौणस्य लाक्षणिकस्य च संग्रहः । गौणे गुणवृत्तिशब्दस्यार्थान्तरच्चाह-गुणेनेत्यादि । गुणेनेत्यस्य विवरणम्-सादृश्यादिनेति । निमित्तेनेति तृतीयार्थकथनम् । उक्तस्यैव विवरणम्-अर्थान्तरविषयेऽपीत्यादि । अर्थान्तरमेव विषयस्तस्मिन् । इति गौणं {{rule}} {{gap}}१. स्वार्थमंशेनापरित्यजन्निति । अग्निर्माणवक इत्यत्र अग्नेः अग्निसदृशे लाक्ष- णिकतया सादृश्यस्य भेदघटितत्वेन लक्ष्यकुक्षौ वाच्यार्थाप्रवेशाद् भवतीयं जहत्स्वार्था, गङ्गायां घोष इत्यत्र तु गङ्गापदस्य गङ्गातीरे लक्षणया लक्ष्यघटकतया शक्यस्यापि गङ्गापदार्थस्य प्रतीत्यासावजहत्स्वार्थत्याह-स्वार्थमंशेनापरित्यजन्निति । यदा च गङ्गा- शब्दस्य तीरमात्रे लक्षणा तदेषापि जहत्स्वार्थैव समाकलनीया । {{gap}}वयन्त्वत्र विभावयामः-यत्र शक्यार्थस्य स्वरूपेण रूपान्तरेण वा पदार्थान्तरेणा- न्वयः शाब्दमतौ भासते तत्राजहत्स्वार्था, यथा यष्टयः प्रविशन्ति इत्यादौ काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्येवं प्रमृतिनि च । अत्र हि यष्टीनामपि यष्टित्वेन प्रवेशनक्रियायाम. न्वयः, काकानां च दध्युपघातकत्वेन रक्षणान्वयः। पूर्वत्र उभयत्र च नाग्नेर्माणवका- न्वयः, न च गङ्गाया घोषे । तथा चात्र द्वयोर्जहत्स्वार्थैव सर्वथा । एवं च 'स्वसिद्धये पराक्षेपः परार्थ स्वसमर्पणमिति प्रकाशीयतल्लक्षणे 'स्वसिद्धये स्वार्थस्य अन्वयप्रवेश. सिद्धये' इति प्रदीपव्याख्यानं साधु संगच्छते।<noinclude></noinclude> tv1duxeb8j9n12eq503occead1oc4ge 104 122443 341426 331005 2022-07-26T06:13:24Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>250 July. 1933 C.S. SV THE CHOWKHAMBÂ SANSKRIT SERIES A COLLEOTION OF RARE & EXTRAORDINARY SANSKRIT WORKS. NO.427. 5-54 श्रीनारायणेनाविर्भावितम् । श्रीशिवेन नारदायोपदिष्टम् । 39 - All सात्वततन्त्रम्। 21 prding to Act XXV. of 1867. ( All Rights Reserved.) THE SĀTWATA TANTRAM REVEALED BY NĀRĀYANA AND COMMUNICATED TO NĀRADA By SIVA 41 ola Edited with Notes etc. By Vyākaranáchārya & Mimansā Tirtha, PANDIT ANANTA S'ASTRI PHADAKE Professor, Govt. Sanskrit College, Benares. PUBLISHED & SOLD BY THE SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE. Benares City. 1934.<noinclude></noinclude> t8neef81sb91tvb0qf37mpejtqgnsry 104 122444 341427 331006 2022-07-26T06:14:19Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>BHOS * श्री* MIK आनन्दवनविद्योतिसुमनोभिः सुसंस्कृता । सुवर्णाऽङ्कितभव्याभशतपत्रपरिष्कृता ॥ १ ॥ चौखम्बा-संस्कृतग्रन्थमाला मञ्जुलदर्शना । रसिकालिकुलं कुर्यादमन्दाऽऽमोदमोहितम् ॥ २॥ स्तबक ४२७ - @pa Printed by Jai Krishna Das Gupta at the Vidya Vilas Press, Benares. Rights Reserved<noinclude></noinclude> oet1ntoh1q4o4n499mvs97n9oqpayzb 104 122445 341428 331007 2022-07-26T06:15:44Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>करनीर शैव मटिका पुस्तकालय गुप्तगंगा निशात भयांक नं०............ THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES. A COLLEOTION OF RARE & EXTRAORDINARY SANSKRIT WORKS. (Work No. 79 ) NO. 427. THE SĀTWATA TANTRAM REVEALED BY NARĀYAŅA AND COMMUNICATED TO NĀRADA By S'IVA 104) Edited with notes etc., By PANDIT ANANTA S'ASTRI PHADKE VYAKARANACHARYA & MIMAMSA TIRTHA Professor, Govt. Sanskrit College, Benares. BENARES. JAI KRISHNA DAS-HARIDAS GUPTA, The Chowkhamba Sanskrit Series office, 1934.<noinclude></noinclude> boy8r7up5ihvp6uhoamnj5x4uez8pep 104 122446 341429 331008 2022-07-26T06:17:13Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>1 [ Registered According to act XXP of 1867, All Rights Reaserved by the Publisher. ) PRINTED, BY JAI KRISHNA DAS CUPTA Vidya Vilas Press, Benares City, 1934.<noinclude></noinclude> ni0aq8ptxk7ry2xyzioeue9wek44glv 104 122447 341430 331009 2022-07-26T06:18:02Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>चौखम्बा-संस्कृत-ग्रन्थमाला । - (ग्रन्थ-संख्या ७९) सी० नं०४२७ श्रीनारायणेनाविर्भावितम् । श्रीशिवेन नारदायोपदिष्टम् । सात्वततन्त्रम् । तच्च- राजकीयपाठशालाध्यापकव्याकरणाचार्यमीमांसातीर्थफडके इत्युप- नामकानन्तशास्त्रिणा टिप्पण्यादियोजनापुरःसरं संशोधितम् । No. 41 प्रकाशक:- - जयकृष्णदास-हरिदास गुप्तः- चौखम्बा-संस्कृत-सीरिज़ आफिस, बनारस सिटी। - 9 १९९१. राजकीयनियमानुसारेणास्य सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः।<noinclude></noinclude> 2tb6a6j9ny3hm339d12ze0cmehd8ynx 104 122448 341431 331010 2022-07-26T06:20:54Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>Dods0IDAO *श्रीः आनन्दवनविद्योतिसुमनोभिः सुसंस्कृता । सुवर्णाऽङ्कितभव्याभशतपत्रपरिष्कृता ॥१॥ चौखम्बा-संस्कृतग्रन्थमाला मञ्जुलदर्शना । रसिकालिकुलं कुर्यादमन्दाऽऽमोदमोहितम् ॥ २॥ स्तबक ४२७ DDDDDDDDDROMEDDDDDDD इस कार्यालय द्वारा “चौखम्बासंस्कृतसीरिज"के अलावा और भी ३ सीरिज यथा “काशीसंस्कृतसीरिज" "बनारससंस्कृतसीरिज" "हरिदाससंस्कृतसीरिज" ग्रन्थमालायें मिकलती है तथा इन ४ सीरिजों के पश्चात् और भी विविध शास्त्र की पुस्तके प्रकाशित की गई है तथा अन्य सब स्थानों के छपे हुए संस्कृत तथा भाषा-भाष्य के ग्रन्थ विक्रयार्थ प्रस्तुत रहते हैं, सूचीपत्र पृथक् मंगवाकर देखें। प्राप्तिस्थानम्- जयकृष्णदास हरिदास गुप्तः- चौखम्बा संस्कृत सीरिज़ आफिस, बनारस सिटी। GOOOOOOOOOO - ngen Doo SA<noinclude></noinclude> qb9by83bbzpt1xf953ihlqdrth27l4l 104 122449 341436 331011 2022-07-26T06:25:20Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>- श्री १०८ भैरवाय नमः। भूमिका। विदितमेवैतत्समेषां वृहस्पतिकल्पानां विद्वत्प्रकाण्डानां भारते द्विज. वरैरनुष्ठीयमानेषु कर्मसु यथा वैदिकं, स्मात्तं, पौराणिकं वाऽङ्गं प्रत्यङ्ग- मस्ति तथा तान्त्रिकमपि । यथा प्रत्यहमनुष्ठीयमानायां प्रातरादिसन्ध्यायां दिग्बन्धमुद्राप्रदर्शनादिकम् । तत् सर्वं क्रियत एव । तथान्येषु कर्मसु । एवं यथा वेदानां प्रवर्तको भगवान्नादिनारायणो ब्रह्माणमुत्पाद्य तं वेदान्पा. ठयित्वा तद्वारा संसारे प्रवर्तयति तानिति "यो वै ब्रह्माणं विदधाति पूर्व यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै" इति श्रुत्यैव स्पष्टं प्रतिपादितम्। तथा तन्त्राण्यप्यादिनारायणेन सङ्कर्षणशिवनारदादिभ्यः, तैश्चान्येभ्य ऋषिभ्य एवंरोत्या, अथवा, शिवेन पार्वत्यावेवं रीत्या वा प्रगटीकृतानीति- "यच्चोदितेन हलिना प्रागुक्तं चक्रपाणिना । पारम्पर्यागतं तन्मे गदतश्णुत द्विजाः ॥” (सा०सं०अ०१८) तथा- "प्रथम सात्वतं शास्त्रं सम्यगध्यापितं मया । वासुदेवेन यत्प्रोक्तं शास्त्रं भगवता स्वयम् ॥” (ई०सं० १०५४) तथा- "तथापि सारमुद्धृत्य तन्त्ररूपेण नारद । वर्णयामि यथैवोक्तमीश्वरेण दयालुना ॥" (सा० तं० प०८) इत्यादिवचनजालैः सुस्पष्टम् । एवं यथा वेदानां पूर्वकल्पीयानुपूर्वी स्मृ त्वाऽऽदिनारायणो ब्रह्माणमुपदिशति, तथैव तन्त्राण्यपि गतकल्पीयानुपूर्वी स्मृत्वा शिवनारदादिभ्य उपदिशतीति वेदानामिव तन्त्राणामपौरुषेय. त्वं निर्विवादम् । निर्णयसिन्ध्वादिधर्मशास्त्रीयग्रन्थालोचने बहुषु स्थलेषु तन्त्रस्थानां वचनानामुल्लिखद्भिस्तैस्तन्त्रस्थानुष्ठेयपदार्थसड्ग्रहः स्मृतिः स्थपदार्थसङ्ग्रह इव कियताप्यंशेन कृत इति सुस्पष्टं दूरीदृश्यते । तन्त्रेष्वपि सात्विकराजसतामसभेदेन, वैष्णवशवादिभेदेन, वैदिकावैदि. कभेदेनानेकप्रकारको व्यवहारो यथा दृश्यते, तथा संहिताऽऽगभरहस्या. दिभेदेनापि बहुविधो भेदोऽवलोक्यते । तत्र सात्विकादिभेदः पञ्चरात्रा न्तर्गतेश्वरसंहितायां सुस्पष्टं दृश्यते । तथाहि- "विज्ञाय पुण्डरीकाक्षः अर्थजालं यथास्थितम् । तद्बोधकं प्रणीतं यच्छास्त्रं तत्सास्विकं स्मृतम् ॥ स्वबुद्ध्युन्मेषितस्यैव ह्यर्थजातस्य बोधकम् ॥ ब्रह्मादिभिः प्रणीतं यत् तथा तदृषिभिर्द्विजाः । तस्मात् ज्ञातेऽर्थजाते तु किश्चित्तदवलम्ब्य च । ब्रह्मादिभिः परिश्रुत्य तत्संक्षेपात्मना पुनः ॥<noinclude></noinclude> 76ensqk3oeuy4jr30a4xc0l0rddwo0k 104 122450 341440 331012 2022-07-26T07:03:27Z Shardashah 5308 /* अशोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Venkateswaran raman" /></noinclude>________________ भूमिका । स्वविकल्पात्प्रणीतं यत् तत्लवं राजसं स्मृतम् । केवलं स्वविकल्पोत्थैः कृतं यत्तामसं स्मृतम्" ॥ (ई० सं० २,५७-६३) वैष्णवतन्त्राणि तु विष्णुदेवताप्राधान्यं स्वीकृत्य प्रवृत्तानि । शैवानि शिवदेवतां प्रधानं स्वीकृत्य प्रवृत्तानि । एवं शाक्तानि, गाणपत्यादीनि च । वैदिकानि तु वैदिकानुष्ठेयपदार्थसम्बद्धानि सर्वोन्नयनतन्त्रादीनि । अवैदिकानि तन्त्रशास्त्रीयप्रसिद्धपदार्थसम्बद्धानि महामायाशम्बरतन्त्रादीनि । वैदिकान्यवैदिकान्येव दक्षिणमार्गतन्त्राणि वाममार्गतन्त्राणीति नाम्ना प्रसिद्धानि । सर्वाण्यप्येतानि तन्त्राणि नारायणशिवायुपदिष्टत्वेन वेदवत् स्वयं प्रमाणानि, उत्पत्तिकालरहितानि, अधिकारिभेदेन व्यवस्थितप्रमाणानीति तान्त्रिकानां सिद्धान्तः ।। वेदानां 'अनन्ता वै वेदाः' इत्यादिना यथाऽनन्तत्वं सुप्रसिद्धं, तथा तन्त्राणामपि "तन्त्राण्येतानि विप्रर्षे अयुतान्यवदानि च" इति वचनेनानतसङ्ख्याकत्वं सुप्रसिद्ध तन्त्रशास्त्रेषु । तन्त्रेषु संहितारूपाण्यष्टोत्तशतसख्याकानि पाश्चरात्रपदवाच्यानि सात्वतसंहितेश्वरसंहितादीनि लेद्धानि । आगमपदेन कामिकाख्यागमकारणागमाजितागमादयः द्धाः। रहस्यपदेन शिवरहस्यब्रह्मरहस्यविष्णुरहस्यादिरहस्यग्रन्थाः द्धाः। एवमुपागमोपतन्त्रादिनानेकभेदभिन्नोऽयं तन्त्रशास्त्रमहोदधिः। पथेदं तन्त्रं वैष्णवतन्त्रेष्वन्यतमम् । अस्य सात्वततन्त्रेति नाम । *मितन्नाम । सत्-सत्वगुणो विद्यते येषान्ते सत्वन्त:-भक्ताः । समिदं सात्वतं-भक्तानुष्ठेयपदार्थबोधकं शास्त्रम् । यावत् सात्वततन्त्रपदेन पाचरात्रसंहिता एव स्वीक्रियन्ते स्म सिद्धष्टीकाकारैरपि "तृतीयमृषिसगं च देवर्षित्वमुपेत्य सः । तन्त्रं तमाचष्टे नैष्कम्यं कर्मणां यतः" अस्य श्रीमद्भागवतश्लोकस्य व्याख्य सङ्गेन 'सर्वकर्मनिवर्तकं पञ्चरात्रागमं नाम तन्त्रं कृतवान्' इत्यादि ख्यानं कृतम् । तेनैतद् ज्ञायते बहोः कालादारभ्येदं तन्त्रं लुप्तप्राय ५ सजातम् । तथा प्रसिद्धाङ्ग्लभाषामुद्रितवृहत्पुस्तकसूचिकाय सात्वततन्त्रपदेन सात्वतसंहितैवाल्लिखिता। एकस्यां सू चिकायावतसंहितातस्सात्वततन्त्रं भिन्नं मद्रप्रान्तान्तर्गतकस्मिन ग्रामे कस्या ब्राह्मणस्य गृहे विद्यत इत्यर्थकं लिखितम् । परन्त्वद्ययावन्न दृष्टा केनापि । तदधुना विद्यते नष्टप्रायं वेति न ज्ञायते । टीकाकारैः सात्वत्रपदस्य व्याख्यानं सात्वतसंहितारूपेणाथवा पाश्चरा. त्रागमतन्त्ररूप कथं कृतमित्यत्र सम्यक न ज्ञायते कारणम् । सवा<noinclude></noinclude> gddu1macd37oxxz8zlozg8uhg2ui0rs 341444 341440 2022-07-26T07:09:47Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>________________ भूमिका । स्वविकल्पात्प्रणीतं यत् तत्लवं राजसं स्मृतम् । केवलं स्वविकल्पोत्थैः कृतं यत्तामसं स्मृतम्" ॥ (ई० सं० २,५७-६३) वैष्णवतन्त्राणि तु विष्णुदेवताप्राधान्यं स्वीकृत्य प्रवृत्तानि । शैवानि शिवदेवतां प्रधानं स्वीकृत्य प्रवृत्तानि । एवं शाक्तानि, गाणपत्यादीनि च । वैदिकानि तु वैदिकानुष्ठेयपदार्थसम्बद्धानि सर्वोन्नयनतन्त्रादीनि । अवैदिकानि तन्त्रशास्त्रीयप्रसिद्धपदार्थसम्बद्धानि महामायाशम्बरतन्त्रादीनि । वैदिकान्यवैदिकान्येव दक्षिणमार्गतन्त्राणि वाममार्गतन्त्राणीति नाम्ना प्रसिद्धानि । सर्वाण्यप्येतानि तन्त्राणि नारायणशिवायुपदिष्टत्वेन वेदवत् स्वयं प्रमाणानि, उत्पत्तिकालरहितानि, अधिकारिभेदेन व्यवस्थितप्रमाणानीति तान्त्रिकानां सिद्धान्तः ।। वेदानां 'अनन्ता वै वेदाः' इत्यादिना यथाऽनन्तत्वं सुप्रसिद्धं, तथा तन्त्राणामपि "तन्त्राण्येतानि विप्रर्षे अयुतान्यर्बुदानि च" इति वचनेनानतसङ्ख्याकत्वं सुप्रसिद्धं तन्त्रशास्त्रेषु । तन्त्रेषु संहितारूपाण्यष्टोत्तशतसख्याकानि पाञ्चरात्रपदवाच्यानि सात्वतसंहितेश्वरसंहितादीनि सिद्धानि । आगमपदेन कामिकाख्यागमकारणागमाजितागमादयः द्धाः। रहस्यपदेन शिवरहस्यब्रह्मरहस्यविष्णुरहस्यादिरहस्यग्रन्थाः द्धाः। एवमुपागमोपतन्त्रादिनानेकभेदभिन्नोऽयं तन्त्रशास्त्रमहोदधिः। पथेदं तन्त्रं वैष्णवतन्त्रेष्वन्यतमम् । अस्य सात्वततन्त्रेति नाम । *मितन्नाम । सत्-सत्वगुणो विद्यते येषान्ते सत्वन्त:-भक्ताः । समिदं सात्वतं-भक्तानुष्ठेयपदार्थबोधकं शास्त्रम् । यावत् सात्वततन्त्रपदेन पाञ्चरात्रसंहिता एव स्वीक्रियन्ते स्म सिद्धष्टीकाकारैरपि "तृतीयमृषिसर्गं च देवर्षित्वमुपेत्य सः । तन्त्रं तमाचष्टे नैष्कम्यं कर्मणां यतः" अस्य श्रीमद्भागवतश्लोकस्य व्याख्य सङ्गेन 'सर्वकर्मनिवर्तकं पञ्चरात्रागमं नाम तन्त्रं कृतवान्' इत्यादि ख्यानं कृतम् । तेनैतद् ज्ञायते बहोः कालादारभ्येदं तन्त्रं लुप्तप्राय ५ सजातम् । तथा प्रसिद्धाङ्ग्लभाषामुद्रितबृहत्पुस्तकसूचिकाय सात्वततन्त्रपदेन सात्वतसंहितैवाल्लिखिता। एकस्यां सू चिकायावतसंहितातस्सात्वततन्त्रं भिन्नं मद्रप्रान्तान्तर्गतकस्मिन् ग्रामे कस्या ब्राह्मणस्य गृहे विद्यत इत्यर्थकं लिखितम् । परन्त्वद्ययावन्न दृष्टा केनापि । तदधुना विद्यते नष्टप्रायं वेति न ज्ञायते । टीकाकारैः सात्वत्रपदस्य व्याख्यानं सात्वतसंहितारूपेणाथवा पाञ्चरात्रागमतन्त्ररूप कथं कृतमित्यत्र सम्यक न ज्ञायते कारणम् । सर्वत्र<noinclude></noinclude> gpauo1341b7xjaxmhin0gh14sfjdjqx 104 122451 341454 331013 2022-07-26T07:51:20Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>भूमिका। पाञ्चरात्रग्रन्थे सात्वतशास्त्रशब्दस्यैव बहुशो व्यवहार उपलभ्यते-- "एतेषां सात्वतं शास्त्रमुपदेष्टुं त्वमर्हसि" । "तथा दिव्यानि शास्त्राणि सात्वतादीनि चादरात्" "सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्येत्येवमादिकम् । दिव्यं सच्छास्त्रजालं तदुक्त्वा सङ्कर्षणादिभिः" । "प्रथमं सात्वतं शास्त्रम्"। "सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं च तथैव च । एवमादीनि दिव्यानि शास्त्राणि हरिणा स्वयम्" ॥ इत्यादिषु । कदाचित् तन्त्रशास्त्रपदयोः पर्यायतां स्वीकृत्य शास्त्रं नाम तन्त्रमित्यर्थं मनसि निधाय शास्त्रकृद्भिर्व्यवहारः कृतो भवेत् । भवतु तत्कथञ्चिदपि । सर्वथा तदेतत्सात्वततन्त्रादर्शनमूलकमेव । अद्याधुना महत्सौभाग्यस्थानमस्माकं यन्नष्टप्रायमिदं सात्वततन्त्रं दृष्टिप- थमायातमिति । इत्थां तत्प्राप्तिप्रकारः । केनचिनिमित्तेन श्रीगुरुवरमहामहो. पाध्यायपद्व्यलङ्कृतपर्वतीयनित्यानन्दपन्तानां गृह आगतैरधुनाब्रह्मभूयं गतैः परिवाड्मूर्धन्यभूतैर्नेपालाभिजनपण्डितगजराजकेसरिमहोदयैर्वा र्ताक्रमेणोक्तं सात्वततन्त्रं पाञ्चरात्रसंहितातो भिन्नमस्माकं निकटे वर्तत इति । कीदृक् तदवश्यमेकवारं द्रष्टव्यमिति गुरुवरैः प्रार्थितेस्तैर्झटिति स्वनिकेतनादानीय प्रदर्शितं, तदृष्ट्वा च सुन्दरमेतदहो महान लाभोऽव- श्यं प्रकाशनीयमेतदस्य प्रकाशनेन च बहोः कालादारभ्य सात्वततन्त्र- विषये स्थितस्य भ्रमस्य निवृत्तिर्भवेदिति निश्चितमेतदिति गुरुभिरुक्ते श्रीयुतगजराजकेसरिभिस्तेषां निकटे तत् संस्थापितम् , तच्च पण्डितमहोदयैस्साहित्याद्यनेकशास्त्राचार्यैः कलिकातास्थशिवकुमार भवनपाठशालाप्रधानाध्यापकैर्भाण्डारिविष्णुप्रसादमहाशयैः संशोधना. र्थं मह्यं प्रदत्तम् । एतच्च पुस्तकं प्राचीनदेवनागरलिपिलिखितं, क्वचित्स्थले खण्डितं, सप्तदशाङ्गुलपरिमितायामयुक्त, सप्ताङ्गुल. विस्तारयुतं, द्विचत्वारिंशत्पत्रपरिमितं प्रतिपत्रमष्टपङ्क्तियुतं प्रतिपङ्क्ति प्रायश्चत्वारिंशदक्षरयुतं, कृष्णरक्तमशीद्वयलिखितं, अधुना जीर्णत्रुटि- तनेपालदेशजलेखनसाधनपत्रयुतं, लेखनकालोल्लेखरहितं, परन्तु पत्रस्व. रूपाक्षरस्वरूपावलोकनेन शतत्रयवर्षेभ्यः प्राक् लिखितमित्यनुमित वर्तते। एतच्च तन्त्रं कैलासशिखरस्थितेन सर्वविद्यानिधानमृतेन शिवेन नारदप्रार्थनातः तं प्रत्युपदिष्टम् । तच्च प्रथमतः श्रीशिवाय श्रीयुत- नारायणेनो. क्तमिति-- "तथापि सारमुद्धृत्य तन्त्ररूपेण नारद ।<noinclude></noinclude> be5chethwt4wjmy82y8zvwhlouqretq 104 122452 341455 331014 2022-07-26T08:00:04Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>- ॥ भूमिका। वर्णयामि यथैवोक्तमीश्वरेण दयालुना" ॥ इति तद्ग्रन्थस्थलेखत एव ज्ञायते । तत्र श्रीशिवपार्वतीसंवादतोऽने- कानि सर्वलोकहितकाराणि शास्त्राणि प्रादुर्भूतानि । तानि च गणेशेन लिखितानि पुनश्च पृथ्वीतले श्रोतृभिविस्तारितानि । एतत् तन्त्रं शौनका. दीनां समक्षं नारदेनोक्तम् । एतच्च सर्वं- “अथ मां पृच्छतो वाक्यं मद्वाक्यं च द्विजोत्तम । संलिखत्यप्रमत्तोऽसौ गणेशो मस्सुतोऽन्तिके ॥ मम तेषां च संवादः कला लोकमनोहराः । अभवँस्तत्र शास्त्राणि सर्वलोकहितानि वै तानि तन्त्राणि श्रोतारः समानीय महीतले । स्थाने स्थाने मुनिश्रेष्ठ कथयिष्यन्ति भूरिशः ॥ त्वमप्येतं सात्वताख्यं तन्त्रं भगवतः प्रियम् । नैमिषे शौनकादीनां समक्षं कथयिष्यसि ॥" इत्यादिना प्रकृतग्रन्थतो ज्ञायते । सात्वततन्त्राण्यनेकान्यासन्नित्यपि वक्तुं शक्यम् । आचार्याणां हरिमीडे स्तोत्रे "सात्वततन्त्रैः इत्याकारक. बहुवचनान्तोल्लेखात् । अस्त्वेतत् , अस्मिन् बहवोऽप्यपाणीयप्रयोगा उपलभ्यन्ते । एतत्तन्त्र गवतमूलभूतम् । एतदेव नारदेन श्रीमते व्यासायोपदिष्टमिति केषा-. न्मतम् । अन्येषां तु भागवते नारदेन व्यासायोपदिष्टस्वीयचरित्रे कुचदपि सात्वततन्त्रस्योल्लेखाभावान्नैतदुपदिष्टं व्यासायेति मतं, चलोचनीयं विद्वद्वरैः । इषु स्थलेषु अस्य श्रीमद्भागवतग्रन्थस्य च स्थलसाम्यमर्थसाम्य म्यमवलोक्यत इतित्ववश्यं वक्तव्यं भवेत् । यथा भागवतीयदश- मस्कंधेश्रीकृष्णचरितं सात्वततन्त्रस्थकृष्णसहस्रनामान्तर्गतं तत् "सर्वश्लोकं गन्द" इत्यादि १२२ श्लोकतः "उषापतिर्वृष्णिपतिः" इत्यादि १९८ श्लोकं ये शोरालभर सम्पूर्ण प्रायःसूत्ररूपेण तुल्यरूपम् । अर्थसाम्यं तु "यज्ञे प. (सा०८,११) "मानुष्यं प्राप्य ये जीवा" (सा०८,१५) "यत्प्रसा तीक्षन्ते" (सा०८-१७) "लीलामानुषरूपेण देवकीजठरं गतः (सा(भा०१-५०) इत्याद्यनेकस्थलानां "लोके व्यवायामिषमद्यसेवा" २-३) "११) "श्वविवराहोष्ट्रखरैः संस्तुतः पुरुषः पशुः (भा० किल देवक्या जातः” (भा० १०-४३-२४) इत्या. धनेकस्थलेर ति श्रीमद्भागवतपाठकर्तृणां सुविशदमेव । , भस्कन<noinclude></noinclude> 0bwy7x34of1n1y17qwkkpxcwwjkjhmq 104 122453 341456 331015 2022-07-26T08:09:09Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>भूमिका। 6 तथा- . शब्दसाम्यन्तु- "कृतादिषु प्रजा राजन् कलाविच्छन्ति सम्भवम् । कलौ खलु भविष्यन्ति नारायणपरायणाः॥ (भा०११-५-३८) "अतः कृतादिषु प्रजाः कलौ सम्भवमात्मनः । वाच्छन्ति धर्मपरमाः भगवद्भक्तिकारणम्" ॥ (सा०५-४२) तथा- "कलि सभाजयन्त्यार्या गुणज्ञाः सारभागिनः । यत्र सङ्कीर्तनेनैव सर्वः स्वार्थोऽभिलभ्यते” ॥ (भा०११-५-३५) "तस्मात्कलौ परो धर्मो हरिकीर्तेः सुकीर्तनम् । यतः कलिं प्रशंसन्ति शिष्टास्त्रियुगवर्तिनः" ॥ (सा० ५-४५) इत्याद्यनेकस्थलेषु कियताप्यंशेन स्पष्टं, दिङ्मात्रमिहोदाहृतम् । अत्रानेके विषयाः प्रतिपादिताः, ते च बृहद्विषसूचिकायां द्रष्टव्याः। श्रीकृष्णसहस्रनाम तु सर्वथादृष्टचरमेव । अस्य विष्णुसहस्रनामेति. पदेनाप्युल्लेखो दरीदृश्यते, यथा- "इत्येतस्कथितं विप्र विष्णोर्नामसहस्रकम् ॥ इति । (सा०६-२१३) अत्र प्रदर्शितमार्गेण यदि मनुष्याचरणं. भवेत्तर्हि तन्त्रोक्तफललाभ- स्तस्य भवेदिति निश्चितम् । चौखम्बासंस्कृतसीरिजेत्याद्यनेकमालाग्रन्थसम्पादकहरिदासपुत्र. जयकृष्णदासमहोदयप्रेरणया प्रवृत्तेन मयास्य संशोधनसमय एकमेव हस्तलिखितं पुस्तकं पूर्वोक्तमहोदयगजराजकेसरिणामासादितम् । तत्रत्यकृष्णनामसहस्रसंशोधनसमये श्रीयुतविष्णुप्रसादभाण्डारिमहो- दयैः प्रदत्तमपरं कृष्णनामसहस्रमात्रयुतम् । पुस्तकद्वयमप्यशुद्धिबहुलं त्रुटिताक्षरं प्राचीनलिपिलिखितमासीत् । तस्साहायेन यावद्बुद्धि- बलं संशोधनं कृतम् । संशयितस्थलेषु प्रश्नचिन्हं तथा क्वचि. त्स्थले टिप्पणमपि योजितम् । अस्य संशोधने तथा टिप्पणादियोजने पण्डितवरसाहित्याद्यनेकशास्त्राचार्यभाण्डायुपनामकश्रीविष्णुप्रसाद. शर्मणां तथानेकदयादाक्षिण्यादिगुणालङ्कृतपण्डितभगवद्भक्तश्रीपद्म. नाभकेसरिमहोदयानां सहायं सुमहत्सञ्जातमतस्तेभ्योऽनेकान् धन्य. वादान् प्रकाश्यैतत् संशोधनं श्रीकाशीपुरीपालकश्रीभैरवनाथकृपया सम्यक् समाप्तमतस्तान् प्रणम्यान्ते विद्वत्प्रकाण्डान् ग्रन्थस्यास्य संशो- धने जातं स्खलितमुपेक्ष्य गुणान् गृह्णन्त्वितिसाञ्जलिबन्धं प्रार्थयति- काश्याम- विद्वद्वशंवद:- अधिकवैशाखामावस्यायाम्- अनन्तशास्त्री फडके मिते विक्रमाब्दे । १९९१ व्याकरणाचार्यो मीमांसातीर्थश्च ।<noinclude></noinclude> p4euj8mv7dr2d5sre8u6r0csp12bfsl 104 122454 341457 331016 2022-07-26T08:14:07Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>२ २ शिवप्रोक्तसात्वततन्त्रस्य बृहविषयानुक्रमणिका । विषयः। मङ्गलाचरणम् पृष्ठम् । श्लोकः कैलासस्थितशिवं प्रति नारदप्रश्न: १ अप्रेमयस्यकृष्णस्य नानातनूग्रहणनिमित्तमवतारनिमित्तञ्च १ किं तद्वर्णयेत्याकारकः ब्रह्मणो वर्षशतैरपि विष्ण्वतारवर्णनं कर्त्तुं न शक्यते १ तथापि सारमुद्धृत्येश्वरेण यदुक्तं तत्कथयामीति नारदं प्रति शिवोत्तरम् सात्वततन्त्रं वक्ष्य इति शिवप्रतिज्ञा वेदान्तिनां मते तत्तत्वं ब्रह्मेतिसंज्ञकं, सात्वतानां मते भगवानिति संज्ञकम् तदा दृश्यं विनाऽऽत्मानमसन्तं मत्वा विभुः सत्यं रूपं चिच्छक्तिरूपं चेति द्विधाऽभवत् सर्वलोकाधारभूतः पुरुषो भगवानिति कथ्यते कार्यकारणरूपिणी गुणत्रयात्मिका तस्य शाक्तिः प्रकृतिः यो गुणत्रयक्षोभात्पुरा पृथग्भूतः कालः स हरेश्चेष्टा यस्माज्जीवस्य शुभाशुभग्रहो भवति तन्महतो जन्महेतु कर्मास्ति भावानां सर्वदा परिणामः सुक्ष्मरूपः स्वभावसंज्ञकः पूर्वोक्तः पुरुषः कालकर्मस्वभावस्थः सन् प्रकृति प्रेरयति २ पुरुषाधिष्ठितप्रकृतेर्ज्ञानक्रियात्मकं महत्तत्वमभूत् वैकारिकादिरूपेण त्रिविधोऽहङ्कारस्तस्माजातः वैकारिकान्मनोशानक्रियाधिपाः देवाः मरुदादयो ज्ञानदायकाः, वह्नयादयः कर्माधिपाः राजसाविषयग्राहकज्ञानकर्मस्वरूपिणाोजाता स्वगादयो ज्ञानरूपिणः, वागादयः क्रियात्मकाः २ तामसात्तन्मात्राणि पञ्चभूतानि च विभागशो जातानि तामसात्प्रथमतः शब्दोऽभूत्तस्मान्नभः, शब्दात्स्पर्शः, त. स्मान्मरुत्तस्मात्तेजस्तस्माद्रूपं, ततो रसस्ततो जलानि, ततो गन्धस्तस्माद्भूमिः ३ २३-२५ wa at any १५ WWWWWW १८ २० २२ २२ २२<noinclude></noinclude> ln0wekci7i47s3txd7xb98gi3eershq 104 122455 341458 331017 2022-07-26T08:19:09Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>२ विषयानुक्रमणिका। पृष्ठम् । श्लोकः। महत्तत्वादिगन्धान्ताः सर्वे प्रकृतिविक्रियाः २६ आकाश शब्दो, वायौ शब्दस्पर्शो, तेजसि शब्दस्पर्शरूपाणि, जले रससहिताश्चत्वारः, पृथिव्यांगन्धविशिष्टाः पञ्चगुणाः ३ २७-२८ कारणाना कार्ये समन्वयात्कारणगुणवत्वं च ३ २९ महदादीनि तत्वानि पुरुषस्य कार्यावताररूपाणि सन्ति महदादीनि मिलित्वा पुरुषेच्छया स्वांशः पञ्चाशत्कोटिवि. स्तृतच्छिद्रयुतं महदादिषु सप्तसु क्रमशो नवगुणाधिकेन महदादिना बहिरावृतं विराजनामकं पुरुषगेहम् ३१-३३ नारायणनामनिर्वचनम् ३ ३४ विराड्देहे स्थितत्वात्पुरुष इति निर्वचनम् ३५ नारायणप्रवेशाद्विराडश्चेतनात्वम् विराजो द्विसप्तभुवनाश्रयत्वमित्यादिना वर्णनम् ३७-३८ तस्याभिमानिनं पुरुषमिति, तदन्तर्यामिणं नारायणमिति च ३९-४० सच नारायणोऽवतारसहस्राणां बीजमित्यादि कथनम् ४ यस्य रजोंऽशेन ब्रह्मा, सत्वांशेन विष्णुः, तमसा रुद्रो भवति, एते विष्णोर्गुणावताराः ४१-४२ गुणावताराणामंशावतारान्कथयामीति प्रतिज्ञा ब्राह्मणोंऽशेन मरीच्यादयो जाताः ४४-४५ विष्णोरंशेन धर्मयज्ञादयोऽभवन् रुद्रांशेन रुद्रगणसदियो जाता हरेर्लीलादेहान् कथयामोति प्रतिज्ञापूर्वकं श्रीकृष्णं नमस्कृत्वा प्रथमपटलसमापनम् । ५०-५१ हयशीर्षावतारवर्णनम् १ चतुःसनावतारवर्णनम् नारदावतारवर्णनम् ३ वराहावतारवर्णनम् शेषावतारवर्णनम् कमठरूपावतारवर्णनम् कृपामयवपुरवतारवर्णनम् शुक्लावतारनिरूपणम् सुयज्ञावतारनिरूपणम् कपिलावतारनिरूपणम् १९ . ४३ ४६-४७ ४८-४२ ५ y २ ५ ४ ५ w w<noinclude></noinclude> l9b0himxagsj5ot7a6g58fuyrcpafqo 104 122456 341463 331018 2022-07-26T08:56:33Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>साततन्त्रे- पृष्ठम् । श्लोकः । ११ ७ १२ १३ 99999001 १८ १९ २० २१ २२ २३ विषयः। दत्तावतारनिरूपणम् नरनारायणावतारवर्णनम् ऋषभावतारनिरूपणम् हंसावतारनिरूपणम् पृथ्ववतारवर्णनम् दक्षयज्ञेऽष्टबाहुरूपावतारवर्णनम् गयावतारनिरूपणम् कामदेवशरीरेणावतारः प्राचीनबर्हिःपुत्रार्थ धृतावतारवर्णनम् स्वारोचिषे द्विजवेदशीर्षजावतारनिरूपणम् सत्यसेनसंज्ञकावतारनिरूपणम् गजेन्द्रार्थं धृतावतारकथनम् जयाभिधानावतारनिरूपणम् समुद्रमथनार्थं धृतावतारवर्णनम् कूर्मावतारवर्णनम् धन्वन्तयवतारनिरूपणम् मोहिनीरूपावतारनिरूपणम् मत्स्यरूपावतारकथनम् नृसिंहरूपावतारनिरूपणम् वामनावतारनिरूपणम् गदाधरावतारनिरूपणम् परशुरामावतारनिरूपणम् श्रीरामचन्द्रावतारनिरूपणम् श्रीरामचन्द्रस्य विवाहादिनिरूपणम् विराधमारीचादिहननवर्णनम् रामविरहवर्णनम् रावणहननादिवर्णनम् रामराज्यपालनवर्णनम् भरतकर्तृकगन्धर्वमथनवर्णनम् लक्ष्मणदेहत्यागकथनम् शत्रुघ्नवर्णनम् अङ्गुष्ठपानरतशिशुरूपावतारवर्णनम् वृत्रभीतनिर्जरोरक्षणाय धृतावतारनिरूपणम् २४ २५ २६ २७ २८ २९ ९ & ruan १० ३० ३१ ३२ १० १० ३४ ३५ ३६ AU AN AN ३९ ११ १२ १२ ४२<noinclude></noinclude> jspwc4r4qna2yl44my9tf7f0y0psnx6 104 122457 341459 331019 2022-07-26T08:25:42Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>४ १३ १३ ४८ WWWN a 40 १० MOM १४ ५४ ५५ E विषयानुक्रमणिका । विषयः। पृष्टम् । श्लोकः । वालखिल्यार्थया धृतावतारकथनम् १२ ४४ भरतरूपावतारवर्णनम् १२ ४५ वेदव्यासरूपावतारवर्णनम् १३ बलदेवरूपावतारवर्णनम् श्रीकृष्णरूपावतारवर्णनम् श्रीकृष्णस्य गोकुलगमनकथनम् ४९ पूतनादिहननादिवर्णनम् ब्रह्मदेवकृतवत्सहरणादिवर्णनम् वृन्दावनक्रीडाादिवर्णनम् ५२ चाणूरहननादिकथनम् गुरुपुत्रानयनादिवर्णनम् भौमासुरहननादिवर्णनम् १४ बाणासुरसमरादिकथनम् १४ परिक्षिन्नुपरक्षणकथनम् कामादिना श्रीकृष्णे मनोलीनेऽपि स्वरूपं स ददातीति कथनम् १५ भगवत्सेवारतानां मुक्तिसुखमधिकं नास्तीति कथनम् १५ द्विजशापात्स्वकुलहननादिकथनम् १५ ६० प्रद्युम्नवर्णनम् २५ ६१ अनिरुद्धवर्णनम् ६२ शुकोत्पत्त्यादिवर्णनम् १५ ६३ बुद्धावतारनिरूपणम् पाखण्डशास्त्रकर्तृत्वादिवर्णनम् कल्क्यवतारवर्णनम् नवममन्वन्तरीयावतारवर्णनम् दशममन्वन्तरीयावतारवर्णनम् ६८ धर्मसेतुसंज्ञकावतारनिरूपणम् ६९ द्वादशमन्वन्तरीयावतारवर्णनम् त्रयोदशमन्वन्तरीयावतारकथनम् ७१ सत्रायणस्य सदने जातावतारवर्णनम् २७ ७२ चतुर्दशमन्वन्तरीयावतारवर्णनम् १७ ७३ भगवत एतेऽवताराः सम्पूर्णांशकलारूपा इत्यादि कथन- पूर्वकं द्वितीयपटलसमाप्तिः ७३-७४ २ ५६ wwww ६५ sc 6 m ६ WW १७ ७०<noinclude></noinclude> 7owhdlea060p43kg24gj1co3if6nsv3 104 122458 341460 331020 2022-07-26T08:29:56Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>सात्वततन्त्रे- ७-८ ९ १८ १२ विषयः। पृष्ठम् । श्लोकः। निर्विकल्परूपश्रीकृष्णस्य कथमंशकलाभाग इति नारदप्रश्नः १८ १२ जगदात्मनः कृष्णस्य वस्तुतोऽवतारवर्णनमयोग्यं किन्तु ज्ञानप्रभावादेः पूर्णाशांशानुदर्शनादवतारभेदवर्णन- मितिशिवोत्तरम् ऐश्वर्यादेः सत्वेऽपि कार्यतः केचिदृश्यन्ते न हि सर्वे, तेनायमंशकलादिभेदः १८ अंशकलाविभूत्यादिवर्णनम् १८ ज्ञानधर्मादेर्भेदकथनप्रतिज्ञा १० उत्पत्तिप्रलयादिभेदेन ज्ञानं षड्विधम् सत्यादिरूपेण धर्मश्चतुर्विधः अमानादिरूपेण वैराग्यं चतुर्विधम् अणिमादिरूपेणैश्वर्यमष्टविधम् १४ भृत्यामात्यादिरूपेण श्रियो वर्णनम् १५-१६ यशस्तु कर्मतो गुणतो द्विविधम् सृष्टयादिरूपेण कर्म चतुर्विधम् अपरिमेयाः गुणास्तथापि द्विषष्टिगुणकथनविष. यिणी प्रतिज्ञा १९ तत्र ब्रह्मण्यादिगुणथनम् १९ १९-२४ एतेषां पूर्वोक्तानां सर्वेषां यत्र प्रकाशः स सम्पूर्णवतारः १९ अंशप्रकाशादंशावतारः, कलाप्रकाशात्कलावतारः, विभूतेः प्रकाशाद्विभूतिर्भवेत्, वस्तुतः शुद्धस्य नारायणस्य भेदो नास्ति २६-२ कृष्णः पूर्णोऽवतारः, यतोऽनेकभगभेदाः प्रदर्शिताः हयग्रीवाद्यवतारे भगभेदाल्पत्वदर्शनादशावतारत्वम् २९ तथा राममत्स्यादयोंऽशावताराः २९-३१ ३२ कुमारनारदादयः कलावतारा ज्ञानांशयुक्ताः गयादयः शक्त्यवतारा अंशभूताः ब्रह्मद्यास्तदंशा विभूतयो गुणावताराः ३३ अवतारिस्वरूपविषयको नारदप्रश्न: २० ३६-३७ एकमेव सनातनमवतारितत्वं श्रीकृष्णादिसंज्ञाभिः स्वीक्रियते २१ ३९ भानुमण्डलदृष्टान्तेनाभेदवर्णनम् २१ ४१ २५ २८ २० २० २० २० २० Mmmmm 40U CRU<noinclude></noinclude> bqz7rj46f8n1hjaze3blbrvx7o0573h 104 122459 341461 331021 2022-07-26T08:34:32Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>४-७ ८ ८ २३ विषयानुक्रमणिका। ६ विषयः। पृष्ठम् । श्लोकः । सात्वताः श्रीकृष्णाख्यं परं तत्वं वर्णयन्ति २१ ४१-४२ वेदान्तिनः प्रकाशात्मकं ब्रह्म परमं वदन्ति २१ ४३-४५ हैरण्यगर्भाः पुरुषमनन्तशक्त्यादियुतं मन्यन्ते २१ ४५-४७ अर्थस्य नानाकारतादृष्टान्तेन तत्वैकत्ववर्णनम् २२ ४९ सर्वावताराणां कारणं कृष्ण इति कथनम् २२ ५० मुक्त्याद्यर्थं सर्वं कृष्णं सेवन्त इत्यादिकथनम् २२ ५१-१४ भक्तिभेकथनार्थ नारदप्रश्नः २२ १-३ शिवस्य भक्तिकथनात्पूर्व श्रीकृष्णेन भक्तलक्षणं यादृगुक्तं तत्कथनम् २३ श्रीकृष्णध्यानादिनिष्ठः श्रीकृष्णभक्त इति कथनम् २३ भक्ताय भक्तिभेदो वक्तव्य इति भगवदाज्ञा २३ ९-१० निगुर्णत्वादिनकैव भक्तिः प्रीतिरिति कथ्यते २३ १२ ज्ञानक्रियालीलादिभेदैर्भक्तिस्त्रिविधा १३ निर्गुणभक्तिलक्षणम् २३ कर्मजभक्तिलक्षणम् २३ १५ लीलाभक्तिवर्णनम् निर्गुणभक्तिसाधनवर्णनप्रतिज्ञा तस्या वासुदेवार्पणादिसाधनवर्णनम् १८-२१ निर्गुणभक्तिप्राप्तौ मुक्तिरपि नाधिका २२ कर्मजभक्तिसाधनवर्णनम् २४ २३-३० एतद्भक्तिपरश्चातुर्वर्ण्यं नाधिकं मन्यते २५ ३१ लीला(प्रेममय)भक्तिवर्णनम् अनया भक्त्या शान्तिं प्राप्नोति २५ अन्यभक्तिसाधनान्यभक्तौ योजितान्यपि न दोषोत्पा- दकानि २५ निष्कामरूपेण भक्तियोग उक्त इतिकथनपूर्वकं प्रकृत विषय समापनम् भक्तिस्तम्भकरं कथयेति नारदप्रार्थना २६ प्रोक्तभक्तिसाधनेतरनिषेधनीयमित्युत्तरम् विषयाहरणं भाक्तस्तम्भकरम् प्राणिहिंसा निर्गुणभक्तो, अहङ्कारो भागवद्भक्तो, प्रेमम यभक्तौ च सतां द्वेषो दोषः २६ गुरुवागनारदः सर्वभक्तर्नाशक: २४ २४ २४ २४ २५ ४० २६ ४४ २६ ४५ 9 9 ४८ 3<noinclude></noinclude> at5wwt6ytkh72x1ib0s5auuj8fkvgu6 104 122460 341462 331022 2022-07-26T08:40:43Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>साततन्त्रे- ws ५५ ५७ ५८ २७ २८ विषयः। पृष्टम् । श्लोकः । गुरुद्वेषेण नरकममनम् २६ ४९ भक्तेर्मुख्यं साधनं गुरुसेवा २७ ५१ निर्गुणभक्तिमता भूतदया कार्या २७ भागवद्भक्तौ कायादिस्थिरतापेक्षिता २७ प्रेममय्यां सजनप्रेमपूर्वकं हरिगुणश्रवणम् २७ सर्वभक्तिमूलं कृष्णपादशरणम् कीदृक् तच्छरणमिति नारप्रश्नः कायवागादीनां कृष्णे परिनिष्ठाश्रयमित्युत्तरम् २७ प्रथमादिभेदेन कृष्णपादशरणं विविधम् २७ धर्मादौ यद्रक्षकत्वन्तकृष्णे कृतं प्रथमम् २७ कलत्रादिषु यन्ममत्वं तत्कृष्णे करणीयमेतन्मध्य मम् २७ ६० देहादित आत्मपर्यन्तं यन्ममत्वं तत्कृष्णविषयकं श्रेष्ठम् कृष्णपादशरणयुक्तो भुवनत्रयं पुनाति २७ सर्वापेक्षया भक्त एव विष्णाः प्रियः २८ भक्तस्य लक्षणं कीदृगिति नारदप्रश्नः २८ शिवो भक्तलक्षणं कथयति तत्र मच्चित्तादि निर्गुणभक्तलक्षणम्, ६८-६९ हरिसेवातत्परत्वादि भगवद्भक्तलक्षणम् सत्प्रोतिपरमत्वादि लोकप्रणामकभक्तलक्षणम् तत्र आत्मजिज्ञास्यं लक्षणं त्रिविधम् सर्वेषु प्रीतिमत्वमुत्तमवैष्णवलक्षणम् तारतम्येन प्रोतिमत्वमध्यमवैष्णवलक्षणम् ७६ प्रतिमादौ प्रेमयुक्तत्वं प्राकृतवैष्णवलक्षणम् इन्द्रियाणां हरौ यस्य स्वाभाविकीरतिस्स भागवत उत्तमः २९ मध्यमभागवतलक्षणम् प्राकृतभागवतलक्षणम् अन्यदुत्तमभागवतलक्षणम् १ अन्यन्मध्यमभागवतलक्षणम् अन्यत्प्राकृतभागवतलक्षणम् हरिलीलाश्रुतोपचारपरेषु प्रीतिः कार्या ३० भक्तप्रीतिकरणं मुक्तिकारणम् ३० युगानुरूपसेवादिविषये नारदप्रश्नः ३० कृतयुगीयलोकवर्णनपूर्वक प्रश्नोत्तरकथनम् २८ २७ ७०-७२ ७२-७३ २९ २९ ७४ ७५ २९ ७८ ७९ ८० २९ २९ २९ २९ ८२ 99 RWAD ०० ४ ३ ०<noinclude></noinclude> 7vxzcv5la6neu29uqc2fsb1fom2wodd 104 122461 341464 331023 2022-07-26T09:00:23Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>८ पृष्ठम् । श्लोकः। o ३० ३१ ८-९ १०-११ ३१ ३१ १२ ३१ ३१ ३१ १५-१६ विषयानुक्रमणिका। विषयः। कृते भगवद्ध्यानमेव परमो धर्मः निरालम्बादिभेदेन तद्ध्यानं त्रिविधम् तस्य षडङ्गानि अहिंसादियमकथनम् देहशौचादिनियमकथनम् ध्यानं द्वितीयाङ्गम् आसननिरूपणम् प्राणायामनिरूपणम् प्रत्याहारनिरूपणम् प्राणसहितमनसस्स्थैर्यं षष्ठम् सावलम्बं हरेर्ध्यानम् आलम्बनहरिस्वरूपवर्णनम् तृतीयसर्वान्तर्यामिधारणम् त्रेतायां यागाद्येव धर्मः तत्र पूजनीयदेवस्वरूपवर्णनम् द्वापरे भगवत्पूजनं मोक्षसाधनम् साङ्गोपाङ्गकेवलभेदेन तद्विविधम् पूजनीयदेवतास्वरूपम् कलियुगीयजनवर्णनम् कलौ कृष्णनामानुकीर्तनमेव मुख्यो धर्मः तत्र पूज्यदेवस्वरूपनिरूपणम् कृतादिषु यत्फलं तत्सर्व कलौ कीर्तनेनैव कीर्तने कश्चिदपि नियमो न अन्ययुगे ये न मुक्तास्तेऽपि कलौ मुच्यन्ते नामकीर्तनसाध्यसाधनरूपम् तत्र कीर्तनीयश्रीकृष्णनामविषये प्रश्न: शिवप्राक्तं श्रीविष्णुनामसहस्रम् विष्णुसहस्रनामफलानि सहस्रनामपठनाशक्तौ किं कर्तव्यमिति नारदप्रश्नः कृष्णेत्याकारकं नाम वक्तव्यमिति शिवोत्तरम् नामैव तीर्थादिकमित्यादिविस्तरतः कथनम् नाममाहात्म्यम् ३२ ३२ ३२ ३३ १९-२४ २५-२८ २९-३१ २१ ३६ ३४ ३६ mm ३३ ३३ ३८ me mm ३३ ३३ PRESEN ३४ ४७ ३४ ५० ३४ ३५ ५१२१३-२२० २२२ ५२ २२४ ५२ १-१० ११-१५ ५२<noinclude></noinclude> k56i652uoarkpa74xucohlwkli5wv8t 104 122462 341465 331024 2022-07-26T09:02:57Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>- ५४ २० २८ ४३-४५ सात्वततन्त्रे- विषयः। चतुर्विधवैराग्यविषको नारदप्रश्नः पृष्ठम् । श्लोकः । ५३ १६ अमानवैराग्यवर्णनम् ५३ १७ व्यतिरेकवैराग्यवर्णनम् ५४ इन्द्रियाख्यवैराग्यलक्षणम् चतुर्थवैराग्यनिरूपणम् महापातक्यपि नामकीर्तनद्वारा मुक्तो भवति ५४ अपराधरहितं नाममोक्षदायकम् २४ नामापराधविषये नारदप्रश्नः २६ स्नानमकृत्वा विष्णुस्पर्शकरणाद्यपराधवर्णनम् ३०-३७ विषयासक्तैरपराधा वर्जयितुमशक्यास्तदा किं तैः कर्तव्य. मिति नारदप्रश्नः ५ ४१ शिवोत्तरम् ५६ भक्तापराधविषये नारदप्रश्न: ५६ शिवकृतविष्णुभक्तापराधनिरूपणम् अपराधप्रतिक्रियानिरूपणम् ५६ पुत्रशिष्यादिशासने दोषो नास्ति तत्रापि केशाकर्षादिषु दोषः अत्रात्यन्तं यद्रहस्यं तस्योद्घाटनम् सर्वमन्यत्त्यक्त्वा कृष्णपादाश्रय विधेयम् अन्यदेवतापूजां त्यक्त्वा कृष्णपूजनं विधेयम् नित्यादिकृष्णध्यानरतो भूत्वा कर्तव्यम् अन्यदेवतापूजनं कृष्णपूजनादनन्तरं विधेयम् ५७ काम्यं निषिद्धं च न कर्तव्यम् ५७ कलत्रादित्यागपूर्वकं हरिभक्तिरतस्य न किमपि कर्तव्यम् ५७ अन्यदेवतापूजायाः सकामायाः करणे दोषः पू८ पशुलोमसमं नरके वासः ५८ यक्षेऽपि पश्वालम्भनं रागिणां कृते ५८ ११ १३ मांसनिर्वाचनम् मनुष्यजन्मप्राप्तौ हरिभजनं कर्तव्यम् अहं ब्रह्मादयोऽपि कृष्णं पूजयाम इति शिवोक्तिः कृष्णादधिकः कश्चिदपि देवो नास्तीति विस्वरतः प्रतिपादनम् येन केनापि भावेन भजने मुक्तिरेव फलम् ५८ ४९ ५ -५४ ५५ ५७ ५७ ५७ ३७ ५० ५८ ५८<noinclude></noinclude> j65qex3agvkeciaf7do2alqop3c8skl 104 122463 341466 331025 2022-07-26T09:06:32Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>२७ ५९ ५९ ५९ a m m m m ५९ OC or २ ६० विषयानुक्रमणिका । १० विषयः। पृष्ठम् । श्लोकः। गृहे कशं वर्तितव्यं तत्प्रकारः २४-२६ सर्वाश्रमिणामपि वैष्णवप्रसङ्गेन सिद्धिः भक्तसङ्ग एव मोक्षादेरपि मूलम् १८ भक्तसङ्गस्य तुलना केनापि नास्ति पशवोऽपि भक्तसङ्गान्मुक्तिङ्गताः सत्सङ्गेन ज्ञानौराग्यभ्यां विनापि मुक्तिः ३२ अरसज्ञोऽपि सत्सङ्गेन कर्मबन्धाद्विमुच्यते भक्तिं ज्ञात्वा पुरुषो मुक्ति नेच्छति ६० ईदृशगुणसत्वे मनुष्यो अन्यदेवं किमर्थ भजतीति नारदप्रश्नः ६० १ अस्मिन्विषये शिवोत्तरम् ६० आदिसत्ये देवताभिः प्रार्थितेन परमेश्वरेणेक्तमहं युष्मान् यजिष्यामि ततः सर्वो युष्मान् यजिष्यन्ति २-५ शङ्करं प्रत्युक्तं कल्पितैरागमैर्माङ्गोपायेति सहस्रनामपा. ठेन तत्पापशान्तिरिति च ६० मत्प्रोकतैरागमैर्लोकाः कृष्णं हित्वा देवता भजन्ति ६१ नानासुखेच्छया अन्यदेवताभजने नरके वासः तथाविधान् लोकान् दृष्ट्वा शिवस्य श्रीकृष्णचरणे शरणं गमनम् ११-१२ शिवकर्तृकश्रीकृष्णस्तुतिः १३-१९ स्तुतिं ज्ञात्वा श्रीकृष्णकर्तृकरूपप्रदर्शनम् श्रीकृष्णस्वरूपवर्णनम् २०-२१ तादृशं कृष्णं दृष्ट्वा शिवस्य गद्गदस्वरादित्वम् ६२ २२ शिवाय वरदानम् ६२ २३ पार्वत्या अपि वैष्णवीभावः ६३ कुमारादिकानामपि वैष्णवत्वम् शिवपार्वतीसंवादसमये गणेशःसर्वमलिखत् ६३ २८ तत्र सर्वतन्त्राणि प्रादुरभवन् ६३ मुनिश्रेष्ठास्थाने स्थाने तानि कथयिष्यन्ति शौनकादीनां समक्ष नैमिषे त्वमपि सात्वततन्त्र कथयिष्यसीति शिवोक्तिः वेदविहिता हिंसा कथं निषिद्धति नारदप्रश्नः ३२-६४ ८-९ २० al Low<noinclude></noinclude> 9tlf1mge8b89o4m0i6u0bzt7kpzxqea 104 122464 341467 331026 2022-07-26T09:08:11Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>सात्वततन्त्रे- ४० ६४ ६४ ४१ विषयः । पृष्ठम् । श्लोकः। प्रवृत्तनिवृत्तभेदेन कर्म द्विविधमित्यादि शिवोत्तरम् अविरोधेन प्रवृत्तं कुर्वन्स्वर्याति ६३ ३६ निवृत्तमाचरन् परमां सिद्धि याति ३७ प्रवृत्तनिष्ठस्याभ्यनुशास्ति ३८ अहिंसा परमो धर्मः अहिंसया भगवानाशु तुष्यति भगवानेव नानारूपेण प्रविष्टः ६४ ४२ आगमीया हिंसा कामुकलोकानां कृते काम्यवर्जनपुरःसरं विष्णुकथाश्रवणं कुर्विति नारदायोपदेशः६४ अन्यदेवताशरणं हित्वा हरिपादभजने सर्वत्र कृतार्थत्वम् ६४ ये तु पण्डितमानिनःपशुहिंसापराः ते भोगावसाने पशु- भिश्छिन्ना भवन्ति तन्त्रसमापनं तन्माहात्म्यं च तन्त्रीयविषयसूचिका ६५ नाममाहात्म्यकथनपूर्वक श्रीभगवन्नमस्करणम् ६४ ४५ ४८-४९ ५०-५१ ५२-५३ ५४-५७ ५९ इति सात्वततन्त्रस्य बृहद्विषयसृचिका ।<noinclude></noinclude> t958opfbq03asru5psxks7yw4oznc5n 104 125175 341388 340458 2022-07-25T12:44:39Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>एतदेव फलं कुर्यात् पुराणं चापि विद्रवन् । {{gap}}एषामेवोत्तरेणेह चरन् सौभिक्षवृष्टिकृत् ॥ {{gap}}भार्गवो मध्यगश्चापि कुर्यान्मध्यशुभाशुभम् ॥</poem>}} <small>अथास्य वीथीमार्गनिर्णयो वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नागगजैरावतवृषभगोजरद्गवमृगाजदहनाख्याः । {{gap}}अश्विन्याद्याः कैश्चित् त्रिभाः क्रमाद्वीथयः कथिताः ॥</poem>}} <small>तथा च काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}त्रिष्वश्विन्यादिकर्क्षेषु विज्ञेया नागवीथिका । {{gap}}गजा तु रोहिणी चैवमादित्यैरावती स्मृता ॥ {{gap}}मघाद्या वृषभा ज्ञेया गोवीथी हस्तसंज्ञिता । {{gap}}जारद्गवी विशाखाद्या मूलाद्या मृगवीथिका ॥ {{gap}}अजा तु विष्णुदैवत्या भाद्राद्या दहना स्मृता ।</poem>}} <small>{{gap}}अश्विन्यादिभिस्त्रिभिर्नक्षत्रैर्भार्गवस्यैता वीथयो भवन्ति । गजा तु रोहिणी चैवेति । रोहिण्यादिनक्षत्रत्रयेण गजवीथी भवतीत्यर्थः । एवमन्यत्रादिशब्दोऽध्याहार्यः ।</small> <small>तथा चासितः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अश्विन्यादित्रिभाः सर्वा नागाद्या दहनान्तिकाः । {{gap}}वीथयो भृगुपुत्रस्य नव प्रोक्ता मनीषिभिः ॥</poem>}} <small>वराहेण त्वेता एव वीथयो नक्षत्रान्तरैः कथिताः ।</small> <small>तथा च वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वीथी नागानाम्नी स्वातिर्भरणी च कृत्तिका चैव । {{gap}}स्वायम्भुवात् त्रिभा स्याद्गजा तथैवरावती वृषभा ॥ {{gap}}अजपादादिचतुष्कं गौः स्याज्जारद्गवी त्रिभा श्रवणात् । {{gap}}मैत्रादित्रिमृगाऽजा हस्ता चित्रा विशाखा च । {{gap}}द्वे आषाढे दहना तिस्र उदग्वीथयः क्रमाच्छुभदाः । {{gap}}तिस्रो मध्या पापा याम्याः पापा मृगाद्यास्तु ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> lurv9z6ywkd4i9u0sybmyhotcc3vw5t 341389 341388 2022-07-25T12:45:00Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>एतदेव फलं कुर्यात् पुराणं चापि विद्रवन् । {{gap}}एषामेवोत्तरेणेह चरन् सौभिक्षवृष्टिकृत् ॥ {{gap}}भार्गवो मध्यगश्चापि कुर्यान्मध्यशुभाशुभम् ॥</poem>}} <small>अथास्य वीथीमार्गनिर्णयो वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नागगजैरावतवृषभगोजरद्गवमृगाजदहनाख्याः । {{gap}}अश्विन्याद्याः कैश्चित् त्रिभाः क्रमाद्वीथयः कथिताः ॥</poem>}} <small>तथा च काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}त्रिष्वश्विन्यादिकर्क्षेषु विज्ञेया नागवीथिका । {{gap}}गजा तु रोहिणी चैवमादित्यैरावती स्मृता ॥ {{gap}}मघाद्या वृषभा ज्ञेया गोवीथी हस्तसंज्ञिता । {{gap}}जारद्गवी विशाखाद्या मूलाद्या मृगवीथिका ॥ {{gap}}अजा तु विष्णुदैवत्या भाद्राद्या दहना स्मृता ।</poem>}} <small>{{gap}}अश्विन्यादिभिस्त्रिभिर्नक्षत्रैर्भार्गवस्यैता वीथयो भवन्ति । गजा तु रोहिणी चैवेति । रोहिण्यादिनक्षत्रत्रयेण गजवीथी भवतीत्यर्थः । एवमन्यत्रादिशब्दोऽध्याहार्यः ।</small> <small>तथा चासितः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अश्विन्यादित्रिभाः सर्वा नागाद्या दहनान्तिकाः । {{gap}}वीथयो भृगुपुत्रस्य नव प्रोक्ता मनीषिभिः ॥</poem>}} <small>वराहेण त्वेता एव वीथयो नक्षत्रान्तरैः कथिताः ।</small> <small>तथा च वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वीथी नागानाम्नी स्वातिर्भरणी च कृत्तिका चैव । {{gap}}स्वायम्भुवात् त्रिभा स्याद्गजा तथैवरावती वृषभा ॥ {{gap}}अजपादादिचतुष्कं गौः स्याज्जारद्गवी त्रिभा श्रवणात् । {{gap}}मैत्रादित्रिमृगाऽजा हस्ता चित्रा विशाखा च । {{gap}}द्वे आषाढे दहना तिस्र उदग्वीथयः क्रमाच्छुभदाः । {{gap}}तिस्रो मध्या पापा याम्याः पापा मृगाद्यास्तु ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> 9rfcvnoya9exiyhjsn9tzyzqewgw8sy 104 125176 341391 340460 2022-07-25T12:55:39Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३३}}}}</noinclude><small>बृहत्संहितायां च ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नागा तु पवनयाम्यानलानि पैतामहात् त्रिभास्तिस्रः । {{gap}}गोवीथ्यामश्विन्यः पौष्णं द्वे चापि भाद्रपदे ॥ . {{gap}}जारद्गव्यां श्रवणात् त्रिभं मृगाख्या त्रिभं च मैत्राद्यम् । {{gap}}हस्तविशाखात्वाष्ट्राण्यजा त्वषाढाद्वयं दहना ॥ {{gap}}तिस्रस्तिस्रस्तासां क्रमादुदङ्मध्ययाम्यमार्गस्थाः । {{gap}}तासामप्युत्तरमध्यदक्षिणावस्थितैकैका ॥ {{gap}}उत्तरवीथीषु सितः सुभिक्षशुभकृद्गतोऽस्तमुदयं वा । {{gap}}मध्यासु मध्यफलदः कष्टफलो दक्षिणस्थासु ॥ {{gap}}अत्युत्तमोत्तमोनं सममध्यन्यूनमधमकष्टफलम् । {{gap}}उदगाद्यासु यथाक्रममेवं फलनिश्चयं ब्रूयात् ॥</poem>}} <small>पराशरेण त्वस्य वीथयो न कथिताः । सामान्यग्रहवीथय एवास्य वीथय इति तत्सुरसः । ताश्च मार्गनिर्णये लिखिष्यामः । वीथीफलानि तु लिख्यन्ते तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}तत्र नागवीथीगतो नागाजामाश्रिताँश्च पीडयति । गजकुलानि गजवीभ्याम् । ऐरावत्यां नृपतिबलविरोधः । आर्षभ्यां वयोवित्तज्ञानबलाधिकशस्यपीडा श्लेष्मव्याधिप्रादुर्भावश्च । गोवीथ्यां शस्यगोमतां हानिः । जरद्गववीथ्यां शास्त्रविदाम् । मृगवीथ्यां मृगव्याधिः शस्यतपस्विनां पित्तरोगोद्भवश्च । अजायां शस्यकर्षब्रह्मचारिणामाधिक्यम् । दहनवीथ्यां शस्यमेघविलपनमग्निपित्तव्याधिसम्भवश्च । दीप्तिमदृक्षमपि चरन् सुभिक्षक्षेमाय निष्प्रभं वीपरीतः ।}} <small>अथ मण्डलफलं वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरणीरौद्रमघानिलशाक्रधनिष्ठादिसंप्रवृत्तेषु । {{gap}}चारोदयः शुभो मण्डलेषु हित्वेन्द्रपित्राद्ये ॥</poem>}} <small>विष्णुधर्मेत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}अथोदयास्तमयचारैः शुक्रस्य याम्याद्यं नक्षत्रचतुष्टयाद्यं म-}}<noinclude></noinclude> drrg1dbsqj4dyf67o44qtr730ylvt3n 341392 341391 2022-07-25T12:56:24Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३३}}}}</noinclude><small>बृहत्संहितायां च ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नागा तु पवनयाम्यानलानि पैतामहात् त्रिभास्तिस्रः । {{gap}}गोवीथ्यामश्विन्यः पौष्णं द्वे चापि भाद्रपदे ॥ . {{gap}}जारद्गव्यां श्रवणात् त्रिभं मृगाख्या त्रिभं च मैत्राद्यम् । {{gap}}हस्तविशाखात्वाष्ट्राण्यजा त्वषाढाद्वयं दहना ॥ {{gap}}तिस्रस्तिस्रस्तासां क्रमादुदङ्मध्ययाम्यमार्गस्थाः । {{gap}}तासामप्युत्तरमध्यदक्षिणावस्थितैकैका ॥ {{gap}}उत्तरवीथीषु सितः सुभिक्षशुभकृद्गतोऽस्तमुदयं वा । {{gap}}मध्यासु मध्यफलदः कष्टफलो दक्षिणस्थासु ॥ {{gap}}अत्युत्तमोत्तमोनं सममध्यन्यूनमधमकष्टफलम् । {{gap}}उदगाद्यासु यथाक्रममेवं फलनिश्चयं ब्रूयात् ॥</poem>}} <small>{{gap}}पराशरेण त्वस्य वीथयो न कथिताः । सामान्यग्रहवीथय एवास्य वीथय इति तत्सुरसः । ताश्च मार्गनिर्णये लिखिष्यामः । वीथीफलानि तु लिख्यन्ते तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}तत्र नागवीथीगतो नागाजामाश्रिताँश्च पीडयति । गजकुलानि गजवीभ्याम् । ऐरावत्यां नृपतिबलविरोधः । आर्षभ्यां वयोवित्तज्ञानबलाधिकशस्यपीडा श्लेष्मव्याधिप्रादुर्भावश्च । गोवीथ्यां शस्यगोमतां हानिः । जरद्गववीथ्यां शास्त्रविदाम् । मृगवीथ्यां मृगव्याधिः शस्यतपस्विनां पित्तरोगोद्भवश्च । अजायां शस्यकर्षब्रह्मचारिणामाधिक्यम् । दहनवीथ्यां शस्यमेघविलपनमग्निपित्तव्याधिसम्भवश्च । दीप्तिमदृक्षमपि चरन् सुभिक्षक्षेमाय निष्प्रभं वीपरीतः ।}} <small>अथ मण्डलफलं वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरणीरौद्रमघानिलशाक्रधनिष्ठादिसंप्रवृत्तेषु । {{gap}}चारोदयः शुभो मण्डलेषु हित्वेन्द्रपित्राद्ये ॥</poem>}} <small>विष्णुधर्मेत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}अथोदयास्तमयचारैः शुक्रस्य याम्याद्यं नक्षत्रचतुष्टयाद्यं म-}}<noinclude></noinclude> c7kao4ldruhgqyq0abd2knkkako9i72 341393 341392 2022-07-25T12:56:42Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३३}}}}</noinclude><small>बृहत्संहितायां च ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नागा तु पवनयाम्यानलानि पैतामहात् त्रिभास्तिस्रः । {{gap}}गोवीथ्यामश्विन्यः पौष्णं द्वे चापि भाद्रपदे ॥ . {{gap}}जारद्गव्यां श्रवणात् त्रिभं मृगाख्या त्रिभं च मैत्राद्यम् । {{gap}}हस्तविशाखात्वाष्ट्राण्यजा त्वषाढाद्वयं दहना ॥ {{gap}}तिस्रस्तिस्रस्तासां क्रमादुदङ्मध्ययाम्यमार्गस्थाः । {{gap}}तासामप्युत्तरमध्यदक्षिणावस्थितैकैका ॥ {{gap}}उत्तरवीथीषु सितः सुभिक्षशुभकृद्गतोऽस्तमुदयं वा । {{gap}}मध्यासु मध्यफलदः कष्टफलो दक्षिणस्थासु ॥ {{gap}}अत्युत्तमोत्तमोनं सममध्यन्यूनमधमकष्टफलम् । {{gap}}उदगाद्यासु यथाक्रममेवं फलनिश्चयं ब्रूयात् ॥</poem>}} <small>{{gap}}पराशरेण त्वस्य वीथयो न कथिताः । सामान्यग्रहवीथय एवास्य वीथय इति तत्सुरसः । ताश्च मार्गनिर्णये लिखिष्यामः । वीथीफलानि तु लिख्यन्ते तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}तत्र नागवीथीगतो नागाजामाश्रिताँश्च पीडयति । गजकुलानि गजवीभ्याम् । ऐरावत्यां नृपतिबलविरोधः । आर्षभ्यां वयोवित्तज्ञानबलाधिकशस्यपीडा श्लेष्मव्याधिप्रादुर्भावश्च । गोवीथ्यां शस्यगोमतां हानिः । जरद्गववीथ्यां शास्त्रविदाम् । मृगवीथ्यां मृगव्याधिः शस्यतपस्विनां पित्तरोगोद्भवश्च । अजायां शस्यकर्षब्रह्मचारिणामाधिक्यम् । दहनवीथ्यां शस्यमेघविलपनमग्निपित्तव्याधिसम्भवश्च । दीप्तिमदृक्षमपि चरन् सुभिक्षक्षेमाय निष्प्रभं वीपरीतः ।}} <small>अथ मण्डलफलं वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरणीरौद्रमघानिलशाक्रधनिष्ठादिसंप्रवृत्तेषु । {{gap}}चारोदयः शुभो मण्डलेषु हित्वेन्द्रपित्राद्ये ॥</poem>}} <small>विष्णुधर्मेत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}अथोदयास्तमयचारैः शुक्रस्य याम्याद्यं नक्षत्रचतुष्टयाद्यं म-}}<noinclude></noinclude> 4k8mj5dllhkdji7dzcydhzxtfal1p37 104 125177 341394 340461 2022-07-25T13:04:11Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|ण्डलं सुभिक्षजननम् । रौद्राद्यमपि चतुष्टयं द्वितीयं सुभिक्षजननमेव । मघाद्यं पञ्चर्क्षं तृतीयं शस्यम् । स्वात्याद्यं पञ्चनक्षत्रं चतुर्थमभयप्रदम् । शाकात् पञ्चर्क्षं पञ्चमं च रोगजननम् । धनिष्ठाद्यं षड्नक्षत्रं वसमतिवृद्धिकरम् ।}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरण्यादीनि चत्वारि प्रथमं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}सर्वभूतहितं नाम क्षेमसौभिक्षवर्षदम् ॥ {{gap}}शाल्वाधिपः शूरसेनः पीड्यते मगधाधिपः । {{gap}}मत्स्याधिपः शिम्बिपतिर्गवां रोगं च निर्दिशेत् ॥ {{gap}}आर्द्रादिरोहिणीं नाम द्वितीयं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}चण्डातिवर्षी पर्जन्यः सर्वशस्यानि भावयेत् ॥ {{gap}}क्षेमारोग्यसुभिक्षैश्च मोदन्ते सर्वतः प्रजाः । {{gap}}कलिङ्गाश्मकविप्राणामनयस्तत्र जायते ॥ {{gap}}मघादिदारुणं नाम्ना तृतीयं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}अहितं सर्वभूतानां दारुणव्याधिसंकुलम् ॥ {{gap}}संजातान्यपि नश्यन्ति सर्वशस्यानि चेतिभिः । {{gap}}उद्योगाश्चापि जायन्ते वायुरग्निश्च कुप्यति ॥ {{gap}}वैरोचनं चतुर्थं तु खात्याद्यं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}शिवाभिवर्षी पर्जन्यः शर्वशस्यानि भावयेत् ॥ {{gap}}सुभिक्षं जायते लोकं सन्धिं कुर्वन्ति पार्थिवाः । {{gap}}यज्ञोत्सवसमाजैश्च प्रजा नन्दति भूरिशः ॥ {{gap}}ज्येष्ठाद्यमूर्धदण्डं च पञ्चमं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}उद्युक्तदण्डा राजानस्तत्र यान्ति पराभवम् ॥ </poem>}}<noinclude></noinclude> dvvgswkt7atztdzllbq51hfp9tnps2d 341395 341394 2022-07-25T13:04:32Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|ण्डलं सुभिक्षजननम् । रौद्राद्यमपि चतुष्टयं द्वितीयं सुभिक्षजननमेव । मघाद्यं पञ्चर्क्षं तृतीयं शस्यम् । स्वात्याद्यं पञ्चनक्षत्रं चतुर्थमभयप्रदम् । शाकात् पञ्चर्क्षं पञ्चमं च रोगजननम् । धनिष्ठाद्यं षड्नक्षत्रं वसमतिवृद्धिकरम् ।}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरण्यादीनि चत्वारि प्रथमं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}सर्वभूतहितं नाम क्षेमसौभिक्षवर्षदम् ॥ {{gap}}शाल्वाधिपः शूरसेनः पीड्यते मगधाधिपः । {{gap}}मत्स्याधिपः शिम्बिपतिर्गवां रोगं च निर्दिशेत् ॥ {{gap}}आर्द्रादिरोहिणीं नाम द्वितीयं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}चण्डातिवर्षी पर्जन्यः सर्वशस्यानि भावयेत् ॥ {{gap}}क्षेमारोग्यसुभिक्षैश्च मोदन्ते सर्वतः प्रजाः । {{gap}}कलिङ्गाश्मकविप्राणामनयस्तत्र जायते ॥ {{gap}}मघादिदारुणं नाम्ना तृतीयं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}अहितं सर्वभूतानां दारुणव्याधिसंकुलम् ॥ {{gap}}संजातान्यपि नश्यन्ति सर्वशस्यानि चेतिभिः । {{gap}}उद्योगाश्चापि जायन्ते वायुरग्निश्च कुप्यति ॥ {{gap}}वैरोचनं चतुर्थं तु खात्याद्यं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}शिवाभिवर्षी पर्जन्यः शर्वशस्यानि भावयेत् ॥ {{gap}}सुभिक्षं जायते लोकं सन्धिं कुर्वन्ति पार्थिवाः । {{gap}}यज्ञोत्सवसमाजैश्च प्रजा नन्दति भूरिशः ॥ {{gap}}ज्येष्ठाद्यमूर्धदण्डं च पञ्चमं शुक्रमण्डलम् । {{gap}}उद्युक्तदण्डा राजानस्तत्र यान्ति पराभवम् ॥ </poem>}}<noinclude></noinclude> gj7bpe8r8fpxjpdfd1nht5d2ux8n51s 104 125178 341401 340462 2022-07-26T04:58:56Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३४}} }}</noinclude>{{bold|{{gap}}जायन्ते विविधा रोगा दुर्भिक्षं चापि जायते । {{gap}}वैश्वानरपथे ह्येष मण्डलः स्यादवृष्टिमान् ॥ {{gap}}षट्कं षट्कं श्रविष्ठादि मण्डलं तीक्ष्णसंज्ञितम् । {{gap}}तत्रोत्तमा शस्यसम्पद्वर्षते वाऽतितीक्ष्णतः ।}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरणीपूर्वं मण्डलमृक्षचतुष्कं सुभिक्षकरमाद्यम् । {{gap}}बङ्गाङ्गमगधवाह्लिककलिङ्गदेशेष्वभयजननम् ॥ {{gap}}अत्रोदितमारोहेद्ग्रहोऽपरो यदि सितं ततो हन्यात् । {{gap}}भद्राश्वशूरसेनकयौर्धेयककोटिवर्षनृपान् ॥ {{gap}}भचतुष्टयमार्द्राद्यं द्वितीयममिताखुशस्यसम्पत्यै । {{gap}}विप्राणामशुभकरं विशेषतः क्रूरचेष्टानाम् ॥ {{gap}}अन्येनात्र क्रान्ते म्लेच्छाटविकश्वजीविगोमन्तान् । {{gap}}गोनर्दनीशूद्रान् वैदेहाँश्चामयः स्पृशति ॥ {{gap}}विचरन् मघादिपञ्चकमुदितः शस्यप्रणाशकृच्छुकः । {{gap}}क्षुत्तस्करभयजननो नीचोन्नतिसङ्गरकरश्च ॥ {{gap}}पित्र्याचेऽवष्टब्धो हन्त्यश्मकनाविकान् शवरशूद्रान । {{gap}}पौड्रापरान्त्यमौलिक<ref>शूलिक इति अ. ।</ref> वनवासिद्रविडसामुद्रान् ॥ {{gap}}स्वात्याद्यं भत्रितयं मण्डलमेतच्चतुर्थमभयकरम् । {{gap}}ब्रह्मक्षत्रसुभिक्षाभिवृद्धये मित्रभेदाय ॥ {{gap}}अत्राक्तान्ते मृत्युः किरातभर्तुः पिनष्टि चेक्ष्वाकून् । {{gap}}प्रत्यन्तावन्तिपुलिन्दतङ्गणाशूरसेनाँश्च ॥ {{gap}}ज्येष्ठाद्यं पञ्चर्क्षं क्षुत्तस्कररोगदं प्रवाधयति ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> gkeckt8q90sqvtq47ofmcfwwvxsm0rq 341402 341401 2022-07-26T04:59:56Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३४}} }}</noinclude><poem>{{bold|{{gap}}जायन्ते विविधा रोगा दुर्भिक्षं चापि जायते । {{gap}}वैश्वानरपथे ह्येष मण्डलः स्यादवृष्टिमान् ॥ {{gap}}षट्कं षट्कं श्रविष्ठादि मण्डलं तीक्ष्णसंज्ञितम् । {{gap}}तत्रोत्तमा शस्यसम्पद्वर्षते वाऽतितीक्ष्णतः ।}}</poem> <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भरणीपूर्वं मण्डलमृक्षचतुष्कं सुभिक्षकरमाद्यम् । {{gap}}बङ्गाङ्गमगधवाह्लिककलिङ्गदेशेष्वभयजननम् ॥ {{gap}}अत्रोदितमारोहेद्ग्रहोऽपरो यदि सितं ततो हन्यात् । {{gap}}भद्राश्वशूरसेनकयौर्धेयककोटिवर्षनृपान् ॥ {{gap}}भचतुष्टयमार्द्राद्यं द्वितीयममिताखुशस्यसम्पत्यै । {{gap}}विप्राणामशुभकरं विशेषतः क्रूरचेष्टानाम् ॥ {{gap}}अन्येनात्र क्रान्ते म्लेच्छाटविकश्वजीविगोमन्तान् । {{gap}}गोनर्दनीशूद्रान् वैदेहाँश्चामयः स्पृशति ॥ {{gap}}विचरन् मघादिपञ्चकमुदितः शस्यप्रणाशकृच्छुकः । {{gap}}क्षुत्तस्करभयजननो नीचोन्नतिसङ्गरकरश्च ॥ {{gap}}पित्र्याचेऽवष्टब्धो हन्त्यश्मकनाविकान् शवरशूद्रान । {{gap}}पौड्रापरान्त्यमौलिक<ref>शूलिक इति अ. ।</ref> वनवासिद्रविडसामुद्रान् ॥ {{gap}}स्वात्याद्यं भत्रितयं मण्डलमेतच्चतुर्थमभयकरम् । {{gap}}ब्रह्मक्षत्रसुभिक्षाभिवृद्धये मित्रभेदाय ॥ {{gap}}अत्राक्तान्ते मृत्युः किरातभर्तुः पिनष्टि चेक्ष्वाकून् । {{gap}}प्रत्यन्तावन्तिपुलिन्दतङ्गणाशूरसेनाँश्च ॥ {{gap}}ज्येष्ठाद्यं पञ्चर्क्षं क्षुत्तस्कररोगदं प्रवाधयति ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> ckv6nz87ct9dm3oawkoadoqhg4qwf6m 104 125179 341404 340471 2022-07-26T05:03:54Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३६|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}काश्मीराश्मकमत्स्यान् सचारुदेवीमवन्ती च ॥ {{gap}}अत्रारोहेद्द्रविडाभीराम्बष्ठत्रिगर्त्तसौराष्ट्रान् {{gap}}नाशयति सिन्धुसौवीरकाँश्च काशीश्वरस्य वधः ॥ {{gap}}षष्ठं षण्नक्षत्रं शुभमेतन्मण्डलं धनिष्ठाद्यम् । {{gap}}भूरिधनगोकुलाकुलमनल्पधान्यं क्वचित् सभयम् ॥ {{gap}}अत्रारोहेच्छौलिकगान्धारावन्तयः प्रपीड्यन्ते । वैदेहवधः प्रत्यन्तयवनशकदासपरिवृद्धिः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु वैरोचनाख्यं चतुर्थमण्डलं चित्राद्यमाह । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यरोहितदारुणवैरोचनोर्ध्वदण्डतीक्ष्णानि षण्मण्डलानि । तत्र भरण्यादीनि चत्वारि चतुर्नक्षत्राणि । ज्येष्ठाश्रविष्टाद्ये द्वे पञ्चषण्नक्षत्रे । अथेतैषु मण्डलेषु प्रविचरन् क्रमात् गोब्रह्मचारिनृपपत्नी तनयसुहृद्भूपालप्रजानामुपतापाय ।तथैवोदयास्तमयौ कुर्वन् प्रथमेऽतीव सुभिक्षायाङ्गबङ्गशवरकलिङ्गाननयैः स्पृशति। अत्रैवान्यग्रहारूढोऽसौ माञ्जिष्ठपुरुषादशृरसेनपट्टच्चरपण्यागाराभावाय । द्वितीयेऽन्नसम्पत्प्रदोऽवन्त्यमकमालवपाण्ड्य कैकयोपद्रवाय। तृतीये शकसौराष्ट्रनृपानयायान्यग्रहारूढः काश्मीरयवनक्षुद्रमालवकिरातशकाननयेन युनक्ति । चतुर्थेषु वर्षशस्यक्षेमाणि विधत्ते । अन्यग्रहारूढः सुभगान् शिक्षिताँश्चोपतापयति । पञ्चमे मगधान् शूद्रान् जनननयैः स्पृशति । अत्रैवान्यग्रहारूढो व्याधिभयदुर्भिक्षाय वर्षाणि सृजति । विशेषतस्तु कुरुपाञ्चलशाल्वेयशूरसेनपटच्चराहारप्रभृतयोऽभिपीड्यन्ते । षष्ठे बालगर्भान् बालशूद्रान् हिनस्ति । यद्यारोहेत तदा काम्बोजैः सैन्धवो नृपतिः पराजायेत । आवन्त्यश्मकाधिपती चोपस्सृज्येते । }}<noinclude></noinclude> pulnh9nhicymr8uqg07s0f7ls7s7hda 341405 341404 2022-07-26T05:04:21Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३६|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}काश्मीराश्मकमत्स्यान् सचारुदेवीमवन्ती च ॥ {{gap}}अत्रारोहेद्द्रविडाभीराम्बष्ठत्रिगर्त्तसौराष्ट्रान् {{gap}}नाशयति सिन्धुसौवीरकाँश्च काशीश्वरस्य वधः ॥ {{gap}}षष्ठं षण्नक्षत्रं शुभमेतन्मण्डलं धनिष्ठाद्यम् । {{gap}}भूरिधनगोकुलाकुलमनल्पधान्यं क्वचित् सभयम् ॥ {{gap}}अत्रारोहेच्छौलिकगान्धारावन्तयः प्रपीड्यन्ते । {{gap}}वैदेहवधः प्रत्यन्तयवनशकदासपरिवृद्धिः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु वैरोचनाख्यं चतुर्थमण्डलं चित्राद्यमाह । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यरोहितदारुणवैरोचनोर्ध्वदण्डतीक्ष्णानि षण्मण्डलानि । तत्र भरण्यादीनि चत्वारि चतुर्नक्षत्राणि । ज्येष्ठाश्रविष्टाद्ये द्वे पञ्चषण्नक्षत्रे । अथेतैषु मण्डलेषु प्रविचरन् क्रमात् गोब्रह्मचारिनृपपत्नी तनयसुहृद्भूपालप्रजानामुपतापाय ।तथैवोदयास्तमयौ कुर्वन् प्रथमेऽतीव सुभिक्षायाङ्गबङ्गशवरकलिङ्गाननयैः स्पृशति। अत्रैवान्यग्रहारूढोऽसौ माञ्जिष्ठपुरुषादशृरसेनपट्टच्चरपण्यागाराभावाय । द्वितीयेऽन्नसम्पत्प्रदोऽवन्त्यमकमालवपाण्ड्य कैकयोपद्रवाय। तृतीये शकसौराष्ट्रनृपानयायान्यग्रहारूढः काश्मीरयवनक्षुद्रमालवकिरातशकाननयेन युनक्ति । चतुर्थेषु वर्षशस्यक्षेमाणि विधत्ते । अन्यग्रहारूढः सुभगान् शिक्षिताँश्चोपतापयति । पञ्चमे मगधान् शूद्रान् जनननयैः स्पृशति । अत्रैवान्यग्रहारूढो व्याधिभयदुर्भिक्षाय वर्षाणि सृजति । विशेषतस्तु कुरुपाञ्चलशाल्वेयशूरसेनपटच्चराहारप्रभृतयोऽभिपीड्यन्ते । षष्ठे बालगर्भान् बालशूद्रान् हिनस्ति । यद्यारोहेत तदा काम्बोजैः सैन्धवो नृपतिः पराजायेत । आवन्त्यश्मकाधिपती चोपस्सृज्येते । }}<noinclude></noinclude> e08itwrnt8wozlkcf8c5hz32ahoojul 104 125180 341406 340476 2022-07-26T05:11:56Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"* ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold{{gap}}|प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}} {{rule}} *२३ अ. २६ श्लो. ।<noinclude></noinclude> 86ccjbnznfcf780ssur1sbtuyxq8lyi 341407 341406 2022-07-26T05:12:48Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"* ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold{{gap}}|प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}} {{rule}} *२३ अ. २६ श्लो. ।<noinclude></noinclude> 7wtiz3wygy3x21tvdimv5k43ak42hzy 341408 341407 2022-07-26T05:13:46Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"* ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यम-मध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold{{gap}}प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}} {{rule}} *२३ अ. २६ श्लो. ।<noinclude></noinclude> i6fqvyjfafbz88cx8fip4df8i8cunrs 341409 341408 2022-07-26T05:15:54Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"* ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यम-मध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold| प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}}<noinclude></noinclude> cn603cb9m9nlqosfxrl9dhy2hejw9hu 341410 341409 2022-07-26T05:17:56Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"<ref>२३ अ. २६ श्लो. ।</ref> ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यम-मध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold| {{gap}}प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}}<noinclude></noinclude> t1ndr9eg1pebmimdfw4gn5mazus8ad8 341411 341410 2022-07-26T05:18:39Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।|right=१३७}}}}</noinclude><small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभम् । {{gap}}पित्र्याद्यं पूर्वस्यां शेषाणि यथोक्तफलदानि ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}आद्यमेव मण्डलं वातमार्गमाहुस्तीक्ष्णम्। व्यालमार्गमूर्ध्वदण्डं वैश्वानरमृते श्रवणात् । वातमागंगोऽतिरूक्षो वातरिक्ताम्भोदाशनिदः । व्यालेन विषाग्निचौरप्राबल्यम् । वैश्वानरेण तीत्रवर्णनिग्रहकर्त्ता च ।}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“वैश्वानरपथे शुक्रो ह्यतिचारं चचार ह"<ref>२३ अ. २६ श्लो. ।</ref> ।}} <small>अथास्यायनक्रमेण पञ्चमार्गानाह पराशरः । तद्यथा ।</small> {{bold|{{gap}}प्राक्प्रतीच्योरुदयास्तमयादुदङ्मध्यदारुणास्त्रयो मार्गास्तेषां दक्षिणोत्तरमध्यमोत्तरमध्यम-मध्यमदक्षिणा गत्यन्तरालदेशं पञ्चधा विभज्य पञ्च मार्गाः कल्पनीयाः ।}} <small>{{gap}}एतदुक्तं भवति । दक्षिणायनादनुलोमविलोमाभ्यां षट्त्रिंशद्भिरंशकैकत्तरमध्यमोत्तरमध्यममध्यमदक्षिण-दक्षिणाः पञ्च मार्गा भवन्तीति । एतेष्वस्तमितत्य भार्गवस्यक्रमेणास्तदिन्याह ।</small> <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}प्रागस्तमित उत्तरोत्तरमध्यमध्यमानुत्तरदक्षिणेषु मार्गेषु पञ्चपञ्चाशत्षष्टिपञ्चसप्तत्येकाशीतिनवति-भिर्दिवसैः पश्चाद्दर्सनमुपैति। प्रतीच्यामस्तमितः षडष्टद्वाशपञ्चदशचतुर्विंशतिभिरहोभिः प्रागुदयते । अन्यथा जगदशिवकरो भवति।}} <small>अथोदयास्तफलम् । तत्र पराशरः ।</small> {{bold| {{gap}}प्रागुदितो नवभिर्मासैरेकविंशतिनक्षत्राणि चरति । प्रतीच्यामष्टभिरेकोनविंशतिनक्षत्राण्याप्तः शुभाशुभफलः ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> q4br8uqahqia5xo7099te6u6w1bnqx9 104 125181 341418 340478 2022-07-26T05:33:32Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३८|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}कार्त्तिके तु यदा मासि कुरुतेऽस्तमनोदयौ । {{gap}}तदाऽह्नां नवतिं पूर्णां देवो भुवि न वर्षति ॥</poem>}} <small>काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कृष्णपक्षे पञ्चदशीचतुर्दश्यष्टमीषु च । {{gap}}शुक्रो यदोदयं कुर्यात् तदा वृष्टिं विमुञ्चति ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चतुर्दशे पञ्चदशेऽथ वाऽष्टमे तमिस्रपक्षस्य तिथौ भृगोः सुतः । {{gap}}यदा व्रजेद्दर्शनमस्तमेव वा तदा मही वारिमयी च लक्ष्यते ॥</poem>}} {{bold|अत्रानुक्तविशेषशान्तिषु भार्गवोत्पातेषु भार्गवपूजापूर्विका प्रभूतकनकान्नगोमहीदानादिका सामान्यशान्तिरौत्पातिकफलगुरुलाघवमवगम्य कर्त्तव्या ।}} <small>फलपाकसमयो गार्गीये ।</small> {{bold|षण्मसिकस्त्वौशनसः -इति ।}} <small>इति द्वाराजाधिराजनिश्शङ्कशङ्करश्रीमद्वल्लालसेनदेवविरचितेऽद्भुतसागरे भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।</small> {{bold|अथ शनैश्चराद्भुतावर्त्तः।}} <small>तत्र शुभसूचकशनैश्चरलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|<poem>पाण्डुः स्निग्धोऽमलः श्यामो विशुद्धार्चिः शनैश्चरः । मार्गस्थश्चापि सव्यश्च नक्षत्राद्धित इष्यते ॥</poem>}} <small>मार्गस्थञ्चापि सव्यश्चेति । उत्तरमार्गस्थ इत्यर्थः ।</small> <small>येषामयं स्वामी तेषामेवंविधो विशेषेण हितो विपरीतो विशेषेण विपरीतः शनैश्चरस्वामिकान्याह यवनेश्वरः ।</small> {{bold|आनर्त्तवाहाहन<ref>मृतदाहनं च इति छ. ।</ref> वृद्धनीचपुंस्त्वोनसत्त्वालसदीक्षितानाम् ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> ibve2f0jm48snfu6iot052tzxkdv2fz 341419 341418 2022-07-26T05:36:24Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३८|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}कार्त्तिके तु यदा मासि कुरुतेऽस्तमनोदयौ । {{gap}}तदाऽह्नां नवतिं पूर्णां देवो भुवि न वर्षति ॥</poem>}} <small>काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कृष्णपक्षे पञ्चदशीचतुर्दश्यष्टमीषु च । {{gap}}शुक्रो यदोदयं कुर्यात् तदा वृष्टिं विमुञ्चति ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चतुर्दशे पञ्चदशेऽथ वाऽष्टमे तमिस्रपक्षस्य तिथौ भृगोः सुतः । {{gap}}यदा व्रजेद्दर्शनमस्तमेव वा तदा मही वारिमयी च लक्ष्यते ॥</poem>}} {{bold|{{gap}}अत्रानुक्तविशेषशान्तिषु भार्गवोत्पातेषु भार्गवपूजापूर्विका प्रभूतकनकान्नगोमहीदानादिका सामान्यशान्तिरौत्पातिकफलगुरुलाघवमवगम्य कर्त्तव्या ।}} <small>फलपाकसमयो गार्गीये ।</small> {{bold|{{gap}}षण्मसिकस्त्वौशनसः -इति ।}} <small>इति द्वाराजाधिराजनिश्शङ्कशङ्करश्रीमद्वल्लालसेनदेवविरचितेऽद्भुतसागरे भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।</small> {{bold|अथ शनैश्चराद्भुतावर्त्तः।}} <small>तत्र शुभसूचकशनैश्चरलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}पाण्डुः स्निग्धोऽमलः श्यामो विशुद्धार्चिः शनैश्चरः । {{gap}}मार्गस्थश्चापि सव्यश्च नक्षत्राद्धित इष्यते ॥</poem>}} <small>मार्गस्थञ्चापि सव्यश्चेति । उत्तरमार्गस्थ इत्यर्थः ।</small> <small>येषामयं स्वामी तेषामेवंविधो विशेषेण हितो विपरीतो विशेषेण विपरीतः शनैश्चरस्वामिकान्याह यवनेश्वरः ।</small> {{bold|आनर्त्तवाहाहन<ref>मृतदाहनं च इति छ. ।</ref> वृद्धनीचपुंस्त्वोनसत्त्वालसदीक्षितानाम् ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> 1ka88z2on3taudebmpii8aiqe1pg3cj 341420 341419 2022-07-26T05:37:46Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१३८|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}कार्त्तिके तु यदा मासि कुरुतेऽस्तमनोदयौ । {{gap}}तदाऽह्नां नवतिं पूर्णां देवो भुवि न वर्षति ॥</poem>}} <small>काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कृष्णपक्षे पञ्चदशीचतुर्दश्यष्टमीषु च । {{gap}}शुक्रो यदोदयं कुर्यात् तदा वृष्टिं विमुञ्चति ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>चतुर्दशे पञ्चदशेऽथ वाऽष्टमे तमिस्रपक्षस्य तिथौ भृगोः सुतः । यदा व्रजेद्दर्शनमस्तमेव वा तदा मही वारिमयी च लक्ष्यते ॥</poem>}} {{bold|{{gap}}अत्रानुक्तविशेषशान्तिषु भार्गवोत्पातेषु भार्गवपूजापूर्विका प्रभूतकनकान्नगोमहीदानादिका सामान्यशान्तिरौत्पातिकफलगुरुलाघवमवगम्य कर्त्तव्या ।}} <small>फलपाकसमयो गार्गीये ।</small> {{bold|{{gap}}षण्मसिकस्त्वौशनसः -इति ।}} <small>इति द्वाराजाधिराजनिश्शङ्कशङ्करश्रीमद्वल्लालसेनदेवविरचितेऽद्भुतसागरे भार्गवाद्भुतावर्त्तः ।</small> {{bold|अथ शनैश्चराद्भुतावर्त्तः।}} <small>तत्र शुभसूचकशनैश्चरलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}पाण्डुः स्निग्धोऽमलः श्यामो विशुद्धार्चिः शनैश्चरः । {{gap}}मार्गस्थश्चापि सव्यश्च नक्षत्राद्धित इष्यते ॥</poem>}} <small>मार्गस्थञ्चापि सव्यश्चेति । उत्तरमार्गस्थ इत्यर्थः ।</small> <small>येषामयं स्वामी तेषामेवंविधो विशेषेण हितो विपरीतो विशेषेण विपरीतः शनैश्चरस्वामिकान्याह यवनेश्वरः ।</small> {{bold|आनर्त्तवाहाहन<ref>मृतदाहनं च इति छ. ।</ref> वृद्धनीचपुंस्त्वोनसत्त्वालसदीक्षितानाम् ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> flvpkw2370fbexwi06sw6isxaqqtf4r 104 125182 341423 340486 2022-07-26T05:45:38Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१३९}}}}</noinclude>{{bold|विद्धान्नदासाञ्जनसीसलौहकाष्ठायसानां प्रभुरर्कसूनुः ॥}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|सरस्वती यत्र गता प्रणाशं वेदस्मृती मालवकं सुराष्ट्रम्। पाश्चात्यदेशो विदिशाननं च शौरेः स्मृतं पुष्करमर्बुदं च ॥}} काश्यपस्तु । {{bold|<poem>{{gap}}अर्बुदो रैवतगिरिः सौराष्ट्राभीरकास्तथा । {{gap}}ऋतुभुजो प्रभासं सरस्वती दक्षिणा दिशः<ref>सरस्वती पश्चिमाशा प्रभासं कुरुजाङ्गलम् । इति अ. ।</ref>॥ {{gap}}आनर्त्तशूद्रविदिशः खलतैलिकनीचकोः । {{gap}}वेदस्मृती शौकरिका मलिनश्च नदीतटम् ॥ {{gap}}दुःशीलकाः शाकुनिका पशुपालवधास्तथा । {{gap}}पाखण्डिनश्च वैतण्डा निर्गुण्डा शवराः शकाः ॥ {{gap}}विरूपाः कटुतिक्ताश्च रसायनविघातकाः । {{gap}}पुलिन्दास्तस्कराः सर्पा महिषोष्ट्रखरा अपि ॥ {{gap}}चणका वातला वल्लाः पुंस्त्वसत्त्वविवर्जिताः । {{gap}}काकगृद्धशृगालानां मृगाणां च शनैश्वरः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अनर्त्तार्बुदपुष्करसौराष्ट्राभीरशुद्ररैवतकाः । {{gap}}नष्टा यस्मिन् देशे सरस्वती पश्चिमो देशः ॥ {{gap}}कुरुभूमिजाः प्रभासं विदिशा वेदस्मृती नदीतटजाः । {{gap}}खलमलिननीचतैलिकविहीनसत्त्वोपहतपुंस्काः ॥ {{gap}}बन्धनशाकुनिकाशुचिकैवर्त्तविरूपवृद्धशूकरिकाः । {{gap}}गणपूज्यस्खलितव्रतशवरपुलिन्दार्थपरिहीनाः ॥ {{gap}}कटुतिक्तरसायनविधवयोषितो भुजगतस्करमहिष्यः ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> ek1bygeorb191s5ve3oxxkvtx6k9stj 341424 341423 2022-07-26T05:46:06Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१३९}}}}</noinclude>{{bold|विद्धान्नदासाञ्जनसीसलौहकाष्ठायसानां प्रभुरर्कसूनुः ॥}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|सरस्वती यत्र गता प्रणाशं वेदस्मृती मालवकं सुराष्ट्रम्। पाश्चात्यदेशो विदिशाननं च शौरेः स्मृतं पुष्करमर्बुदं च ॥}} काश्यपस्तु । {{bold|<poem>{{gap}}अर्बुदो रैवतगिरिः सौराष्ट्राभीरकास्तथा । {{gap}}ऋतुभुजो प्रभासं सरस्वती दक्षिणा दिशः<ref>सरस्वती पश्चिमाशा प्रभासं कुरुजाङ्गलम् । इति अ. ।</ref>॥ {{gap}}आनर्त्तशूद्रविदिशः खलतैलिकनीचकोः । {{gap}}वेदस्मृती शौकरिका मलिनश्च नदीतटम् ॥ {{gap}}दुःशीलकाः शाकुनिका पशुपालवधास्तथा । {{gap}}पाखण्डिनश्च वैतण्डा निर्गुण्डा शवराः शकाः ॥ {{gap}}विरूपाः कटुतिक्ताश्च रसायनविघातकाः । {{gap}}पुलिन्दास्तस्कराः सर्पा महिषोष्ट्रखरा अपि ॥ {{gap}}चणका वातला वल्लाः पुंस्त्वसत्त्वविवर्जिताः । {{gap}}काकगृद्धशृगालानां मृगाणां च शनैश्वरः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अनर्त्तार्बुदपुष्करसौराष्ट्राभीरशुद्ररैवतकाः । {{gap}}नष्टा यस्मिन् देशे सरस्वती पश्चिमो देशः ॥ {{gap}}कुरुभूमिजाः प्रभासं विदिशा वेदस्मृती नदीतटजाः । {{gap}}खलमलिननीचतैलिकविहीनसत्त्वोपहतपुंस्काः ॥ {{gap}}बन्धनशाकुनिकाशुचिकैवर्त्तविरूपवृद्धशूकरिकाः । {{gap}}गणपूज्यस्खलितव्रतशवरपुलिन्दार्थपरिहीनाः ॥ {{gap}}कटुतिक्तरसायनविधवयोषितो भुजगतस्करमहिष्यः ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> r73oxawo51wfdpivvsoohzciig0nzhh 341425 341424 2022-07-26T05:46:48Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१३९}}}}</noinclude>{{bold|विद्धान्नदासाञ्जनसीसलौहकाष्ठायसानां प्रभुरर्कसूनुः ॥}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> <poem>{{bold|सरस्वती यत्र गता प्रणाशं वेदस्मृती मालवकं सुराष्ट्रम्। पाश्चात्यदेशो विदिशाननं च शौरेः स्मृतं पुष्करमर्बुदं च ॥}}</poem> काश्यपस्तु । {{bold|<poem>{{gap}}अर्बुदो रैवतगिरिः सौराष्ट्राभीरकास्तथा । {{gap}}ऋतुभुजो प्रभासं सरस्वती दक्षिणा दिशः<ref>सरस्वती पश्चिमाशा प्रभासं कुरुजाङ्गलम् । इति अ. ।</ref>॥ {{gap}}आनर्त्तशूद्रविदिशः खलतैलिकनीचकोः । {{gap}}वेदस्मृती शौकरिका मलिनश्च नदीतटम् ॥ {{gap}}दुःशीलकाः शाकुनिका पशुपालवधास्तथा । {{gap}}पाखण्डिनश्च वैतण्डा निर्गुण्डा शवराः शकाः ॥ {{gap}}विरूपाः कटुतिक्ताश्च रसायनविघातकाः । {{gap}}पुलिन्दास्तस्कराः सर्पा महिषोष्ट्रखरा अपि ॥ {{gap}}चणका वातला वल्लाः पुंस्त्वसत्त्वविवर्जिताः । {{gap}}काकगृद्धशृगालानां मृगाणां च शनैश्वरः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अनर्त्तार्बुदपुष्करसौराष्ट्राभीरशुद्ररैवतकाः । {{gap}}नष्टा यस्मिन् देशे सरस्वती पश्चिमो देशः ॥ {{gap}}कुरुभूमिजाः प्रभासं विदिशा वेदस्मृती नदीतटजाः । {{gap}}खलमलिननीचतैलिकविहीनसत्त्वोपहतपुंस्काः ॥ {{gap}}बन्धनशाकुनिकाशुचिकैवर्त्तविरूपवृद्धशूकरिकाः । {{gap}}गणपूज्यस्खलितव्रतशवरपुलिन्दार्थपरिहीनाः ॥ {{gap}}कटुतिक्तरसायनविधवयोषितो भुजगतस्करमहिष्यः ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> fhwrrpm73x6t89sbdwi9c12fusin2u3 104 125183 341433 340489 2022-07-26T06:23:29Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}खरकरभचणकवातुलमाषतिलाश्चार्कपुत्रस्य ॥}} <small>अशुभसूचकशनिलक्षणमाह वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वपुष्मान्रश्मिमाली च चन्द्रसूर्यसमीपगः । {{gap}}नातीव च विनिर्भाति नित्यं च परिवेषवान् ॥ {{gap}}भवत्यथ सधूमश्च यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}राजानश्च विनश्यन्ति तदा देशाश्च मानुषाः ॥ {{gap}}कृष्णः कषायवर्णो वा पीतको लोहितोऽपि वा । {{gap}}श्यामो वा धम्रवर्णो वा वैश्वानरपथे स्थितः ॥ {{gap}}त्रीणि वर्षाणि नक्षत्रं पीडयन्नुपगच्छति । {{gap}}तदा देशो निराधारः शून्यो भवति नित्यशः ॥</poem>}} <small>अथ वर्गफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वैदूर्यकान्तिरमलः शुभदः प्रजानां {{gap}}बालात सोकुसुमवर्णनिभश्च शस्तः । {{gap}}पञ्चापि वर्णमुपगच्छति तत्सवर्णान् {{gap}}सूर्यात्मजः क्षपयतीति मुनिप्रवादः ॥</poem>}} <small>तथा च पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}यद्यद्ववर्णस्तत्तवर्णविनाशको भवति ।}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भवत्यर्कात्मजे रूक्षे श्यामपीतारुणप्रभे । {{gap}}तदाऽत्मजानां भावानां क्षुच्छस्त्रानिकृतं भयम् ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}नीलपीतः क्षुधे । रक्तभस्मचित्रवर्णः शस्त्रर्वैरदोऽण्डजनिहन्ता- इति ।}} <small>शस्त्रदो वैरदश्चेति सम्बन्धः । रक्तादिवर्णत्रयस्यैतत्क्रमेण फलत्रयम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|अण्डजहा रविजो यदि चित्रः क्षुद्भयकृद्यदि पीतममूखः ।}}<noinclude></noinclude> qtv03caxvmy1hds0ub9a4trpmslokp9 341434 341433 2022-07-26T06:24:23Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}खरकरभचणकवातुलमाषतिलाश्चार्कपुत्रस्य ॥}} <small>अशुभसूचकशनिलक्षणमाह वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वपुष्मान्रश्मिमाली च चन्द्रसूर्यसमीपगः । {{gap}}नातीव च विनिर्भाति नित्यं च परिवेषवान् ॥ {{gap}}भवत्यथ सधूमश्च यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}राजानश्च विनश्यन्ति तदा देशाश्च मानुषाः ॥ {{gap}}कृष्णः कषायवर्णो वा पीतको लोहितोऽपि वा । {{gap}}श्यामो वा धम्रवर्णो वा वैश्वानरपथे स्थितः ॥ {{gap}}त्रीणि वर्षाणि नक्षत्रं पीडयन्नुपगच्छति । {{gap}}तदा देशो निराधारः शून्यो भवति नित्यशः ॥</poem>}} <small>अथ वर्गफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वैदूर्यकान्तिरमलः शुभदः प्रजानां {{gap}}बालात सोकुसुमवर्णनिभश्च शस्तः । {{gap}}पञ्चापि वर्णमुपगच्छति तत्सवर्णान् {{gap}}सूर्यात्मजः क्षपयतीति मुनिप्रवादः ॥</poem>}} <small>तथा च पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}यद्यद्ववर्णस्तत्तवर्णविनाशको भवति ।}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भवत्यर्कात्मजे रूक्षे श्यामपीतारुणप्रभे । {{gap}}तदाऽत्मजानां भावानां क्षुच्छस्त्रानिकृतं भयम् ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}नीलपीतः क्षुधे । रक्तभस्मचित्रवर्णः शस्त्रर्वैरदोऽण्डजनिहन्ता- इति ।}} <small>शस्त्रदो वैरदश्चेति सम्बन्धः । रक्तादिवर्णत्रयस्यैतत्क्रमेण फलत्रयम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|अण्डजहा रविजो यदि चित्रः क्षुद्भयकृद्यदि पीतममूखः ।}}<noinclude></noinclude> ecshlz8p2u06d1qcekver85w91ix6ft 341435 341434 2022-07-26T06:24:55Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}खरकरभचणकवातुलमाषतिलाश्चार्कपुत्रस्य ॥}} <small>अशुभसूचकशनिलक्षणमाह वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वपुष्मान्रश्मिमाली च चन्द्रसूर्यसमीपगः । {{gap}}नातीव च विनिर्भाति नित्यं च परिवेषवान् ॥ {{gap}}भवत्यथ सधूमश्च यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}राजानश्च विनश्यन्ति तदा देशाश्च मानुषाः ॥ {{gap}}कृष्णः कषायवर्णो वा पीतको लोहितोऽपि वा । {{gap}}श्यामो वा धम्रवर्णो वा वैश्वानरपथे स्थितः ॥ {{gap}}त्रीणि वर्षाणि नक्षत्रं पीडयन्नुपगच्छति । {{gap}}तदा देशो निराधारः शून्यो भवति नित्यशः ॥</poem>}} <small>अथ वर्गफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वैदूर्यकान्तिरमलः शुभदः प्रजानां {{gap}}बालात सोकुसुमवर्णनिभश्च शस्तः । {{gap}}पञ्चापि वर्णमुपगच्छति तत्सवर्णान् {{gap}}सूर्यात्मजः क्षपयतीति मुनिप्रवादः ॥</poem>}} <small>तथा च पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}यद्यद्ववर्णस्तत्तवर्णविनाशको भवति ।}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भवत्यर्कात्मजे रूक्षे श्यामपीतारुणप्रभे । {{gap}}तदाऽत्मजानां भावानां क्षुच्छस्त्रानिकृतं भयम् ॥</poem>}} <small>पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}नीलपीतः क्षुधे । रक्तभस्मचित्रवर्णः शस्त्रर्वैरदोऽण्डजनिहन्ता- इति ।}} <small>शस्त्रदो वैरदश्चेति सम्बन्धः । रक्तादिवर्णत्रयस्यैतत्क्रमेण फलत्रयम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|अण्डजहा रविजो यदि चित्रः क्षुद्भयकृद्यदि पीतममूखः ।}}<noinclude></noinclude> e7y2l6azb8hzd1qxa6gfr9z2veze0r2 104 125194 341437 340524 2022-07-26T06:52:20Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४१}}</noinclude>{{bold|शस्त्रयाय न रक्तसवर्णो भस्मनिभो बहुवैरकरश्च ॥}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मांसशोणितसंकाशो यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}अयुध्यमानाः शस्त्रेण वधमृच्छन्ति मानवाः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे मत्स्यपुराणे च हिरण्यकशिपुवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“शनैश्चरो लोहिताङ्गो लोहिताङ्गसमद्युतिः" <ref>४६ अ, १२ श्लो. ।</ref>॥}} <small>अथ नक्षत्रचारफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|यद्देशद्रव्यपुरुषनक्षत्रेषु शौरिर्विचरति तत्पीडावहो भवति ।}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}यस्मिन्नक्षे विचरति सौरो बलवान्छुभैरयुतदृष्टः । {{gap}}तद्देशजन्यकर्मद्रव्यघ्नोऽतीव पापयुतः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणानिलहस्ताभरणीभाग्योपगः सुतोऽर्कस्य । {{gap}}प्रचुरसलिलोपगूढां करोति धात्रों यदि स्निग्धः ॥</poem>}} <small>तथा च गर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}याम्यवायव्यसावित्र्यरौद्रश्रवणसंस्थितः । {{gap}}भवेत् स्निधवपुः सौरो मार्गो चैवातिवर्षदः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अहिवरुणपुरन्दरदैवतेषु सुक्षेमकृन्न चातिजलम् । {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिकरो मूले प्रत्येकमपि वक्ष्ये ॥</poem>}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पवारुणमहेन्द्रनक्षत्रेषु च संस्थितः । {{gap}}स्निग्धः सौरः क्षेमकरो नातिवर्षं प्रमुञ्चति ॥ {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिदो मूलं सूर्यपुत्रः समाश्रितः ।</poem>}} <small>विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}सौम्यत्वाष्ट्रविष्ठासु स्थिते सौरे महीक्षितः ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> ecl8gtpqu389742t4v3ql1ncvkhtcm0 341438 341437 2022-07-26T06:53:58Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४१}}</noinclude>{{bold|शस्त्रयाय न रक्तसवर्णो भस्मनिभो बहुवैरकरश्च ॥}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मांसशोणितसंकाशो यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}अयुध्यमानाः शस्त्रेण वधमृच्छन्ति मानवाः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे मत्स्यपुराणे च हिरण्यकशिपुवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“शनैश्चरो लोहिताङ्गो लोहिताङ्गसमद्युतिः" <ref>४६ अ, १२ श्लो. ।</ref>॥}} <small>अथ नक्षत्रचारफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|यद्देशद्रव्यपुरुषनक्षत्रेषु शौरिर्विचरति तत्पीडावहो भवति ।}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}यस्मिन्नक्षे विचरति सौरो बलवान्छुभैरयुतदृष्टः । {{gap}}तद्देशजन्यकर्मद्रव्यघ्नोऽतीव पापयुतः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणानिलहस्ताभरणीभाग्योपगः सुतोऽर्कस्य । {{gap}}प्रचुरसलिलोपगूढां करोति धात्रों यदि स्निग्धः ॥</poem>}} <small>तथा च गर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}याम्यवायव्यसावित्र्यरौद्रश्रवणसंस्थितः । {{gap}}भवेत् स्निधवपुः सौरो मार्गो चैवातिवर्षदः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अहिवरुणपुरन्दरदैवतेषु सुक्षेमकृन्न चातिजलम् । {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिकरो मूले प्रत्येकमपि वक्ष्ये ॥</poem>}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पवारुणमहेन्द्रनक्षत्रेषु च संस्थितः । {{gap}}स्निग्धः सौरः क्षेमकरो नातिवर्षं प्रमुञ्चति ॥ {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिदो मूलं सूर्यपुत्रः समाश्रितः ।</poem>}} <small>विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}सौम्यत्वाष्ट्रविष्ठासु स्थिते सौरे महीक्षितः ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> hvsy4uscpokjr6b8fo124xbq0bxyuaq 341439 341438 2022-07-26T06:54:29Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४१}}}}</noinclude>{{bold|शस्त्रयाय न रक्तसवर्णो भस्मनिभो बहुवैरकरश्च ॥}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मांसशोणितसंकाशो यदा स्यात् तु शनैश्वरः । {{gap}}अयुध्यमानाः शस्त्रेण वधमृच्छन्ति मानवाः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे मत्स्यपुराणे च हिरण्यकशिपुवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“शनैश्चरो लोहिताङ्गो लोहिताङ्गसमद्युतिः" <ref>४६ अ, १२ श्लो. ।</ref>॥}} <small>अथ नक्षत्रचारफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|यद्देशद्रव्यपुरुषनक्षत्रेषु शौरिर्विचरति तत्पीडावहो भवति ।}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}यस्मिन्नक्षे विचरति सौरो बलवान्छुभैरयुतदृष्टः । {{gap}}तद्देशजन्यकर्मद्रव्यघ्नोऽतीव पापयुतः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणानिलहस्ताभरणीभाग्योपगः सुतोऽर्कस्य । {{gap}}प्रचुरसलिलोपगूढां करोति धात्रों यदि स्निग्धः ॥</poem>}} <small>तथा च गर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}याम्यवायव्यसावित्र्यरौद्रश्रवणसंस्थितः । {{gap}}भवेत् स्निधवपुः सौरो मार्गो चैवातिवर्षदः ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अहिवरुणपुरन्दरदैवतेषु सुक्षेमकृन्न चातिजलम् । {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिकरो मूले प्रत्येकमपि वक्ष्ये ॥</poem>}} <small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पवारुणमहेन्द्रनक्षत्रेषु च संस्थितः । {{gap}}स्निग्धः सौरः क्षेमकरो नातिवर्षं प्रमुञ्चति ॥ {{gap}}क्षुच्छस्त्रावृष्टिदो मूलं सूर्यपुत्रः समाश्रितः ।</poem>}} <small>विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|{{gap}}सौम्यत्वाष्ट्रविष्ठासु स्थिते सौरे महीक्षितः ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> kxd6s6kv9mrm8xmm63mczeormvnl7kr 104 125196 341441 340526 2022-07-26T07:07:55Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}सर्वे पीडां समृच्छन्ति जना यान्ति यमालयम् ॥}} <small>अथ प्रत्येकनक्षत्रचारफलं वराहसंहितायाम्</small> {{bold|<poem>{{gap}}तुरगतुरगोपचारककविवैद्यामात्यहाऽर्कजोऽश्विगतः । {{gap}}याम्ये नर्त्तकवादकोगेयज्ञक्षुद्रनैकृतिकान् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अश्विन्यामश्वारोहाश्वपालवैद्यामात्यकविनायकान् । भरणीषु {{gap}}वादकगायननर्त्तकक्षुद्रनैकृतिकान् पीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}बहुलास्थे पीड्यन्ते सौरेऽग्न्युपजोविनश्चमूपाश्च । {{gap}}रोहिण्यां कोशलमद्रकाशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आग्नेये प्रविचरन्नर्कजोऽग्निस्थलशूरसेना हिताग्निलोहकारधात्वाकराङ्गनाशौण्डिकाग्न्युपजिविन उपतापयति । प्राजापत्ये मद्रकपाञ्चालकाशिकोशलाङ्गशाकटिकाश्चालोड्यन्ते<ref>कन्यकाश्चोपताप्यन्ते अ. ।</ref>।}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“रोहिणीं पीडयन्नेव स्थितो राजन् शनैश्वरः”<ref>२ अ. ३२ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}यद्यपि 'चारेण पीडां कुरुतेऽर्कपुत्रः' - इत्येन चारमात्रेण शनैश्चरः पीडयतीत्युक्तं तथाऽपि कुरुपाण्डवसैन्यवधस्य गुरुत्वादत्र रोहिणीपीडनमवगन्तव्यम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रोहिणीशकटमर्कनन्दनो यदि भिनत्ति रुधिरोऽथ वा शिखी । किं वदामि यदनिष्टसागरे जगदशेषमुपयाति संक्षयम् ॥</poem>}} गर्गः । {{bold|<poem>{{gap}}रोहिणीशकटं भौमो भिनत्यर्कसुतोऽथ वा । {{gap}}केतुर्वा जगतो ब्रूयात् प्रलयं समुपस्थितम् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}मृगशिरसि वत्सयाजकयजमानार्यजनमध्यदेशाश्च ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 124ccdgqldk7z1b5wksfrzz39zv46s1 341442 341441 2022-07-26T07:08:33Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}सर्वे पीडां समृच्छन्ति जना यान्ति यमालयम् ॥}} <small>अथ प्रत्येकनक्षत्रचारफलं वराहसंहितायाम्</small> {{bold|<poem>{{gap}}तुरगतुरगोपचारककविवैद्यामात्यहाऽर्कजोऽश्विगतः । {{gap}}याम्ये नर्त्तकवादकोगेयज्ञक्षुद्रनैकृतिकान् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अश्विन्यामश्वारोहाश्वपालवैद्यामात्यकविनायकान् । भरणीषु {{gap}}वादकगायननर्त्तकक्षुद्रनैकृतिकान् पीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}बहुलास्थे पीड्यन्ते सौरेऽग्न्युपजोविनश्चमूपाश्च । {{gap}}रोहिण्यां कोशलमद्रकाशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आग्नेये प्रविचरन्नर्कजोऽग्निस्थलशूरसेना हिताग्निलोहकारधात्वाकराङ्गनाशौण्डिकाग्न्युपजिविन उपतापयति । प्राजापत्ये मद्रकपाञ्चालकाशिकोशलाङ्गशाकटिकाश्चालोड्यन्ते<ref>कन्यकाश्चोपताप्यन्ते अ. ।</ref>।}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“रोहिणीं पीडयन्नेव स्थितो राजन् शनैश्वरः”<ref>२ अ. ३२ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}यद्यपि 'चारेण पीडां कुरुतेऽर्कपुत्रः' - इत्येन चारमात्रेण शनैश्चरः पीडयतीत्युक्तं तथाऽपि कुरुपाण्डवसैन्यवधस्य गुरुत्वादत्र रोहिणीपीडनमवगन्तव्यम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रोहिणीशकटमर्कनन्दनो यदि भिनत्ति रुधिरोऽथ वा शिखी । किं वदामि यदनिष्टसागरे जगदशेषमुपयाति संक्षयम् ॥</poem>}} गर्गः । {{bold|<poem>{{gap}}रोहिणीशकटं भौमो भिनत्यर्कसुतोऽथ वा । {{gap}}केतुर्वा जगतो ब्रूयात् प्रलयं समुपस्थितम् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}मृगशिरसि वत्सयाजकयजमानार्यजनमध्यदेशाश्च ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 4qqszndc7reu284h9a5v2eotrya2h74 341443 341442 2022-07-26T07:09:21Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}सर्वे पीडां समृच्छन्ति जना यान्ति यमालयम् ॥}} <small>अथ प्रत्येकनक्षत्रचारफलं वराहसंहितायाम्</small> {{bold|<poem>{{gap}}तुरगतुरगोपचारककविवैद्यामात्यहाऽर्कजोऽश्विगतः । {{gap}}याम्ये नर्त्तकवादकोगेयज्ञक्षुद्रनैकृतिकान् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अश्विन्यामश्वारोहाश्वपालवैद्यामात्यकविनायकान् । भरणीषु वादकगायननर्त्तकक्षुद्रनैकृतिकान् पीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}बहुलास्थे पीड्यन्ते सौरेऽग्न्युपजोविनश्चमूपाश्च । {{gap}}रोहिण्यां कोशलमद्रकाशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आग्नेये प्रविचरन्नर्कजोऽग्निस्थलशूरसेना हिताग्निलोहकारधात्वाकराङ्गनाशौण्डिकाग्न्युपजिविन उपतापयति । प्राजापत्ये मद्रकपाञ्चालकाशिकोशलाङ्गशाकटिकाश्चालोड्यन्ते<ref>कन्यकाश्चोपताप्यन्ते अ. ।</ref>।}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“रोहिणीं पीडयन्नेव स्थितो राजन् शनैश्वरः”<ref>२ अ. ३२ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}यद्यपि 'चारेण पीडां कुरुतेऽर्कपुत्रः' - इत्येन चारमात्रेण शनैश्चरः पीडयतीत्युक्तं तथाऽपि कुरुपाण्डवसैन्यवधस्य गुरुत्वादत्र रोहिणीपीडनमवगन्तव्यम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रोहिणीशकटमर्कनन्दनो यदि भिनत्ति रुधिरोऽथ वा शिखी । किं वदामि यदनिष्टसागरे जगदशेषमुपयाति संक्षयम् ॥</poem>}} गर्गः । {{bold|<poem>{{gap}}रोहिणीशकटं भौमो भिनत्यर्कसुतोऽथ वा । {{gap}}केतुर्वा जगतो ब्रूयात् प्रलयं समुपस्थितम् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}मृगशिरसि वत्सयाजकयजमानार्यजनमध्यदेशाश्च ।</poem>}}<noinclude></noinclude> giokaquw0f3xe2g9jsbfbaai4kojxfi 341445 341443 2022-07-26T07:10:09Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}सर्वे पीडां समृच्छन्ति जना यान्ति यमालयम् ॥}} <small>अथ प्रत्येकनक्षत्रचारफलं वराहसंहितायाम्</small> {{bold|<poem>{{gap}}तुरगतुरगोपचारककविवैद्यामात्यहाऽर्कजोऽश्विगतः । {{gap}}याम्ये नर्त्तकवादकोगेयज्ञक्षुद्रनैकृतिकान् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अश्विन्यामश्वारोहाश्वपालवैद्यामात्यकविनायकान् । भरणीषु वादकगायननर्त्तकक्षुद्रनैकृतिकान् पीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}बहुलास्थे पीड्यन्ते सौरेऽग्न्युपजोविनश्चमूपाश्च । {{gap}}रोहिण्यां कोशलमद्रकाशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आग्नेये प्रविचरन्नर्कजोऽग्निस्थलशूरसेना हिताग्निलोहकारधात्वाकराङ्गनाशौण्डिकाग्न्युपजिविन उपतापयति । प्राजापत्ये मद्रकपाञ्चालकाशिकोशलाङ्गशाकटिकाश्चालोड्यन्ते<ref>कन्यकाश्चोपताप्यन्ते अ. ।</ref>।}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“रोहिणीं पीडयन्नेव स्थितो राजन् शनैश्वरः”<ref>२ अ. ३२ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}यद्यपि 'चारेण पीडां कुरुतेऽर्कपुत्रः' - इत्येन चारमात्रेण शनैश्चरः पीडयतीत्युक्तं तथाऽपि कुरुपाण्डवसैन्यवधस्य गुरुत्वादत्र रोहिणीपीडनमवगन्तव्यम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रोहिणीशकटमर्कनन्दनो यदि भिनत्ति रुधिरोऽथ वा शिखी । किं वदामि यदनिष्टसागरे जगदशेषमुपयाति संक्षयम् ॥</poem>}} गर्गः । {{bold|<poem>{{gap}}रोहिणीशकटं भौमो भिनत्यर्कसुतोऽथ वा । {{gap}}केतुर्वा जगतो ब्रूयात् प्रलयं समुपस्थितम् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}मृगशिरसि वत्सयाजकयजमानार्यजनमध्यदेशाश्च ।</poem>}}<noinclude></noinclude> jto4rvlejza78mw1byzslz5gudo4m4b 341446 341445 2022-07-26T07:10:50Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}सर्वे पीडां समृच्छन्ति जना यान्ति यमालयम् ॥}} <small>अथ प्रत्येकनक्षत्रचारफलं वराहसंहितायाम्</small> {{bold|<poem>{{gap}}तुरगतुरगोपचारककविवैद्यामात्यहाऽर्कजोऽश्विगतः । {{gap}}याम्ये नर्त्तकवादकोगेयज्ञक्षुद्रनैकृतिकान् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अश्विन्यामश्वारोहाश्वपालवैद्यामात्यकविनायकान् । भरणीषु वादकगायननर्त्तकक्षुद्रनैकृतिकान् पीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}बहुलास्थे पीड्यन्ते सौरेऽग्न्युपजोविनश्चमूपाश्च । {{gap}}रोहिण्यां कोशलमद्रकाशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आग्नेये प्रविचरन्नर्कजोऽग्निस्थलशूरसेना हिताग्निलोहकारधात्वाकराङ्गनाशौण्डिकाग्न्युपजिविन उपतापयति । प्राजापत्ये मद्रकपाञ्चालकाशिकोशलाङ्गशाकटिकाश्चालोड्यन्ते<ref>कन्यकाश्चोपताप्यन्ते अ. ।</ref>।}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“रोहिणीं पीडयन्नेव स्थितो राजन् शनैश्वरः”<ref>२ अ. ३२ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}यद्यपि 'चारेण पीडां कुरुतेऽर्कपुत्रः' - इत्येन चारमात्रेण शनैश्चरः पीडयतीत्युक्तं तथाऽपि कुरुपाण्डवसैन्यवधस्य गुरुत्वादत्र रोहिणीपीडनमवगन्तव्यम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रोहिणीशकटमर्कनन्दनो यदि भिनत्ति रुधिरोऽथ वा शिखी । किं वदामि यदनिष्टसागरे जगदशेषमुपयाति संक्षयम् ॥</poem>}} गर्गः । {{bold|<poem>{{gap}}रोहिणीशकटं भौमो भिनत्यर्कसुतोऽथ वा । {{gap}}केतुर्वा जगतो ब्रूयात् प्रलयं समुपस्थितम् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small><small></small> {{bold|<poem>{{gap}}मृगशिरसि वत्सयाजकयजमानार्यजनमध्यदेशाश्च ।</poem>}}<noinclude></noinclude> bblu0hmny2bobnkd1lgx7f65mjfxjfw 104 125197 341448 340527 2022-07-26T07:24:57Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४३}}}}</noinclude>{{bold|रौद्रे पारतदूरं<ref>रौद्रस्थे पारततर इति अ. ।</ref> मठतैलिकरजकचौराश्च ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|सौम्ये यजमानयाजकार्यजनमध्यदेशवत्सजनपदाः । रौद्रे पारतरमठतैलिकरजकदस्यवः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>आदित्ये पाञ्चनदप्रत्यन्तसुराष्ट्रसिन्धुसौवीराः । पुष्ये घाण्टिकघौषिकयवनवणिक्कितवकुसुमानि ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|आदित्ये सुराष्ट्रसिन्धुसौवीरपञ्चनदप्रत्यन्ता विधवाश्च । पुष्येषु पुष्यमाणवकघाण्टिकघौषिकपोतयात्रिपवनवणिग्दूतान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>सार्पे जलरुहसर्पाः पित्र्ये वाल्हीकचीनगान्धराः । मौलिक<ref>शुलिक इति अ. ।</ref> पारतवैश्याः कोष्ठागाराणि वणिजश्च ॥</poem>}} <small>पराशरश्च ।</small> {{bold|आश्लेषासु च सर्पाः सलिलजाः । मघासु मौलिकचीनगान्धारवैश्यपारतदरदशिविकोष्ठागाराणि ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । आर्यम्णे नृपगुडलवणभिक्षुकाम्बूनि तक्षशिला ॥</poem>}} <small>पराशरास्तु ।</small> {{bold|भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । आर्यम्णे नृपनृपतिपत्नीसुततिललवणगुडभिक्षकपूजककूर्चधरतक्षशिलादरदवासिनः ।}} <small>वराहसहितायाम् ।</small> {{bold|हस्ते नापितचाक्तिकचौरभिषक्सुचिकद्विपग्राहाः ।}}<noinclude></noinclude> m41u4tltm5s16fd6bwoy1dp8i2j48zk 341449 341448 2022-07-26T07:27:10Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४३}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}रौद्रे पारतदूरं<ref>रौद्रस्थे पारततर इति अ. ।</ref> मठतैलिकरजकचौराश्च ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}{{gap}}सौम्ये यजमानयाजकार्यजनमध्यदेशवत्सजनपदाः । रौद्रे पारतरमठतैलिकरजकदस्यवः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आदित्ये पाञ्चनदप्रत्यन्तसुराष्ट्रसिन्धुसौवीराः । {{gap}}पुष्ये घाण्टिकघौषिकयवनवणिक्कितवकुसुमानि ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आदित्ये सुराष्ट्रसिन्धुसौवीरपञ्चनदप्रत्यन्ता विधवाश्च । पुष्येषु पुष्यमाणवकघाण्टिकघौषिकपोतयात्रिपवनवणिग्दूतान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पे जलरुहसर्पाः पित्र्ये वाल्हीकचीनगान्धराः । {{gap}}मौलिक<ref>शुलिक इति अ. ।</ref> पारतवैश्याः कोष्ठागाराणि वणिजश्च ॥</poem>}} <small>पराशरश्च ।</small> {{bold|{{gap}}आश्लेषासु च सर्पाः सलिलजाः । मघासु मौलिकचीनगान्धारवैश्यपारतदरदशिविकोष्ठागाराणि ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । {{gap}}आर्यम्णे नृपगुडलवणभिक्षुकाम्बूनि तक्षशिला ॥</poem>}} <small>पराशरास्तु ।</small> {{bold|{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । आर्यम्णे नृपनृपतिपत्नीसुततिललवणगुडभिक्षकपूजककूर्चधरतक्षशिलादरदवासिनः ।}} <small>वराहसहितायाम् ।</small> {{bold|{{gap}}हस्ते नापितचाक्तिकचौरभिषक्सुचिकद्विपग्राहाः ।}}<noinclude></noinclude> 9uxh9dzabaomls3q3fpfesz01h7h0yz 341450 341449 2022-07-26T07:27:56Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४३}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}रौद्रे पारतदूरं<ref>रौद्रस्थे पारततर इति अ. ।</ref> मठतैलिकरजकचौराश्च ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}{{gap}}सौम्ये यजमानयाजकार्यजनमध्यदेशवत्सजनपदाः । रौद्रे पारतरमठतैलिकरजकदस्यवः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आदित्ये पाञ्चनदप्रत्यन्तसुराष्ट्रसिन्धुसौवीराः । {{gap}}पुष्ये घाण्टिकघौषिकयवनवणिक्कितवकुसुमानि ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आदित्ये सुराष्ट्रसिन्धुसौवीरपञ्चनदप्रत्यन्ता विधवाश्च । पुष्येषु पुष्यमाणवकघाण्टिकघौषिकपोतयात्रिपवनवणिग्दूतान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पे जलरुहसर्पाः पित्र्ये वाल्हीकचीनगान्धराः । {{gap}}मौलिक<ref>शुलिक इति अ. ।</ref> पारतवैश्याः कोष्ठागाराणि वणिजश्च ॥</poem>}} <small>पराशरश्च ।</small> {{bold|{{gap}}आश्लेषासु च सर्पाः सलिलजाः । मघासु मौलिकचीनगान्धारवैश्यपारतदरदशिविकोष्ठागाराणि ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । {{gap}}आर्यम्णे नृपगुडलवणभिक्षुकाम्बूनि तक्षशिला ॥</poem>}} <small>पराशरास्तु ।</small> {{bold|{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । आर्यम्णे नृपनृपतिपत्नी-सुततिललवणगुडभिक्षकपूजककूर्चधरतक्षशिलादरदवासिनः ।}} <small>वराहसहितायाम् ।</small> {{bold|{{gap}}हस्ते नापितचाक्तिकचौरभिषक्सुचिकद्विपग्राहाः ।}}<noinclude></noinclude> ggsm6zhewb8792e9zp5o17asopintq6 341451 341450 2022-07-26T07:28:24Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४३}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}रौद्रे पारतदूरं<ref>रौद्रस्थे पारततर इति अ. ।</ref> मठतैलिकरजकचौराश्च ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}{{gap}}सौम्ये यजमानयाजकार्यजनमध्यदेशवत्सजनपदाः । रौद्रे पारतरमठतैलिकरजकदस्यवः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आदित्ये पाञ्चनदप्रत्यन्तसुराष्ट्रसिन्धुसौवीराः । {{gap}}पुष्ये घाण्टिकघौषिकयवनवणिक्कितवकुसुमानि ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}आदित्ये सुराष्ट्रसिन्धुसौवीरपञ्चनदप्रत्यन्ता विधवाश्च । पुष्येषु पुष्यमाणवकघाण्टिकघौषिकपोतयात्रिपवनवणिग्दूतान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सार्पे जलरुहसर्पाः पित्र्ये वाल्हीकचीनगान्धराः । {{gap}}मौलिक<ref>शुलिक इति अ. ।</ref> पारतवैश्याः कोष्ठागाराणि वणिजश्च ॥</poem>}} <small>पराशरश्च ।</small> {{bold|{{gap}}आश्लेषासु च सर्पाः सलिलजाः । मघासु मौलिकचीनगान्धारवैश्यपारतदरदशिविकोष्ठागाराणि ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । {{gap}}आर्यम्णे नृपगुडलवणभिक्षुकाम्बूनि तक्षशिला ॥</poem>}} <small>पराशरास्तु ।</small> {{bold|{{gap}}भाग्ये रसविक्रयिकपण्यस्त्रीकन्यकामहाराष्ट्राः । आर्यम्णे नृपनृपतिपत्नीसुततिललवणगुडभि-क्षकपूजककूर्चधरतक्षशिलादरदवासिनः ।}} <small>वराहसहितायाम् ।</small> {{bold|{{gap}}हस्ते नापितचाक्तिकचौरभिषक्सुचिकद्विपग्राहाः ।}}<noinclude></noinclude> h947tn5p56oftdrevh6wcamww6qdrs5 104 125198 341452 340528 2022-07-26T07:36:42Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}बन्धक्यः कौशलका मालाकाराश्च पीड्यन्ते ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}हस्ते हस्तिहस्तिग्राहस्तेनभिषग्रजकसूचिकनापितमालाकारबन्धकीकोशलाः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चित्रास्थे प्रमदाजनलेखकचित्रज्ञचित्रभाण्डानि । {{gap}}स्वातौ मागधचरदूतसूतपोतप्लवनटाद्याः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}त्वाष्ट्रे प्रमदालेखकचित्रकरचित्रभाण्डानि । स्वातौ दूतचरसूतमागधप्लवकनटनर्त्तकगायकवादकपोतयात्रिकाः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ऐन्द्राग्नाख्ये त्रैगर्त्तचीनकौलूतकुङ्कुमं लाक्षा । {{gap}}शस्यान्यथ माञ्जिष्ठं कौसुम्भं च क्षयं याति ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}ऐन्द्राग्ने त्रिगर्त्तचीनकौलूतलाक्षाकुङ्कुमकुसुम्भमाञ्जिष्ठपीतकुसुमशस्यानि विग्रहकामाश्च ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मैत्रं कुलूततङ्गणखसकाश्मीराः समन्त्रीचकचराः । {{gap}}उपतापं यान्ति च घाण्टिका विभेदश्च मित्राणाम् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अनुराधासु खसतङ्गणकुलूतकाश्मीरसमचक्रिचरमन्त्रिघाण्टिकाः<ref>आलोचन्ते इति पूर्वसम्बन्धः ।</ref> । मित्रभेदं च विन्द्यान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ज्येष्ठासु नृपपुरोहितनृपसत्कृतशूरगणकुलश्रेण्यः । {{gap}}मूले च काशिकोशलपाञ्चालफलौषधीयोधाः ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> g2dhvic52u2jmojtc6ayf8gag57t7j5 341453 341452 2022-07-26T07:37:26Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}बन्धक्यः कौशलका मालाकाराश्च पीड्यन्ते ॥}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}हस्ते हस्तिहस्तिग्राहस्तेनभिषग्रजकसूचिकनापितमालाकारबन्धकीकोशलाः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चित्रास्थे प्रमदाजनलेखकचित्रज्ञचित्रभाण्डानि । {{gap}}स्वातौ मागधचरदूतसूतपोतप्लवनटाद्याः ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}त्वाष्ट्रे प्रमदालेखकचित्रकरचित्रभाण्डानि । स्वातौ दूतचरसूतमागधप्लवकनटनर्त्तक-गायकवादकपोतयात्रिकाः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ऐन्द्राग्नाख्ये त्रैगर्त्तचीनकौलूतकुङ्कुमं लाक्षा । {{gap}}शस्यान्यथ माञ्जिष्ठं कौसुम्भं च क्षयं याति ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}ऐन्द्राग्ने त्रिगर्त्तचीनकौलूतलाक्षाकुङ्कुमकुसुम्भमाञ्जिष्ठपीतकुसुमशस्यानि विग्रहकामाश्च ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मैत्रं कुलूततङ्गणखसकाश्मीराः समन्त्रीचकचराः । {{gap}}उपतापं यान्ति च घाण्टिका विभेदश्च मित्राणाम् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}अनुराधासु खसतङ्गणकुलूतकाश्मीरसमचक्रिचरमन्त्रिघाण्टिकाः<ref>आलोचन्ते इति पूर्वसम्बन्धः ।</ref> । मित्रभेदं च विन्द्यान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ज्येष्ठासु नृपपुरोहितनृपसत्कृतशूरगणकुलश्रेण्यः । {{gap}}मूले च काशिकोशलपाञ्चालफलौषधीयोधाः ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> dbnv904w14zvmgc7ukw8penlzngl8jx 104 125199 341468 340529 2022-07-26T09:16:40Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४५}}</noinclude><small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}ऐन्द्रे जातिगणकुलश्रेणीज्येष्ठनृपनृपतिसत्कृतपुरोहितान्<ref>पीडयन्तीति शेषः ।</ref> ।}} {{bold|मूले काशिकोशलपाञ्चालमूलफलौषधीयोधान् ।}} <small>वराहसंहितायांम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आप्यंऽङ्गबङ्गकोशलगिरिव्रजा मगधपुण्ड्रमिथिलाश्च । {{gap}}उपतापं यान्ति जनाः वसन्ति ये ताम्रलिप्त्यां च ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|म्रलिप्तिवापूर्वाषाढास्वङ्गमगधबङ्गपुण्ड्रकोशलमिथिलागिरिव्रजतासिनः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> <poem>{{bold|{{gap}}विश्वेश्वरेऽर्कपुत्रश्वरन् दशार्णान् निहन्ति यवनाँश्च । {{gap}}उज्जयिनीं शवरान् पारियात्रकान् कुन्तिभोजाँश्च ॥}}</poem> <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}उत्तरास्ववन्तिशवरकुन्तिभोजदशार्णयवनपारियात्रिकान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणे तु गजाधिकृतान् विप्राग्र्यभिषक्पुरोहितकलिङ्गान् । {{gap}}वसुभे मगधेशजयो वृद्धिश्च धनेष्वधिकृतानाम् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}वैष्णवेऽग्निवेशकलिङ्गेशविद्विद्विप्राश्रमभिषग्राजाधिकृतपुरोहितान् । श्रविष्ठासु मगधाधिपतिविजयाय विविधवसुनिचयाय तदधिकृतानां देशाँश्च निपीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}साजे शतभिषजि भिषक् कविशौण्डिकपण्यनीतिवार्त्ताँश्च । {{gap}}आहिर्बुध्न्ये नद्यो यानकराः स्त्रीहिरण्यं न ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|शतभिषजि भिषङ्मद्यसुरासवक्रयविक्रयवनितोपजीविदस्यु-}} {{rule}}<noinclude></noinclude> o1vlwdo57s0qxn9g20ao3pnwdbuqn5r 341469 341468 2022-07-26T09:19:08Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४५}}}}</noinclude><small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}ऐन्द्रे जातिगणकुलश्रेणीज्येष्ठनृपनृपतिसत्कृतपुरोहितान्<ref>पीडयन्तीति शेषः ।</ref> ।}} {{bold|मूले काशिकोशलपाञ्चालमूलफलौषधीयोधान् ।}} <small>वराहसंहितायांम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आप्यंऽङ्गबङ्गकोशलगिरिव्रजा मगधपुण्ड्रमिथिलाश्च । {{gap}}उपतापं यान्ति जनाः वसन्ति ये ताम्रलिप्त्यां च ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|पूर्वाषाढास्वङ्गमगधबङ्गपुण्ड्रकोशलमिथिलागिरिव्रजतासिनः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> <poem>{{bold|{{gap}}विश्वेश्वरेऽर्कपुत्रश्वरन् दशार्णान् निहन्ति यवनाँश्च । {{gap}}उज्जयिनीं शवरान् पारियात्रकान् कुन्तिभोजाँश्च ॥}}</poem> <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}उत्तरास्ववन्तिशवरकुन्तिभोजदशार्णयवनपारियात्रिकान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणे तु गजाधिकृतान् विप्राग्र्यभिषक्पुरोहितकलिङ्गान् । {{gap}}वसुभे मगधेशजयो वृद्धिश्च धनेष्वधिकृतानाम् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}वैष्णवेऽग्निवेशकलिङ्गेशविद्विद्विप्राश्रमभिषग्राजाधिकृतपुरोहितान् । श्रविष्ठासु मगधाधिपतिविजयाय विविधवसुनिचयाय तदधिकृतानां देशाँश्च निपीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}साजे शतभिषजि भिषक् कविशौण्डिकपण्यनीतिवार्त्ताँश्च । {{gap}}आहिर्बुध्न्ये नद्यो यानकराः स्त्रीहिरण्यं न ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|शतभिषजि भिषङ्मद्यसुरासवक्रयविक्रयवनितोपजीविदस्यु-}} {{rule}}<noinclude></noinclude> mrvtd3ncm8dggnho92wwgjbb2wikxys 341470 341469 2022-07-26T09:20:00Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४५}}}}</noinclude><small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}ऐन्द्रे जातिगणकुलश्रेणीज्येष्ठनृपनृपतिसत्कृतपुरोहितान्<ref>पीडयन्तीति शेषः ।</ref> ।}} {{bold|मूले काशिकोशलपाञ्चालमूलफलौषधीयोधान् ।}} <small>वराहसंहितायांम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}आप्यंऽङ्गबङ्गकोशलगिरिव्रजा मगधपुण्ड्रमिथिलाश्च । {{gap}}उपतापं यान्ति जनाः वसन्ति ये ताम्रलिप्त्यां च ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|पूर्वाषाढास्वङ्गमगधबङ्गपुण्ड्रकोशलमिथिलागिरिव्रजतासिनः ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> <poem>{{bold|{{gap}}विश्वेश्वरेऽर्कपुत्रश्वरन् दशार्णान् निहन्ति यवनाँश्च । {{gap}}उज्जयिनीं शवरान् पारियात्रकान् कुन्तिभोजाँश्च ॥}}</poem> <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}उत्तरास्ववन्तिशवरकुन्तिभोजदशार्णयवनपारियात्रिकान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}श्रवणे तु गजाधिकृतान् विप्राग्र्यभिषक्पुरोहितकलिङ्गान् । {{gap}}वसुभे मगधेशजयो वृद्धिश्च धनेष्वधिकृतानाम् ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}वैष्णवेऽग्निवेशकलिङ्गेशविद्विद्विप्राश्रमभिषग्राजाधिकृतपुरोहितान् । श्रविष्ठासु मगधाधिपतिविजयाय विविधवसुनिचयाय तदधिकृतानां देशाँश्च निपीडयति ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}साजे शतभिषजि भिषक् कविशौण्डिकपण्यनीतिवार्त्ताँश्च । {{gap}}आहिर्बुध्न्ये नद्यो यानकराः स्त्रीहिरण्यं न ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|शतभिषजि भिषङ्मद्यसुरासवक्रयविक्रयवनितोपजीविदस्यु-}} {{rule}}<noinclude></noinclude> o9f3hky1p457ldutfmpdklpkkrzn5oi 104 125200 341471 340530 2022-07-26T09:41:38Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४३|center=अद्भुतसागरे}}}}{{bold|}}</noinclude>{{bold|पाखण्डिनिवासिनः । प्राक्प्रौष्ठपदायां द्रविडकैवर्त्तावन्तिचोलपाण्ड्यसिंहलमहेन्द्रनगनिवासिनः । उत्तरायां स्त्रीहिरण्यनिचयतस्करशमीधान्यनदनदीयानयुग्यकरान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रेवत्यां राजभृतः क्रौञ्चद्वीपाश्रिताः शरच्छस्यम् । शवराश्च निपीड्यन्ते यवनाश्च शनैश्चरे चरति ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|रेवत्यां शरच्छस्यराजभृतकशवरवनवासिक्रौञ्चद्वीपनिवासिनः ।}} <small>अथ नक्षत्रचारविशेषफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>एकर्क्षचरो वर्षाच्छुभप्रदो द्विभगतिश्च मध्यफलः । त्रिभगतिरधमफलकरो दिनकरतनयो विनिर्दिष्टः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>एकर्क्षचारी वर्षात् त स्निग्धो मन्दगतिग्रहः । क्षेमशस्यसुभिक्षाणामाख्याता द्विगुणं चरन् ॥ प्रजाहितानां भावानां विदध्यान्मध्यमं गुणम् । त्रिनक्षत्रगतं चारं यदा सौरो निषेविते ॥ तदा भयान्युदीर्यन्ते धूमकेतुरुदेति वा । यदि चोर्ध्वं सनक्षत्रं सौरः प्रत्यवसर्पति ॥ समस्तानां भयं विद्यात् तदा चित्रं च वर्षति ।</poem>}} <small>अथ मार्गफलम् । तत्र वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>कुर्यात् प्रजानां सौभिक्षमुत्तरं मार्गमास्थितः । दुर्भिक्षं चाग्निमूच्छीं च दक्षिणं मार्गमास्थितः ॥ चरन् कृत्तिकारोहिण्योरुत्तरे चापि दारुणः ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|सममन्यैर्मार्गफलमन्यत्रार्द्रासावित्रश्रवणयाम्यानिलभाग्येभ्यः ।}}<noinclude></noinclude> 1r83yyxnsaqor93hozow3es2lazr0o3 341472 341471 2022-07-26T09:42:33Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४३|center=अद्भुतसागरे}}}}{{bold|}}</noinclude>{{bold|पाखण्डिनिवासिनः । प्राक्प्रौष्ठपदायां द्रविडकैवर्त्तावन्तिचोलपाण्ड्यसिंहलमहेन्द्रनगनिवासिनः । उत्तरायां स्त्रीहिरण्यनिचयतस्करशमीधान्यनदनदीयानयुग्यकरान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>रेवत्यां राजभृतः क्रौञ्चद्वीपाश्रिताः शरच्छस्यम् । शवराश्च निपीड्यन्ते यवनाश्च शनैश्चरे चरति ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|रेवत्यां शरच्छस्यराजभृतकशवरवनवासिक्रौञ्चद्वीपनिवासिनः ।}} <small>अथ नक्षत्रचारविशेषफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>एकर्क्षचरो वर्षाच्छुभप्रदो द्विभगतिश्च मध्यफलः । त्रिभगतिरधमफलकरो दिनकरतनयो विनिर्दिष्टः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>एकर्क्षचारी वर्षात् त स्निग्धो मन्दगतिग्रहः । क्षेमशस्यसुभिक्षाणामाख्याता द्विगुणं चरन् ॥ प्रजाहितानां भावानां विदध्यान्मध्यमं गुणम् । त्रिनक्षत्रगतं चारं यदा सौरो निषेविते ॥ तदा भयान्युदीर्यन्ते धूमकेतुरुदेति वा । यदि चोर्ध्वं सनक्षत्रं सौरः प्रत्यवसर्पति ॥ समस्तानां भयं विद्यात् तदा चित्रं च वर्षति ।</poem>}} <small>अथ मार्गफलम् । तत्र वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>कुर्यात् प्रजानां सौभिक्षमुत्तरं मार्गमास्थितः । दुर्भिक्षं चाग्निमूच्छीं च दक्षिणं मार्गमास्थितः ॥ चरन् कृत्तिकारोहिण्योरुत्तरे चापि दारुणः ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|सममन्यैर्मार्गफलमन्यत्रार्द्रासावित्रश्रवणयाम्यानिलभाग्येभ्यः ।}}<noinclude></noinclude> ir6p78vicnqg5yd2gr54jdgz2cc8998 341473 341472 2022-07-26T09:43:53Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४३|center=अद्भुतसागरे}}}}{{bold|}}</noinclude>{{bold|पाखण्डिनिवासिनः । प्राक्प्रौष्ठपदायां द्रविडकैवर्त्तावन्तिचोलपाण्ड्यसिंहलमहेन्द्रनगनिवासिनः । उत्तरायां स्त्रीहिरण्यनिचयतस्करशमीधान्यनदनदीयानयुग्यकरान् ।}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}रेवत्यां राजभृतः क्रौञ्चद्वीपाश्रिताः शरच्छस्यम् । {{gap}}शवराश्च निपीड्यन्ते यवनाश्च शनैश्चरे चरति ॥</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|रेवत्यां शरच्छस्यराजभृतकशवरवनवासिक्रौञ्चद्वीपनिवासिनः ।}} <small>अथ नक्षत्रचारविशेषफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}एकर्क्षचरो वर्षाच्छुभप्रदो द्विभगतिश्च मध्यफलः । {{gap}}त्रिभगतिरधमफलकरो दिनकरतनयो विनिर्दिष्टः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}एकर्क्षचारी वर्षात् त स्निग्धो मन्दगतिग्रहः । {{gap}}क्षेमशस्यसुभिक्षाणामाख्याता द्विगुणं चरन् ॥ {{gap}}प्रजाहितानां भावानां विदध्यान्मध्यमं गुणम् । {{gap}}त्रिनक्षत्रगतं चारं यदा सौरो निषेविते ॥ {{gap}}तदा भयान्युदीर्यन्ते धूमकेतुरुदेति वा । {{gap}}यदि चोर्ध्वं सनक्षत्रं सौरः प्रत्यवसर्पति ॥ {{gap}}समस्तानां भयं विद्यात् तदा चित्रं च वर्षति ।</poem>}} <small>अथ मार्गफलम् । तत्र वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कुर्यात् प्रजानां सौभिक्षमुत्तरं मार्गमास्थितः । {{gap}}दुर्भिक्षं चाग्निमूच्छीं च दक्षिणं मार्गमास्थितः ॥ {{gap}}चरन् कृत्तिकारोहिण्योरुत्तरे चापि दारुणः ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|सममन्यैर्मार्गफलमन्यत्रार्द्रासावित्रश्रवणयाम्यानिलभाग्येभ्यः ।}}<noinclude></noinclude> 6sk9rqax3dj5s250zqx60lijj797ysr 104 125201 341475 340533 2022-07-26T09:57:18Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> <small>तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।</small> <small>अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> 199l8idzicfhdqytr77vudoithdkca7 341476 341475 2022-07-26T09:59:19Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।}} <small>{{gap}}अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | {{gap}}दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> qk7ohs97rs43srqydnoy3s14yisy3kb 341477 341476 2022-07-26T10:00:15Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।}} <small>{{gap}}अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | {{gap}}दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> drldye1yr42ce0waowee1qi8f5zinxg 341478 341477 2022-07-26T10:00:44Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।}} <small>{{gap}}अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | {{gap}}दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> csp0hwn41yzbubh2y9t8o0g4t4hfv1x 341479 341478 2022-07-26T10:01:52Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । {{gap}}तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ {{gap}}लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । {{gap}}व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>{{gap}}अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । {{gap}}यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । {{gap}}दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ {{gap}}विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । {{gap}}उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ {{gap}}पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।}} <small>{{gap}}अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | {{gap}}दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> d584hobubemkp4wmeu0alc1sijwf3mz 341480 341479 2022-07-26T10:02:14Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।|right=१४७}}}}</noinclude><small>{{gap}}अन्यत्रार्द्रेति । आर्द्रासावित्रयस्यानिलानां तीक्ष्णसम्भ्रमः । लम्बमाने पुरस्तादेव तेन भाग्यस्य चोग्रं वाऽस्य चोग्रं तदुत्तरेणापि गमनमशोभनम् । एवमशोभनमध्यपतित्वाच्छ्रवणस्य तदुत्तरगमनमप्यशोभनमिति ।</small> <small>वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नक्षत्रपृष्ठतः सौरो यदा प्रत्यक् प्रलम्बते । {{gap}}तदा भवति दुर्भिक्षमुत्तरेण तु संभ्रमः ॥ {{gap}}लम्बमाने पुरस्तात् तु भयं भवति शस्त्रतः । {{gap}}व्याधिस्तु सुमहायासो जायते दक्षिणाश्रये ॥</poem>}} <small>बहुनामायासं करोतीति सुमहायासाः ।</small> {{bold|{{gap}}अधस्ताद्राजमणरमुपरिष्टात् पराजयः ।}} <small>{{gap}}अथोदयास्तफलं विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}रौद्रे हस्ते तथा चाप्ये आहिर्बुध्न्ये शनैश्वरः । {{gap}}यदोदयं प्रपद्येत तदा नश्यन्ति पार्थिवाः ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}द्वयोर्नक्षत्रयोर्मध्ये यदोदेति शनैश्वरः । {{gap}}दिशानां मध्यदेशानां प्रत्यन्तानवमर्दति ॥ {{gap}}विरश्मिश्‍चोदितो हन्याद्दुष्टान् सर्वान् सुजातिषु । {{gap}}उदितो वा पुनः सौरो वैश्वानरपथे स्थितः ॥ {{gap}}पुरपर्वतदुर्गाणि कुधान्यानि च मर्दति ।</poem>}} <small>पराशरस्तु ।</small> {{bold|{{gap}}तस्याष्टाविंशतिवार्षिकः सप्तविंशतिनक्षत्रचारः । त्रिमार्गस्तत्र । प्रवासक्रमात् सप्तविंशतिस्त्रिंशदधिकोना चाहामन्यथा त्वहितः ।}} <small>{{gap}}अस्यार्थ: । प्रवासोऽस्तमयः । तत्समयोऽहां त्रिंशत् । अधिकोना एकेनाधिका ऊना वेति ।</small> <small>अथ वक्रफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्रागद्दारेषु चरन् रविपुत्रो नक्षत्रेषु करोति च वक्रम् | {{gap}}दुर्भिक्षं कुरुते भयमुग्रं मित्राणां च विरोधमवृष्टिम् ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> gdgf4izjgm56g68adhxf9u8rrqa6hj3 104 125202 341484 340545 2022-07-26T10:42:51Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४८|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude><small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}विलोमितगतिः सौरः प्राग्द्वारेषु यदा भवेत् । {{gap}}अनावृष्टिभयं घोरं दुर्भिक्षं मित्रविग्रहः ॥</poem>}} <small>विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राग्द्वारेषु चरँस्तेषु सौरो वक्रमियाद्यदि । {{gap}}पृथिवीं पीडयेत् सर्वां पूर्वदेशं विशेषतः ॥</poem>}} {{bold|{{gap}}अत्रानुक्तविशेषशान्तिषु शनैश्चरोत्पातेषु शनैश्चरपूजापूर्विका प्रभूतकनकान्नगोमहीदानादिका सामान्यशान्तिरौत्पातिकफलगुरुलाघवमवगम्य कर्त्तव्या ।}} <small>{{gap}}फलपाकसमयो वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|अब्देन शनेः इति ।}} <small>{{gap}}इति महाराजाधिराजनिश्शङ्कशङ्कर श्रीमद्वल्लालसेनदेवविरचितेऽद्भुतसागरे शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।</small> {{bold|{{center|अथ केत्वद्भुतावर्त्तः ।}}}} {{bold|<poem>{{gap}}पौर्णिमास्यां तु यदृक्षं तस्मात् पञ्चदशो रविः । {{gap}}रवेर्दादशगः केतुः केतोः सप्तमगो बुधः ॥ {{gap}}बुधाद्वितीयगः शुक्रः शुक्रादष्टमगः कुजः {{gap}}शनिः सुरगुरू राहुर्ज्ञेयाः शास्त्रात् स्थिरा नव ॥</poem>}} <small>तत्र शुभसूचककेतुलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}स्निग्धः प्रसन्नो विमलः प्रदक्षिणगतिस्तथा । {{gap}}दृश्यते येषु देशेषु शिवं तेवराषां विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|ह्रस्वस्तनुः प्रसन्नः स्निग्धत्वजुरचिरसंस्थितः शुक्लः ।}}<noinclude></noinclude> tpv98cvpabduhsp9qobvgsqq2fg59yb 341485 341484 2022-07-26T10:43:44Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१४८|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude><small>गर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}विलोमितगतिः सौरः प्राग्द्वारेषु यदा भवेत् । {{gap}}अनावृष्टिभयं घोरं दुर्भिक्षं मित्रविग्रहः ॥</poem>}} <small>विष्णुधर्मोत्तरे ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राग्द्वारेषु चरँस्तेषु सौरो वक्रमियाद्यदि । {{gap}}पृथिवीं पीडयेत् सर्वां पूर्वदेशं विशेषतः ॥</poem>}} {{bold|{{gap}}अत्रानुक्तविशेषशान्तिषु शनैश्चरोत्पातेषु शनैश्चरपूजापूर्विका प्रभूतकनकान्नगोमहीदानादिका सामान्यशान्तिरौत्पातिकफलगुरुलाघवमवगम्य कर्त्तव्या ।}} <small>{{gap}}फलपाकसमयो वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|अब्देन शनेः इति ।}} <small>{{gap}}इति महाराजाधिराजनिश्शङ्कशङ्कर श्रीमद्वल्लालसेनदेवविरचितेऽद्भुतसागरे शनैश्चराद्भुतावर्त्तः ।</small> {{bold|{{center|अथ केत्वद्भुतावर्त्तः ।}}}} {{bold|<poem>{{gap}}पौर्णिमास्यां तु यदृक्षं तस्मात् पञ्चदशो रविः । {{gap}}रवेर्दादशगः केतुः केतोः सप्तमगो बुधः ॥ {{gap}}बुधाद्वितीयगः शुक्रः शुक्रादष्टमगः कुजः {{gap}}शनिः सुरगुरू राहुर्ज्ञेयाः शास्त्रात् स्थिरा नव ॥</poem>}} <small>तत्र शुभसूचककेतुलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}स्निग्धः प्रसन्नो विमलः प्रदक्षिणगतिस्तथा । {{gap}}दृश्यते येषु देशेषु शिवं तेवराषां विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|ह्रस्वस्तनुः प्रसन्नः स्निग्धत्वजुरचिरसंस्थितः शुक्लः ।}}<noinclude></noinclude> cirv2zaf9sf3htdpyeiz59crl5hhtkh 104 125203 341487 340548 2022-07-26T11:29:08Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१४९}}}}</noinclude> {{bold|{{gap}}उदितो वाऽप्यभिवृष्टः सुभिक्षसौख्यावहः केतुः ॥}} <small>तथा च समाससंहितायाम्</small> {{bold|{{gap}}अचिरस्थितोऽभिवृष्टस्त्वृजुस्तनुः स्निग्धमूर्त्तिरुदगुदितः ।}} {{bold|{{gap}}ह्रस्वः स्मितः प्रसन्नः केतुर्लोकस्य भावाय ॥}} <small>येषामयं स्वामी तेषामेवम्भूतो विशेषेण शुभकर: । विपरीतो विशेषेण विपरीतकरः ।</small> <small>अशुभसूचककेतुलक्षणं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उक्तविपरीतिरूपो न शुभकरो धूमकेतुरुत्पन्नः । {{gap}}इन्द्रायुधानुकारी विशेषतो द्वित्रिचूडो वा ॥</poem>}} <small>वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}न शुभो विपरीतोऽतो विशेषतः शक्रचापसंकाशः । {{gap}}द्वित्रिचतुश्चूडो वा दक्षिणदिक्स्थश्च मृत्युकरः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे बाणयुद्धनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितोऽभवत् "<ref>११६ अ, ६४ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}केतुस्वामिकान्याह काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राकाराभ्युच्छ्रिताः शृङ्गगिरिस्था विजिगीषवः । {{gap}}प्रत्यन्तवासनिरताः परच्छिद्रविशारदाः ॥</poem>}} {{bold|<poem>{{gap}}मूर्खा विज्ञानहीनाश्च निर्मर्यादा नरास्तथा । {{gap}}परदाररता नीचाः केतोरेतान् विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}गिरिदुर्गपह्लवश्वेतहूणचोलावगाणमरुचीनाः । {{gap}}प्रत्यन्तनिग्रहेच्छा व्यवसायपराक्रमोपेताः ॥ {{gap}}परदारविवादरताः पररन्ध्रकुतूहला मदोत्सिकाः। {{gap}}मूर्खाधार्मिक विजिगीषवश्च केतोः समाख्याताः ॥</poem>}} <small>वटकणिकायां तु ।</small> {{bold|सिखिनो गिरिसंस्थितावगाणा मरुभूः पह्लवचोलसुह्महूणाः ।}}<noinclude></noinclude> n2lwt1kfo21jor7ri560qk12538lohl 341488 341487 2022-07-26T11:30:16Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१४९}}}}</noinclude> {{bold|{{gap}}उदितो वाऽप्यभिवृष्टः सुभिक्षसौख्यावहः केतुः ॥}} <small>तथा च समाससंहितायाम्</small> {{bold|{{gap}}अचिरस्थितोऽभिवृष्टस्त्वृजुस्तनुः स्निग्धमूर्त्तिरुदगुदितः ।}} {{bold|{{gap}}ह्रस्वः स्मितः प्रसन्नः केतुर्लोकस्य भावाय ॥}} <small>येषामयं स्वामी तेषामेवम्भूतो विशेषेण शुभकर: । विपरीतो विशेषेण विपरीतकरः ।</small> <small>अशुभसूचककेतुलक्षणं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उक्तविपरीतिरूपो न शुभकरो धूमकेतुरुत्पन्नः । {{gap}}इन्द्रायुधानुकारी विशेषतो द्वित्रिचूडो वा ॥</poem>}} <small>वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}न शुभो विपरीतोऽतो विशेषतः शक्रचापसंकाशः । {{gap}}द्वित्रिचतुश्चूडो वा दक्षिणदिक्स्थश्च मृत्युकरः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे बाणयुद्धनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितोऽभवत् "<ref>११६ अ, ६४ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}केतुस्वामिकान्याह काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राकाराभ्युच्छ्रिताः शृङ्गगिरिस्था विजिगीषवः । {{gap}}प्रत्यन्तवासनिरताः परच्छिद्रविशारदाः ॥</poem>}} {{bold|<poem>{{gap}}मूर्खा विज्ञानहीनाश्च निर्मर्यादा नरास्तथा । {{gap}}परदाररता नीचाः केतोरेतान् विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}गिरिदुर्गपह्लवश्वेतहूणचोलावगाणमरुचीनाः । {{gap}}प्रत्यन्तनिग्रहेच्छा व्यवसायपराक्रमोपेताः ॥ {{gap}}परदारविवादरताः पररन्ध्रकुतूहला मदोत्सिकाः। {{gap}}मूर्खाधार्मिक विजिगीषवश्च केतोः समाख्याताः ॥</poem>}} <small>वटकणिकायां तु</small> {{bold|सिखिनो गिरिसंस्थितावगाणा मरुभूः पह्लवचोलसुह्महूणाः ।}}<noinclude></noinclude> 392mm4a4yhg5femjiuhv09eg0knmuiq 341491 341488 2022-07-26T11:31:30Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१४९}}}}</noinclude> {{bold|{{gap}}उदितो वाऽप्यभिवृष्टः सुभिक्षसौख्यावहः केतुः ॥}} <small>तथा च समाससंहितायाम्</small> <poem>{{bold|{{gap}}अचिरस्थितोऽभिवृष्टस्त्वृजुस्तनुः स्निग्धमूर्त्तिरुदगुदितः ।}} {{bold|{{gap}}ह्रस्वः स्मितः प्रसन्नः केतुर्लोकस्य भावाय ॥}}</poem> <small>येषामयं स्वामी तेषामेवम्भूतो विशेषेण शुभकर: । विपरीतो विशेषेण विपरीतकरः ।</small> <small>अशुभसूचककेतुलक्षणं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उक्तविपरीतिरूपो न शुभकरो धूमकेतुरुत्पन्नः । {{gap}}इन्द्रायुधानुकारी विशेषतो द्वित्रिचूडो वा ॥</poem>}} <small>वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}न शुभो विपरीतोऽतो विशेषतः शक्रचापसंकाशः । {{gap}}द्वित्रिचतुश्चूडो वा दक्षिणदिक्स्थश्च मृत्युकरः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे बाणयुद्धनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितोऽभवत् "<ref>११६ अ, ६४ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}केतुस्वामिकान्याह काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राकाराभ्युच्छ्रिताः शृङ्गगिरिस्था विजिगीषवः । {{gap}}प्रत्यन्तवासनिरताः परच्छिद्रविशारदाः ॥</poem>}} {{bold|<poem>{{gap}}मूर्खा विज्ञानहीनाश्च निर्मर्यादा नरास्तथा । {{gap}}परदाररता नीचाः केतोरेतान् विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}गिरिदुर्गपह्लवश्वेतहूणचोलावगाणमरुचीनाः । {{gap}}प्रत्यन्तनिग्रहेच्छा व्यवसायपराक्रमोपेताः ॥ {{gap}}परदारविवादरताः पररन्ध्रकुतूहला मदोत्सिकाः। {{gap}}मूर्खाधार्मिक विजिगीषवश्च केतोः समाख्याताः ॥</poem>}} <small>वटकणिकायां तु</small> {{bold|सिखिनो गिरिसंस्थितावगाणा मरुभूः पह्लवचोलसुह्महूणाः ।}}<noinclude></noinclude> alpfj1xazng9d2hu5bmi30usv7whi1i 341492 341491 2022-07-26T11:32:13Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१४९}}}}</noinclude> {{bold|{{gap}}उदितो वाऽप्यभिवृष्टः सुभिक्षसौख्यावहः केतुः ॥}} <small>तथा च समाससंहितायाम्</small> <poem>{{bold|{{gap}}अचिरस्थितोऽभिवृष्टस्त्वृजुस्तनुः स्निग्धमूर्त्तिरुदगुदितः ।}} {{bold|{{gap}}ह्रस्वः स्मितः प्रसन्नः केतुर्लोकस्य भावाय ॥}}</poem> <small>येषामयं स्वामी तेषामेवम्भूतो विशेषेण शुभकर: । विपरीतो विशेषेण विपरीतकरः ।</small> <small>अशुभसूचककेतुलक्षणं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उक्तविपरीतिरूपो न शुभकरो धूमकेतुरुत्पन्नः । {{gap}}इन्द्रायुधानुकारी विशेषतो द्वित्रिचूडो वा ॥</poem>}} <small>वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}न शुभो विपरीतोऽतो विशेषतः शक्रचापसंकाशः । {{gap}}द्वित्रिचतुश्चूडो वा दक्षिणदिक्स्थश्च मृत्युकरः ॥</poem>}} <small>हरिवंशे बाणयुद्धनिमित्तम् ।</small> {{bold|{{gap}}“दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितोऽभवत् "<ref>११६ अ, ६४ श्लो. ।</ref> ।}} <small>{{gap}}केतुस्वामिकान्याह काश्यपः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}प्राकाराभ्युच्छ्रिताः शृङ्गगिरिस्था विजिगीषवः । {{gap}}प्रत्यन्तवासनिरताः परच्छिद्रविशारदाः ॥</poem>}} {{bold|<poem>{{gap}}मूर्खा विज्ञानहीनाश्च निर्मर्यादा नरास्तथा । {{gap}}परदाररता नीचाः केतोरेतान् विनिर्दिशेत् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}गिरिदुर्गपह्लवश्वेतहूणचोलावगाणमरुचीनाः । {{gap}}प्रत्यन्तनिग्रहेच्छा व्यवसायपराक्रमोपेताः ॥ {{gap}}परदारविवादरताः पररन्ध्रकुतूहला मदोत्सिकाः। {{gap}}मूर्खाधार्मिक विजिगीषवश्च केतोः समाख्याताः ॥</poem>}} <small>वटकणिकायां तु</small> {{bold|सिखिनो गिरिसंस्थितावगाणा मरुभूः पह्लवचोलसुह्महूणाः ।}} {{rule}}<noinclude></noinclude> rusam9oq9s51ffv4mw956e8nbj4px1t 104 125204 341495 340553 2022-07-26T11:45:51Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१५०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}व्यवसायपराक्रमोपपन्नाः परदारार्थरता मदोत्कटाश्च ॥}} <small>अथ वर्णफलं गार्गीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सर्वेषामेव केतूनामष्टौ वर्णाः प्रकीर्त्तिताः । {{gap}}श्वेतो रक्तस्तथा पीतः कृणश्चेति चतुष्टयम् ॥ {{gap}}अर्चिषो धूमकेतूनामुदयेषूपलक्षयेत् । {{gap}}हरितो धूम्रवर्णश्च कपिलो वह्निसन्निभः ॥ {{gap}}हन्ति वर्णांस्तथा सर्वान् धूमकेतुश्चराचरान् ।</poem>}} <small>भार्गवीये तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}विप्रान् श्वेताकृतिर्हन्ति क्षत्रियान् हन्ति लोहितः । {{gap}}वैश्याँस्तु पीतको हन्ति शूद्रान् हन्ति तथाऽसितः ॥ {{gap}}इतरान् पीडयेत् केतुरन्यवर्णो यदा भवेत् । {{gap}}षण्मासाभ्यन्तरे राज्ञो मरणं च तथा दिशेत् ॥ {{gap}}श्वेतः शस्त्राकुलं कुर्याल्लोहितस्त्वग्नितो भयम् । {{gap}}क्षुद्भयं पीतकः कुर्यात् कृष्णो रोगमथोल्वणम्॥</poem>}} <small>अथाकृतिफलं भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}वृक्षाकारो विनाशाय सुखाय मुशलाकृतिः । {{gap}}दीर्घसूक्ष्मः सुखायैव हस्खः स्थूलो विनाशकृत् ॥</poem>}} <small>अथ केतूनामुदये पूर्वनिमित्तानि भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उष्णं वा यदि वा शीतं निर्घातः पांशुवृष्टयः ॥ {{gap}}नीहारो भूमिकम्पश्च दिशां दाहस्तथैव च । {{gap}}उल्काया दर्शने केतो रूपं विन्द्यादनागतम् || {{gap}}अशुभस्य मयोक्तं ते शुभस्य च निबोध मे। {{gap}}मृदुस्निग्धाः शुभा वाता निर्मलाः सकला दिशः ॥ {{gap}}शान्ता मृगविहङ्गाश्च ग्रहाः स्फुटमरीचयः ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 4tbmkrijtbao0hk9dsnjuqwqprqzebt 104 125205 341496 340557 2022-07-26T11:49:45Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१५१}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}कुवेरवायुवरुणसूर्याग्नियमपुत्रकाः ॥}} <small>षड्विधा: केतवो वसन्तादिषु पडृतुषदयन्ते यदुक्तं भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चैत्रवैशाखयोर्मध्ये कौवेराँस्तु विनिर्दिशेत् । {{gap}}तेषां चैव तु कार्याणि लक्षणैः शृणु यादृशैः || {{gap}}उद्धृतैर्यूपवेदीभिरुच्छ्रितैर्ध्वजतोरणैः । {{gap}}हविर्धूमाकुला तत्र दृश्यते च वसुन्धरा ॥ {{gap}}त्रिविष्टपं समापन्नस्तदा शक्रो महीपतिः । {{gap}}एवं प्रजास्तु मन्यन्ते कुबेरो गृहमागतः ॥ {{gap}}उदये कुवेरपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}ज्येष्ठे चैव तथाऽऽषाढे वायुपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषा मेव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशम् । {{gap}}वान्ति चैव महावाता महायुद्धं महाभयम् ॥ {{gap}}भज्यन्ते च महावृक्षास्तोरणाट्टालकानि च । {{gap}}गृहाणि रमणीयानि क्षयं यान्ति जलानि च ॥ {{gap}}उदये वायुपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}श्रावणप्रौष्टपदयोर्वारुणाँस्तु विनिर्दिशत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}आवाहयन्ति ते. मेघान् पूर्णां कुर्याद्वसुधराम् ॥ {{gap}}उन्मार्गाः सरितो यान्ति जलवेगसमाहताः । {{gap}}धान्यं समर्घतां याति ईतयो न भवन्ति हि ॥ {{gap}}उदये वरुणानां तु एतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}आश्विने कार्तिके चैव सूर्यपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 76rv6orthti9e7o31bdkjhfk5nkq9n0 341497 341496 2022-07-26T11:51:49Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१५१}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}कुवेरवायुवरुणसूर्याग्नियमपुत्रकाः ॥}} <small>षड्विधा: केतवो वसन्तादिषु पडृतुषदयन्ते यदुक्तं भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}चैत्रवैशाखयोर्मध्ये कौवेराँस्तु विनिर्दिशेत् । {{gap}}तेषां चैव तु कार्याणि लक्षणैः शृणु यादृशैः || {{gap}}उद्धृतैर्यूपवेदीभिरुच्छ्रितैर्ध्वजतोरणैः । {{gap}}हविर्धूमाकुला तत्र दृश्यते च वसुन्धरा ॥ {{gap}}त्रिविष्टपं समापन्नस्तदा शक्रो महीपतिः । {{gap}}एवं प्रजास्तु मन्यन्ते कुबेरो गृहमागतः ॥ {{gap}}उदये कुवेरपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}ज्येष्ठे चैव तथाऽऽषाढे वायुपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषा मेव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशम् । {{gap}}वान्ति चैव महावाता महायुद्धं महाभयम् ॥ {{gap}}भज्यन्ते च महावृक्षास्तोरणाट्टालकानि च । {{gap}}गृहाणि रमणीयानि क्षयं यान्ति जलानि च ॥ {{gap}}उदये वायुपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}श्रावणप्रौष्टपदयोर्वारुणाँस्तु विनिर्दिशत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}आवाहयन्ति ते. मेघान् पूर्णां कुर्याद्वसुधराम् ॥ {{gap}}उन्मार्गाः सरितो यान्ति जलवेगसमाहताः । {{gap}}धान्यं समर्घतां याति ईतयो न भवन्ति हि ॥ {{gap}}उदये वरुणानां तु एतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}आश्विने कार्तिके चैव सूर्यपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः ।</poem>}}<noinclude></noinclude> nuqmgvtkaaxukgu3ti2i60eqz3e7fog 104 125206 341498 340563 2022-07-26T11:56:23Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=१५२|center=अद्भुतसागरे}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}ततो दहति शीतांशुः सर्वान्नानि दिवाकरः ॥ {{gap}}मृयन्ते च तदा गावः श्वापदाश्च विशेषतः । {{gap}}विषं च प्रवलं तत्र सर्वदंष्ट्रिषु दारुणम् ॥ {{gap}}उदये सूर्यपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}मार्गशोर्षे च पौषे च वह्निपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}अग्निर्दहति राष्ट्राणि हरितश्च वनानि च ॥ {{gap}}विद्रवन्ति ततो देशाः समन्ताद्भयपीडिताः । {{gap}}कस्मिँश्चिज्जायते क्षेमं कस्मिँचिज्जायते भयम् ॥ {{gap}}उदये वह्निपुत्राणमेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}माघफाल्गुनयोर्मध्ये यमपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}शीघ्रं भवति दुर्भिक्षं हाहाभूतमचेतनम् ॥ {{gap}}छर्दिज्वरातिसाराश्च ग्लानिश्चैवाक्षिवेदना । {{gap}}उदये यमपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् ॥</poem>}} <small>{{gap}}देवलस्त्वाग्नेयाद्या नवविधा अष्टोत्तरशतकेतवः । कृत्तिकादिषु त्रिषु नक्षत्रेषु स्थिता उदयन्ते इत्याह ।</small> <small>तद्यथा ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कृत्तिका रोहिणी सौम्यं पृथिवीमध्यमुच्यते । {{gap}}केतवो ह्यत्र दृश्यन्ते आग्नेया दश पञ्च च ॥ {{gap}}आग्नेयेषु च दृष्टेषु लोकानां च क्षयो ध्रुवम् । {{gap}}नित्योद्विग्नाश्च राजानो जनमारस्तदा भवेत् ॥ {{gap}}रौद्रं पुनर्वसुः पुष्यः पृथिव्या पूर्वमुच्यते । {{gap}}केतवो ह्यत्र दृश्यन्ते रौद्रास्तेऽप्येकविंशतिः ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> dpovr8spo03hesi7o93wirjq3w4hsr5 341499 341498 2022-07-26T11:56:49Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१५२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}ततो दहति शीतांशुः सर्वान्नानि दिवाकरः ॥ {{gap}}मृयन्ते च तदा गावः श्वापदाश्च विशेषतः । {{gap}}विषं च प्रवलं तत्र सर्वदंष्ट्रिषु दारुणम् ॥ {{gap}}उदये सूर्यपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}मार्गशोर्षे च पौषे च वह्निपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}अग्निर्दहति राष्ट्राणि हरितश्च वनानि च ॥ {{gap}}विद्रवन्ति ततो देशाः समन्ताद्भयपीडिताः । {{gap}}कस्मिँश्चिज्जायते क्षेमं कस्मिँचिज्जायते भयम् ॥ {{gap}}उदये वह्निपुत्राणमेतद्भवति लक्षणम् । {{gap}}माघफाल्गुनयोर्मध्ये यमपुत्रान् विनिर्दिशेत् ॥ {{gap}}तेषां चैव तु कर्माणि लक्षणैः शृणु यादृशैः । {{gap}}शीघ्रं भवति दुर्भिक्षं हाहाभूतमचेतनम् ॥ {{gap}}छर्दिज्वरातिसाराश्च ग्लानिश्चैवाक्षिवेदना । {{gap}}उदये यमपुत्राणामेतद्भवति लक्षणम् ॥</poem>}} <small>{{gap}}देवलस्त्वाग्नेयाद्या नवविधा अष्टोत्तरशतकेतवः । कृत्तिकादिषु त्रिषु नक्षत्रेषु स्थिता उदयन्ते इत्याह ।</small> <small>तद्यथा ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}कृत्तिका रोहिणी सौम्यं पृथिवीमध्यमुच्यते । {{gap}}केतवो ह्यत्र दृश्यन्ते आग्नेया दश पञ्च च ॥ {{gap}}आग्नेयेषु च दृष्टेषु लोकानां च क्षयो ध्रुवम् । {{gap}}नित्योद्विग्नाश्च राजानो जनमारस्तदा भवेत् ॥ {{gap}}रौद्रं पुनर्वसुः पुष्यः पृथिव्या पूर्वमुच्यते । {{gap}}केतवो ह्यत्र दृश्यन्ते रौद्रास्तेऽप्येकविंशतिः ॥</poem>}}<noinclude></noinclude> d0qd0elnrnndgwp6632iglfjtie6uho 0 125423 341386 2022-07-25T12:03:17Z Shubha 190 {{header | title = बोधिसत्त्वावदानकल्पलता | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> क्षेमेन्द्रविरचिता बोधिसत्त्वावदानकल्पलता । नमः सर्वज्ञाय । १. प्रभासावद... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = बोधिसत्त्वावदानकल्पलता | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> क्षेमेन्द्रविरचिता बोधिसत्त्वावदानकल्पलता । नमः सर्वज्ञाय । १. प्रभासावदानम् । चित्तं यस्य स्फटिकविमलं नैव गृह्णाति रागं कारुण्यार्द्रे मनसि निखिलाः शोषिता येन दोषाः । अक्रोधेन स्वयमभिहतो येन संसारशत्रुः सर्वज्ञोऽसौ भवतु भवतां श्रेयसे निश्चलाय ॥ क्१.१ ॥ सच्छायः स्थिरधर्ममूलवलयः पुण्यालवालस्थितिर् धीविद्याकरुणाम्भसा हि विलसद्विस्तीर्णशाखान्वितः । संतोषोज्ज्वलपल्लवः शुचियशःपुष्पः सदासत्फलः सर्वाशापरिपूरको विजयते श्रीबुद्धकल्पद्रुमः ॥ क्१.२ ॥ जायते जगदुद्धर्तुं संसारमकराकरात् । मतिर्महानुभावानामत्रानुश्रूयते यथा ॥ क्१.३ ॥ अस्ति प्रभावती नाम हेमहर्म्यगृहैर्वृता । पुरी प्रभावतीव द्यौर्विमानैः पुण्यकर्मणाम् ॥ क्१.४ ॥ विद्याधरवती सिद्धगन्धर्वगणसेविता । गां श्रिता शक्रनगरी सुकृतेन सतामिव ॥ क्१.५ ॥ सेविता सततं सत्यव्रतदानदयामयैः । राजधानीव धर्मस्य पुण्यावसथशालिनी ॥ क्१.६ ॥ अभूद्भूतिलकस्तस्यां प्रभासो नाम भूपतिः । सप्रभा सादरैर्यस्य कीर्तिरभ्यर्च्यते सुरैः ॥ क्१.७ ॥ गुणसौरभसंभाराः सर्वासां हरिणीदृशाम् । यद्यशःपुष्पमञ्जर्यो याताः कर्णवतंसताम् ॥ क्१.८ ॥ उपायज्ञस्य यस्याज्ञां सुवणकुसुमोज्ज्वलाम् । मालामिव महीपाला मौलिचक्रेषु चक्रिरे ॥ क्१.९ ॥ तं कदाचित्समासीनमभ्येत्य भुवनेश्वरम् । उवाच क्षितिविन्यस्तजानुर्नागवनाधिपः ॥ क्१.१० ॥ देव दिव्यद्युतिर्दन्ती गृहीतोऽस्माभिरद्भुतः । त्वत्कीर्तिश्रवणाद्भूमिमैरावण इवागतः ॥ क्१.११ ॥ द्वारि स्थितोऽसौ द्विरदस्त्रिदशार्हः प्रदृश्यताम् । भृत्यानां प्रभुनां दृष्टः सफलो हि परिश्रमः ॥ क्१.१२ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिर्निर्गत्यामात्यसंमतः । ददर्श द्विरदं द्वारि कैलासमिव जङ्गमम् ॥ क्१.१३ ॥ उद्दामसौरभाहूतैर्भ्रमरैर्गण्डडिण्डिमैः । शृङ्गाराभरणोदारं वसन्तमिव सेवितम् ॥ क्१.१४ ॥ दन्तपर्यन्तविश्रान्तकरं मीलितलोचनम् । स्मरन्तं विन्ध्यकदलीसल्लकीकाननश्रियः ॥ क्१.१५ ॥ अगस्त्यशासनाद्यातं भुवि कुञ्जरराजताम् । स्फुरत्सप्तच्छदामोदं विन्ध्याचलमिवोन्नतम् ॥ क्१.१६ ॥ तं विलोक्य क्षितिपतिर्दन्तस्तम्भविभूषितम् । लक्ष्मीविलासभवनं विस्मयादित्यचिन्तयत् ॥ क्१.१७ ॥ अहो नवनवोत्कर्षा निर्माणाश्चर्यशालिनाम् । कर्मणामनवच्छिन्ना संसारसर्गसंततिः ॥ क्१.१८ ॥ अमन्थेन सुधाम्भोधेरनायासेन वासुकेः । अनाकर्षेण शैलस्य केनायं जनितो गजः ॥ क्१.१९ ॥ अथ हस्तिमहामात्रं संयातं नाम भूपतिः । आदिदेशार्चितादेशं गजोऽयं दम्यतामिति ॥ क्१.२० ॥ तदादिश्य महीपाले यातेऽन्तःपुरमन्दिरम् । नागं जग्राह संयातः सर्वशिक्षाभरक्षमम् ॥ क्१.२१ ॥ स सच्छिष्य इव प्राज्ञः प्राग्जन्माभ्यासयन्त्रितः । नीतस्तेन प्रयत्नेन सर्वशिक्षाविनीतताम् ॥ क्१.२२ ॥ बहुदाननिरुद्वेगः शक्त्युत्साहयुतः क्षमी । रिपुप्रघातसुगतिः स राज्ञस्तुल्यतां ययौ ॥ क्१.२३ ॥ दम्यक्रियासमुत्तीर्णं ततस्तं कुञ्जरेश्वरम् । नरेश्वराय संयातः कृतकृत्यो न्यवेदयत् ॥ क्१.२४ ॥ दृष्ट्वा तमङ्कुशायत्तं निर्विकारबलोदयम् । उत्साहशिखरारूढं मेने राजा जयश्रियम् ॥ क्१.२५ ॥ स संजातप्रहर्षोत्थदाक्ष्यशिक्षादिदृक्षया । तमारुरोह सोत्साहः सहस्रांशुरिवोदयम् ॥ क्१.२६ ॥ संयातोऽथ गजेन्द्रस्य मन्त्रीव वशवर्तिनः । सर्वमण्डलसंचारचातुर्थं समदर्शयत् ॥ क्१.२७ ॥ गजप्रेक्षाप्रसङ्गेन मृगयाकेलिलालसः । राजा निजोत्साहमिव व्यगाहत वनं महत् ॥ क्१.२८ ॥ स ययौ रत्नकेयूरकिरणैर्दूरसर्पीभिः । सल्लकीपल्लववरैर्दिग्नागानाह्वयन्निव ॥ क्१.२९ ॥ व्रजन्तं तत्र ददृशुस्तं वने वनदेवताः । प्रहर्षविस्मयाकीर्णकर्णपूरीकृतेक्षणाः ॥ क्१.३० ॥ शबरीकबरीपाशपुष्पसौरभनिर्भराः । वैन्ध्या वसुंधराधीशं मरुतस्तं सिषेविरे ॥ क्१.३१ ॥ अथ विन्ध्योपकण्ठेषु स्वच्छन्दसुखशाखिषु । स्मृत्वा विलासवृत्तान्तं गजः सोत्कण्ठतां ययौ ॥ क्१.३२ ॥ करिण्याः प्रेमबद्धाया गन्धमाघ्राय स द्विपः । नीतिं नृप इवोत्सिक्तस्तत्याजाङ्कुशयन्त्रणाम् ॥ क्१.३३ ॥ सवेगं धावतस्तस्य रागाकृष्टस्य दण्डिनः । विमूढस्येव संसारे नाभवद्विरतिः क्कचित् ॥ क्१.३४ ॥ दृष्ट्वा प्रभञ्जनजवं कुञ्जरं राजकुञ्जरः । व्रजन्तं जातसंदेहः संयातमिदमब्रवीत् ॥ क्१.३५ ॥ अहो बतायं भवता विनयं ग्राहितो गजः । दृष्टः प्रयातो वैमुख्यं गुरोरस्याङ्कुशस्य यः ॥ क्१.३६ ॥ भ्रमतीव दिशां चक्रमनुयान्तीव पादपाः । पादन्यासभरेणास्य क्षीबेणाधूर्णते क्षितिः ॥ क्१.३७ ॥ अस्मिन् देव इवाकाले प्रयाते प्रतिकूलताम् । सर्वाः पुरुषकारस्य निष्फला यत्नवृत्तयः ॥ क्१.३८ ॥ वचः श्रुत्वेति संयातः प्रभोरायातसाध्वसः । शिक्षापवादवैलक्ष्यादुवाच रचिताञ्जलिः ॥ क्१.३९ ॥ देव सर्वक्रियायत्तः कुञ्जरोऽयं मया कृतः । करिणीगन्धमाघ्राय यातः किं त्वद्य विक्रियाम् ॥ क्१.४० ॥ नोपदेशं न नियमं न दाक्षिण्यं न साधुताम् । स्मरन्ति जन्तवः कामं कामस्य वशमागताः ॥ क्१.४१ ॥ केन रतिरसोत्सिक्ता विषयाभिमुखी मतिः । अदभ्रश्वभ्रविभ्रष्टशओलकुल्येव वार्यते ॥ क्१.४२ ॥ शरीरश्रमशिक्षायां दमकाः कुशला वयम् । मनोनियमशिक्षायां मुनयोऽपि न पण्डिताः ॥ क्१.४३ ॥ रागादगणितायासः स्खलिताखिलसंयमः । एष धावत्यमारेण मूर्खः खल इव द्विपः ॥ क्१.४४ ॥ वृक्षशाखां समालम्ब्य त्यजेमं पृथिवीपते । व्यसनी पतितः सत्यं पातयत्येव दुर्जनः ॥ क्१.४५ ॥ संयातस्य वचः श्रुत्वा तत्कालसदृशं नृपः । तेनैव सहितः शाखामाललम्बे महातरोः ॥ क्१.४६ ॥ अवतीर्य तरोरश्वमारुह्य नृपतौ गते । प्राप्यालिलिङ्ग करिणीं विगाह्य गहनं गजः ॥ क्१.४७ ॥ ततः शान्तस्मरो हस्ती दिनैरभ्येत्य सप्तभिः । स्वयमालानसंबद्धस्तस्थौ भुक्त्वा यथासुखम् ॥ क्१.४८ ॥ शिक्षासंयमयन्त्रितं तं दृष्ट्वा स्वयमागतम् । संयातः कौशलोत्कर्षहर्षाद्राज्ञे न्यवेदयत् ॥ क्१.४९ ॥ रागवागुरयाकृष्टः प्रययौ यः स्मरातुरः । शिक्षायामविसंवादी सोऽयं प्राप्तः स्वयं गजः ॥ क्१.५० ॥ संकेतयन्त्रितो वश्यो रसज्ञः सल्लकीभुवाम् । संतप्तलोहकवलं गृह्णाति विनये स्थितः ॥ क्१.५१ ॥ एष कामरसाकृष्टः कष्टां विकृतिमाययौ । पुनः प्रकृतिमापन्नः प्रशान्तमदनज्वरः ॥ क्१.५२ ॥ शक्या दमयितुं देव सिंहव्याघ्रगजादयः । न तु रागासवक्षीबविषयाभिमुखं मनः ॥ क्१.५३ ॥ एतदाकर्ण्य भूपालस्तत्तथेति विचिन्तयन् । उवाच सत्यमुचितं संयात कथितं त्वया ॥ क्१.५४ ॥ अप्यस्ति कश्चिल्लोकेऽस्मिन् येन चित्तमदद्विपः । नीतः प्रशमशीलेन संयमालानलीनताम् ॥ क्१.५५ ॥ इत्युक्ते दे वताविष्टः संयातस्तमभाषत । देव सन्ति जगत्क्लेशनिःशेषोन्मूलनोद्यताः ॥ क्१.५६ ॥ विवेकालोकिता लोके वैराग्यजनिताग्रहाः । शमसंतोषविशदा बुद्धा एव प्रबोधिनः ॥ क्१.५७ ॥ इति बुद्धाभिधां श्रुत्वा सम्यक्संबोधिचेतसः । राज्ञः प्राग्जन्मजाभ्यासप्रणिधानमजायत ॥ क्१.५८ ॥ विनिमज्जज्जगदिदं संसारे मकराकरे । संतारयेयं संबोधिमुक्तः कुशलसेतुना ॥ क्१.५९ ॥ अथोचुर्देवता व्योन्मस्तं शुद्धावासकायिकाः । सम्यक्संबोधिसंबुद्धो भविष्यसि महामते ॥ क्१.६० ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा राजा विरजसां वरः । जातिस्मरो दिव्यचक्षुः प्रययौ बोधिसत्त्वताम् ॥ क्१.६१ ॥ अथ स विपुलसत्त्वस्तत्त्वनिक्षिप्तचक्षुर् भवजलनिधिमज्जत्सर्वभूतानुकम्पी । अभवदभिनवोद्यत्संवुदित्साहयोगाद् दलितकुशलसेतुः सत्त्वसंतारणाय ॥ क्१.६२ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां प्रभासावदानं नाम प्रथमः पल्लवः समाप्तः ॥ २. श्रीसेनावदानम् । ते जयन्ति जगत्यस्जिन् पुण्यचन्दनपादपाः । छेदनिर्घर्षदाहेऽपि ये परार्थेषु निर्व्यथाः ॥ क्२.१ ॥ गणनीया गुणगणैरस्त्यरिष्टाभिधा पुरी । स्पर्धया शक्रनगरी यस्या न स्याद्गरीयसी ॥ क्२.२ ॥ तस्यां बभूव भूपालः श्रीसेन इति विश्रुतः । समग्रगुणरत्नानां रत्नाकर इवाकरः ॥ क्२.३ ॥ परोपकारशक्तस्य चतुरस्य प्रभावतः । अनुरक्ता दिशः सर्वाः सूर्यस्येव प्रभावतः ॥ क्२.४ ॥ यशोभि शोभितं येन धनदानसुगन्धिभिः । गजैश्च भूतिधवलैर्जगत्कल्पद्रुमैरिव ॥ क्२.५ ॥ कलालयोऽपि सरलः सरलोऽपि महामतिः । यो बभूव प्रजापुण्यैर्मतिमानप्यवञ्चकः ॥ क्२.६ ॥ यावत्तपति तिग्मांशुर्यावद्वहति मारुतः । तावदाज्ञा च कीर्तिश्च यस्याप्रतिहताभवत् ॥ क्२.७ ॥ शमव्यायामविदुषां षस्ङ्गुणज्ञानचक्षुषाम् । यं द्वादशसहस्राणि मन्त्रिणां पर्युपासते ॥ क्२.८ ॥ तस्मिन्धर्मपरे राज्ञि बभूव सुकृती जनः । भर्तृतुल्या भवन्त्येव गुणैः स्त्रिय इव प्रजाः ॥ क्२.९ ॥ तस्य पुण्याधिवासेन जनास्त्रिदिवगामिनह् । विमानैः शक्रनगरीं निःसंचाराः प्रवक्रिरे ॥ क्२.१० ॥ दृष्ट्वा मनुजलोकेन सुरलोकसमावृतिम् । जातवैरः क्षितिओपतौ शतक्रतुरचिन्तयत् ॥ क्२.११ ॥ सेनेव लक्ष्मी वसुधेषु चारस्याश्चर्यकर्तव्य च दत्तनित्यम् । कल्याणशीलेन च स र्वचेतन्यप्रव्यहासामन अस्मकाश्च (?) ॥ क्२.१२ ॥ तस्याखण्डितचेतसः दद्धिद्वल्यानुभावपाम् (?) । कर्तव्या धैर्याजिज्ञासा मया मायाविधायिना ॥ क्२.१३ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं सर्वैरनुगतः सुरैः । रूपं शक्रः परावर्त्य मर्त्यलोकमवातरत् ॥ क्२.१४ ॥ अत्रान्तरे प्रजाकार्यपर्यालोचनतत्परः । राज्यरक्षागुरुर्मन्त्री नृपमूचे महामतिः ॥ क्२.१५ ॥ राजन् विरजसा राज्यराजमानेन निर्जितः । निर्व्याजदानैर्भवता लज्जते त्रिदशेश्वरः ॥ क्२.१६ ॥ परस्य पूर्णगुणतामात्मनस्तद्विहीनताम् । दृष्ट्वा को नाम नायाति मात्सर्यस्य विधेयताम् ॥ क्२.१७ ॥ ईर्ष्यालवः परोत्कर्षसंघर्षस्य जुषो जनाः । प्रायेणोद्वेगमायान्ति महतां सुकृतेष्वपि ॥ क्२.१८ ॥ सर्वस्वदानमर्यादादानव्यसनिनोऽस्तु ते । पुत्रदारात्मदाने तु संकल्पो ह्यतिसाहसः ॥ क्२.१९ ॥ दृश्यन्ते दारुणास्ते ते स्वप्नाः साध्वसहेतवः । जगतः सूच्यते तीव्रं यैश्चूडामणिखण्डनम् ॥ क्२.२० ॥ दैवज्ञानां प्रवादश्च श्रूयते तत्त्ववादिनाम् । शरीरं पृथिवीपालो दास्यतीति सुदुःसहः ॥ क्२.२१ ॥ शरीरदानं सर्वार्थिसार्थनैष्फल्यकारणम् । सर्वप्रदो भवत्येव तिष्ठन् कल्पमहीरुहः ॥ क्२.२२ ॥ तस्मादस्मान्महीपाल विरम त्यागसाहसात् । रक्षारत्नं हि जगतः प्रजायत्तं वपुस्तव ॥ क्२.२३ ॥ इति मन्त्रिरेणोक्तमाकर्ण्य वसुधाधिपः । तमूचे सत्त्वधवलस्मितघौताधरद्युतिः ॥ क्२.२४ ॥ उक्तं हितं म्हामात्य भवता सचिवोचितम् । किं त्वर्थिनवैमुख्यसंतापं नाहमुत्सहे ॥ क्२.२५ ॥ देहीति वादिषु गिरो निषेधपरुषाक्षराः । स्फुरन्ति वदने येषां सजीवास्ते गतासवः ॥ क्२.२६ ॥ इदमस्मादवाप्स्यामीत्याधाय हृदि याचकः । प्राप्यः प्रयाति वैमुख्यं यस्मिन् किं तेन जीवता ॥ क्२.२७ ॥ धिग्जन्म पुण्यहीनस्य तस्य निष्करुणात्मनः । यस्यार्तजनसंतापश्रवणे शीतलं मनः ॥ क्२.२८ ॥ एतदर्थमयं कायः सापायोऽपि सतां प्रियः । यत्कस्यचित्क्कचिद्याति कदाचिदुपकारिताम् ॥ क्२.२९ ॥ श्रुत्वेति नृपतेर्वाक्यममात्यः सत्त्वशालिनः । नोवाच किंचिदचलां विचिन्त्य भवितस्यताम् ॥ क्२.३० ॥ ततः कदाचिद्भूभर्तुस्तस्य लीलाविहारिणः । जायां जयप्रभां नाम रतिं रतिपतेरिव ॥ क्२.३१ ॥ दूराद्यदृच्छयायातां चित्तसासङ्गवागुराम् । मुनिरध्यापकः कान्तां ददर्श विनिमेषदृक् ॥ क्२.३२ ॥ प्राग्जन्माभ्याससंबन्धस्नेहात्परिचितामिव । तां दृष्ट्वा स धृतेः प्राप धैर्यराशिरनीशताम् ॥ क्२.३३ ॥ तस्य वीतस्पृहस्यापि वासनोल्लसितं मनः । उत्सृज्य भववैमुख्यमभिलाषभुवं ययौ ॥ क्२.३४ ॥ इयं हि सततस्यूता संततप्रीतितन्तुभिः । नापैति सर्वजन्तूनां प्राग्जन्माभ्यासवासना ॥ क्२.३५ ॥ तदाश्रमपदं प्राप्तः समाप्ताध्ययनव्रतः । शिष्यो माणवकः प्राह दक्षिणा गृह्यतामिति ॥ क्२.३६ ॥ स तमूचे न मे वत्स वने वृत्तिः प्रयोजनम् । तथापि यदि निर्बन्धः श्रूयतां यदभीप्सितम् ॥ क्२.३७ ॥ श्रीसेनस्य क्षितिपतेयदि देवी जयप्रभा । लभ्यते भवता दातुं तदसौ मम दक्षिणा ॥ क्२.३८ ॥ इत्युक्तं गुरुणा श्रुत्वा शिष्यः कम्पितमानसः । अशक्यप्रार्थनालाभे संशयाकुलितोऽभवत् ॥ क्२.३९ ॥ स गत्वा सततस्वेच्छाविवृतद्वारमर्थिनाम् । विवेश स्वैरविश्रम्भभवनं भूभृतां प्रभोः ॥ क्२.४० ॥ अलभ्यार्थार्थनादैन्यचिन्तातिक्लिष्टमानसः । नम्राननोऽतिवैलक्ष्याद्वीक्षमाण इव क्षितिम् ॥ क्२.४१ ॥ तं दृष्ट्वार्थिनमायातं प्रहृष्टोऽभून्महीपतिः । सुधाप्रदानसन्नद्धसमुद्भूतिरिवाम्बुधिः ॥ क्२.४२ ॥ किं तवेप्सितमित्युक्त्वा पूजितः स महीभुजा । उवाचानुचिताख्यानवैलज्जस्खलिताक्षरः ॥ क्२.४३ ॥ अनर्थितपरः पूर्वमर्थिकल्पतरोस्तव । गर्वर्थमर्थितां यातः सुदुर्लभपदेऽप्यहम् ॥ क्२.४४ ॥ मम विद्याव्रते पूर्णे दक्षिणाभिमता गुरोः । राजन् जयप्रभा देवी दीयता यदि शक्यते ॥ क्२.४५ ॥ इत्युक्रे मुनिशिष्येण सहसैव महीपतेः । स्नेहदानसाविद्धं द्विधाभूतमभून्मनः ॥ क्२.४६ ॥ स जगाद्विजं दन्तज्योतिषाग्रविसारिणा । गृह्यतां दयिता स्वच्छवाससाच्छादयन्निव ॥ क्२.४७ ॥ अविचार्य मया देयमीप्सितं तव यद्गुरोः । वियोगचकितं चेतः सत्यं न गणयाम्यहम् ॥ क्२.४८ ॥ इत्युक्त्वाहूय दयितां राजा राजीवलोचनाम् । सदा हृदयसंसक्तां जीववृत्तिमिवापराम् ॥ क्२.४९ ॥ निवारितोऽपि गुरुणा वियोगव्यसनाग्निना । निषिद्धोऽप्यतिवृद्धेन स्नेहेन स्मरबन्धुना ॥ क्२.५० ॥ प्रददौ मुनिशिष्याय सहसा हरिणीमिव । किमेतदिति सायाससंत्रासतरलेक्षणाम् ॥ क्२.५१ ॥ दत्तायां त्यागशीलेन प्रियायां पृथिवीभुजा । चकम्पे त्यागभीतेव भूमिर्लोलाब्धिमेखला ॥ क्२.५२ ॥ यत्कृते दुर्दशां देहे सेहिरे दुःसहामपि । इन्द्रचन्द्रादयो देवास्ताह्प्रियाः कस्य न प्रियाः ॥ क्२.५३ ॥ शीलं केचिद्धनं केचिद्धर्मं केचित्तपः परे । लज्जां केचित्तनुं केचित्त्यजन्ति योषितां कृते ॥ क्२.५४ ॥ यदेव रागसर्वस्वं पुंसां जीवितजीवितम् । तदेव स्फीटसत्त्वानां दाने तृणलवायते ॥ क्२.५५ ॥ तामादाय गते तस्मिन् विरहाकुलितो नृपः । विरहेण सुखद्वेषी मनोभव इवाभवत् ॥ क्२.५६ ॥ शिष्येण मुनिरानीतां दृष्ट्वा भूपतिवल्लभाम् । रहितां जीवितेनेव परलोकभुवं गताम् ॥ क्२.५७ ॥ गाढानुशयसंतप्तः परं लज्जानिमीलितः । अचिन्तयदनौचित्यमात्मनः कर्मवुप्लवात् ॥ क्२.५८ ॥ अहो नु बालकेनेव मया केवलचापलात् । निःशन्कमयशःपङ्के स्वयमात्मा निपतितः ॥ क्२.५९ ॥ इयं प्रजानां जननी भर्म्याणां धर्मकारिणा । वर्णाश्रमगुरोर्जायां मया दुःखानलेऽर्पिता ॥ क्२.६० ॥ किं तु नाकलितं शीलं न स्मृतः संयमो मया । गणितं नैव वैराग्यं विवेको नावलोकितः ॥ क्२.६१ ॥ अहोऽत्र निर्विचाराणां सन्मार्गविमुखं मनः । असंयमासवक्षीबमपथेष्वेव धावति ॥ क्२.६२ ॥ इति संचित्य स मुनिर्वैलक्ष्यक्षपितद्युतिः । अभ्येत्य राजदयितामुवाच विनताननः ॥ क्२.६३ ॥ समाश्वसिहि हे मातर्न शोकं कर्तुकर्हसि । भवितव्यतयैवायं क्लेशस्ते दुर्नयश्च मे ॥ क्२.६४ ॥ त्यक्त्वा हि श्रमसंतापमस्य तीरतरोरधः । अधुनैव निजं धाम सहास्माभिर्गमिष्यसि ॥ क्२.६५ ॥ इत्युक्ते मुनिना देवी सीक्तेवामृतवृष्टिभिः । अवाप्तजीवितधृतिस्तत्याज भयसंभ्रमम् ॥ क्२.६६ ॥ श्रुत्वैतत्त्रिदिवव्यापि दातुश्चरितमद्भुतम् । राज्ञः सत्त्वदयां ज्ञातुं वासवः समुपाययौ ॥ क्२.६७ ॥ भक्षिताधःशरीरार्धो व्याघ्रेण विजने वने । पुत्रैश्चतुर्भिराक्रन्दैर्गृहीतो ब्राःमणाकृतिः ॥ क्२.६८ ॥ प्रस्रवद्भूरिरूधिरो लम्बमानान्त्रमण्डलह् । कृच्छेष्वपगतप्राणः पापैरिव दृढीकृतः ॥ क्२.६९ ॥ प्रत्यग्रामिष्यागन्धेन क्रव्यादैर्भृशमन्वितः । लुब्धपार्थिवचौरोत्थैरनर्थैरर्थवानिव ॥ क्२.७० ॥ नगरान्तरमासाद्य स ययौ पुरवासिनाम् । कारुण्यदैन्यदुःखार्तो स्मयाविस्मयहेतुताम् ॥ क्२.७१ ॥ स शोक इव साकारः स त्रास इव दुःसहः । विदधे साध्वसायासं सहसा पौरयोषिताम् ॥ क्२.७२ ॥ सोऽर्थिसंदर्शनस्थानस्थितस्याथ महीपतेः । पुत्ररूपैश्चतुर्भिस्तैर्न्यस्तोऽग्रे मञ्चिकार्पितह् ॥ क्२.७३ ॥ तं दृष्ट्वा वैशसावेशविषमक्लेशविह्वलम् । निष्कूणिताननवनो जनोऽभून्मीलितेक्षणह् ॥ क्२.७४ ॥ स कम्पविह्वलं वक्षो मुक्तमुद्यम्य दक्षिणम् । भुजं जगाद भूपालं व्यथाशिथिलिताक्षरः ॥ क्२.७५ ॥ स्वस्ति तुभ्यं महीपते ब्राह्मणोऽहमिमां दशाम् । तीव्रपाप इव प्रातः पश्य मां करुणानिधे ॥ क्२.७६ ॥ संसारेघोरगहने वने व्याघ्रेण भक्षितः । जीवाम्यवश्यभोग्यत्वाद्दुःखस्यास्य गरीयसः ॥ क्२.७७ ॥ अस्मिन्नपि विपत्तापे तीव्रक्लेशसहिष्णवः । विमुञ्चन्ति न मां प्राणाः सहृदः सज्जना इव ॥ क्२.७८ ॥ ददाति यदि ते कश्चित्छित्त्वा देहार्धमात्मनः । तत्ते जीवितमस्तीति मामूचे व्योमदेवता ॥ क्२.। ७९ ॥ को ददाति जगत्यस्मिन् जीवितं करुणानिधे । प्रायेण स्वसुखान्वेषी परार्थविमुखो जनः ॥ क्२.८० ॥ सर्वदा सर्वदातारं दीनव्यसनबान्धवम् । देहदानेऽप्यविमुखं त्वामस्मि शरणं गतः ॥ क्२.८१ ॥ एकस्त्वमेव लोकेऽस्मिन् जातः सुकृतपादपः । निर्व्याजमादरोदारं दानं यस्य फलोद्गतिः ॥ क्२.८२ ॥ किमन्यैर्वा वदान्यस्य कीर्तितैर्भवतो गुणैः । दानमेवाहतो यस्य लोके सुकृतडिण्डिमः ॥ क्२.८३ ॥ आपन्नार्तिपरित्राणपवित्रचरितव्रताः । प्रायन्ते पुण्यपण्येन विपत्काले भवद्विधाः ॥ क्२.८४ ॥ अमन्दानन्दसुहृदो हरिचन्दनशीतलाः । हरन्ति सन्तः संतापं दक्षिणाः पवना इव ॥ क्२.८५ ॥ पूर्णेन्दुसुन्दरादस्मादुदिता वदनात्तव । ज्योप्त्स्नेव जीवयत्येव वाणी पीयूषवर्षिणी ॥ क्२.८६ ॥ इत्युक्तस्तेन सहसा हृदि संक्रान्ततद्व्यथः । संमोहमूर्च्छितं राजा तमूचे वाचमाकुलम् ॥ क्२.८७ ॥ समाश्वसिहि मुञ्च त्वं बह्यं प्राणवियोगजम् । प्रयच्छामि शरीरार्धमविचार्यैव ते द्विज ॥ क्२.८८ ॥ धन्यस्ययात्ययं कायः परोपकृतये क्षतिम् । क्षणक्षयी हि देहोऽयं रक्ष्यमाणोऽपि नाक्षयः ॥ क्२.८९ ॥ इत्युक्तवति भूपाले समुत्कम्पितमानसः । वज्राहत इवोवाच महामात्यो महामतिः ॥ क्२.९० ॥ अहो नु साहसाभ्यासादायासव्यसनी प्रभुः । हितं न गणयत्येव प्रजापुण्यपरिक्षयात् ॥ क्२.९१ ॥ प्रजानां भूतये शक्तः कोऽन्यस्त्वत्सदृशो गुणी । यद्भक्तिमुखरो भृत्यः श्रोता कर्ता च भूपतिः ॥ क्२.९२ ॥ न करोति हितं स्वामी गजलीलानिमीलितः । गणनीयाः सुभृत्यानामियत्यो भोगसंपदः ॥ क्२.९३ ॥ भान्ति ते सुचिरं कर्णे यैः कृता मधुमञ्जरी । कल्याणकर्णिकाकीर्णा वाणी विनयवादिनाम् ॥ क्२.९४ ॥ राक्षसोऽयं पिशाचो च छद्मना ब्राह्मणाकृतिः । रक्षारत्नस्य जगतां शरीरैरर्थितां गतह् ॥ क्२.९५ ॥ यदि नाम न मायेयं कृता तेन महीयसी । तत्कथं कृत्तदेहस्य क्षणमप्यस्ति जीवितम् ॥ क्२.९६ ॥ अविचार्यैव सुकृतं क्रियते दुर्ग्रहेण यत् । तदात्मपीडाओपरुषं परलोकेऽपि निःसुखम् ॥ क्२.९७ ॥ शक्यमेव सदा दद्यादशक्यं दीयते कथम् । सर्वस्वदेहदानादिप्रवाद एव शोभनः ॥ क्२.९८ ॥ कर्णामृतमिदं दूराद्यन्महार्थिमणिप्रदः । संप्राप्तानां पुनस्तत्र पानमस्यान्यतोऽर्थिनाम् ॥ क्२.९९ ॥ रक्ष्यः सर्वप्रयत्नेन परेषामपि जीवितैः । प्रजानां जीवितं राजन्नर्थिचिन्तामणिर्भवान् ॥ क्२.१०० ॥ प्रसीद दयस्वास्मासु देव मा साहसं कृथाः । नकाचशकलस्यार्थे क्रियते चात्मविक्रयः ॥ क्२.१०१ ॥ इत्युक्त्वा पादयोः पत्युः पपातामात्यपुंगवः । शरीरदानसंकल्पान्नोच्चचाल च भूपतिः ॥ क्२.१०२ ॥ सोऽवदत्प्रणयस्मेरचिकसद्दशनद्युतिः । जीवितस्नेहसंमोहतमह्परिहरन्निव ॥ क्२.१०३ ॥ केवलं भक्तिसंयुक्तमुक्तं व्यक्तमिदं त्वया । न सहेऽहं महामात्य विप्रस्य प्राणसंशयम् ॥ क्२.१०४ ॥ हारैस्तुषारैः कमलैर्मृणालैरिन्दुचन्दनैः । निवर्ततेऽन्तःसंतापो नार्थिवैमुख्यदुःखजः ॥ क्२.१०५ ॥ सर्वथा सर्वदुःखार्तिहरणोद्यतचेतसः । न बोधेरन्तरायं मे सुमते कर्तुमर्हसि ॥ क्२.१०६ ॥ जन्मान्तरेऽपि ददतो देहं मे न व्यथाभवत् । स्मराम्यतीतवृत्तस्य सम्यक्संबोधिचेतसा ॥ क्२.१०७ ॥ पुरा दृष्ट्वोद्यतां व्याघ्रीं क्षुत्क्षामां पोतभक्षणे । तद्रक्षायै मया दत्तं शरीरमविक्षरिणा ॥ क्२.१०८ ॥ शिबिजन्मनि चान्धाय दत्तं नेत्रयुगं मया । रक्षितश्च स्वदेहेन कपोतः श्येनकाद्भयात् ॥ क्२.१०९ ॥ चन्द्रप्रभावतारे च रौद्राक्षायार्पितं शिरः । सर्वस्वपुत्रदारादि दत्तं चान्येषु जन्मसु ॥ क्२.११० ॥ इत्युक्ते बोधिसत्त्वेनभूभुजामात्यपुंगवः । न सजीवो ननिर्जीव इवाभूद्व्यथितेन्द्रियः ॥ क्२.१११ ॥ अलङ्घ्यशासनेनाथ राज्ञा क्रकचधारया । नियुक्तौ पलगण्डाख्यौ शरीरच्छेदकर्मणि ॥ क्२.११२ ॥ तौ तीव्रशोकविवशौ शक्रमायाविमोहितौ । कथंचिदिव भूभर्तुर्देहच्छेदे समुद्यतौ ॥ क्२.११३ ॥ नृपतेर्निर्विकारस्य क्रूरक्रकचधारया । विदार्यमाणे देहार्धे पृथिवी समकम्पत ॥ क्२.११४ ॥ भ्रष्टोल्का रक्तवसना विर्घातच्युततारका । द्यौः सशब्दं रुरोदेव कीर्णाश्रुकणसंततिः ॥ क्२.११५ ॥ वैशसालोकनेद्भूततीव्रदुःखासहिष्णुना । तूर्णं रजःपटेनेव रविणा पिहितं मुखम् ॥ क्२.११६ ॥ तस्मिन् प्रजाह्प्रजानाथे क्रकचाक्रान्तविग्रहे । चक्रन्दुः पूरिताक्रन्दा दिग्वधूमिः प्रतिस्वनैः ॥ क्२.११७ ॥ अक्षुब्धसत्त्वमालोक्य नृपं शक्रो द्विहाकृतिः । विस्मयानुशयाक्रान्तचित्तश्चिरमचिन्तयत् ॥ क्२.११८ ॥ अहो महामतेरस्य करुणाकोमलं मनः । प्राप्तं परार्थपीडासु वज्रादपि कठोरताम् ॥ क्२.११९ ॥ सागरादपि गम्भीरं मेरोरपि समुन्नतम् । त्रिदिवादपि साश्चर्यमहो वृत्तं महात्मनाम् ॥ क्२.१२० ॥ अहि प्राणप्रवासेऽपि सत्त्वं सत्त्वमहोदधेः । साधोरिव विपत्पाते महत्त्वं नावहीयते ॥ क्२.१२१ ॥ इति चिन्तयति क्षिप्रं सहस्राक्षे क्षितिप्रभोः । नाभेरधःशरीरार्धं निकृत्तमपतत्क्षितौ ॥ क्२.१२२ ॥ स द्विधाभूतदेहोअपि हर्षोत्साहमयोऽभवत् । सर्वभूतपरित्राणसत्त्वेन धृतजीवितः ॥ क्२.१२३ ॥ तदाज्ञया शरीरार्धे श्लेष्टे संपूर्णविग्रहः । स्वस्थक्षतिः समुत्थाय ब्राःमणस्तमभाषत ॥ क्२.१२४ ॥ अहो विराजसे राजन् पून्जं विरजसस्तव । निर्व्याजदेहदानेन विशेषं तु ब्न्हवद्यशः ॥ क्२.१२५ ॥ त्वन्मनोमणिवैमल्यतुल्यं किंचिदकुर्वतः । उपमानेन दारिद्य्रमहो मुग्धस्य वेधसः ॥ क्२.१२६ ॥ कृत्तः सुवृत्तः सरलः परार्थे मधुराशयः । सहसे दुःसहां पीडामिक्षुकाण्ड इवोन्नतः ॥ क्२.१२७ ॥ इत्युक्त्वा ब्राह्मणाकारः शक्रस्त स्मृतिजन्मभिः । संजीवनैषधिजातैः सुधास्यन्दैरपूरयत् ॥ क्२.१२८ ॥ ततः प्रकटिताकारः परितोषात्पुरंदरः । सुश्लिष्टनिजदेहार्धं प्रशशंस महीपतिम् ॥ क्२.१२९ ॥ अथाब्मरान्निपतितः सितकुसुमसंचयः । तत्कालोल्लासितक्षोणीहर्षहास इवाबभौ ॥ क्२.१३० ॥ अत्रान्तरे मुनिस्तस्मौ प्रियां जायां जयप्रभाम् । आदायाभ्येत्य तद्वृत्तं जाताश्चर्यो न्यवेदयत् ॥ क्२.१३१ ॥ पूतया संगतः पत्नया स्वकीर्त्येव विशुद्धया । उवाच पृष्टः शक्रेण निकारे निर्विकारितह् ॥ क्२.१३२ ॥ ततः सिंहासने दिव्यए विश्वकर्मविनिर्मिते । रत्नवर्षसमाकीर्णे जम्बुद्वीपे स भूपतिः ॥ क्२.१३३ ॥ अभिषिक्तः सुरेन्द्रेण प्रसाद्य दयितासखः । दानपुण्यप्रभावोत्थकुशलव्यापितप्रजः ॥ क्२.१३४ ॥ समाप्तसत्त्वसंसारसंतारणकृतव्रतह् । सम्यक्संबोधिसंबुद्धमनाः प्रमुदितोऽभवत् ॥ क्२.१३५ ॥ मैत्रं चेतस्तरुणकरुणं सत्त्वसिद्धं विशुद्धमापन्नार्तिप्रशमनफलस्फूईतमात्मप्रदानम् । दृष्ट्वा राज्ञह्प्रमुदसलिलक्षालिताक्षो विलक्षः शक्रः प्रायादमरनगरीं पूरितां तद्यशोभिः ॥ क्२.१३६ ॥ इति स विबुधवृन्दैः सिद्धयक्षोरगेन्द्रैः पुलकरुचिरवर्चैरर्च्यमानप्रभावः । अवनिमवनशक्तः कल्पयन्नाककल्पामबह्वविभवशोभामाप्तवान् बोधिसत्त्वः ॥ क्२.१३७ ॥ पूर्वावतारसंवादे दानोत्कर्षमुदाहरन् । उपदेशाय भिक्षूणामित्याह भगवान् जिनह् ॥ क्२.१३८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रीसेनावदानं नाम द्वितीयः पल्लवः ॥ ३. मणिचूडावदानम् । अस्मिन्नद्भुतसर्गे मकराकरजायमानमणीवर्ते । कोऽपि प्रकटितसुगतिः पुरुषमणिर्जायते (भव्यः) ॥ क्३.१ ॥ अस्ति सौभिप्रभापूरकर्पूरपरिपाण्डुरम् । साकेतं नाम नगरं सौभाग्यतिलकं भुवः ॥ क्३.२ ॥ सेव्यैः प्रभासत्त्वमयैर्गङ्गाविमलमानसैः । तीर्थैरिव स्थितं यत्र पवित्रः पुण्यकर्तृभिः ॥ क्३.३ ॥ यशःकुसुमिते यत्र पुण्यसौरभनिर्भरे । रमन्ते सुकृतोद्याने नन्दने पुरवासिनः ॥ क्३.४ ॥ तत्राभूद्भूपतिर्भुरिगुणरत्नमहोदधिः । भीतुर्यशःशशाङस्य मेहचूड इति श्रुतः ॥ क्३.५ ॥ सदा सदाश्रयार्हेण कलिकालापहारिणा । कृतः कृतयुगेनेव येन धर्मधरो जनः ॥ क्३.६ ॥ महीपतिः क्षमाशक्तः श्रीवृतः करुणारतः । वल्लभोऽभूत्प्रजानां यः प्रख्यातो विजितेन्द्रियः ॥ क्३.७ ॥ अमरासवसंपूर्णमहिंसासत्रदीक्षितः । ददौ यः सर्वभूतानां पुण्यामभयदक्षिणम् ॥ क्३.८ ॥ निर्मदो यः प्रभावेऽपि विभवेऽपि प्रियंवदः । क्षमाशीलः प्रभुत्वेऽपि यौवनेऽपि जितेन्द्रियः ॥ क्३.९ ॥ गम्भीरेणोन्नतिमता शूरेण शशिकान्तिना । सत्पक्षेण क्षितिभृता येनातन्यत विस्मयः ॥ क्३.१० ॥ राज्ञस्तस्याद्वितीयस्य बभूवाभरणद्वयम् । त्यागपूर्णं च कारुण्यं तारूण्यं सुकृतश्रियः ॥ क्३.११ ॥ पद्माकरस्य तस्याभूद्देवी कान्तिमती प्रिया । प्रभातश्रीरिव सदा निर्दोषाभ्युदयोत्सवा ॥ क्३.१२ ॥ नीतिः प्रभुगुणेवेन त्यागेन श्रीरिवोज्ज्वला । रराज राजचन्द्रेण सा शीलेनेव चारुता ॥ क्३.१३ ॥ सदानन्दनविख्यातयशःप्रसरया तया । मेरूस्त्रिदिवलक्ष्म्येव बभौ भूमिभृतां वरः ॥ क्३.१४ ॥ काले कल्याणनिलयं भर्तुः सा गर्भमादधे । भूत्यै भुवनपद्मस्य दिवाकरमिवादितिः ॥ क्३.१५ ॥ अरणिः पावकेनेव वेलेवाब्धेः सुधांशुना । ब्रह्माब्जेनेव गोविन्दनाभिर्गर्भेण सा बभौ ॥ क्३.१६ ॥ तस्या गर्भानुभावेन दोहदाभिमतं नृपः । ददौ सर्वार्थिसार्थेभ्यो वाञ्छिताभ्यधिकं वसु ॥ क्३.१७ ॥ पुनर्भूमिभुजा पृष्टा दोहदं शुभगर्भिणी । सरस्वतीव सा चक्रे स्वयं सद्धर्मदेशनाम् ॥ क्३.१८ ॥ पूर्णपुण्यमणिर्धर्मनिधिर्विधिसमुद्धृतः । वुपद्विपुलदुःखेभ्यः सदा रक्षति रक्षितः ॥ क्३.१९ ॥ कान्तारदुर्गेषु परिच्युतानां तापातुराणां परलोकमार्गे । स्निग्धः प्रवृद्धः फलपूरिताशः छायातरुर्धर्मसमोऽस्ति नान्यः ॥ क्३.२० ॥ आलोकस्तिमिरे विपद्विषमणिः पाते करालम्बनं याच्ञाकल्पतरुर्जगज्जयरथः पाथेयमन्थे पथि । दुःखव्याधिमहौषधं भवभयोद्भान्ताशयाश्वासनं तापे चन्दनकाननं स्थिरसुहृद्धर्मः सतां बान्धवः ॥ क्३.२१ ॥ इत्यादि धर्मधवलं श्रुत्वा नृपवधूवचः । धर्मैकशरणः श्रीमान् बभूव भुवने जनः ॥ क्३.२२ ॥ ततः कालेन संपूर्णं द्यौरिवामृतदीधितिम् । असूत दारकं देवी जगत्तिमिरदारकम् ॥ क्३.२३ ॥ अजायतास्य सहजश्चूडालंकरणं मणिः । प्राग्जन्मान्तरसंसक्तो विवेक इव निर्मलः ॥ क्३.२४ ॥ स बभौ सुभगस्तस्य मूर्ध्नि पुण्यमयो मणिः । यस्य प्रभाप्रभावेण यामिन्यो दिनतां ययुः ॥ क्३.२५ ॥ सोष्णीषस्य मणेस्तस्य पीयूषस्यन्दिबिन्दिवः । नयन्ति हेमतां लोहं दुरितं शमयन्ति च ॥ क्३.२६ ॥ शिशोर्जातिस्मरस्याथ वचसा तस्य भूपतिः । ददौ हेम सदार्थिभ्यः सर्वं मणिरसोद्भवम् ॥ क्३.२७ ॥ पुष्परत्नध्वजच्छत्रपताकाव्यजनांशुकैः । अपूरयन् पुरं व्योन्मस्तस्य जन्मनि देवताः ॥ क्३.२८ ॥ सुप्रकाशोदिताशेषविद्याविद्योतितात्मनः । मणिचूड इति ख्यातं नाम तस्याकरोन्नृपः ॥ क्३.२९ ॥ स चकाराशयं हर्षपीयूषोच्छलितं पितुः । अभिजातः सुतो जातः पारिजात इवोदधेः ॥ क्३.३० ॥ पौलोमीव जयन्तेण जननी पूज्यजन्मना । बभौ तेन कुमारेण कुमारेणेव पार्वती ॥ क्३.३१ ॥ ततः कालेन सुकृतसोपानैः पृथिवीपतौ । दिव्यधामसमारूढे मणिचूडोऽभवन्नृपः ॥ क्३.३२ ॥ अर्थिचिन्तामणेस्तस्य दानेन परिपूरिते । लोके पुण्यसुखालोके नार्तोऽभून्न च याचकः ॥ क्३.३३ ॥ तस्य भद्रगिरिर्नाम बभूवं गजपुंगवः । प्रभोरिवानुकारेण दानार्द्रकरपुष्करः ॥ क्३.३४ ॥ तं कदाचिन्महास्थानस्थितं भुवननायकम् । भवभूतिः समभ्यायाद्भृगुवंशभवो मुनिः ॥ क्३.३५ ॥ दिव्यकान्यां समादाय लावण्यललिताननाम् । मूर्तामिव प्रभालक्ष्मीमक्षीणस्य क्षपापतेः ॥ क्३.३६ ॥ कुचयोरविवेकेन रागेण चरणाब्जयोः । नेत्रयोश्चापलेनेव सा जगत्यतिलज्जिता ॥ क्३.३७ ॥ तपःश्रियेव सहितं तं कन्यानुगतं मुनिम् । अओऊजयत्प्रजानाथः कृतासनपरिग्रहम् ॥ क्३.३८ ॥ कन्यापि नृपमालोक्य धीरं गम्भीरसुन्दरम् । परपीडासु कारुण्यान्न्यस्तचापमिव स्मरम् ॥ क्३.३९ ॥ चूडारत्नस्य कीरणैर्दुरितक्षयकारिभिः । लिखन्तं कुङ्कुमेनेव दिक्षु रक्षाक्षरावलिम् ॥ क्३.४० ॥ विक्षेपक्षिप्तमरुता चामरेण विराजितम् । सोच्छासेनेव सत्त्वेन जगत्संतारणं विना ॥ क्३.४१ ॥ रत्नोदारेण हारेण हृदयग्रहकारिणा । पातालविपदां शान्त्यै शैषेणेव निषेवितम् ॥ क्३.४२ ॥ वहन्तं महता दोष्णा क्षमां चित्तेन च क्षमाम् । प्रययौ साभिलाषस्य विस्मयस्य विधेयताम् ॥ क्३.४३ ॥ गृहीत्वा मुनिरुत्सङ्गे कुरङ्गतरलेक्षणाम् । जीवनीं तामनङ्गस्य जगाद्जगतीपतिम् ॥ क्३.४४ ॥ उदितेन जगन्नेत्रशतपत्रविकाशिना । भवता भाति लोकोऽयं देवेन च विवस्वता ॥ क्३.४५ ॥ अहो नु तव नास्त्येव विभूतिसुलभोद्भवः । साधोरिव गुणद्वेषः संमोहोपचितो मदः ॥ क्३.४६ ॥ लोकनाथस्य ते लोककारुण्यपूर्णचेतसः । राजन्मैत्रीजुषा कीर्तिः स्थिरा पारमिता परम् ॥ क्३.४७ ॥ अखेदसरलो दाता निर्व्याजसुकृतो भवान् । अत एव विशेषेण माननीयो मनीषिणाम् ॥ क्३.४८ ॥ पद्मोदरसमुद्भूता कन्या कमललोचना । होमावशेषपयसा वर्धितेयं मयाश्रमे ॥ क्३.४९ ॥ गृह्यतामग्रमहिषी पत्नीत्वे भवता नृप । विष्णोः श्रीरिव योग्येयं तवैव पुरुषोत्तम ॥ क्३.५० ॥ यज्ञपुण्यफलं पूर्णं कालेन मम दास्यसि । इत्युक्त्वा विधिना राज्ञे कन्यां दत्वा ययौ मुनिः ॥ क्३.५१ ॥ प्रियां पद्मावतीं राजा रतिं प्राप्येव मन्मथः । अरंस्त रुचिरोद्याने सुकृते पुण्यवानिव ॥ क्३.५२ ॥ ततः कालेन सा पुत्रं वंशवल्लिव मौक्तिकम् । असूत पद्मचूडाख्यं गुणानां दर्पणं पितुः ॥ क्३.५३ ॥ शक्रादिभिर्लोकपालैरनुल्लङ्घ्यमहोदयः । संस्तूयमानचरितः स्वयं कमलजन्मना ॥ क्३.५४ ॥ यशःसौरभसंभारसंपूरितदिगन्तरः । सर्वार्थिसार्थकल्याणकलनाकल्पपादपः ॥ क्३.५५ ॥ स्मृत्वा मुनेर्वचः काले कर्तुं विपुलदक्षिणाम् । अहिंसावसुसंपूर्णामाजहार महीपतिः ॥ क्३.५६ ॥ तस्मिन् यज्ञे समाजग्मुः सर्वकामैरनर्गले । मुनयो भार्गवमुखा नृपा दुष्प्रसहादयः ॥ क्३.५७ ॥ वर्तमाने मखे तस्मिन्निःसंख्यवसुवर्षिणि । रक्षोरूपः समुत्तस्थौ वह्निमध्यात्सुरेश्वरः ॥ क्३.५८ ॥ उपसृत्य स भूपालं कृशो विकृतविग्रहः । क्षुप्तिपासार्दितोऽस्मीति ययाचे पानभोजनम् ॥ क्३.५९ ॥ शासनादथ भूभर्तुस्तस्मै विविधभोजनम् । उपनिन्युः परिचिताः पानं च परिचारकाः ॥ क्३.६० ॥ ततः किंचिद्विहस्यैव क्षितिपं प्राह राक्षसः । नेदमस्मत्प्रियं राजन् वयं हि पिशिताशनाः ॥ क्३.६१ ॥ सद्योहतस्य मांसेन रुधिरेण च भूयसा । तृप्तिरुत्पद्यतेऽस्माकं दीयतां यदभीप्सितम् ॥ क्३.६२ ॥ सर्वकामप्रदोऽसीति त्वमहं समुपागतः । ददामीति प्रतिश्रुत्य न निषेधस्तवोचितः ॥ क्३.६३ ॥ इति रक्षवचः श्रुत्वा करुणकुलितो नृपः । अहिंसानियमेनाभूदर्थिवैमुख्यदुःखितः ॥ क्३.६४ ॥ सोऽचिन्तयत्तदा दैवाज्जातोऽयं धर्मसंशयः । न सहे दुःसहां हिंसां नं नैष्फल्यमर्थिनः ॥ क्३.६५ ॥ न च मांसं शरीरेभ्यो लभ्यते वैशसं विना । नाहं पिपीलकस्यापि कायक्लेशलवं सहे ॥ क्३.६६ ॥ दत्वाहं सर्वभूतेभ्यः पुण्यामभयदक्षिणम् । कथमस्मै प्रयच्छामि मांसं प्राणिवधोद्भवम् ॥ क्३.६७ ॥ इति संचित्य नॄपतिस्तमूचे करुणाकुलः । स्वशरीरसमुत्कृत्तमसृङ्भांसं ददामि ते ॥ क्३.६८ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना बभूवाकुलितं जगत् । न च देहव्ययोत्साहं सचिवास्तसय सेहिरे ॥ क्३.६९ ॥ प्रणयाद्वार्यमाणोऽपि भूपालैर्मुनिभिस्तथा । ददौ स्वदेहमुत्कृत्य तस्मै मांसमसृग्वसाम् ॥ क्३.७० ॥ आकण्ठं पीतरक्तेन राक्षसेन क्षितिप्रभोः । भक्ष्यमाणेषु मांसेषु क्ष्ःणं ख्षितिरकम्पतः ॥ क्३.७१ ॥ ततः पद्मावती देवी पतिं दृष्ट्वा तथागतम् । विलपन्ती निपतिता मोहमूर्च्छाकुलाभवत् ॥ क्३.७२ ॥ मनुजेन्द्रस्य देवेन्द्रस्तद्दृष्ट्वा सत्त्वमूर्जितम् । रक्षोरूपं परित्यज्य तमुवाच कृताञ्जलिः ॥ क्३.७३ ॥ अहो नु कर्मणा राजन् दुष्करेण तवामुना । रोमाञ्चकञ्चुकाकीर्णः कायः कस्य न जायते ॥ क्३.७४ ॥ अहो पुण्यमसामान्यमहो सत्त्वमनुत्तरम् । अहो धरियममर्यादं राजान् विरजसस्तव ॥ क्३.७५ ॥ दुःखिताः परदुःखेषु निर्लोभा दुर्लभेषु च । विपक्षेषु क्षमावन्तः सन्तः सुकृतसेतवः ॥ क्३.७६ ॥ समुन्मिषति कोऽप्येष सत्त्वोत्साहो महात्मनाम् । त्रैलोक्यं करुणार्द्राणां येन यात्यनुकम्प्यताम् ॥ क्३.७७ ॥ उक्त्वेति दिव्यौषधिभिस्तं कृत्वा स्वस्थविग्रहम् । प्रसाद्य लज्जावनतः शक्रः स्वनिलयं ययौ ॥ क्३.७८ ॥ ततः समाप्ते विधिवद्यज्ञे राज्ञां महीपतिः । चक्रे मुनिवराणां च पूजां त्रिदशपूजितः ॥ क्३.७९ ॥ स रत्नवर्षैर्यज्ञान्ते कन्याग्रामपुरप्रदः । सहितं त्रिदशार्हेण हरिणा हेममालिना ॥ क्३.८० ॥ ददरु राजगजं ब्रह्मरथाख्याय पुरोधसे । योजनानां शतं तूर्णमेकेनाह्ना प्रयाति यः ॥ क्३.८१ ॥ तस्मै समर्पितं दृष्ट्वा राज्ञा ब्न्हद्रगिरिं गजम् । अभूद्दुष्प्रसहो राजा तत्स्पृहाकृष्टमानसः ॥ क्३.८२ ॥ प्रयातेष्वथ भूपेषु विस्मितेषु मखश्रिया । समर्पिते यज्ञफले भार्गवाय महीभुजा ॥ क्३.८३ ॥ तमुवाच समभ्येत्य स्वस्तिवादपुरःसरम् । मरीचिशिष्यो वाहीकः प्राप्तपूजासनो मुनोः ॥ क्३.८४ ॥ राजन्नध्ययनस्यान्ते गुरुर्मे गुरुदक्षिणाम् । ईहते परिचर्यार्थी सामान्यजनदुर्लभाम् ॥ क्३.८५ ॥ एकस्त्वमेव विधिना निर्मितो दुर्लभप्रदः । बहवो जातु जायन्ते न लोके कल्पपादपाः ॥ क्३.८६ ॥ देवी पद्मावती पुत्रसहिता गुरवे मम । तपःकृशाय वृद्धाय दीयतां परिचारिका ॥ क्३.८७ ॥ इत्युक्ते मुनिना राजा दयिताविप्रयोगजाम् । रुजं संस्तभ्य मनस तमूचे धैर्यभूधरः ॥ क्३.८८ ॥ प्रयच्छामि मुने तुभ्यमीप्सीतां गुरुदक्षिणाम् । सहितां युवजारेन जीविताभ्यधिकां प्रियाम् ॥ क्३.८९ ॥ इत्युक्त्वा ससुतां तस्मै ददौ पद्मावतीं नृपः । स्वजीविते विनिस्नेहस्त्यागः सत्त्वमयात्मनाम् ॥ क्३.९० ॥ आदाय राजदयितां विरहक्लेशकातराम् । सपुत्रामाश्रमं गत्वा प्रददौ गुरवे मुनिः ॥ क्३.९१ ॥ अत्रान्तरे दुष्प्रसहः कुरुराजः क्षितीश्वरम् । दृप्तो ययाचे दूतेन भूत्यै भद्रगिरिं गजम् ॥ क्३.९२ ॥ पुरोहितार्पितं राजा न ददौ द्विरदं यदा । तदा विपुलसौन्येन स्वयं योद्धुं समाययौ ॥ क्३.९३ ॥ बलिना कुरुराजेन रुद्धेषु पुरवत्मसु । बभूव भूमिपालस्य सैन्यं रणरसोद्भटम् ॥ क्३.९४ ॥ स वीरकुञ्जरहरिः शक्तोऽप्यरिविदारणे । जनक्षयभयोद्विग्नः कारुण्यात्समचिन्तयत् ॥ क्३.९५ ॥ अहोऽनुकूलमित्रं मे राजा दुष्प्रसहः परम् । मातङ्गलोभमोहेन सहसा शत्रुतां गतः ॥ क्३.९६ ॥ स्नेहान्ताः सुजनैः स्नेहा निःस्नेहान्ताश्च मध्यमैः । दुर्जनैर्घोरवैरान्ता भवन्ति प्राणहारिणः ॥ क्३.९७ ॥ अहो बिभवलिभेन क्षणक्षयिणि जीविते । समुद्यमोऽयमस्माकं परप्राणनिपातने ॥ क्३.९८ ॥ हिंसयापप्रशान्तानां सक्तानां कलिकर्मसु । रणरक्ताभिषिक्तानां भक्तार्थोऽयं समुद्यमः ॥ क्३.९९ ॥ सेवाविक्रीतजीवानां चण्डपिण्डार्थिनामयम् । कलहो दुःसहः क्रुर्यपिशुनानां शुनामिव ॥ क्३.१०० ॥ अहो विभवलुब्धानां परसंतापशीतलाः । स्वसुखायैव धावन्ति नृशंसचरिता धियः ॥ क्३.१०१ ॥ ये युधि सिद्धिसंनद्धा रक्तान्तां भुञ्जते श्रियम् । कुतः क्रुरतरे तेषां हृदये करुणाकणः ॥ क्३.१०२ ॥ एष दुष्प्रहसो राजा लुब्धो विबह्वमोहितः । न वध्यः सापराधोऽपि कारुण्यायतनं मम ॥ क्३.१०३ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य कारुण्यात काननैषिणः । प्रत्येकबुद्धाश्चत्वारः स्वयं व्योम्ना समाययुः ॥ क्३.१०४ ॥ प्रातपूजासनाः श्रुत्वा सर्वज्ञास्तत्समीहितम् । राज्ञः प्रशमशीलस्य प्रसन्नास्तत्त्वमूचिरे ॥ क्३.१०५ ॥ संमोहपटलान्धेषु संसारिषु दयालुता । शोभते तव भूपाल सत्त्वलोकविवेकिनः ॥ क्३.१०६ ॥ क्रियतामीप्सितं राजन् बोधौ बुद्धिर्निधीयताम् । संप्रति प्रतिरोधेऽस्मिन् वनमेव विगाह्यताम् ॥ क्३.१०७ ॥ स्वैरनिर्ज्नरज्नङ्कारकीर्णसंतोषशीकराः । विविक्तकाननोद्देशाः शमिनामेव वल्लभाः ॥ क्३.१०८ ॥ इत्युक्त्वानुग्रहधिया विधायास्य वियद्गतिम् । प्रभाप्रसाधितदिशस्ते तेन सहिता ययुः ॥ क्३.१०९ ॥ यातेषु स्वपदं तेषु हिमवत्तटकाननम् । संप्राप्य पृथिवीपालः प्रयतप्रशमोऽभवत् ॥ क्३.११० ॥ विवेकविमलास्तस्य धियः सत्त्ववतामिव । बभुः प्रियनिवुः पूर्णनिर्वाण्यो (?)वनभूमयः ॥ क्३.१११ ॥ भूधरान्तरिते तस्मिन् सहसा भूपभास्वति । शुशुचुर्मोहतिमिरप्राप्तशोकप्रजाः प्रजाः ॥ क्३.११२ ॥ ततस्तत्सचिवा जग्मुर्मरीचं मुनिमाश्रमे । शक्तं राज्यस्य रक्षायै राजपुत्रैं ययाचिरे ॥ क्३.११३ ॥ मुनिना निर्विकारेण दत्तमादाय मन्त्रिणः । राजसूनुं स्वनगरे चक्रुः सैन्यसमुद्यमम् ॥ क्३.११४ ॥ मुनिना निर्विकारेक दत्तमादाय मन्त्रिणः । सुभटाग्रेसरह्प्राप कुरुराजं रणाजिरे ॥ क्३.११५ ॥ स तेन हतविध्वस्तभग्नस्यन्द्नकुञ्जरह् । पलायनपरित्राणः प्रययौः हस्तिनापुरम् ॥ क्३.११६ ॥ बलिना राजपुत्रेण जिते दुष्प्रसहे युधि । मन्त्रिभिस्तद्भुजन्यस्ता भूमिः शेषधृतिं ययौ ॥ क्३.११७ ॥ राज्ञो दुष्प्रसहस्याथ कालेन कलुषात्मनह् । बभूवावृष्टिदुर्भिक्षमरकोपल्पवः पुरे ॥ क्३.११८ ॥ स विचिन्त्यानुतापार्तस्तीब्रां जनपदापदम् । न विवेद परित्राणं विफलस्वस्तिकक्रियः ॥ क्३.११९ ॥ पृष्ठा विपत्प्रतीकारं तेनामात्यास्तमूचिरे । दुःसहोऽयं महाराज प्रजानां व्यसनोद्भवः ॥ क्३.१२० ॥ मणिचूडस्य भूभर्तुर्यदि चूडामणिः प्रभो । लभ्यते स सुधास्यन्दी तेनेयं तीर्यते विपत् ॥ क्३.१२१ ॥ चारेभ्यः श्रुतमस्माभिः स राजा हिमवत्तटे । स्थितः संसारवैमुख्यविवेकविमलाशयः ॥ क्३.१२२ ॥ अर्थितः स ददात्येव विश्वचिन्तामणिर्मणिम् । पुत्रदारशरीरादि नादेयं तस्य किंचन ॥ क्३.१२३ ॥ इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा तथेत्याधार्य चेतसि । स द्विजान्मणियाच्ञायौ विससर्ज तदन्तिकम् ॥ क्३.१२४ ॥ अस्मिन्नवसरे राजा मणिचूषश्चरन् वने । मरीचेराश्रमोपान्तमवाप विपुलं मुनेः ॥ क्३.१२५ ॥ देवी पद्मावती तत्र फलमूलधृतव्रता । व्रजन्ती विजने भीता विपुने मुनिशासनात् ॥ क्३.१२६ ॥ शबरैर्मृगयायातैर्दृष्ट्वा कष्टदशां श्रिता । जुघृक्षुभिः कम्पमानाचुक्रोश करुणस्वरम् ॥ क्३.१२७ ॥ आकर्ण्य करुणाक्रन्दे कुररूईकूजितोपमम् । हा राजन्मणिचूडेति त्रायस्वेति सुदुःसहम् ॥ क्३.१२८ ॥ सहसाभिद्रुतः कान्तां ददर्श नृपतिर्निजाम् । राहुसंत्रासितस्येन्दोर्द्युतिं निपतितामिव ॥ क्३.१२९ ॥ वीतरागाङ्गवसनां निरञ्जनपरिग्रहाम् । वदन्तीमिव संभोगसंयोगानामनित्यताम् ॥ क्३.१३० ॥ तां राजहंससुगतां विहारस्तनमण्डलाम् । अश्रुकाषायनयनां विलोक्य करुणावनीम् ॥ क्३.१३१ ॥ संसारचरिताश्चर्यविचारेष्वपि कर्कशम् । कृपाकृपाणीनिर्लूनमिवासीर्भूपतेर्मनः ॥ क्३.१३२ ॥ एकाकीनं वने देवी विगतच्छत्रचामरम् । दृष्ट्वा नाथमनाथैव लोकनाथं तथागतम् ॥ क्३.१३३ ॥ तद्वियोगविषाक्रान्ता तद्दर्शनरसाकुला । शोकहर्षसमाकीर्णा बभूव भृशविह्वला ॥ क्३.१३४ ॥ सा नीता शबरा राज्ञा शापभीताः प्रदुर्द्रुवुः । न नामाभ्युदये भानोर्दृष्टं सप्रतिभं तमह् ॥ क्३.१३५ ॥ अत्रान्तरे शमद्वेषी सर्वभूताशयाशयः । मारः पुरुषरूपेण समेत्य नॄपमब्रवीत् ॥ क्३.१३६ ॥ राजन् राजीवनयनां प्रियां प्रणयिणीमिमाम् । न त्यक्रुमर्हस्यजने वने वनजलोचन ॥ क्३.१३७ ॥ इयं हि ते मनोवृत्तिरिव निःसुखतां गता । वर्जिता राज्यभोगेन राजराज न राजते ॥ क्३.१३८ ॥ एतदार्कर्ण्य नृपतिस्तं विज्ञाय मनोभवम् । अन्तरायं विवेकस्य प्रत्यभाषत सस्मितः ॥ क्३.१३९ ॥ जानामि त्वामहं काममकामं शमसंयमे । संतोषवतां को नाम भवता न विमोहितः ॥ क्३.१४० ॥ इतिवादिनि भूपाले सहसान्तरिते स्मरे । बभूव विक्लवा देवी तप्ता विरहवह्निना ॥ क्३.१४१ ॥ दुःखितां तामार्तदुःखां पतिभोगवियोगिनीम् । उवाचाश्वासयन् राजा जायां जितमनोभवः ॥ क्३.१४२ ॥ देवि धर्मक्रियायुक्ता न शोकं कर्तुमर्हसि । दुःखावसानी विरसः सर्वोऽयं भोगचिभ्रमः ॥ क्३.१४३ ॥ देहिनां यदितासङ्गास्तरङ्गतरलायुषाम् । लोलपद्मपलाशाग्रस्खलज्जललवाकुलाः ॥ क्३.१४४ ॥ इमा मुहूर्तनर्तक्यः कालमेघतडिल्लताः । संसारसर्परसना विलासचपलाः श्रियाः ॥ क्३.१४५ ॥ भोगक्षणेनैव वियोगरोगो विभूतयः स्वप्नविवाहतुल्याः । वाताहता दीपशिखा सुखश्रीरुन्मत्तनॄत्यं भववृत्तमेतत् ॥ क्३.१४६ ॥ सर्वोपजीव्या करुणा न लक्ष्मीः धर्मः प्रकाशः सततं न दीपाः । यशांसि रम्याणि न यौवनानि स्थिराणि पुण्यानि न जीवितानि ॥ क्३.१४७ ॥ सत्यव्रतस्तामिति सान्त्वयित्वा विसृज्य जायां निलये महर्षेः । चचार संसारपराङ्भुखानां संतोषपुण्येषु तपोवनेषु ॥ क्३.१४८ ॥ तदागतास्ते त्वरया विसृष्टाः पञ्च द्विजा दुष्प्रसहेन राज्ञा । तमर्थिनामकमकालबन्धुं विशुद्धसत्त्वं ददृशुर्वनान्ते ॥ क्३.१४९ ॥ ते स्वस्तिवादं शनकौर्विधाय विशस्तधैर्या इव साध्वसेन । तमूचिरे सूचिततीव्रतपाः दीर्घोष्णनिश्वाससमीरणेन ॥ क्३.१५० ॥ राजन् पुरे दुष्प्रसहस्य राज्ञः क्रूरोपसर्गौर्हतशान्तवर्गः । जनः कृतः कृत्तसमस्तकामः प्रकाममार्तस्वनमात्रशेषः ॥ क्३.१५१ ॥ अशोषदोषप्रशमैकहेतुः त्रैलोक्यरक्षाप्रथितप्रभावः । चूडामणिर्देव भवद्वितीर्णः करोति तस्योपनिपातशान्तिम् ॥ क्३.१५२ ॥ दयायुषश्चन्दनपल्लवार्द्राः स्वच्छाशयाश्चन्द्रमणिप्रकाशाः । संतापकाले शरणं जनानां भवद्विधा एव भवे भवन्ति ॥ क्३.१५३ ॥ इत्यर्थितस्तैरविलुप्तसत्त्वः संपूर्यमाणः करुणारसेन । उवाच संचिन्त्य जनोपतातं संक्रान्तमन्तः श्रुतिवर्त्मनेव ॥ क्३.१५४ ॥ अहो स राजा सहते कथं नु देवोपघातेन निपीडितानाम् । विदारितान्तःकरणं प्रजानां वियोगःदुःखोद्भवमार्तनादम् ॥ क्३.१५५ ॥ अयं मणिर्मस्तकमूलजन्मा निष्कृत्त्य तूर्णं प्रतिगृहृतां मे । धन्योऽस्मि यद्यर्थिजनस्य दुःखक्षये क्षणं कारणतां व्रजामि ॥ क्३.१५६ ॥ इत्युक्तमात्रे वसुधाधिपेन धराधराम्भोधिमहीधरित्री । चिरं चकम्पे चकितेव तस्य शिरस्तटोत्पाटनतीव्रदुःखात् ॥ क्३.१५७ ॥ ततः कृपाकोमलचित्तवृत्तेः सुतीक्ष्णशस्त्रैर्वचसा नृपस्य । सुतीक्ष्णशस्त्रादपि तीक्ष्णचित्तः स्वयं शिरः पाटयितुं प्रवृत्तः ॥ क्३.१५८ ॥ तद्दुष्करं कर्म नरेश्वरस्य व्योम्नि विमानैर्नलिनासनाद्याः । सुराः सविद्याधरसिद्धसाख्याः समाययुद्रष्टुमलुप्तसत्त्वम् ॥ क्३.१५९ ॥ विपाट्यमाने शिरसि प्रसह्य रत्नप्रभाविभ्रममादधानैः । स रक्तपूरैरभिक्षिक्तकायः सेहे व्यथामर्थिसुखे प्रवृत्तः ॥ क्३.१६० ॥ विल्प्क्य तं सत्त्व निबद्धधैर्यं तीव्रव्यथावेगनिमीलिताक्षम् । ययुर्विरामं न नृशंसवृत्तेर्विप्राः क्षणं राक्षसतामवाप्ताः ॥ क्३.१६१ ॥ विचार्य राजा श्वशरीरदुःखं संसारिणां क्लेशमयं शरीरम् । एवंविधैर्दुःखसहस्रलक्षैराक्रान्तमित्यार्ततरो बभूव ॥ क्३.१६२ ॥ सोऽचिन्तयद्देहनिबद्धरत्नदानेन यत्पुण्य्फलं मयाप्तम् । तेनोग्रदुःखं कलयामि मा भूदपुण्यपाके नरके नराणम् ॥ क्३.१६३ ॥ समुद्धृते रक्रवसवसिक्ते तस्मिन्मणौ निश्चलतालुमूलात् । मूर्च्छाकुलोऽपि प्रययौ सहर्षं संपूरणेनार्थिमनोरथस्य ॥ क्३.१६४ ॥ स कम्पमानाङ्गुलिपल्लवेन दत्वा स्वहस्तेन मणिं द्विजेभ्यः । निमीलयन् सम्तमसेन लोकं पपात तिग्मांशुरिवातिरक्तः ॥ क्३.१६५ ॥ अलुप्तसत्त्वे पतिते पृथिव्यां तस्मिन् सुराणां सह पुष्पवर्षैः । मणिं समादाय ययुर्द्विजास्ते तूर्णं पुरं दुष्प्रसहस्य राज्ञः ॥ क्३.१६६ ॥ स तेनसद्यः शमितोपसर्गः स्वर्गोचितासादितभोगवर्गः । तद्बोधिसत्त्वस्य समस्तसत्त्वसंतारणार्हं प्रशशंस सत्त्वम् ॥ क्३.१६७ ॥ अत्रान्तरे किंचिदवाप्तसंज्ञं नरेश्वरं विश्रुतरत्नदानम् । समाययुर्भार्गवगौतमाद्या मरीचिमुख्या मुनयो वनेभ्यः ॥ क्३.१६८ ॥ मरीचिमेवानुगता च देवी पद्मावती वीक्ष्य परिक्षतं तम् । संमोहवेगाभिहता पपात क्षणं क्षितौ बाललतेव लूना ॥ क्३.१६९ ॥ दिगन्तसंचारिणी चारणानां नभश्चराणां नृपसाधुवादे । सराजपुत्राः सह मन्त्रिमुख्यैः प्रजाः प्रजानाथमथोपजग्मुः ॥ क्३.१७० ॥ वीक्ष्यः क्षितीशं क्षतजोक्षिताङ्गमक्षीणसत्त्वं पतितं पृथिव्याम् । पृथव्यथाक्लेशजुषं जनानामभूदभूतार्थविकल्पजल्पः ॥ क्३.१७१ ॥ कुठारिकैः कैश्चिदहो दयार्द्रः सर्वार्थिसेव्यः सरलः सुवृत्तः । दुरात्मभिः स्वार्थलवाभियुक्तैः छायातरुः कष्टमयः निकृत्तः ॥ क्३.१७२ ॥ अहो परार्थोज्झितजीवितोऽयं परां चमत्कारदशां प्रयातः । ससौरभच्छिन्नतनुर्गतात्मा भवत्युदारः सहकार एव ॥ क्३.१७३ ॥ लुब्धस्य न स्वः स्वजनोऽपि जन्तोः न कामकामस्य धनेऽनुरोधः । सर्वात्मना सत्त्वहितोद्यतस्य देहोऽपि न स्नेहपदं दयालोः ॥ क्३.१७४ ॥ येषां कृते दैन्यमयं प्रयाति सर्वात्मना चार्थिजनोऽर्थिभावम् । त एव दीनोद्धरणव्रतानां प्राणाः परित्राणपणे तृणानि ॥ क्३.१७५ ॥ इति प्रवादे विविधानुभावे विजृम्भमाणे मुनिमण्डलस्य । भूपालमभ्येत्य सबाष्पचक्षुर्मुनिर्मरीचिः प्रणयादुवाच ॥ क्३.१७६ ॥ अहो नु निष्कारणबन्धुभावमालम्ब्य राजन् दयया जनस्य । प्रजापरित्राणविधानभूमिस्तनुस्तवेयं तृणवद्वितीर्णा ॥ क्३.१७७ ॥ क्षयः प्रवृत्तो निरपेक्षवृत्तेस्तवार्थिबन्धोर्निजजीवितेऽपि । यदेष कामं कमलानिकायः कायस्त्वयापायपदे नियुक्तः ॥ क्३.१७८ ॥ अप्यस्ति राजन् सुकृतव्रतेऽस्मिन् फलस्पृहा प्राणपणेऽपि काचित् । अस्थार्थिहेतोस्तव पालुभेदखेदाद्विकारं भजते न चेतः ॥ क्३.१७९ ॥ इत्यद्भुताविष्कृतमानसेन मुनीन्द्रमध्ये मुनिना स पृष्टः । उवाच संस्तभ्य रुजं प्रयत्नाद्रक्ताभिषिक्तं वदनं प्रमृज्य ॥ क्३.१८० ॥ फलस्पृहा नास्ति मुने ममान्या किं त्वेक एव प्रचुरोऽभिलाषः । यद्धोरसंसारनिमग्नजन्तुसंतारणायैव भवे भवेयम् ॥ क्३.१८१ ॥ अर्थिप्रिये देहविदारणेऽस्मिन्नैवास्ति मे कोऽपि विकारलेशः । यद्येष सत्यः समयो मयोक्तस्तदस्तु मे स्वस्थमिदं शरीरम् ॥ क्३.१८२ ॥ इत्युक्तमात्रे सहजानुभावे सत्त्वोचिते स त्यधनेन राज्ञा । अभूद्वपुः सत्यबलेन तस्य रूढव्रणं तत्क्षणजातरत्नम् ॥ क्३.१८३ ॥ ततः सुरैः शक्रविरिञ्चिमुख्यैर्नातप्रहर्षैर्मुनिभिश्च सर्वैः । अभ्यर्थितोऽपि क्षितिपालनाय भोगाभिलाषी न बभूव भूपः ॥ क्३.१८४ ॥ अवाप्तसंज्ञा मुनिना प्रयुक्ता पद्मावती राजसुतेन सार्धम् । पतिं ययावे विरहोपशान्त्यै सिंहासनाक्रान्तिसुखं प्रजानाम् ॥ क्३.१८५ ॥ ततस्तमभ्येत्य कृपाकुलास्ते प्रत्येकबुद्धा जगतो हिताय । देहप्रभापूरितदिग्विभागा बभाषिरे हर्षमिवोद्गिरन्तः ॥ क्३.१८६ ॥ चिरादवाप्ते विरहावसाने पुनः परित्यागदशामसह्याम् । न राजपुत्रः सहते न देवी दुःखानुबन्धो ह्यसमृन्निपातः ॥ क्३.१८७ ॥ स्वमर्थिने यः रददाति देहमापन्नदुःखप्रशमैकहेतुः । कथं स कुर्यात्स्वजनेऽप्युपेक्षां धर्मोऽप्ययं यस्य परार्थ एव ॥ क्३.१८८ ॥ इत्युक्तमाकर्ण्य नरेश्वरस्तैस्तथेति निश्चित्य धिया कथंचित् । व्योम्ना विमानैः स्वपुरीमवाप्य भेजे निजं राज्यपदं सपुत्रः ॥ क्३.१८९ ॥ इति स विपुलसत्त्वः सत्यवान् बोधिसत्त्वः सुचिरविहितराज्यः सौगतं धाम भेजे । जिनपुरमणिचैत्यच्छत्ररत्नप्रदीपप्रकटितविविधश्रीर्लक्षणाभ्यस्तबोधिः ॥ क्३.१९० ॥ इत्याह भगवान् बुद्धः स्ववॄत्तान्तनिदर्शने । दानोपदेशे भिक्षूणां सम्यक्संबोधिसिद्धये ॥ क्३.१९१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मणिचूडावदानं नाम तृतीयः पल्लवः ॥ ४. मान्धात्रवदानम् । शोभन्ते भुवनेषु भव्यमनसां यन्नाककान्ताकर- प्रौढोदञ्चितचारुचामरसितच्छत्रस्मिताः संपदः । यच्चोत्सर्पति तर्पितश्रुति यशः कर्पूरपूरोज्ज्वलं स्वल्पं दानकणस्य तत्फलमहो दानं निदानं श्रियः ॥ क्४.१ ॥ अभूदुपोषधो नाम भूभृध्यस्य विभावतः । विबुधाभिमता कीर्तिः सुधा दुग्धोदधेरिव ॥ क्४.२ ॥ वसुधामवतो यस्य वसुधामवतः पुरः । ननाम प्रणतौ कस्य न नाम नृपतेः शिरः ॥ क्४.३ ॥ शुद्धा धीरिव धर्मेण दानेनेव दयालुता । विभूतिर्विनयेनेव भूषिता येन भूरभूत् ॥ क्४.४ ॥ गुणिनः प्रांशुवंशस्य बभूवेन्दुद्युतेः स्थितिः । यस्य सर्वातपत्रस्य मूर्ध्नि सर्वमहीभृताम् ॥ क्४.५ ॥ यस्येश्वरशिरःस्थायि शुभं गङ्गाजलोज्ज्वलम् । भ्रमत्यदभ्रं लोकेषु भुवनाभरणं यशः ॥ क्४.६ ॥ कर्तु क्रतुसहस्राणां सहस्राक्षाधिकश्रियः । यस्य षष्टिसहस्राणि कलत्रं सुदृशामभूत् ॥ क्४.७ ॥ कदाचिन्मुनिरक्षायै रक्षःक्षयकृतक्षणः । विचचाराश्वमारुह्य स तपोननभूमिषु ॥ क्४.८ ॥ तत्र राजर्षिभिः कैश्चित्पुत्रेष्टिकलशं धृतम् । दूराध्वश्रमसंतप्तः स पयःपूर्णमापपौ ॥ क्४.९ ॥ विजनासादितं पीत्वा स मन्त्रकलशात्पयः । राजधानीं समासाद्य गर्भं लेभे विभुर्भुवः ॥ क्४.१० ॥ स्वप्नमायेन्द्रजालादि यस्याः कौतुकविप्रषुः । जयत्यद्भुतसंभारभूमिः सा भवितव्यता ॥ क्४.११ ॥ विधेर्विविधवैचित्र्यचित्रकर्मविधायिनः । आश्चर्यरेखाविन्यासं कः परिच्छेत्तुमीश्वरः ॥ क्४.१२ ॥ कालेन तस्य मूर्धानं भित्त्वा बालोंऽशुमानिव । रूढव्रणस्य सहसा दिव्यद्युतिरजायत ॥ क्४.१३ ॥ तं राजजाया जगृहुर्जगत्साम्राज्यलक्षणम् । वात्सल्यप्रस्रुतक्षीराः पुण्यंमूर्तिमिवाश्रितम् ॥ क्४.१४ ॥ मां धारयिष्यति शिशुः श्लाघ्योऽयं जननीपदे । इति तासां मिथो वाक्यैर्मान्धाताभून्नृपात्मजः ॥ क्४.१५ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य बालक्रीडाविलासिनः । षडिन्द्रः प्रययौ कालः पुण्यक्रीडक्षयायुषः ॥ क्४.१६ ॥ नवयौवनमारूढः सर्वविद्यासु पारगः । स याते पितरि स्वर्गं भेजे राज्यं क्रमागतम् ॥ क्४.१७ ॥ यक्षो दिवौकसो नाम सुकृतेर्दासतां गतः । अभिषेकोपकरणं दिव्यं तस्योपनीतवान् ॥ क्४.१८ ॥ स स्वर्णैर्बद्धमुकुटः कल्पितोष्णीषशेखरः । श्रदभ्रावतंसस्य मेरोः शोभामवाप्तवान् ॥ क्४.१९ ॥ सप्त रत्नानि तस्याथ प्रादुर्भूतानि तक्षणे । चक्राश्वमणिहस्तिश्रीगृहसेनाग्रगाण्यपि ॥ क्४.२० ॥ बभुव चास्य पुत्राणां तुल्यरूपबलौजसाम् । सहस्रं विजितारातेर्भुजानामिव भूभुजः ॥ क्४.२१ ॥ वसुंधरां समस्ताब्धुइवेलाकलितमेखलाम् । निखिलां विदधे दोष्णि शेषविश्रान्तिर्निर्वृताम् ॥ क्४.२२ ॥ भुवनत्राणसंसद्धह्प्रत्यग्रकमलाश्रयः । चक्रवर्ती स सुकृतेर्विष्णोः कर इवाबभौ ॥ क्४.२३ ॥ त्रिजगज्जाह्नवी कीर्तिः प्रभावाभरणाः श्रियः । सोऽयं सुकॄतवल्लीनां प्रथमं कुसुमोद्गमः ॥ क्४.२४ ॥ स कदाचिद्द्वनान्तेषु विकाशिकुसुमश्रियः । रुचिरं सचिवैः सार्धं विचचार विलोकयन् ॥ क्४.२५ ॥ ददर्श तत्र निष्पक्षान् विहगान् पादचारिणः । व्योममार्गगतिं स्मृत्वा प्रयातान् कृशतामिव ॥ क्४.२६ ॥ पक्षहीनानगतिकान् वृत्तिक्षीणान्निरम्बरान् । दरिद्रानिव तान् वीक्ष्य प्रोवाच कृपया नृपः ॥ क्४.२७ ॥ अहो वराकौर्विहगैः किमेतैः कुकृतं कृतम् । यदेते पक्षविकलाः कृच्छ्रचरणचारिणः ॥ क्४.२८ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना करुणाकुलितात्मना । पुरःस्थितो महामात्यः सत्यसेनस्तमब्रवीत् ॥ क्४.२९ ॥ श्रुतमेतन्मया देव कथ्यमानं वनेचरैः । कारणं पक्षपतने यदभूत्पक्षिणामिह ॥ क्४.३० ॥ सन्ति पञ्च शतान्यत्र पुण्यधाम्नि तपोवने । तपःस्वाध्यायसक्तानां मुनीनां दीप्ततेजसाम् ॥ क्४.३१ ॥ तेषामद्ययनध्यानजपविघ्नविधायिनः । एते लोकाहलं चक्रुः खगास्तरूवने सदा ॥ क्४.३२ ॥ तस्मै विहगसंघाय कर्णापायकृते परम् । अतिसंवर्धमानाय चुकोप मुनिमण्डलम् ॥ क्४.३३ ॥ तदुर्भूतमहाशापतापल्पोषेण सर्वतः । क्षणेन पक्षिणां पक्षा व्यशीर्यन्त कृतागसाम् ॥ क्४.३४ ॥ त एते विहगाः पक्षरहिताः कृच्छ्रवर्तिनः । त्वद्विपक्षा इव वने श्रान्ताश्रचरणचारिणः ॥ क्४.३५ ॥ महामात्येन कथितं निश्मैतन्महीपतिः । उवाच करुणाक्रान्तस्तप्तः शापेन पक्षिणाम् ॥ क्४.३६ ॥ अहो तेजः परिणतं शान्तानामपि कानने । अङ्गाराणां मुनीनां च दहत्येवानिवारितम् ॥ क्४.३७ ॥ मिथ्यातपस्विभिः किं तैः स्वसुखाय न यैः कृतः । मनसः कोपतप्तस्य परिषेकः क्षमाम्बुभिः ॥ क्४.३८ ॥ प्रसन्ना धीर्मणो मैत्रं दया दानं दमह्क्षमा । येषां तेषां तपः श्लाध्यं शेषाणां कायशोषणम् ॥ क्४.३९ ॥ किं तपोभिः सकोपानां विल्पुतानां वनेन किम् । विभवैः किं सलोभानां दुर्वृत्तानां श्रुतेन किम् ॥ क्४.४० ॥ एवं कलुषचित्तास्ते तीब्रमन्युपरायणाः । दुःसहा एव मुनयः प्रयान्तु विषयान्मम ॥ क्४.४१ ॥ इत्युक्त्वा प्राःिणोत्तेभ्यः संदेशं पुरुषैर्नृपः । यावती मद्वशा भूमिस्तावती त्यज्यतामिति ॥ क्४.४२ ॥ विहंगपक्षपातेन कुपितस्य महीपतेः । संदेशं मुनयः श्रुत्वा विलक्षाः समचिन्तयन् ॥ क्४.४३ ॥ चतुःसमुद्रपरिखामेखलायाः क्षितेः पतिः । नरेन्द्रोऽयं क्क्व गच्छामः को देशोऽस्य वशे न यः ॥ क्४.४४ ॥ इति संचिन्त्यं मुनयः पार्श्वं कनकभूभृतः । सुरसिद्धसमाकीर्णं जम्बूखण्डान्तिकं ययुः ॥ क्४.४५ ॥ अथ तस्य महीभर्तुः प्रब्ःावेण महीयसा । अभूददृष्टशस्या भूद्याश्च रत्नाम्बरप्रसूः ॥ क्४.४६ ॥ पाकशासनवैलक्ष्यकरणास्तस्य शासनात् । सप्ताहं हेम ववृषुर्मेघाः संग्ःातवर्षिणः ॥ क्४.४७ ॥ स प्रभावेण महता सह सैन्यैर्नभोगतिः । चक्रे पूर्वविदेहाख्यं द्वीपं दिव्यजनं वशे ॥ क्४.४८ ॥ बभूवुरग्रे सौन्यानि स्फीटशौर्यबलौजसाम् । भटानां व्योमगमने तस्याष्टादशकोटयः ॥ क्४.४९ ॥ गोदानीयं ततो द्वीपमथोत्तरकुरूनपि । पार्श्वानि स सुमेरोश्च शशासासतशासनः ॥ क्४.५० ॥ सुखं विहरतस्तस्य मेरोः कनकसानुषु । बहुशक्रो ययौ कालश्चतुर्द्वीपमहीपतेः ॥ क्४.५१ ॥ स कदाचित्सुरान् द्रष्टुं व्याम्ना गच्चन् सुरोपमः । चकार नीलजलदैर्व्याप्ता इव गजैर्दिशः ॥ क्४.५२ ॥ अथ तेषां निरस्तानां मेरुपार्श्वे तपस्यताम् । मुनीनामपतन्मूर्ध्नि तद्गजाश्वशकृद्दिवः ॥ क्४.५३ ॥ ततस्ते क्रोधसंतप्तदृशा व्योमावलोकिनः । चक्रुः पिङ्गपर्भावल्लिकलापकपिला दिशः ॥ क्४.५४ ॥ कोपात्किमेतदित्युक्त्वा शापाग्निविसिसृक्षता । अभ्येत्य देवदूतस्तान् प्रहर्षाकुलितोऽवदत् ॥ क्४.५५ ॥ एषा निःशेषभूपालमौलिविश्रान्तशासनः । पाकशासनतुल्यश्रीर्मान्धाता पृथिवीपतिः ॥ क्४.५६ ॥ नभसा नरदेविऽयं सह सैन्यैः प्रसर्पति । यस्य कीर्तनधन्येयं वाणी पुण्याभिमानिनी ॥ क्४.५७ ॥ न दृष्टो यस्य निर्दिष्टसर्वलोकसुखश्रियः । मोहः संबिन्मयस्येव विभवप्रभवो मदः ॥ क्४.५८ ॥ कौबेरं धनदव्यक्त्या कौमारं शक्तिमत्तया । ऐश्वरं वृषसंयोगाद्वैष्णवं श्रीसमागमात् ॥ क्४.५९ ॥ प्रतापप्रसरात्सौरमैन्दवं जननन्दनात् । ऐन्द्रं दृप्तबलच्छदाद्दिव्यं रूपं बिभर्त्ययम् ॥ क्४.६० ॥ बलिः प्रयातः पातालं दधीचोऽप्यस्थिशेषताम् । अस्य त्यागेन जलधिः क्षोभमद्यापि नोज्झति ॥ क्४.६१ ॥ श्रुत्वेति देवदूतस्य वचनं मुनिमध्यगः । ससर्ज दुर्मुखो नाम मुनिः शापजलं दिवि ॥ क्४.६२ ॥ प्रहसन्नथ तं प्राह सेनानां परिणायकः । महर्षे संहर रूषं मा कृथास्तपसः क्षयम् ॥ क्४.६३ ॥ वैफल्यलज्जां शापोऽथं यास्यत्यग्रे महीपतेः । नैते बत खगा येषां यूयं पक्षक्षयक्षमाः ॥ क्४.६४ ॥ इत्युक्ते सौन्त्यपतिना शापस्तब्धामनीकिनीम् । दृष्ट्वाग्रे विस्मयादूचे किमेतदिति भूपतिः ॥ क्४.६५ ॥ संरब्धोऽथ समभ्येत्य सेनापतिरुवाच तम् । तेषां देव महर्षीणां शापात्सैम्यं न सर्पति ॥ क्४.६६ ॥ इदं च चक्ररत्नं ते व्योम्नि शापविघूर्णितम् । धत्ते जलदसंरुद्धतिग्मदीधितितुल्यताम् ॥ क्४.६७ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिर्दृष्टा चाग्रे तथैव तत् । दृशैव दिवधे शापं विफलोच्चण्डविल्पवम् ॥ क्४.६८ ॥ देहक्षयं महर्षीणां परिरक्षन् कृपाकुलः । जटा न्यपातयद्भूमौ स लीलालसशासनः ॥ क्४.६९ ॥ अजितक्रोधमोहानां भारभूता वृथा वयम् । इतीव लज्जया तेषां लीनाः क्षितितले जटाह् ॥ क्४.७० ॥ अथ मेरुशिरः प्राप्य नृपः सुरनिकेतनम् । पुरं सुदर्शनं नाम दर्दर्श प्रियदर्शनम् ॥ क्४.७१ ॥ नागास्तत्र कृतारक्षाः प्रख्यातोदकनिःसृताः । करोटपाणयो यक्षाः सुरा मालाधराभिधाः ॥ क्४.७२ ॥ सदामत्तास्तथा देवाः क्रोधोत्तम्भितसैनिकाः । महाराजकायिकाख्यास्त्रिदशा बलवत्तराः ॥ क्४.७३ ॥ महाराजाश्च चत्वारः संनद्धकवचायुधाः । जित्वा राज्ञा प्रभावेण निजसेनाग्रगाह्कृताः ॥ क्४.७४ ॥ ततः कल्पद्रुमोदारकोचिदारमनोहरम् । ददर्श पारिजाताख्यं संश्रयं त्रिदिवौकसाम् ॥ क्४.७५ ॥ मेरोर्मूर्ध्नि ततः शुभ्रप्रभां मालामिवामलाम् । सुधर्माख्यां सभां प्राप स्वभासोद्भासिताम्बराम् ॥ क्४.७६ ॥ हेमविद्रमवैदूर्यस्तम्भसंब्ःारभास्वरः । प्रासादो वैजयान्ताख्यः प्रख्यातो यत्र राजते ॥ क्४.७७ ॥ यत्राब्जेर्वदनैर्भृङ्गैरलकैस्तुल्यतां गताः । पद्मिन्यः सुरनारीणां पद्मिनीनां सुराङ्गनाः ॥ क्४.७८ ॥ बिम्बतैस्त्रिदशैर्यत्र मणिभूस्तम्भभित्तिषु । सुरलोको बिभर्त्येकोऽप्यनेकसुरलोकताम् ॥ क्४.७९ ॥ रत्नतोरणहर्म्यांनिवहैर्यत्र चित्रिताः । व्याप्ता विभान्ति ककुभः शक्रायुधशतैरिव ॥ क्४.८० ॥ यत्र बालानिलालोलकल्पपादपपल्लवैः । नृत्यद्धस्ता इवाभान्ति नन्दिन्यो नन्दनश्रियः ॥ क्४.८१ ॥ यत्र चैत्ररथं नाम देवोद्यानं मनोरमम् । धत्ते नित्योत्सवं प्रेमिकामं कामवसन्तयोः ॥ क्४.८२ ॥ सर्वकामं सर्वसुखं सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वलम् । सर्वातिशयितं दृष्ट्वा देवानां सदनं नृपः ॥ क्४.८३ ॥ मुहूर्तविसम्यास्पन्दसानन्दस्निग्धलोचनः । अच्नितयत्सुकृतिनामिमास्ताह्फलभूमयः ॥ क्४.८४ ॥ ऐरावणं सुरपतेर्लोलालिओवलयाकुलम् । ददर्श तत्र सामोदं साकारमिव नन्दनम् ॥ क्४.८५ ॥ पुरंदरस्ततो ज्ञात्वा प्राप्तं भूमिपुरंदरम् । प्रत्युद्ययौ प्रमुदितः सह सर्वैर्मरुद्गणैः ॥ क्४.८६ ॥ पूजितः सुरराजेन रत्नराजिविराजिताम् । राजराजह्सभाभूमिं भेजे विरजसां वरह् ॥ क्४.८७ ॥ त्रिदशेषूपविष्टेषु रत्नपर्यङ्कपङ्क्तिषु । उपाविशन्नृपः श्रीमानासनार्धे शतक्रतोः ॥ क्४.८८ ॥ एकासनजुषोस्तत्र सुरेन्द्रमनुजेन्द्रयोः । रूपं गुणगणोदारं निर्विशेषमदृश्यत ॥ क्४.८९ ॥ ततह्सर्वसुरोत्सृष्टस्पष्टलोचनषट्पदैः । पीयमानमुखाम्भोजं व्याजहार हरिर्नृपम् ॥ क्४.९० ॥ अहो उदयः श्लाध्यस्ते तेजसा तेजसां निधे । भवता भूषिता भूमिर्द्यौश्च देवेन भास्वता ॥ क्४.९१ ॥ अभ्युन्नतप्रभावोऽयं लसत्सितयशोंशुकः । भ्राजते ते त्रिभुवने साम्राज्यविजयध्वजः ॥ क्४.९२ ॥ त्वत्कथामृतपानस्य त्वद्दर्शनरसस्य च । प्रेर्यते श्रोत्रनेत्रेण सुखाख्याने सरस्वती ॥ क्४.९३ ॥ स्थिरीकृतस्त्वयैवायं सुकृताप्तविभूतिना । कर्मणां फलवादस्य निश्चरश्छिन्नसंशयः ॥ क्४.९४ ॥ अत एवेन्द्रियग्रामे चक्षुरेव स्पृहास्पदम् । पुण्यैः पुण्योचिताचारा दृश्यन्ते यद्भवद्विधाः ॥ क्४.९५ ॥ इत्युक्ते त्रिदशेन्द्रेण मान्धाता यशसां निधिः । त्वत्प्रसादप्रभावोऽयमित्युवाच नताननः ॥ क्४.९६ ॥ इत्येवं पूज्यमानस्य तस्य नित्यादरैः सुरैः । षडिन्द्रः प्रणयौ कालस्त्रिदिवे वसतः सतः ॥ क्४.९७ ॥ तत्पराक्रमविध्वस्तसमस्तासुरमण्डलः । बभूव सुरराजस्य निरपायोदयो जयः ॥ क्४.९८ ॥ दीप्तदानवसंग्रामे तस्य शौर्यमहातरोः । विश्रान्तिं भेजिरे देवा भुजच्छायोपजीविनः ॥ क्४.९९ ॥ तस्य पुण्यपणक्रीतं भिञ्जानस्याक्षयं सुखम् । कालप्रवाहे महति प्रययुः षट्पुरंदराः ॥ क्४.१०० ॥ सत्कर्मफलभोगस्य लाञ्छनं विमलं मनः । कालुष्याज्जायते तस्य प्रत्यासन्नः परिक्षयः ॥ क्४.१०१ ॥ अथ कालेन कालुष्यकलितस्य मनोरथः । अभूल्लोभाभिभूतस्य भूतपेरभिमानिनः ॥ क्४.१०२ ॥ त्रिदशानामियं लक्ष्मीर्मद्बाहुबलपालिता । तदिमां न सहे तावदर्धासनविडम्बनाम् ॥ क्४.१०३ ॥ अहमेकः सुरपतिः प्रभावान्न भवामि किम् । अयं मम भुजः सर्वजगद्भारभरक्षमः ॥ क्४.१०४ ॥ च्यावयित्वा सुराशीशं स्वर्गसाम्राज्यसंपदम् । एकातपत्रतिलकां स्वयंग्राहोचितां बह्जे ॥ क्४.१०५ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य शक्रद्रोहाभिलाषिणः । शुभ्रप्रभा प्रभावश्रीर्मालेव म्लानतां ययौ ॥ क्४.१०६ ॥ घनोदयसमुत्सिक्ता सौजन्यतटपातिनी । लोलं कलुषयत्येव मानसं श्रीतरङ्गिणी ॥ क्४.१०७ ॥ प्रमादो विपदां दूतो दुःसहो महतामपि । कुशलोन्मूलनायैव किल्बिषाकुलिता मतिः ॥ क्४.१०८ ॥ पापसंकल्पमात्रेण क्षितौ क्षितिपतिः क्षणात् । पपात विस्रस्तफलश्छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ क्४.१०९ ॥ हन्ति विद्यामनभ्यासः श्रियं हन्ति मदोदयः । विद्वेषः साधुतां हन्ति लोभः समुन्नतिम् ॥ क्४.११० ॥ अहो बत महोत्कर्षशृङ्गारोहो महोदयः । विभवोद्भवमत्तानां सहसैव पतत्यधः ॥ क्४.१११ ॥ तेन सर्वविभुर्नाम पूजितः पूर्वजन्मनि । तत्फलादाप्तवान् राज्यं स्पृहणीयं मरूत्पतेः ॥ क्४.११२ ॥ सुराधिपाधिकः कोऽपि प्रभावो विस्मयावहः । अनल्पपिण्डस्तस्याभुत्पात्रदानांशसंभवह् ॥ क्४.११३ ॥ द्बन्धुमत्यभिधानायां नगर्यामुषितः शुचिः । वणिगुत्करिको नाम सोऽभवत्पूर्वजन्मनि ॥ क्४.११४ ॥ विपश्यी नाम भिक्षायै सम्यक्संबुद्धां गतः । विवेश त द्गृहं सर्वसत्त्वसंतारणोद्यतः ॥ क्४.११५ ॥ पात्रे तस्य च चिक्षेप मुद्गमुष्टिं प्रसन्नधीः । फलानि तत्र चत्वारि पेतुः शेषाणी भूतले ॥ क्४.११६ ॥ तेन दानप्रभावेण मान्धाता पृथिवीपतिः । सर्वद्वीपपतिर्भूत्वा शक्रार्धासनमाप्तवान् ॥ क्४.११७ ॥ मुद्गशेषश्च्युतो यस्माद्भूतौ तस्यान्यचेतसः । तदसौ फलपर्यन्ते पतितस्त्रिदशालयात् ॥ क्४.११८ ॥ लुठति विकलकल्पा यत्र संकल्पमाला स्फुरन्ति न च कदाचित्स्वप्नमायान्तरे या । भवति विभवभोगाभोगिनी भाग्यभाजा- मतुलफलततिः सा दानकल्पद्रुमाणाम् ॥ क्४.११९ ॥ इत्याह भगवान् बुद्धः प्रीत्या दानफलश्रियम् । निजजन्मान्तराख्याने भिक्षूणामनुशासने ॥ क्४.१२० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मान्धात्रवदानं नाम चतुर्थः पल्लवः ॥ ५. चन्द्रप्रभावदानम् । दुग्धाब्धिर्विबुधार्थनातिविधुरः क्षुब्धश्चकम्पे चिरं कम्पन्ते च निसर्गतः किल फलोत्सर्गेषु कल्पद्रुमाः । एकः कोऽपि स जायते तनुशतैरभ्यस्तदानस्थितिर् निष्कम्पः पुललोत्करं वहति यः कायं प्रदानेष्वति ॥ क्५.१ ॥ अस्ति कौलासहासिन्यामुत्तरस्यामनुत्तरा । दिशि भद्रशिला नाम भुवनाभरणं पुरी ॥ क्५.२ ॥ यस्यां सितयशःपुष्पाः सफलाः सर्वसंपदः । दानोद्यानलताः प्रीत्यै बभूवुः पुरवासिनाम् ॥ क्५.३ ॥ यत्र त्रिपुरजिन्नेत्रशिखित्रस्तो मनोभवः । अबलाभिश्चलक्रीडभ्रूभङ्गैरेव रक्ष्यते ॥ क्५.४ ॥ मुक्ताजालोज्ज्वला यत्रभाति हेमगृहावली । मेरोः शिखरमालेव विस्फुतत्स्फीततारका ॥ क्५.५ ॥ तस्यां चन्द्रप्रभः श्रीमानभूद्भूमिभृतां वरः । कौलास इव यः कान्त्या चकार दिनचन्द्रिकाम् ॥ क्५.६ ॥ यस्य देहप्रभापूरैः पूर्णिन्दुद्युतिहारिभिः । निशासु दीपकाभासु नाभूतु स्नेहगुणक्षयः ॥ क्५.७ ॥ स्मरज्वरं भजन्तेऽस्य दर्शनेनैव तारकाः । इति च्छत्रछलादस्य छादितं खमिवेन्दुना ॥ क्५.८ ॥ प्रदिशत्येष सततं श्रियं सत्कोशसंश्रयाम् । इति तद्दर्शनेनैव संकोचं प्राप पद्मिनी ॥ क्५.९ ॥ सेनाहंकारमुत्सृज्य त्यागशुभ्रश्रिया श्रियः । निर्दिष्टाश्छत्रमुकुटप्रकटाः पुरव्षिनाम् ॥ क्५.१० ॥ शुशुभे विभवस्तस्य पुण्यालंकारणोन्नतेः । आरोहति परां कोटीं नम्रस्य धनुषो गुणः ॥ क्५.११ ॥ चत्वारिंशत्सहस्राणि वत्सराणां शताणि च । बभूव देहिनामायुस्तस्य काले कलिद्विषः ॥ क्५.१२ ॥ तस्य षष्टिसहस्राणि पुरीणां पूर्णसंपदाम् । बभूवुर्लोकपालस्य लोकपालाध्काश्रियः ॥ क्५.१३ ॥ यज्वानः कीर्तितिलकास्तस्य पुण्यविभूषणाः । यज्ञधूमलताभङ्गैर्बभुर्लोलालकाः श्रियः ॥ क्५.१४ ॥ तस्य संपत्कुमुदिनीविकासेन सदोदितः । अभून्मन्त्री महाचन्द्रश्चद्रलोक इवोज्ज्वलः ॥ क्५.१५ ॥ येन निश्चललक्ष्येण प्रभोः प्रज्ञापताकया । राज्याब्धिकर्णधारेण पारमुत्तरितं यशः ॥ क्५.१६ ॥ महीधराभिधश्चासौ बभूवामात्यकुञ्जरः । भूमिभारसहस्तस्य दिङ्गाग इव पञ्चमह् ॥ क्५.१७ ॥ मन्त्रणाभिन्नमन्त्रस्य यस्य नीतिबृहस्पतेः । त्याजिताः प्रतिसामन्ताः शौर्यं विषमिवाहयः ॥ क्५.१८ ॥ तेनामात्येन स नृपः स च राज्ञा विभूषितः । गुणः सत्पुरुषेणेव गुणेनेव च सज्जनः ॥ क्५.१९ ॥ कृतज्ञः सरलः स्वामी सद्भृत्यो भक्तिनिर्भरः । सुकृतप्रभवेणैव भाग्ययोगेन लभ्यते ॥ क्५.२० ॥ इयमेव चिरभ्रान्तिविश्रान्तिः सर्वसंपदाम् । यद्गुणज्ञतया वेत्ति स्वामिसत्पुरुषान्तरम् ॥ क्५.२१ ॥ तौ कदचिद्ददृशतुः स्वप्नमन्ये च मन्त्रिणह् । क्षयो यस्य फलं दानव्यसनेन महीपतेः ॥ क्५.२२ ॥ तौ दृष्ट्वा दुर्निमित्तानि प्रादुर्भूतानि शङ्कितौ । व्यग्रओ बभूवतुर्नित्यं शान्तिस्वस्तिककर्मसु ॥ क्५.२३ ॥ निमित्तदर्शनोद्विग्नास्तपिवनगता अपि । विश्वामित्रप्रभृतयः स्वामीत्यूचुर्महर्षयः ॥ क्५.२४ ॥ अत्राण्तरे ब्रह्मबन्धुः प्राग्जन्मब्रह्मराक्षसः । रौद्राक्षो नाम मात्सर्यक्रौर्यदौर्जन्यदुःसहः ॥ क्५.२५ ॥ श्रुत्वा दानोद्भवां कीर्तिं राज्ञः सर्वगुणोज्ज्वलाम् । निर्गुणः स गुणद्वेषि संतप्तः समचिन्तयत् ॥ क्५.२६ ॥ अहो बतास्य नृपतेर्गीयते गगने यशः । अनिशं सिद्धगन्धर्वगीर्वाणललनागणैः ॥ क्५.२७ ॥ सदा विशन्ति मे कर्णे तद्गुणस्तुतिसूचयः । किं करोमि प्रकृत्यैव सहे नान्यगुणोन्नतिम् ॥ क्५.२८ ॥ तद्गत्वा दानशीलस्य तस्य दानार्जितं यशः । करोम्येष शिरोयाच्ञाप्रतिषेधेन खण्डितम् ॥ क्५.२९ ॥ यशस्त्याज्यते दानोत्थं शिरश्चेन्न प्रदास्यति । अथ दास्यति विद्वेषप्रशान्तिर्मे भविष्यति ॥ क्५.३० ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स कौर्यकठिनः शठः । गन्धमादनपादाण्तवासी भद्रशिलां ययौ ॥ क्५.३१ ॥ इन्द्रजालप्रयोगज्ञः स कृत्वा प्रशमोचितम् । वेषं कलुषसंकल्पः पुरीं प्राप महीपतेः ॥ क्५.३२ ॥ अस्मिन् भववने नित्यं गुणदोषसमाकुले । कल्पवृक्षाः प्रजायन्ते जायन्ते च विषद्रुमाः ॥ क्५.३३ ॥ अशेषनाशपिशुनैर्घोरसंत्रासकारिभिः । दुर्निमित्तैरिव खलैः खेदः कस्य न दीयते ॥ क्५.३४ ॥ गुणिद्वेषः प्रकृत्यैव प्रकाशपरिपन्थिनः । दोषआश्रयस्य को भेदः खलस्य तिमिरस्य च ॥ क्५.३५ ॥ स्वच्छन्दघाती साधूनां विद्वेषविषदुःसहः । दीर्घपक्षः खलव्यालकरालः केन निर्मितः ॥ क्५.३६ ॥ तस्मिन् प्रविष्टे नगरं रूपिणी पुरदेवता । उवाचाभ्येत्य भूपालं संत्रासतरलेक्षणा ॥ क्५.३७ ॥ शिरोयाचक एष त्वां ब्रह्मबन्धुरुपागतः । वध्योऽसौ जीवितोच्छेदी जगतो जीवितस्य ते ॥ क्५.३८ ॥ निरुद्धो नगरद्वारि स मया मलिनाशयः । मम तद्दर्शनत्रस्तं धृतिं न लभते मनः ॥ क्५.३९ ॥ इति ब्रुवाणां भूपालः प्रोवाच पुरदेवताम् । अर्थिसंरोधसंजातलज्जया नमिताननः ॥ क्५.४० ॥ देवि याच्ञाभियातोऽसौ प्रविशत्वनिवारितः । दिर्घोच्छ्वासं सहे नाहमाशावैफल्यमर्थिनः ॥ क्५.४१ ॥ याच्ञा प्रणयिनामर्थे पुण्यप्राप्तस्तनुव्ययः । युगसंख्यामपि स्थित्वा विपद्यन्ते हि देहिनः ॥ क्५.४२ ॥ एतदेव सुजातानां पूज्यं जगति जीवितम् । यदेषामग्रतो याति नार्थी भग्नमनोरथह् ॥ क्५.४३ ॥ क्रियतामानुकूल्यं मे भवत्या कुशलोचितम् । आशाविघाते संतापस्तस्य तूर्णं निवारताम् ॥ क्५.४४ ॥ इति भूमिभृतः श्रुत्वा वचो निश्चलनिश्चयम् । जगामादर्शनं देवी चिन्तासंतापमानसा ॥ क्५.४५ ॥ अथाययौ स कुटिलः खलः क्रकचचेष्टितः । दारुणः सरलस्यैव च्छेदाय स्वयमुद्यतः ॥ क्५.४६ ॥ तस्मिन्नृपगृहं प्राप्ते विवृतद्वारमर्थिनाम् । भूर्भूपतिक्षयभयाच्चकम्पे सधराधरा ॥ क्५.४७ ॥ नरेन्द्रचन्द्रमासाद्य स राहुरिच दुर्मुखः । समभ्यधाद्विधाय प्रागशिवार्थामिवाशिषम् ॥ क्५.४८ ॥ स्वस्ति राजन् द्विजन्मा हि विजने सिद्धिसाधकः । प्रातस्त्वामीप्सितप्राप्त्यै सर्वार्थिसुरपादपम् ॥ क्५.४९ ॥ दृष्टिर्वृष्टिरिवामृतस्य महती सौजन्यमित्रं मनः क्षान्तिः क्रोधरजःप्रमार्जनदी दुःखार्तमाता मतिः । लक्ष्मीर्दानजलाभिषेकविमला सत्योपयुज्क्तं वचः नित्यं यस्य स एक एव हि भवान् जातो जगद्बान्धवः ॥ क्५.५० ॥ सिद्धये कथितं कैश्चिच्चक्रवर्तिशिरो मम । दीयतां त त्वदन्यो वा दातुं शक्नोति कः परह् ॥ क्५.५१ ॥ सन्ति स्पष्टार्थदाश्चिन्तामणिकल्पद्रुमादयः । दुर्लभार्थप्रदातारो विरलास्तु भवद्विधाः ॥ क्५.५२ ॥ इत्युक्ते तेन नृपतिर्निष्कम्पविपुलाशयः । अर्थिसंदर्शनानन्दनिर्भरस्तमभाषत ॥ क्५.५३ ॥ धन्योऽहं यस्य मे ब्रह्मन्नर्थिनामर्थसिद्धये । निर्विकल्पोपकरणं व्ययं याति सुजीवितम् ॥ क्५.५४ ॥ कदा प्राणाः परार्थे मे प्रयान्तीति मनोरथः । किमेतानि न पुण्यानि प्रार्थ्यन्ते ते यदि त्वया ॥ क्५.५५ ॥ आहोपकरणसिद्ध्यै श्लाघ्यं मे गृह्यतां शिरः । तत्तदेव स्थिरं लोके यद्यदर्थिसमर्पितम् ॥ क्५.५६ ॥ इत्युक्ते हर्षयुक्तेन भूभुजा सत्त्वशालिना । तमूचतुर्महामात्यौ महाचन्द्रमहीधरौ ॥ क्५.५७ ॥ निजजीवितरक्षैव धर्मस्ते प्रथमः प्रभो । त्वयि जीवति जीवन्ति सर्वे जगति जन्तवः ॥ क्५.५८ ॥ न दातुमर्हसि शिरः सर्वाधारं हि ते वपुः । दीयतां ब्राह्मणायास्मै हेमरत्नमयं शिरः ॥ क्५.५९ ॥ सर्वार्थैरर्थिसार्थानां पूर्यन्ते यैर्मनोरथाः । तेषां संरक्षणेनैव सर्वं भवति रक्षितम् ॥ क्५.६० ॥ संकल्पोऽयं द्विजस्यास्य क्रूरः कलुषचेतसः । मूलच्छेदोपजीव्यो हि न कल्पतरुरर्थिनाम् ॥ क्५.६१ ॥ हेमरत्नशिरः प्राप्य यात्वेष शिरसास्य किम् । चिन्तामणिर्विनिष्प्रेक्ष्यो भुज्यते न बुभुक्षितैः ॥ क्५.६२ ॥ इत्युक्ते मन्त्रिमुख्याभ्यां हेमरत्नमयं शिरः । सिद्धो नैवोपयोग्यं तन्ममेति ब्राह्मणोऽब्रवीत् ॥ क्५.६३ ॥ अथोन्मुमोच नृपतिर्मुकुटं मौक्तिकांषुभिः । श्रिरोविरहदुःखेन साश्रुधारमिवाभितः ॥ क्५.६४ ॥ मुकुटानि क्षणे तस्मिन्निपेतुः पुरवासिनाम् । दिग्दाहोन्मुखतुल्याभिरुल्काभिः सह भूतले ॥ क्५.६५ ॥ राज्ञा प्रदाने शिरसः सर्वथा परिकल्पिते । तौ चक्रतुस्तनुत्यागं मन्त्रिणौ द्रष्टुमक्षमौ ॥ क्५.६६ ॥ रत्नगर्भमथोद्यानं प्रविश्य पृथिवीपतिः । उत्फुल्लचम्पकस्याधः शिरश्छेत्तुं समुद्ययौ ॥ क्५.६७ ॥ उद्यानदेवता दृष्ट्वा तं शिरश्छेत्तुमुद्यतम् । मा कृथाः साहसं राजन्नित्युवाच शुचाकुला ॥ क्५.६८ ॥ कम्पमानाः प्रलापिन्यस्तं मत्तालुकुलस्वनैः । न्यवारयन्नवलता लोलपल्लवपाणिभिः ॥ क्५.६९ ॥ सोऽपि निश्चलसंकल्पः प्रसाद्योद्यानदेवताम् । विमलां बोधिमालम्ब्य बभूव प्रणिधानवान् ॥ क्५.७० ॥ अस्मिन् रत्नमयोद्याने पुण्यराशिसमुन्नतम् । स्तूपमस्तु प्रशास्तुस्तु सत्त्वसंतारणोचितम् ॥ क्५.७१ ॥ यत्किंचिदर्जितं पुण्यं संकल्पेन मयामुना । भवन्तु तेन संसारे निःसंसाराः शरीरिणः ॥ क्५.७२ ॥ ध्यात्वेति चम्पकतरोः शाखायां नृपतिः शिरः । बद्ध्वा कचकलापेन छित्त्वा प्रादाद्द्विजन्मने ॥ क्५.७३ ॥ अथ नरपते सत्त्वोत्साहस्फुटप्रणिधानतः किमपि विमलैः पुण्यालोकैर्दिगन्तविसारिभिः । विगलितमहामोहौघान्तः श्रितः परिनिर्वृतिं प्रविरतभवाभ्यासायासः क्षणादबह्वज्जनह् ॥ क्५.७४ ॥ इति प्राग्जन्मवृत्तान्तकथया भगवान् जिनः । भिक्षूणां विदधे शुद्धदानसद्धर्मदेशनाम् ॥ क्५.७५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां चन्द्रप्रभावदानं नाम पञ्चमः पल्लवः ॥ ६. बदरद्वीपयात्रावदानम् । दानोद्यतानां पृथुवीर्यभाजां शुद्धात्मनां सत्त्वमहोदधीनाम् । अहो महोत्साहवतां परार्थे भवन्त्यचिन्त्यानि समाहितानि ॥ क्६.१ ॥ हर्म्यारोहणहेलया यदचलाः स्वभ्रैः सहाभ्रंलिहा यद्वा गोष्पदलीलया जलभरक्षोभोद्धताह्सिन्धवः । लङ्घ्यन्ते भवनस्थलीकलनया ये चाटवीनां तटास् तद्वीर्यस्य महात्मनां विलसतः सत्त्वोर्जितं स्फूर्जितम् ॥ क्६.२ ॥ पुरा हि भगवान् बुद्धः श्रावस्त्यां पुरवासिनाम् । उपदेशप्रकाशेन जहाराज्ञानजं तमः ॥ क्६.३ ॥ भिक्षुसंघैः परिवॄतः स कदाचिद्वणिग्जनैः । कृतानुयात्रो मगधात्स्वयं चारिकया ययौ ॥ क्६.४ ॥ महार्थसार्थानुगतं व्रजन्तं वनवर्त्मना । तं दृष्ट्वा तस्करगणः सालाटव्यामचिन्तयत् ॥ क्६.५ ॥ एष प्रयातु बह्गवान् पुरः सत्त्वहिते रतः । पश्चात्सार्थं ग्रहीष्यामः पूर्णं द्रविणराशिभिः ॥ क्६.६ ॥ भगवानथ सर्वज्ञस्तेषां ज्ञात्वा समीहितम् । किमेतदिति तानूचे निर्विकारस्मिताननः ॥ क्६.७ ॥ ते तमूचुः परित्यज्य क्रौर्यं मधुरया गिरा । तत्प्रसादस्मितालोकैर्विनष्टतिमिरा इव ॥ क्६.८ ॥ भगवन् जीविकास्माकं निन्द्येयं कर्मनिर्मिता । न भृतिर्न कृषिर्नान्यरक्षणं न प्रतिग्रहह् ॥ क्६.९ ॥ सहजं क्रौर्यमस्माकं निसर्गकलुषात्मनाम् । क्रियते किं स्वभावस्य देव तीक्ष्णा हि कर्णिका ॥ क्६.१० ॥ तस्मान्न वृत्तिलोपो नः कर्तुमर्हसि गम्यताम् । याते तु त्वयि सार्थस्य वयं सर्वार्थहारिणह् ॥ क्६.११ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा करुणापूर्णमानसः । दोलालोलायितमतिर्बभूव बह्गवान् क्षणम् ॥ क्६.१२ ॥ ततः सार्थधनं सर्वं परिसंख्याय तत्समम् । स ददौ चौरचक्राय तत्क्षणाप्तनिधानतः ॥ क्६.१३ ॥ तद्विधेन क्रमेणैव पुनः पथि गतागतैः । षट्कृत्वः प्रददौ तेभ्यः सोऽर्थं सार्थस्य मुक्तये ॥ क्६.१४ ॥ पुनश्चोपगते तस्मिन् वर्त्मना तेन सानुगे । बभूव बुद्धिश्चओराणां तद्भोजननिमन्त्रणे ॥ क्६.१५ ॥ दृशा दिशन्ति वैमल्यं शुभं संभाषणेन च । व्रजन्ति संगमाभ्यासैः सन्तः सन्मार्गसेतुताम् ॥ क्६.१६ ॥ तत्रातिर्यग्दृशा सर्वं सर्वाकुशलसंक्षयात् । तेषां समाहितं शुद्धं विदधे भगवान् जिनह् ॥ क्६.१७ ॥ येषां संग्रहवस्तूनि वत्वारि नियतात्मनाम् । अर्थचर्या समानार्थब्ःावस्त्यागः प्रियं वचः ॥ क्६.१८ ॥ येषां ब्रह्मविहाराश्च चत्वारः सत्त्वशालिनाम् । करुणा मुदितोपेक्षा मैत्री चेति परिग्रहः ॥ क्६.१९ ॥ येषां कुशलमूलानि सक्तानि त्रीणि चेतसि । अलोभश्चापरिद्वेषोऽप्यमोहश्च महात्मनाम् ॥ क्६.२० ॥ दानशीलक्षमावीर्यध्यानप्रज्ञाजुषां सदा । उपायप्रणिधिज्ञानबलैराश्रितचेतसाम् ॥ क्६.२१ ॥ परित्राणैकवीराणां सदैवाद्वयवादिनाम् । विद्यात्रयप्रदीप्तानां चतुर्वैमल्यशालिनाम् ॥ क्६.२२ ॥ पञ्चस्कन्धवुमिक्तानां षडयतनभेदिनाम् । सप्तबोध्यङ्गयुक्तानामर्याष्टाङ्गोपदेशिनाम् ॥ क्६.२३ ॥ नवसंयोगहीनानां तेषां दशबलात्मनाम् । किं वस्त्वविदितं लोके जिनानां जनचेष्टितम् ॥ क्६.२४ ॥ ततस्तेष्वतिकारुण्याच्चरणालीनमूर्धसु । तथेत्युवाच भगवांस्तद्भोज्योपनिमन्त्रणे ॥ क्६.२५ ॥ तैस्तत्संदर्शनक्षीणकिल्बिषैः सममर्पितम् । भिक्षुस्ंघैर्वृतो भोज्यं विधिवत्सर्वमाददे ॥ क्६.२६ ॥ ततस्तत्प्रणिधानेन ज्ञानालोकशलाकया । ते समुन्मीलितदृशः प्रकाशं ददृशुः पदम् ॥ क्६.२७ ॥ ते सद्यस्तीव्रवैराग्यपरिपक्काः प्रसादिनः । प्रव्रज्यायोगमासज्य जग्मुर्जगति पूज्यताम् ॥ क्६.२८ ॥ तत्तेषां कुशलं दृष्ट्वा सहसोपनतं पुरः । बभाषे भगवान् पृष्टः किमेतदिति भिक्षुभिः ॥ क्६.२९ ॥ एतैर्यमायं संबन्धः सार्थरक्षणनिष्क्रयैः । द्वीपयात्रागतस्यासीदन्यस्मिन्नपि जन्मनि ॥ क्६.३० ॥ अस्ति विस्तीर्णमार्गस्य स्वर्गवर्गावधिर्विधेः । पुरी वाराणसी नाम कौशलोत्कर्षहर्षभूः ॥ क्६.३१ ॥ यस्याममलकल्लोलवाहिनी सुरवाहिनी । सदा दयेव हृदयं प्रसादयति देहिनाम् ॥ क्६.३२ ॥ अहिंसेव सतां सेव्या विद्येव विदुषां मता । क्षमेव सर्वभूतानां या विश्रम्भसुखस्थितिः ॥ क्६.३३ ॥ ब्रह्मकल्पे नृपे तस्या विकसत्कमलाश्रये । ब्रह्मदत्ताभिधे लोकं त्रैलोक्यमिव रक्षति ॥ क्६.३४ ॥ प्रियसेनाभिधानोऽभूत्तत्र वैश्रवणोपमः । सार्थवाहोऽर्थसार्थानां स्थानमब्धिरिवाम्भसाम् ॥ क्६.३५ ॥ तस्यासीत्सुप्रियो नाम सौजन्यनिलयः सुतः । प्रययौ यं समाश्रित्य गुणसार्थः कृतार्थताम् ॥ क्६.३६ ॥ दानशीलक्षमावीर्यध्यानप्रज्ञासमन्वितह् । धात्रा विलोभवायैव यः कृतः सुकृतश्रियः ॥ क्६.३७ ॥ तं सर्वविद्याः विशदाः कलाश्च विपुलाशयम् । विविशुः सरसोदारा महोदधिमिवापगाः ॥ क्६.३८ ॥ गुणालंकृतचारित्रं लक्षणालंकृताकृतिम् । पुरुषोत्तमलुब्धेव यं श्लाघ्यं श्रीरशिश्रियत् ॥ क्६.३९ ॥ कालेन सुकृतक्रीतं पितरि त्रिदिवं गते । चक्रे स्कन्धतटे तस्य व्यवहारभरः स्थितिम् ॥ क्६.४० ॥ सोऽचिन्तयदियं लक्ष्मीर्विपुलात्मक्रमागता । तथापि मन्ये पर्याप्ता न सर्वार्थिमनोरथे ॥ क्६.४१ ॥ किं तया सुमहत्यापि श्रिया सत्पुरुषस्थया । पूर्वागतार्थिउभुक्तेव या शेषार्थिषु निष्फला ॥ क्६.४२ ॥ रत्नाकरस्य वैपुल्यं निष्फलं वेधसा कृतम् । अद्यापि पूरितो येन नैकोऽप्यर्थी स वाडवः ॥ क्६.४३ ॥ अथवा पृथुसंकल्पः केनार्थी परिपूर्यते । जगामाब्धिरगस्त्यस्य चुलुकाचमनीयताम् ॥ क्६.४४ ॥ किं करोम्यतितापोऽयं श्रीरेका बहविऽर्थिनः । न तदासाद्यते वित्तं यत्सर्वार्थिभरक्षमम् ॥ क्६.४५ ॥ पञ्च षट्पूरिता एवं नान्ये श्रीकौस्तुकादिभिः । इतिवाद्यापि तप्तोऽन्तर्ज्वलदौर्वानलोऽम्बुधिः ॥ क्६.४६ ॥ तस्मात्करोमि यत्नेन निंसंख्यद्रविणार्जनम् । न सहे दुःखनिःश्वासं विमुखस्य मुखेऽर्थिनः ॥ क्६.४७ ॥ इति संचिन्त्य स चिरं सार्थेन महता वृतः । रत्नद्वीपपुरं गत्वा विदधे रत्नसंग्रहम् ॥ क्६.४८ ॥ ततः प्रतीपमायान्तं कृतार्थं तं वनेचराः । सार्थार्थरणोन्मुक्ता ददृशुर्दस्यवः पथि ॥ क्६.४९ ॥ सार्थार्थहरणे दृष्ट्वा स तेषां साहसोद्यमम् । निजसरव्स्वदानेन संररक्षानुयानिम् ॥ क्६.५० ॥ पुनः क्रमेण तेनैव रत्नद्वीपगतागतिः । सार्थत्राणाय चौराणां षट्कृत्वः प्रददौ धनम् ॥ क्६.५१ ॥ तथैव त्वां पुण्यविपन्वानिसंप्राप्तस्तथैव तान् (?) । ददर्श चौरान् सार्थार्थहरणे अधिकादरान् ॥ क्६.५२ ॥ सोऽचिन्तयदहो वित्तैर्महद्भिः परिपूरिताः । मयैते न निवर्तन्ते परार्थहरणोद्यमात् ॥ क्६.५३ ॥ जगत्संपूरयाम्यर्थैरियुक्त्वापि मयासकृत् । अहो नु दस्यवो नैते वराकाः परिपूरिताः ॥ क्६.५४ ॥ अचितोत्साहहीनस्य व्याहतोत्तरवादिनः । विकत्थनप्रतिज्ञस्य धिङ्मे जन्म कुजन्मनः ॥ क्६.५५ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य तप्तस्यानुशयाग्निना । विजने प्रययौ रात्रिः संवत्सरशतोपमा ॥ क्६.५६ ॥ तं शोकपङ्कसंमग्नं गजेन्द्रमिव निश्चलम् । दीर्घोच्छ्वासं महेशाख्या स्वप्ने प्रोवाच देवता ॥ क्६.५७ ॥ सुमते मा कृथाः शोकं शरीरोच्छोषणं वृथा । सत्संकल्पाभिरूढस्य भविष्यति तवेप्सितम् ॥ क्६.५८ ॥ न तदस्ति जगत्यस्मिन् स्वप्नसंकल्पदुर्लभम् । यन्न सिध्यति यत्नेन धीराणां व्यवसायिनाम् ॥ क्६.५९ ॥ सा काप्यनुपमा शक्तिरेकस्यापि द्विजन्मनः । यदाज्ञास्पन्दितेनैव विन्ध्यः क्ष्मासमतां ययौ ॥ क्६.६० ॥ विषमं समतां याति दूरमायाति चान्तिकम् । सलिलं स्थलतामेति कार्यकाले महात्मनाम् ॥ क्६.६१ ॥ परार्थोऽयं तवारम्भः फलत्येव न संशयम् । न भवन्ति विसंवादसंदिग्धाः सत्त्ववृत्तयः ॥ क्६.६२ ॥ रत्नानि बदरद्वीपे सन्ति त्रिदशसेविते । येषामेकप्रभावोऽपि त्रिजगत्पूरणक्षमः ॥ क्६.६३ ॥ मर्त्यभूमिमतिक्रम्य सा हि भूमिर्महीयसी । आसाद्यते पुण्यमयी नासत्त्वैर्नाकृतात्मभिः ॥ क्६.६४ ॥ विषादस्त्यज्यतां पुत्र स्थिरा बुद्धिर्विधीयताम् । बदरद्वीपयात्रायामुत्साहः परिगृह्यताम् ॥ क्६.६५ ॥ श्रूयतामेष तत्प्राप्त्यौ दिङ्भात्रानुक्रमक्रमः । स्फीतसत्त्वप्रभावस्त्वं संसारोत्तरणक्षमह् ॥ क्६.६६ ॥ अस्ति पश्चिमदिग्भागे समुल्लङ्घ्य महीयसाम् । शतानि सप्त द्वीपानां तथा सप्त महाचलान् ॥ क्६.६७ ॥ सप्तापताश्चानुलोमप्रतिलोमाभिधोऽम्बुधिः । अनुकूलानिलैर्यस्मिन् पारमाप्नोति पुण्यवान् ॥ क्६.६८ ॥ ततस्तत्तुल्यनामाद्रिर्वातैस्तिमिरमिहकृत् । यत्राक्ष्णोर्दिशति स्वास्थ्यममोघाख्या महौषधिः ॥ क्६.६९ ॥ अथावर्ताभिधोऽम्भोधिर्वैरम्भैर्यत्र वायुभिः । मज्जनोन्मज्जनैर्जन्तुः सप्तावर्तेषु तार्यते ॥ क्६.७० ॥ आवर्ताख्यस्ततः शैलः शङ्खनाभो निशाचरह् । घोरः प्राणहरो यत्र त्रिदशत्रासकृत्स्थितः ॥ क्६.७१ ॥ कृष्णसर्पावृता यत्र शन्खनाभिर्महौषधिः । त्रायते पुण्यसंपन्नं नेत्रे शिरसि चार्पिता ॥ क्६.७२ ॥ अथ नीलोदनामाब्धी रक्ताक्षो यत्र राक्षसः । मकर्याभिभूतां बुद्धविद्याविद्वान् वशे (?) ॥ क्६.७३ ॥ अथ नीलोदनामाद्रिर्नीलग्रीवः क्षपाचरः । प्रतीप्तनेत्रो यत्रास्ते रक्षसां पञ्चभिः शतैः ॥ क्६.७४ ॥ तत्रओषधिममोघाख्यां रक्षत्याशीविषः सदा । दृष्टिनिः श्वाससंस्पर्शदंष्ट्रोत्सृजद्विषानलः ॥ क्६.७५ ॥ उपोषधव्रतवता मैत्रेण करुणात्मना । लभ्यते सा समुत्सार्य कृष्णसर्पं महौषधिः ॥ क्६.७६ ॥ तं रक्षःशकटं शैलं निष्फलश्लक्ष्णकन्दरम् । तामज्जने शिखायां च कृत्वा तरति पुण्यवान् ॥ क्६.७७ ॥ अथ वैरम्भनामाद्रिः पारे यस्योत्तरा तटे । घोरा ताम्राटवी नाम महाशालवनान्तरा ॥ क्६.७८ ॥ महानजगरस्तत्र ताम्राक्षो नाम दुःसहः । आस्त यस्योग्रगन्धेन वायुनैव न जीव्यते ॥ क्६.७९ ॥ षण्मासान् स्वपतो यस्य लाला व्याप्नोति योजनम् । क्षुत्संतप्तस्य षण्मासानल्पीभवति जाग्रतः ॥ क्६.८० ॥ वेणुगुल्मशिलाबद्धां गुहामुत्पाट्य मेदिनीम् । प्रायौषधीं दिवारात्रं ज्वलन्तीमञ्जनोचिताम् ॥ क्६.८१ ॥ तस्मादजगराद्घोरादन्यतो वा महौजसः । अवैराख्यां बुद्धविद्यां जपतो न भवेद्भयम् ॥ क्६.८२ ॥ ततः सप्त महाशैला वेणुकण्टकसंकटाः । ताम्रपटाङ्कपादेन तीर्यन्ते वीर्यशालिना ॥ क्६.८३ ॥ ततश्च शाल्मलीवनं सप्त क्षारतरङ्गिणीः । उत्तीर्यासाद्यते प्राङ्गुस्त्रिशङ्कुर्नाम पर्वतः ॥ क्६.८४ ॥ तत्र त्रिशङ्कवो नाम कण्टका वज्रभेदिनः । पादयोर्न विशन्त्येव ताम्रपट्टावनद्धयोः ॥ क्६.८५ ॥ त्रिशन्कुर्नाम तटिनी तत्रायःशङ्कुपर्वतः । उपस्कीलनदी तत्र ततो द्विधा द्विधा सरित् ॥ क्६.८६ ॥ अथाष्टादशवक्राख्यः पर्वतो निरवग्रहः । तत्तुल्यसंज्ञाथ नदी श्लक्ष्णि नाम गिरिस्ततः ॥ क्६.८७ ॥ अथाद्रिधूमनेत्राख्यो धूमनिर्दिग्धदिक्तटः । दृष्टिस्पर्शविषैर्व्याप्तः क्रूराशीविषमण्डलैः ॥ क्६.८८ ॥ तन्मूर्ध्नि पल्वलस्यान्तः शिलाबद्धा महागुहा । ज्योतीरसो मणिर्यस्यां जीवनी च महौषधिः ॥ क्६.८९ ॥ भित्त्वा गुहां तदभ्यक्रशिरःपादकरोदरः । वज्र-मन्त्रबलोपेतः क्रूरसर्पैर्न बाध्यते ॥ क्६.९० ॥ अथोग्रसत्त्वसंकीर्णाः सप्ताशीविषपर्वताः । नद्यश्च तद्विधा यासामपारवारिसंपदः ॥ क्६.९१ ॥ एतदुत्तीर्य निखिलं पुण्यैः परहितोद्यतः । आरोहति सुधाशैलं शृङ्गैरालिङ्गिताम्बरम् ॥ क्६.९२ ॥ ततस्तस्यापरे पार्श्वे कल्पवृक्षोपशोभितम् । पुरं रोहितकं नाम दृश्यते स्वर्गसंनिभम् ॥ क्६.९३ ॥ अस्ति तत्र मघो नाम मघवानिव विश्रुतः । सार्थवाहो महासत्त्वः सर्वसत्त्वहिते रतः ॥ क्६.९४ ॥ बदरद्वीपयात्रायामुद्यतस्यानवद्यधीः । मार्गोपदेशं देशज्ञः स ते सर्वं करिष्यति ॥ क्६.९५ ॥ इत्युक्त्वोत्साह्य बहुशः शुभद्रैरिव सुप्रियम् । वचोभिरिचितैर्देवी सहसान्तरधीयत ॥ क्६.९६ ॥ प्रबुद्धः सुप्रियः सर्वं तत्तथेति विचिन्तयन् । प्रतस्थे सत्त्वमारुह्य निजोत्साहपुरःसरः ॥ क्६.९७ ॥ स व्रजन् विनितायासस्तेन निर्दिष्टवर्त्मना । पुण्यैर्द्वादशभिर्वर्षैः प्राप र्फितकं पुरम् ॥ क्६.९८ ॥ अत्रान्तरे कर्मयोगात्तत्र सार्थपतिर्मघः । व्याधिना दुश्चिकित्स्येन बभूवास्वस्थविग्रहः ॥ क्६.९९ ॥ अलब्धान्तःप्रवेशोऽथ गृहे राजगृहोपमे । तस्य व्यलम्बत द्वारं सुप्रियः कार्यसिद्धये ॥ क्६.१०० ॥ ततो वैद्यापदेशेन स प्रवेशमवाप्तवान् । उपयोगकथाप्रज्ञा न कस्यादरभूमयः ॥ क्६.१०१ ॥ आयुर्वेदविधानज्ञः स तस्यारिष्टलक्षणैः । षण्मासशेषमेवायुर्ज्ञात्वा चिन्तान्तरोऽभवत् ॥ क्६.१०२ ॥ तस्य प्रियहितप्रायो भैषज्यपरिचर्यया । अत्यल्पेनैव कालेन सुप्रियः प्रियतां ययौ ॥ क्६.१०३ ॥ भैषज्ययुक्तिस्तत्प्रीत्या तस्य वल्लभतां ययौ । प्रियोपनीतं यत्किं चित्तत्सर्वं मनसः प्रियम् ॥ क्६.१०४ ॥ प्रियोपचारैस्तस्याथ व्याधिराद्रावमाययौ । आधिः शाम्यति सत्सङ्गात्तओ व्याधिर्विशीर्यते ॥ क्६.१०५ ॥ ततः संजातविश्रम्भः सुप्रियः प्रणयान्मघम् । चक्रे विदितवृत्तान्तं पश्चान्निजकथाक्षणे ॥ क्६.१०६ ॥ बदरद्वीपयात्रायां तस्योत्साहं महात्मनह् । परार्थे निश्चलं ज्ञात्वा तमूचे विस्मयान्मघः ॥ क्६.१०७ ॥ अहो बतास्मिन् संसारे विःसारे साररूपिणः । जायन्ते मणयः केचित्परचिन्तापरायणाः ॥ क्६.१०८ ॥ नवं वयः प्रिया मूर्तिः परार्थप्रवणं मनः । पुण्योचितस्तथैवायं स्थाने गुणसमागमः ॥ क्६.१०९ ॥ इयतीं भूमिमुल्लङ्घ्य परार्थे त्वमुपागतः । करोमि तव साहाय्यं किं त्वहं भृशमातुरः ॥ क्६.११० ॥ निबद्धावधयः प्राणाः प्रयान्त्येव शरीरिणाम् । ते व्रजन्तु ममान्तेऽपि त्वत्समाहितहेतुताम् ॥ क्६.१११ ॥ एवमेव व्ययो यस्तु व्ययः स परिगण्यते । परार्थे जीवितस्यापि व्ययो लाभशतैः समः ॥ क्६.११२ ॥ न मया बदरद्वीपं दृष्टं किं तु श्रुतं मया । महाब्धौ दिस्कमुद्देशं तैस्तैर्जानामि लक्षणैः ॥ क्६.११३ ॥ इत्युक्त्वा भूपतिं सुहृद्बन्धुवाक्येऽप्यनादरः । स मङ्गलप्रवहणं सुप्रियेण सहादधे ॥ क्६.११४ ॥ ततः प्रवहणारूढौ तौ योजन्शतान्यपि । पवनस्यानुलोम्येन जग्मतुर्विपुलाशयौ ॥ क्६.११५ ॥ स्थाने स्थाने जलं दृष्ट्वा नानावर्णं महोदधेः । किमेतदिति प्रपच्छ सुप्रियः कौतुकान्मघम् ॥ क्६.११६ ॥ जले लोहाचलाः पञ्च सन्त्यस्य पयसां निधेः । ताम्ररूप्यमयाश्चान्ये हेमरत्नमयाः परे ॥ क्६.११७ ॥ तेषां छायाविशेषेण नानावर्णः पदे पदे । दृश्यतेऽब्धिरयं दीप्तः प्राप्तान्तरोद्गतौषधिः ॥ क्६.११८ ॥ इत्युक्त्वा व्याधिनाक्रान्तः प्राप्तकालावधिर्मघः । प्राणान्मुमोच सत्कीतिविन्यस्तस्थिरजीवितः ॥ क्६.११९ ॥ वज्रलेपादपि दृढं यथा सत्त्वं महात्मनाम् । तथा यदि भदेदायुः किमसाध्यं भवे बह्वेत् ॥ क्६.१२० ॥ कूलावाप्तप्रवहणह्सुप्रियस्तद्वियोगजम् । शुचं संस्तभ्य विदधे सुहॄदस्तनुसत्क्रियाम् ॥ क्६.१२१ ॥ एतदेवोन्नतं लक्ष्म सत्त्वोत्साहमहात्मनाम् । विच्छिन्नालम्बने काले यत्कर्तव्यदृढं मनः ॥ क्६.१२२ ॥ पुनः प्रवहणारूढः स समुत्तीर्य वारिधिम् । रत्नपर्वतपार्श्वेन विवेश विकटाटवीम् ॥ क्६.१२३ ॥ न वियोगैर्न चोद्वेगैर्नाभियोगैर्द्विषामपि । न रोगैः क्लेशभोगैर्वा हीयते महतां मतिः ॥ क्६.१२४ ॥ स तत्राक्रान्तगगनं निरुद्धाशेषदिक्तटम् । दुरारोहं ददर्शाग्रे मूर्तं विघ्नमिवाचलम् ॥ क्६.१२५ ॥ उपायहीनस्तं दृष्ट्वा गिरिं मूर्खमिवोद्धतम् । अधः पल्लवशय्यायां सुप्तः सोऽचिन्तयत्क्षस्णम् ॥ क्६.१२६ ॥ अहो बत कियान् कालः प्रयातः प्रस्थितस्य मे । बदरद्वीपनामापि न नाम श्रूयते क्कचित् ॥ क्६.१२७ ॥ व्यवसायसहायो मे योऽभूत्पुण्यपणैः परम् । भग्नप्लव इवाकाले सोऽपि कर्मोर्मिविप्लवैः ॥ क्६.१२८ ॥ नष्टोपायेऽप्युपायेऽस्मिन् व्यवसायान्महीयसः । न नाम विनिवर्तेऽहं सिद्धिर्निधनमस्तु वा ॥ क्६.१२९ ॥ तदेकं जन्मयात्रासु पूज्यं जन्म जगत्र्त्रये । यस्मिन् परोपक्राराय जायते जीवितव्ययः ॥ क्६.१३० ॥ इति चिन्ताकुलं तत्र तं ज्ञात्वा सत्यसागरम् । नीलो नाम समभ्येत्य यक्षः प्राहाचलाश्रयः ॥ क्६.१३१ ॥ पूर्वेण योजनं गत्वा त्रीणि शृङ्गाणि भूभृतः । वेत्रसोपाननिश्रेण्या समारुह्याथ गम्यताम् ॥ क्६.१३२ ॥ इति यक्षोपदेशेन स विलङ्घ्य महाचलम् । ददर्शाग्रे समुत्तुङ्गश्रृङ्गं स्फटीकभूधरम् ॥ क्६.१३३ ॥ तस्मिन्नेकशिलाश्लक्ष्णे दुर्गमे पक्षिणामपि । मुहूर्तमभवत्तस्य निर्व्यापारो मनोरथः ॥ क्६.१३४ ॥ अभ्युन्नतं निरालम्बं स्वसंकल्पमिवाचलम् । स तं विचार्य सुचिरं चित्रन्यस्त इवाभवत् ॥ क्६.१३५ ॥ अथ चन्द्रप्रभो नाम यक्षः शैलगुहाशयः । अभ्येत्यः सत्त्वसंपन्नं तमभाषट वुस्मितः ॥ क्६.१३६ ॥ क्रोशमात्रमितो गत्वा पूर्वेणापूर्वविभ्रमम् । दृश्यते चन्दनवनं बालानिलचलल्लतम् ॥ क्६.१३७ ॥ तत्रास्ते प्रसरा नाम गुहालीना महौषधिः । लभ्यते देहरक्षायै समुत्तोल्य महाशिलाम् ॥ क्६.१३८ ॥ तत्प्रभावकृतालोकं सोपानैः स्फटिकाचलम् । सहसैव समारुह्य गम्यतामीप्सिताप्तये ॥ क्६.१३९ ॥ तत्क्षणात्कृतकार्थेव सा प्रयाति महाउषधिः । न खेदस्तत्कृते कार्यस्तडिल्लोलाः प्रियाप्तयः ॥ क्६.१४० ॥ इति यक्षोपदिष्टेन विधानेन स भूधरम् । समुत्क्रम्य ददर्शाग्रे नगरं हेममन्दिरम् ॥ क्६.१४१ ॥ मेरूकूटैरिवाकीर्णं प्रकाशैरिव निर्मितम् । सवाश्चर्यैरिव कृतं तद्दृष्ट्वा विस्मितोऽभवत् ॥ क्६.१४२ ॥ महाहेमकपाटाभ्यां रुद्धद्धारं विलोक्य तत् । निर्जनं वारसंचारं वनान्ते निषसाद सः ॥ क्६.१४३ ॥ अत्रान्तरे दिनस्यान्ते व्योमानन्तपथाध्वगः । अवापास्ताचलोपान्तं परिश्रान्त इवांशुमान् ॥ क्६.१४४ ॥ अस्तं गते सहस्रांशौ रजनीरमणी शनैः । तारापतिमिवान्वेष्टुं प्रससाराभिसारिका ॥ क्६.१४५ ॥ अथ प्रकाशविबह्वैः सर्वाशापूरणोन्मुखः । बोधिसत्त्व इव स्वच्छः सुधादीधितिरुद्ययौ ॥ क्६.१४६ ॥ स्फीटा तमः समूहस्य निःशेषप्रशमोचिता । मानसोल्लासिनी ज्योत्स्ना सत्त्ववृत्तिरिवाबभौ ॥ क्६.१४७ ॥ तमोमोहं जहारेन्दुर्दिशां दिनवियोगजम् । परोपकारे हि परो दूरारोहो महात्मनाम् ॥ क्६.१४८ ॥ सुप्रियश्चन्द्रकिरणैः पूर्यमाणतनुः क्षणम् । निद्रां कार्यसमुद्रोर्मिक्षोभमुद्रामवाप्तवान् ॥ क्६.१४९ ॥ क्षपायां क्षीयमाणायां गुणदाक्षिण्यसादरा । जगाद देवता स्वप्ने महेशाख्या समेत्य तम् ॥ क्६.१५० ॥ अहो बत महासत्त्व सत्तत्त्वाभिनिवेशिना । परार्थे विपुलः क्लेशः कृतः सुकृतिना त्वया ॥ क्६.१५१ ॥ अल्पशेषे प्रयासेऽस्मिन्नोद्वेगं कर्तुमर्हसि । अपर्युषितसत्त्वानां स्वाधीनाः सर्वसिद्धयः ॥ क्६.१५२ ॥ हैमं यदेतन्नगरं त्रीणि चान्यान्यतः परम् । सन्ति रत्नपुराण्यत्र विचित्राण्युत्तरोत्तरम् ॥ क्६.१५३ ॥ तेभ्यो निर्यान्ति किन्नर्यश्चतश्रोऽष्टौ च षोडश । द्वात्रिंशच्च क्रमेणैव त्वया द्वारि विघट्टिते ॥ क्६.१५४ ॥ जितेन्द्रियस्य भवतस्तत्प्रमादमवेदिनः । किमन्यदचिरेणैव्वाञ्छिताप्तिर्भविष्यति ॥ क्६.१५५ ॥ इत्युक्तः सादरं देव्या प्रतिबुद्धोऽथ सुप्रियः । जघान नगरद्वारं त्रिः समभ्येत्य पाणिना ॥ क्६.१५६ ॥ ततश्चतस्रः किन्नर्यो निर्ययुस्तरलेक्षणाः । आश्चर्यतरुमञ्जर्य इव लीलानिलाकुलाः ॥ क्६.१५७ ॥ मानसिल्लासकारिण्यो नयनामृतवृष्टयः । वदनेन्दुसमुद्योतैर्दिवापि कृतचन्द्रिकाः ॥ क्६.१५८ ॥ ताः संपूज्य स्मरोदारं सुप्रियं प्रियदर्शनाः । तस्याभिलाषप्रणयैरातिथ्यमिव चक्रिरे ॥ क्६.१५९ ॥ चन्द्रकान्तसमासीनं कृतासनपरिग्रहाः । जीवनौषधयो जाताः स्मरस्येव सविग्रहाः ॥ क्६.१६० ॥ तास्तमूचुः समुन्मीलद्विलासहसितत्विषः । ददत्य इव कर्पूरं प्रेमोपायनतां पुरः ॥ क्६.१६१ ॥ अहो धन्या वयं यासां सद्गुणालकृताकृतिः । स्वयएम्वाभिगम्योऽपि भवानद्यागतो गृहम् ॥ क्६.१६२ ॥ विधेषः कस्य पीयूषे चन्दने कस्य वारुचिः । इन्दौ मन्दादरः को वा साधुः कस्य न संमतः ॥ क्६.१६३ ॥ स्त्रीणां यद्यपि सौभाग्यभङ्गाय प्रणयः स्वयम् । क्रमस्त्वद्दर्शनेनैव तथापि मुखरीकृताः ॥ क्६.१६४ ॥ इदं च किन्नरपुरं वयं च प्रणयार्पिताः । रत्नं च सौभाषणिकं साधो स्वाधीनमेव ते ॥ क्६.१६५ ॥ इति तासां वचः श्रुत्वा सुप्रियः प्रणयोचितम् । उवाच सत्त्वधवलां दिशन् दशनचन्द्रिकाम् ॥ क्६.१६६ ॥ बहुमानास्पदं कस्य नेदं संभाषणामृतम् । आत्मनोऽप्यादरस्थानं बह्वतीभिः कृतादरः ॥ क्६.१६७ ॥ श्लाघ्यं दर्शनमेवेदं तत्राप्ययमनुग्रहः । मुक्तालतास्तापहराः किं पुनश्चन्दनोक्षिताः ॥ क्६.१६८ ॥ एवं विधानां स्वच्छानामैन्दवीनामिव त्विषाम् । आकृतीनां समुचिता रुचिरा लोकवृत्तयः ॥ क्६.१६९ ॥ औचित्यचारुचरितं प्रसादविशदं मनह् । वात्सल्यपेशला वाणी न कस्यादरभूमयः ॥ क्६.१७० ॥ गृहीतोऽस्माभिराचारः पूजापरिकरोचितह् । आत्मार्पणं कुलान्तं वः परायत्ता हि योषितः ॥ क्६.१७१ ॥ कन्याभावादपक्रान्ता यूयं परपरिग्रहाः । विश्रम्भेण भगिण्यो मे जनन्यः स्नेहगौरवात् ॥ क्६.१७२ ॥ परवित्तं विषं येषां जनन्यश्चान्ययोषितः । परहिंसात्महिंसौव पक्षास्तेषां निरत्ययाः ॥ क्६.१७३ ॥ पौशुन्यासत्यपारुष्यभिन्नवादोज्झितं वचः । सदैव वदने येषां तेषां सर्वाशिषा दिशः ॥ क्६.१७४ ॥ अभिध्यारहितं चेतो व्यापारपरिवर्जितम् । मिथ्यादृष्टिविहीनं च येषां ते सत्पथं श्रिताः ॥ क्६.१७५ ॥ दशाकुशलमार्गेभ्यो निर्गतानां निसर्गतः । एते कुशलवर्गस्य मार्गाः स्वर्गे निरर्गलाः ॥ क्६.१७६ ॥ धीरेव धन्यं धनमुन्नतानां विद्यैव चक्षुर्विजितेन्द्रियाणाम् । दयैव पुण्यं पुरुषोत्तमानामात्मैव तीर्थं शुचिमानसानाम् ॥ क्६.१७७ ॥ एवंविधोऽयं गुणसंनिवेशः शीलेन वैमल्यमुपैति पुंसाम् । सद्रत्नमुक्तानिकरातिरितं शीलं सतामाभरणं वदन्ति ॥ क्६.१७८ ॥ इत्युक्तमाकर्ण्य गुणानुरूपं सत्त्वार्थिना तेन जितेन्द्रियेण । तुष्टास्तमूचुर्भुवि चन्द्रलोकं ताः कौतुकायैवमुखैः सृजन्त्यः ॥ क्६.१७९ ॥ मणेरिवानर्घगुणोज्ज्वलस्य दृष्टैव साधोरुचिता रुचिस्ते । ययैव मौलौ हृदये श्रुतौ च सद्भिः सदैवाभरणीकृतोऽसि ॥ क्६.१८० ॥ मणिर्महार्हः प्रथितप्रभावः प्रगृह्यतामात्मसमस्त्वयायम् । ध्वजार्पितो वर्षति योजनानां सहस्रमेवार्थिसमीहितं यः ॥ क्६.१८१ ॥ उक्त्वेति रत्नप्रवरं तरुण्यस्तस्मेइ ददुर्मूर्तमिव प्रसादम् । आदाय तं च प्रणयोपचारं सोऽपि द्वितीयं पुरमाप रौप्यम् ॥ क्६.१८२ ॥ तत्रादरात्तद्द्विगुणाभिरेव स पूजितह्किन्नरकामिनीभिः । क्रमेण तेनैव विशुद्धबुद्धिर्लेभे मणिं तद्द्विगुणप्रभावम् ॥ क्६.१८३ ॥ * * * * * * * * * * * * * * * * । * * * * * * * * * * * * * * * * ॥ क्६.१८४ ॥ प्राप्तश्च तं रत्नमयं चतुर्थं पुरं ततः सर्वपुराधिकश्चि । सोऽभ्यर्थितस्तद्द्विगुणाभिरग्रे गुणाधिकः किन्नरसुन्दरीभिः ॥ क्६.१८५ ॥ तथैव सद्धर्मकथाप्रसङ्गैस्तातोषितास्तेन सुसंयतेन । उत्फुल्लनीत्पलदामदीर्घकटाक्षविक्षिप्तकरास्तमूचुः ॥ क्६.१८६ ॥ भ्रातास्ति नः किन्नरराजवंशरत्नाकरेन्दुर्बदराभिधानः । तस्यास्पदं द्वीपमिदं महार्हं स्वनामचिह्नं प्रथितं समृद्ध्या ॥ क्६.१८७ ॥ रत्नं चेदं नियमविधिना पोषधाख्यव्रतेन न्यस्तं भास्वत्किरणनिकरं पुण्यभाजां प्रयत्नात्वर्षत्येव स्थिरपरहितव्याप्तये गृह्यतां तत् ॥ क्६.१८८ ॥ इत्युत्पाट्यामरतरुफलं सादरं सुन्दरीभिः प्रेमोद्दामप्रणयसुभगं दत्तमासाद्य रत्नम् । बालाहाख्यं विजितपवनं तं प्रकृष्टं तुरङ्गं सोऽप्यारुह्य स्वनगरमगाल्लब्धमार्गोपदेशः ॥ क्६.१८९ ॥ तस्मिन् काले विपुलकुशलैः स्वर्गमार्गं प्रयाते वाराणस्यां विशदयशसि क्ष्मापतौ ब्रह्मदत्ते । श्रीमान् सर्वप्रणयिफलदः सुप्रियः पौरमुख्यैर् लोकत्राणे विनिहितमतिर्धर्मराज्येऽभिषिक्तः ॥ क्६.१९० ॥ ततः शिरःस्नानविधिक्रमेण तत्पञ्चदश्यां ध्वजमूर्ध्नि रत्नम् । स पोषधोपोषित एव धृत्वा चकार विश्वं परिपूर्णकामम् ॥ क्६.१९१ ॥ कृत्वा यात्रां परहितफलां वत्सराणां शतेन स्थित्वा राज्ये महति निखिलं पूरयित्वा च लोकम् । पुत्रं धृत्वा नरपतिपदे प्राप्य सर्वोपशान्तिं तत्त्वज्ञोऽसौ किमपि परमं ब्रह्मभावं जगाम ॥ क्६.१९२ ॥ स्युरेते दस्यवः सर्वे पूर्वं ये पूरिता मया । रत्नद्रीपाभिगमने तस्मिन् सुप्रियजन्मनि ॥ क्६.१९३ ॥ इति शास्ता स्ववृत्तान्तकथया विदधे विभुः । दानवीर्योपदेशेन भिक्षूणामनुशासनम् ॥ क्६.१९४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां बदरद्वीपयात्रावदानं नाम षष्ठः पल्लवः ॥ ७. मुक्तालतावदानम् । कुश्लप्रणिधानशुद्धधान्मां विमलालोकविवेकबोधकानाम् । परिकीर्तनमात्रमेव येषां भवमोहापहतेस्त एव धन्याः ॥ क्७.१ ॥ पुरा पर्षत्सहस्राणां न्यग्रोधोपवनस्थितिः । कपिलाख्ये पुरे चक्रे भगवान् धर्मदेशनाम् ॥ क्७.२ ॥ अमन्दानन्दसंदोहस्यन्दि चन्दनशीतलम् । तस्य वागमृतं धन्याः कृताङ्जलिपुटाः पपुः ॥ क्७.३ ॥ राजा शुद्धोदनस्तत्र धर्मश्रवणसंगमे । पुण्योपदेशसलिलैर्लेभे वैमल्यनिर्वृतिम् ॥ क्७.४ ॥ अथ तत्र महानामा शाक्यराजकुलोद्भवः । धर्मोपदेशमाकर्ण्य प्रातः स्वगृहमब्रवीत् ॥ क्७.५ ॥ अहो नु भगवान् बुद्धो धर्मः संघश्च सिद्धये । बुद्धोत्पादोऽयमस्माकं निर्वाणाय महाफलः ॥ क्७.६ ॥ उपदेशविशेषाप्तानिर्वृतेस्तस्य तद्वचः । श्रुत्वा शशिप्रभा पत्नी प्रणयात्तमभाषतः ॥ क्७.७ ॥ अनुग्राह्या भगवतः पुरुषाः पुण्यभागिनह् । निन्द्यास्तदुपदेशानामनर्हा योषितो वयम् ॥ क्७.८ ॥ इति जायावचः श्रुत्वा स जगाद जगद्गुरोः । भद्रे भगवतो नास्ति भेदः कारुण्यदर्शने ॥ क्७.९ ॥ समा सर्वत्र भा भानोः समा वृष्टिः पयोमुचः । समा भगवतो दृष्टिः सर्वसत्त्वानुकम्पिनः ॥ क्७.१० ॥ महाप्रजापतेर्वाक्यादपराह्णक्षणं तपः । शुद्धोदनः करोत्येव राजा बह्गवतोऽन्तिके ॥ क्७.११ ॥ इति पत्युः प्रियगिरा वृता शाक्याङ्गनागणैः । याचने तद्भगवतह्सा पुण्योपवनं ययौ ॥ क्७.१२ ॥ सा सत्वकुसुमं तत्र तं ददर्श महाफलम् । प्रशमामृतसंसिक्तं करुणाकल्पपादपम् ॥ क्७.१३ ॥ लतेव पवनानम्रा तं दूरात्प्रणनाम सा । लोभेनेव परित्यक्रा च्युतकर्णोत्पलच्छलात् ॥ क्७.१४ ॥ विलोक्य काञ्चनरुचिं रत्नभूषणभूषिताम् । आनन्दनामा भिक्षुस्तामुवाच प्रहितोद्यतः ॥ क्७.१५ ॥ वेषः प्रशमशून्योऽयं मातर्मुनितपोवने । दर्पोत्सिक्तो न युक्तस्ते विरक्तानामिदं पदम् ॥ क्७.१६ ॥ गुणसंयमसिक्तानि मुखराभ्रणान्यहो । नेहास्तद्ग्रहणं युक्तमितीवोपदिशन्ति ते ॥ क्७.१७ ॥ इत्युक्ता तेन सा तन्वी वैलज्यविनतानना । उन्मुच्याभरणं सर्वं प्राःिणोन्निजमद्निरम् ॥ क्७.१८ ॥ उपविष्टेषु सर्वेषु निर्दिष्टकुशलस्ततः । अनित्यतैवं भगवानुपदेशं प्रवक्रमे ॥ क्७.१९ ॥ महामोहप्रभावोऽयं येन नित्यमनित्यताम् । नित्यतामिव मन्यन्ते मूढा जगति जन्तवः ॥ क्७.२० ॥ असत्ये रमते लोकः सत्यप्रत्ययमोहितः । न वेत्ति सर्वभावानामभावानुभवां स्थितिम् ॥ क्७.२१ ॥ केचिद्व्याकरणैः परे श्रुतिपथैस्तर्कप्रवादैः परे केचित्तन्त्रपरिग्रहैर्बहुविधैरन्यैः कलाकौशलैः । संसक्ताः पुनरुक्तजन्मशरणौ याता सहैव क्षयं तत्राप्यक्ष्ययलीलया क्षणपदं मुग्धौर्निबद्धा धृतिः ॥ क्७.२२ ॥ विषयविषमापायः कायः प्रपञ्च(म)याशया खरतरमरुस्फाराकारो मोहभावो भवः । हितभूमि (?) तथाकार्यं कार्यं विवेकिनां तथा निरवधिरयं दृष्ट्वा व्याधिर्यथा (हि) निवर्तते ॥ क्७.२३ ॥ इत्याद्यनित्यसंस्कारसंयुक्तं युक्तमुद्यते । धर्मोपदेशकुशलं वक्तुं भगवति स्वयम् ॥ क्७.२४ ॥ एका शाक्यवधूस्तत्र रूपसौभाग्यगर्विता । स्थिता शौशवतारुण्यसंघौ वयसि दुःसहे ॥ क्७.२५ ॥ मुक्ताहारं स्तनतटे लोलापाङ्गैर्मुहुर्मुहुः । आलिलोके यशःस्फारसारं रतिपतेरिव ॥ क्७.२६ ॥ हारावलोकिनीं दृष्ट्वा तामनेकाग्रहादसौ । अचिन्तयाद्विरक्तेन मगत्पत्नी शशिप्रभा ॥ क्७.२७ ॥ इयं धर्मोपदेशेऽपि चपला हारमीक्षते । भावानां न शृणोत्येव मूढा क्षणिकतामिमाम् ॥ क्७.२८ ॥ स्वं हारं दर्शयित्वास्या हारोत्साहं हराम्यहम् । अधिकालोकनेनैव दर्पः शाम्यति देहिनाम् ॥ क्७.२९ ॥ इति संचिन्त्य सा दासीं रोहिकाख्यामभाषत । रोहिके गच्छ मे हारं गृहात्सत्वरमाहर ॥ क्७.३० ॥ इत्युक्ता सा तया तत्र प्रवृत्ते धर्मसंश्रवे । अकालगमनोद्विग्ना निःश्वस्याचिन्तयत्क्षणम् ॥ क्७.३१ ॥ अहो बतान्तरायोऽयं संजातः कुशले मम । नास्मिन् श्रोतुं लभे धर्मं यत्परायत्तजीविता ॥ क्७.३२ ॥ पुण्यसौरभसंभारात्कीर्णकारुण्यकेसरात् । मुखपद्माद्भगवतो धन्यः प्राप्नोति वाङ्भधुः ॥ क्७.३३ ॥ अहो स्वाच्छन्द्यविच्छेदस्तनुभङ्गः सुखक्षयः । सेवा जगति जन्तूनां दुःखे दुःखपरंपरा ॥ क्७.३४ ॥ सेवाप्रयाससंप्राप्तं धनमानकणोदयम् । तत्पमत्युष्णनिःश्वासैरहो कृच्छ्रेण पीयते ॥ क्७.३५ ॥ मानग्लानिर्गुणग्लानिरोजःपुनशमः श्रमह् । प्रथमं सेवकस्यैतत्फलमीश्वरदर्शने ॥ क्७.३६ ॥ लौही बन्धनशृङ्खला चरणयोर्हेलावमानावनी स्वव्यापारनिषेधनित्यनियती निद्रासुखद्रोहिणी । आशास्यस्य विशालजालसरणिः सत्सङ्गभोगाशनिः मुग्धानां मृगतृष्टिकामरुमही सेवा शरीरक्षयः ॥ क्७.३७ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं सा जगाम तदाज्ञया । सेवाविक्रीतकायानां स्वेच्छाविहरणं कुतः ॥ क्७.३८ ॥ व्रजन्तीं तां परप्रेष्यां कृपणां करुणाकुलः । निरीक्ष्य बह्गवान् दिव्यचक्षुषाचिन्तयत्क्षस्णम् ॥ क्७.३९ ॥ अस्मिन् जन्मनि शेषोऽस्या संपूर्णो जीवितावधिः । इयं वराकी संसारादुद्धर्तव्या स्वयं मया ॥ क्७.४० ॥ अथ तां कर्मयोगेन व्रहन्तीं सहसा पथि ॥ वत्सवात्सल्यविवशा शृङ्गाभ्यामाजघान गौः ॥ क्७.४१ ॥ सा प्रदघ्यौ भगवतः प्रसादात्तन्मयस्मृतिः । जन्मान्तराधिवासेन बुद्धालम्बनमानसा ॥ क्७.४२ ॥ अहो कर्मोर्मिभिः शीर्णे संसारमकराकरे । जन्मावर्तेषु जन्तूनां मज्जनोन्मज्जनक्रमः ॥ क्७.४३ ॥ पुंसो ललाटविपुलोपलपट्टिकासु निःशर्मकर्मघटितप्रकटाङ्कटङ्कैः । नयस्तानि जन्ममरणप्रसराक्षराणि नैतानि पाणिपरिमार्जनया चलन्ति ॥ क्७.४४ ॥ इयं कर्मायत्ता प्रचुरचित्रवैचित्ररचना नराणां मायूरच्छदपटलतुल्या परिणतिः । यया गर्भारम्भे क्रमनिपतने वृद्धिसमये क्षये वा नान्यत्प्राभजत तनुलेखाच्छविरति ॥ क्७.४५ ॥ संचिन्त्याथ पुरः प्रवृत्तसुदशासन्नावसन्नस्थितिं प्राप्तेवासमदासभावकलनावैलक्ष्यनिः स्पन्दताम् । आधाय प्रणिधानधाम्नि धवले सद्धर्मशुद्धां धियं संसारे विचिकित्स्य एव मलिनं तत्याज सा जीवितम् ॥ क्७.४६ ॥ ततः सा सिंहलद्वीपे समीपे स्वर्गसंपदाम् । चन्द्रलेखेव दुग्धाब्धौ दिव्यद्युतिरजायत ॥ क्७.४७ ॥ आधानजन्मनस्तस्य मुक्तावर्षें दिवश्च्युते । साभून्मुक्तालता नाम सिंहलाधिपतेः सुता ॥ क्७.४८ ॥ सा पुण्यमिव लावण्यं वहन्ती वृद्धिमागता । लेभे विवेकेनाङ्गानां संतोषमिव यओवनम् ॥ क्७.४९ ॥ ततः कदाचिद्वणिजः श्रावस्तीपुरवासिनः । मकराकरमुत्तीर्य सिंहलद्वीपमाययुः ॥ क्७.५० ॥ ते तत्र रात्रिपर्यन्ते विश्रान्तिसुखमाजगुः । धर्मार्थगाथासंनद्धप्रबुद्धबुद्धभाषितम् ॥ क्७.५१ ॥ त्दन्तःपुरहर्म्यस्था श्रुत्वैव श्रवणामृतम् । किमेतदिति पप्रच्छ तानानाय्य नृपात्मजा ॥ क्७.५२ ॥ ते तामूचुः प्रमुदितामिदं बुद्धस्य ब्ःाषितम् । स्वभावार्हं भगवतः सर्वसत्त्वानुकम्पिनह् ॥ क्७.५३ ॥ बुद्धामिधानं श्रुत्विव पुलकालंकृताकृतिः । सा बभूव समुद्भूतसंविद्भव्यानुभावभूः ॥ क्७.५४ ॥ उन्मुभी सामयूरिव शब्दैरेव पयोमुचः । क एष भगवान् बुद्ध इति पपर्च्छः तान् पुनः ॥ क्७.५५ ॥ ततस्ते निखिलं तस्यै श्रद्धासंवर्धितादराः । न्यवेदयन् पुण्यमयीं भगवच्चरितस्थितिम् ॥ क्७.५६ ॥ अथ सा तत्कथावाप्तप्राग्जन्मकुशलोदया । विज्ञप्तिलेखं प्रददौ तेषां भगवतः कृते ॥ क्७.५७ ॥ कालेन सिन्धुमुत्तीर्य संर्पाप्तास्ते निजां पिरीम् । प्रणम्यावेद्य तद्वृत्तं ददुर्लेखं महात्मने ॥ क्७.५८ ॥ भगवानपि सर्वज्ञः पूर्वमेव विभाव्य तत् । मुक्तालतायाः कृपया स्वयं लेखमवाचयत् ॥ क्७.५९ ॥ अहो स्मरणमेव ते किमपि पुण्यपण्यं सतां भवातिबह्वभैषजं व्यसनतापतृष्णापहत् । भवन्मयकथाक्रमोपनतसंविदास्वादभूः स एष भगवन्महानमृतसंविभागो मम ॥ क्७.६० ॥ इति संक्षिप्तलेखार्थं विभाव्य भगवान् स्वयम् । ईषत्स्मित्विषा सत्त्वप्रकाशमदिशद्दिशाम् ॥ क्७.६१ ॥ ततश्चित्रकराशक्यां प्रभावैरनुपूरिताम् । भगवान् प्राहिणोत्तस्यै न्यस्तां स्वप्रतिमां पटे ॥ क्७.६२ ॥ पुनः प्रवहणारूढा वणिजस्ते तदाज्ञया । अवाप्य सिंहलद्वीपं तस्यै पटमदर्शयन् ॥ क्७.६३ ॥ हेमसिंहासनन्यस्ते पटे दृष्ट्वा तथागतम् । जनस्तन्मयताध्यानादेकीभावमिवाययौ ॥ क्७.६४ ॥ अधस्ताल्लिखितं तस्मिन् पुण्यप्राप्तमदृश्यत । तिस्रः शरण्या गतयः पञ्च शिक्षापदाणि च ॥ क्७.६५ ॥ सप्रतीत्यसमुत्पादः सानुलोमविपर्ययः । आर्याष्टाङ्गस्तथा मार्गः परमामृतनिर्भरः ॥ क्७.६६ ॥ स्वयं भगवता व्यस्तं तस्योपरि सुभाषितम् । शोभते भावनालीनं भ्राजिष्णु कनकाक्षरम् ॥ क्७.६७ ॥ विषमविषयालोलव्यालावलीवलयाकुलात् तरुणतिमिरान्निष्क्रम्यास्मात्प्रमोहमयाद्गृहात् । जननमरणक्लेशावेशप्रवृत्तपृथिव्यथा व्रजत शरणं बौद्धं धर्मं न चात्र भवाद्भयम् ॥ क्७.६८ ॥ जिनप्रतिकृतिं पुण्यां पश्यन्ती पार्थिवात्मजा । अनादिकालोपचितां मुमोचाज्ञानवासनाम् ॥ क्७.६९ ॥ प्रांशुं कवत(?) काञ्चनकान्तकायं सुस्कन्धमाजानुभुजाभिरामम् । ध्यानावधानार्थनिमीलिताक्षं लावण्यधारायिततुङ्गनासम् ॥ क्७.७० ॥ स्वभावभव्यं प्रविभासमानं प्रलम्बनिर्भूषणकर्णपाशम् । बालप्रवालारुणवल्कलाङ्कं संसक्तसंध्याभ्रमिवामराद्रिम् ॥ क्७.७१ ॥ त्विषा दिषां शीलमिवादिशन्तमानन्ददानोद्यतवक्त्रचन्द्रम् । क्षमागुणं क्षामिव शिक्षयन्तं पुण्योचिता सा सुभगं विलोक्य ॥ क्७.७२ ॥ प्रणामपर्यन्तकपोलचुम्बिकर्णोत्पलानां परिवर्तनेन । निरस्य निःसारशरीरतृप्तिं सत्यानुभावं परमं प्रपेदे ॥ क्७.७३ ॥ स्रोतःसमापत्तिफलप्रकाशं सासाद्य तत्र क्षणलब्धबोधिः । विचिन्तयन्ती सुगतप्रभावं समभ्यधाद्विस्मयहर्षभूमिः ॥ क्७.७४ ॥ अहो महामोहतमोहरेण दूरस्थितेनामि तथागतेन । प्रसह्य ब्ःास्वद्वपुषार्पितेयं विकासलक्ष्मीः कुशलाम्बुजस्य ॥ क्७.७५ ॥ तीर्णो बह्वः सत्प्रणिधानमाप्तं प्रसन्नमन्तःकरणं क्षणेन । अहो नु तृष्णापरितापशान्त्यै समुच्छलन्तीव समामृतौघाः ॥ क्७.७६ ॥ इत्युक्त्वा सा बह्गवते मुक्तारत्नान्युपायनम् । वितीर्य संघपूजायां विससर्ज वणिग्जनम् ॥ क्७.७७ ॥ ते महोदधिमुत्तीर्य प्राप्ता बह्गवतोऽन्तिकम् । तन्मुक्तारत्ननिकरं प्रणम्यास्मै न्यवेदयन् ॥ क्७.७८ ॥ वणिग्भिः कथितां श्रुत्वा तत्कथां तत्र भिक्षुणा । आनन्दनाम्ना पृष्ठोऽथ बभाषे भगवान् जिनः ॥ क्७.७९ ॥ यासौ पुरा रोहिताख्या दासी शाक्यगृहेऽबह्वत् । सैव मुक्तालता जाता सत्कर्मप्रणिधानतः ॥ क्७.८० ॥ अभून्महाधनो नाम वाराणस्यां वणिक्पुरा । तस्य रत्नवती नाम पत्नी पुण्योचिताभवत् ॥ क्७.८१ ॥ सा पत्यौ पञ्चतां याते निःपुत्रा स्तूपशेखरे । पूजां कृत्वा महाहारां भक्तियुक्ता न्यवेदयत् ॥ क्७.८२ ॥ तेन पुण्यविपाकेन सिंहलाधिपतेः सुता । जाता मुक्तालता सैव प्राता च परिनिर्वृतिम् ॥ क्७.८३ ॥ सैव जन्मनि चान्यस्मिन्नैर्वर्यमदमोहिता । पूजाधिक्षेपदक्षाभूद्धासी तेनातिवत्सरम् ॥ क्७.८४ ॥ जन्मभूमौ जनेनात्पं यद्यत्कर्म शुभाशुभम् । तस्य तस्य स तद्रूपं भुङ्क्ते परिणतं फलम् ॥ क्७.८५ ॥ निखिलकुशलमूला कीर्तिपुष्पोज्ज्वलश्रीः शुभफलभरसूरिर्धर्मवल्ली नराणाम् । भवति च विषवल्ली किल्बिषक्लेशमूल- भ्रमनिपतनमोहानन्तसंतापहेतुः ॥ क्७.८६ ॥ संतप्तेऽस्मिन् खरतरमरुष्फारसंसारमार्गे पापं पुन्यं त्यजत जनताः सक्ततीव्रानुतापम् । पुण्यं पुण्यं कुरुत सततं पुण्यपीयूषसिक्ताः पुण्यच्छायातरुतलभुवः शीतलाः पुण्यभाजाम् ॥ क्७.८७ ॥ इति सत्प्रणिधानस्य फलं कथयता स्वयम् । भिक्षूणामुपदेशोऽयं भक्त्यै भगवता कृतः ॥ क्७.८८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पतायां मुक्तालतावदानं नाम सप्तमः पल्लवः ॥ ८. श्रीगुप्तावदानम् । कृतापकारेऽपि कृपाकुलानि क्रूरेऽप्यलं पल्लवकोमलानि । द्वेषोष्मतप्तेऽप्यतिशीतलानि भवन्ति चित्तानि सदाशयानाम् ॥ क्८.१ ॥ पुरा सुरपुरोदारे पुरे राजगृहाभिधे । श्रीगुप्ताख्यो गॄहपतिर्बभूव धन्दोपमः ॥ क्८.२ ॥ दृप्तः सुजनविद्वेषी गुणेषु विरतादरः । सदा धनमदाध्मातः सा जहास मतिं सताम् ॥ क्८.३ ॥ कठिनेऽष्वतिवक्रेषु शून्येषु मुखरेषु च । शन्खेष्विव खलेष्वेव लक्ष्मीर्दाक्षिण्यमाश्रिता ॥ क्८.४ ॥ तं कदाचित्गुरुर्ज्ञातिपुत्रः क्षपणकः खलह् । मिथः स्वैरकथासक्तः पुण्यद्वेषादभाषत ॥ क्८.५ ॥ य एष गृध्रकूटाख्ये गिरौ भिक्षुशतैर्वृतः । सर्वज्ञकीर्तिः सुगतास्त्रिजगत्पूज्यतां गतः ॥ क्८.६ ॥ नैवास्य प्रतिभां कांचिद्भव्यामुपलब्ःामहे । नीतः किं तून्नतिं मूर्खैर्बह्गवान् भगवानिति ॥ क्८.७ ॥ अविचायव सततं परोक्तमनुभाषते । गतानुगतिकः प्रायः प्रसिद्धसरणौ जनः ॥ क्८.८ ॥ व्रतादिनियमस्तस्य दम्भ एव विभाव्यते । अश्नाति मौनकृत्मत्स्यानेकपादव्रतो बकः ॥ क्८.९ ॥ तस्मआत्तस्योपहासाय क्रियतां कापि वज्ण्चना । मायामोहितो धूर्तानां परोऽपि परितुष्यति ॥ क्८.१० ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य श्रीगुप्तः कर्क्ममोहितः । पतितुं पापश्वभ्रेषु युक्त्या तदुपदिष्टया ॥ क्८.११ ॥ प्रदीप्तखदिराङ्गारपूर्णां गूढां खदां गृहे । कृत्वा सविषमन्नं च ययौ भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्८.१२ ॥ तेन मिथ्याविहितया भक्त्या भोक्तुं निमन्त्रितः । विज्ञाय सर्वं सर्वज्ञस्तथेति प्राह सस्मितः ॥ क्८.१३ ॥ विषग्नियोगकुपितां पत्नीं सद्धर्मवादिनीम् । गृहे बबन्ध श्रीगुप्तः शङ्कितो मन्त्रविश्रवात् ॥ क्८.१४ ॥ अथ विज्ञातवृत्तोऽपि भगवान् स्वयमाययौ । वन्द्यमानो जगद्वन्द्यैश्चतुर्मुखमुखैः सुरैः ॥ क्८.१५ ॥ श्रीगुप्तस्य तमारम्भं विवेदं नगरे जनः । दिक्षु धावति पापानां सुगुप्तमपि पातमक् ॥ क्८.१६ ॥ ततः कश्चित्समभ्येत्य भगवन्तमुपासकः । उवाच चरणालीनाश्चिन्तयन् दहनं विषम् ॥ क्८.१७ ॥ मिथ्यानम्रह्प्रियालापी गुढवह्निविषान्नदः । परिहार्यः प्रयत्नेन भगवन्नेष दुर्जनह् ॥ क्८.१८ ॥ कुर्यादनार्ये नाश्वासि कार्यं माधुर्यमाश्रिये । अन्त्रच्छेदी विगीर्णो हि मधुदिग्धमुखः क्षुरः ॥ क्८.१९ ॥ नान्यस्तुतिं गुणद्वेषी सहते गुणिनां खलः । सन्तस्तुष्यन्ति येनैव तेनकुप्यन्ति दुर्जनाः ॥ क्८.२० ॥ त्वयि लोकत्रये नेत्रशतपत्रविकाशिनि । अस्य राहोः पदं प्राप्ते नान्धीभवति किं जगत् ॥ क्८.२१ ॥ तच्छ्रुत्वा भगवानूचे किंचित्स्मितसितांशुभिः । तन्निकारोग्रतिमिरं दूरात्परिहरन्निव ॥ क्८.२२ ॥ न ममाङ्गं स्पृशत्यग्निः प्रबह्वत्यपि वा विषम् । परद्वेषदरिद्राणां दोषोऽपि निरुपद्रवः ॥ क्८.२३ ॥ अरोषशीतलं चेतः सिक्तं यस्य शमामृतैः । किं करोत्यनलस्तस्य विषं वा विषयद्विषः ॥ क्८.२४ ॥ विषायते तु पीयूषं कुसुमं कुलिशायते । द्वेषदोषोत्तरस्यैव चन्दनं दहनायते ॥ क्८.२५ ॥ तिर्यग्योनिगतस्यापि बोधिसत्त्वपदास्थितेः । कारुण्यमैत्रीयुक्तस्य नाग्निर्दहति विग्रहम् ॥ क्८.२६ ॥ पुरा कलिङ्गनृपतिः खण्डद्वीपाभिधावनीम् । ददाह मृगसंघानां संक्षेपे स समुद्यतः ॥ क्८.२७ ॥ कानने ज्वलिते तस्मिन्नेकस्तित्तिरिशावकः । मैत्र्या बोधिं समालम्ब्य दहनप्रशमं व्यघात् ॥ क्८.२८ ॥ तस्मादद्रोहमनसां न भयं विद्यते क्कचित् । श्रूयतां सत्त्वसंपत्तेरिदमन्यच्च कौतुकम् ॥ क्८.२९ ॥ अवृष्टिविषमे काले मुनेः कस्यचिदाश्रमे । मनुष्यसदृशालापः शशकः सुचिरं स्थितः ॥ क्८.३० ॥ क्षुत्क्षामं मुनिमालोक्य फलमूलपरिक्षयात् । उवाचाचलसंकल्पस्तद्व्यथाव्यथिताशयः ॥ क्८.३१ ॥ भगवन्मं मांसानां संप्रति प्राणवर्तनम् । क्रियतां रक्षणीयं तत्शरीरं धर्मसाधनम् ॥ क्८.३२ ॥ इत्युक्त्वा दावशेषाग्नौ विक्षेप शह्स्कस्तनुम् । वार्यमाणोऽपि यत्नेन प्रणयान्मुनिना मुह्युः ॥ क्८.३३ ॥ तस्य सत्त्वप्रभावेण ज्वलज्ज्वालाकुलोऽनलः । प्रययौ मज्ण्जुशिञ्जानभ्रमराम्भोजखण्डताम् ॥ क्८.३४ ॥ सोऽपि दिव्यवपुस्तत्र कमले महति स्थितः । प्रणम्यमानो मुनिर्भिर्विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्८.३५ ॥ इति बोधिप्रवृत्तानां न वह्नेर्न विषाद्भयम् । भगवान् कथयित्वेति श्रीगुप्तभवनं ययौ ॥ क्८.३६ ॥ तत्र तेन प्रविश्यैव निक्षिप्ते दक्षिणे पदे । बभूवाग्निखदा मञ्जुगुञ्जद्भृङ्गसरोजिनी ॥ क्८.३७ ॥ दृष्ट्वोपविष्टं श्रीगुप्तस्तं सरोरिहविस्तरे । तद्दृष्टिनष्टकालुष्यः प्रोवाचः चरणानतः ॥ क्८.३८ ॥ भगवन्मम पापस्य क्षन्तव्योऽयं व्यतिक्रमः । मोहान्धपतिते रुच्यं कारुण्यमधिकं सताम् ॥ क्८.३९ ॥ ममाकल्याणमित्रेण योऽयं पापपथे कृतः । उपदेशः प्रमोहेण तत्र त्राणं भवत्स्मृतिः ॥ क्८.४० ॥ विषदिग्धरसं सर्वं भोज्यं ते कल्पितं मया । अहो ममैव संक्रान्तं पश्चात्तपमयं विषम् ॥ क्८.४१ ॥ इति ब्रुवाणं श्रीगुप्तं साश्रुनेत्रं कृपानिधिः । दृष्ट्वा बभाषे भगवान् भिक्षुसंघस्य शृण्यवतः ॥ क्८.४२ ॥ विषादं मा कृथाः साधो न वयं विमुखास्त्वयि । घोरवैरविषत्यागान्नैवास्मास्तपते विषम् ॥ क्८.४३ ॥ वाराणस्यां पुरा श्रीमान् ब्रह्मदत्तोऽभवन्नृपः । अभूदनुपमा नामतस्य प्राणसमाश्रया ॥ क्८.४४ ॥ सुवर्णभाससंज्ञस्य तत्पुरान्तवनस्थितेः । रवं मयूरराजस्य सा कदाचिदथाशृणोत् ॥ क्८.४५ ॥ सा तस्य शदमाकर्ण्य वेणुवीणास्वनोपमम् । किमेतदिति पप्रच्छ नरनाथं सकौतुका ॥ क्८.४६ ॥ राजोवाच वनान्तेऽस्मिन्नस्ति रत्नच्छदः शिखी । मधुरंयोजनव्यापि यस्यैतत्कण्ठकूजितम् ॥ क्८.४७ ॥ इति ब्रुवाणो नृपतिस्तत्संदर्शनमर्थितः । प्रेमप्रयत्नैः प्रेयस्या प्रहसन् पुनरब्रवीत् ॥ क्८.४८ ॥ दर्शनं दुर्लभं मुग्धे तद्विधाद्भुतरूपिणः । तथापि यदि निर्बन्धः क्रियते तत्परिश्रमः ॥ क्८.४९ ॥ इत्युक्त्वा नृपतिस्तस्य ग्रहणे जालजीविनः । व्यसृजत्तस्य संर्पाप्त्यैः विधाय वधसंविदम् ॥ क्८.५० ॥ वशीकृतो न वेत्त्येव मोहादक्षिपरीक्षया । अनुरागाहतः स्त्रीभिरकर्माण्यपि कार्यते ॥ क्८.५१ ॥ प्राप्तानां प्रणयात्पत्न्याः प्रौढायाः पादपीठताम् । ईर्ष्ययैव विनश्यन्ति धीधृतिस्मृतिकीर्तयः ॥ क्८.५२ ॥ ततः शाकुनिकैर्न्यस्ताः पाशबन्धाः पदे पदे । प्रभावाद्बर्हिराजस्य्व्यशीर्यन्तैव संततम् ॥ क्८.५३ ॥ दुःखितान् यत्नवैफल्याद्भीतान्नृपतिशासनात् । मयूरराजस्तान् दृष्ट्वा करुणाकुलतां ययौ ॥ क्८.५४ ॥ सोऽचिन्तयदहो भीताः क्ष्मापतेः श्रूरशासनात् । मद्बन्धने विसंवादाद्वराका जालजीविनह् ॥ क्८.५५ ॥ संचिन्त्य कृपया स्पष्टग्भिर्विसृज्य तान् । नृपमानाय्य तद्वेश्म तेनैव सहितो ययौ ॥ क्८.५६ ॥ स तत्रान्तःपुरे नित्यं सभार्येण महीभुजा । पूज्यमानः परिचयादुवास विहितादरः ॥ क्८.५७ ॥ स्निग्धश्यामाम्बुदत्विषा सुनीलमणिवेश्मसु । चित्रपत्ररुचा चक्रे संसक्तेन्द्रायुधभमम् ॥ क्८.५८ ॥ अथ दिग्जययात्रायां कदाचिद्वसुधाधिपः । ययौ तदुपचाराय देवीमादिश्य सादरः ॥ क्८.५९ ॥ ततश्चानुपमा देवी पत्यौ याते प्रमादिनी । रूपयौवनदर्पान्धा नालुलोके कुलस्थितिम् ॥ क्८.६० ॥ तरुणं प्रेक्ष्य रागिण्यास्तस्याः कन्दर्पविप्लवे । भूयः प्रलम्भभीतेव लज्जा दूरतरं ययौ ॥ क्८.६१ ॥ मलिनः कुटिलस्तीक्ष्णः कर्णसंस्पर्शनोचितः । चपलश्चपलाक्षीणां सुदृशां सदृशः क्रमः ॥ क्८.६२ ॥ विविधोन्मादकारिण्यः संसारमकराकरे । चरन्ति प्राणहारिण्यः कालकूटच्छदाः स्त्रियः ॥ क्८.६३ ॥ कुसुमात्सुकुमारस्य क्रूरस्य क्रकचादपि । को जानाति परिच्छेदं स्त्रीणां चित्रस्य चेतसः ॥ क्८.६४ ॥ प्रचरन्तीं प्रियां कण्ठे कृत्वा ये यान्ति निर्वृतिम् । शीतलां विमलां स्निग्धां खङ्गधारां पिबन्ति ते ॥ क्८.६५ ॥ साचिन्तयत्स्थितः शल्यमयमन्तःपुरे मम । मयूरराजः शीलज्ञः पुरुषालापवेष्टितः ॥ क्८.६६ ॥ कथयिष्यत्यवश्यं मे वृत्तमेष महीपतेः । निन्द्यं कर्म कृतं तावदधुना किं करोम्यहम् ॥ क्८.६७ ॥ आस्तां परिज्ञाततत्त्वो मर्मज्ञोऽसौ विदग्धधीः । जाता मे कृतपापायाः शङ्का निश्चेतनेष्वपि ॥ क्८.६८ ॥ इति संचिन्त्य सा तस्य सविषं भोजनं ददौ । रागमत्ताः खलायत्ताः किं किं कुर्वन्ति न स्त्रियः ॥ क्८.६९ ॥ तयोपाचर्यमाणस्य सविषैः पानभोजनैः । विवृद्धा बर्हिराजस्य रुरुचे रुचिरा रुचिः ॥ क्८.७० ॥ स्वस्थमालोक्य तं देवी रहस्योद्भेदशङ्किता । शनैः शोकामयग्रस्या त्रस्या तत्याज जीवितम् ॥ क्८.७१ ॥ एवं तस्य विषेणापि नैव ग्लानिरजायत । महतां चित्तवैमल्यं निर्विषं कुरुते विषम् ॥ क्८.७२ ॥ रागो विषं विषं मोहो द्वेषश्च विषमं विषम् । बुद्धो धर्मस्तथा संघः सत्यं च परमामृतम् ॥ क्८.७३ ॥ घोरं विषं सृजति मोहमहाम्बुराशिः घोरं विषं सृजति रागमहोरगश्च । घोरं विषं सृजति वैरवनावनिश्च जन्मक्रमोऽस्ति विषमस्य विषस्य नान्यः ॥ क्८.७४ ॥ अधर्मकामः कृतवानेवमेवान्यजन्मनि । श्रीगुप्तोऽग्निखदां सापि तस्याभूत्सहधर्मिणी ॥ क्८.७५ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् सम्यक्करुणालोकनाम्बुभिः । चकार वीतरजसं श्रीगुप्तं शासनोन्मुखम् ॥ क्८.७६ ॥ कलितकुशलः श्रीगुप्तोऽथ प्रकाशपदाप्तये शरणगमनान्येव त्रीणि स्मरन् विमलस्मृतिः । जिनपरिचयात्पुण्यं लेभे सतां हि विलोकनं भवति महते कल्याणाय प्रमोदसुखाय च ॥ क्८.७७ ॥ श्रीगुप्तस्य निकारकिल्बिषजुषोऽप्यज्ञानमोहापहः कृत्वावश्यमनुग्रहेण भगवान् कारुण्यपुण्योद्यतः । भिक्षूणां भवसंक्षयाय विदधे निर्वैरताशासनं येनैते न भवन्ति बन्धभवने भूयो भवग्रन्थये ॥ क्८.७८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रीगुप्तावदानं नाम अष्टमः पल्लवः ॥ ९. ज्योतिष्कावदानम् । धन्यानामशिवं बिभर्ति शुभतां भव्यस्वभावोद्भवं मूर्खाणां कुशलं प्रयात्यहिततामित्येष लक्ष्यः क्रमः । निशीथतिमिरान्ध्यमौषधिवनस्यात्यन्तकान्तिप्रदं एतच्चौलुककूलदृष्टहतये सर्वत्र मैत्रं महः ॥ क्९.१ ॥ पुरा राजगृहाभिख्ये बिम्बिसारस्य भूपतेः । अभूत्पौरः सुभद्राख्यः परिपूर्णगृहस्थितेः ॥ क्९.२ ॥ मौर्ख्यान्मोहप्रपन्नस्य सर्वदर्शनविद्विषः । तस्य क्षपणकेष्वेव बभूवाभ्यधिकादरः ॥ क्९.३ ॥ तस्य सत्यवती नाम जायाभिजनशालिनी । गर्भमाधत्त पूर्णेन्दुबिम्बं पौरदरीव दिक् ॥ क्९.४ ॥ कलन्दकनिवासाख्यो वेणुकाननसंश्रयः । कदाचित्भगवात्बुद्धः प्राप्तः पिण्डाय तर्गृहम् ॥ क्९.५ ॥ पूजां सभार्यः कृत्वात्मै तं स पप्रच्छ सादरः । गर्भस्थितमपत्यं यत्किंरूपं तद्भविष्यति ॥ क्९.६ ॥ सोऽवदत्संपदं भुक्त्वा पुत्रस्ते दिव्यमानुषीम् । प्रव्रज्यया शासने मे संयुक्तो मुक्तिमेष्यति ॥ क्९.७ ॥ याते भगवति स्पष्टमित्यादिश्य निजाश्रयम् । अभ्याययौ गृहपतेर्भूरिकः क्षपणो गृहम् ॥ क्९.८ ॥ भगवद्भाषितं तत्तु सुभद्रेण निवेदितम् । श्रुत्वा क्षपणकह्क्षिप्रमभूद्देषविषाकुलः ॥ क्९.९ ॥ गणयित्वा स सुचिरं ग्रहज्ञानकृतश्रमः । यदेवोक्तं भगवता प्रश्नेऽपश्यत्तथाविधम् ॥ क्९.१० ॥ सोऽचिन्तयदयो सत्यमुक्तं तेन न संशयः । तत्प्रभावोपमादाय किं स्वसत्यं वदाम्यहम् ॥ क्९.११ ॥ तस्य सर्वज्ञतां वेत्ति सुभद्रो यदि मद्गिरा । तदेष क्षपणश्रद्धां त्यक्ष्यति श्रमणादरात् ॥ क्९.१२ ॥ इति संचिन्त्य सामर्षः स सुभद्रमभाषत । असत्येमेतत्कथितं तेन सर्वज्ञमानिना ॥ क्९.१३ ॥ मनुष्यः कथमाप्नोति देवार्हां दिव्यसंपदम् । प्रव्रज्या किं तु सत्येव कथं तेनास्य चिन्तिता ॥ क्९.१४ ॥ क्षीणः क्षुदुपसंतप्तो यस्य नास्त्यन्यतो गतिः । तस्य तस्य सुभिक्षार्हं शरणं श्रमणव्रतम् ॥ क्९.१५ ॥ पश्याम्यहं गृहपते प्रमाणं यदि मद्वचः । प्रत्युतायं शिशुर्जातः कुलं संतापयिष्यति ॥ क्९.१६ ॥ इत्युदीर्य क्षपणके याते गृहपतिश्चिरम् । विचार्य विदधे तां तां युक्तिं गर्भनिपातने ॥ क्९.१७ ॥ यदा द्रव्यप्रयोगेऽपि नैव गर्भह्परिच्युतः । तदास्य पत्नीमवधीदेकान्ते हठमर्दनैः ॥ क्९.१८ ॥ ततः शीतवनं तस्यां श्मशानं तेन पापिना । प्रापितायां क्षपणकास्तद्वार्तानन्दिता जगुः ॥ क्९.१९ ॥ अहो बताहो सर्वज्ञः शिशोः सत्यं तदुक्तवान् । सेयं सूनावजातेऽस्य जननी पञ्चतां गता ॥ क्९.२० ॥ इयं सा श्रीः शिशोर्दिव्या सोक्ता दिव्यमनुष्यता । इयं च सास्य प्रव्रज्या यत्कुक्षौ निधनं गतः ॥ क्९.२१ ॥ इति तेषां प्रवादेन सोपहासेन सर्वतः । श्मशानदर्शनायैव बभूव जनसंगमः ॥ क्९.२२ ॥ अत्रान्तरे दिव्यदृशा भगवान् भूतभावनः । सर्वं विज्ञाय तद्बुद्धः प्रदध्यौ सस्मितः क्षणम् ॥ क्९.२३ ॥ अहो मोहानुबन्धेन दूरस्थैरपि देहिनाम् । आलोकश्छाद्यते मूर्खैर्मेघैरिव विकारिभिः ॥ क्९.२४ ॥ शुभं क्षपयता तेन क्षपणेन स मुग्धधीः । अहो गृहपतिः पापादकार्यमपि कारितः ॥ क्९.२५ ॥ इति संचिन्त्य बह्गवान् स्वयं भिक्षुगणैर्वृतः । ययौ शीतवनं क्षिप्रं श्मशानं करुणाकुलः ॥ क्९.२६ ॥ श्मशानचारिकां ज्ञात्वा राजा भगवतः स्वयम् । बिम्बिसारः सहामात्यैस्तामेव भिवमाययौ ॥ क्९.२७ ॥ ततः सुभद्रजायायां प्रक्षिप्तायां चितानले । कुक्षिं भित्त्वाम्बुजासीनः शिशुः सूर्य इवोद्ययौ ॥ क्९.२८ ॥ ज्वालिताणलमध्यस्थं तं कश्चिन्नाग्रहीद्यदा । तदा जनसमूहस्य हाहाकारो महानभूत् ॥ क्९.२९ ॥ ततस्तं संभ्रमावृद्धगतिः सुगतशासनात् । कुमारभृत्यो जग्राह जीवकाख्यः कुमारकम् ॥ क्९.३० ॥ जिनावलोकनेनैव बालकग्रहणक्षणे । अभूच्चितानलस्तस्य हरिचन्दनशीतलः ॥ क्९.३१ ॥ जीवन्तं ज्वलनान्मुक्तं रुचिरं वीक्ष्य दारकम् । वैलक्ष्येण क्षपणकाः क्षणं तस्थुर्मृता इव ॥ क्९.३२ ॥ ततः सुभद्रं भगवान् सर्वभूतहिते रतः । बभाषे विस्मयोद्भान्तं पुत्रोऽयं गृह्यतामिति ॥ क्९.३३ ॥ स तु दोलाकुलमतिः किं करोमीति संशयात् । क्षपनानां मुखान्येव शिक्षायै क्षणमैक्षत ॥ क्९.३४ ॥ ते तमूचुर्न बालोऽयं ग्राह्यः श्माशानवह्निजः । यत्रायं तिष्ठति व्यक्तं न भवत्येव तद्गृहम् ॥ क्९.३५ ॥ इति तेषां गिरा मूर्खः स जग्राह न तं यदा । तदा क्षितिपतिर्बालमाददे जिनशासनात् ॥ क्९.३६ ॥ ज्योतिर्मध्यादवाप्तस्य ज्योतिष्कसदृशत्विषः । ज्योतिष्क इति नामास्य चकार भगवान् स्वयम् ॥ क्९.३७ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य भूपालबह्वने शिशोः । देशान्तरगतः काले मातुलः समुपाययौ ॥ क्९.३८ ॥ स विदित्वा स्वसुर्वृत्तं निधनं पुत्रजन्मनि । कोपात्सुभद्रमभ्येत्य कम्पमानः समभ्यघात् ॥ क्९.३९ ॥ मूर्ख क्षपणभक्तेन तद्गिरा हतयोषिता । त्वया त्यक्तस्वपुत्रेण किं नाम सुकृता कृतम् ॥ क्९.४० ॥ निश्चेतनाः स्वभावेन परमन्त्रसमुत्थिताः । सहन्तोऽपि विनिघ्नन्ति वेताला इव दुर्जनाः ॥ क्९.४१ ॥ अधुनैव न गृह्णासि यदि राजगॄहात्सुतम् । तत्ते स्त्रीवधमुद्धुष्य कारयाम्यर्थनिग्रहम् ॥ क्९.४२ ॥ इत्युक्तस्तेन तद्भीत्या स भूपतिगृहात्सुतम् । आनिनाय चिरान्मुक्तमकामेन महीभुजा ॥ क्९.४३ ॥ ततः सुभद्रे कालेन कालस्य वशमागते । अभून्निर्दिर्विभूतीनां ज्योतिष्कोऽर्क इव त्विषाम् ॥ क्९.४४ ॥ अर्थिकल्पद्रुमः प्राय संपदं दिव्यमानुषीम् । स बुद्धधर्मसंघेषु शरण्येष्वकरोन्मतिम् ॥ क्९.४५ ॥ तद्भक्त्युपनतं दिव्यरत्नसंचयमद्भुतम् । प्रददौ भिक्षुसंघेभ्यः पुण्यरत्नार्जनोद्यतः ॥ क्९.४६ ॥ तस्य देवनिकायेभ्यः साश्चर्या विविधर्द्धयः । स्वयमेवाययुर्वेश्म महोदधिमिवापगाः ॥ क्९.४७ ॥ तृणे रत्ने च समधीर्भवगानपि तद्गृहे । चक्रे तदनुरोधेन रत्नपात्रपरिग्रहम् ॥ क्९.४८ ॥ स दिव्यवस्त्रयुगलं यशसामुपमाक्षमम् । प्राप पुण्यपणक्रीतं निजं गृहमिवामलम् ॥ क्९.४९ ॥ कदाचिदथ तद्वस्त्रंस्नानार्द्रं न्यस्तमातपे । समीरणेनापहृतं न्यपतन्मूर्धि भूपतेः ॥ क्९.५० ॥ विलोक्यापूर्वरुचिरं ज्योतिष्कस्य तदंशुकम् । विद्यश्रीविस्मितो राजा तृणं मेने निजश्रियम् ॥ क्९.५१ ॥ भोक्तुं निमन्त्रितः प्राप्य तस्य रत्नमयं गृहम् । नृपतिः स्वर्गमज्ञासीत्ज्योतिष्कभवनस्थितः ॥ क्९.५२ ॥ अथ कालेन भूपालः पुत्रेणाजातशत्रुणा । छद्मना राज्यलुब्धेन धर्मशीलो निपातितः ॥ क्९.५३ ॥ अतीते सद्गुणे राज्ञि तस्मिन् कृतयुगोपमे । अधर्म इव स प्राप राज्यं राजवरात्मजः ॥ क्९.५४ ॥ स भूभृद्दुर्लभां दृष्ट्वा ज्योतिष्कस्य गृहे श्रियम् । तमुवाच समभ्येत्य मत्पित्रा त्वं विवर्धितः ॥ क्९.५५ ॥ भ्राता तवाहं धर्मेण विभवार्धं प्रयच्छ मे । न चेद्भागधन्द्रोहात्कलिरेव प्रजायते ॥ क्९.५६ ॥ इत्युक्तस्तेन कौटिल्यात्ज्योतिष्कः क्रूरकारिणा । रत्नपूर्णं गृहं तस्मै दत्वा प्रायात्परं गृहम् ॥ क्९.५७ ॥ सा दिव्यरत्नरुचिरस्फीता लोकोपकारिणी । ह्योतिष्कमेवानुययौ श्रीः प्रभेव दिवाकरम् ॥ क्९.५८ ॥ पुनस्त्यक्तापि सा संपत्सप्तकृत्वः प्रभावती । ज्योतिष्कमस्पृष्टनृपा साध्वी परिमिवाययौ ॥ क्९.५९ ॥ सर्वस्वाहरणोद्युक्तं दस्युचौरादियुक्तिभिः । ज्योतिष्कः कुपितं ज्ञात्वा निर्विण्णः समचिन्तयत् ॥ क्९.६० ॥ अपुण्यपरिपाकेण प्रजानां जनकोपमः । संयातः स्मृतिशेषत्वं राजा वात्सल्यपेशलः ॥ क्९.६१ ॥ कोऽन्यस्तत्सदृशो यस्मिन्निर्व्याजसरले प्रजाः । पितरीव कृताश्वासाः सुखं रात्रिषु शेरते ॥ क्९.६२ ॥ धनिनस्तृणवत्प्राप्याः प्राप्यन्ते रत्नवद्बुधाः । अमृतादपि दुष्प्राप्यः सौजन्यसरलो जनह् ॥ क्९.६३ ॥ निर्व्याजवैदग्ध्यजुषाममुग्धसरलात्मनाम् । अनुद्धतोन्नतानां च विरलं जन्म तादृशाम् ॥ क्९.६४ ॥ अधुना द्वेषदुर्वृत्तः प्रवृत्तनिकृतिर्नृपः । पापपाकेन लोकानामकाले कलिरागतः ॥ क्९.६५ ॥ मित्रे जगति यातेऽस्तं तस्मिन् भास्वति भूपतौ । दोषोदयः प्रवृद्धोऽयमन्धकाराय तत्सुतः ॥ क्९.६६ ॥ नूनं सतामतीतानां निष्कारणसुहृत्खलः । यद्वृत्तपरभागेण यशस्तेषां प्रकाशते ॥ क्९.६७ ॥ तस्मादियं परित्याज्या नृपत्यधिष्ठिता मही । काले कलौ क्षितीशे च जनानां जीवितं कुतः ॥ क्९.६८ ॥ वरपरिचयोदारा दाराह्सतां गुणिनां गुणाः कुलमविकलं भव्या भूतिर्यशः शशिसंनिभम् । स्थितिसमुचितं वृत्तं वित्तमनिमित्तमनापदं गुणवति नृपे सर्वं भवत्यपांशुलं प्रजाकुलम् ॥ क्९.६९ ॥ धर्मद्रुमस्य धनमूलसमुद्गतस्य निर्दोषकामकुसुमप्रवरोज्ज्वलस्य । लोकः सुखानि किल पुण्यफलानि भुङ्क्ते हतो न चेत्कुनृपतेर्विनिपातवातैः ॥ क्९.७० ॥ कलिः कालः पतिर्बालस्तत्प्रतापश्चितानलह् । अकालविप्लवोत्तालखलवेतालसंकुलः ॥ क्९.७१ ॥ प्रीतिर्विषण्णा खिन्ना धीः सुखश्रीर्गतयौवना । अधुना विभवाभोगे भोगयोगे न मे रुचिः ॥ क्९.७२ ॥ धनं भूमिर्गृहः दाराः सुता भृत्याः परिच्छदाः । अहो निरवधिः पुंसामाधिव्याधिपरिग्रहः ॥ क्९.७३ ॥ यथा यथा विवर्धन्ते ग्रीष्मोष्मविषमाः श्रियः । तथा तथा ज्वलत्येव तृष्णातापः शरीरिणाम् ॥ क्९.७४ ॥ प्रवृद्धैरपि वित्तौघे राजन्योपार्जितैर्नृणाम् । लवणाब्धेरिव जलैर्वितृष्णा नैव जायते ॥ क्९.७५ ॥ नास्ति नास्तीत्यसंतोषाद्य एव धनिनां जपः । पुबर्भवे भवेत्को वा स एव प्रशमो यदि ॥ क्९.७६ ॥ किं वित्तैर्दुर्निमित्तैः कलिकलहमोहलोभानुवृत्तैः किं भोगैर्विप्रयोगैर्व्यसनशतपतनाभ्याससंसक्तरोगैः । किं वा मिथ्याभिमानैर्नरपतिसदनप्रातसेवावमानैः अस्मिन् वैराग्यमेव क्षयसमयभये भोग्यमारोग्ययोग्यम् ॥ क्९.७७ ॥ अतिक्रान्ते काले स्वजनसुहृदालोकविमले समापन्ने मोहप्रबल (तर) कालुष्यमलिने । सुखाश्वासह्पुंसां प्रशमसलिलस्नातमनसां परित्यक्तायासे विजनवनवासे परिवयः ॥ क्९.७८ ॥ इति संचिन्त्य स चिरं परं वैराग्यमाययौ । दुःखं मोहाय मूर्खाणां विवेकाय च धीमताम् ॥ क्९.७९ ॥ स दत्वा सर्वमर्थिभ्यः प्रययौः सुगताश्रमम् । श्रीशृङ्खलाकृष्टमतिर्न हि सत्यसुखोन्मुखः ॥ क्९.८० ॥ यदैव राझंसेन स्मर्यते शुचि मानसम् । तदैवास्मै वसुमती सरसीव न रोचते ॥ क्९.८१ ॥ याते दुःसहमोहधूममलिने भोगानुरागानले संतोषामृतनिर्झरेण मनसि प्राते शनैः शीतताम् । नैताः पानमदोत्तरङ्गविचलद्वाराङ्गराङ्गनाभङ्गुर- भ्रूभङ्गक्षणसंगमाः शमवतां कुर्वन्ति विघ्नं श्रियः ॥ क्९.८२ ॥ सर्वज्ञशासनविनष्टभवाध्वकष्टः प्रव्रज्यया विमलमेव पदं प्रविष्टः । संप्राप्य सर्वसमतामसमप्रकाशः निर्लक्ष्यमोक्षगमनाय मुनिर्बभूव ॥ क्९.८३ ॥ तां बोधिसिद्धिमालोक्य ज्योतिष्कस्य सविस्मयैः । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टः प्राग्वृत्तान्तमभाषतः ॥ क्९.८४ ॥ जन्मक्षेत्रशतोप्तानां बीजानामिव कर्मणाम् । भुज्यते फलसंपत्तिरविसंवादिनी जनैः ॥ क्९.८५ ॥ राज्ञो बन्धुमतः पुर्यां बन्धुमत्यां महायशाः । अभूदनङ्गनो नाम श्रीमान् गृहपतिः पुरा ॥ क्९.८६ ॥ शास्ताथ सम्यक्संब्य्द्धो विअश्वी नाम ता पुरीम् । जनचारिकया प्रातः कदाचित्सुकृतैः सताम् ॥ क्९.८७ ॥ द्वाषष्टिभिः स भिक्षूणां सहसैः परिवारितः । श्रद्धयानङ्गनेनैत्य प्रणम्योपनिमन्त्रितः ॥ क्९.८८ ॥ सर्वोपकरणैस्तेन त्रैमासं परिचारितः । यथा तथैव राज्ञापि प्रणिपत्य निमन्त्रितः ॥ क्९.८९ ॥ भोगैः स्पर्धानुबन्धेन स ताभ्यामधिवासितः । अनङ्गनेन पौरार्हैर्भूपालार्हैश्च भूभुजा ॥ क्९.९० ॥ गजध्वजमणिच्छत्रचामरोदारया श्रिया । तं दृष्ट्वा पूजितं राज्ञ चिन्तार्तोऽभूदनङ्गनः ॥ क्९.९१ ॥ तस्य सत्त्वावदातस्य पक्षपाती शतक्रतुः । चकार दिव्यया लक्ष्म्या साहाय्यां जिनपूजने ॥ क्९.९२ ॥ स तया दिव्यया भूत्या भगवन्तमपूजयत् । यदग्रे चक्रवर्तिध्रीर्लज्जाभाजनतां ययौ ॥ क्९.९३ ॥ रत्नैर्न्यक्षतचन्द्रसूर्यभानराकंकीरणैरावणभैर्(?) अम्लानाम्बरगन्धमाल्यशबलैः कम्पद्रुमाणां फलैः । भक्तिप्रह्वश्चीविलासचनाहेलोच्छसच्चामरं तेनाभ्यर्चितमाकलय्य सुगतं लज्जानतोऽभून्नृपः ॥ क्९.९४ ॥ इति बहुतरं भक्त्या शास्तुः फलं तदनङ्गनः शुभपरिणतेः पुण्योदारः पुरा समवाप्तवान् । विमलमनसस्तस्यैवासौ क्षणप्रणिधानतः पर इव रविज्योतिष्कोऽभूत्स एव पदाश्रितः ॥ क्९.९५ ॥ इत्याह विमलज्ञानप्रकाशितगत्र्त्रयः । प्रणीधानोपदेशाय भिक्षूणां भगवान् जिनः ॥ क्९.९६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां ज्योतिष्कावदानं नाम नवमः पल्लवः ॥ १०. सुन्दरीनन्दावदानम् । ते केऽपि सत्त्वहितसंनिहितानुकम्पा भव्या बह्वन्ति भुवने बह्वभीतिभाजाम् । वात्सल्यपेशलधियः कुशलाय पुंसां कुर्वन्ति ये वरमनुग्रहमाग्रहेण ॥ क्१०.१ ॥ न्यग्रोधारामनिरतं द्रुष्टुं कपिलवस्तुनि । भगवन्तं ययौ नन्दः शाक्यराजसुतः पुरा ॥ क्१०.२ ॥ नैष्कम्यदेशनामन्त्रकथान्तेस पुरःस्थितम् । उवाच भगवान् प्रीत्या प्रव्रज्या गृह्यतामिति ॥ क्१०.३ ॥ प्रसाद्याभिनिवेद्यास्य तं नन्दः प्रत्यभाषतः । भगवन् पुण्यलाभापि प्रव्रज्याभिमता न मे ॥ क्१०.४ ॥ सर्वोपस्थायको भूत्वा भिक्षुसंघं यथेप्सितैः । सर्वोपकरणैस्तावत्भिक्ष्यं परिचराम्यहम् ॥ क्१०.५ ॥ इत्युक्त्वा रत्नमुकुटैः स्पृष्टतत्पादपङ्कजः । राजपुत्रः स्वभवनं ययौ जायासमुत्सुकः ॥ क्१०.६ ॥ स सुन्दरी समासाद्य दयितां रतिसुन्दरीम् । विजहार वरोद्यानं मुहूर्तविरहासहः ॥ क्१०.७ ॥ ततः कदाचिद्भगवान् प्रकृत्यैव गुणिप्रियः । स्वयं नन्दस्य भवनं भिक्षुसंघैः सहाययौ ॥ क्१०.८ ॥ सानन्दवदनः कृत्वा नन्दस्तत्पादवन्दनाम् । तं महाहर्सनासीनं पूजयित्वा व्यजिज्ञपत् ॥ क्१०.९ ॥ केषां पुण्यप्ररोहाणां परिपाकोऽयमीदृशः । कृतोऽयं यद्भगवता दर्शनानुग्रहः स्वयम् ॥ क्१०.१० ॥ स्मरणं श्रवणं वापि दर्शनं वा महात्मनाम् । सेयं कुशलवल्लीनां महती फलसंततिः ॥ क्१०.११ ॥ अस्य मैत्रस्य महतस्तदालोकस्य दर्शनात् । हृदयस्य विकासश्रीः कस्य नाम न जायते ॥ क्१०.१२ ॥ दानादपि प्रियतरं पुण्यादपि महाफलम् । सदाचारादपि श्र्लाघ्यं महतां किलं दर्शनम् ॥ क्१०.१३ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य भक्तिप्रणयपेशलम् । अभिनन्द्य पुरः पूजां भगवान् गन्तुमुद्ययौ ॥ क्१०.१४ ॥ अनुवव्राज तं नन्दः स्वच्छे कनकभाजने । वरोपचारमादाय मधुरं स्वमिवाशयम् ॥ क्१०.१५ ॥ पह्चाद्व्रजन्तमालोक्य भक्त्या भगवतः पथि । निरैक्षत कटाक्षेण सुन्दरी विरहासहा ॥ क्१०.१६ ॥ गुरूणामग्रे सा सरलतरलां लोचनगतिं विहायैव त्रासाञ्चितमुकुतिताक्षी प्रियतमा । निरीक्ष्यालक्ष्यं यत्क्षणमवनताभूत्तदधिकं न गन्तव्यं नाथेत्यवददिवं मओनादवचनम् ॥ क्१०.१७ ॥ नन्दः प्रणयिणीं दृष्ट्वा सोच्छ्वासं चलिताननाम् । अयमागत एवाहमचिरादित्यभाषत ॥ क्१०.१८ ॥ ततः स्वमाश्रमं प्राप्तं भगवन्तं कृताञ्जलिः । व्रजामि स्वगृहं तावदित्याह विरहासहः ॥ क्१०.१९ ॥ ततस्तमासनासीनः प्रणतं भगवान् पुरः । उवाच सस्मितं केयं गमने संप्रति त्वरा ॥ क्१०.२० ॥ विषयास्वादसौहार्दसंमोहार्दितवेतसाम् । अहो गृहसुखेष्वेव निर्वेदविमुखा मतिः ॥ क्१०.२१ ॥ गुणाभरणमेवायुर्विवेकाभरणो गुणः । प्रशमाबह्रणश्चासौ वैराग्याभरणः शमः ॥ क्१०.२२ ॥ तज्जाड्यं तदसह्यशल्यशलकं न्यस्तं सुहृच्चेतसि प्राज्ञिस्तद्गणितं विराचसमयैर्वैफल्यमेवायुषः । यद्वैराग्यविवेकशून्यमनसामेते पशूनां यथा यान्त्यायान्ति च चक्रनेमिचलनैर्निर्लक्षणानां क्षणाः ॥ क्१०.२३ ॥ पुण्यं सत्त्ववतां श्रुतं मतिमतां शीलं च विद्यावताम् सर्वं भाग्यवतां सुखं शमवतां नैव क्कचित्दुर्लभम् । दुष्प्रापस्तु समस्तवस्तुवसतेः स्वल्पांशकोऽप्यायुषः तद्यस्य क्षयमेति निष्फलतया शोच्याय तस्मै नमः ॥ क्१०.२४ ॥ वामावर्ते विषयजलधौ पूर्णलावण्यसारे दर्पोत्सर्पद्विषममकराङ्कोद्भवक्षोभ्यमाणे । नित्यासन्नप्रबलविरजप्रज्ज्वलद्वाडवाग्नौ पुंसां सेतुस्तरणशरणे तीव्रवैराग्यमेव ॥ क्१०.२५ ॥ तस्माद्गृहाण प्रव्रज्यां राजपुत्र जितेन्द्रियः । एताः स्त्रिय इव क्षिप्रं समगमसुखाः श्रियः ॥ क्१०.२६ ॥ क्रियतां कुशलायैव ब्रह्मचर्यपरिग्रहः । त्यज्यतामेष निःसारगृहसंसारदुर्ग्रहः ॥ क्१०.२७ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः करुणाबह्रणं वचः । प्रत्यभाषत तं नन्दः पूर्वप्रणययन्त्रितः ॥ क्१०.२८ ॥ सदा भवदुपायैव प्रव्रज्या भगवन्मम । भिक्षुसंघोपकारार्थे गृह एवादरः परम् ॥ क्१०.२९ ॥ इत्युक्त्वा भगवद्वाक्यमतिक्रान्तुमनीश्वरः । कृष्यमाणः प्रियाप्रेम्णा सोऽभूद्दोलाकुलाशयः ॥ क्१०.३० ॥ पुनः पुनश्चकारास्य भगवान् व्रतदेशनाम् । उपकारोद्यताः सन्तश्चिन्तयन्ति न योग्यताम् ॥ क्१०.३१ ॥ यदा नेच्छति नन्दस्तां प्रव्रज्यामजितेन्द्रियः । तदास्य बह्गवद्वाक्यमपतद्वपुषि स्वयम् ॥ क्१०.३२ ॥ नन्दः काषायावरणः पात्रपाणिः स तत्क्षणम् । बभौ चाभीकररुचिर्महापुरुषलक्षणैः ॥ क्१०.३३ ॥ स शासनाज्जिनस्याभूदारण्यपिण्डपात्रिकह् । आकारादनगारतां प्रयातः पांशुकूलिकः ॥ क्१०.३४ ॥ प्रियामुवाह सततं श्यामां प्रव्रजितोऽपि सः । शशाङ्क इव संव्यक्तां हृदये लाञ्छनच्छविम् ॥ क्१०.३५ ॥ मनसः स्फटिकस्येव न विद्मः केन वर्त्मना । रागः कोऽपि विशत्यन्तर्नापैति क्षालितोऽपि यः ॥ क्१०.३६ ॥ विरहापाण्डुररुचिः संसक्तारुणचीवरः । स संध्याभ्रकलङ्कस्य जहार शशिनः श्रियम् ॥ क्१०.३७ ॥ विचरन् विरहाक्षमः स विस्मॄतधृतिर्वने । जन्मविद्यामनङ्गस्य न विसस्मार सुन्दरीम् ॥ क्१०.३८ ॥ संपूर्णचन्द्रवदनावदनध्याननिश्चलः । अचिन्त्यच्चिरं तत्तदुपविष्य शिलातले ॥ क्१०.३९ ॥ अहो भगवताप्येष कृतो यत्नादनुग्रहः । नायाति मम वैमल्यं रागाधिष्ठितचेतसः ॥ क्१०.४० ॥ श्रुतं संसारचरितं निःसङ्गव्रतमास्थितम् । तथापि मृगसावाक्षीं न विस्मरति मे मनः ॥ क्१०.४१ ॥ कान्ताकुङ्कुमलग्नरागसुभगे गात्रे कृतं चीवरं तत्पीनस्तनमण्डलप्रणयिना पात्रं धृतं पाणिना । रागोऽयं मम वर्धतेऽस्य यदि वान्यस्येव वृद्धिः परं यद्बोधिव्यवधानभूतमनिशं ध्यानं तदालम्बनम् ॥ क्१०.४२ ॥ क्षणेन मां प्राप्तमवेहि मुग्धे तामेवमुक्त्वा गमने पुरस्तात् । अहो मया दर्शनविघ्नभूतं पश्चात्कृतघ्नव्रतमेतदात्तम् ॥ क्१०.४३ ॥ नो गन्तव्यमिति प्रकम्पतरला वाक्यं यदूचे न सा संत्यज्य व्यजनं स्थिते गुरुजने जग्राह पाण्यञ्चलम् । यत्पादेन लिखन्त्यपि क्षितितलं मामौक्षतालक्षिता तेनात्यन्तनिषेधमुग्धविधिना बद्धं तया मे मनः ॥ क्१०.४४ ॥ मद्वियुक्ता न सा नूनं शेते शोकप्रलापिनी । पुलिने चक्रवाकीव हर्म्ये हरिण्यलोचना ॥ क्१०.४५ ॥ हा प्रिये तक्तसक्तेन कितवेनेव केवलम् । श्रितं तच्चित्तचौरेण मिथ्याव्रतमिदं मया ॥ क्१०.४६ ॥ त्यक्त्वा व्रतमिदं तावद्गच्छामिदयितान्तिकम् । अनुरागाग्नितप्तानां तपस्तापो हि दुःसहः ॥ क्१०.४७ ॥ राजपुत्री चिरायातं नृशंसमवलोक्य माम् । मन्युना नवलग्नेन न जाने किं करिष्यति ॥ क्१०.४८ ॥ न सर्वत्र विकाराय निकारः प्रेमदुःसहः । दुर्निवारो भवत्येव स्नेहलीनो रजःकणः ॥ क्१०.४९ ॥ यस्मिन् क्षणे भगवता पश्यामि रहितं वनम् । मया तदैव गन्तव्यं गॄहमित्येष निश्चयः ॥ क्१०.५० ॥ अस्मिन्नेव शिलापट्टे रुचिरैर्गिरिधातुभिः । लिखामि तां शशिमुखीं संर्पाप्यालम्बनं धृतेः ॥ क्१०.५१ ॥ अथवा कथमालेख्यविषयं याति सा प्रिया । सौन्दर्यबिद्नको यस्याः सुधाकुवलयेन्दवः ॥ क्१०.५२ ॥ दृष्टिर्मुग्धकुरन्गसंचलदलिव्याप्तोत्पलोद्वातनी लावण्योदधिकूलविद्रुमवनं बिम्बाधराग्रत्विषः । निर्दोषामृतरश्मिसार्थसरणिः सा कापि वक्त्रद्युतिः सौन्दर्यं कथमेति चित्रपदवीश्चर्यसारं वपुः ॥ क्१०.५३ ॥ इति संचिन्त्य स शनैरालिलेख शिलातले । सुन्दरीं मुखमुक्ताश्रुस्नातकम्पाकुलाङ्गुलिः ॥ क्१०.५४ ॥ स संकल्पसमुद्गीर्णं प्रतिबिम्बमिवाश्रिताम् । कृत्वा पुरः प्रियतमामूचेऽदर्बाष्पगद्गदः ॥ क्१०.५५ ॥ प्रियामालिख्याहं निखिलसुखवृष्टिं नयनयोर् न पश्याम्युद्बाष्पः क्षणमपि शरच्चन्द्रवदनाम् । अयं नूनं तन्वीविरहनिरपेक्षव्रतवतः स्फुरत्तापः शापः किमपि मम पापादुपनतः ॥ क्१०.५६ ॥ फुल्लाम्भोजवनत्विषा स्पृहावशासक्ताश्रुतोयं वपुस् तत्कालोपगतान्तरायजनितः कोपः समुत्सृज्यताम् । हंहो सुन्दरि देहि मे प्रतिवचः किं मौनमालम्बसे सत्यं त्वन्मयरागवीचरमिदं चित्तव्रतं मे व्रतम् ॥ क्१०.५७ ॥ इति ब्रुवाणं तं दृष्ट्वा दूरादालिखितं च तत् । सासूया भिक्षवोऽभ्येत्य भगवन्तं बभाषिरे ॥ क्१०.५८ ॥ भगवन् दुर्विनीतस्य वात्सल्यादेव केवलम् । शुनः कुसुममालेव प्रव्रज्येयं त्वयार्पिता ॥ क्१०.५९ ॥ आखिल्य सुन्दरीमुखं नन्दः स्वैरं शिलातले । तत्प्रलापजपासक्तो ध्यानालम्बनतां गतः ॥ क्१०.६० ॥ एतदाकर्ण्य भगवान्नन्दमाह्वाय्य कननात् । किमेतदिति पप्रच्छ प्रियाविरहमोहितम् ॥ क्१०.६१ ॥ सोऽब्रवीद्भगवन् सत्यं कान्तासक्तस्य मे परम् । भिक्षूणां संमतेऽप्यस्मिन् वने न रमते मतिः ॥ क्१०.६२ ॥ इति दन्दवचः श्रुत्वा तमूचे भगवान् जिनह् । मीलयन्नेव वक्त्रेन्दुकान्त्या रागसरोरुहम् ॥ क्१०.६३ ॥ साधो तावन्न युक्ता ते संरागानुगता मतिः । विघ्नैर्नाकृष्यते चेतः कल्याणाभिनिवेशिनाम् ॥ क्१०.६४ ॥ क्वायं योगस्तनुतृणतुलात्यक्तभोगाभियोगः क्कायं निन्द्यः क्षणसुखलवास्वादसंवाद एषः । जात्यैवायं हरति कुशलं दुस्तरो मारमार्गः प्रेमान्धानां भवति सहसा दुःसहो योक्त्रजातः ॥ क्१०.६५ ॥ इत्यस्य भगवान् कृत्वा चिरं वैराग्यदेशनाम् । संस्थातव्यमिहेत्युक्त्वा स्वकृत्याय स्वयं ययौ ॥ क्१०.६६ ॥ तमेवावसरं नन्दः संचिन्त्य गमनोचितम् । प्रतस्थे स्वगृहं हृष्टः सुन्दरीदर्शनोत्सुकः ॥ क्१०.६७ ॥ व्रजन् द्वारि पिधानाप्तैर्विहारैर्बहुभिश्चिरात् । नगराभिमुखं मार्गं स कथंचिदवाप्तवान् ॥ क्१०.६८ ॥ अथ विज्ञाय सर्वज्ञस्तं रागाद्गन्तुमुद्यतम् । उवाचाभ्येत्य भगवान्नन्द तूर्णं क्क गम्यते ॥ क्१०.६९ ॥ स जगाद वने तावत्भगवन्नास्ति मे रतिः । न ह्यविश्रान्तचित्तानां क्रिया काचित्प्रसीदति ॥ क्१०.७० ॥ सा श्रीश्चामरहासिनी मणिमयी सा रम्यहर्म्यावली सा बालानिललोलचारुलतिका कान्ता नवोद्यानभूः । सा तन्वी कुसुमेषुकार्मुकलता क्षामोदरी सुन्दरी नो जन्मान्तरवासना इव मनः सक्तं विमुञ्चन्ति मे ॥ क्१०.७१ ॥ सरागेणैव मनसा ब्रहचर्यं चराम्यहम् । व्रतपञ्जरबन्धेन विहङ्ग इव यन्त्रितः ॥ क्१०.७२ ॥ त्यक्त्वा व्रजामि प्रव्रज्यामस्तु मे नरकोऽक्षयः । न वीतरागतामेति मञ्जिष्ठारक्तमंशुकम् ॥ क्१०.७३ ॥ इति ब्रुवाणमसकृत्स्वपदं गन्तुमुद्यतम् । निवार्यानुग्रहधिया तमूचे भगवान् जिनः ॥ क्१०.७४ ॥ मा कृथा विप्लवं नन्द निन्दितं हि श्रुताश्रुतम् । विद्वज्जनोपदिष्टेन यथा याति पृथग्जनः ॥ क्१०.७५ ॥ विवेकव्यस्तदोषाणां विदुषां शीलशालिनाम् । निःसारसुखलाभेन नाकार्ये धीः प्रवर्तते ॥ क्१०.७६ ॥ गाढरागगृहीतस्य जुगुप्सायतने परम् । जधन्यकर्मण्यासक्तिः किं लज्जाजनने न ते ॥ क्१०.७७ ॥ योनिजयोनिसंसक्ताः स्तनपस्तनमर्दिनः । अहो बत न लज्जन्ते जन्मन्येव लयं गताः ॥ क्१०.७६ ॥ सदासज्जनवर्जिता जननीजघनासक्तिः । संमोहाहतचित्तानां पशूनामेव दृश्यते ॥ क्१०.७९ ॥ रामारमणमानोऽयं विरम्य त्यज्यतां त्वया । भोगैः सह भुजङ्गानां दृष्टो भवबिले क्षयः ॥ क्१०.८० ॥ जघन्या जनयत्येव न कस्य विरतिं रतिः । यस्यां भवति पर्यन्तेष्वपि नैव पराङ्मुखः ॥ क्१०.८१ ॥ गृहजालविमुक्तस्त्वं किं तत्रैवाभिधावसि । न हि निर्गस्य सारङ्गः पुनर्विशति वागुराम् ॥ क्१०.८२ ॥ इति वाक्याद्भगवतः शासनेन नियन्त्रितः । चिन्तयन् सुन्दरीं नन्दः प्रविवेशाश्रमं पुनः ॥ क्१०.८३ ॥ ततः कदाचिदादिश्य नन्द माश्रममार्जने । आसनानुग्रहव्यग्रः प्रययौ भगवान् पुनह् ॥ क्१०.८४ ॥ तच्छासनात्प्रवृत्तस्य नन्दस्याश्रमशोधने । नो भूतलादपययौ रजो राग इवाशयत् ॥ क्१०.८५ ॥ तस्याहर्तुं गतस्याथ सलिलंपारभागिकम् । मुहुः पूर्णसमुत्क्षिप्तह्शून्य एवाभवद्धटः ॥ क्१०.८६ ॥ तेन विघ्नेन गमने सुतरां खिन्नमानसः । त्यक्त्वा तुप्रययौ नन्दः सुन्दरीदर्शनोत्सुकः ॥ क्१०.८७ ॥ अथ विज्ञाय सर्वज्ञस्तं यान्तं दिव्यचक्षुषा । बभाषे सहसाभ्येत्य स्तम्भमानमनोरथह् ॥ क्१०.८८ ॥ पात्रयोगेन तप्तस्य श्यामरक्तरुचेः परम् । अहो स्नेहकलङ्कस्ते दीपस्येव न शाम्यति ॥ क्१०.८९ ॥ अलं वामाभिलाषेण नीलीराग इवैष ते । संसक्तः कोऽपि हृदये यन्नाद्यापि विरज्यसे ॥ क्१०.९० ॥ अन्धीकरोति प्रारम्भे रतिस्तत्कालकातरम् । आलिङ्गति जुगुप्सेव वृत्ते मुख्याङ्गसंगमे ॥ क्१०.९१ ॥ विषयाख्वादसङ्गेन पापमित्रैरिवेन्द्रियैः । दुःसहव्यसनावर्ते पात्यते नरके नरह् ॥ क्१०.९२ ॥ अधिवासयति स्पर्शलेखेनापि कुसंगमः । प्रक्लिन्नमत्स्यकुणपात्पूतिगन्ध इवोद्गतः ॥ क्१०.९३ ॥ कल्याणमित्रसंपर्कः सर्वथा कुशलावहः । शुभामेद इव व्याप्तो यः करोति महार्हताम् ॥ क्१०.९४ ॥ इत्युक्ते तस्य भगवान् साक्षात्सदसतोः पथि । घ्राणस्पर्शेन संदर्श्य चक्रे तत्सङ्गदेशनाम् ॥ क्१०.९५ ॥ अथ नन्दं समादाय भगवान् गन्धमादने । ययौ विरिञ्चिरमरीबालव्यजनवीजितः ॥ क्१०.९६ ॥ तत्र दावानलप्लिष्टामनिष्टक्लिष्टविग्रहाम् । काणां कर्मटीकामस्मै दर्शयित्वावदज्जिनः ॥ क्१०.९७ ॥ इमां पश्यसि किं नन्द मान्द्यनिन्द्यतराकृतिम् । कस्मैचिदुचिता चेयं रोचते प्रियदर्शना ॥ क्१०.९८ ॥ सत्ता सदसतोर्नास्ति रागः पश्यति रम्यताम् । स तस्य ललितो लोके यो यस्य दयितो जनः ॥ क्१०.९९ ॥ पक्षपातं समृत्सृज्य सत्यं नन्द त्वयोच्यताम् । अस्यास्तस्याश्च सुन्दर्या लावण्यस्य किमन्तरम् ॥ क्१०.१०० ॥ अनर्थित्वाद्वयं नैव सौन्दर्यान्तरवेदिनः । अर्थिप्रियत्वमायाति प्रार्थितं तच्च चारुताम् ॥ क्१०.१०१ ॥ पश्याम्यहं विशेषं तु तस्या नास्याश्च कंचन । रम्यत्वं मांसवर्मास्थियन्त्रे समयमात्रकम् ॥ क्१०.१०२ ॥ इति पृष्टो बह्गवता नन्दस्तं प्रत्यभासत । अत्यन्तानुचितः प्रश्नः कोऽपि गौरवयन्त्रितः ॥ क्१०.१०३ ॥ किमेतद्भगवान् वक्ति केयं शोके बिडम्बना । क्कापि वा विश्वगुरवो विनेयाः प्रभविष्णवह् ॥ क्१०.१०४ ॥ रतिः साधिकसुन्दर्याः परभागेण रज्यते । यां दृष्ट्वा जगतां जेता न रतिं स्मरति स्मरः ॥ क्१०.१०५ ॥ ज्योत्स्नयेव न तत्कान्त्या नोदते कुमुदाकरः । गुणान्तरं न जानाति प्रसिद्धिशरणो जनः ॥ क्१०.१०६ ॥ बद्धं तया वदनसौरभसारहारमालोक्य पुष्यनिचयं पृथुकेशपाशे । मन्ये विलासगतिलोवनकान्तिचौरैः भीत्येव हंसहरिणैर्वनमिव यातम् ॥ क्१०.१०७ ॥ अनल्पैः संकल्पैर्बहुविधविकल्पैरनुपमा न सा सारङ्गाक्षीलिखितुमपि शक्या परिचितैः । तुलारोहे य्स्या वदनपरभागे लघुतरः स नूनं ताराणां गगनमधिरूढः परिवृढः ॥ क्१०.१०८ ॥ पुण्यप्रह्वं ललितललितभ्रूलतालास्यलीला रम्यं तस्या यदि न वदनं नन्दनं लभ्यते तत् । प्रव्रज्येयं सुकृतमधिकं किंकरी किंकरी मे कस्मादेतं व्रतपरिकरं भारभूतं वहामि ॥ क्१०.१०९ ॥ इति नन्दवचः श्रुत्वा भगवान् रागनिर्भरम् । उपक्षिप्य प्रभावेत त निनाय सुरालयम् ॥ क्१०.११० ॥ अदर्शयच्च तत्रास्य लीलोद्याने शतक्रतोः । सुधामन्थसमुद्भूताः कान्तास्त्रिदशयोषितः ॥ क्१०.१११ ॥ अरुणैः कान्तिसंतानैः पादपद्मवनोदितैः । अनुयाता इवाम्भोधिकूलविद्रुमकाननैः ॥ क्१०.११२ ॥ विशाललास्यसचिवैः पाणिभिर्विजिताम्बुजैः । संसक्तैः सहजस्येव पारिजातस्य पल्लवैः ॥ क्१०.११३ ॥ कान्तिमाधुर्यललितैर्मदनानन्दबाण्धवैः । हेलानिमीलिताम्भोजवदनैश्चन्द्रसुन्दरैः ॥ क्१०.११४ ॥ संमोहनैर्जीवनैश्च कृष्णसारैर्विलोकनैः । कालकूटच्छदस्पृष्टैरमृतोघैरिवावृताः ॥ क्१०.११५ ॥ पूर्णयौवनलावण्याः सहसैव विलोक्य ताः । नन्दः सानन्दवदनः स्वेदस्नात इवाभवत् ॥ क्१०.११६ ॥ पद्माननासु विपुलोत्पललोचनासु कुन्दस्तिमातु निबिडस्तबकस्तनीषु । नन्दस्य तासु हृदयं युगपन्निपत्य दोलाविलासतरलालितुमवाप ॥ क्१०.११७ ॥ ततः प्रोवाच बह्गवान्नन्दं तद्गतमानसम् । आसां संदर्शने नन्द प्रीत्या ते रमते मतिः ॥ क्१०.११८ ॥ आसां तस्याश्च सुन्दर्या लावण्ये कियदन्तरम् । उत्कर्षः परभागेण स्फुटमेवाभिभाव्यते ॥ क्१०.११९ ॥ निरस्तसुन्दरीरूपं रूपमप्सरसां यदि । तदेता एव कालेन करिष्यामि त्वदाश्रयाः ॥ क्१०.१२० ॥ आरोगेणैव मनसा ब्रह्मचर्यं प्रसन्नधीः । चर तावत्ततस्तेऽहं दास्याम्यप्सरसां गणम् ॥ क्१०.१२१ ॥ एवं भगवतो वाक्यान्नन्दः संजातनिश्चयः । तथेत्युक्त्वा व्रते चेतश्चक्रे स्वर्गाङ्गनाशया ॥ क्१०.१२२ ॥ मन्दादरः स्वदारेषु सोऽभूत्तत्संगमेच्छया । गुणप्ण्यतुलावृत्तेर्नास्ति स्नेहस्य सत्यता ॥ क्१०.१२३ ॥ अहो चिस्मृतसंवासप्रवासपरिशोषिता । पुंसामाभ्यासिकी प्रीतिः सहसान्यत्र धावति ॥ क्१०.१२४ ॥ क्षणयौवनरम्याणि प्रेमाणि प्रणयव्ययैः । न सत्यानि न नित्यानि न सुखानि शरीरिणाम् ॥ क्१०.१२५ ॥ ततो भगवता नन्दः क्षणानीतः स्वमाश्रमम् । तन्निश्चयाद्ब्रह्मचर्यं चचार नियतव्रतः ॥ क्१०.१२६ ॥ स चिसस्मार सुन्दर्याः कान्तिसंपदमन्यधीः । क्षणप्रमुषिता प्रीतिर्मलं याति गुणेष्वपि ॥ क्१०.१२७ ॥ ततः कदाचिद्विचरन्नन्दः क्कापि व्यलोकयत् । करालनरकासक्तां धीमान् कुम्भीभृतां भुवम् ॥ क्१०.१२८ ॥ तां विलोक्यैव साकम्पः किमेतदिति दुःखितः । स पप्रच्छ तदासक्तान् घोरनरककारणम् ॥ क्१०.१२९ ॥ ते तमूचुरियं भूमिस्तप्तकुम्भीशताचिता । कल्पिता राजपुत्रस्य नन्दस्यानन्दरागिणः ॥ क्१०.१३० ॥ मिथ्याव्रतः स नाद्यापि भजते वीतरागताम् । ब्रहम्चर्यं चरत्येव स्वर्गस्त्रूईसंगमाशया ॥ क्१०.१३१ ॥ मिथ्याव्रतानां लुब्धानां रागद्वेषकषायिणाम् । एतासु नित्यतप्तासु कुम्भीष्वेवाक्षयः क्षयः ॥ क्१०.१३२ ॥ इति नन्द समाकर्ण्य जातरोमाञ्चकञ्चुकह् । तत्र च्युतामिव तनूं पश्चात्तापादमन्यतः ॥ क्१०.१३३ ॥ समम्येत्य त्यक्तरागसंवासवासनह्स्वयम् । बभूवानुत्तरब्रह्मचर्यपर्याप्तांयमः ॥ क्१०.१३४ ॥ घनमोहक्षयात्तस्य विमुक्ते संशये ततः । महः प्रसादमापेदे शरदीवेदधेः पयः ॥ क्१०.१३५ ॥ निष्कामः प्रशमं प्राप्तः परां निष्ठामुपागतः । शुद्धधीः स समभ्येत्य भगवन्तमभाषत ॥ क्१०.१३६ ॥ नाप्सरोभिर्न सुन्दर्या भगवन् कृत्यमस्ति मे । एताः पर्यन्तविच्छायाः सपाता विषयश्रियः ॥ क्१०.१३७ ॥ यथा यथेयं भावानां भाव्यते निःस्वभावता । तथा तथा प्रॄसीदन्ति निरावरणवृत्तयः ॥ क्१०.१३८ ॥ इति दन्दस्य वदतः प्राप्तस्यार्तपदं शनैः । भगवान्निर्वाणशुद्धामस्य सिद्धिममन्यत ॥ क्१०.१३९ ॥ केषां कुशलमूलानां नन्देनासादितं फलम् । इति भिक्षुभिरभ्येत्य पृष्ठस्तानवदज्जिनः ॥ क्१०.१४० ॥ जन्मान्तरार्जितैः पुण्यैः सुकृताभ्यासकारिणा । प्राप्ताः कुशलमूलानां नन्देन फलसंपदः ॥ क्१०.१४१ ॥ विपुलविमल वंशे जन्म स्मरप्रतिमा तनुः सुरजनसखी लक्षी वृत्तिः प्रियाः सततं सताम् । प्रशमसलिलस्नातं चेतः स्वभावगतिर्गतिः कुशलकुसुमस्येयं पुंसां विशालफलोद्गतिः ॥ क्१०.१४२ ॥ स्तूपे विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्यादरः पुरा । नगर्यामरुणावत्यामरुणेन महीभूहा ॥ क्१०.१४३ ॥ क्रियमाणो मणिमये मैत्रो नाम द्विजन्मजः । महतः पुण्यभोगस्य भागी कारकतां ययौ ॥ क्१०.१४४ ॥ तत्पुण्यप्रणिधानेन जातो गॄहपतेः कुले । स एव भिक्षुसंघस्य जन्तुकास्नानसत्रकृत् ॥ क्१०.१४५ ॥ स पुण्यशीलः प्रत्येकबुद्धोपस्थायकह्पुरा । स्तूपं चक्रे शोभमानं मालभिवरणोज्ज्वलम् ॥ क्१०.१४६ ॥ तत्पुण्यप्रणिधानेन कृकेः काशीपतेः सुतः । सोऽभ्वद्द्युतिमान्नाम दिव्यलक्षणलक्षितः ॥ क्१०.१४७ ॥ काश्यपस्यार्हतः सम्यक्संबुद्दस्यान्तनिर्वृतौ । सप्तरत्नमये स्तूपे कृते काशीमहीभुजा ॥ क्१०.१४८ ॥ तत्सूनुर्ध्युतिमान् हौमच्छत्रमारोप्य भास्वरम् । जातस्तत्प्रणिधानेन नन्दः शाक्यमुकेऽधुना ॥ क्१०.१४९ ॥ इति सुकृतसमुत्थैः पूर्वजन्वक्रमाप्तैः किमपि विपुलपुण्यैरेव नन्दः प्रपेदे । कुलममलमुदारं रूममग्र्यं च भोगं शमपरिचितमन्ते सत्पदं सौगतं च ॥ क्१०.१५० ॥ कथयोत्वेति भगवान्नन्दकल्याणकारणम् । चकार भिक्षुसंघस्य तां तां सुकृतदेशनाम् ॥ क्१०.१५१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सुन्दरीनन्दावदानं नाम दशमः पल्लवः ॥ ११. विरूढकावदानम् । आरोहति पदमुन्नतममलमतिर्विमलकुशलसोपानैः । नरककुहरेषु निपतति मलिनमतिर्घोरतिमिरेषु ॥ क्११.१ ॥ शाक्यानां नगरे पूर्वं स्फीते कपिलवास्तुनि । महतः शाक्यमुख्यस्य सुमुखी दासकन्याका ॥ क्११.२ ॥ शास्त्रे कृतश्रमा सर्वकलाकौशलशालिनी । मालिका नाम कामस्य मालिकेव गुणोचिता ॥ क्११.३ ॥ प्रभोर्गिरा वरोद्याने कुसुमावचयोद्यता । भ्रमन्तं तं समायान्तं ददर्श सुगतं पुरः ॥ क्११.४ ॥ तस्यान्तेऽस्यास्तमालोक्य प्रसन्नमभवन्मनः । शरत्काल इव स्वच्छः प्रसादयति मानसम् ॥ क्११.५ ॥ साचिन्तयत्तदा लोकप्रीत्या दृढीकृतास्पदा । सुकृतैः पिण्डपातं मे गृह्णीयाद्भगवानपि ॥ क्११.६ ॥ विज्ञाय तस्याह्सर्वज्ञः संकल्पं करुणाकुलः । प्रसार्य पात्रं भगवान् भद्रे देहीत्युवाच ताम् ॥ क्११.७ ॥ दत्वा प्रणम्य सा तस्मै परिपूर्णमनोरथा । प्रणिधानं प्रविदधे दास्यदुःखनिवृत्तये ॥ क्११.८ ॥ ततः कदाचिदायातः पितुअस्तस्याः सखा द्विजः । नौमित्तिकस्तं प्रदेशं दृष्ट्वा तां विस्मितोऽव दत् ॥ क्११.९ ॥ अहो गृहपतेस्तस्य पुत्री त्वं श्रीमतह्सुता । बन्धुहीना गता दास्यं धनभोगविवर्जिता ॥ क्११.१० ॥ अहो मोहघनारम्भक्षणोद्द्योतनविद्युतः । संसारसर्परसनाविलासचपलाः श्रियः ॥ क्११.११ ॥ गम्यानां मा कृथाश्चिन्तां जानेऽहं हस्तलक्षणैः । अचिरेणैव भूभर्तुर्वल्लभा त्वं भविष्यसि ॥ क्११.१२ ॥ इदं पश्यामि ते पाणौ लक्ष्मीकमलकोमले । मालाचक्राङ्कुशाकारमित्युक्त्वा प्रययौ द्विजः ॥ क्११.१३ ॥ अथ मन्मथसंभोगसुहृन्मधुपबान्धवः । लतालिङ्गनसौभाग्यभव्योऽदृश्यत माधवः ॥ क्११.१४ ॥ मधोः केसरिणस्तस्य कान्तामानद्विपद्विषः । विबभौ जिह्ममानस्य जिह्वेवाशोकमञ्जरी ॥ क्११.१५ ॥ बालाकपोललावण्यचौरश्चम्पकसंचयः । सुदृशां केशपाशेषु ययौ बन्धनयोग्यताम् ॥ क्११.१६ ॥ सहकारैर्विरहिणीनिधनं विदधे मधु । निरपेक्षापरवधे विधुराः प्रभविष्णवः ॥ क्११.१७ ॥ ययुर्मधुलिहां चूतलता निर्भरभोग्यताम् । सहसौव विद्गधानामिव मुग्धविभूतयः ॥ क्११.१८ ॥ रूतायुधश्चूतलताचापन्यस्तशिलीमुखः । जयतीति जगौ बन्दी कन्दर्पस्येव कोकिलः ॥ क्११.१९ ॥ अस्मिन्नवसरे श्रीमान् कोसलेन्द्रः प्रसेनजित् । मृगयानिर्गतोऽश्वेन हृतस्तं देशमाययौ ॥ क्११.२० ॥ धन्वीमनोभवाकारः सोऽवतीर्य तुरंगमात् । ददर्शानन्यलावण्यां कन्यां रतिमिवापराम् ॥ क्११.२१ ॥ तद्विलोकनविस्तीर्णं मनस्तस्य महात्मनः । विस्मयाद्दृष्टिमार्गेण प्रविवेश मनोभवः ॥ क्११.२२ ॥ तां लज्जावनतां दृष्ट्वा सहसोद्भूईतसाध्वसाम् । अचिन्तयन्नरपतिः कान्तिकल्लिलिनीहृतः ॥ क्११.२३ ॥ केयं नवा शशिमुखी श्यामा तरलतारका । यत्कान्तिरनिशं नेत्रशतपत्रविकाशिनी ॥ क्११.२४ ॥ बकुलामोदविभ्रान्तभ्रमरे पाटलाधरे । कान्तं वसन्तं पश्यामि मुखेऽस्याः कुमुदायुधम् ॥ क्११.२५ ॥ अहो लावण्यमम्लानं तारुण्याभरणं तनोः । धीरस्यापि धृतिर्येन शङ्खे संगलितेव मे ॥ क्११.२६ ॥ अहो नु मधुमञ्जर्याः प्रारम्भेऽप्यद्भुतो गुणः । येन गन्तुं न शक्नोति षट्पदोऽपि पदात्पदम् ॥ क्११.२७ ॥ इति संचिन्त्य भीपालस्तां मत्वा वनदेवताम् । पृष्ट्वा विवेद तद्वृत्तं क्रमेण कथितं तया ॥ क्११.२८ ॥ ततस्तत्र कृतातिथ्यस्तया पल्लववीजनैः । शुचिशीतैश्च सलिलैः प्राप्तवान्निर्वृतिं नृपः ॥ क्११.२९ ॥ श्रान्तः संवाहने तस्य तया चरणपद्मयोः । कृते कराप्तसंस्पर्शे स निद्रां सहसा ययौ ॥ क्११.३० ॥ क्षणेन प्रतिब्य्द्धोऽथ विश्रान्तमृगयाश्रमः । दिव्यस्पर्शेन तां मेने रतिं रूपान्तरागताम् ॥ क्११.३१ ॥ महानपि ततः शाक्यः संप्राप्तं कोसलेश्वरम् । श्रुत्वा तं देशमभ्येत्य पूजार्हं तमपूजयत् ॥ क्११.३२ ॥ सादरेणार्थितां तेन स्वसुतामिव मालिकाम् । रत्नार्हाय ददौ तस्मै स्मरमङ्गलमालिकाम् ॥ क्११.३३ ॥ तामादाय मनोजन्मवैजयन्तीं सितस्मिताम् । निजं जगाम नगरं गजमारुह्य भूपतिः ॥ क्११.३४ ॥ तस्मिन्नागनगोत्सङ्गे सा लोलालकषट्पदा । बभौ राजवसन्तेन संगता नवमालिका ॥ क्११.३५ ॥ राजधानीं समासाद्य सुन्दर्या सहितस्तया । रत्नहर्म्यकरोदारमन्दिरे विजहार सः ॥ क्११.३६ ॥ वर्षाकाराभिधा देवी राज्ञः प्रथमवल्लभा । अभिन्नवृत्तिं तां मेने राजलक्ष्मीमिव क्षितिः ॥ क्११.३७ ॥ दिव्यस्पर्शेन सा तस्याः सा चास्या रूपसंपदा । परस्परगुणोत्कर्षात्परं विस्मयमापतुः ॥ क्११.३८ ॥ दिव्यरूपवती ज्येष्ठा दिव्यस्पर्शवती परा । इति प्रवादः साश्चर्यस्तयुओर्लोकेषु पप्रथे ॥ क्११.३९ ॥ अत्रान्तरे तयोर्दिव्यरूपसंस्पर्शकारणम् । आश्रमे भिक्षुभिः पृष्टः प्रोवाच भगवान् जिनः ॥ क्११.४० ॥ पुरा श्रुतवराख्यस्य द्विजस्य गृहमेधिनः । कान्ता शिरीषिका चेति प्रिये भार्ये बभूवतुः ॥ क्११.४१ ॥ स कदाचिदथो कान्ताभ्राता प्रव्रज्यया शनैः । प्रत्येकबुद्धतां यातः स्वसुर्भवनमाययौ ॥ क्११.४२ ॥ त्रैमासिकोपचारेण स तया पत्युराज्ञया । भक्त्या निमन्त्रितस्तस्थौ तत्सप्त्न्यावपूजितः ॥ क्११.४३ ॥ ते चारुमृदुभिर्भोगैस्तमभ्यर्च्यान्यजन्मनि । जातेऽधुना चारुरूपदिव्यसंस्पर्शसंयुते ॥ क्११.४४ ॥ कृष्टेषु प्रथमं प्रयुक्तविनयामादाय गोसंपदं सत्क्षेत्रेषु तपः प्रतत्प्तनुषु प्राप्तिष्वतिस्वादुताम् । यत्काले शुभबीजमुप्तमुचितं सत्कर्मशक्तेः परं भुज्यन्ते फलसंपदः सुमतिभिस्तस्यैव पाकोज्ज्वलाः ॥ क्११.४५ ॥ इति सर्वज्ञवचनं तथ्यमाकर्ण्य भिक्षवः । तत्तथेति विनिश्चित्य बभूवुः शान्तिसंश्रयाः ॥ क्११.४६ ॥ अथ कालेन भूभर्तुर्मालिकायामभूत्सुतः । विरूढकेतिमुख्याख्यो विद्यासु च कृतश्रमह् ॥ क्११.४७ ॥ प्रियस्तुल्यवयास्तस्य पुरोहितसुतोऽभवत् । मातुर्दुःखेन जातत्वाद्विश्रुतो दुःखमातृकः ॥ क्११.४८ ॥ कदाचित्सहितस्तेन हयारूढो विरूढकह् । प्राप शाक्यवरोद्यानं मॄगयायां विनिर्गतः ॥ क्११.४९ ॥ न्यक्कारं चक्रिरे तत्र शाक्यास्तस्योद्यतायुधाः । अयं दासीसुतोऽस्माकमिति दर्पप्रवादिनह् ॥ क्११.५० ॥ गत्वासौ स्वपुरं तेषां वैरं दर्प्यमचिन्तयत् । कुलदर्पापवादो हि शल्यतोदः शरीरिणाम् ॥ क्११.५१ ॥ तस्य निर्दह्यमानस्य तत्प्रतीकारचिन्तया । राज्याय जाता जनके जीवत्यपि परा स्पृहा ॥ क्११.५२ ॥ स चारायणमुख्यानां मन्त्रिणां शतपञ्चकम् । स्ववशं पितुराकृष्य विदधे भेदयुक्तिभिः ॥ क्११.५३ ॥ ततः कदाचित्संजातविवेकः पृथिवीपतिः । धर्मोपदेशश्रवणे वर्धमानादरः परम् ॥ क्११.५४ ॥ चारात्यणगृहीताश्वं रथमारुह्य संयतः । द्रष्टुं जगाम सर्वज्ञं भगवन्तं प्रसेनजित् ॥ क्११.५५ ॥ प्रायाश्रमं भगवतः कृत्वा पादाभिवन्दनम् । धर्मान्वयं स शुश्राव तत्प्रसादप्रसन्नधीः ॥ क्११.५६ ॥ चारायणोऽप्याशु गत्वा रथेन नगरं जवात् । अकरोदन्तरे तस्मिन् राजपुत्राभिषेचनम् ॥ क्११.५७ ॥ भगवन्तमथामन्त्र्य नृपतिर्गन्तुमुद्यतः । ददर्श नानुगानग्रे न रथं न च मन्त्रिणम् ॥ क्११.५८ ॥ स पद्भ्यामेव शनकैः प्रस्थितां पृथिवीपतिः । दूरादपश्यदायान्तीं वर्षाकारां समालिकाम् ॥ क्११.५९ ॥ ते पृष्ट्वा तद्गिरा ज्ञात्वा सोऽभिषिक्तं विरूढकम् । विससर्ज सुतैश्वर्यपरिभोगाय मालोकाम् ॥ क्११.६० ॥ वर्षाकारां समादाय स मित्रस्य महीपतेः । अजातशत्रोर्नगरं प्रात राजगृहाभिधम् ॥ क्११.६१ ॥ स तत्प्तश्छत्रविरहात्क्षुप्तिपासाश्रमान्वितः । ययौ वमन्निव श्वासं दीर्घेश्वारममारुतैः ॥ क्११.६२ ॥ सुखमस्खलितं केन प्राप्तं कस्यायुरायतम् । न कस्यानुपदं दृष्टः क्षयः सपदि संपदः ॥ क्११.६३ ॥ स जीर्णमूलकं भुक्त्वा कर्ममूलमिवायतम् । क्षणं पीत्वा च पानीयं पपाताप्तविषूचिकः ॥ क्११.६४ ॥ अनित्यतामविज्ञाय मोहाय पतते जनह् । स चापायनिकायस्य कायस्योपायतृष्णया ॥ क्११.६५ ॥ अजातशत्रुः श्रुत्वैव कोसलेश्वरमागतम् । अभ्येत्य पांशुपूर्णास्यं विगतासुं ददर्श तम् ॥ क्११.६६ ॥ तस्य जायानुयातस्य स कृत्वा देहसत्क्रियाम् । भगवन्तं ययौ द्रुष्टुं सुगतं दुःखशान्तये ॥ क्११.६७ ॥ स तं प्रणम्य प्रोवाच भगवन् कोसलेश्वरः । पुरं मे सुहॄदः प्राय निर्धनो निधनं गतः ॥ क्११.६८ ॥ धिङ्भामसंपदं पापं मिहादयशसः पदम् । विभवो येन नैवायं मित्रोपकरणीकृतः ॥ क्११.६९ ॥ हृदये विनिवेश्याशां प्राप्तः सुहॄदमापदि । सुहृन्नैष्फल्यमायाति यस्य किं तेन जीवता ॥ क्११.७० ॥ मित्रोपकरणं लक्ष्मीर्दीनोपकरणं धनम् । भीतोपकरणं प्राणा येषां तेषां सुजीवितम् ॥ क्११.७१ ॥ कुकर्म किं कृतं तेन भगवनूर्वजन्मनि । यस्य पाकेन पर्यन्ते प्रपेदे सोऽतिदुर्दशाम् ॥ क्११.७२ ॥ इति पृष्टः क्षितीशेन भगवान् साश्रुचक्षुषा । तमूचे तापशमनीं दिशन् दशनचन्द्रिकाम् ॥ क्११.७३ ॥ मा शुचः पृथिवीपाल स्वभावोऽयं भवस्थितः । एवंविधैव भावानामसत्यानामनित्यता ॥ क्११.७४ ॥ विसारिसंसारवनान्तरेऽस्मिन्निसर्गलोलः किल कामभृङ्गः । स्वच्छन्दजातजनपुष्करजीवपुञ्जकिञ्जल्कपुञ्जमनिशं कवलीकरोति ॥ क्११.७५ ॥ तरङ्गन्तो भोगाश्चकितहरिणीलोचनचलाः क्षणेऽलक्ष्या लक्ष्मीर्जनजलदविद्योतनतडित् । शरीराब्जे बालातपचपलरागं नववयः क्षयं याति क्षिप्रं भवमरूतटे जीवितकणः ॥ क्११.७६ ॥ मनो मैत्रीपात्रं परहितरतिर्धर्मधनता मदोद्भेदच्छेदक्षमशमविचारे परिचयः । अयं तत्वान्वेषो विषयसुखवैमुख्यसुखिनाम् असारे संसारे परिहृतविकारः परिभवः ॥ क्११.७७ ॥ जनह्शोचति दुःखेषु क्षिप्रं हत इवाश्मना । न करोति पुनस्तीव्रतदापातप्रतिक्रियाम् ॥ क्११.७८ ॥ पश्यतोऽपिभवायासं निर्विवेकस्य सर्वथा । क्रियते किं जनस्यास्य मोहादकुशलस्पृशः ॥ क्११.७९ ॥ पुरा विप्रः सुशर्माख्यः कुतश्चित्प्राप्य मूलकम् । निधाय जननीहस्ते ययौ स्नातुं नदीतटम् ॥ क्११.८० ॥ सापि प्रत्येकबुद्धाय तां पाप्ताय तदन्तरे । प्रणता पात्रहस्ताय तदेवाभिमूखी ददौ ॥ क्११.८१ ॥ अथ स्नात्वा समायातस्तत्सुतस्त्वरितं क्षुधा । जननीं भोजनारम्भे ययाचे निजमूलकम् ॥ क्११.८२ ॥ पुण्यं पुत्रानुमोदस्व तन्मयातिथयेऽर्पितम् । इति मातुर्वचः श्रुत्वासोऽभूद्विद्ध इवेषुणा ॥ क्११.८३ ॥ सद्यो विषूचिकार्तस्य मन्मूलकमनल्पकम् । कुक्षिं भित्त्वा विनिर्यातु प्राणैः सह त वातिथेः ॥ क्११.८४ ॥ इति तस्याप्तपापस्य वाक्यारुष्येण भूयसा । विसूचिकैव पर्यन्ते बभूवपरजन्मनि ॥ क्११.८५ ॥ प्राक्पुण्यान्तरपाकेन स एवाद्य प्रसेनजित् । विपुलं राज्यमासाद्य तयैवान्ते क्षयं गतः ॥ क्११.८६ ॥ संसारपथपान्थानामेवं कर्म शुभाशुभम् । पाथेयमिव हस्तस्थं भोगायैवोपपद्यते ॥ क्११.८७ ॥ इति श्रुत्वा भगवतस्तथ्यं पथ्यं च तद्वचः । एवमेतदिति ध्यात्वा तं प्रणम्य ययौ नृपः ॥ क्११.८८ ॥ अत्रान्तरे प्राप्तराज्यः शाक्यवैरं विरूढकः । पुरोहितसुतेनैत्य स्मारितस्तत्क्षयोद्यतः ॥ क्११.८९ ॥ प्रययौ शाक्यनगरं गजाश्वरथरेणुना । मोहेनेव दिशां कुर्वन्निर्विवेकं धियामिव ॥ क्११.९० ॥ सर्वज्ञो भगवान् ज्ञात्वा तस्य तद्दुष्टचेष्टितम् । गत्वा शाक्यपुरोपान्ते तस्थौ शुष्कतरोरधह् ॥ क्११.९१ ॥ दूरात्तत्र स्थितं दृष्ट्वा तमागच्छन् विरूढकः । अवतीर्य रथादग्रमभ्येत्य प्रणतोऽवदत् ॥ क्११.९२ ॥ सत्सु स्निग्धपलाशेषु घनच्छायेषु शाखिषु । भगवन्नत्र विश्रान्तिः किमु शुष्कतरोरधः ॥ क्११.९३ ॥ इत्युक्तः क्षितिपालेन तं प्राह भगवान् जिनः । ज्ञातिच्छाया नरपतेः चन्दनादपि शीतला ॥ क्११.९४ ॥ नास्ति ज्ञातिसमं वित्तं नास्ति ज्ञातिसमा धृतिः । नास्ति ज्ञातिसमा छाया नास्ति ज्ञातिसमह्प्रियः ॥ क्११.९५ ॥ ममैते भूपते शाक्या ज्ञातयस्यत्पुरान्तिके । जातः प्रियोऽयं तत्प्रीत्या शुष्कशाखोऽपि पादपः ॥ क्११.९६ ॥ श्रुत्वैतद्विरतामर्षः शाक्यानां पक्षपातिनम् । भगवन्तं विदित्वैव न्यवर्ततः विरूढकः ॥ क्११.९७ ॥ भगवानपि शाक्यानां ज्ञात्वागामि भयं ततः । श्रेयसे शुद्धसत्त्वानां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्११.९८ ॥ श्रोतापत्तिफलं कैश्चित्सकृदागामि चापरैः । अनागामिफलं चान्यैः संप्राप्तं तस्य शासनात् ॥ क्११.९९ ॥ शेषास्तु मूढमतयः शाक्याः प्रापुर्न तत्पदम् । सन्ति केऽपि खगा येषां वासरे तिमिरोऽद्भवः ॥ क्११.१०० ॥ निवृत्तस्याथ नृपतेः पुरोहितसुतस्ततः । वैरसर्पस्य सुप्तस्य विदधे प्रतिबोधनम् ॥ क्११.१०१ ॥ स तेन प्रेरितश्चक्रे मतिं शाक्यकुलक्षये । वैरानलं प्रचलनं करोति पिशुनानिलः ॥ क्११.१०२ ॥ घोरदुर्जनमन्त्रेण सहसोत्थापिताः खलाः । वेताला क्षितिपालाश्च न कस्य प्राणहारिणह् ॥ क्११.१०३ ॥ सैन्ये गजरथोदग्रे ततस्तस्मिन् प्रसर्पति । बभूव पुरसंक्षोभः शाक्यानां रूद्धवर्त्मनाम् ॥ क्११.१०४ ॥ तस्मिन् भगवान् रक्षार्थं शाक्यानां पक्षपातिनम् । समुद्यतं तत्र महामौद्गल्यायनमब्रवीत् ॥ क्११.१०५ ॥ शाक्यानां कर्मदोषोऽयं सर्वथा समुपस्थितः । तत्र रक्षविधानं ते गगने सेतुबन्धनम् ॥ क्११.१०६ ॥ पुंसमविन्त्यविभवानि शुभाशुभानि आयान्ति यान्ति च मुहुर्निरवग्रहाणि । कर्माक्षराणि निजजन्मपदस्वहस्तन्यस्तानि नाम न भवन्ति निरर्थकानि ॥ क्११.१०७ ॥ इति वाक्याद्भगवतस्तस्मिन् याते प्रणम्य तम् । चक्रिरे संविदं शाक्याह्प्रत्यासन्ने विरूढके ॥ क्११.१०८ ॥ हिंसास्माभिर्न कर्तव्या प्राणिमात्रस्य कस्यचित् । शराः शरीरमस्माकं विशन्त्वरिसमीरिताः ॥ क्११.१०९ ॥ इति संविदमाधाय ते वियष्टिकपाणयः । धीर्ः परोद्यमे तस्थुरवारयितकार्मुकाः ॥ क्११.११० ॥ अत्रान्तरे कर्मयोगान्निजदेशानवस्थितः । अज्ञात्वा संविदं शाक्यः शंपाकह्समुपाययौ ॥ क्११.१११ ॥ स दृष्ट्वा नगरे बद्धसंनाहं वसुधाधिपम् । कोपादेकश्चकारास्य रणे सुभटसंक्षयम् ॥ क्११.११२ ॥ युद्धे पुरुषसिंहेन हतास्ते वीरकुञ्जराः । प्रययुः स्पृहणीयत्वं यशोभिर्मक्तिकैरिव ॥ क्११.११३ ॥ स कोऽपि तस्य जज्वाल कोपितस्य परैरसिः । स ययौ यत्प्रतापेन विपुलां रिपुवाहिनीम् ॥ क्११.११४ ॥ प्रवेशं न ददुः शाक्याः शंपाकस्य द्विषां वधात् । स्वजनोऽपि परित्यक्तः स तैर्निस्त्रिंशकर्मणा ॥ क्११.११५ ॥ निजेऽपि विमुखाः क्रूरे साधवे दह्रम्बन्धवः । धानादपि वदान्यत्वं सुकृतं स्वजनादपि ॥ क्११.११६ ॥ * * * * * * * * । शतमौचित्यनित्यानामायुषोऽपि यशः प्रियम् ॥ क्११.११७ ॥ निर्वासितः स तैः प्राप्तः शनैर्भगवतोऽन्तिकम् । ययाचेऽभ्युदयायाइव तं किंचिन्निजलाञ्छनम् ॥ क्११.११८ ॥ ऋद्धं भगवता दत्तं निजकेशनखांशकम् । स जगाम समादाय वाकुडं नाम मण्डलम् ॥ क्११.११९ ॥ तत्र प्रज्ञाप्रभावेण शौर्योत्साहगुणेन च । स प्राप राज्यं धीराणां सर्वत्र सुलभाः श्रियः ॥ क्११.१२० ॥ दक्षाणां लक्षणं लक्ष्मीः सहजं विदुषां यशः । व्यवसायसहायानां कलत्रं सर्वसिद्धयः ॥ क्११.१२१ ॥ तत्र स्थितो भगवतः सोऽथ केशनखांशके । स्तूपप्रतिष्ठामकरोद्वर्रत्नविराजिताम् ॥ क्११.१२२ ॥ विरूढकोऽपि शाक्यानां वैरपारतितीर्षया । पुनर्युक्त्या पुरद्व्हारभेदेन सहसाविशत् ॥ क्११.१२३ ॥ हत्वा तत्र सहस्राणि शाक्यानां सप्तसप्तति । बद्ध्वा कन्याकुमाराणां स सहस्रमथाहरत् ॥ क्११.१२४ ॥ शतानि पञ्च शाक्यानां गजैर्लोहैश्च मर्दनैः । संप्रमृज्य पुरीं चक्रे कृतान्तनगरीमिव ॥ क्११.१२५ ॥ भगवानपि शाक्यानां शत्रूणा भेदनं कृतम् । कर्मानुबद्धं विज्ञायं बभूव विमनाः क्षणम् ॥ क्११.१२६ ॥ पप्रच्छुस्तं समभ्येत्य भिक्षवः करुणाकुलाः । किं कर्म विहितं शाक्यैर्घोरं यस्येदृशं फलम् ॥ क्११.१२७ ॥ भगवाननिति तैः पृष्टः सर्वज्ञस्तानभाषत । निजकर्मविपाकेन शाक्यानामेष संक्षयः ॥ क्११.१२८ ॥ कृष्टौ पुरा महामत्स्यौ धीवरैः सरितोऽन्तरात् । तदा निकृत्तौ शल्येन भूयोऽप्यव्यथयन् धृतौ ॥ क्११.१२९ ॥ कालेन चारुतां यातैस्तैरेव परजन्मनि । हतौ गॄहपती दग्ध्वा तावेव धनहारिभिः ॥ क्११.१३० ॥ तौ मत्स्यौ तौ गृहस्थौ च विरूढकपुरोहितौ । दासानां तस्कराणां च शाक्यानां मृत्युतां गतौ ॥ क्११.१३१ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः कर्मणां फलसंततिम् । अविसंवादिनीमेव मेनिरे सर्वभिक्षवः ॥ क्११.१३२ ॥ विरूढकोऽथ स्वपुरं प्राप्य विजयदुर्मदः । जेतानाम्ना सुतेनोक्तः प्रणयाद्बाललीलया ॥ क्११.१३३ ॥ देव किं निहताः शाक्यान्न तेऽस्माकं कृतागसः । इति ब्रुवाणमवधीन्निजसूनुं विरूढकः ॥ क्११.१३४ ॥ निपातमतिमृद्गति निहन्ति न करोति किम् । मदलब्धनधायासो मातंग इव दर्जनः ॥ क्११.१३५ ॥ स जगाद सभासीनः स्वभूजाववलोकयन् । अहो नु मम तापाग्नौ द्विसद्भिः शलभायितम् ॥ क्११.१३६ ॥ कृतान्ततोरणस्तम्भौ प्राज्यौ मम भुजाविमौ । निष्ःशेषवधदीक्षायां शाक्यानां गुरुतां गतौ ॥ क्११.१३७ ॥ तं तस्य विक्रमं श्लाघ्यं हृतास्ताः शाक्यकन्यकाः । श्रुत्वा बभाषिरे तीव्रमुद्वेगनमिताननाः ॥ क्११.१३८ ॥ कर्मपाशनिबद्धानां खगानामिव देहिनाम् । निधनोल्लङ्घने शक्तिर्नास्ति पक्षवतामपि ॥ क्११.१३९ ॥ येनाग्निः शममेति तत्किल जलं प्राप्नोत्यलं वाडवः तिग्मांशुग्रहणं करोति समये हेलावलेह्यं तमह् । पर्यालोचनवर्त्मनामविषयं साश्चर्यचर्यास्पदं सर्वं कार्मिकतन्त्रयन्तिमिदं कः कस्य कर्तुं क्षमः ॥ क्११.१४० ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिः पदान्तर इवेरगः । करच्छेदं दिदेशासां घोरामर्षविषोत्कटः ॥ क्११.१४१ ॥ तीरे यस्याः कृतं तासां पाणिच्छेदनवैशसम् । साद्यापि हस्तगभति ख्याता पुष्करिणी भुवि ॥ क्११.१४२ ॥ लतास्वपि ह्कुकूलाग्निं क्रकचं नलीनीष्वपि । मालास्वपि शिलावर्षं पातयन्त्येव निर्घृणाः ॥ क्११.१४३ ॥ ताश्छिन्नपाणिकमलास्तत्र तीव्रव्यथातुराः । भगवन्तं धिया ध्यात्वा शरणं शरणं ययुः ॥ क्११.१४४ ॥ तासां विज्ञाय सर्वज्ञस्तीव्रां मर्माहतिव्यथाम् । शचीमचिन्तयद्देवीं तत्समाश्वासनोचिताम् ॥ क्११.१४५ ॥ तत्स्पर्शजातहस्ताब्जास्ता दिव्यवसनावृताः । ययुश्चित्तप्रसादेन ताह्स्वर्गं त्यक्तविग्रहा ॥ क्११.१४६ ॥ देवकल्पास्तमासाद्य दिव्यपद्मोत्पलाङ्किताः । धर्मदेशनया शास्तुस्ताह्प्रापुर्विपुलं पदम् ॥ क्११.१४७ ॥ भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्कर्मफलमभ्यधात् । पाणिचापल्यमेताभिः कृतं भिक्षुविडम्बने ॥ क्११.१४८ ॥ कर्मणस्तस्य पाकेन विशसे पतिताह्परम् । मयि चित्तप्रसादेन प्राप्ताश्चैताह्शुभां गतिम् ॥ क्११.१४९ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् कर्मफलपाकविचित्रताम् । भुक्षीणां तत्प्रसङ्गेन विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्११.१५० ॥ अत्रान्तरे गूढचारी राज्ञा प्रणिहितश्चरः । भगवच्चरितं ज्ञात्वा विरूढकमुपाययौ ॥ क्११.१५१ ॥ सोऽवदद्देव भिक्षूणां तेनेदं कथितं पुरः । स्वकर्मफलमासन्नं तस्य पश्यामि भूपतेह् ॥ क्११.१५२ ॥ सप्ताहेनाग्निना दग्धः स पापात्मा पुरोहितः । अवीचिनाम्नि नरके दुःसहे निपतिष्यति ॥ क्११.१५३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा नृपतिः सपुरोहितः । यत्नादुवास सप्ताहं जलान्वितगृहान्तरे ॥ क्११.१५४ ॥ क्षणावशेषे सप्ताहे तस्मिन्नन्तःपुरं गते । सूर्यकान्तार्कसंतापयोगाज्जज्वाल पावकः ॥ क्११.१५५ ॥ उद्भूतेन प्रलयसवनावर्तिनेवाशु वेगान् निर्दग्धोऽसौ धगिति शिखिना नारकं प्राप वह्निम् । अस्मिंल्लिके ज्वलनजटिलाः पापिनां प्रेत्य रागाः सर्वत्रैव स्थिरसुखभुवः शीतलाः पुण्यभाजाम् ॥ क्११.१५६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विरूढकावदानं नाम एकादशः पल्लवः ॥ १२. हारीतिकादमनावदानम् । दुःखं नुदन्ति सुखसंपदमादिशन्ति संजीवयन्ति जनतां तिमिरं हरन्ति । सन्मानसस्य कलयन्ति विकासहासं सन्तः सुधार्द्रवदनाः शशिन कराश्च ॥ क्१२.१ ॥ बिम्बिसारः क्षितेः सारे पुरे राजगृहाभिधे । सारः समस्तभूपानामभूद्भूमिपुरंदरः ॥ क्१२.२ ॥ क्षमाधारे भुजे यस्य क्षमाधारे च चेतसि । बाह्यः समस्तचित्तानामशु न्यस्तकरो जनः ॥ क्१२.३ ॥ कुर्वतस्त्यागशौर्याभ्यामाशायाः परिपूरणम् । पाणौ विमुक्तरत्नौघे सुबद्धोऽभूदसिग्रहः ॥ क्१२.४ ॥ कदाचिदभवत्तस्य विप्लवो नगरे गुरुः । नवाभ्युदयसंजातदर्पकाल इवाकुलः ॥ क्१२.५ ॥ तमास्थानसमासीनं जनचिन्ताकृतक्षणम् । व्यजिज्ञिपत सौराजं प्रजानां जनकोपमम् ॥ क्१२.६ ॥ देव दिव्यप्रभावस्य नियतः शासनेन ते । जनह्सदा समुद्रोऽयं मर्यादां नातिवर्तते ॥ क्१२.७ ॥ येनास्य कृतवृत्तस्य सन्मार्गेण प्रसर्पतः । उपसर्गोद्गमः कस्मादकस्मादयमागतः ॥ क्१२.८ ॥ स्वधर्मसंवृत्तेन हि कर्मणा शर्मणा नृणाम् । सुनृपे न च गुह्यानामापतन्ति विपत्तयः ॥ क्१२.९ ॥ ह्रियन्ते नः प्रसूतीनां गृहिणीनांगृहे कया । अपत्यानि फलानीव सत्क्रियाणामसंयमात् ॥ क्१२.१० ॥ किंतु भूतान्न विद्मस्तान्मायां चापि महीपते । यत्प्रभावेण नीयन्ते कुलानि निरपत्यताम् ॥ क्१२.११ ॥ इति तेषां गिरा भूभृदभूत्संक्रान्ततद्व्यथः । परं दुःखं विशत्यन्तः सतां केदारवारिवत् ॥ क्१२.१२ ॥ सर्वाङ्गव्यापिना तेन जनदुःखेन भूयसा । विषेणेवावृतः सोऽभूदुद्भ्रान्तहृदयः क्षणम् ॥ क्१२.१३ ॥ सोऽब्रवीत्किं करोम्यत्राभुजाधीने विपौरूषे । कथं नाम प्रवर्तन्ते दुर्लक्ष्येषु प्रतिक्रियाः ॥ क्१२.१४ ॥ दिनमेकं व्रजन्त्वद्य भवन्तो निजमास्पदम् । सव्रतश्चिन्तयाम्येव रक्षां वः प्रस्वक्षये ॥ क्१२.१५ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा हृष्टाः पौरमहत्तमाः । जगदुस्तं समावर्ज्य पूजाव्यञ्जनमज्ण्जलिम् ॥ क्१२.१६ ॥ देव त्वदवधानेन प्रणयाकर्णनेन च । त्वयि विन्यस्तचिन्तानां नास्माकमधुना श्रमः ॥ क्१२.१७ ॥ अनुद्धतमुदारं चत्वत्प्रसादावलोकनम् । इदमेव जनस्यास्य जीवितानीव वर्षति ॥ क्१२.१८ ॥ किं पुनः प्रियमेतत्ते पीयूषसदृशं वचः । तापापहं मृहु स्वादु किं किं न विदधाति नः ॥ क्१२.१९ ॥ कृती कृतज्ञः कारुण्यनिधिः सुलभदर्शनः । लभ्यते भाग्यभोग्येन सौजन्यसरलः प्रभु ॥ क्१२.२० ॥ पीयूषादतिपेशलः परिचयः श्राव्यं वचः पञ्चमम् आचारः शरदिन्दुवृन्दमहसोऽस्यानन्दसंदोहदः । सच्चित्ते वसतां सतां किमपरं पुष्पान्मनह्कोमलं सौजन्यं हरिचन्दनादपि परं संतापनिर्वापणम् ॥ क्१२.२१ ॥ इत्युक्त्वा प्रययुः पौरास्तं प्रणम्य प्रसादिनम् । किरन्तस्तद्गुणोदारामाशाकुसुममालिकाम् ॥ क्१२.२२ ॥ राजापि नगरे कृत्वा भूतपूजाविधिक्रमम् । शान्तिस्वस्तिकसंभारं चकार नियतव्रतः ॥ क्१२.२३ ॥ यक्षी हारीतिका नाम बालकान् पुरवासिनी । हरतीति स शुश्राव पुरदेवतयोदितम् ॥ क्१२.२४ ॥ ततः पौरजनैः सार्धं सामात्यः पृथीवीपतिः । कलन्दकनिवासाख्ये स्थितं वेणुवनाश्रमे ॥ क्१२.२५ ॥ भगवन्तं ययौ द्रष्टुं सुगतं दोषशान्तये । सर्वदुःखज्वरायासजुषामकटुकौषधम् ॥ क्१२.२६ ॥ तं दृष्ट्वा नृपतिर्दूरात्प्रणम्य प्रियदर्शनम् । उपविश्याग्रतस्तस्मै पौरदुःखं न्यवेदयत् ॥ क्१२.२७ ॥ भगवानपि विज्ञाय पौराणां संततिक्षयम् । चिन्तानिश्चञ्चलः क्षिप्रमुवाच करुणानिधिः ॥ क्१२.२८ ॥ स विसृज्य जगद्बन्धुः सनृपं पौरमण्डलम् । पात्रचीवरमादाय ययौ यक्षीनिकेतनम् ॥ क्१२.२९ ॥ तया विरहितं प्राप्य तद्गृहं भगवान् जिनः । प्रियंकराख्यं तत्पुत्रं निनायैकमदर्शनम् ॥ क्१२.३० ॥ याते भगवति क्षिप्रं यक्षी स्वगृहमागता । प्रभूतपुत्रा नापश्यत्प्रियं पुत्रं प्रियंकरम् ॥ क्१२.३१ ॥ तमीक्षमाणां विवशा हृतवत्सेव धेनुका । बभ्राम संभ्रमोद्भ्रान्ता सा जनेषु चा ॥ क्१२.३२ ॥ हा प्रियंकर हा पुत्र क्क नु पश्यामि ते मुखम् । इति प्रलापिनी तारं निःशेषाः सा ययौ दिशः ॥ क्१२.३३ ॥ सा विचित्याशु सर्वाशा निराशा पुत्रदर्शने । क्रोशन्ती पर्वतद्वीपं समुद्रवलयं ययौ ॥ क्१२.३४ ॥ मर्त्यभूमिमतिक्रम्य घोरेषु नगरेषु सा । स्वर्गोद्देशेष्व शेषेषु विमानोद्यानशालिषु ॥ क्१२.३५ ॥ श्रान्ता क्कचिन्न विश्रान्ता यक्षिणी प्रणिघातिनी । पुत्रमन्विष्य नापश्यल्लोकपालपुरेषु च ॥ क्१२.३६ ॥ कुबेरस्याथ वचसा गत्वा च सुगताश्रमम् । भगवन्तं वियोगार्ता शरण्यं शरणं ययौ ॥ क्१२.३७ ॥ तया तद्दुःखवृत्तान्तं सं निशम्य निवेदितम् । तामवोचत शोचन्तीं किंचित्स्मितसिताधरः ॥ क्१२.३८ ॥ हारीति तव पुत्राणां सन्ति पञ्चशतान्यहो । इति तेनोक्तमाकर्ण्य यक्षी दुःखक्षतावदत् ॥ क्१२.३९ ॥ पुत्रलक्षेऽपि भगवन् सह्या नैकसुतक्षतिः । पुत्रात्प्रियतरं नान्यत्किं दुःखं तत्क्षयात्परम् ॥ क्१२.४० ॥ पुत्रवानेव जानाति पुत्रस्नेहविषव्यथाम् । सहजैव सुतप्रीतिरकारणनिबन्धना ॥ क्१२.४१ ॥ * * * * * * * * । मलिनो विकलः क्षीणः कस्य नेन्दुसमः सुतः ॥ क्१२.४२ ॥ इति यक्षवधूवाक्यं श्रुत्वा वात्सल्यविह्वलम् । भूतानुकम्पी भगवान् सस्मितस्तामभाषत ॥ क्१२.४३ ॥ शोकोऽयं बह्य्पुत्राया यद्येकविरहे तव । हृते त्वयैकवत्सानां पुत्रैके कीदृशी व्यथा ॥ क्१२.४४ ॥ त्वं प्रविश्य सदा गेहं स्त्रीणां पुत्रमलक्षिताम् । अश्नासि पुत्रमातापि व्याघ्रीव मृगशावकान् ॥ क्१२.४५ ॥ येन येन स्वदेहस्य दुःखं यात्युपभोगताम् । न तत्परस्य कुर्वीत समानोऽनुभवः शुचाम् ॥ क्१२.४६ ॥ त्वं बुद्धधर्मसंघानां त्रीणि शिक्षापदानि चेत् । गृह्णासि हिंसाविमुखी तत्प्राप्नोषि प्रियं सुतम् ॥ क्१२.४७ ॥ इत्युक्ता सा भगवता प्राप्तशिक्षापदा ततः । हिंसाविरामात्तं गत्वा पुत्रं प्राप प्रियंकरम् ॥ क्१२.४८ ॥ तस्याः प्राग्जन्मवृत्तान्तं तस्याः कर्मफलान्वयम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तद्वृत्तान्तमभाषतः ॥ क्१२.४९ ॥ पुरास्मिन्नेव नगरे पौराह्केऽप्युपभोगिनः । पर्वतोद्यानमालायां विजह्रुर्नर्तनादिना ॥ क्१२.५० ॥ अथ तेन पथा कापि गोपकान्ता घनस्तनी । मथितं पण्यमादाय हरिणाक्षी समाययौ ॥ क्१२.५१ ॥ गर्भभारालसगतिः प्रत्युप्ता गजगामिनी । सा शनैरुपसर्पन्ती सस्पृहं तान् व्यलोकयत् ॥ क्१२.५२ ॥ तस्या वनमृगीमुग्धैरवदग्धा विलोकनैः । असंवृत्ता विलासार्द्रैस्तेऽपि सोत्कण्ठतां ययुः ॥ क्१२.५३ ॥ सा तैर्निमन्त्रिता तत्र मदनक्षीबतां गता । हारितं सहसा शीलं न विवेद प्रमादिनी ॥ क्१२.५४ ॥ ततस्तेषू प्रयातेषु तदा तस्या रतिश्रमात् । पपात सह धैर्येण गर्भऊ कोपादिवारुणः ॥ क्१२.५५ ॥ अत्रान्तरे समायातं तत्पुण्यैस्तेन वर्तमना । प्रत्येकबुद्धं साद्राक्षीत्कायचित्तप्रसादनम् ॥ क्१२.५६ ॥ सास्मै मथितमूल्याप्तमाम्राणां शतपञ्चकम् । दूरात्प्रणामविनता मनसैव न्यवेदत् ॥ क्१२.५७ ॥ ततः पुण्यर्द्धिमत्यस्मिन् जाता यक्षकुलेऽधुना । जातमाम्रार्पणेनास्याः पुत्राणां शतपञ्चकम् ॥ क्१२.५८ ॥ हिंसावती पापत्यागात्शीलविस्मरणात्परम् । प्रत्येकबुद्धप्रणतेः प्राप्तशिक्षापदाद्य सा ॥ क्१२.५९ ॥ इति विविधविपाकं कर्मतन्त्रं विचित्रं किमपिस कथयित्वा तत्र यक्षाङ्गनायाः । कलितकुशलसेतुः संभवाब्धौ जनानामकृत सुकृतचित्तं सर्वलोकस्य शास्ता ॥ क्१२.६० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हारीतिकादमनावदानं नाम द्वादशः पल्लवः ॥ १३. प्रतिहार्यावदानम् ॥ यः संकल्पपथा सदैव चरति प्रोज्जृम्भमाणाद्भुतं स्वप्नैर्यस्य न संगतिः परिचयो यस्मिन्नपूर्वक्रमः । वाणी मौनवती च यत्र हि नृणां यः श्रोत्रनेत्रातिथिस् तं निर्व्याजजनप्रभावविभवं मनौरमेयं नुमः ॥ क्१३.१ ॥ पुरे राजगृहाभिख्ये बिम्बिरासेण भूभुजा । पूज्यमानं जिन दृष्ट्वा स्थितं वेणुवनाश्रमे ॥ क्१३.२ ॥ मात्सर्यविषसंतप्ता मूर्खाः सर्व्ज्ञमानिनः । न सेहिरे तदुत्कर्षं प्रकाशमिव कौशिकाः ॥ क्१३.३ ॥ मलिनैः स्वविनाशाय परभागोदितैः सदा । क्रियते वासरस्पर्धा शार्वरैस्तिमिरोत्करैः ॥ क्१३.४ ॥ मस्करी संजयी वैरैरजितः ककुदस्तथा । पूरणज्ञातिपुत्राद्या मूर्खाः क्षपणकाः परे ॥ क्१३.५ ॥ ऊचुर्नृपतिमभ्येत्य मारमायाविमोहिताः । संघर्षद्वेषदोषेण धूमेनेवान्धकारिताः ॥ क्१३.६ ॥ एष सर्वज्ञतामानी वने यः श्रमणः स्थितः । ऋद्धिप्रभावो भवता तस्यास्माकं च दृश्यताम् ॥ क्१३.७ ॥ ऋद्धिप्रभावाद्यत्किंचित्जनव्यावर्जनोर्जितम् । द्र्श्यते महदाश्चर्यं प्रातिहार्यं तदुच्यते ॥ क्१३.८ ॥ शक्तिः संसदि यस्यास्ति प्रतिहार्यस्य दर्शने । अस्माकं तस्य वा राजन् पूजाः सन्तु जगत्र्त्रये ॥ क्१३.९ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा तद्दर्पविमुखो नृपः । उवाच वाञ्छा केयं वः पङ्गूनां गिरिलङ्घने ॥ क्१३.१० ॥ असमञ्जसमेवैतत्का स्पर्धाग्नेः पतङ्गकैः । नैतद्वाच्यं पुनर्वादी मया निष्कास्यते पुरात् ॥ क्१३.११ ॥ इति राज्ञा गुणज्ञेन प्रत्याख्यातोद्यमाः खलाः । प्रययुस्ते निरालम्बे लम्बमाना इवाम्बरे ॥ क्१३.१२ ॥ बिम्बिसारो नरपतिर्मूर्खतापक्षपातवान् । अन्यं व्रजामो भूपालमिति ते समचिन्तयन् ॥ क्१३.१३ ॥ अत्राण्तरे भगवति श्रावस्तीमभितः पुरीम् । प्राप्ते तेजवनारामं दिगन्तानेव ते ययुः ॥ क्१३.१४ ॥ ते प्रसेनजितं तत्र प्राप्य कोसलभूपतिम् । प्रातिहार्यकृतस्पर्धां तामेवास्मै न्यवेदयन् ॥ क्१३.१५ ॥ गुणान्तरज्ञो नृपतिस्तेषां दर्पक्षयेच्छया । ऋद्धिसंदर्शनोत्साहाद्ययौ भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्१३.१६ ॥ स समभ्येत्य विनयात्प्रणिपत्य तमब्रवीत् । भगवन् दर्पबलनं तीर्थ्यानां कर्तुमर्हसि ॥ क्१३.१७ ॥ ऋद्धिस्पर्धानुबन्धेन त्वत्प्रभावदिदृक्षया । स्वगुणश्लाघयास्माकं तैः कर्णौ बधिरीकृतौ ॥ क्१३.१८ ॥ प्रकाशय निजं तेजः सज्जनावर्जनं विभो । तीर्थ्याभिधानामखिलं प्रयातु प्रलयं तमः ॥ क्१३.१९ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा निर्विकारो महाशयः । भगवान् विरतामर्षः सहर्षस्तमभाषतः ॥ क्१३.२० ॥ राजन्नान्योपमर्दाय विवादाय मदाय वा । विवेकाभरणार्होऽयं क्रियते गुणसंग्रहः ॥ क्१३.२१ ॥ मात्सर्यमलिनैः किं तैर्विचारविगुणैर्गुणैः । ये हरन्ति परोत्कर्षं स्पर्धाबन्धप्रसारिताः ॥ क्१३.२२ ॥ गुणाच्छादनमन्यस्य स्वगुणेन करोति यः । धर्मस्तेनाप्रशस्तेन स्वयमेव निघातितः ॥ क्१३.२३ ॥ सद्गुणानां परिक्षैव परवैलक्ष्यकारिणी । उचिता न हि शुद्धानां तुलारोहविडम्बना ॥ क्१३.२४ ॥ गुणवानपि नायाति यः परेषु प्रसन्नताम् । स दीपहस्तस्तत्पात्रच्छायया मलिनीकृतः ॥ क्१३.२५ ॥ लोक त एव सर्वज्ञा विद्मः किमधिकं वयम् । पराभिमानाभिभवप्रागल्भ्यं स्वपराभवः ॥ क्१३.२६ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः प्रशमाभिमतं वचः । भृशमभ्यर्थनां राजा चकाराश्चर्यदर्शने ॥ क्१३.२७ ॥ ततः दृच्छ्राद्भगवता कृताभ्युपगमो नृपः । राजधानीं ययौ हृष्टः सप्ताहावधिसंविदा ॥ क्१३.२८ ॥ अस्मिन्नवसरे भ्राता भूमिभर्तुरसोदरः । चचारान्तःपुरोपान्ते प्रासादतलवर्त्मना ॥ क्१३.२९ ॥ सलीलं व्रजतस्तस्य कर्मवातैरिवेरिता । कुसुमस्रक्पपातांसे राजपत्नीकराच्च्युता ॥ क्१३.३० ॥ तस्य विज्ञातदोषस्य दोषं संभाव्य साक्षिभिः । पिशुनाः किंवदन्तीं तां चक्रिरे राजगामिनीम् ॥ क्१३.३१ ॥ छिद्रमल्पमपि प्राप्य क्षुद्राः सर्वापकारिणः । द्विजिह्वाः प्रविशन्त्याशु प्रभूनां शून्यमाशयम् ॥ क्१३.३२ ॥ पिशुनप्रेतिरो राजा भ्रातुरीर्ष्याविषोल्बणः । छेदमस्यादिदेशाशु पाणिपादस्य मूर्च्छितः ॥ क्१३.३३ ॥ निकृत्तपाणिचरणः कुमारः कर्मविप्लवात् । स वध्यवसुधाशायी विवेश विषमापदम् ॥ क्१३.३४ ॥ तीव्रव्यथापरिवृतं शोचद्भिर्मातृबन्धुभिः । ददृशुस्तं क्षपणकाः क्षणं नयनचालने ॥ क्१३.३५ ॥ तान् समभ्येत्य शोकार्तास्ते राजसुतबान्धवाः । जगदुस्तत्परित्राणसंलिप्ताः सर्वप्राणिनह् ॥ क्१३.३६ ॥ दोषं निगृहीतोऽयं कालनामा नृपात्मजम् । सर्वज्ञवादिनो यूयं प्रसादोऽस्य विधीयताम् ॥ क्१३.३७ ॥ इति तै प्रसरद्बाष्पैरर्थ्यमानाह्प्रलापिभिः । ते मौनिनो निष्प्रतिभा वैलक्ष्यादन्यतो ययुः ॥ क्१३.३८ ॥ अथ तेन यथायातो भिक्षुः सुगतशासनात् । आनन्दो विदधेऽङ्गानि तस्य सत्योपयाचनात् ॥ क्१३.३९ ॥ राजपुत्रस्तु संजातपाणिपादः प्रसन्नधीः । जिनं शरणमभ्येत्य तदुपस्थायकोऽभवत् ॥ क्१३.४० ॥ सप्तरत्रे व्यतीतेऽथ श्रान्तिहार्यं गृहं महत् । ऋद्धिं भगवतो द्रष्टुं महीपतिरकारयत् ॥ क्१३.४१ ॥ उपविष्टे नृपे तत्र सह क्षपणकादिभिः । कल्पवृक्षीकृता भूमिरभवत्सुगतेच्छया ॥ क्१३.४२ ॥ ततः प्राप्तेषु देवेषु द्रष्टुं भगवतः प्रभाम् । रत्नप्रदीपं भगवान् भेजे सिंहासनं महत् ॥ क्१३.४३ ॥ तेजोधातुं प्रपन्नस्य तस्य गण्डसमुद्गतैः । व्याप्तं पावकसंघातैरभूद्भुवनमण्डलम् ॥ क्१३.४४ ॥ शान्ते शनैः कमलकाननसंनिकाशे वह्नौ समस्तभुवनस्थितिभङ्गभीत्या । देहात्ततो भगवतः करुणाम्बुराशेः पूर्णामृतोर्मिविमला रुचयः प्रसस्रुः ॥ क्१३.४५ ॥ लावण्यसारमतिचन्द्रसहस्रकान्तिं तेजः प्रतानविफलीकृतसूर्यचक्रम् । तं नागनायकनिकायविलोचनानि प्रीत्या पपुः सुकृतलब्धमपूर्वहर्षम् ॥ क्१३.४६ ॥ वैदूर्यनालविपुलारुणरत्नपात्रकान्तोल्लसत्कनककेसरकर्णिकानि । अभ्युद्ययुः क्षितितलादथ तत्समीपे पद्मानि सौरभभराहृतषट्पदानि ॥ क्१३.४७ ॥ तेषूपविष्टमथ काञ्चनचारुकान्तिं स्निग्धेक्षस्णं सुगतचक्रमदृश्यतारात् । पीयूषपेशलशशिद्युतिशीतलेन यस्योदयेन सहसा सुखमाप लोकः ॥ क्१३.४८ ॥ तेषां प्रभावविभवं बह्गवान् बभार मध्येऽधिकं कनकशैल इवाचलानाम् । सुस्कन्धबन्धुरघनद्युतिसंनिवेशः प्रांशुः सुरक्षितिरुहामिव पारिजातः ॥ क्१३.४९ ॥ स्वर्गाङ्गनाकरकुशेशयकीर्यमाणैरम्लानमाल्यवलयैः कलितोत्तमाङ्गाः । तस्याननाम्बुजविलोकननिर्निमेषे मर्त्या अपि क्षणमवापुरमर्त्यभावम् ॥ क्१३.५० ॥ व्योमाङ्गणेषु सुरदुन्दुभिशङ्खतूर्यघोषावृतः कुसुमवर्षमहाट्टहासः । गन्धर्वकिन्नरमुनीश्वरचारणानां स्फीटश्चचार भगवत्स्तुतिवादनादः ॥ क्१३.५१ ॥ तत्रारुणाधरदलाद्दशनांशुशुभ्राद्व्याकीर्णकेशरकुलाद्दशनारविन्दात् । सत्सौरभं भगवतः स्वरसंनिवृत्तं धन्याः पपुर्मधुरवाङ्भधु पुण्यसूतम् ॥ क्१३.५२ ॥ पापं विमुञ्चत निषिञ्चत पुण्यबीजं वैरं परित्यजत साम्यसुखं भजध्वम् । ज्ञानामृतं पिबतं मृत्युविषापहारि नेयं तनुः कुशलकर्मसखी चिराय ॥ क्१३.५३ ॥ लक्ष्मीश्चला तरुणता च जरानुयाता कायोऽप्यपायनिचयस्य निवास एव । प्राणाः शरीरककुटिषु मुहूर्तपान्था नित्योदये कुरुत धर्ममये प्रयत्नम् ॥ क्१३.५४ ॥ इत्यादिभिर्भगवतः प्रविभक्तदीप्तज्ञानैर्विवेकविमलैः कुशलोपदेशैः । वज्रैरिवाशु दलनं प्रययौ जनानां सत्कायदृष्टिसमविंशतिशृङ्गशैलः ॥ क्१३.५५ ॥ ऋद्धिप्रभां भगवतः प्रविभाव्य तीर्थ्या मन्त्रहता विषधरा इव भग्नदर्पाः । दीपा इवार्ककिरणप्रतिभाभिभूताश्चित्रार्पिता इव ययुश्चिरनिश्चलत्वम् ॥ क्१३.५६ ॥ अत्रान्तरे भगवतः सततं विपक्षः सर्वात्मना क्षपणको नवधर्मयक्षः । क्षिप्तश्रवान् स वृतवर्षवरैश्चकार विद्रव्य रन्ध्रशरणान् भुवि वज्रपाणिः ॥ क्१३.५७ ॥ अद्दिश्य तानथ कृपार्द्रभयाशरण्यः सर्वोपदेशविषयान् भगवान् बभाषे । भूभृद्वनाबनिमणिर्विवरादि सर्वं तेने भयेषु शरणं किल कातराणाम् ॥ क्१३.५८ ॥ बुद्धिं प्रबोध मम धाम्बि निधाय बुद्धिं धर्मं ससंघमपि ये शरणं प्रपन्नाः । तेषा जगत्क्षयभयेष्वपि निर्भयाणां नैवान्यतः शरणदैन्यपरिग्रहोऽस्ति ॥ क्१३.५९ ॥ दुर्वारे परलोकतीव्रतिमिरे धर्मः प्रवृद्धोऽशुमान् दानं दुःसहपापतापविपदामभ्युद्गमे वारिदः । प्रज्ञा मोहमहाप्रपातविषमश्वभ्रे करालम्बनं दैन्याक्रान्तमहीनमेव शरणं सर्वत्र पुण्यं नृणाम् ॥ क्१३.६० ॥ इति तिमिरवृताक्ष्णां चक्षुरुन्मीलनार्हं दशनमणिमरीचिव्यज्यमानप्रकाशम् । सदसि सुगतचन्द्रः शुद्धधर्मोपदेशं स्थिरपदमिव कृत्वा काननं स्वं जगाम ॥ क्१३.६१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां प्रातिहार्यावदानं नाम त्रयोदशः पल्लवः ॥ १४. देवावतारवदानम् । जयति महतां प्रभावः पश्चादग्रे च वर्तमानो यः । जनकुशलकर्मसरणिः प्रकाशरत्नदीपो वः ॥ क्१४.१ ॥ पुरा सुरपुरे पाण्डुकम्बलाख्ये शिलातले । समीपे पारिजातस्य कोविदारस्य सुप्रभे ॥ क्१४.२ ॥ कृत्वा त्रिदशसंघानां भगवान् धर्मदेशनाम् । अनुग्रहाय मर्त्यानां जम्बूद्वीपमवातरत् ॥ क्१४.३ ॥ अमरैरनुयातस्य तस्यावतरतो भुवम् । विमानकाननाकीर्णं बभूव भुवनाङ्गणम् ॥ क्१४.४ ॥ तस्य दन्तांशुसंतानैरुपदेशमिवाचितम् । जग्राह चन्द्ररुचिरं चामरं चतुराननः ॥ क्१४.५ ॥ छत्रं शतशलाकाङ्कमनङ्कं रङ्कुपाण्डुरम् । प्रसादमिव साकारमाददेऽस्य पुरंदरः ॥ क्१४.६ ॥ संकाश्यनगरोपान्ते काननोदुम्बरान्तिके । अवतीर्णं सुकृतिनः सानन्दास्तं ववन्दिरे ॥ क्१४.७ ॥ तस्मिन्नुत्पलवर्णाख्या भिक्षुकी जनसंगमे । अलब्धावसरा द्रष्टुं नृपरूपमुपाददे ॥ क्१४.८ ॥ प्रदीप्तरत्नमुकुटं गण्डताण्डविकुण्डलम् । दृष्ट्वैवास्य नवं रूपं जहासोष्णीषपल्लवः ॥ क्१४.९ ॥ सा चिन्तयन्ती को वायं जनैर्निर्विवरः पुरः । अन्तरं नृपरूपं मे दृष्ट्वा दास्यति सादरः ॥ क्१४.१० ॥ अत्प्ऽन्यथा तु भगवत्प्रणतिर्मम दुर्लभा । न गुणं गौरवस्थानमैश्वर्यप्रणयी जनः ॥ क्१४.११ ॥ अहो तृणतृलालोलैर्निःसारविरसैर्धनैः । ह्रियते वासनाभ्यासान्निर्विचारतया जनः ॥ क्१४.१२ ॥ दत्तान्तरा सा सहसा जनेन नृपगौरवात् । लोलहारं भगवतः प्रणाममकारोत्पुरः ॥ क्१४.१३ ॥ अस्मिन्नवसरे भिक्षुरुदयी नाम संसदि । तां विलोक्य तथारूपामवदत्सस्मिताननः ॥ क्१४.१४ ॥ इयमुत्पलवर्णाख्या भिक्षुकी नृपरूपिणी । ऋद्ध्या भगवतः पादौ वन्दते जनवन्दिता ॥ क्१४.१५ ॥ उत्पलामोदवर्णाभुआं विज्ञातेयं मया पुरा । इत्युक्त्वा विरते तस्मिन् भगवानप्यभाषत ॥ क्१४.१६ ॥ अयुक्तमेव भिक्षुक्या दर्पदृद्धिप्रकाशनम् । करोति प्रशमग्लानिमभिमानेन च ज्वरः ॥ क्१४.१७ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् कृत्वा तां तां शुभ्रोपदेशनाम् । विसृज्य देवान् प्रययौ स्वपदं सह भिक्षुभिः ॥ क्१४.१८ ॥ तत्रोपविष्टः पृष्टस्तैः प्रणतैर्भिक्षुकीकथाम् । प्राग्जन्मकर्मसंबद्धां सर्वज्ञस्तानभाषत ॥ क्१४.१९ ॥ वाराणस्यामभूत्पूर्वंसार्थवाहो महाधनः । पत्नी धनवती नाम तस्य प्राणसमाभवत् ॥ क्१४.२० ॥ पाणिपल्लविनी तन्वीयओवनोद्यानमञ्जरी । फलपुष्पवती काले सा तस्माद्गर्भमादधे ॥ क्१४.२१ ॥ अत्रान्तरे जलनिधिद्वीपानुगमनोद्यतम् । प्रत्यासन्नवियोगार्ता सा वल्लभमभाषत ॥ क्१४.२२ ॥ कियती धनसंपत्तिर्वृद्धिमद्यापि नीयते । यत्कृते घ्प्रगम्भीरस्तीर्यते मकराकरः ॥ क्१४.२३ ॥ बह्वपायं धनादानं निरपाया गुणार्जनम् । स्वदेशात्परदेशं हि गच्छन्ति द्रविणार्थिनह् ॥ क्१४.२४ ॥ केचिद्दुःखान्निवर्तन्ते दूरं गत्वापि निष्फलाः । निश्चला धनिनश्चान्ये कर्मणामेष निश्चयः ॥ क्१४.२५ ॥ इति प्रियावचः श्रुत्वा सार्थवाहस्ततोऽभ्यधात् । मुग्धे संभावनापात्रो भवत्येवं धनोद्यतः ॥ क्१४.२६ ॥ धनार्जनविहीनानां पुङ्गुवन्मूलभक्षणात् । अद्य श्वो वा सुखस्थानां भोगैः सह परिक्षयः ॥ क्१४.२७ ॥ स्वगृहेऽपि दरिद्राणां जनह्क्रकचनिष्ठुरः । धनिनां परलोकोऽपि प्रेमस्निग्धजनं भुवः ॥ क्१४.२८ ॥ क्षीणमप्युद्यतं वृद्ध्यै न वेणुं बन्धते जनः । न तु स पूर्णतां याति प्रत्यासन्नपरिक्षयः ॥ क्१४.२९ ॥ मूर्खोऽपि विदुषां वन्द्यः स्त्रीणां वृद्धोऽपि वल्लभः । क्लिबोऽपि सेव्यः शूराणामासन्नाभ्युदयो जनः ॥ क्१४.३० ॥ केनान्यकरणं भुक्त्वा पीत्वा काव्यामृतानि वा । क्षणं विचक्षणेनापि क्षुप्तिपासे विवर्जिते ॥ क्१४.३१ ॥ यस्यार्थः स गुणोन्नतैः कृतनुतिः कं वा न धत्ते गुणं दारिद्य्रोदयदोषदूषितरुचां निर्माल्यतुल्या गुणाः । वित्तेनैव गुणा गुणी न तु धनी धन्यो धनी नो गुणी कायाद्दुष्कृतसंनिपातशमनादायुर्गुणानां धनम् ॥ क्१४.३२ ॥ इति प्राणाधिकार्थस्य पत्युराकर्ण्य सा वचः । साञ्जनाश्रुकणोत्कीर्णा लतेवाभृतषट्पदा ॥ क्१४.३३ ॥ अथ प्रवहणं भेजे सार्थनाथस्तया सह । तीव्रतृष्णागृहीतानां हस्तपात्रं महोदधिः ॥ क्१४.३४ ॥ तस्य जायासखस्यासौ कर्मवातानुवर्तिनः । अभज्यत प्रवहणं समनोरथजीवितम् ॥ क्१४.३५ ॥ ततः फलकमासाद्य भागशेषाच्च कर्मणः । कशेरुद्वीपमासाद्य तत्पतिर्विपदं गतः ॥ क्१४.३६ ॥ अनाथां तत्र शोचन्तीं विहङ्गः पुरुषाकृतिः । तामाप पाददीर्णाशां सुवर्णकुलसंभवः ॥ क्१४.३७ ॥ स कान्तां सुमुखो नाम तामुवाच रुचाकृतः । समाश्वसिहि लोलाक्षि निर्भयोऽयं तवाश्रयः ॥ क्१४.३८ ॥ दिव्येयं सुभगा भूमिर्वयं त्वत्प्रणयैषणः । पुण्यायातासि कल्याणि घोरोऽयं मकराकरः ॥ क्१४.३९ ॥ इत्युक्त्वा तेन शनकैर्नीता रत्नालयं गृहम् । संपूर्णगर्भा तनयं चारुरूपमसूत सा ॥ क्१४.४० ॥ वर्धमाने शिशौ तस्मिन् सा शनैः प्रियवादिना । मुग्धा तेन विदग्धेन संभोगाभिमुखीकृता ॥ क्१४.४१ ॥ सरलत्वान्मृदुत्वाच्च समीपप्रणयी जनः । स्वयमालिङ्ग्यते स्त्रीभिर्लताभिरिव पादपः ॥ क्१४.४२ ॥ दिव्योद्यानेषु सा तेन रममाणां घनस्तनी । कुमारं रुचिराकारं सुषुवे सदृशं पितुः ॥ क्१४.४३ ॥ तस्मिन् पद्ममुखाभिख्ये यौवनालंकृताकृतौ । सुमुखः पक्षिणां राजा काले लोकान्तरं ययौ ॥ क्१४.४४ ॥ ततः पद्ममुखः श्रीमानाससाद पदं पितुः । गुणिनामविवादेन स्वाधीनाः कुलसंपदः ॥ क्१४.४५ ॥ प्राप्तैश्वर्यं तमवदद्विजने जननी सुतम् । तत्प्रभावस्य संभाव्य सर्वत्र प्रभविष्णुताम् ॥ क्१४.४६ ॥ पुत्र प्राप्ता त्वया लक्ष्मीरियं निजकुलोचिता । अयं तु सार्थवाहान्मे जातः पुत्रो निरंशकः ॥ क्१४.४७ ॥ वाराणस्यामयं राजा शशक्त्या क्रियतां त्वया । प्रीतीसंवादसास्वादः स्वदेशे सेव संपदः ॥ क्१४.४८ ॥ इति मातुर्गिरा पक्षी पक्षपातेन भूयसा । स्कन्धे भ्रातरमारोप्य व्योम्ना वाराणसीं ययौ ॥ क्१४.४९ ॥ तत्र सिंहासनासीनं ब्रह्मदत्तं महीपतिम् । संजघानैकदैनं स वज्रग्रनखरैः खरैः ॥ क्१४.५० ॥ अभिषिच्याग्रजं पूर्णं तस्मिन्नेव नृपासने । अमात्यान् सोऽवदद्भीतान् समग्रानग्रविक्रमः ॥ क्१४.५१ ॥ यस्य राज्ञोऽभिषिक्तस्य मया यः प्रचलीकरः (?) । सोऽप्यतीतः प्रभो भक्त्या तमेवानुगमिष्यति ॥ क्१४.५२ ॥ इत्युक्त्वा प्रवरामात्यान् स्वैरं विहगपुण्गवः । ययौ भ्रातरमामन्त्र्य पुनर्देशनसंविदा ॥ क्१४.५३ ॥ स एव ब्रह्मदत्तोऽयमिति मन्त्रित मन्त्रिणाम् (?) । स नृपः ख्यातिमायातः स्वजनेषु परेषु च ॥ क्१४.५४ ॥ अत्रान्तरे समानीता सगर्भा हस्तिनी वनात् । न मुमोचार्धनिर्यातगर्भं रुद्धमिवान्तरे ॥ क्१४.५५ ॥ साध्वीकराग्रसंस्पर्शादियं गर्भं विमुञ्चति । इति मौहूर्तिकादिष्टं राज्ञे मन्त्री न्यवेदयत् ॥ क्१४.५६ ॥ शासनादथ भूभर्तुः स्पृष्ट्वा हस्तेन हस्तिनीम् । अन्तः पुराङ्गनाश्चक्रुस्तत्र सत्योपयावनम् ॥ क्१४.५७ ॥ तासां सत्यगिरा गर्भं नात्यजत्करिणी यदा । तदा विलक्ष्यः सर्वोऽभूत्भूपस्यान्तःपुरे जनः ॥ क्१४.५८ ॥ अथ गोपाङ्गनाभ्येत्य शीलसत्योपयाचनम् । कृत्वा पस्पर्श करिणीं येनासौ गर्भमत्यजत् ॥ क्१४.५९ ॥ कृत्वा निजजायानां ज्ञात्वा शीलदरिद्रताम् । मेने गोपां मनःस्वेव तां जगत्र्त्रितये सतीम् ॥ क्१४.६० ॥ स सतीजातिलोभेन सोशुम्बां नाम तत्सुताम् । परिणीयानिनायाग्रे देवीशब्दस्य पात्रताम् ॥ क्१४.६१ ॥ तस्याः संचिन्त्य लावण्यं चपलत्वं च योषिताम् । स सर्वगामीनीं निद्रामपि तत्याज शङ्कितः ॥ क्१४.६२ ॥ अस्मिन्नवसरे द्रुष्टुं भ्रातरं विहगाधियः । ययौ पद्ममुखस्तत्र स्नेहादतिशयोत्सुखः ॥ क्१४.६३ ॥ भूपालोऽपि तमालिङ्ग्य प्रीत्या विहितसत्कृतिः । विजने स्वकथामस्मै निवेद्य पुनरब्रवीत् ॥ क्१४.६४ ॥ शीलसत्यतुलारोहात्दृष्टदोषेण योषिताम् । ममान्तःपुरवैमुख्यात्विवाहोऽभिनवः कृतः ॥ क्१४.६५ ॥ रूपयौवनगामिन्म्यां तस्यामपि न मे धृतिः । एकत्र दृष्टदोषाणां सर्वत्राशङ्कते मनः ॥ क्१४.६६ ॥ तस्मात्तव पुरे भ्रातर्विमानुष्ये निधीयताम् । शीलशन्कां परित्यज्य भवामि विगतज्वरः ॥ क्१४.६७ ॥ तस्मात्प्रतिनिशं पक्षी शासनात्तव मद्गृहम् । प्रापयिष्यति तां स्वैरमित्ययं मे मनोरथः ॥ क्१४.६८ ॥ इति भ्रातुर्वचः श्रुत्वा तमुवाच विहङ्गमः । ईर्ष्याशङ्काकलङ्केन राजन्मिथ्यैव मा कृथाः ॥ क्१४.६९ ॥ न नाम रमते रम्ये नास्वादं वेत्ति भोजने । न पश्यति न निद्राति नित्यमीर्ष्यावशातुरः ॥ क्१४.७० ॥ क्लीबः कामी सुखी विद्वान् धनी नम्रः प्रभुः क्षमी । अर्थी मान्यः खलः स्निग्धः स्त्री सतीति कथैव का ॥ क्१४.७१ ॥ सरलत्वेऽपि कुटिलाः स्थायिन्योऽप्यतिचञ्चलाः । कुलीना अपुइ पार्श्वस्थमालिङ्गन्त्यबला लताः ॥ क्१४.७२ ॥ दृष्टिर्लोलाधरो रागी भ्रूर्वाक्रा कठिनौ स्तनौ । दृश्यते नैव निर्दोषः स्त्रीणामवयवेष्वपि ॥ क्१४.७३ ॥ भुज्यन्ते कुशलैः श्यामा भ्रमद्भ्रमरविभ्रमैः । मूलान्वेषी सरोजिन्याः पङ्केनैवावलिप्यत ॥ क्१४.७४ ॥ नैकस्मिन् विस्मयभुवां सस्मितानां नियन्त्रिते । शुचिशीलविरामाणां रामाणां रमणे मतिः ॥ क्१४.७५ ॥ तथापि मत्पुरोद्याने निर्जने सा निधीयताम् ॥ क्१४.७६ ॥ इत्युक्तः पक्षिणा भ्राता नृपतिर्विससर्ज ताम् । कान्तां कशेरुकद्वीपे तं च सत्कृत्य सादरः ॥ क्१४.७७ ॥ सापि प्रतिनिशं व्योम्नः खगारूढा समाययौ । दिव्यगन्धमयीं मालामादाय द्वीपसंभवाम् ॥ क्१४.७८ ॥ पारिजातान्वयतरोस्तानि पुष्पाण्यवाप सा । ख्यातानि तिमिराणीव भ्रमद्भृङ्गान्धकारतः ॥ क्१४.७९ ॥ अथ वाराणसीवासी कदाचिन्मानवाभुधः । प्रययौ समिधाहारी द्विजन्मा काननं युवा ॥ क्१४.८० ॥ तत्र किन्नरकामिन्या स दृष्टः स्पष्टमन्मथः । यस्य संदर्शनेनैव साभवद्विस्मृतस्मृतिः ॥ क्१४.८१ ॥ असौ नवाभिलाषेण जनकेनेव सार्पिता । कान्ता कान्तिमयी नाम विजहार गुहागृहे ॥ क्१४.८२ ॥ तत्राभरणरत्नाशुः प्रतीततिमिरोत्करे । रममाणा चिरं तेन काले पुत्रमवाप सा ॥ क्१४.८३ ॥ बलवान्मरुदुद्भवः स बाल्येऽपि यदा शिशुः । तदा माता तस्य संज्ञां शीघ्रग इत्यसाधयत् ॥ क्१४.८४ ॥ सापि निवाघ्नसंभोगा सुखातृप्ता गुहान्तरे । प्रियं धॄत्वा सदा याति पिधाय शिलया गृहम् ॥ क्१४.८५ ॥ कदाचिदथ वृत्तान्तं निजपित्रा निवेदितम् । आकर्ण्य शीघ्रगश्चिन्ताविस्मयाकुलितोऽवदत् ॥ क्१४.८६ ॥ शिलानिबद्धद्वारेऽस्मिन्नन्धस्यैव गॄहान्तरे । अहो स्नेहोऽप्ययं तात तव बन्धनतां गतः ॥ क्१४.८७ ॥ एहि वाराणसीमेव गच्छावस्ते निजास्पदम् । विओउलामप्ययत्नेन शिलामुत्सारयाम्यहम् ॥ क्१४.८८ ॥ स्वदेशविरहक्लेशं द्य्ःशं सहसे कथम् । त्यक्तुं न शक्यते कौश्चिद्देशो देह इव स्वकः ॥ क्१४.८९ ॥ भारं द्रविणसंभारं वेत्ति ग्रन्थिगुणागुणः । भोगं निरुपभोगं च स्वदेशविरही जनः ॥ क्१४.९० ॥ इत्युक्त्वा स गुहागोहादुत्पाट्य विपुलां शिलाम् । कृताभ्युपगमेनाशु जनकेन ययौ सह ॥ क्१४.९१ ॥ प्रयातयोस्ततस्तूर्णं समभ्येत्याथ किन्नरी । शून्यं दृष्ट्वा गुहागेहं निर्वेदादित्यविन्तयत् ॥ क्१४.९२ ॥ अहो मे विस्मृतस्नेहः स गतः क्कापि दुर्जनः । द्विजिह्वानां भुजंगानां कौटिल्यं वा किमद्भुतम् ॥ क्१४.९३ ॥ न रमन्ते पलायन्ते पर्यन्ते सुखरागिणः । चिरस्था अपि निःस्नेहाः शुका इव द्विजातयः ॥ क्१४.९४ ॥ इति संचिन्त्य सा पत्युर्निकारात्प्रीतिमत्यजत् । पुष्पोपमानि प्रेमाणि न सहन्ते कदर्थनाम् ॥ क्१४.९५ ॥ विद्यागुणेन केनासौ पुत्रो मे भुवि जाईवति । इति ध्यात्वा सखीहस्ते तस्मै वीणां दिदेश सा ॥ क्१४.९६ ॥ संभोगसुखपण्यैव प्रीतिः पतिषु योषिताम् । अपर्युषितवात्सल्या पुत्रप्रीतिस्तु निश्चला ॥ क्१४.९७ ॥ जवेन व्रजतोस्तूर्णं तयोर्दौर्जन्यलज्जया । शीग्रगाय ददौ वीणां तत्सखी वेगगामिनी ॥ क्१४.९८ ॥ आद्या तन्त्रिरियं नास्याः स्प्रष्टव्या विघ्नकारिणी । इत्याभाष्य तया दत्तां वीणां प्राप्य जगाम सः ॥ क्१४.९९ ॥ ततः स्वदेशे जनकं स्वगृहे विनिवेश्य सः । वीणाप्रवीणः सर्वत्र लाभपूजामवाप्तवान् ॥ क्१४.१०० ॥ ततः कदाविद्वाणिजा अम्बुधिद्वीपगामिना । आरोपितः प्रवहणं दिव्यवीणानुरागिणा ॥ क्१४.१०१ ॥ वीणामूर्च्छनया तस्य श्रोत्रपीयूषधारया । क्षणे क्षणे समुद्रोऽपि निस्तरङ्ग इवाभवत् ॥ क्१४.१०२ ॥ अथाद्यतन्त्रिसंस्पर्शादुत्पन्नोपप्लवोप्लुते । भग्ने प्रवहणे सर्ववणिजामभवत्क्षयः ॥ क्१४.१०३ ॥ ततो बलाहकावाप्त्या पवनप्रेतितः क्षणात् । कशेरुद्वीपमासेदे कर्मशेषेण शीघ्रगः ॥ क्१४.१०४ ॥ तत्राब्धिकूलसंलीनं दिव्योद्यानं प्रविश्य सः । श्यामां ददर्श सोशुम्बां मूर्धन्यस्तबकस्तनाम् ॥ क्१४.१०५ ॥ ग्रन्धन्तीं तिमिराख्यानां पुष्पाणामुज्ज्वलस्रजम् । निबन्धनं तनुगुणैः कुर्वाणामप्यचेतसाम् ॥ क्१४.१०६ ॥ सापि तं रुचिराकारं दृष्ट्वा विस्मयमाययौ । धीरं शैशवतारुण्यसंधिमध्यस्थतां गतम् ॥ क्१४.१०७ ॥ मारमारुतसंचालसकम्पकरपल्लवा । सा शीर्णशीलकुसुमा लतेव प्रणनाम तम् ॥ क्१४.१०८ ॥ चिरारूढेव सहसा प्रीतिः प्रौढा तयोरभूत् । प्राग्जन्मस्नेहसंलीनं न मुञ्चति मनो मनः ॥ क्१४.१०९ ॥ रममाणां दिवा तेन निशायां च महीभुजा । मेने वामाचरिततां तां प्रियो गूढकामुकः ॥ क्१४.११० ॥ तेन वाराणसीं गन्तुं ज्ञात्वा वृत्तं समर्थिता । तन्निनाय खगारूढा तद्गिरा मीलितेक्षणम् ॥ क्१४.१११ ॥ वारितोऽपि तदा व्योम्नि नयनोन्मीलने तया । सोऽबह्वत्सहसैवान्धश्चापलाद्विवृतेक्षणः ॥ क्१४.११२ ॥ सा तमन्तःपुरोद्याने निधाय भयकातरा । विवेश शोकसंतप्ता शय्यावेश्म महीपतेः ॥ क्१४.११३ ॥ दूयमानेन मनसा रजनीमतिवाह्य ताम् । प्रातर्न गन्तुं न स्थातुं चिन्ताक्रान्ता शशाक सा ॥ क्१४.११४ ॥ अत्रान्तरे समुद्भूतश्च्युतसौरभनिर्भरः । मधुमासो विलासानां यौवनं पुष्पधन्वनः ॥ क्१४.११५ ॥ कोकिलालिकुलैः कालः कालः कालो वियोगिनाम् । शीर्णशोकनवाशोकदुःसहः प्रतिदृष्यते ॥ क्१४.११६ ॥ राजाप्यविरतौत्सुक्यादुद्यानं गन्तुमुद्यतः । दिनमेकं न तत्याज सोशुम्बां काममोहितः ॥ क्१४.११७ ॥ स तयासह रागस्य मदस्य मदनस्य च । संसारमिव विश्रान्तिपदपुष्पवनं ययौ ॥ क्१४.११८ ॥ तत्र बालानिलालोललतावैलक्ष्यकारिणीम् । पश्यन् प्रमोदमासेदे यदितामेव भूपतिः ॥ क्१४.११९ ॥ अन्यरागविषाक्रान्ता साप्यभून्मलिनस्मृतिः । सुखमप्यसुखं वेत्ति चिन्ताशल्याकुलं मनः ॥ क्१४.१२० ॥ अन्तर्गतभुजंगाभिः स्त्रीभिरत्यन्तरागिणः । कण्ठे कृताभिर्नृत्यन्ति मालाभिरिव मोहिताः ॥ क्१४.१२१ ॥ तत्रैकान्तलताकुञ्जनिकुञ्जनिहितस्थितिः । अन्धः सौरभमाघ्राय सोशुम्बातिमिरस्रजः ॥ क्१४.१२२ ॥ सहसैव विकारेण रागाद्विस्मृतसंवृतिः । अगायन्मदनक्षीबा गणयन्ति बह्यं कुतः ॥ क्१४.१२३ ॥ तनुपवनविलासैः कीर्यमाणः प्रियायाः समदबदनपद्मामोदसंभारसारः । तिमिरकुसुमगन्धः सोऽयमायाति दूरात् भ्रमरसरणिवीणाविभ्रमारावरम्यः ॥ क्१४.१२४ ॥ श्रुत्वा हृदयसंवादगीतं तत्तस्य भूपतिः । उद्यानविचयं कृत्वा तं ददर्श लतान्तरे ॥ क्१४.१२५ ॥ गाढरोचमदक्षीबं स तं पप्रच्छ शङ्कितः । अपि जानसि सोशुम्बां तस्य वा लक्षणं तनोः ॥ क्१४.१२६ ॥ सोऽब्रवीत्किं न जानामि सोशुम्बां बिम्बपाटलाम् । उपविष्टोऽधरे यस्या रागराज्ये मनोभवः ॥ क्१४.१२७ ॥ न्यस्तं स्मरेणेव तदूरूमूले लेखामयं स्वस्तिकमस्ति कान्तम् । आवर्तशोभा स्तनमण्डले वा लावण्यकल्लोलनिभास्ति तस्याः ॥ क्१४.१२८ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिः सद्यः संतापशोषितम् । मुमोच रागकुसुमं निर्माल्यमिन्व चेतसः ॥ क्१४.१२९ ॥ सोऽब्रवीन्नास्ति नारीणां शीलरक्षा शतैरति । खपुष्पमालेव सती सर्वथा नैव जायते ॥ क्१४.१३० ॥ इत्युक्त्वान्धेन तां राजा सह श्मशानकाननम् । गर्दभारोपितां तूर्णं तत्याज नगराद्बहिः ॥ क्१४.१३१ ॥ सा तेन सह निर्लज्जा व्रजन्ती दिनसंक्षये । अटव्यां चौरपतिना प्राप्तैव सह संपदा ॥ क्१४.१३२ ॥ जनैरभिद्रुते तस्मिन् सहसा चौरमण्डले । निरपराश एवान्धश्चौरभ्रान्त्या निपातितः ॥ क्१४.१३३ ॥ चौरोऽपि निशां भुक्त्वा सोशुम्बां क्षस्णसंगतः । गृहीत्वाभरणान्यस्या जगामोत्तीर्य निम्नगाम् ॥ क्१४.१३४ ॥ कारण्डवायाह्सरितस्तस्यास्तीरे निरम्बरा । शुशोव साञ्जनैरश्रुजालैः सा मलिनस्तनी ॥ क्१४.१३५ ॥ तस्मिन् क्षणे मुखासक्तं मांसमुत्सृज्य जम्बुके । याते जलोत्प्लुतं मत्स्यं तज्जहारं विहङ्गमः ॥ क्१४.१३६ ॥ मत्स्ये निमग्ने सहसा खगेन पिशिते हृते । स बभूवोभयभ्रंशाच्चिन्तानिश्चललोचनः ॥ क्१४.१३७ ॥ तस्यास्तं वीक्ष्यं दुःखेऽपि मुखे स्मितमदॄश्यत । हासः परस्य स्खलिते दुःस्थस्याप्युपजायते ॥ क्१४.१३८ ॥ स तां वैलक्ष्यकुपितः प्रोवाचानुचितस्मिताम् । अहो हससि मां लोके हास्यायतनतां गताम् ॥ क्१४.१३९ ॥ नृपं त्यक्त्वागता ह्यन्धम्त्यक्तवान्धं चौरमाश्रिता । तवाहमुभयभ्रष्टः त्रिभ्रष्टायाः स्मितास्पदम् ॥ क्१४.१४० ॥ आस्तां वः परिहासोऽयं तं युक्त्याहं करोमि ते । खलास्ते विषमस्थानां ये बिडम्बनपण्डिताः ॥ क्१४.१४१ ॥ इत्युक्त्वा नगरीं गत्वा स नृपाय न्यवेदयत् । सोशुम्बा ते नदीतीरे तपोयुक्तेति मन्मतिः ॥ क्१४.१४२ ॥ अथ निनाय तां राजा वितीर्याभरणाम्बरम् । दोषमाच्छादयत्येव रागद्वेषः शरीरिणाम् ॥ क्१४.१४३ ॥ सैवाद्योत्पलवर्णेयमुदायी शीघ्रगोऽप्यसौ । प्राग्जन्मान्तरपुण्येन भिक्ष्ःुव्रतमुपागतौ ॥ क्१४.१४४ ॥ अभवदतिरसार्द्रं मानास्ं रागयोगे यदु मदनविधेयं रागयुक्तं यदस्याः । विरतशमविरारा तेन तस्मिन्मुहूत्रे कृतनरपतिरूपानन्दिनं मां ववन्दे ॥ क्१४.१४५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां देवावतारावदानं नाम चतुर्दशः पल्लवः ॥ १५. शिलानिक्षेपावदानम् । बलभतुलधैर्यवीर्यं साश्चर्यं भवति सप्रभावाणाम् । महदाश्रययोगाद्यस्मै सर्वं महिमत्वमायाति ॥ क्१५.१ ॥ पुरा कुशीपुरीं रम्यां मल्लानां बलशालिनाम् । स्वेच्छाविहारी भगावान् प्रतस्थे सुगतः स्वयम् ॥ क्१५.२ ॥ ते तदागमनं श्रुत्वा कल्याणं कुशलैषिणः । वर्त्मसंशोधनं चक्रुरुपचारपदोद्यताः ॥ क्१५.३ ॥ देशं भूषयतां तेषां संसिक्तं चन्दनोदकैः । तृणकण्टकपाषाणसर्करारेणुवर्जितम् ॥ क्१५.४ ॥ मध्ये समाययौ भूमिनिमग्ना महती शिला । अवसन्ना विसन्ना च वधूर्विन्ध्यगिरेरिव ॥ क्१५.५ ॥ तामुत्पाटयतां तेषां कुद्दालभुजरज्जुभिः । मासो जगाम न त्वस्याः सहस्रांशेऽप्यभूत क्षतिः ॥ क्१५.६ ॥ अथ सम्सारसंतापप्रशमामृतदीधितिः । आययौ भगवान् सर्वमानसोल्लासबान्धवः ॥ क्१५.७ ॥ घनान्धकारविरतिव्यक्तसत्फलदर्शनः । प्रसादसंविभक्ताशः प्रकाश इव शारदः ॥ क्१५.८ ॥ स तान् दृष्ट्वा परिश्रान्तान् विफलक्लेशपिडाईतान् । श्रुत्वा च तद्व्यवसितं तानूचे प्रणताननान् ॥ क्१५.९ ॥ अहो क्लेशफलारम्भः प्रयासव्यवसायिनाम् । संसारकर्मणीवास्मिन् व्यापारे वः समुद्यमः ॥ क्१५.१० ॥ प्रारम्भे विषमक्लेशं क्रियमाणं ससंशयम् । सिद्धमप्यनुपादेयं न प्राज्ञाः कर्म कुर्वते ॥ क्१५.११ ॥ इत्युक्त्वा चरणाङ्गुष्ठघट्टितां वामपाणिना । विन्यस्य दक्षिणे पाणौ भगवान् विपुलां शिलाम् ॥ क्१५.१२ ॥ विसृज्य ब्रहम्लोकान्तमपर्यन्तपराक्रमः । चचाराश्चर्यचर्यायां दूतमिव जगत्त्रये ॥ क्१५.१३ ॥ क्षिप्तायां सहसा तस्यां तेनात्यद्भुतकारिणा । उदभूद्गनोद्भूत इव व्याप्तजनः स्वनः ॥ क्१५.१४ ॥ अनित्यः सर्वसंस्कार इत्यभ्रान्तविधायिनः । सर्वधर्मा निरात्मानः शान्तनिर्वाणमेव तत् ॥ क्१५.१५ ॥ इति स्फुटोदिते शब्दे शिला भगवतः करे । गिरीन्द्रशीर्षकाकारा स्थिता पुनरदृश्यत ॥ क्१५.१६ ॥ क्षणेन सा भगवता क्षिप्ता वदनमारुतैः । कृता विसारिणी दिक्षु परमाणुपरंपरा ॥ क्१५.१७ ॥ पुनरेकीकृतामेव भगवान् परमाणुभिः । शिलामन्यत्र निदधे विस्मयं च जगत्त्रये ॥ क्१५.१८ ॥ आश्चर्यनिश्चलदृशस्ततो मल्ला बलिर्जितम् । वीर्यं भगवतो वीक्ष्य प्रणतास्तं बभाषिरे ॥ क्१५.१९ ॥ अहो महाप्रभावोऽयं बलवीर्योदयस्तव । निश्चयाधिगमे यस्य न प्रगल्भाः सुरा अपि ॥ क्१५.२० ॥ अनुग्रहप्रवृत्तेन बलेन गुरुणा तव । अधोगतिनिमग्नेयं जनतेव धृता शिला ॥ क्१५.२१ ॥ वीर्यप्रज्ञाबलादीनां प्रमाणावधिनिश्चयम् । अपि जानाति ते कश्चिदाश्चर्यतरकारिणः ॥ क्१५.२२ ॥ इति ब्रुवाणानाश्चर्यनिश्चलानवलोक्य तान् । तस्यां शिलायामासीनः प्रोवाच भगवान् जिनः ॥ क्१५.२३ ॥ एकीभूतबलं यद्धि भूतानां भुवनत्रये । सुगतस्य तदेकस्य लोके नैव समं बलम् ॥ क्१५.२४ ॥ अम्भांसि कुम्भैरम्भोधेर्जगन्ति परमाणुभिः । शक्यान्यलं लङ्घयितुं प्रभावो न तु सौगतः ॥ क्१५.२५ ॥ संख्यां सुमेरोर्यो वेत्ति तुलामानेन तत्त्वतः । सुगतानां न जानाति सोऽपि सुद्गुणगौरवम् ॥ क्१५.२६ ॥ कथयित्वेति भगवान् संप्राप्ते सुरमण्डले । सशक्रपद्मनिलये चक्रे कुशलदेशनम् ॥ क्१५.२७ ॥ मल्लास्तदुपदेशेन तत्तद्बोधिसमाश्रयात् । सश्रावकाख्यां प्रत्येकसम्यक्संबुद्धतां ययुः ॥ क्१५.२८ ॥ स्रोतःप्राप्तिफलं कौश्चित्सकृदागामि चापरैः । अनागामिफलं चाण्यैः प्राप्तमर्हत्पदं परैः ॥ क्१५.२९ ॥ इत्याश्ययानुशयधातुगतिं निरीक्ष्य ज्ञात्वा तथाप्रकृतिमप्रतिमोपदेशम् । तेषां चकार भगवांश्चतुरार्यसत्यसम्यक्प्रकाशविशदं कुशलोदयाय ॥ क्१५.३० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शिलानिक्षेपावदानंपञ्चदशः पल्लवः ॥ १६. मैत्रेयव्याकरणावदानम् । असंगमो नाम विशुद्धिधामो श्रेयांसि सूते कुशलाभिकामः । संसारवामः सुकृताभिरामो मनोमलैर्वैररजोविरामः ॥ क्१६.१ ॥ पुरा गङ्गां समुत्तीर्य नागानां फणसेतुना । भगवान् सुगतः पारंप्राप्य भिक्षूनभाषत ॥ क्१६.२ ॥ इह रत्नमयः पूर्वं यूपोऽभूदद्भुतद्युतिः । दर्शयांि तमत्रैव द्रष्टुं वः कौतुकं यदि ॥ क्१६.३ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् भूमौ पाणिना दिव्यलक्ष्मणा । स्पृष्ट्वा नागगणोत्क्षिप्तं रत्नयूपदर्शयत् ॥ क्१६.४ ॥ तं दृष्ट्वा भिक्षवः सर्वे निर्निमेषेक्षणाश्चिरम् । बभूवुश्चित्रलिखितामिव निश्चलविग्रहाः ॥ क्१६.५ ॥ तत्कथामथ तैः पृष्टः प्रोवाच भगवान् पुनः । अतीतानागतज्ञानं दन्तालोकैः किरन्निवः ॥ क्१६.६ ॥ देवपुत्रः पुरा कश्चित्काले स्वर्गपरिच्युतः । महाप्रणादनामाभून्नृपतिः शक्रशासनात् ॥ क्१६.७ ॥ धर्मवृत्तानुसरणस्मरणाय महीतले । उचितं लक्षणं किंचित्स ययाचे शतक्रतुम् ॥ क्१६.८ ॥ ततः सुरपतेर्वाक्याद्विश्वकर्मा तदालये । भास्वरं विदधे रत्नयूपं पुण्यमिवोन्नतम् ॥ क्१६.९ ॥ ततस्तद्दर्शनासक्ते जने कौतुकनिश्चले । कृष्यादिकर्मण्युच्छिन्ने राज्ञः कोषक्षयोऽभवत् ॥ क्१६.१० ॥ ततस्तेन क्षितिभुजा क्षिप्तोऽयं जाह्नवीजले । तिष्ठत्यद्यापि पाताले रत्नैः सूर्यैरिवाचितः ॥ क्१६.११ ॥ भविष्यत्यस्य कालेन परिच्छिन्नः परिक्षयः । न तज्जगति नामास्ते परिणामे यदक्षयम् ॥ क्१६.१२ ॥ आगामिसमये पुंसां वर्षाशीतिसहस्रके । शङ्खशुभ्रयशाः शङ्खो नाम राजा भविष्यति ॥ क्१६.१३ ॥ पुण्यलब्धमिमं यूपं नृपः कल्पद्रुमोपमः । स पुरोहितपुत्राय मैत्रेयाय प्रदास्यति ॥ क्१६.१४ ॥ मैत्रेयोऽप्यन्मुमादाय कृत्वा सपदि खण्डशः । अर्थिचिन्तामणिर्लोकमदरिद्रं करिष्यति ॥ क्१६.१५ ॥ यूपं दत्वाथ मैत्रेयः सम्यक्संबुद्धतां गतः । अनुत्तरज्ञाननिधिर्भविष्यति सुरार्चितः ॥ क्१६.१६ ॥ शङ्को राजा सहस्राणामशीत्या परिवारितः । सान्तःपुरामात्यगणो राजापि प्रव्रजिष्यति ॥ क्१६.१७ ॥ प्राग्जन्मप्रणिधानेन शङ्खस्य कुशलोदयः । कृतस्यावश्यभोग्यत्वात्परिणामे फलिष्यति ॥ क्१६.१८ ॥ मध्यदेशे पुरा राजा वासवो वासवोपमः । धनसंमतनामा च नृपोऽभूदुत्तरापथे ॥ क्१६.१९ ॥ तयोर्विभवसंघर्षो भूतो वैराग्नितप्तयोः । अभूद्युद्धसमारम्भसंभाररभसं मनह् ॥ क्१६.२० ॥ नगरं च प्रविश्याथ समेत्य धनसंमतः । चक्रे गरजथानीकैर्गङ्गातीरं नीरन्तरम् ॥ क्१६.२१ ॥ तत्र रत्नशीखी नां सम्यक्संबुद्धतां गतः । दृष्टस्तेनार्च्यामानाङ्घ्रिर्ब्रह्मशक्रादिभिः सुरैः ॥ क्१६.२२ ॥ सोऽचिन्तयदहो राजा वासवः पृथिपुण्यवान् । विषयान्ते वसत्येषयो हि त्रिदशवन्दितः ॥ क्१६.२३ ॥ ततस्तस्यानुभावेन तत्र भूपालयोस्तयोः । ययौ वैररजः शान्त्या मिथ्यामोहपरिक्षयम् ॥ क्१६.२४ ॥ कॄतसंघिः परेणाथ वासवः पृथिवीपतिः । भगवन्तं समभ्येत्य सर्वभोगौरपूजयत् ॥ क्१६.२५ ॥ प्रणिधानं च विदधे पूजान्ते प्रणमामि तम् । अहं कुशलमूलेन स्यामेतेन महानिति ॥ क्१६.२६ ॥ अस्मिन्नवसरे घोरे शन्खशब्दे समुद्गते । प्रोवाच तं रत्नशिखी प्रणतं पुरतः स्थितम् ॥ क्१६.२७ ॥ शन्खो नाम महीपालश्चक्रवर्ती भविष्यसि । पर्यन्ते बोधियुक्तश्च कुशलं समावाप्स्यसि ॥ क्१६.२८ ॥ एवं सत्प्रणिधानतह्क्षितिपतिः पुण्योदयाद्वासवः शङ्खो नाम नृप स रत्नशिखिनादिष्टः श्रियं प्राप्स्यति । मैत्रेयः प्रणयात्करिष्यति तथा बोधौ विशुद्धां धियं कल्याणाभिनिवेशपुण्यतरणिराड्य हि सत्संगमः ॥ क्१६.२९ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मैत्रेयव्याकरणावदानं नाम षोडशः पल्लवः ॥ १७. आदर्शमुखावदानम् । चित्तप्रसादविमलप्रणयोज्ज्वलस्य स्वल्पस्य दानकुसुमस्य फलांशकेन । हेमाद्रिरोहणनगेन्द्रसुधाब्धिदानसंपत्फलं न हि तुलाकलनामुपैति ॥ क्१७.१ ॥ पुरा मनोज्ञे सर्वज्ञः श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामे विजहार महाशयः ॥ क्१७.२ ॥ आर्यो महाकाश्यपाख्यस्तच्छिष्यः करुणानिधिः । नगरोपवनस्यान्तं जनचारिकया ययौ ॥ क्१७.३ ॥ तत्र सुद्रुगतिर्योषिन्नगराश्रवलम्बिका । अपश्यत्कुष्ठरोगार्ता काश्यपं तं यदृच्छया ॥ क्१७.४ ॥ सा तं दृष्ट्वा प्रसादिन्या श्रद्धया समचिन्तयत् । पात्रेऽस्य पिण्डपातार्हा किं न जातास्मि पुण्यतः ॥ क्१७.५ ॥ विज्ञाय तस्या आश्चर्यश्रद्धायुक्तं मनोरथम् । प्रसार्य पात्रं जग्राह पिण्डं तं करुणाकुलः ॥ क्१७.६ ॥ तीव्रचित्तप्रसादेन भक्तसारसमरणे । कुष्ठिन्या निपपातास्याः पात्रे शीर्णकराङ्गुलिः ॥ क्१७.७ ॥ ततः सा पातकमिव त्यक्त्वानित्यकलेवरम् । देवानां तुषिताख्यानां निलये समजायत ॥ क्१७.८ ॥ शक्रस्तदद्भुतं ज्ञात्वा दानपुण्य्प्दितादरः । यत्नात्काश्यपसत्पात्रं सुधया समपूरयत् ॥ क्१७.९ ॥ सुधार्पणेऽप्यसौ भिक्षुर्निस्पृहस्तृणलीलया । प्रशमामृतसंपूर्णश्चक्रे पात्रमधोमुखम् ॥ क्१७.१० ॥ भजन्ते प्रणयप्रीतिं कृपणेषु कृपाकुलाः । सन्तः संपत्समाध्मातवदने मीलितादराः ॥ क्१७.११ ॥ श्रुत्वा तां तुषिते देवनिकाये निरतां नृपः । प्रसेनजित्भगवतश्चक्रे भोज्याधिवासनाम् ॥ क्१७.१२ ॥ राज्ञस्तस्य गृहे दृष्ट्वा लक्ष्मीमाश्चर्यकारिणः । आर्यानन्देन भगवान् पृष्टस्तत्पुण्यमभ्यधात् ॥ क्१७.१३ ॥ पुरा गृहपतेः सूनुर्दारिद्य्राद्दासतां गतः । क्षेत्रकर्माणि संसक्तः क्षुत्क्षामः क्लान्तिमाययौ ॥ क्१७.१४ ॥ स्वजनन्या समानीतां निःस्नेहलवणां चिरात् । कुल्माषपिण्डिमासाद्य भोक्तुं सादरमाययौ ॥ क्१७.१५ ॥ धौतहस्तः क्षणे तस्मिन् संप्राप्ताय यदृच्छया । ददौ प्रत्येकबुद्धाय तां प्रसन्नेन चेतसा ॥ क्१७.१६ ॥ जातः स एव कालेन भूपालोऽयं प्रसेनजित् । तस्य दानकणस्यैवं विभूतिः प्रथमं फलम् ॥ क्१७.१७ ॥ श्रुत्वेति भगवद्वाक्यं भिक्षूर्विस्मयमाययौ । राजापि विपुलां पूजां चक्रे भगवतः पुरः ॥ क्१७.१८ ॥ राजार्हैरखिलैर्भोगैः कृत्वा भक्तिनिवेदनम् । स कोटीस्तैलकुम्भानां दीपमालामकल्पयत् ॥ क्१७.१९ ॥ दीपमेकं ददौ तत्र स्वल्पकं दुर्गताङ्गना । स्नेहक्षयात्प्रयातेषु सर्वेषु न जगाम यः ॥ क्१७.२० ॥ विचिन्त्य प्रणिधानेन तया विमलचेतसा । भाविनीं शाक्यमुनितां सर्वज्ञोऽस्याह्समभ्यधात् ॥ क्१७.२१ ॥ रत्नदीपावलिं दत्वा राजा भगवतः पुरह् । उपविश्य प्रणम्याग्रे प्रणयात्तं वजिज्ञपत् ॥ क्१७.२२ ॥ भगवत्प्रणिधानेन तत्तत्पुण्यानुभावतः । न कस्यानुत्तरा सम्यक्संबोधिर्भवदर्पिता ॥ क्१७.२३ ॥ भवत्प्रसादप्रणयात्प्राप्तुमिच्छामि तामहम् । निर्विकल्पफलावाप्त्यै सेव्यन्ते कल्पपादपाः ॥ क्१७.२४ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा भगवान् समभाषत । दुर्लभानुत्तरा सम्यक्संबोधिः पृथिवीपते ॥ क्१७.२५ ॥ सूक्ष्मा मृणालतन्तुभ्यो गिरिभ्योऽपि गरीयसी । समुद्रेभ्योऽपि गम्भीरा सा सुखेन न लभ्यते ॥ क्१७.२६ ॥ न दानैर्बहुभिर्लब्धं मयैवान्येषु जन्मसु । चित्तप्रसादविशदं ज्ञानं तत्कारणं जगुः ॥ क्१७.२७ ॥ चतुर्द्वीपाधिपत्येन मया मान्धातृजन्मनि । चिरं दानफलं भुक्तं बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.२८ ॥ दानेन चक्रवर्तीश्रीः सा सुदर्शनजन्मनि । भुक्ता मयामहीयसी बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.२९ ॥ पुरा दत्वा गजानष्टौ वेलामद्विजजन्मानि । मया प्राप्तं महत्पुण्यं बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३० ॥ कुरूपः कुशलात्माहं राजपुत्रः पुराभवम् । यः पिशाचोऽयमित्युक्त्वा निजलत्न्या विवर्जितः ॥ क्१७.३१ ॥ श्रियै श्रीस्कन्धो भूत्यागे प्रीतिर्यस्य सदा स्थिता । स दुःखी रूपवैकल्यात्क्क वा सर्वगुणोदयः ॥ क्१७.३२ ॥ तं रूपविरहे देहत्यागारूढं शचीपतिः । दिव्यचूडामणिं दत्वा चक्रे पञ्चशरोपमम् ॥ क्१७.३३ ॥ षष्टिः पुरसहस्राणि तस्य यज्ञेषु यज्वनः । हेमयूपाभिरूपाणि प्रापुर्मेरुबलश्रियम् ॥ क्१७.३४ ॥ तस्मिन्मयातिदानाद्रिकृते कुशलजन्मनि । तानि पुण्यान्यवाप्तानि बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३५ ॥ मया सत्यप्रभावेण त्रिशङ्कुनृपजन्मनि । कृता वृष्टिः सुदुर्भिक्षा बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३६ ॥ मिथिलायां महादेवनृपजन्मनि यज्वना । मयाप्ता पुण्यसंपत्तिर्बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३७ ॥ मिथिलायां पुरा पुण्यं निमिभूपालजन्मनि । प्राप्तं दानतपोयज्ञैर्बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३८ ॥ पुरा नन्दस्य नृपतेश्चत्वारः पिशुनाः सुताः । बभूवुरादर्शमुखः पञ्चमश्च गुणाधिकः ॥ क्१७.३९ ॥ कालेनापन्नपर्यन्तः स भूपतिरचिन्तयत् । एते मदन्ते चत्वारो राज्यं नार्हन्ति कर्कशाः ॥ क्१७.४० ॥ पुत्रे ममादर्शमुखे राज्यश्री प्रतिबिम्बिता । सुवृत्ते लभते शोभां प्रज्ञावैमल्यशालिनि ॥ क्१७.४१ ॥ ध्यात्वेत्यमात्यान् सोऽवादीत्स भवद्भिर्नरेश्वरः । कृतोऽन्तःपुरवर्गेण योऽभ्युत्थानेन पूज्यते ॥ क्१७.४२ ॥ मौलिर्न कम्पते यस्य समेव मणिपादुकैः । द्वारद्रुमाद्रिवापीषु निधिषट्कं स पश्यति ॥ क्१७.४३ ॥ इत्युक्त्वा त्रिदिवं याते नृपतौ मन्त्रिणः क्रमात् । तदुक्त्रैर्लक्षणैश्चक्रुरादर्शमुखमीश्वरम् ॥ क्१७.४४ ॥ धर्मनिर्णयकार्येषु यं वादिप्रतिवादिनह् । विलोक्यैव स्वयं तस्थुर्न्यायैर्जयपराजये ॥ क्१७.४५ ॥ पुरा निरभिअस्ंघेन प्रातवैशसकिल्बिषम् । ब्राह्मणं दण्डिनं नाम दयालुः प्रययौ पुरः ॥ क्१७.४६ ॥ गुयुगार्थे गृहस्थेन मृतेन वडवाहतेः । कुठारपाततः पत्न्या तक्षवासी विवादितः ॥ क्१७.४७ ॥ शौण्डिकेनात्मजवधाद्दीक्षितं तुल्यनिग्रहम् । तद्विपक्षभयेनोक्त्वा तत्संत्यक्तं व्यमोक्षयत् ॥ क्१७.४८ ॥ अमानुषाणां सत्त्वानामध्याशयविशेषतः । चकार चित्तशोधनं तत्तत्संदेहनिर्णयम् ॥ क्१७.४९ ॥ अवृष्टिमृष्टे दुर्भिक्षे येन द्वादशवर्सके । विहितं सर्वसत्त्वानामशनप्राणवर्तनम् ॥ क्१७.५० ॥ इत्यमून्मम पुण्याप्तिरादर्शमुखज्न्मनि । न तु सा सम्यक्संबोधिर्विबोधिता महोदया ॥ क्१७.५१ ॥ बहुजन्मशताभ्यासप्रसासेन महीयसा । अद्य तु ज्ञानवैमल्यं मयाप्तं लुत्पसंवृति ॥ क्१७.५२ ॥ ज्ञानप्रज्ञाधिगम्या किमपि परतरानुत्तरा सत्यासंवित् सम्यक्संबोधिरेषा न च खलु नृपते लभ्यते दानपुण्यैः । मोहश्यामाविरामे गतघनगगनव्यक्तवैमल्यभाजां निर्व्याजानन्दभूमिर्भवति भवतमश्छेदिनी सा दिनश्रीः ॥ क्१७.५३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामादर्शमुखावदानं नाम सप्तदशः पल्लवः ॥ १८. शारिपुत्रप्रव्रज्यावदानम् । नेदं बन्धुनों सुहृत्सोदरो वा नेदं माता न पिता वा करोति । यत्संसाराम्भोधेसेतुं विधत्ते ज्ञानाचार्यः कोऽपि कल्याणहेतुः ॥ क्१८.१ ॥ कलन्दकनिवासाख्ये रम्ये वेणुवनाश्रमे । भगवान् विहरन् बुद्धः पुरे राजगृहे पुरा ॥ क्१८.२ ॥ किलितं चोपयिष्यं च द्वौ परिव्राजकौ पुरा । प्रपन्नौ भिक्षुभावेन चकार शमसंवृतौ ॥ क्१८.३ ॥ ततश्च शारिपुत्रस्य भिक्षोः संदेशनां व्यघात् । यया साक्षात्कृतार्हत्त्वो सोऽभून्मोक्षगतिक्षमः ॥ क्१८.४ ॥ तस्य तदद्भुतं दृष्ट्वा धनार्हं सर्वभिक्षुभिः । पप्रच्छुः पूर्ववृत्तान्तं स च तेभ्यो व्यभाषत ॥ क्१८.५ ॥ ब्राह्मणस्याग्निमित्रस्य भार्या गुणवराभवत् । शूर्पिकेति कृतं पित्रा क्रीडानाम च बिभ्रती ॥ क्१८.६ ॥ भ्राता प्रथमशीलाख्यः तस्य शूर्पसमाभिधः । प्रत्येकबुद्धतां यातः कदाचिद्गृहमाययौ ॥ क्१८.७ ॥ स तया भर्तुरादेशाद्गृहीभक्त्याधिवासितः । प्रणतिप्रणयाचारैस्तोषितः परिचर्यया ॥ क्१८.८ ॥ कदाचिच्चीवरे तस्य कुर्वाणस्य विपात्रणम् (?) । सूचीकर्मवहाद्दृष्ट्वा प्रणिधानं समादधे ॥ क्१८.९ ॥ यथेयं कर्तरीं तीक्ष्णा यथा गम्भीरगामिणी । सूची तथापरा प्रज्ञा मम स्यादिति सादरा ॥ क्१८.१० ॥ प्रत्येकबुद्धविनयात्प्रणिधानेन तेन च । गतास्मिन् जन्मनि सैव सप्रज्ञशारिपुत्रताम् ॥ क्१८.११ ॥ स एष शारिपुत्रोऽद्य भिक्षुष्तीक्ष्णतराग्रधीः । कल्याणपात्रतां यातः कल्पवल्ली हि सन्मतेः ॥ क्१८.१२ ॥ वाक्यं भगवतः श्रुत्वा पप्रच्छुर्भिक्षवः पुनह् । कस्मान्नाट्यकुले जातः शारिपुत्रो नराधमे ॥ क्१८.१३ ॥ ततस्तान् भगवानूचे पूर्वस्मिन्नेष जन्मनि । अभून्महामतिर्नाम राजपुत्रः सतां मतः ॥ क्१८.१४ ॥ श्रीमतोऽपि मतिस्तस्य प्रव्रज्यायामजायत । परिपाकप्रसन्नानां कालुष्याय न संपदः ॥ क्१८.१५ ॥ प्रव्रज्या राजपुत्राणां यूनां नैव कुलोचिता । इत्युक्त्वा जनकः प्रीत्या तं यत्नेन न्यवारयत् ॥ क्१८.१६ ॥ कदाचित्कुञ्जरारूढः स व्रजन् जनवर्त्मनि । दृष्ट्वा दरिद्रं स्थविरं कारुण्यादिदमब्रवीत् ॥ क्१८.१७ ॥ अधन्या धनीनो लोके बन्धुबन्धनयन्त्रिताः । प्रव्रज्यां नाप्नुवन्त्येव त्वं तु केन निवारितः ॥ क्१८.१८ ॥ स न्यवेदयन्मे दरिद्रस्य न पात्रं न च चीवरम् । धनोपकरणान्येव शमोपकरणान्यपि ॥ क्१८.१९ ॥ राजसूनुरिति श्रुत्वा गत्वा मुनितपोवनम् । प्रव्रज्यां कारयित्वास्य प्रददौ पात्रचीवरम् ॥ क्१८.२० ॥ सोऽचिरेणैव कालेन यातः प्रत्येकबुद्धताम् । राजपुत्रं समभ्येत्य दिव्यामृद्धिमदर्शयत् ॥ क्१८.२१ ॥ तस्य प्रभावमालोक्य स प्रदध्यौ नृपात्मजः । अहो महोदयत्वान्मे प्रव्रज्या दुर्लभाभवत् ॥ क्१८.२२ ॥ दारिद्य्रादविवेकाच्च्नीचानामपि दुर्लभा । जायेयमधमे कुले तस्मदस्मि विवेकवान् ॥ क्१८.२३ ॥ स एव शारिपुत्रोऽयं ज्ञातस्तत्प्रणिधानतः । प्रव्रजितो भगवता काश्यपेनान्यजन्मनि ॥ क्१८.२४ ॥ तेनायं नियमप्रणयविनयी सम्यक्प्रसादोदयाद् आदिष्टः कुशलाय सत्यनिधिना प्रज्ञावतामग्रणीः । काले शाक्यमुनेर्भविष्यति मतः शिष्यत्वयोगाद्वरं मौद्गल्यायन एष चात्र कथितः संविन्मयानां वदः ॥ क्१८.२५ ॥ अन्यजन्मनि दरिद्रः कार्मिकः केनचिदपि दयया महर्षिणा । दत्तपात्रचीवरोऽभवद्दर्शितर्द्धिरासीदतुलप्रभाववान् ॥ क्१८.२६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शारिपुत्रप्रजज्यावदानं नामाष्टादशः पल्लवः ॥ १९. श्रोणकोटिकर्णावदानम् । स कोऽपि पुण्यातिशयोदयस्य वरः प्रभावः परमाक्षयो यः । प्रत्यक्षलक्ष्यः शुभपक्षसाक्षी जन्मान्तरे लक्षणतामुपैति ॥ क्१९.१ ॥ रम्ये पुरा भगवति श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामे विहारिणि तथागते ॥ क्१९.२ ॥ बभूव वासवग्रामे बलसेनाभिधो गृही । पूरिताशः फलभरैश्छायातरुरिवार्थिनाम् ॥ क्१९.३ ॥ जायायां जयसेनायां काले कमललोचनः । अजायत सुतस्तस्य पुण्यैर्मीर्त इवोत्सवः ॥ क्१९.४ ॥ सजहा रत्नदीपार्चिरभूत्कर्णस्य कर्णिका । नाभून्मूल्यतुला यस्य हेमकोटिशतैरपि ॥ क्१९.५ ॥ श्रवणानक्षत्रजातोऽसौ रत्नकोट्यर्हकर्णिकाः । स श्रोणकोटिकर्णाख्यः कुमारोऽभूद्गुणोचितः ॥ क्१९.६ ॥ स निर्मलरुचिः कान्तः कलाभिं परिपूरितः । अमन्दानन्दनिष्यन्दी न कस्येन्दुरिवाभवत् ॥ क्१९.७ ॥ स युवा वार्यमाणोऽपि पित्रा धनदसंपदा । जननी साश्रुनयना परं पुरुषया गिरा ॥ क्१९.८ ॥ प्रियंवदोऽपि निर्भर्त्स्यो विषवर्षीव चन्द्रमाः । महासार्थेन रत्नार्थी दूरद्वीपान्तरं ययौ ॥ क्१९.९ ॥ मकराकरमुत्तीर्य व्रजतस्यस्य निर्जने । कर्मोर्मिविप्लवेनाभूत्स्वसार्थविरहः पथि ॥ क्१९.१० ॥ सार्थोऽपि तमनासाद्य विनिवृत्तं शुचा शनैः । स्वदेशमर्जितक्लेशः प्रविवेश विशृङ्खलाः ॥ क्१९.११ ॥ सोऽपि तप्तमरुश्रेणीलक्षणां दक्षिणां दिशम् । श्रान्तः प्रशान्तविश्रान्तिर्वापिगाहं व्यगाहत ॥ क्१९.१२ ॥ सोऽचिन्तयदहो वित्ते प्रतिनित्तार्जनोद्यमः । ममायमनयेनैव जातक्लेशः फलोदयः ॥ क्१९.१३ ॥ अहो धनार्जनावेशः संतोषविरहान्नृणाम् । सर्वापवादसंवादो निन्द्यानां विपदां पदम् ॥ क्१९.१४ ॥ हेमाचलेऽपि संप्राप्ते न पर्याप्तिर्हनार्जने । संसारे वासनाभ्यासद्वेषमोहः शरीरिणाम् ॥ क्१९.१५ ॥ पृथुप्रयासविरसा दीपिता श्रीरिवायता । तृष्णां तनोति नितरामियंमरुमहीतले ॥ क्१९.१६ ॥ अहो बत कुरङ्गाणां तृष्णान्धानां पदे पदे । ममापि जनयन्त्येव मोहं मरुमरीचिकाः ॥ क्१९.१७ ॥ इयं तृष्णा श्रमश्चायमिमा निरुदका भुवः । किं करोमि क्क गच्छामि पश्यामि ज्वलिता दिशः ॥ क्१९.१८ ॥ इति संचिन्त्य स शनैः प्रसर्पन् सलिलाशया । आयासमिव साकारं ददर्श पुरमायसम् ॥ क्१९.१९ ॥ घोरं द्वारि स्थितं तत्र संत्रासस्येव सोदरम् । ददर्श पुरुषं कालकरालं रक्तलोचनम् ॥ क्१९.२० ॥ स तेन पृष्टः पानीयं यदा नोवाच किंचन । तदा स्वयं प्रविष्टेन प्रेतलोको विलोकितह् ॥ क्१९.२१ ॥ दग्धकष्ठोपमान् धूलिमललिप्तान्निरम्बरान् । शुष्कास्थिन्सायुशेषाङ्गान् प्रेतान् दृष्ट्वा स विव्यथे ॥ क्१९.२२ ॥ तैर्याचितह्स पानीयं पानीयविरहार्दितः । परित्यज्य निजामार्तिमभूत्तद्दुःखदुःखितः ॥ क्१९.२३ ॥ तीव्रतृष्णातुरानूचे स तानार्तप्रलापिनह् । ममास्मिन्मरुकान्तारे निष्कृपस्य कुतः पयः ॥ क्१९.२४ ॥ कृच्छ्रेऽस्मिन् दुःसहे न्यस्ताः के यूयं केन कर्मणा । युष्मदप्रक्रियबन्धश्चातः कृच्छ्रश्चराम्यहम् ॥ क्१९.२५ ॥ निद्रा निःशल्यकल्पस्य सुखसिक्तेव तस्य या । नार्तान्नपश्यति दृष्ट्वा तेषां क्लेशक्षये क्षमा ॥ क्१९.२६ ॥ ते तमूचुर्विरुद्धेन कर्मणा मोहसंचयात् । अनिवर्त्य वयं मर्त्याः क्षिप्ता व्यसनसंकटे ॥ क्१९.२७ ॥ अधिक्षेपात्क्षेपक्षतिपतरधैर्यैर्मदभरादनार्यैर्मानव्यसनेर्ष्याभिरवार्यव्यतिकरैः । कृतास्माभिर्नित्यं सुहनहृदये निर्दयतया वचोभिर्नाराचैर्विषपरिचितैः शल्यकलना ॥ क्१९.२८ ॥ दानं नदत्तं हृतमेव वित्तं हिंसानिमित्तीकृतमेव चित्तम् । अस्मार्भिरङ्गैर्विहिता विकाराः परस्य दारापहृतिप्रकाराः ॥ क्१९.२९ ॥ ते वयं कुहकासक्ता दक्षाः क्षुद्रेषु कर्मसु । प्रयाताः प्रेतनगरे घोरेऽस्मिन् क्लेशपात्रताम् ॥ क्१९.३० ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा सोऽन्यत्र च तथाविधान् । प्रेतान् दृष्ट्वानभिप्रेतान् करुणकुलितोऽभवत् ॥ क्१९.३१ ॥ निर्गम्य दुर्गमात्तस्मात्पुरात्पुण्यबलेन सः । विमलं शीतलच्छायमाससाद वनान्तरम् ॥ क्१९.३२ ॥ अथ दूरध्वसंतप्तः परिश्रान्तः शनैः शनैः । निपपाताचलादन्धस्तृष्टार्त इव भाष्करः ॥ क्१९.३३ ॥ दिने पुण्य इव क्षीणे निःशेषाशाप्रकाशके । संमोहमलिनं लोके तमः पापमिवोद्ययौ ॥ क्१९.३४ ॥ क्षीणभृङ्गविहङ्गानां नलिनीनां प्रसङ्गिनी । विकासास्ंपसा मुद्रा निद्रेव समजायत ॥ क्१९.३५ ॥ कारुण्यादिव शीतांशुर्ज्योत्स्नामृतशलाकया । स्फारतारं जगन्नित्रं चक्रे वितिमितं ततः ॥ क्१९.३६ ॥ क्षयोदयपरावृत्तिर्द्र्शितानेकविभ्रमः । संसारदिनयामिन्योर्जहासेव सुधाकरः ॥ क्१९.३७ ॥ नेत्रानन्दसुधावर्षे सुखस्पर्शे निशाकरे । दिग्वधूवदनादर्शे हर्षे मूर्त इवोतिते ॥ क्१९.३८ ॥ श्रोणकोटिर्ददर्शाग्रे विमानमाननद्युतिम् । कौतुकादन्यरूपेण स्वर्गाद्भुवमिवागतम् ॥ क्१९.३९ ॥ तस्मिन्नपश्यत्समदाश्चतस्रस्त्रिदशाङ्गनाः । दिशश्चन्द्रोदयानन्दविहारायेव संगताः ॥ क्१९.४० ॥ तासां मध्ये वराकारं रममाणं व्यलोकयत् । तरुणप्रेमसंभारमिव साकारतां गतः ॥ क्१९.४१ ॥ रत्नमण्डलेयूरकिरीटिकचिराम्शुभिः । आलिखन्तमिवाश्चर्यममर्यादं दिशां मुखे ॥ क्१९.४२ ॥ तस्य तामद्भुतां दृष्ट्वा संभोगसुखसंपदम् । मेने स सुकृताख्यस्य तरोः स्फीतां फलश्रियम् ॥ क्१९.४३ ॥ प्रीत्या तेन कृतातिथ्यः स्वादुपानाशनादिभिः । तां श्रोणकोटिकर्णोऽथ निनाय रजनीं सुखम् ॥ क्१९.४४ ॥ ताराकुसुमवातालिप्रभा प्राभातिकी ततः । अनित्यतेव शशिनश्चक्रे लक्ष्मीपरिक्षयम् ॥ क्१९.४५ ॥ क्षयं क्षपायां यातायां भानौ भुवनचक्षुषि । उदिते सर्वभूतानां सुखदुःखैकसाक्षिणि ॥ क्१९.४६ ॥ विमानं सुरनार्यश्च क्षस्णाददृश्यतांययुः । विनष्टवदनच्छायः पुरुषश्चापतत्क्षितौ ॥ क्१९.४७ ॥ ततस्तस्यापतत्पृष्ठे शुनां संघोऽतिभीषणः । त्रैलोक्यशापपापोत्थः क्लेशराशिरिवाखिलः ॥ क्१९.४८ ॥ स तैग्रीवामुखारब्धमांसग्रासाग्रकर्षणैः । आक्रन्दिरुधिरक्षीरैर्भक्ष्यमाणः क्षयं ययौ ॥ क्१९.४९ ॥ दिनान्ते पुनरायान्तं तद्विमानमपश्यत । चतस्रोऽप्सरासस्ताश्च पुरुषः स च कान्तिमान् ॥ क्१९.५० ॥ तं श्रोणकोटिकर्णोऽथ पप्रच्छात्यन्तविस्मितः । सखे किमेतदाश्चर्यं दृश्यते कथ्यतामिति ॥ क्१९.५१ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच वयस्य श्रूयतामिदम् । त्वां श्रोणकोटिकर्णाख्यं जानामि सुकृतोचितम् ॥ क्१९.५२ ॥ अभवं वासवग्रामे दुष्कृती पशुपालकः । पशूनां मांसमुत्कृत्य विक्रीतं सतत मया ॥ क्१९.५३ ॥ पिण्डपाताय संप्राप्तो मामार्यः करुणानिधिः । कात्यायनाख्यः प्रोवाचः विरमास्मात्कुकर्मणः ॥ क्१९.५४ ॥ हिंसामयो ह्ययं क्लेशो दुःसहः साहसैषिणाम् । स्वशरीरे पतत्येव छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ क्१९.५५ ॥ इत्यहं वार्यमाणोऽपि तेनानार्यः कृपात्मना । यदा न विरतः पापात्तदा स प्राह मां पुनः ॥ क्१९.५६ ॥ दिवा त्वं कुरुषे हिंसां सर्वथा यदि निर्दयः । रात्रौ शीलसमादानं गृहाण समयान्मम ॥ क्१९.५७ ॥ इत्युक्त्वा तेन यत्नेन सर्वसत्त्वहितैषिणा । दत्ता शीलसमादानमयी पुण्यमतिर्मम ॥ क्१९.५८ ॥ कालेन कालवशगः प्राप्तः सोऽहमिमां दशाम् । तप्ताङ्गारसुधावर्षैरिव कीर्णो दिवानिशम् ॥ क्१९.५९ ॥ रात्रौ शीलसमादानफलं हिंसाफलं दिने । चर्या मत्पुण्यपापाभ्यां पतितः सुखदुःखयोः ॥ क्१९.६० ॥ तस्य मे कुरु कारुण्यं सखे कलुसकारिणः । गत्वा स्वदेशंमत्पुत्रं ब्रूहि मद्वचसा रहः ॥ क्१९.६१ ॥ अस्ति मे गृहकोटान्ते निखातं हेमभाजनम् । तदुद्धृत्य परित्यक्तपापवृत्ति विधीयताम् ॥ क्१९.६२ ॥ आर्यकात्यायनो नित्यं पिण्डपातेन पूज्यताम् । इत्युक्तस्तेन विनयात्तथेत्युक्त्वा जगाम सः ॥ क्१९.६३ ॥ स ददर्श व्रजन् दिव्यविमानमपरं पुनः । रत्नपद्मलताकान्तं द्वितीयमिव नन्दनम् ॥ क्१९.६४ ॥ तस्मिन् साङ्गमिवानङ्गं संगतं दिव्ययोषिता । अपश्यद्वासरारम्भे पुरुषं रत्नभूषितम् ॥ क्१९.६५ ॥ तेन प्रीत्युपचारेण कृतातिथ्यस्तथैव सः । दिनं निनाय दीर्घं च क्लेशमध्ये सुधामयम् ॥ क्१९.६६ ॥ अथ व्योमविमानाग्रात्पतिते पद्मिनीपतौ । अपूर्यत जगद्घोरैर्दुःखैरिव तमोभरैः ॥ क्१९.६७ ॥ ततः क्षपापतिर्ज्योत्स्नां वमन्नेव क्षपाजडः । शनकैः पाण्डुरोगीव गौरद्युतिरदृश्यत ॥ क्१९.६८ ॥ सुकुमारे दिनालोके रात्रौ राक्षसयोषिता । भक्षितेऽलक्ष्यत शशी कपालबलसंनिभः ॥ क्१९.६९ ॥ व्याप्ते चन्द्रिकया लोके कालचन्द्रनचर्चया । विमानमगमत्क्कापिसा च स्वर्गमृगेक्षणा ॥ क्१९.७० ॥ विमानपतितः सोऽपि पुरुषः सर्वरूपया । शनैः सप्तभिरावर्तैः शतपद्या विवेष्टितः ॥ क्१९.७१ ॥ सा तस्य मूर्ध्नि विवरं कृत्वा मस्तिष्कशोणितम् । आस्वादयन्ती शनकैश्चकार शुषिरं शिरः ॥ क्१९.७२ ॥ अथारुणकरच्छन्ने सोच्छ्वासवदाने दिने । बीभत्सदर्शनक्लेशादिव मीलिततारके ॥ क्१९.७३ ॥ प्रादुरासन् पुनर्दिव्यविमानं सा च कामिनी । युवा स चाद्भुततनुर्दिव्याभरणभूषितः ॥ क्१९.७४ ॥ पृष्टोऽतिविस्मयात्तेन स्ववृत्तान्तं जगाद्सः । द्विजोऽहं वासवग्रामनिवासी मनसाभिधः ॥ क्१९.७५ ॥ तरुणी प्रातिवेश्यस्य पत्नी मलयमञ्जरी । अभून्मम भुजङ्गस्य स्वैरिणी वल्लभा भृशम् ॥ क्१९.७६ ॥ परदाररतेर्ग्रामे व्यग्रा मे क्षमते मतिः । मिनग्ना विषयग्रामे समग्रा मे क्षयं गता ॥ क्१९.७७ ॥ आर्यकात्यायनः पापं ज्ञात्वा मां चौर्यकामुकम् । दयाविधेयः कारुण्यात्प्रोवाच विजने शनैः ॥ क्१९.७८ ॥ पराङ्गनाङ्गसंसर्गप्रीत्या रूपरतेः क्षैबम् (?) । अनङ्गाग्नौ पतन्नाशं पतङ्गमिव मा गमः ॥ क्१९.७९ ॥ अहो आसक्तरक्तानां संपतनप्रमादिनाम् । कामिनां हिंसकानां च परदारादरः परम् ॥ क्१९.८० ॥ पृथु प्रवेपथु (?) स्वापश्रमविह्वलानां गृध्राङ्गनामुखनिखातनखक्षतानाम् । संमोहने परवधूविहितस्पृहाणां रोमाञ्चकारिणि परं नरके च कामः ॥ क्१९.८१ ॥ तस्मादस्मान्निवर्तस्व वत्स कुत्सितकर्मणः । जायते पातकं स्पर्शे शुनामेवाशुचौ रतिः ॥ क्१९.८२ ॥ इत्यहं कृपया तेन निषिद्धोऽप्यविशुद्धधीः । अनिरुद्धेन रागेण बद्धस्तामेव नात्यजम् ॥ क्१९.८३ ॥ विज्ञाय मामविरतं ततः कात्यायनो ददौ । मह्यं शीलसमादानं दिनचर्याहितोद्यतः ॥ क्१९.८४ ॥ दिनशीलसमादानात्परस्त्रीगमनान्निशि । इयं मे पुण्यपापोत्था सुखदुःखमयी स्थितीः ॥ क्१९.८५ ॥ गतेन वासवग्रामं वाच्यः पुत्रो मम त्वया । सुवर्णमग्निशालायामस्ति गूढं धृतं मया ॥ क्१९.८६ ॥ वृत्तिः कार्या तदुद्भृत्य पूज्यः कात्यायनश्च सः । प्रणयादिति तेनोक्तः श्रोणकोटिर्ययौ ततः ॥ क्१९.८७ ॥ सोऽपश्यद्दिव्यललनामग्रे मणिविमानगाम् । लक्ष्मीं लावण्यदुग्धाब्धेरनायासोद्गतामिव ॥ क्१९.८८ ॥ तस्य विमानपादेषि चतुर्षु स्नायुसंयुतम् । स ददर्शातिदुर्दशं बद्धं प्रेतचतुष्टयम् ॥ क्१९.८९ ॥ सापि तं प्रत्यभिज्ञाय संभाष्य स्निग्धया गिरा । सुरोचितं ददौ तस्मै रसवत्पानभोजनम् ॥ क्१९.९० ॥ भुञ्जानसंज्ञयां दूरात्प्रेतैर्दैन्येन याचितः । स ददौ कृपया तेभ्यः काकेभ्य इव पिण्डिकाः ॥ क्१९.९१ ॥ पिण्डो बुसत्वमेकस्य प्रयातोऽन्यस्य लोहताम् । स्वमांसत्वं तृतीयस्य चतुर्थस्य प्रपूयताम् ॥ क्१९.९२ ॥ विलोक्य तत्कृपाविष्टः स तेषां कष्टचेष्टया । पप्रच्छ तन्मुखच्छायां विच्छायीकृतपङ्कजाम् ॥ क्१९.९३ ॥ पृष्टा तदद्भुतं तेन उवाच सा मृगेक्षणा । न श्रोणकोटिर्णैषां दत्तं भवति तृप्तये ॥ क्१९.९४ ॥ ब्राह्मणस्यास्य भार्याहं पूर्वपादाबलम्बिनः । नन्दनाम्नः सुनन्दाख्या वासवग्रामवासिनः ॥ क्१९.९५ ॥ द्वितीयपादसंसक्तः पुत्रो मे निष्ठुराभिधः । पश्चात्पादावलम्बिन्यौ दासी चेयं स्नुषा च मे ॥ क्१९.९६ ॥ नक्षत्रयोगपूजायां पुरा सज्जीकृअते मया । भैक्ष्योपहारे मे गेहमार्यकात्यायनोऽविशत् ॥ क्१९.९७ ॥ मया चित्तप्रसादिन्या पिण्डपातेन सोऽर्चितः । कुर्वन्नेव ययौ कान्त्या वैमल्यानुग्रहं दिशाम् ॥ क्१९.९८ ॥ ततः स्नात्वा समायातस्तूर्णं पतिरयं मम । पत्पिण्डपातमाकर्ण्य प्रमिदाय मयोदितम् ॥ क्१९.९९ ॥ कोपादुवाच मां कस्माद्विशिखः श्रमणः शठः । अपूजितेषु पूज्येषु बुसार्हः पूजितस्त्वया ॥ क्१९.१०० ॥ इति मोहादनेनोक्ते पुत्रोऽप्येष जगाद्माम् । पाके पूर्वाशनायोग्यः स किं नाश्नात्ययोगुडान् ॥ क्१९.१०१ ॥ इयं स्नुषा मे सततं पूर्वभक्ष्यावभोगिना । मयोक्ते शपथं चक्रे स्वमांसादनवादिनी ॥ क्१९.१०२ ॥ इयं दासी च भैक्ष्याणा चैर्यात्तद्व्ययकारिणी । आक्षिप्ता चाकरोत्सत्यं पूयशोणितवादिनी ॥ क्१९.१०३ ॥ तत्र ते प्रेततां याताः स्ववाक्यसदृशाशनाः । अहं त्वार्यप्रसादेन दिव्यभोगोपभोगिनी ॥ क्१९.१०४ ॥ त्वया त्वार्यशमाप्तेन वक्तव्या दुहिता मम । सन्ति हेमनिधानानि गृहे चत्वारि ते पितुः ॥ क्१९.१०५ ॥ तान्युद्धृत्य यथायोगं भजस्वस्वजनिस्थितिम् । पूजनीयः पितुर्भ्राता नाम्ना कात्यायन सदा ॥ क्१९.१०६ ॥ स ः श्रोणकोटिकर्णस्त्वं गच्छ देशं त्यज श्रमम् । वर्षा द्वादश संपूर्णाः स्वगृहान्निर्गतस्य ते ॥ क्१९.१०७ ॥ इत्युक्त्वा तं समादिशय तस्य प्रेतचतुष्टयम् । सुप्तस्यैव मुहूर्तेन स्वदेशाप्तिमकारयत् ॥ क्१९.१०८ ॥ उत्थितः सोऽपि सहसा स्वदेशोद्यानकाननात् । वियोगशोकात्पितरौ शुश्रावान्ध्यमुपागतौ ॥ क्१९.१०९ ॥ भिक्षुद्विजातिथिगणे पूज्यमाने सुरालये । स्वकं पितृगृहं दृष्ट्वा परं विस्मयमाययौ ॥ क्१९.११० ॥ निश्चित्य सर्वं भावानां क्षणिकत्वादनित्यताम् । स्नेहरागं समुत्सृज्य तत्रस्थः समचिन्तयत् ॥ क्१९.१११ ॥ अहो संमोहनिद्रेयं निरन्ततो दिवानिशम् । स्वप्नमायाविलसितैः करोत्यद्भुतविभ्रमम् ॥ क्१९.११२ ॥ जन्मवर्त्मप्रदा माता पिता बीजवपत्खगः । पान्थपूजासनं कायः कोऽयं नियमसंगमः ॥ क्१९.११३ ॥ श्रियः संसाराभ्रभ्रमपरिचिताः काञ्चनरुचा आशा दिग्(?) निर्बन्धास्तडित इव निर्लेपचपलाः । वपुः सर्वापायैः क्षयभयनिकायैः परिगतं जरारोगोद्वेगैस्तदपि न विरागस्तनुभृताम् ॥ क्१९.११४ ॥ श्रिये स्वस्तिसमाप्तये स्वजनस्यायमञ्जलिः । दाक्षिण्यैः क्षमतं श्रीषु प्रव्रज्यैव प्रिया मम ॥ क्१९.११५ ॥ इति ध्यात्वा स पितरौ समाश्वास्याप्तलोचनौ । बुद्धौ धर्मपथे शुद्धे शमधाम्नि न्यवेशयत् ॥ क्१९.११६ ॥ सार्थभ्रष्टश्चिरायात्कृशोऽपि स्वजनस्य च । अलुप्तसत्त्वविभवान्नकृपास्पदतां ययौ ॥ क्१९.११७ ॥ अनुकम्पस्व यद्येतं संसारक्लेशविह्वलम् । सतः कस्यानुकम्प्यास्ते संपत्संपर्कनित्स्पृहाः ॥ क्१९.११८ ॥ पशुपालकविप्रस्त्रीसंदेशादि यथोदितम् । निगद्य तेभ्यः कनकप्राप्तिप्रत्ययलक्षणम् ॥ क्१९.११९ ॥ शान्तः कात्यायनं प्राप्य प्रव्रज्यां स समाददे । मुग्धानां यद्विषादाय तत्प्रसादाय धीमताम् ॥ क्१९.१२० ॥ स समासाद्य विशदं स्रितःप्राप्तिफलं ततः । सकृदागाम्यनागामिफलमर्हत्फलं तथा ॥ क्१९.१२१ ॥ त्रैधातुको वीतरागः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । आकाशपाणितुल्योऽभूदसिचन्दनयोः समह् ॥ क्१९.१२२ ॥ श्रावस्त्यां वेणुगहने जिनं जेतवने स्थितम् । भगवन्तं ययौ द्रष्टुं सोऽथ कात्यायनाज्ञया ॥ क्१९.१२३ ॥ प्रणितातकृतातिथ्यः प्रीत्या भगवता स्वयम् । स श्रोणकोटीकर्णोऽथ बभाषे हर्षनिर्भरः ॥ क्१९.१२४ ॥ भगवान् धर्मकायेन दृष्टोऽयं श्रोत्रवर्त्मनि । अधुना रूपकायेन पुण्यैरालोकितो मया ॥ क्१९.१२५ ॥ अनल्पसुकृतप्राप्यमिदं तद्दर्शनामृतम् । पीत्वा न तृप्तिमायान्ति वञ्चिता एव ते परम् ॥ क्१९.१२६ ॥ अस्पृहस्यापि ते मूर्तिः कुरुते कस्य न स्पृहाम् । निर्लोपस्यापि ते दृष्टिरहो हर्षेण लिम्पति ॥ क्१९.१२७ ॥ त्वत्कथा त्वदनुध्यानं त्वत्प्राप्तिस्त्वन्निषेवणम् । एताः कुशलमूलानां स्फीताः फलसमृद्धयः ॥ क्१९.१२८ ॥ इति श्रुत्वा भगवता प्रसादेनाब्न्हिनन्दितः । तदादिष्टं शमारामं स विहारमवाप्तवान् ॥ क्१९.१२९ ॥ तस्यास्पदं समभ्येत्य प्रणयाद्भगवानपु । श्रुत्वास्य मधुरं धर्मं स्वाध्यायं प्रशशंस सः ॥ क्१९.१३० ॥ तां श्रोणिकोटिकर्णस्य दृष्ट्वा प्रशमसंपदम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टः पूर्ववृत्तमभाषत ॥ क्१९.१३१ ॥ वाराणस्यां पुरा सम्यक्संबुद्धे काश्यपाभिधे । निर्वाणधातौ निःशेषकार्यत्वात्परिनिर्वृते ॥ क्१९.१३२ ॥ कृकिनामनृपश्चैत्यं तस्य रत्नैरकारयत् । स्वयं तत्पुण्यसंभरं स्वर्गं वक्तुमिवोद्गतम् ॥ क्१९.१३३ ॥ शीर्णस्थापितसंस्कारे तस्मिन् संज्ञाधृतं धनम् । तत्पुत्रः प्राप्तराज्योऽथ न ददौ लोभमोहितः ॥ क्१९.१३४ ॥ अथोत्तरापथायातः सर्थवाहोऽर्थदाभिधः । प्रददौ पृथिवीमूल्यं तत्कृते कर्णभूषणम् ॥ क्१९.१३५ ॥ कालान्तरोपगतोऽपि दत्वा चान्यद्धनं महत् । प्रणिधानं स कृतवान् भूयासं पुण्यवानिति ॥ क्१९.१३६ ॥ स श्रोणकोटिकर्णोऽयं पुण्यैः प्रातपदं महत् । तद्विधेनैव संयातः कर्णभूषणलक्षणः ॥ क्१९.१३७ ॥ प्रस्थानसमये माता श्राविता परुषं वचः । यस्मादनेन तेनास्य बभूवास्य श्रमो महान् ॥ क्१९.१३८ ॥ मध्येषु महतः शुक्लगुणसत्कर्मवाससः । कृष्णकर्मलवांशोऽपि स्फुट एवावधार्यते ॥ क्१९.१३९ ॥ सुकृतसचिवः सत्त्वेत्साहः प्रवाससखी धृतिः विषमतरणे वीर्यं सेतुर्विपद्यधिका कृपा । शमपरिचिता पर्यन्ते च प्रसादमयी मतिः परिणतिरियं पुण्यप्राप्तेः स्फुरत्फलशालिनी ॥ क्१९.१४० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रोणकोटिकर्णावदानं नामोनविंशतितमः पल्लवः ॥ २०. आम्रपाल्यवदानम् । द्विजिह्वसङ्गे कथमस्ति वृत्तिरनेकमुख्ये कथमस्ति सौख्यम् । कर्मान्तबन्धेऽस्ति कथं स्वशक्तिः प्रज्ञाप्रकर्षे कथमस्त्यपायः ॥ क्२०.१ ॥ मिथिलायां विदेहेषु जलसत्त्वाभिधो नृपः । अभूद्भुजभुजङ्गस्य विश्रान्तपृथिवीभरः ॥ क्२०.२ ॥ खण्डो नाम महामात्यस्तस्याखण्डलसंपदः । बभूवाशेषषाङ्गुण्यपरिज्ञानबृहस्पतिः ॥ क्२०.३ ॥ नीतिज्ञगौरवात्तस्य नृपे व्यक्तं नलोकिनि । सदाभवन्मुखप्रेक्षी सर्वः कार्यवशाज्जनः ॥ क्२०.४ ॥ गतानुगतिकत्वेन प्रवाहप्रणयी भरः । वर्धते वार्यमाणस्य स्वजनस्य जलस्य च ॥ क्२०.५ ॥ सर्वं तन्मयमालोक्य जनं मात्सर्यमूर्च्छिताः । मन्त्रिणः संहतास्तस्य विनिपातमचिन्तयन् ॥ क्२०.६ ॥ ते प्रविश्याश्रमं राज्ञस्तां तस्य प्रबह्विष्णूताम् । मुहुः शङ्कास्पदं कृत्वा शशंसुर्भेदकोविदाः ॥ क्२०.७ ॥ तद्गिरा शङ्कितो राजा तस्य वैमुख्यमाययौ । अबलाबालभूपाला वर्णप्रत्ययाः परम् ॥ क्२०.८ ॥ अशङ्क्यादपि शङ्कन्ते शङ्कादोषेऽप्यशङ्किताः । अविशेषज्ञचपला भूपालाः काकशङ्किनः ॥ क्२०.९ ॥ प्रभोर्विरक्तिलिङ्गानि विलोक्यामात्यपुंगवः । स्वसुतौ गोपसिंहाख्यौ सशङ्कः स्वैरमब्रवीत् ॥ क्२०.१० ॥ धूर्तैर्मे वीतविश्वासः पिशुनैर्नृपतिः कृतः । प्रत्ययं नैति हृदये विदार्यापि प्रदर्शिते ॥ क्२०.११ ॥ विरक्तः स्थगितालापदर्शनश्रवणः प्रभुः । शेफ इव वृद्धस्य यातः शिथिलतां मम ॥ क्२०.१२ ॥ पिशुनोद्भूतभेदस्य प्रेम्णः संधिर्न विद्यते । न मणिः श्लिष्याति पुनः पाषाणशकलीकृतः ॥ क्२०.१३ ॥ द्विजिह्णकुटिलक्रान्तः प्रभुश्चन्दनपादपः । न यात्यर्थक्रियाकारी गुणवानपि सेव्यताम् ॥ क्२०.१४ ॥ कथं नृपनिधानार्थी कुशलं भजते नरः । घोरद्वेषविषाविष्टद्विजिह्वाघातविह्वलः ॥ क्२०.१५ ॥ तस्माद्व्रजामः संत्यज्य द्वेषदोषेण भूपतेः । शङ्काशल्यमये वृत्ते मेऽस्मिन् देशे स्थितेन किम् ॥ क्२०.१६ ॥ दक्षा रक्षाक्षमाः शूराः प्रभुतार्थाः सुसंहताः । सन्तः सन्ति विशालायां वासस्तत्र ममेप्सितः ॥ क्२०.१७ ॥ इति ब्रुवाणः पुत्राभ्यां तथेत्युक्तः स सानुगः । उद्यानगतिमानेन प्रययौ सपरिच्छदः ॥ क्२०.१८ ॥ प्रयाणं नृपतिर्ज्ञात्वा निवर्तनसमुद्यतः । यत्नेनापि न तं प्राप नोत्सृष्टं लभ्यते पुनः ॥ क्२०.१९ ॥ मूर्खाः सत्सु कृतावज्ञा विमुह्यन्ते क्षणेन तैः । याति तेषां तु सर्वत्र कोऽपि नार्थी कृतार्थताम् ॥ क्२०.२० ॥ धीमानमात्यः प्राप्तोऽथ कृष्टो वैशालिकैर्गुणैः । पूजितः प्रणयाचारैः संघमुख्ये पदे स्थितः ॥ क्२०.२१ ॥ तद्बुद्धिविभवाप्तश्रीः सोऽथ तत्प्रमुखो गणः । कदाचिदनयाल्लेखे न पराबह्वपात्रताम् ॥ क्२०.२२ ॥ अथ कालेन सिंहस्य मन्त्रिसूनोः कनीयसः । अजायत सुता कान्ता चैला नाम गुणोचिता ॥ क्२०.२३ ॥ द्वितीया चोपचैलाख्या सुता जातास्य सुन्दरी । नन्मन्येव तयोः प्राह निमित्तज्ञो विचक्षणः ॥ क्२०.२४ ॥ चैलायास्तनयो भावी पितृहन्ता महीपतिः । गुणवानुपचैलायाः पूर्णलक्षह्णवानिति ॥ क्२०.२५ । ज्येष्ठो मन्त्रिसुतः शौर्याद्गोपः प्रौढमदोद्धतः । उद्यानमर्दनक्षेपैर्गणानां द्वेष्यतां ययौ ॥ क्२०.२६ ॥ तत्पितुर्गौरवात्तस्मै सानुजाय विमन्यवः । विशालशालतामन्ते जीर्णोद्यानद्वयं ददुः ॥ क्२०.२७ ॥ सुगतप्रतिमां चक्रे तत्रैकः सुकृतोचिताम् । विहारं वैभवोदारं भुवनाभरणं परः ॥ क्२०.२८ ॥ अथ पित्रा बलोत्सिक्तः सुतः प्रत्यन्तमण्डले । गणकोपभयाद्गोपः कर्मान्तोपार्जने धृतः ॥ क्२०.२९ ॥ कालेन त्रिदिवं याते तस्मिन्मन्त्रिवरे गणैः । कनीयसस्तु साधुत्वात्सिंहस्तस्य पदे धृतः ॥ क्२०.३० ॥ गोपः पितुरसंप्राप्य पदं गणविमानितः । तद्देशवासविरसः परिहारमचिन्तयत् ॥ क्२०.३१ ॥ वास्तव्य कण्टकाकीर्णे व्याघ्राघ्राते वरं वने । अनेकस्वामिसंभिन्नजने न तु विशृङ्खले ॥ क्२०.३२ ॥ नानामतक्रियालापः कथमाराध्यते गणः । समीहितं यदेकस्य दतन्यस्मै न रोचते ॥ क्२०.३३ ॥ इत्मानी स संचिन्त्य गत्वा राजगृहं पुरम् । बिम्बिसारं नरपतिं गुणश्रियमशिश्रियत् ॥ क्२०.३४ ॥ स तेन मानितः प्रीत्या तस्य विश्रम्भभूरभूत् । चिररुच्येव तत्कालमाभाति गुणसंगतिः ॥ क्२०.३५ ॥ राज्ञोऽथ बिम्बिसारस्य वल्लभा पञ्चतां ययौ । तद्वियोगाग्निसंतप्तं तं विचिन्त्य स बुद्धिमान् ॥ क्२०.३६ ॥ उपचैलां सुतां भ्रातुस्तद्विवाहोचिता वधूम् । गूढचारी तदादेशात्वैशालकपुरीं यय ॥ क्२०.३७ ॥ कन्या गणोपभोग्यौव न कस्मैचित्प्रदीयते । इति वैशालिकैः पूर्वं स्वदेशे नियमः कृतः ॥ क्२०.३८ ॥ तत्पुरे द्वाररक्षायै यक्षस्थानावलम्बिनी । परप्रवेशे कुरुते शब्दं घण्टी पटीयसी ॥ क्२०.३९ ॥ स प्रविश्य ततो भ्रातुर्गूढमुद्यानचारिणीम् । उपचैलां समाहतुं गतश्चैलामवाप्तवान् ॥ क्२०.४० ॥ यातस्तं रथमारुह्य घण्टाशब्दादभिद्र्युतम् । स हत्वा वीरपुरुषानवाप नृपतेः पुरम् ॥ क्२०.४१ ॥ तमूचे देवकन्येयं प्राता विमनसात्मना । पितृहन्ता सुतो ह्यास्या निमित्तज्ञेन सूचितः ॥ क्२०.४२ ॥ तस्मादेषा नरपतेर्महिषी न तवोचिता । त्वयि जीवति जीवन्ति प्रजानां सर्वसंपदः ॥ क्२०.४३ ॥ इत्युक्तस्तेन तां दृष्ट्वा त्युक्तं नैव शशाक सः । निरुद्धः कर्मणा ह्येव तन्मुखालेख्यलेखया ॥ क्२०.४४ ॥ सोऽवदत्क्क कदा दृष्ट पुत्रेण निहतः पिता । स्वयं मयाभिषेक्तव्यः सुतो यद्य्भविष्यति ॥ क्२०.४५ ॥ इत्युक्त्वा नृपतिः कन्यां परिणीयाभवत्सुखी । कृतकर्मोर्मिनिर्माणे प्रभवन्ति न बुद्धयः ॥ क्२०.४६ ॥ भोगिनस्तस्य कालेन तस्यां सूनुरजायत । ज्योतिष्कचरिते यस्य वृत्तमुक्तं पितृद्रुहः ॥ क्२०.४७ ॥ तपोवनमृगाधानमृगयाव्यसने वने । एवंविधो ह्यभूत्तस्य मुनिशापः सुताकृतिः ॥ क्२०.४८ ॥ अत्रान्तरे महान्नाम वैशालिकगणाग्रणीः । कन्यामाम्रवनात्प्राप कदलीस्कन्धनिर्गताम् ॥ क्२०.४९ ॥ सा तस्य भवने कान्ता वर्धमाना शनैः शनैः । विदधे विपुलां प्रीतिं दानचिन्तामच्चेतसि ॥ क्२०.५० ॥ प्रणयादाम्रपालीति बन्धुभिः सा कृताभिधाः । सूनुहीनमिन त्यक्त्वा बाल्यं यौवनमाददे ॥ क्२०.५१ ॥ तद्विवाहोद्यतस्याथ न सेहे तत्पितुर्गणः । गणोपभोग्या कन्येति समयस्य व्यतिक्रमम् ॥ क्२०.५२ ॥ पितरं दुःखसंतप्तं समेत्याथ जगाद्सा । भवामि गणभोग्यैव किं त्वेष समयो यदि ॥ क्२०.५३ ॥ एकस्योपरि नान्यस्य प्रवेशः स्वपदे स्थितिः । पणः कार्षापणशतैः पञ्चभिः प्रत्यहं मम ॥ क्२०.५४ ॥ सप्ताहेनैव विचयः कर्यो वेश्मनि नान्यदा । इत्यस्मिन् समये व ध्यः सर्वश्चैव व्यतिक्रमी ॥ क्२०.५५ ॥ इति तत्समयं ज्ञात्वा तत्पितुर्वचसा गणः । अकारोद्बाढमित्युक्त्वा दृढनिश्चयमादरात् ॥ क्२०.५६ ॥ ततः सरत्नभवने वराभरणभूषिते । हेमहर्म्यसमारूढा दिदेश दिनचन्द्रिकाम् ॥ क्२०.५७ ॥ ततः पणीकृतः कामी यो यस्तां समुपाययौ । तस्य तस्याभवत्तस्याः प्रभावेणौजसः क्षयः ॥ क्२०.५८ ॥ द्रष्टुमेव न शेकुस्ते किं पुनः स्प्रष्टुमाकुलाः । भुजङ्गभोगसंरुद्धां तां चन्दनलतामिव ॥ क्२०.५९ ॥ ततः सा सुन्दरी भेजे यौवनस्यापि यौवनम् । गुरुणा स्तनभारेण मध्यभङ्गभयप्रदम् ॥ क्२०.६० ॥ स्मरसंभोगरहितं तत्तस्या रूपमद्भुतम् । श्वभ्रहेमलतापुष्पमिव निष्फलतां ययौ ॥ क्२०.६१ ॥ कौतुकाशाविनोदाय नानादेशान्तरागतैः । अकारि चित्रकारैर्भूपालप्रतिकृतिर्गृहे ॥ क्२०.६२ ॥ विधाय चित्रलिखितान् सा क्रमेण नरेश्वरान् । ददर्श बिम्बिरासय रूपं रतिपतेचिव ॥ क्२०.६३ ॥ तमालोक्यैव सहसा समुद्भूतमनोभवा । स येन लिखितस्तत्र तं पप्रच्छ कुतूहलात् ॥ क्२०.६४ ॥ कोऽयं सखे प्रीतिलतामाधवो वसुधापतिः । प्रीणाति लोचने यस्य सुधापरिचिता रुचिः ॥ क्२०.६५ ॥ धन्या का नाम भूभर्तुरस्य प्रणयभागिणी । लक्ष्यं सौभग्यजं गर्वमुर्वश्याः संहृतं यया ॥ क्२०.६६ ॥ इति पृष्टतया स्वैरं तामूचे चित्रकोविदः । भूपतिर्बिम्बसारोऽयं सारं सुकृतसंपदाम् ॥ क्२०.६७ ॥ शुअर्यरूपतुलारोहे देवाः के नाकनायकाः । शङ्के करोति नैवास्य मन्मथो वा मनोरथम् ॥ क्२०.६८ ॥ इत्युक्ते तेन सा तस्थौ भूपालन्यस्तलोचना । सहसैवाभिलाषेण नवीनाभिमुखीकृता ॥ क्२०.६९ ॥ अत्रान्तरे बिम्बिसारः स्वैरवेश्मनि निजने । कथान्ते गोपमवदत्किंचित्स्मितसिताधरः ॥ क्२०.७० ॥ श्रूयतां यन्मम सखे किंचिन्मनसि वर्तते । निर्यन्त्रमित्रस्वच्छन्दवादः कोऽपि सुधारसः ॥ क्२०.७१ ॥ वैशालिकौर्वरारोहा गणैः साधारणिकृता । रम्भोरूः श्रूयते कान्ता रम्भागर्भसमुद्भवा ॥ क्२०.७२ ॥ क्२०.तत्प्रभावविनष्टाशैस्तेजस्विप्रणयोचिता । सा तैर्न दूषिताद्यापि मातङ्गैरिव पद्मिनी ॥ क्२०.७३ ॥ श्रवणादेव सानन्दमपर्युषितकौतुकम् । न करोति मनः कस्य तत्स्त्रीरत्नमयोनिजम् ॥ क्२०.७४ ॥ अभिलाषि मनस्तस्यां श्रोताय जातंमे सह चक्षुषा । तद्गुणश्रुतिधन्याय श्रोत्राय स्पृहयाम्यहम् ॥ क्२०.७५ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना गोपस्तं प्रयभाषत । भुजङ्गगणसंरुद्धः स राजन्मान्मथो निधिः ॥ क्२०.७६ ॥ अत्यल्पस्खलितं प्राप्य दुःसहापातदुर्गमः । एष ते विषमः पन्था दर्शितो विषमेषुणा ॥ क्२०.७७ ॥ लभते सा न निर्गन्तुं न युक्तं गमनं च ते । किमस्मिन् विरतोपाये वदाम्युभयसंशये ॥ क्२०.७८ ॥ इत्युक्तस्तेन नृपतिर्नोत्कण्ठाग्राहमत्यजत् । विद्वांसोऽप्युचितां नीतिं न स्मरन्ति स्मरातुराः ॥ क्२०.७९ ॥ वैशालिकपुरीं यातो गोपेन सहितोऽथ सः । प्रविवेशान्यवेशेन मन्दिरं हरिणीदृशः ॥ क्२०.८० ॥ सा चित्रदर्शनेनैव दृष्ट्वा परिचितं दृशोः । नरनाथं सवैलक्ष्यलक्षणं क्षितिमैक्षत ॥ क्२०.८१ ॥ लज्जानिरुत्तरे तस्याः कम्पव्यतिकरे परम् । रणन्ती रसना चक्रे स्वागतं नृपतेरिवः ॥ क्२०.८२ ॥ विलोक्य धन्यतामानी तत्र चित्रे निजं वपुः । तां लावण्यनदीं राजा नयनाञ्जलिना पपौ ॥ क्२०.८३ ॥ लज्जावेशेन सुन्दर्यामाभिजात्येन भूपतौ । आबद्धमैनयोः क्षिप्रं गोपस्तां सस्मितोऽवदत् ॥ क्२०.८४ ॥ अयं ते चित्रलिखिताकारध्यानावधानतः । व्यक्तं भक्षिविशेषेन देवः प्रत्यक्षतां गतः ॥ क्२०.८५ ॥ त्वयायं लिखितश्चित्रे त्वमनेन तु चेतसि । न जाने युवयोः को नु प्रयातः प्रेमदूतताम् ॥ क्२०.८६ ॥ इत्यादिभिः कथाबन्धैः परीपूर्णप्रमोदयोः । यद्यदेव स्मरादिष्टं तत्तदास्वादतां गतम् ॥ क्२०.८७ ॥ घण्टारवाकुले लोके राजा प्रच्छन्नकामुकह् । सप्तरात्रमनालोक्ये तस्थौ तद्भवने रहः ॥ क्२०.८८ ॥ लतेव पुष्पिता काले तस्माद्गर्भमवाप्य सा । चक्रे विदितवृत्तान्तं तं लज्जावनता शनैः ॥ क्२०.८९ ॥ आसन्ने विश्मविचये दत्वास्मै नृपतिर्ययौ । भाविपुत्रपरिज्ञानप्रत्ययादङ्गुलीयकम् ॥ क्२०.९० ॥ याते भास्वद्वपिषु नृपतौ संमते लोचनानां सद्यः प्रोद्यद्विरहतिमिराक्रान्तिमीराक्रान्तिमीलन्मुखाब्जा । साभूत्सायंतनतनुतरापारवाताभिभूता शोकोच्छ्वासव्यतिकरवती हासहीना निशेव ॥ क्२०.९१ ॥ कपोलं पाणिपद्मेन संकल्पेन महीपतिम् । नवं तानवमङ्गेन वहन्ती निमिमील सा ॥ क्२०.९२ ॥ ततः कालेन कल्याणी प्रतिबिम्बोपमं पितुः । अजीजनत्सा नतयं विनयं साधुधीरिव ॥ क्२०.९३ ॥ वर्धमाने शनैस्तस्मिन् काले बिम्ब इवैन्दवे । बिम्बिसारस्य पुत्रोऽयमिति लोकेषु पप्रथे ॥ क्२०.९४ ॥ अपवादपरैस्तैस्तैस्तं प्रत्यनुचित्तैर्यदा । बाधन्ते शिशवः क्रीडाप्रसङ्गेऽमर्षसंयताः ॥ क्२०.९५ ॥ ततः सा प्रेषयामास पुत्रं विद्यार्जनोचितम् । वणिक्सार्थेन महता साङ्गुलीयं पितुः पदम् ॥ क्२०.९६ ॥ बिम्बिसारोऽपि संप्राप्य सदृशाकारमात्मजम् । हर्षदृप्तः परिष्वज्य चक्रे तस्य परिग्रहम् ॥ क्२०.९७ ॥ वृत्ताण्ते विश्रुते तस्मिन्नाम्रपाल्याह्सकौतुकैः । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्कथामवदज्जिनः ॥ क्२०.९८ ॥ पुरे राजगृहे राजवल्लभोद्यानकानने । बभूव मालती नाम पूर्वमुद्यानपालिका ॥ क्२०.९९ ॥ सा कदाचित्प्रसादार्द्रं पुरः प्राप्तं यदृच्छया । प्रत्येकबुद्धं राजषिं चूतपुण्पैपूजयत् ॥ क्२०.१०० ॥ अयोनिजा नृपस्याहं पत्नी स्यामिति तत्र सा । प्रणिधानं पुरश्चक्रे तस्य चित्तप्रसादिनी ॥ क्२०.१०१ ॥ पुण्यपुष्पफलभोगशालिनी सैव दिव्यतनुराम्रपालिका । इत्युदारचरिता निशम्य ते भिक्षवः सपदि विस्मयं ययुः ॥ क्२०.१०२ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामाम्रपाल्यवदानं नाम विंशतितमः पल्लवः ॥ २१. जेतवनप्रतिग्रहावदानम् । दृष्टं मुष्टिनिविष्टपारदकणाकारं नराणां धनं धन्योऽसौ यशसा सहाक्षयपदं यद्यस्य विद्योतते । दीनानाथगणार्पणोपकरणीभूतप्रभूतश्रियः पुण्यारामविहारचैत्यभगवद्बिम्बप्रतिष्ठादिभिः ॥ क्२१.१ ॥ श्रीमान् बभूव श्रावस्त्यां दत्तो नाम गृहाभिपः । सुतस्तस्य सुदत्तोऽभूदाकरः पुण्यसंपदाम् ॥ क्२१.२ ॥ स बाल्य एवालंकारं याचकेभ्यः सदा ददौ । प्राग्जन्मवासनाभ्यासः कस्य केन निर्वायते ॥ क्२१.३ ॥ नित्यमाभरणत्यागात्परं पित्रा निवारितः । नदीसमुद्धृतान्यस्मै सदैवान्यान्यदर्शयत् ॥ क्२१.४ ॥ निधिदर्शी स सर्वत्र पितरि त्रिदिवं गते । दीनानाथप्रदानेन बभूवानाथपिण्डदः ॥ क्२१.५ ॥ कृतदानह्स कालेन पुत्रवान् पुत्रव्त्सलः । अभूत्पुत्रविवाहार्थी कन्यान्वेषणयत्नवान् ॥ क्२१.६ ॥ कन्यकां याचितुं कांचित्पुरं राजगृहं ततः । मधुस्कन्धाभिधं दक्षं ब्राह्मणं विसर्सर्ज सः ॥ क्२१.७ ॥ आसाद्य मगधान् राजगृहं नगरमेत्य सः । महाधनं गॄहपतिं ययाचे कन्यकां द्विजः ॥ क्२१.८ ॥ अनाथपिण्डदो नाम श्रावस्त्यामस्ति विश्रुतः । तत्पुत्राय सुजाताय कन्यायां देहीत्युवाच सः ॥ क्२१.९ ॥ सोऽब्रवीदेश संबन्धः परमोऽस्मत्कुलोचितः । वंशेऽस्माकं तु कन्यानां शुक्लमादीयते महत् ॥ क्२१.१० ॥ शतं शतं रथाग्र्याणां गजाश्वाश्वतरस्य च । दाशीनिचयनिष्कानां दीयतां यदि शक्यते ॥ क्२१.११ ॥ इत्युक्ते तेन तं विप्रं सस्मितः प्रत्यभाषत । अनाथपिण्डदगृहे दास्ये शुल्कं तदल्पकम् ॥ क्२१.१२ ॥ ब्राह्मणेनाखिले तस्मिन् कन्याशुल्के प्रतिश्रुते । तमादराद्गृहपतिर्भोजनाय न्यमन्त्रयत् ॥ क्२१.१३ ॥ स भुक्त्वा विविधं तत्र भक्ष्यभोज्यमयन्त्रितः । रात्रौ विसूचिकाक्रान्तश्चुक्रोश विपुलव्यथः ॥ क्२१.१४ ॥ येऽन्नमश्नन्ति लौल्येन निशि निद्रासुखापहम् । जन्मकर्म कथं कुर्युः परलोकसुखाय ते ॥ क्२१.१५ ॥ तत्याजाशुचिभीत्या तं गृहात्परिजनो बहिः । आस्पदं नैरपेक्ष्यस्य जात्या दासजनः शठः ॥ क्२१.१६ ॥ शुभेन कर्मणा तस्य संप्राप्तस्तेन वर्त्मना । समौद्गल्यायनः शारिपुत्रः कारुण्यपेशलः ॥ क्२१.१७ ॥ तं वंशस्य दलाग्रेण निर्लिख्यापि तथा मृदा । प्रक्षाल्य धर्ममादिश्य तौ तस्य ययतुः शनैः ॥ क्२१.१८ ॥ सोऽपि चित्तं तयोरग्रे प्रसाद्य त्यक्तविग्रहः । चतुर्महाराजिकेषु देवेषु समाजायत ॥ क्२१.१९ ॥ तत्र विश्रवणादेशान्मर्त्यलोके निकेतने । स चक्रे शिबिरद्वारे पूजाधिष्ष्ठानसंनिधिम् ॥ क्२१.२० ॥ लेखविज्ञातसंबन्धविश्चयोऽथ यथोदितम् । अनाथपिण्डदः शुल्कमादाय स्वयमाययौ ॥ क्२१.२१ ॥ स संबन्धिगृहं प्राप्य ददर्शाश्चर्यकारिणीम् । शिखराकारराजार्हभक्ष्यसंभारसंपदम् ॥ क्२१.२२ ॥ स विस्मयाद्गृहपतिं पप्रच्छ स्वच्छमानसः । भूरिभक्ष्य्प्त्सवः कोऽयमपि राजा निमन्त्रितः ॥ क्२१.२३ ॥ स तं बभाषे भगवान् बुद्धः संघपरिग्रहः । मया निमन्त्रितः संघे सोऽयं मम महोत्सवः ॥ क्२१.२४ ॥ इति बुद्धाभिधानेन जातरोमाश्न्चकण्टकः । इन्दुस्यन्दिरिवाल्किन्नः सहसैव बभूव सः ॥ क्२१.२५ ॥ अविदितपरमार्थे कस्यचिन्नाममात्रे स्फुरति सहजभावः कोऽपि जन्मानुबन्धः । अभिनवघननादे व्यक्तहर्षभिलाषः स्पृशति ललितनृत्योद्वृत्तवृत्तिं मयूरः ॥ क्२१.२६ ॥ सोऽवदद्वदनाम्भोजसंजाताभिनवद्युतिः । क एष भगवान् बुद्धः कश्च संघोऽभिधीयते ॥ क्२१.२७ ॥ इति पृष्टो गृहपतिस्तेन प्रोवाच सस्मितः । अहो बत न जानीषे शास्तारं भुवनत्रये ॥ क्२१.२८ ॥ संसारपाशभीतानां शरण्यं शरणैषिणाम् । जिन यस्तं न जानाति स लोके वञ्चितः परम् ॥ क्२१.२९ ॥ किं तेन मोहलीनेन विफलीकृतजन्मना । अज्ञानतरणोपायं वयो येन व्ययीकृतम् ॥ क्२१.३० ॥ गोतमो भगवान् बुद्धः शाक्यराजकुलद्भिवः । संबुध्यानुत्तरं सम्यक्संबोधिमनगारिकः ॥ क्२१.३१ ॥ पश्चात्प्रव्रजितानां च तस्यैवानुग्रहात्परम् । भिक्षूणां गतरागाणां समूहः संघ उच्यते ॥ क्२१.३२ ॥ स एष बुद्धप्रमुखः संघः स्वकुशलैषिणाः । मया पुण्यपणं प्राप्यं प्रणयेन निमन्त्रितः ॥ क्२१.३३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा तत्स्मृत्वानाथपिण्डदः । बुद्धालम्बनभावेन निशि निद्रां समाययौ ॥ क्२१.३४ ॥ रजन्यां यामशेषायां समाकृष्ट इवेत्सुकः । प्रभातमिति स ज्ञात्वा पुरद्वारेण निर्ययौ ॥ क्२१.३५ ॥ शिबिकाद्वारमासाद्य संप्राप्त इव देवताम् । मधुस्कन्धेन निर्दिष्टं श्रेयःपन्थानमाप्तवान् ॥ क्२१.३६ ॥ भगवांस्तं ततः प्राप्य स तृष्णार्त इवामृतम् । बभूवानुपमास्वादं प्रमोदामोदनिर्वृतः ॥ क्२१.३७ ॥ तं दृष्ट्वा सादरं दूरात्छायातरुमिवाध्वगः । अवाप गतसंतापः श्रान्तिं विश्रान्तिशीतलाम् ॥ क्२१.३८ ॥ तस्य तद्दर्शनेव विमलाभिगतः मनः । शरत्समागमेनेव घनध्वान्तोज्झितं नभः ॥ क्२१.३९ ॥ स कोऽपि पुण्यशीलानामनुभावः प्रसादिनाम् । भवन्ति यत्प्रसादेन निर्विघ्नाश्चित्तवृत्तयः ॥ क्२१.४० ॥ सोऽचिन्तयदहो मोहविहीनस्य हि मे तथा । अनुच्छेदविकारोऽयं जातः प्रशमसंपदः ॥ क्२१.४१ ॥ वञ्चितोऽस्मि न यत्पूर्वं दृष्तोऽयं भगवान्मया । नाधन्यानामियं याति मूर्तिर्लोचनगोचरम् ॥ क्२१.४२ ॥ अमृतमधिरोदारा दृष्टिर्द्युतिः शशिपेशला तरुणकरुणायत्ता वृत्तिः प्रसादमयी मतिः । अयमतिशयं प्रत्यासन्नः करोति विरागतां विगतरजसां निःसंसारः प्रियोऽपि परिग्रहः ॥ क्२१.४३ ॥ इति चित्तप्रसादेन चिन्तयन्नुपसृत्य सः । विदधे तस्य सानन्दः पादपद्माभिवन्दनम् ॥ क्२१.४४ ॥ भगवानपि तत्प्राप्तिप्रसादानन्दलक्षणम् । उवाह वदनच्छायं पूर्णकारुण्यपूरितम् ॥ क्२१.४५ ॥ दृष्टिमाश्वासजननीं कामंकामपि तस्य सः । विससर्जोज्ज्वलां जन्मरजःशुद्ध्यै सुधानदीम् ॥ क्२१.४६ ॥ अथास्य भगवान् भ्रद्रां विदधे धर्मदेशनाम् । चतुर्णामार्यसत्यानां प्रतिभावविधायिनीम् ॥ क्२१.४७ ॥ स शासनाद्धि संव्यस्तसमस्तक्लेशसंततिः । निजं जन्म निवेद्यास्मै प्रणतस्तमभाषतः ॥ क्२१.४८ ॥ अतिक्रान्तोऽस्मि भगवन् भवन्तं शरणं गतः । विपन्नवासनाभ्यासः संसारे न रमे परम् ॥ क्२१.४९ ॥ करोत्यकुशलं दूरे शुभमाशु प्रयच्छति । सूचयत्युचिताचारं महतमवलोकनम् ॥ क्२१.५० ॥ सुखार्हं त्वद्विहाराय विहारं परमादरात् । रत्नसारपुरोदारं स्वपुरं कारयाम्यहम् ॥ क्२१.५१ ॥ करोतु तत्र भगवान् सततं स्थित्यनुग्रहम् । धनैरासेवितोऽस्माभिः सपर्यापरिचर्यया ॥ क्२१.५२ ॥ इत्यर्थनां तथेत्यस्य भगवान् प्रत्यपद्यत । प्रणयुप्रार्थनाभङ्गप्रगल्भा न हि साधवः ॥ क्२१.५३ ॥ भगवन्तमथामन्त्र्य श्रावस्तीं स पुरीं ययौ । तदादिष्टेन सहितः शारिपुत्रेण भिक्षुणा ॥ क्२१.५४ ॥ तत्र जेतकुमारेण हिरण्यार्घोण भूयसा । दत्तं काञ्चनमादाय विहारं तमसूत्रयत् ॥ क्२१.५५ ॥ भक्त्युत्साहादथारम्भकृतसाहाय्यकह्सुरैः । विहारं त्रिदिवाकारं चकारानाथपिण्डदः ॥ क्२१.५६ ॥ तत्र जेतकुमारोऽपि भक्त्या भगवतः परम् । यशःपुण्यप्रतिष्ठायै विदधे द्वारकोष्ठकम् ॥ क्२१.५७ ॥ अथतीर्थ्यास्तमालोक्य विहारारम्भमद्भुतम् । सापवादविवादेन चक्रुर्द्वेषाकुलाः कलिम् ॥ क्२१.५८ ॥ रक्ताक्षप्रमुखस्तेषां मात्सर्यात्क्षुद्रप्रण्डितः । सपक्ष इव कृष्णाहिश्चकितः पुरतः सदा ॥ क्२१.५९ ॥ रुद्धे विहारसंभारे तेन वादजयावधि । अनाथपिण्डदगिरा शारिपुत्रः समाययौ ॥ क्२१.६० ॥ रक्ताक्षोऽथ तमाहूय प्रभावोत्कर्षदर्शने । इन्द्रजालबलोत्फुल्लं सहकारमदर्शयत् ॥ क्२१.६१ ॥ शारिपुत्रप्रभावोत्थैर्विपुलैस्तन्मुखानिलैः । उन्मूलितः शकलतां तीर्थ्योत्साह इवाप सः ॥ क्२१.६२ ॥ रक्ताक्षविहितां फुल्लकमलां पद्मिनीं ततः । पङ्कशेषां द्विपश्चक्रे शारिपुत्रविनिर्मितः ॥ क्२१.६३ ॥ रत्काक्षवक्षोनिक्षिप्तः सप्तशीर्षमहोरगः । शारिपुत्रेण निक्षिप्तस्तार्क्ष्यपक्षाग्रमारुतैः ॥ क्२१.६४ ॥ तदाहूतोऽथ वेतालः शारिपुत्रेण कीलितः । प्रेरितो मन्त्रविर्त्येण रक्ताक्षं हन्तुमुद्ययौ ॥ क्२१.६५ ॥ वेतालाभिहतस्त्रासान्नश्यन्मानमदज्वरः । शरणं पादपतितः शारिपुत्रं जगाम सः ॥ क्२१.६६ ॥ रक्ताक्षस्तेन भङ्गेन शरण्यं शरणं गतः । प्रव्रज्यायां वीतरागः शुद्धां बोधिस्मवाप्तवान् ॥ क्२१.६७ ॥ तीर्थ्यास्त्वन्ये परिद्वेषक्रोधपारमितांशवः । तत्र कर्मकरव्याजात्तस्थुर्भिक्षवधोद्यताः ॥ क्२१.६८ ॥ तेऽथ धर्मद्रुहः काले शारिपुत्रेण लक्षिताः । तद्दृष्टिपातमात्रेण बभूवुर्मैत्रमानसाः ॥ क्२१.६९ ॥ आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च विचार्य सः । धर्मदेशनया तेषां दिदेशानुत्तरां दशाम् ॥ क्२१.७० ॥ अथ तस्य विहारस्य निर्विघ्नारम्भकर्मणि । अनाथपिण्डदं प्राह शारिपुत्रः स्मिताननः ॥ क्२१.७१ ॥ विहारसूत्रपातस्य तुल्य एव क्षणे महान् । हौमो विहारः संवृत्तस्तुषिते देवसद्मनि ॥ क्२१.७२ ॥ एतदाकर्ण्य संजातप्रसादद्विगुणान्तरः । हेमरत्नवरागारं विहारं समकारयत् ॥ क्२१.७३ ॥ विभवैरथ राजार्हैः पथि तेनोपकल्पितैः । विज्ञप्तिस्त्रिदिवैः सार्धमाययौ भगवान् जिनह् ॥ क्२१.७४ ॥ तदागमनहर्षेण प्रसन्ने भवनत्रये । अनाथपिण्डदस्तस्मै वारिधारामपातयत् ॥ क्२१.७५ ॥ तस्मिन् यदा न प्रदेशे वारिधारा पपात सा । तदा भगवतो वाक्यात्त्वरितं पतितान्यतः ॥ क्२१.७६ ॥ तं दृष्ट्वा कौतुकात्पृष्टो भिक्षुभिर्भगवान् पुनः । उवाच श्रूयतामेतद्वारिस्तम्भस्य कारणम् ॥ क्२१.७७ ॥ अनेन पूर्वबुद्धेभ्ये अस्मिन्नेवेदमास्पदम् । प्रतिपादितमित्येषा वारिधारान्यतश्च्युता ॥ क्२१.७८ ॥ अनेनैव पुरा सम्यक्संबुद्धाय विपश्यिने । अयमेव वरारामप्रदेशः प्रतिपादितः ॥ क्२१.७९ ॥ बुद्धाय शिखिने प्रादात्पुष्यजन्मन्ययं पुनः । ततो ददौ विश्वभुवे जिनाय रघिजन्मनि ॥ क्२१.८० ॥ भवदत्ताभिधो भूत्वा ककुच्छन्दाय दत्तवान् । ददौ बृहस्पतिर्भूट्वा कनकाख्याय तायिने ॥ क्२१.८१ ॥ काश्यपाय पुनश्चायं प्रादादाषाढजन्मनिः । अनेनैवाधुना मह्यं देशोऽयं प्रतिपादितः ॥ क्२१.८२ ॥ कालेन सुधनाख्योऽयं मैत्रेयाय प्रदास्यति । सत्त्ववान् क्षान्तिशीलत्वान्निधानान्येष पश्यति ॥ क्२१.८३ ॥ पुनश्चायं गॄहपतिर्भूत्वा हेमप्रदाभिधः । चक्रे प्रत्येकबुद्धस्य संस्कारं परिनिर्वृतौ ॥ क्२१.८४ ॥ रत्नकुम्भे तदस्थीनि धृत्वा तत्प्रणिधानतः । अधुना रत्नकोशार्हः संजातोऽयं सुवर्णभास्॥ क्२१.८५ ॥ श्रुत्वेति शास्तुर्वचनाभिधानं ते भिक्षवः सारमिवामृतस्य । कर्तुः प्रतिष्ठार्जितपूर्णपुण्यपुष्पाधिवासेन भृशं ननन्दुः ॥ क्२१.८६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां जेतवनप्रतिग्रहावदानं नाम एकविंशं पल्लवः ॥ २२. पितापुत्रसमादानम् । अहो महार्हं मणिवन्महत्त्वं भव्या भजन्ते गुणगौरवेण । विना गुणं यद्वपुषां गुरुत्वं स्थूलोपलानामिव निष्फलं तत् ॥ क्२२.१ ॥ श्रीमान् पुरा शाक्यपुरे नरेन्द्रः शुद्धोदनः शुद्धिसुधानिधानम् । वैराग्ययोगात्सुगतत्वमाप्तं स्मृत्वा सुतं सुत्सुकतामवापम् ॥ क्२२.२ ॥ सोऽचिन्तयत्पुण्यगुणाधिवासं सरस्वतीवाससरोरुहश्रि । मनः प्रसादस्य विलाससौधं द्रक्षामि सूनोर्वदनं कदाहम् ॥ क्२२.३ ॥ एहीति तद्दर्शनलालसेन ये ये मया जेतवनं विसृष्टाः । ते ते तदालोकननिर्निमेषं तत्रैव तिष्ठन्त्यमृतं पिबन्तः ॥ क्२२.४ ॥ संप्रेषितस्तस्य मया स नाययौ योऽप्यात्मतुल्यं प्रणयादुदायी । स लेखहस्तस्त्रिदिवाभिरामे तत्रैव लेखत्वमिराभियातः ॥ क्२२.५ ॥ संदेशवाक्यं प्रहितं मया यत्तद्विस्मृतं तस्य मुखेन नूनम् । सर्वो हि नाम स्वहिताभिलाषी धत्ते परार्थे किल शीतलत्वम् ॥ क्२२.६ ॥ विलोकनेनैत्य निषिञ्च तूर्णं पीयूषपूरेण ममाङ्गसङ्गम् । निःसङ्गतो विश्रमतां मुहूर्तं दयाविधेयः कुरु बन्धुकार्यम् ॥ क्२२.७ ॥ इत्येतदाकर्ण्य कथां स कुर्यात्क्षणं विलम्बं मम दर्शनेऽपि । तच्चेतसः पल्लवपेशलस्य न हि स्वभावः प्रणयावभङ्गः ॥ क्२२.८ ॥ मनोरथेनेति पुरः प्रयाते तद्दर्शनायेव धराधिनाथे । प्रव्रज्या व्यञ्जिततत्प्रसादः समाययौ हर्षरसादुदायी ॥ क्२२.९ ॥ दृष्ट्वा तमानन्दविपूर्णमानसं प्रव्रज्यया तत्सदृशानुभावम् । उत्कण्ठितः कुण्ठितधैर्यवृत्तिः संमोहमूर्च्छां नृपतिः प्रपेदे ॥ क्२२.१० ॥ स लब्धसंज्ञः शिशिरैः पयोभिः पप्रच्छ तं किं नु समेष्यतीति । सोऽप्यब्रवीद्देव दिनैर्भवन्तमसंभृतैः सादरमेष्यतीति ॥ क्२२.११ ॥ ततः प्रयातेषु दिनेषु केषु व्योम्ना शनैर्भिक्षुगणानुयातः । सहाययौ नाकसदां निकायैः सर्वार्थसिद्धैर्भगवान् कुमारः ॥ क्२२.१२ ॥ द्युसुन्दरीपाणिसरोजमुक्तमन्दारमालाकलितश्चकाशे । स्वर्गीयगङ्गास्फुटफेनकूटविलासहासाङ्ग इवामराद्रिः ॥ क्२२.१३ ॥ संघट्टभिन्नाभ्रसखैः स्खलिद्भिः सशब्दजाम्बूनदकिङ्किणीकैः । बभुर्विमानैः ककुभां मुखानि भक्त्येव शास्तुर्विहितस्तवानि ॥ क्२२.१४ ॥ निरन्तरैरन्तरिवार्कतारैः सुरैः सविद्याधरसिद्धसंघैः । पर्याप्तसंसक्तसितातपत्रैर्व्याप्तः समाप्तिं गगनं जगाम ॥ क्२२.१५ ॥ तं सर्वलोकोपकृतिप्रपन्नं सर्वाकृतिं सर्वमयावभासम् । समापतन्तं नभसोऽथ दिग्भ्यः क्षितेश्च सर्वे ददृशुः क्षणेन ॥ क्२२.१६ ॥ प्रहर्षराशिं जनलोचनानां पुण्यप्रमाणं सुकृतोत्सवानाम् । लोकस्तमालोकनिधिं विलोक्य समुल्ललन्नुच्छलिताद्भुतोर्मिः ॥ क्२२.१७ ॥ आश्चर्यभूतं रुचिरप्रभावमुदायिना सूचितमाकलय्य । जगद्गुरुं भूमिपतिः कुमारं कृताञ्जलिस्तं प्रणनाम दूरात् ॥ क्२२.१८ ॥ अथावतीर्यार्यजनानुयातः संपूज्यमानः प्रणयेन राज्ञा । स्फीटप्रभाभासितदिग्विभागां न्यग्रोधिनीं रत्नभुवं विवेश ॥ क्२२.१९ ॥ हेमासनं शासनसंनिविष्टलोकत्रयः संगतपादपीठम् । स तत्र रत्नाङ्कुरचित्रपत्रं भास्वद्वपुर्मेरुन् ॥ क्२२.२० ॥ तन्मानसेन्दोर्नयनामॄतौघं मनोरथप्रार्थनयोपयातम् । विलोकयन्निर्वृतिनिर्निमेषः क्षणं क्षितीशस्त्रिदशत्वमाप ॥ क्२२.२१ ॥ स तं जगादाश्रुनिरुद्धकण्ठः सोत्कर्षहर्षाकुलितं कुमारम् । हाराग्ररत्नप्रतिबिम्बसक्तं प्रवेशयन् प्रीतिरसादिवान्तः ॥ क्२२.२२ ॥ संतोषशीताचलवत्स्वभावात्सर्वे रमन्ते कुशलस्थलीषु । कृतस्त्वयास्माकमयं तु कस्मात्सत्सूपकारी विरहोपदेशः ॥ क्२२.२३ ॥ स्नेहात्प्रमोदाद्गुणगौरवाच्च धीर्धावतीयं त्वयि मे प्रसह्य । आलिङ्गनाय स्थिरसंगमाय पादप्रणामाय च तुल्यमेव ॥ क्२२.२४ ॥ यद्वस्तु किंचिद्गदितं मया तत्श्रोतव्यमेव प्रणयोपरोधात् । गुणोज्झितं वा विरसक्रमं वा न स्नेहमोहस्य भवत्यवाच्यम् ॥ क्२२.२५ ॥ प्रत्यर्णरत्नप्रतिबिम्बितार्कप्रौढप्रभाप्रावरणान्यमूनि । त्वं हेमहर्म्याणि विहाय कस्मात्विगाहसे शून्यवनान्तराणि ॥ क्२२.२६ ॥ कान्ताकरावर्जितहेमकुम्भसत्सौरभाम्भःप्रवराभिषिक्तः । एकः कथं स्नासि विकासिपांशुसंतप्ततोयासु मरुस्थलीषु ॥ क्२२.२७ ॥ गण्डस्थलात्कुण्डलरत्नकान्ति किं लम्बितं मण्डनमेव वेत्सि । कस्मादकस्मात्तव निःसुखस्य न चन्दनं नन्दनमिन्दुशुभ्रम् ॥ क्२२.२८ ॥ महाविताने शयने नृपार्हे शेषे न किं शेषविशेषशुभ्रे । लक्ष्मीनवालिङ्गनभोगयोग्या कथं तनुस्ते सहते कुशय्याम् ॥ क्२२.२९ ॥ कान्तास्मितोर्मिप्रतिमांशुकार्हं किं चीवरस्योचितमेतदङ्गम् । पाणौ च लीलाकमलास्पदेऽस्मिन् पात्रं कथं ते प्रियमद्य जातम् ॥ क्२२.३० ॥ अयं विहारस्तव कण्ठपीठः सोत्कण्ठकान्ताभुजबन्धनार्हः । संभोगलक्ष्मीक्षपितप्रमोदः करोत्यकस्मात्प्रणयावभङ्गम् ॥ क्२२.३१ ॥ रूपं विलक्षीकृतपुष्पचापं मत्तेभकुम्भोच्चकुचा विभूतिः । रतेर्विलास्प्पवनं वयश्च केनासमस्ते कलितो विरागः ॥ क्२२.३२ ॥ श्रत्वेति तं शीलनिधिर्बधाषे शशाङ्कलेखाललितस्मितेन । संक्रान्तनानानृपरत्नरागां कुर्वन्नलक्षामिव राजलक्ष्मीम् ॥ क्२२.३३ ॥ राजन् जरारोगहतेव न स्यात्तरङ्गलोला यदि जीववृत्तिः । तत्कस्य न स्यादनिशं प्रहर्षपीयूषवर्षी विषयाभिलाषः ॥ क्२२.३४ ॥ शमामृतास्वादनसुस्थिराणामपातनं शून्यवनान्तभूमेः । विभूतिलीलामदविह्वलानां हर्म्याणि पर्यन्तनिपातनानि ॥ क्२२.३५ ॥ सकुङ्कुमैः स्नान्तिः नृपाः पयोभिः सरागतां यैः सततं प्रयान्ति । संतोषशीलस्तु मनः प्रसादशुद्धाम्बुधौता विमलीभवन्ति ॥ क्२२.३६ ॥ श्रोत्रं श्रुतेनैवन कुण्डलेन दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन । विभाति कायः करुणाकुलानां परोपकारेण न चन्दनेन ॥ क्२२.३७ ॥ एतानि मोहाहतवल्लभानि संसक्तमुक्तांशुसितस्मितानि । सतां न भोग्यानि भवन्ति भूभृदुच्छिष्टशिष्टानि विभूषणानि ॥ क्२२.३८ ॥ रागातुराणां रितुपापितानां निद्रा धनध्यानवतां न नाम । शय्यासु सुस्पर्शवतीषु राज्ञा सर्वत्र शान्तः सुखमेव शेते ॥ क्२२.३९ ॥ निर्मोककान्तेन वराम्शुकेन भुजङ्गवृत्तिर्न तु चीवरेण । पात्रं पवित्राणि समाप्लितानि पीयूषमैत्राण्यशनानि सूते ॥ क्२२.४० ॥ छत्राणि वक्र्क्रं भृशमप्रकाशं मनिविलोलं व्यजनानिलौघाः । संसक्तजाङ्यं हृदयं नृपाणां कुर्वन्ति हारा हरिचन्दनार्द्राः ॥ क्२२.४१ ॥ वियोगरोगानुगता विभूतिः कान्ताह्क्षणान्ता विरसो विलासः । यस्मिन्नपायः सततानुशायी स कस्य भोगः सुभगोपयोगः ॥ क्२२.४२ ॥ जाड्यं सजृम्भं जनयत्यजस्रं तनोति तृष्णाभ्रममोहमूर्च्छाः करोत्यसह्यं सरसत्वमेव भोगोपभोगः प्रसभप्रयोगः ॥ क्२२.४३ ॥ यदा सुखश्रीर्नवचन्द्रलेखा प्रभातपुष्पाण्यपि यैवनाणि । कर्मोर्मिमालाग्रहणं शरीतं तदा ममायं गमितोऽनुरागः ॥ क्२२.४४ ॥ सचामराह्सध्वजपुञ्जपट्टाः सवाजिवाला द्विपकर्णतालाः । स्वभावलोलाः किल राजलक्ष्म्यः सर्वे विलासाह्क्षणभङ्गसङ्गाः ॥ क्२२.४५ ॥ उक्त्वेति तत्तत्कुशलाय राज्ञश्चित्तप्रसादं परमं विधाय । स शान्तिकल्लोलसुधाप्रवाहं किरन् दृशा पार्षदमालुलोके ॥ क्२२.४६ ॥ मनीषिणां शाक्यकुलोद्गतानां सप्तायुतानि प्रतिपाद्य धर्मम् । चक्रे सहस्राणि च सप्त तत्र संप्राप्तपर्याप्तविशेषभाञ्जि ॥ क्२२.४७ ॥ शक्लोदनाद्यैः कुशलोपपन्नैः गणेऽथ तत्तुल्यसहस्रसंख्यैः । द्रोणोदनाद्यैरमृत्प्दनाद्यैश्चित्तप्रसादः सुमहानवाप्तः ॥ क्२२.४८ ॥ केचिद्ययुः श्रावकबोधियुक्तप्रत्येकबोधौ निरताश्च केचित् । सम्यक्तथानुत्तरबोधिसक्ताः परे बभूवुर्गगनप्रसन्नाः ॥ क्२२.४९ ॥ स्रोतः परिप्राप्तफलं ततोऽन्ये सकृत्तथागामिफलं तथान्ये । अन्येऽप्यनागांिफलं तदापुरर्हत्फलं क्लेशविमुक्तिमन्ये ॥ क्२२.५० ॥ एकस्तु तत्रार्जितपापशापस्तमःसमूहोपहितप्रमोहः । मायेयमित्याह हसन् जनानां सत्यस्थितिं संसदि देवदत्तः ॥ क्२२.५१ ॥ नृपं तु वात्सल्यनिलीनमेव पुत्रोदयात्प्रत्युपजातदर्पम् । मौद्गल्यभिक्षुर्जिनशासनेन महर्द्धिभिर्वीतमदं चकारम् ॥ क्२२.५२ ॥ दृष्ट्वापि राजा भगवत्प्रभावं नात्यद्भुतं पौरुषमेव मेने । अभ्यासलीनानि जनस्य नूनं सोत्कर्षकृत्यानि न विस्मयाय ॥ क्२२.५३ ॥ अथापरेद्युर्भगवान् सुरेन्द्रसंपादिते हेममहाविमाने । सुमेरुशीर्र्ष्णीव समानकान्तौ सिंहासने रत्नमये न्यषीदत् ॥ क्२२.५४ ॥ ब्रह्मेन्द्रमुख्येषु ततः सुरेषु तत्रोपविष्टेषु पृथुप्रभेषु । बभुस्तदुष्णीषशिखाविलासैश्चन्द्रांशुमालाजटीला इवाशाः ॥ क्२२.५५ ॥ अन्योन्यसंघट्टविलोलहारैर्धनावहारैस्त्रिदशैर्विशद्भिः । निरन्तरां तां भवमेत्य राजा द्वारेषु मार्गान्न चतुर्षु लेभे ॥ क्२२.५६ ॥ सभ्रूभ्रमैस्तत्र कुवेरमुख्यैर्निवार्यमाणाभिमतप्रवेशह् । विच्छायवक्रः स्खलिताभिधायी भूभृत्परं निष्प्रतिभो बभूव ॥ क्२२.५७ ॥ प्रवेशितस्तैर्जिनशासनेन कदाचिदासाद्य तदग्रभूमिम् । शुद्धोदनस्तप्रणिपत्य मूर्ध्ना चित्तप्रसादेन पुरोऽस्य तस्थौ ॥ क्२२.५८ ॥ शास्ता तु तस्मै चतुरार्यसत्यप्रबोधिकां धर्मकथां दिदेश । ज्ञानेन या विंशतिशृङ्गमस्य सत्कायदृग्भूधरमप्यब्ःाङ्क्षीत् ॥ क्२२.५९ ॥ ततः स गत्वा कृतकृत्यजन्मा शुक्लोदनं प्राप्त भजस्व राज्यम् । स्वस्याव्रतीत्तं भगवत्प्रदिष्टं तच्छासनं मोदयितुं न राज्यम् ॥ क्२२.६० ॥ द्रोणोदने राज्यपराङ्भुखेऽपि वैराग्ययोगादमृतोदने च । जग्राह शुद्धोदनसंप्रदिष्टां तां राजलक्ष्मीमथ भद्रकाख्यः ॥ क्२२.६१ ॥ राजार्हभोगैरथ पूजयित्वा जिनः जनेशः शुचिसंप्रणितैः । न्यग्रोधधाम प्रतिपाद्य चास्मै शुद्धोदनं शुद्धमनोरथोऽभूत् ॥ क्२२.६२ ॥ द्रोणोदनस्यापि सुतौ युवानौ राजाज्ञया प्रेरणया च मातुः । एकस्तु यः प्रव्रजितोऽनिरुद्धः परो महान्नाम गृही बभूव ॥ क्२२.६३ ॥ अथाभवच्चेतसि भद्रक्स्य राज्ञो विरक्तस्य वनाभिलाषः । विवेकभाजां प्रशमप्रवृत्तं नवापि लक्ष्मीर्न मनो रुणद्धि ॥ क्२२.६४ ॥ ततः समाहूय स देवदत्तं राज्याभिषेकप्रतिपन्नचित्तम् । उवाच मे प्रव्रजनस्य कालः समागतः किं भवताभिधेयम् ॥ क्२२.६५ ॥ तं प्रत्युवाचात्तविवेकदम्भः सुसंवृतं संसदि देवदत्तः । राजन्न राज्येऽस्ति ममाभिलाषः प्रव्रज्यया त्वत्सदृशो भवामि ॥ क्२२.६६ ॥ श्रुत्वेति राजा कुटिलस्य तस्य मिथ्याविनीतस्य कदर्थवाक्यम् । उदीरितं शाक्यगणस्तवायं संकल्पसाक्षीति हसन्नुवाच ॥ क्२२.६७ ॥ अथार्थतापोपहतः प्रदध्यौ भोगानुरागादिति देवदत्तः । मया किमेतदविपातमुक्तं भजेत वा प्रव्रजितोऽपि राज्यम् ॥ क्२२.६८ ॥ राज्यं समुत्सृज्य निजं व्रजन्तः शाक्यं कुमाराः सह भद्रकाद्याः । शुद्धोदनं निर्ययुरायवृत्तप्रीतिं पुरस्कृत्य रथैर्द्विपैश्च ॥ क्२२.६९ ॥ व्रजत्सु सर्वेष्वथ देवदत्तः किरीटसक्तं पृथिपद्मरागम् । जहार रक्ताक्तमिवामिषार्थी श्येनः प्रभापल्लविताम्बरार्कम् ॥ क्२२.७० ॥ नैमित्तिकैरुक्तमथास्य लक्ष्मदृष्ट्वा तदुग्रं नरकप्रयाणम् । चित्तं सदोषं किल दुर्निमित्तं निमित्तमन्यत्पुनरुक्तमेव ॥ क्२२.७१ ॥ कोकालिखण्डोत्कटमोरकाणां तिथ्यादिनाम्नां मददुर्मदानाम् । संसूचितान्यत्यधिकानि तत्र तथाविधानैर्बहुलक्षणानि ॥ क्२२.७२ ॥ भूपप्रमोदादथ भद्रकोऽपि तैर्देवदतप्रमुखैः सहैव । प्रव्रज्यया चीवरपात्रयोगात्चकार वैराग्यमयीमिव क्ष्माम् ॥ क्२२.७३ ॥ राज्ञस्तथा राजकुमारकाणामुत्सृष्टहाराङ्गदकुण्डलानाम् । सास्रो विरागादवतार्य तेषां केशानुपाली किल कल्पकोऽभूत् ॥ क्२२.७४ ॥ मूर्खः स नीचोऽपि जिनाज्ञयैव प्रव्रज्यया पूज्यतरो बभूव । चित्तप्रसादस्य परस्य मन्ये न कारणं पण्डितता नजातिः ॥ क्२२.७५ ॥ सामीचिकायामथ भद्रकोऽपि ज्ञात्वा नृपः पार्षदिकं तमेनम् । नीचस्य पादौ कथमस्य वन्दे महीपति सन्निति निश्चलोऽभूत् ॥ क्२२.७६ ॥ तमब्रवीदस्खलिताभिमानं विकल्पभिन्नं भगवान् विहस्य । प्रव्रज्यया मोहमहानुवन्धी संत्यज्यते जातिमयोऽभिमानः ॥ क्२२.७७ ॥ श्रुत्वेति राज्ञा सह राजपुत्रैः कृते प्रणामे पृथिवी चकम्पे । न देवदत्तः परुषाभिधायी पदौ ववन्दे भगवद्गिरास्य ॥ क्२२.७८ ॥ कम्पात्क्षितेर्विस्मितमानसेन पृष्टस्ततो भिक्षुगणेन शास्ता । उवच राजा किल कल्पस्य जन्मान्तरेऽप्यस्य कृतः प्रणामः ॥ क्२२.७९ ॥ पुरा युवा काशिपुरे विलोक्य भद्राभिधानां गणीकां दरिद्रः । सेवां व्यघात्सुन्दरकस्तदास्यै रागो हि सर्वव्य्सनोपदेष्टा ॥ क्२२.८० ॥ तया विसृष्टः कुसुमोच्चयाय पुनह्पुनर्भृङ्ग इवाधिकार्थी । तत्सङ्गमानङ्गमनोरथेन श्रान्तः स बभ्राम वनान्तरेषु ॥ क्२२.८१ ॥ अत्रान्तर श्रान्ततरः क्षितीशः प्राप्तो वनान्तं मॄगयारसेन । तं ब्रह्मदत्तः प्रसमीक्ष्य गीतं तस्याशृणोच्छन्नतनुर्लताभिः ॥ क्२२.८२ ॥ नवनवकुसुमाशया किमेवं मधुकरं तापहतोऽसि गच्छ तूर्णम् । विकसितकमलाननाब्जिनी सा भवति हि संकुचिता दिनावसाने ॥ क्२२.८३ ॥ तस्या हि गीतं नॄपतिर्निशम्य स्मितप्रभाघट्टितहारकान्तिः । उवाच तं तीव्रकरार्कतापः कोऽयं सखे गीतरसाभिओयोगह् ॥ क्२२.८४ ॥ सोऽप्यब्रवीद्भूमिपते न नाम तप्तो रविस्तप्ततरस्तु कामः । स्वकर्मदुःखानि विहन्ति लोके न ग्रीष्मदग्धानि मरुस्थलानि ॥ क्२२.८५ ॥ इत्यर्थवद्वाक्यगुणार्पणेन स भूपतेर्वल्लभतामवाप । संवादसंस्पर्शसुभाषितं हि केषां चसत्कारपदं न याति ॥ क्२२.८६ ॥ तेनाथ राजा विजने श्रमातुरः शीतोपचारैरपनीततापः । प्रीत्या तमादाय ततः सहैव स्वराजधानीमगमत्कृतज्ञह् ॥ क्२२.८७ ॥ तत्रास्य जीवप्रद इत्युदन्तसंतोष संपूरितचित्तवृत्तिः । राज्यार्धदानाभिमुखः स तस्थौ चित्तानुवृत्तस्य किमस्य देयम् ॥ क्२२.८८ ॥ राज्यार्धदानप्रसृतेऽथ तस्मिन्नाचिन्तयत्सुन्दरकः कृपायाम् भद्रां विना राज्यसुखेन किं मे धन्यो हि तत्प्रीतिसुधाभिषिक्तः ॥ क्२२.८९ ॥ मह्मं न राज्याद्यपि रोचतेऽर्धमखण्डिताल्पापि हि शोभते श्रीः । एकार्थयोगे हि सदा विवादः द्वयोर्हि भोगैः कलिरेव मूर्तः ॥ क्२२.९० ॥ तस्मान्नृपं कुण्ठमहं निपात्य समस्तराज्येन भवामि पूर्णः । क्षणं विचिन्त्येत्यनुतापतप्तः तीव्रं मनः स्वस्य पुनः प्रदध्यौ ॥ क्२२.९१ ॥ किं चिन्तितं निन्द्यपरं मयैतत्कोऽयं प्रकारः खलु तीक्ष्णतायाः । कृतघ्नसंकल्पकलङ्कलेपादहो नु लज्जा निजचेतसोऽपि ॥ क्२२.९२ ॥ स्वस्त्यस्तु राज्याय नमः सुखेभ्यः संमोहमाता क्षमतां च लक्ष्मीः । येषामनास्वादितचिन्तितानामेवंविधा धीः प्रथमः स्वभावः ॥ क्२२.९३ ॥ भ्रमं विधत्ते विदधाति मूर्च्छां निपातयत्येव तमस्तनोति । आघ्रातमात्रैव करोति पुंसामहो विनाशं विषवल्लरी श्रीः ॥ क्२२.९४ ॥ चिरं विचिन्त्येति स जातचित्तः प्रत्येकबोधिर्विमलः प्रभाते । अभ्यर्थमानोऽपि नरेश्वरेण राज्यं नजग्राह निवृत्ततृष्णः ॥ क्२२.९५ ॥ प्रत्येकबुद्धत्वमवाप्तमेनं कालेन दृष्ट्वा नृपतिर्महर्द्धिः । तत्पादपद्मच्युतमौलिमाल्यश्चित्तप्रसादोचितमित्यवेचत् ॥ क्२२.९६ ॥ स कोऽपि सत्कर्मविपाकजन्मा वन्द्यो विवेकः प्रशमाभिषेकः । यस्य प्रभावाद्विरतस्पृहाणां त्याज्येव रत्नाकरमेखला भूः ॥ क्२२.९७ ॥ श्रुत्वेति राज्ञा कथितं तदर्थजातं तदभ्यर्थनया विधाय । तत्कल्पकः शान्तिपदं प्रपेदे सेवान्तरङ्गः किल गङ्गपालः ॥ क्२२.९८ ॥ प्राप्तं तमयुत्तमकर्मयोगात्प्रव्रज्यया सज्जनपूज्यभावम् । राजा ववन्दे प्रणतः पृथिव्याः कम्पस्तदाभूदपि षड्विकारः ॥ क्२२.९९ ॥ सोऽयं राजा विहितविनतिर्भद्रको ब्रह्मदत्तो पश्योपाली स किल कुशली कल्पको गङ्गपालः । इत्याश्चर्यं भगवदुदितं भिक्षवस्ते निशम्य स्वच्छं चित्तं सुकॄतशरणे मेनिरे हेतुमेव ॥ क्२२.१०० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां पितापुत्रसमादानं नाम द्वाविंशतितमः पल्लवः ॥ २३. विश्वंतरावदानम् । चिन्तारन्तादध्करुचयः सर्वलोकेष्वनिन्द्या वन्द्यास्तेऽन्यैः पुरुषमणयः केऽप्यपूर्वप्रभावाः । येषां नैव प्रियमपि परं पुत्रदारादि दत्वा सत्त्वार्थानां भवति वदनम्लानता दैन्यदूती ॥ क्२३.१ ॥ भगवान् भिक्षुभिः पृष्टः पुरा शाक्यपुरे जिनः । जगाद पूर्ववृत्तान्तं देवदत्तकथान्तरे ॥ क्२३.२ ॥ पुरी बभूव विश्वाख्या विश्वासवसतिः श्रियः । विश्वोपकारसक्तस्यसुकॄतस्येव जन्मभूः ॥ क्२३.३ ॥ संजयाख्योऽभवत्तस्याममित्रतिमिरांशुमान् । नेत्रानन्दसुधासूतिर्विचित्रचरितो नृपः ॥ क्२३.४ ॥ तस्य विश्वंतरो नाम वदान्यस्तनयोऽभवत् । अपूर्वत्यागिना येन हृतं कल्पतयोर्यशः ॥ क्२३.५ ॥ ईर्ष्याविरहितास्तुल्यं विदग्धेन प्र्साधिताः । सत्येन भारती येन दानेन श्रीः श्रुतेन धीः ॥ क्२३.६ ॥ अद्यापि यस्य दिक्कान्ताकर्णाभरणतां गतम् । विभाति केतकीगर्भपलाशविशदं यशह् ॥ क्२३.७ ॥ स कदाचिद्ददौ दिव्यरत्नालकारमर्थिने । अथं विजयसाम्राज्यमनोरथहरं त्विषा ॥ क्२३.८ ॥ दत्ते रथवरे तस्मिन् विस्मयेनाखिलो जनः । बभूवाक्राण्तहृदयश्चिन्तया च नरेश्वरः ॥ क्२३.९ ॥ महामात्यानथाहूय हर्षहीनो महीपतिः । उवाचोपचितोद्वेगचिन्ताक्रान्तमनोरथह् ॥ क्२३.१० ॥ दत्तो रथः कुमारेण स जैत्रः शत्रुमर्दनः । यत्प्रभावार्जिता सेयं महारथवरूथिनी ॥ क्२३.११ ॥ लक्ष्मी सुखनिषण्णा मे याता निश्चलतां तया । रथे सौर्यपथे तस्मिन् जयकुश्न्जे च कुञ्जरे ॥ क्२३.१२ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा तमभाषन्त मन्त्रिणः । राजन् दोषस्तवैवायं वात्सल्येन प्रमाद्यतः ॥ क्२३.१३ ॥ धर्मः कस्य न हर्षाय दानं कस्य न संमतम् । किं तु मूलहताद्वृक्षान्निवर्तन्ते पलार्थिनः ॥ क्२३.१४ ॥ विक्रीतः परदेशे च रथस्तेन द्विजन्मना । इत्युक्त्वा मन्त्रिणः सर्वे शल्यविद्धा इवाभवन् ॥ क्२३.१५ ॥ अथ कालेन संप्राप्ते वसन्ते मदनोत्सवे । विपाके सुकृतस्येव हृदयानन्ददायिनि ॥ क्२३.१६ ॥ स्वयंग्रहोपजीव्यस्य मधोर्मधुकरार्थिनः । लोकः पुष्पवनैर्यातो यशोभिरिव शुभ्रताम् ॥ क्२३.१७ ॥ अशोकं लोकसच्छायमुपकारोद्यतं द्रुमम् । मधु विधूतं संनद्धे कलिकालं कृतं जगत् ॥ क्२३.१८ ॥ राजपुत्रः समारुह्य कुञ्जरं राजवर्धनम् । ययौ फुल्लान् वने द्रुष्टुमर्थिकल्पतरुस्तरून् ॥ क्२३.१९ ॥ व्रजन्तं प्रति सामन्तप्रयुक्तातं द्विजाः पथिः । बभाषिरे समभ्येत्य स्वस्तिवादपुरःसराः ॥ क्२३.२० ॥ चिन्तामणिर्गीयसे त्वं श्लाघ्यो जगति जङ्गमः । यस्य संदर्शनेनार्थी गाढमालिङ्ग्यते श्रिया ॥ क्२३.२१ ॥ द्वावेव विश्रुतोत्कर्षविदेषौ भद्रजन्मनि । दानार्द्रहस्तस्त्वं लोके गजश्चायं स्थिरोन्नतिः ॥ क्२३.२२ ॥ अस्मभ्यं सुकृत्प्दार कुञ्जरोऽयं प्रदीयताम् । त्वदन्येन वदान्येन दातुमेष न शक्यते ॥ क्२३.२३ ॥ इत्यर्थितस्तैः सोत्साहः स तेभ्यस्तु ददौ द्विपम् । सजीवमिव साम्राज्यं सशङ्खध्वजचामरम् ॥ क्२३.२४ ॥ दत्वा बोधिप्रधानेन प्रणिधानेन शुद्धधीः । रथरत्नं द्विपेन्द्रं च सोऽभूदानन्दनिर्भरः ॥ क्२३.२५ ॥ श्रुत्वैव नृपतिर्दत्तं विश्रुतं जयकुश्न्जरम् । रक्षाप्रकाररहितां राजलक्ष्मीममन्यत ॥ क्२३.२६ ॥ स राज्यभ्रंशभीतेन कुपितेन महीभुजा । निष्कासितः कुमारोऽथ प्रतस्थे प्रणिपत्य तम् ॥ क्२३.२७ ॥ माद्रीदयितया सार्धं जालिनं नाम दारकम् । कृष्णाभिधां तथा कन्यामादाय स ययौ वनम् ॥ क्२३.२८ ॥ वनेऽपि शेष ं स ददौ वाहनादिकमर्थिने । समं हि महतां सत्त्वं संपत्सु च विपत्सु च ॥ क्२३.२९ ॥ माद्य्रां कदाचिद्यातायां पुष्पमूलफलाप्तये । ब्राह्मणःकश्चिदभ्येत्य राजपुत्रमभाषत ॥ क्२३.३० ॥ परिचारकाहीनाय चतुरौ बालकाविमौ । देहि मह्यं महासत्त्वं सर्वदो ह्यसि विश्रुतः ॥ क्२३.३१ ॥ श्रुत्वैतदविचार्यैव दारकौ दयितौ परम् । दत्वा स तस्मै सहसा सेहे तद्विरहव्यथाम् ॥ क्२३.३२ ॥ धनपुत्रकलत्रादि लोके कस्य नवल्लभम् । दानादन्यद्वदान्यानां न दयावताम् ॥ क्२३.३३ ॥ अथ माद्री समभ्येत्य बालकौ बालवत्सला । अपश्यन्ती पुरः पत्युः पतितापन्नमूर्च्छिता ॥ क्२३.३४ ॥ सा लब्धसंज्ञा दीप्तेन व्याप्ता शोककृशानुना । शिशुप्रदानवृत्तान्तं श्रुत्वैवाभूत्पलापिनी ॥ क्२३.३५ ॥ तस्याश्चेतसि दुःखाग्निरपत्यस्नेहदुःसहः । प्रियप्रेमानुसृत्यैव प्रययौ पुटपाकताम् ॥ क्२३.३६ ॥ अत्राण्तरे समभ्येत्य विप्ररूपः सुरेश्वरः । भृत्यार्थी दयितां पत्नीं राजपुत्रमयाचत ॥ क्२३.३७ ॥ याचितस्तेन सहसा शुचं जायावियोगजाम् । धिया संस्तभ्य सत्त्वाब्धिः स तस्मै विततार ताम् ॥ क्२३.३८ ॥ सद्यः प्रदानतरलां संत्रस्तां हरिणीमिव । सोऽवदद्दयितामन्तः कलयन् बोधिवासनाम् ॥ क्२३.३९ ॥ समाश्वासिहि कल्याणि न शोकं कर्तुकर्हसि । स्वप्नप्रणयकल्पोऽयमसत्यः प्रियसंगमः ॥ क्२३.४० ॥ शुश्रूषया द्विजस्यास्य धर्मे ते रमतां मतिः । विलोललोकयात्रायां धर्मः स्थिरसुहृत्सताम् ॥ क्२३.४१ ॥ दृष्ट्वा सर्वे स्वजनसुजना बान्धवाश्चानुभूताः न्यस्ता कण्ठे क्षणपरिमलम्लायिनी मित्राला । दारे पुत्रे क्षपितमनिशं यौवनं जीवितं च प्राप्तो नाप्तश्तिरपरिचयः कोऽपि धर्मादृतेऽन्यः ॥ क्२३.४२ ॥ इत्युक्त्वा वल्लभां लोभपरित्यागादुवाह सः । द्युतिं वदनपद्मेन धैर्यवृत्तिं च चेतसा ॥ क्२३.४३ ॥ वियोगशोकविकलां माद्रीं दृष्ट्वा कृपाकुलः । निजरूपं समाधाय शचीपतिरुवाचताम् ॥ क्२३.४४ ॥ विषादं मा कृथाह्पुत्रि देवोऽहं त्रिदशेश्वरः । अर्थिभ्यस्त्वा ददात्येष तस्मादसि मयर्थिता ॥ क्२३.४५ ॥ अधुना सैव पत्युस्त्वं न्यासीभूता मयार्पिता । तं ददात्येष नान्यस्मौ दीयते कथम् ॥ क्२३.४६ ॥ करिष्यामि तवावश्यं दारकाभ्यां समागमम् । इत्युदीर्य सहस्राक्षः सहसाण्तरधीयतः ॥ क्२३.४७ ॥ अथ तौ दारकौ विप्रः समादायार्थलिप्सया । विश्वामित्रपुरं गत्वा लोभाद्वोक्रेतुमुद्यतह् ॥ क्२३.४८ ॥ विश्यामित्रः परिज्ञाय राजपुत्रस्य दारकौ । जग्राह महतार्थेन बाष्पसंरुद्धलोचनः ॥ क्२३.४९ ॥ कालेन त्रिदिवं याते विश्वामित्रमहीपतौ । भेजे विश्वंतरो राज्यं पौरामात्यगणार्थितः ॥ क्२३.५० ॥ राज्ये विरक्तस्य तस्य दानव्यसनिनः परम् । सत्त्वेन वर्धमानर्द्धिर्न कश्चिद्याचकोऽभवत् ॥ क्२३.५१ ॥ तद्वित्तपूर्णविभवो ब्राह्मणः सोऽपि जम्बुकह् । कृतघ्नः स्वप्रभावान्मे संपदित्यभ्यधाज्जनम् ॥ क्२३.५२ ॥ विश्वंतरः स एवाहं देवदत्तः स च द्विजः । उक्त्वेति चक्रे भगवान् भिक्षूणां दानदेशनाम् ॥ क्२३.५३ ॥ आलम्बनं श्वभ्रशतावपाते घोरान्धकारे सुचिरप्रकाशः । आश्वासनं दुःसहदुःखकाले दानं नराणां परलोकबन्धुः ॥ क्२३.५४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विश्वंतरावदानं नामत्रयोविंशः पल्लवः ॥ २४. अभिनिष्क्रमणावदानम् । हसति सकललोलालोकसर्गाय भानुः परमममृतवृष्टयै पूर्णतामेति चन्द्रः । इयति जगति पूज्यं जन्म गृह्णाति कश्चित्विपुलकुशलसेतुः सत्त्वसंतारणाय ॥ क्२४.१ ॥ पुरा शुद्धोदनः श्रीमान् राजा शाक्यपुरेऽभवत् । यशःशशाङ्कजनकः सुधासिन्धुरिवापरः ॥ क्२४.२ ॥ खलासक्ता स्वभावेन लक्ष्मीर्गुणिगणार्पिता । आश्चर्यकारिणा येन कृता सत्पक्षपातिनी ॥ क्२४.३ ॥ अद्याप्यखिलदिक्तीर्यवनासक्तैर्विवेकिभिः । यशोभिः शुचिभिर्यस्य मुनिव्रतमिवोह्यते ॥ क्२४.४ ॥ स्यामहं शुद्धमातेति पुरा प्रणिधितः किल । विश्वकर्मसुतो मर्त्यमाजगामामलद्युतिः ॥ क्२४.५ ॥ कीर्तिः सत्पुरुषस्येव तस्याभूद्वल्लभा परम् । महामायाभिधा देवी चन्द्रस्येव कुमुद्वती ॥ क्२४.६ ॥ सापश्यद्दन्तिनं श्वेतं स्वप्ने कुक्षौ विहायसा । गतमारोहणं शैले प्रणतिं च महाजनात् ॥ क्२४.७ ॥ अत्रान्तरे बोधिसत्त्वस्तुषितात्त्रिदशालयात् । गर्भं तस्याः समापेदे स्वयं लोकानुकल्पया ॥ क्२४.८ ॥ वहन्ती बोधिसत्त्वं सा गर्भे भुवननन्दनम् । इन्दुं दुग्धाब्धिवेलेव बभूव पाण्डुरद्युतिः ॥ क्२४.९ ॥ इक्ष्वाकुराजवंश्येन तेन गर्भस्थितेन सा । भूर्निधानवतीवाभूद्भव्यलक्षणलक्षिता ॥ क्२४.१० ॥ बभूव दोहदस्तस्या दानपुण्यमयोदयः । अङ्कुरेऽप्यविसंवादि सहकारस्य सौरभम् ॥ क्२४.११ ॥ अत्घ कालेन संपूर्णं सा लुम्बिनीवने स्थिता । असूत तनयं देवी दिवाकरमिवादितिः ॥ क्२४.१२ ॥ मातुर्गर्भमलास्पृष्टं कुक्षिं भित्त्वा स निर्गतः । तां चक्रेऽथ स्वभावेन स्वस्थाङ्गी विगतव्यथाम् ॥ क्२४.१३ ॥ निर्गच्छन्नेव रुद्धोऽसौ बलजिज्ञासया क्षणम् । शक्रेण वज्रसाराङ्गस्तस्याशक्यत्वमाययौ ॥ क्२४.१४ ॥ जातमातः शुइशुर्गत्वा स्वयं सप्त पदानि सः । दिशो विलोकयन्नूचे सुव्यक्ताक्षरया गिरा ॥ क्२४.१५ ॥ इयं निर्वृतिः पूर्वा च गतिर्लोकेषु दक्षिणा । पश्चिमा जातिरप्येषा संसारादियमुत्तरा ॥ क्२४.१६ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य पृथिवी समकम्पत । तमक्षयबलं धर्तुमशक्तेव जगद्गुरुम् ॥ क्२४.१७ ॥ छत्रं तस्य यशः शुभ्रं सत्त्वस्मेरं सचामरम् । व्योमाम्बुधाराधौतस्य जगृहुस्तस्य देवता ॥ क्२४.१८ ॥ अस्मिन्नवसरे पृष्टः स्वस्त्रीयेणासिताभिधः । नारदेन प्रभां दृष्ट्वा किष्किन्धाद्रिस्थितो मुनिः ॥ क्२४.१९ ॥ कस्मादर्कशतालोक इवालोकः प्रदृश्यते । तमोदरिद्रां येनेति गिरयः सगुहागृहाः ॥ क्२४.२० ॥ विस्मयादिति तेनोक्तः सोऽवदद्दिव्यलोचनः । जातः पुण्यप्रभासोऽयं बोधिसत्त्वस्य जन्मनि ॥ क्२४.२१ ॥ अचिरेणैव तं वत्स द्रक्षावः कुशलाप्तये । इत्युक्त्वा मुनिरानन्दाद्विश्रान्तिसुखितोऽभवत् ॥ क्२४.२२ ॥ पुत्रजन्मनि सर्वार्थसिद्धिं शुद्धोदनः परम् । दृष्ट्वा सर्वार्थसिद्धोऽयमिति नामास्य निर्ममे ॥ क्२४.२३ ॥ शाक्यवर्धननामाभूद्यक्षः शाक्यपुराश्रयः । यत्प्रणामेण शाक्यानां शिशवो निरुपद्रवाः ॥ क्२४.२४ ॥ तत्स्थित्या प्रेषितः पित्रा प्रणामाय सगुह्यकः । तं बोधिसत्त्वमालोक्य निपपातास्य पादयोः ॥ क्२४.२५ ॥ अथोत्सङ्गे समादाय हृष्टस्तं पृथिवीपतिः । लक्षणानि निमित्तज्ञैस्तस्य देहे व्यलोकयत् ॥ क्२४.२६ ॥ लक्षणज्ञास्ततः सर्वे नृपमूचुः सविस्मयाः । देव दिव्यकुमारोऽयं लक्षणैरुपलक्ष्यते ॥ क्२४.२७ ॥ जायते लक्षणैरेतैर्विश्वविश्रान्तशासनः । शक्राधिपश्चक्रवर्ती भगवान् स तथागतः ॥ क्२४.२८ ॥ दीर्घाङ्गुलिदलौ चक्रलाञ्छनौ सुप्रतिष्ठितौ । अरुणौ चरणावस्य कान्तौ कमलकोमलौ ॥ क्२४.२९ ॥ राजहंस इव प्रांशुः सजालाङ्गुलिपल्लवः । एष जानुयुगः श्रीमानाजानुभुजभूषितः ॥ क्२४.३० ॥ सकोशबस्तिगुह्यश्च न्यग्रोधपरिमण्डलः । दक्षिणावर्तरोमाङ्कः परिणाहसमोन्नतिः ॥ क्२४.३१ ॥ रजोमललवास्पृष्टस्तजाम्बूनदद्युतिः । हस्तपादांसकण्ठाग्रस्पष्टसप्तच्छदाकृतिः ॥ क्२४.३२ ॥ सिंहपूर्वार्धकायश्च बृहत्स्पष्टाङ्गविग्रहः । चत्वारिंशत्समाप्रोतशुक्लदन्तः सुनासिकः ॥ क्२४.३३ ॥ दीर्घप्रतनुजिह्वश्च मेघदुन्दुभिनिश्वनः । अभिनीलाक्षगोक्ष्मः सहजोष्णीषमस्तकः ॥ क्२४.३४ ॥ सितोर्णाङ्को भ्रुवोर्भागः स्वस्तिकोरःस्थलोज्ज्वलः । लेखाशृङ्गाब्जहस्तोऽयं छत्राकारशिराः शिशुः ॥ क्२४.३५ ॥ राजन्नयं ते तनयश्चक्रवर्ती भविष्यति । सम्यक्संबोधिसंबुद्धः सर्वज्ञो वा भविष्यति ॥ क्२४.३६ ॥ इत्युक्त्वा तेषु जातेषु लेभे हर्षं महीपतिः । सप्तभिदिवसैः शास्तुर्जननी त्रिदिवं ययौ ॥ क्२४.३७ ॥ तस्य जन्मनि शाक्यानां मुनीनामिव शान्तता । दृष्ट्वा यदा शाक्यमुनिर्नामाभूत्स तदा शिशुः ॥ क्२४.३८ ॥ देवानामपि देवोऽयमिति निश्चित्य तेजसा । देवातिदेव इत्यस्य नाम चक्रे महीपतिः ॥ क्२४.३९ ॥ नारदेनाथ सहितस्तत्त्वदर्शी तपोवनात् । तं समभ्याययौ द्रष्टुमादरादसितो मुनिः ॥ क्२४.४० ॥ स बोधिसत्त्वं बालार्कमिव कल्पप्रकाशनम् । दृष्ट्वा विकासिवक्र्क्रश्रीर्लेभे कमलतुल्यताम् ॥ क्२४.४१ ॥ सोऽब्रावीद्विहितातिथ्यं नृपतिं प्रणतं मुनिः । राजन् गुणगणेनेव स्पृहणीयोऽसि सूनुना ॥ क्२४.४२ ॥ एतानि लक्षणान्यस्य मोक्षलक्ष्मीसमागमम् । वदन्ति चक्रवर्तिश्रीःफलं नैषां विनश्वरम् ॥ क्२४.४३ ॥ अस्य बोधिप्रभावेण संबुद्धस्य्मुखाम्बुजम् । धन्य पद्माकरस्येव नेत्रपात्रं करिष्यति ॥ क्२४.४४ ॥ विबुधाः शुद्धसत्त्वस्य बोधिदुग्धमहोदधेः । धन्या वागमृतैरस्य भविष्यन्त्युपजीविनः ॥ क्२४.४५ ॥ पुण्यभाजि जगत्यस्मिन्नेक एवास्मि वञ्चितः । एतत्संदर्शनं यस्य पूर्णकालस्य दुर्लभम् ॥ क्२४.४६ ॥ इत्युक्त्वा नृपमामन्त्र्य गत्वा व्योम्ना तपोवनम् । सुप्रसन्नं मनः कृत्वा देहत्यागमचिन्तयत् ॥ क्२४.४७ ॥ स पर्यन्तोपदेशाय नारदेनाभिचोदितः । तमुवाचामृतं वत्सं कुमारः कथयिष्यति ॥ क्२४.४८ ॥ अधिगम्यामृतं तस्मान्नृपसूनोरनामयम् । तरिष्यसि भवाम्बोधिमित्युक्त्वा तनुमत्यजत् ॥ क्२४.४९ ॥ श्रीरसत्क्रियां तस्य कृत्वा सपदि नारदः । ययौ वाराणसीं सिद्ध्यै लेभे कात्यायनाभिधाम् ॥ क्२४.५० ॥ वर्धमानः कुमारोऽथ सर्वविद्यासु पारगः । लिपिप्रवीणोऽभिनवां लिपिं ब्राह्मीं विनिर्ममे ॥ क्२४.५१ ॥ नागायुतसमप्राणे तस्मिन् जगति विश्रुते । वैशालिकैः प्रियायास्मै प्रेषितो मत्तकुञ्जरः ॥ क्२४.५२ ॥ भविष्यति चक्रवर्तीत्यस्य प्रातमुपायनम् । देवदत्तः परिद्वेषात्तं जघान महागजम् ॥ क्२४.५३ ॥ च्युतं चकर्षं द्विदतं नन्दः सप्त पदानि तम् । कुमारस्तु तदुत्क्षिप्य प्राकाराद्बहिरक्षिपत् ॥ क्२४.५४ ॥ एकनारावनिर्भिन्नसप्ततालमहीतलः । छेद्यभेद्यास्त्रशस्त्रेषु स एवातिशयं ययौ ॥ क्२४.५५ ॥ तततुल्यगुणां पत्नीं राजसूनुर्यशोधराम् । अवाप विश्रुतां लोके शुद्धशील इवोन्नतिम् ॥ क्२४.५६ ॥ अत्रान्तरे महावातविच्युतः सप्तयोजनः । सरित्प्रवाहसंरोधं विदधे विपुलद्रुमः ॥ क्२४.५७ ॥ सां स्फारतरुसंरुद्धा रोहिका नाम निम्नगा । शीलभ्रष्टेव वनिता प्रययौ प्रतिलोमताम् ॥ क्२४.५८ ॥ राजपुत्रस्तमुत्क्षिप्य भङ्क्त्वा विक्षुप्य तं द्रुमम् । न्यवारयत्प्रजामत्स्यजलकल्लोलविप्लवम् ॥ क्२४.५९ ॥ ततः कदाचिदुद्याने हंसं निशितयन्त्रिणा । देवदत्तेन निहतं कुमारः समजीवयत् ॥ क्२४.६० ॥ संतापं तद्विवादेन देवदत्तोऽधिकं ययौ । न सहन्ते हि कुटिलास्तुल्यकुलगोणोन्नतिम् ॥ क्२४.६१ ॥ कदाचिद्गोपिका नाम कुमारं राजकन्यका । कन्दर्परूपमालोक्य किमप्यौत्सुक्यमाययौ ॥ क्२४.६२ ॥ शुद्धोदनः सुतस्थैतां ज्ञात्वा चित्तोचितां वधूम् । अपूरयद्विवाहेन मन्मथस्य मनोरथम् ॥ क्२४.६३ ॥ नैमित्तिकास्ततोऽभ्येत्य नृपमूचुः सुनिश्चयाः । पुत्रस्ते चक्रवर्ती वा मुनिर्वा सप्तमेऽहनि ॥ क्२४.६४ ॥ तच्छ्रुत्वा नृपतिः सूनोश्चक्राव्र्तिपदाप्तये । प्रव्रज्याचकितश्चिन्तां दिनसंख्यामयीं ययौ ॥ क्२४.६५ ॥ लोलां सर्वः स्र्हियं वेत्ति शान्तस्थिरसुखामपि । अत्थापि भोगरक्तानां संपत्स्वेवादरः परम् ॥ क्२४.६६ ॥ ततः कदाचिदुद्यानविहाराय नृपात्मजः । प्रययौ रथमारुह्य वल्गुतुङ्गतुरङ्गमम् ॥ क्२४.६७ ॥ स विवर्णं जराजीर्णं कीर्णशीर्णशिरोरुहम् । सुशुष्कपरुषाकारं ददर्श पुरुषं पथि ॥ क्२४.६८ ॥ स तं दृष्ट्वा निजं कायमालोक्याचिन्तयच्चिरम् । अहो पर्याप्तपाकोऽयं कायस्यास्य जुगुप्सितः ॥ क्२४.६९ ॥ वयः पर्याप्तमाप्तोऽपि पर्याप्तं नाश्रयत्ययम् । अतीव पलितव्याजाज्जरा वृद्धं हसत्यसौ ॥ क्२४.७० ॥ शरीरे संततस्नायुपाशप्रोतास्थिपञ्जरे । वृद्धः पुष्णाति मन्येऽहमहो मोहविहङ्गमम् ॥ क्२४.७१ ॥ सारथे किं करोत्येष किं न याति तपोवनम् । अस्ंकोचमेति वृद्धस्य देहेन सह सा मतिः ॥ क्२४.७२ ॥ वृद्धोऽवलम्बते यष्टिं न तु धर्ममयीं धियम् । जराकुटिलकायस्य स्वभावो निर्विवेकता ॥ क्२४.७३ ॥ जुगुप्सां जनयत्येष वृद्धः प्रस्खलिताक्षरैः । वचोभिश्च्युतदन्ताभैर्गलल्लालालवाकुलैः ॥ क्२४.७४ ॥ नष्टा दृष्टिः कृशः कायः शक्तिर्लुप्ता हता श्रुतिः । तथापि मोहाद्दृष्टैव वृद्धस्य तरुणीप्रिया ॥ क्२४.७५ ॥ धत्ते धवलतां वृद्धः किमेतामतिगर्हिताम् । लोला परं विरक्तापि यद्यस्यातिप्रिया तनुः ॥ क्२४.७६ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य निर्वेदः समजायत । मन्यमानस्य सापायं कायं निचयमापदाम् ॥ क्२४.७७ ॥ पुनश्च समयेऽन्यस्मिन्नपश्यद्व्याधितं नरम् । विपक्ककूणपप्रायं सपूयमिव पाण्डरम् ॥ क्२४.७८ ॥ स प्रदध्यौ तमालोक्य समुद्दिश्य निजां तनुम् । अहो नु सहजैवास्मिन् काये रोगगणोद्गतिः ॥ क्२४.७९ ॥ इदमेव महच्चित्रमियं मांसमयी तनुः । न याति क्लेदवैक्लव्यं क्षणं पर्युषीतेऽपि यत् ॥ क्२४.८० ॥ इति ध्यात्वा स सोद्वेगः शरीरविचिकित्सया । बभूव राज्यसंभोप्गरागे विगतितादरः ॥ क्२४.८१ ॥ अथान्यस्मिन् क्षणे माल्यवस्त्राच्छादितविग्रहम् । ददर्श देहसत्कारव्यग्रबन्धुजनं शवम् ॥ क्२४.८२ ॥ तं दृष्ट्वा सहसोद्वेगदयादुःखघृणाकुलः । चिरं निःसारसंसारपरिहारमचिन्तयत् ॥ क्२४.८३ ॥ एष प्रेतवनं याति संसक्तां हृदये वहन् ॥ क्२४.८४ ॥ अहो नु विषयाभ्यासविलासाध्यवसायिनाम् । नृणामन्त्यक्षणे कष्टा काष्ठपाषाणतुल्यता ॥ क्२४.८५ ॥ उद्वेगवारिभवसागरबुद्बुदेऽस्मिन् कालानिलाकुलितकर्मलताग्रपुष्पे । मायावधूनयनविभ्रमसंविभागे पुंसां क एष वपुषि स्थिरताभिमानः ॥ क्२४.८६ ॥ नोक्तं किंचित्परहितयुतं न श्रुतं धर्मयुक्तं नैव घ्रातं कुशलकुसुमं सत्यरूपं न दृष्टम् । नैव स्पृष्टं शमपदमिति व्यक्तमासक्तचिन्ता- विश्रान्तोऽयं वहति सहसा निश्चलत्वं गतायुः ॥ क्२४.८७ ॥ राजसूनुर्विचिन्त्येति शरीरं विपदाप्लुतम् । अशेषविषयासङ्गे परां नः स्नेहतां ययौ ॥ क्२४.८८ ॥ अथाग्रे निर्मितं देवैः स शुद्धावासकायिकैः । व्यलोकयत्प्रव्रजितं पात्रकाषायधारिणम् ॥ क्२४.८९ ॥ तं दृष्ट्वैव बभूवास्य प्रव्रज्याभिमुखी मतिः । ईप्सितालोकनप्रीत्या स्वभावो हि विभाव्यते ॥ क्२४.९० ॥ विराग्यकारणं तत्र नृपसूनोः पदे पदे । विलोक्य सारथिः सर्वं क्षितिपाय व्यनेदयत् ॥ क्२४.९१ ॥ कुमारोऽथ पितुर्वाक्यात्ग्रामालोकनकौतुकी । व्रजन् पथि निधानानि विवृतानि व्यलोकयत् ॥ क्२४.९२ ॥ तत्पूर्वपुरुषन्यस्तैः स्त्रीकरैरुत्थितान्यपि । यदा स नाग्रहीत्तानि तदा विविशुरम्बुधिम् ॥ क्२४.९३ ॥ ततः स कर्षकान् पांशुव्याप्तपाण्डुशिरोरुहान् । विदीर्णपाणिचरणान् क्षुत्पिपासाश्रमातुरान् ॥ क्२४.९४ ॥ हलकद्दालविषमोल्लेखपक्षव्रणादितान् । विलोक्य क्लेशविवशान् बभूव करुणाकुलः ॥ क्२४.९५ ॥ विधाय दयया तेषां द्रविणौरदरिद्रताम् । स वृषाणां वृषरतः क्लेशमुक्तिमकारयत् ॥ क्२४.९६ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तोऽथ सानुजः पार्थिवात्मजः । मध्याह्नपृथुसंतापे तरलस्तरणित्विषः ॥ क्२४.९७ ॥ रथघोषोन्मुखशिखिश्यामीकृतदिगन्तरः । स्वेदवारिकणाकीर्णः प्रभास्निग्धवनस्थलीम् ॥ क्२४.९८ ॥ सोऽवरुह्य रथात्तत्र गण्डस्खलितकुण्डलह् । विश्राण्त्यै विश्रुतयशा जम्बुच्छायामशिश्रियत् ॥ क्२४.९९ ॥ स बभारोरसि व्यक्तां स्वेदाम्बुकणसंततिम् । वपुराश्लेषललितां हारस्येव कुटुम्बिनीम् ॥ क्२४.१०० ॥ छायासु परिवृत्तासु शनकैः सर्वशाखिनाम् । तस्य जम्बूतरुच्छाया न चचाल तनुस्तनोः ॥ क्२४.१०१ ॥ सा तस्य शीतलच्छाया तापक्लान्तिमवारयत् । संसारविरतस्येव तीव्रवैराग्यवासना ॥ क्२४.१०२ ॥ पुत्रदर्शनसोत्कण्ठस्तं देशमथ भूपतिः । आजगाम गजोत्सर्पत्रस्तभ्रमरचामरः ॥ क्२४.१०३ ॥ छायां स निश्चलां दृष्ट्वा कुमारस्य प्रभावतः । गौरवाद्भुतसंप्राप्तः प्रणतं प्रणनाम तम् ॥ क्२४.१०४ ॥ ततः स सहितः पित्रा नगरं गन्तुमुद्यतः । अपश्यत्पुरपर्यन्ते श्मशानं शवसंकुलम् ॥ क्२४.१०५ ॥ स दृष्ट्वा कुणपाकीर्णमशिवं शिवकाननम् । सोद्वेगं सारथिं प्राह स्थगितस्यन्दनः क्षणम् ॥ क्२४.१०६ ॥ सारथे पश्य जन्तूनां कायापायमतीं दशाम् । दृष्ट्वेदमपि रागार्द्रं मनो मोहप्रमादिनाम् ॥ क्२४.१०७ ॥ परस्त्रीदर्शनात्तृप्तं नेत्रमास्वाद्य सादरम् । अस्यासत्यवती जिह्वा पश्य काकेन कृस्यते ॥ क्२४.१०८ ॥ अस्याः स्तनमुखन्यस्तनखोल्लेखसुखस्थितिः । ख्ण्डयत्यधरं गॄध्रः कामीव मदनिर्भरह् ॥ क्२४.१०९ ॥ एते दृष्टनिषक्टवायसशकृन्निष्ठिविनः पादपा मूर्च्छन्तीव विपाकपूयकुणपाघ्राणेन निष्कूणिताः । दृष्ट्वा गृध्रविदार्यमाणमसकृत्कीर्णार्द्रतन्त्र शवं भूयो वातविलोलपल्लवकरैराच्छादयन्तीव च ॥ क्२४.११० ॥ क्षीबस्येवाचलस्य द्रुतहृतहृदया जम्बुकी कण्ठसक्ता रक्ताभिव्यक्तकामा कमपि नखमुखोल्लेखमासुत्रयन्ती । आस्वाद्यास्वाद्य यूनः क्षणमधरदलं दत्तदन्तव्रणाङ्कं लग्नानङ्गक्रियायामियमतिरभसोत्कर्षमाविष्करोति ॥ क्२४.१११ ॥ इत्युक्त्वा जातविरतिर्भवबीभत्सकुत्सया । कलयन् क्लेशनिर्वाणं प्रविवेश पुरान्तरम् ॥ क्२४.११२ ॥ तत्र हर्म्यगतापश्यत्तं कन्याभिजनोज्ज्वला । मृगजा नाम मृगजानोदिनी मृगलोचना ॥ क्२४.११३ ॥ सरागतरला दृष्ट्ः श्रोत्रसंचारिणी परम् । अभूत्तद्दर्शने तस्याः सहसैव विरेकिणी ॥ क्२४.११४ ॥ सा तदालोकनेनैव बाला लज्जासहिष्णूना । स्मरेणेव समाकृष्टा सखीं प्राह पुरःस्थिताम् ॥ क्२४.११५ ॥ का धन्या ललना लोके स्पर्शेनास्य शशित्विषः । यस्या मदनसंतप्ता तनुर्निर्वाणमेष्यति ॥ क्२४.११६ ॥ निर्वाणशब्दं श्रुत्वैव राजपुत्रः समीहितम् । तां ददर्शोन्मुखः पद्मवनानीव दिशन् दृशा ॥ क्२४.११७ ॥ स तस्यास्तेन वचसा वपुषा व प्रसादितः । हारं सुवृत्तं चित्तं च विक्षेपास्यै गुणोज्ज्चलम् ॥ क्२४.११८ ॥ आलोकनानुकूल्येन भावं विज्ञाय भूपतिः । पुत्रस्यान्तःपुरपदे तामादाय न्यवेशयत् ॥ क्२४.११९ ॥ षण्णां काण्तासहस्राणां वृतमन्तःपुरं ततः । विवेश राजतनयः प्रियां शान्तिं विचिन्तयन् ॥ क्२४.१२० ॥ अत्राण्तरे नरपतिं प्राहुर्नैमित्तिकाः स्फुटम् । मुनिर्वा चक्रवर्ती वा प्रातस्ते बह्विता सुतः ॥ क्२४.१२१ ॥ ततः संचिन्त्य नृपतिः प्रव्रज्यां चकितः परम् । अकारयत्पुरद्वारगुप्तिं रुद्धगमागमाम् ॥ क्२४.१२२ ॥ द्रोणोदनमुखान् भ्रातॄन् द्वारेषु विनिवेश्य सः । नगरस्य स्वयं मख्ये तथा सामात्यसैनिकः ॥ क्२४.१२३ ॥ राजपुत्रादथ प्राप्तगर्भा देवी यशोधरा । वभाषे शारदीव द्यौः प्रत्यासन्नेन्दुपाण्डुरा ॥ क्२४.१२४ ॥ एकरात्रावशेषेऽथ नगरद्वाररक्षणे । शमप्रवृत्तार्कमभूत्प्रव्रज्याभिमुखं दिनम् ॥ क्२४.१२५ ॥ चिरं विचर्य संसारं शान्तिं याते दिवस्पतौ । काषायाम्बरमालम्ब्य ययौ संध्यावदृश्यताम् ॥ क्२४.१२६ ॥ अशेषाशातमोमोहविरामविमलां शनैः । इन्दुर्गामुदितश्चक्रे पूर्णालोकविलोकिनीम् ॥ क्२४.१२७ ॥ सरागतापे वभसश्चेतसीव गते रवौ । शुद्धेन्दुहृदयस्याभूत्प्रसादः कोऽप्यविप्लवः ॥ क्२४.१२८ ॥ अथास्मिन्नन्तरे कान्तासंततान्तःपुरोदरे । रत्नहर्म्यप्रविष्टेन्दुद्युतिसंदोहहासिनि ॥ क्२४.१२९ ॥ निःसारविरसं सर्वं राजसूनुर्विलोकयन् । जगाअ गगनस्वच्छस्वच्छन्दोच्छलितस्मृतिः ॥ क्२४.१३० ॥ गणोऽयं नारीणां मदनदहनोल्कापरिकरः परित्याज्यस्तीव्रव्यसनशतसंतापसचिवः । इदानीं युक्ता मे तरुतललताशीतलरे परित्यक्तागारप्रशमसुखसारे परिणतिः ॥ क्२४.१३१ ॥ एताश्चन्द्रद्युतिमदमया यामि नार्यो वनेऽस्मिन् निद्रामुद्रानियमितदृशः संस्तरस्रस्तवत्राः । स्वप्नोत्पन्नानुचितवचनाः केशसंछादितांसाः क्षिप्रं मन्दानिलविचलितान् लज्जयन्तीव दीपान् ॥ क्२४.१३२ ॥ सरलस्रस्तगात्राणां निर्लज्जानां विवाससाम् । सुप्तानां च मृतानां च भेदः को नाम देहिनाम् ॥ क्२४.१३३ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य संजाते गमनोद्यमे । मिथः कथा समभवन्नगरद्वाररक्षिणाम् ॥ क्२४.१३४ ॥ भो भोः कः कोऽत्र जागर्ति जाग्रतो नास्ति विप्लवः । प्रभुचित्तग्रहव्यग्राः समग्रा एव जाग्रति ॥ क्२४.१३५ ॥ जागर्ति संसारगृहे मनीषी मोहाण्धकारे स्वपिति प्रमत्तः । ज्जीवितमेव लोके मृतस्य सुप्तस्य च को विशेषः ॥ क्२४.१३६ ॥ इति मर्ह्यस्थितः श्रुत्वा रात्रौ राजसुतः कथाः । प्रस्थितं सत्पथेनेव निजं मेने मनोरथम् ॥ क्२४.१३७ ॥ निवॄत्तेर्लक्षणं दृष्ट्वा स स्वप्नं क्षणनिद्रया ॥ क्२४.१३८ ॥ ततः प्रबुद्धा सहसा त्रस्ता देवी यशोधरा । तत्कालोपनतं स्वप्नं दयिताय न्यवेदयत् ॥ क्२४.१३९ ॥ पर्यङ्काभरणान्गानि स्वप्ने भग्नानि मे विभो । श्रीर्व्रजन्ती मया दृष्ट्वा चन्द्रार्कौ च तोरिहितौ ॥ क्२४.१४० ॥ इत्याकर्ण्य स तामूचे मुग्धे सत्यविवर्जितः । संसार एव स्वप्नोऽयं स्वप्ने स्वप्नोऽपि कीदृशः ॥ क्२४.१४१ ॥ स्वप्नेऽद्य नाभिसंजाता लता व्याप्ता विहारसा । मेरूपधानशिरसा पूर्वपश्चिमवारिधौ ॥ क्२४.१४२ ॥ भुजाभ्यां चरणाभ्यां च दक्षिणाब्धिर्मया धृतः । भद्रे स्वप्नः शुभोऽयं ते स्त्रीणां भर्तुशुभं शुभम् ॥ क्२४.१४३ ॥ इत्युक्ते बोधिसत्त्वेन नोचे किंचिद्यशोधरा । पुनश्च निद्राभिमुखी बभूव मीलितेक्षणा ॥ क्२४.१४४ ॥ शक्रब्रह्ममुखाः सर्वे समेत्याथ सुधाभुजः । चक्रिरे बोधिसत्त्वस्य सत्त्वोत्साहप्रपूरणम् ॥ क्२४.१४५ ॥ तैर्देवपुत्राश्चत्वारः समादिष्टा महाजवाः । सहाया गमने तस्य भूशैलाब्धिधृतिक्षमाः ॥ क्२४.१४६ ॥ शक्रादिष्टेन यक्षेण पाञ्चिकाख्येन निर्मितैः । सहर्म्यासक्तसोपानैरवतीर्य विनिर्ययौ ॥ क्२४.१४७ ॥ सुप्तं सारथिमादाय छन्दकाख्यं प्रबोध्य सः । उत्सादमिव जग्राह कण्ठकाख्यं तुरङ्गमम् ॥ क्२४.१४८ ॥ तं तीक्ष्णरुचिरं लक्ष्मीकटाक्षतरलं हरिम् । स चक्रे संयमालीनं मूर्धि संस्पृश्य पाणिना ॥ क्२४.१४९ ॥ शमोद्यमे सुमनसा सकोऽप्यन्तर्बहिः समह् । शिशवोऽपि विमुञ्चन्ति यत्प्रभावेण चापलम् ॥ क्२४.१५० ॥ बलजिज्ञासया न्यस्तं तेनाथ चरणं क्षितौ । न ते कम्पयितुं शेकुर्देवपुत्राः सविस्मयाः ॥ क्२४.१५१ ॥ छन्दकेन सहारुह्य निस्तरङ्गं तुरङ्गमम् । स जगाहे महद्व्योम विमलं स्वमिवाशयम् ॥ क्२४.१५२ ॥ प्रययौ तरलावर्तिनर्तितोष्णीषपल्लवः । संसर्पिपवनोल्लसैः शोकोच्छ्वास इव श्रियः ॥ क्२४.१५३ ॥ तस्याभरणरत्नांशुलेखाभिः शबलं नभः । जग्राह सूत्रपत्रालीविचित्रम्जिव चीवरम् ॥ क्२४.१५४ ॥ कीर्णाश्रुबिन्दुकलिता विलोलनयनोत्पलाः । व्रजन्तं ददृशुर्दृश्यास्तमन्तःपुरदेवताः ॥ क्२४.१५५ ॥ संसारमिव विस्तीर्णं पुरं सनृपबान्धवम् । दूरात्प्रदक्षिणीकृत्य क्षम्यतामित्यभाषत ॥ क्२४.१५६ ॥ क्षपायां क्षणशेषायां जने निद्राभिमुद्रिते । तं ददर्श महान्नाम प्रबुद्धो राजबान्धवः ॥ क्२४.१५७ ॥ दिवि दृष्ट्वा व्रजन्तं तं शशाङ्कशङ्कया हृतः । ऊचे चिरं विचार्योच्चैर्बाष्याश्न्चितविलोचनह् ॥ क्२४.१५८ ॥ चित्रमेतद्विरक्तव्तं बन्धुजीवोपमस्य ते । कुमार रुचिराकार न युक्तं युक्तकारणम् ॥ क्२४.१५९ ॥ वंशोत्कर्षविशेषार्थू निबद्धाशः पिता त्वयि । कस्मान्निराश क्रियते सर्वाशाभरण त्वया ॥ क्२४.१६० ॥ इति शाक्यस्य महतः श्रुत्वा वाक्यं नृपात्मजः । तमूचे बान्धवप्रीतिर्बन्धो वन्धनशृङ्खला ॥ क्२४.१६१ ॥ अयं कायः क्षयं याति मिथ्यागृहसुखप्रियः । विषयोग्रविष्र्तानाममृतायतनं वनम् ॥ क्२४.१६२ ॥ हस्ताकृष्टस्त्रिफणिफणभृन्मस्तकन्यस्तमृत्यु कण्ठाबद्धित्कटविषलतापल्लवालोलमालः । दीप्ताङ्गारप्र्करगहनं गाहते दुर्गमार्गं संसारेऽस्मिन् विषयनिचये सप्रमोदः प्रमादी ॥ क्२४.१६३ ॥ इत्युदीर्य व्रजन् व्योम्ना विलङ्घ्य नगरं क्षणात् । बहिर्भूतलमभ्येत्य स ययौ वाजिना जवात् ॥ क्२४.१६४ ॥ महता शाक्यमुख्येन बोधितस्याथ भूपतेः । अन्तःपुरे च कान्तानामुद्भूतः करुणः स्वरः ॥ क्२४.१६५ ॥ अथ ब्रह्मेन्द्रधनदप्रमुखस्त्रिदशैर्वृतः । राजसूनुर्वनं प्राप गत्वा द्वादशयोजनम् ॥ क्२४.१६६ ॥ अवरुह्याथ तुरगात्ग्विमुच्याभरणानि सः । उवाच सूचितानन्दश्छन्दकं वदनत्विषा ॥ क्२४.१६७ ॥ गृहीत्वाबह्रणानि त्वं हयं च व्रज मन्दिरम् । मेदानीमस्ति मे कृत्यमेतैर्मायानिबन्धनैः ॥ क्२४.१६८ ॥ वनेऽस्मिन्नहमेकाकी शमसंतोषबान्धवः । एकः संजायते जन्तुरेक एव विपद्यते ॥ क्२४.१६९ ॥ विषमविषययोगं भोगमुत्सृज्य रे कः सरसरति विशेषक्लेशशोषप्रवृत्तः । परिभवभुवनेऽस्मिन्नेष नः संनिवेशः शमितमदनकान्तिः शान्तिमेव श्रयामि ॥ क्२४.१७० ॥ इत्युक्त्वाभरणान्यस्य दीप्तान्यङ्के मुमोच सः । त्यक्तशोकान्वितानीव मुक्तापक्कणसंचये ॥ क्२४.१७१ ॥ चूडां निस्कृष्य खङ्गेन स चिक्षेप नभःस्थले । शक्रश्च तं समादाय निनाय दिवमादरात् ॥ क्२४.१७२ ॥ केशः क्लेश इवोत्कृत्तो यत्र तेन महात्मना । केशप्रतिग्रहं चैत्यं सद्भिस्तत्र निवेशितम् ॥ क्२४.१७३ ॥ छन्दकोऽप्यश्वमादायं प्रयातः सप्तभिर्दिनैः । शनैः प्राप पुरोपान्तं शोकार्तः समचिन्तयत् ॥ क्२४.१७४ ॥ शून्यं तुरगमादाय परित्यज्य नृपात्मजम् । द्रष्टुं शक्नोमि नृपतिं कथं पुत्रप्रलापिनम् ॥ क्२४.१७५ ॥ विचिन्त्येति हयं त्यक्त्वा स तत्रैव व्यलम्बत । शून्यासनः परं वाजी मूर्तः शोक इवाविशत् ॥ क्२४.१७६ ॥ तं दृष्ट्वान्तः पुरजनः सामात्यश्च महीपतिः । प्रतिप्रलापमुखराश्चक्रिरे निखिला दिशः ॥ क्२४.१७७ ॥ उद्भूतार्तस्वरैः कण्ठैः सोत्कण्ठैः स विषादवान् । सर्वैर्गृहीतकीर्णाश्रुर्वाजी जीवितमत्यजत् ॥ क्२४.१७८ ॥ स बोधिसत्त्वसंस्पर्शपुण्यप्राप्तिपवित्रितः । जग्राह ब्राह्मणकुले जन्म संसारमुक्तये ॥ क्२४.१७९ ॥ शक्रदत्तं कुमारस्तु यत्र काषायमग्रहीत् । काषायग्रहणं तत्र चैत्यं चक्रे महाजनः ॥ क्२४.१८० ॥ विभवमभववृत्त्यै जन्म जन्मप्रमुक्त्यै विजनमपि जनानां मोहगर्तान्निवृत्त्यै । इति स कुशलकामः काममुत्सृज्य भेजे गुणकृतजनरागः श्लाघ्यतां त्यक्तरागः ॥ क्२४.१८१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामभिनिष्क्रमणावदानं चतुर्विशः पल्लवः ॥ २५. मारविद्रावणावदानम् । जयन्ति ते जन्मभयप्रमुक्ता भवप्रभावाभिभवाभियुक्ताः । यैः सुन्दरीलोचनचक्रवर्ती मारः कृतः शासनदेशवर्ती ॥ क्२५.१ ॥ ततस्तपोवने चास्मिन् बोधिसत्त्वे तपोजुषि । तदुपस्थापकाः पञ्च वाराणस्यां प्रवव्रजुः ॥ क्२५.२ ॥ स्पृहणीयो मुनीन्द्राणामथ शाक्यमुनिः शनैः । स्वयं सेनायनीग्रामं जनचारिकया ययौ ॥ क्२५.३ ॥ तत्र सेनाभिधानस्य कन्ये गृहपतेः सुते । नन्दा नन्दबलाख्या च चारुवृत्ते बभूवतुः ॥ क्२५.४ ॥ शुद्धोदनस्य भूभर्तुस्ते श्रुत्वा विश्रुतं सुतम् । चक्राते तद्विवाहार्थं व्रतं द्वादशवार्षिकम् ॥ क्२५.५ ॥ आमोदिनीनां हृदये सदा सूत्रवदास्थितः । मालानामिव बालानामभिलाषः स्वभावजः ॥ क्२५.६ ॥ धेनूनां पीतदुग्धानां दुग्धं ताभ्यां पुनः पुनः । गृहीट्वा स्फटिकस्थाल्या व्रतान्ते पायसं शुभम् ॥ क्२५.७ ॥ विधिवत्पायसे सिद्धे विप्ररूपः सुरेश्वरः । तं समभ्याययौ देशं देवश्च कमलासनः ॥ क्२५.८ ॥ हर्षादतिथिभागेऽथ कन्यकाभ्यां समुद्धृते । शक्रोऽवदत्सर्वगुणोदयायाग्रे प्रदीयताम् ॥ क्२५.९ ॥ मत्तोऽयमधिकस्तावद्ब्रह्मणः प्रथमोऽपि च । इत्युक्ते सुरराजेन प्रोवाच चतुराननः ॥ क्२५.१० ॥ मत्तोऽधिको देव आस्ते शुद्धावासनिकायिकः । इत्युक्ते ब्रह्मणा तेऽपि जगदुर्गगनस्थिताः ॥ क्२५.११ ॥ सर्वप्रतिविशिष्टोऽसौ बोधिसत्त्वस्तपःकृशः । नद्यां निराजनाख्यायां विगाह्य सलिले स्थितः ॥ क्२५.१२ ॥ एतदाकर्ण्य कन्याभ्यामाहूय मणिभाजने । अवतीर्यार्पितं भक्त्या तदस्मै मधुपायसम् ॥ क्२५.१३ ॥ बोधिसत्त्वस्तदादाय रत्नपात्रीं ददौ तयोः । दत्तेयं न पुनर्ग्राह्येत्युक्त्वा जगृहतुर्न ते ॥ क्२५.१४ ॥ सा तेन नद्यां निक्षिप्ता नागैर्नीता प्रभावती । विक्षोभ्याप्याहृता तेभ्यस्तार्क्ष्यरूपेण वज्रिणा ॥ क्२५.१५ ॥ प्रसादी बोधिसत्त्वोऽथ कन्यायुगलमभ्यधात् । दानस्य प्रणिधानेन भवत्योः किं समीहितम् ॥ क्२५.१६ ॥ ते तमूचतुरानन्दनिधिः शुद्धोदनात्मजः । सर्वार्थसिद्धोऽभिमतः कुमारः पतिरावयोः ॥ क्२५.१७ ॥ उद्यमं मारलीलायाः सरसं तद्वचस्तयोः । न लिलिम्प मनस्तस्य पाद्मं दलमिवोदके ॥ क्२५.१८ ॥ स जगाद कुमारोऽसौ न किं प्रव्रजितः श्रुतः । न तस्य लोलनयनाः प्रियाह्श्रिय इव स्त्रियः ॥ क्२५.१९ ॥ इत्यनीप्सितमाकर्ण्य दीर्घं निश्वस्य कन्यके । ऊचतुर्दानधर्मोऽयं सिद्धौ तस्यैव जायताम् ॥ क्२५.२० ॥ अदृष्टस्नेहसंश्लिष्टः प्रविष्टोऽन्तः पराङ्भुखः । न नाम सुचिराभ्यस्तः पक्षपातो निवर्तते ॥ क्२५.२१ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा बोधिसत्त्वः प्रसन्नधीः । प्रयातस्ते समामन्त्र्य विश्रान्त्यै काननान्तरम् ॥ क्२५.२२ ॥ पायसामृतभागेन लब्धदिव्यबलोदयः । प्रच्छायतरुसुच्छायमारुरोह महीधरम् ॥ क्२५.२३ ॥ पर्यङ्कबन्धमाधाय तत्र तस्मिन् सुखं स्थिते । अहंकार इवात्युच्चशिराह्सोऽद्रिर्व्यगीर्यत ॥ क्२५.२४ ॥ विशीर्णभूधरे तस्मिन् स प्रदध्यौ विषण्णधीः । सपक्षालानि कर्माणि मया कानि कृतान्यहो ॥ क्२५.२५ ॥ इति चिन्ताशतोच्छ्वासं तमूचुर्व्योमदेवताः । न त्वया विहितं साधो कर्म किंचिदसांप्रतम् ॥ क्२५.२६ ॥ अच्छिन्नोत्तप्तकुशलं धर्तुं न क्षमते क्षितिः । स त्वमुत्तप्तकुशलः प्रोच्चशैलशताग्द्गुरुः ॥ क्२५.२७ ॥ निरञ्जनीं समुत्तीर्य सरितं व्रज निश्चलम् । सिद्धिदं बोधिसत्त्वानां देशं वज्राअस्नाभिधम् ॥ क्२५.२८ ॥ देवतादिष्टमार्गेण प्रस्थितस्यास्य भूतले । पादन्यासैरभूत्तस्य हेमपद्मपरंपरा ॥ क्२५.२९ ॥ पृथिवी व्रजतस्तस्य प्रोल्लसत्सलिलाकुला । रणन्ती कांस्यपात्रीव प्रोन्ननाम ननाम च ॥ क्२५.३० ॥ तानि तानि निमित्तानि प्रवृत्तानि ददर्श सः । येषामनुत्तरज्ञाननिधानसाधनं फलम् ॥ क्२५.३१ ॥ निरञ्जनाय भुवने नागोऽन्धः कालिकाभिधः । बुद्धोत्पादितदृरभूमेः शब्दमाकर्ण्य निर्ययौ ॥ क्२५.३२ ॥ सर्वलक्षणसंपन्नं दीप्तजाम्बूनदद्युतिम् । स बोधिसत्त्वमालोक्य प्रोवाच रचिताश्न्जलिः ॥ क्२५.३३ ॥ नलिननयन कान्तस्त्वं वने यौवनेऽस्मिन् विहरसि विरहार्तिं संपदामर्पयित्वा । अशमशमविशेषोन्मेषसंतोषहेतुर् भवसि भवसमुद्रे देहिनां सत्यसेतुः ॥ क्२५.३४ ॥ अथामुञ्चन्त्येते भयतरलतामत्र हरिणाः यथा लीलाचक्रं विहरति समीपे खगगणः । ससत्त्वासत्त्वाना किमपि हृदयाश्वाससदनं तथा मन्ये बौद्धं वपुरिदमनायाससुखदम् ॥ क्२५.३५ ॥ करिकलभकह्पद्मप्रीत्या करोति हरेः करं सुखयति शिखी स्निग्धालापं कलापशिखानिलै । भवति हरिणी लोलापाङ्गा पुरः प्रणयोन्मुखी प्रशमसमयस्येयं पुण्यप्रसादमयी स्थितिः ॥ क्२५.३६ ॥ अद्यैव बुद्धत्वमवाप्य शुद्धं त्वं बोधिमेष्यत्य(?)खिलां त्रिलोकीम् । सद्यःप्रसादप्रमदावदातां कुमुद्वती पूर्ण इवामृतांशुः ॥ क्२५.३७ ॥ अन्योन्यं दिननाथदीप्तमहसः सद्यस्तवालोकनाल् लोकानां कनलप्रबोधकलया दिव्यप्रकाशस्पृशाम् । निर्याती हॄदयान्निबद्धमधुपश्रेणिव संबन्धन- त्रस्तान्तर्न पुनः करिष्यति पदं मोहान्दकारावलिः ॥ क्२५.३८ ॥ इति ब्रुवाणां विनयान्नागराजः प्रसन्नधीः । बोधिसत्त्वं समाभास्य समुत्तीर्य नदीं ययौ ॥ क्२५.३९ ॥ वज्रासनपदं प्राप्य बोधिमूलमनाकुलम् । दक्षिणाग्रैः कुशैश्चक्रे शक्तदत्तैः स संस्तरम् ॥ क्२५.४० ॥ तत्रोपविश्य पर्यङ्कबद्धो निश्चलनिश्चयः । मन्थावसानविश्रान्तः स दुग्धाब्धिरिवाबभौ ॥ क्२५.४१ ॥ असाधारः क्षमाधारः स धीरसरलाकृतिः । रुरुचे काञ्चनरुचिः परो मेरुरिवाचलः ॥ क्२५.४२ ॥ असावक्षयपर्यन्तः पर्यङ्कोऽयं मम स्थिरः । बबन्धेति स संकल्पं कृत्वा प्रतिमुखीं स्मृतिम् ॥ क्२५.४३ ॥ अत्राण्तरे समभ्येत्य मारः संयममत्सरः । लेखहारस्तत्र तूर्णं बोधिसत्त्वमभाषतः ॥ क्२५.४४ ॥ अकामकामता केयं लोके बन्धनदा मता । अकालकलिकाकारा मतिस्ते कास्य कामना ॥ क्२५.४५ ॥ गृहीतं हतशङ्केन देवदत्तेन ते पुरम् । निरुद्धन्तःपुरश्रेणीर्बद्धः शुद्धोदनो नृपः ॥ क्२५.४६ ॥ इति श्रुत्वैव वचनं शोकामर्षविषोज्झितः । अशिक्षितविकारेण चेतसा स व्यचिन्तयत् ॥ क्२५.४७ ॥ अहो बतान्तरायं मे मारः कर्तुं समुद्यतः । नर्तयत्येष दुर्वृत्तः शिस्वण्डिक्रीडयाजगत् ॥ क्२५.४८ ॥ मार मार विरामस्ते दौर्जन्यस्य न जायते । एकेन हिंसायज्ञेन प्राप्तेयं कम्रता त्वया ॥ क्२५.४९ ॥ यज्ञदाणतपःश्लाघां नात्मनः कर्तुमुत्सहे । स्वगुणोदीरणम्लानं पुण्यपुष्पं हि शीर्यति ॥ क्२५.५० ॥ इति निर्भत्सितस्तेन चित्तस्तेनः शरीरिणाम् । सामर्षः प्रययौ मारः समारम्भाधतोद्यमः ॥ क्२५.५१ ॥ अथादृश्यन्त ललिता लालित्याञ्चितलोचनाः । भ्रमद्भृङ्गरङ्गिण्यः कान्ताश्चूतलता इव ॥ क्२५.५२ ॥ चारुतच्चरितातृप्तास्तिस्रस्ताः कामकन्यकाः । सरागं पादनलिनीन्यासैश्चक्रुस्तपोवनम् ॥ क्२५.५३ ॥ विलोचनेन हरिणी करिणी गतिविभ्रमैः । तत्र ताभिर्मुखाम्भोजैर्नलिनी मलिनीकृता ॥ क्२५.५४ ॥ यौवनाभरणैरङ्गौरनुरागाविलेपनैः । लावण्यवसनैस्तासां कामोऽभूदप्यचेतसाम् ॥ क्२५.५५ ॥ वज्रासनसमाधानध्याननिश्चललोचनम् । तं विलोक्याभवत्तासां विस्मयध्यानधारणा ॥ क्२५.५६ ॥ ता बोधिसत्त्वसंकल्पान्मदरागमयं वयः । परित्यज्यैव सहसा सलज्जा भेजिरे जराम् ॥ क्२५.५७ ॥ प्रतीपगमनात्तासामथ भग्नमनोरथः । मन्मथः प्रथितारम्भः सैन्यसंब्ःारमाददे ॥ क्२५.५८ ॥ सर्वप्रहरणैर्व्याप्तं नानाप्राणिमुखैर्भयैः । षट्त्रिंशत्कोटीविपुलं बलं तस्य समुद्ययौ ॥ क्२५.५९ ॥ स्वयमाकर्णनिष्कृष्टकोपक्रूरशरासनः । मारः स्फारविकारेण बोधिसत्त्वं समाद्रवत् ॥ क्२५.६० ॥ शस्त्रवृष्टिस्तदुत्सृष्टा सह पांशुविषाश्मभिः । प्रययौ बोधिसत्त्वस्य मन्दाराम्बुजतुल्यताम् ॥ क्२५.६१ ॥ पुनर्मारबलोत्सृष्टा शस्त्रवृष्टिर्घृतक्षमे । चक्रिरे देवतास्तस्य वज्रप्रतिसमाश्रयम् ॥ क्२५.६२ ॥ स्मरोऽपि नष्टसंकल्पः समाधेः श्रोत्रकण्टकम् । घण्टापटुरटत्पत्रं निर्ममे स्फटीकद्रुमम् ॥ क्२५.६३ ॥ तं तारमुखरं वृक्षं मारं च सबलायुधम् । चक्रवाटे समुत्क्षिप्य चिक्षिपुर्व्योमदेवताः ॥ क्२५.६४ ॥ भगवानथ संप्राप्तप्रसन्नज्ञाननिर्मलः । सर्ववित्सर्वगः सरव्जातिस्मृतिपरोऽभवत् ॥ क्२५.६५ ॥ स तत्रानुत्तरज्ञानसम्यक्संबोधिमापितः । ददर्श सर्वभुताणि गतिं कर्मोर्मिनिर्मिताम् ॥ क्२५.६६ ॥ अथ शाक्यपुरे मारः प्रवादमसृजद्दिवः । बोधिसत्त्वः प्रयातोऽस्तं तपःक्लेशवशादिति ॥ क्२५.६७ ॥ तत्र शुद्धोदनो राजा पुत्रस्नेहविषातुरः । निपपात तमाकर्ण्य वज्राहत इव क्षितौ ॥ क्२५.६८ ॥ अन्तःपुरे सहनृपे प्राणत्यागकृतक्षणे । सुवृत्तपक्षपातिन्यस्तमूचुर्व्योमदेवताः ॥ क्२५.६९ ॥ पुत्रस्तवामृतं पीत्वा सम्यक्संबुद्धतां गतः । तेनावलोकितस्यापि नास्ते भृत्युभयं कुतः ॥ क्२५.७० ॥ इति सान्तःपुरामात्यः श्रुत्वा नरपतिर्वचः । अभूत्प्रत्यागतप्राणः सुधासिक्त इव क्षणात् ॥ क्२५.७१ ॥ तस्मिन्महोत्सवानन्दे बोधिसत्त्ववधूः सुतम् । कान्तं यशोधआसूत राहुग्रस्ते निशाकरे ॥ क्२५.७२ ॥ राहुलाख्यः स बालोऽपि नृपतेर्जन्मशङ्किनः । जनन्या सशिलः शुद्ध्यै निक्षिप्तोऽम्भसि पुप्लुवे ॥ क्२५.७३ ॥ भगवानपि सप्ताहं स्थितो निश्चलविग्रहः । वज्रपर्यङ्कबन्धेन देवानां विस्मयं व्यधात् ॥ क्२५.७४ ॥ स ब्रह्मकायिकाख्याभ्यां देवताभ्यां विरोधितः । अवदत्परमानन्दसुधासंदोहसुन्दरः ॥ क्२५.७५ ॥ अहो तव मया ज्ञाता पूर्वमेषा सुखस्थितिः । यया सुरासुरैश्वर्यसुखं दुःखगणायते ॥ क्२५.७६ ॥ लावण्याम्भःप्लाविताङ्गास्तरुण्यः पीयूषार्द्रः स्वर्गसंभोगवर्गः । अस्याशेषत्यागहेलासुखस्य स्पर्धाबन्धे पांशुनिःसार एव ॥ क्२५.७७ ॥ संतप्तोऽहं विषयविषमक्लेशसंसारपान्थः क्लान्तः शान्त्याश्रितिमुपगतश्चन्दनच्छाययेव । संजातेयं सकलकरणव्यापिनी निर्वृतिमे विश्रान्तानां शमहिमवने किं सुखस्योपमानम् ॥ क्२५.७८ ॥ अस्मिन्नवसरे पुण्यपरिपाकेण तद्वनम् । वणिजौ पृथुसार्थेन प्राप्तौ त्रपुसभल्लिकौ ॥ क्२५.७९ ॥ देवताप्रेतितौ भक्त्या भगवन्तमुपेत्य तौ । प्रणतौ पिण्डपातोऽयं गृह्यतामित्यभाषताम् ॥ क्२५.८० ॥ दयाविधेयः सर्वज्ञस्तदाकर्ण्य व्यचिन्तयत् । पूर्वैः पात्रे गृहीतोऽयं न पाणी पात्रवर्जिते ॥ क्२५.८१ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य महाराजाभिधाः सुराः । दत्वा स्फटिकपात्राणि चत्वारि त्रिदिवं ययुः ॥ क्२५.८२ ॥ कृत्वाथ भगवान् पात्रे पिण्डपातप्रतिग्रहम् । अनुग्रहं तयोश्चक्रे शरण्यत्रयशासनात् ॥ क्२५.८३ ॥ विततसुकृतसाक्षी पुण्यनिक्षेपदक्षः क्षयितविपदशेषः प्रार्थनाकल्पवृक्षः । भवति कुशलमूलैः कस्यचिद्भाग्यभाजः शुभपरिणतिदीक्षादक्षिणः साधुसङ्गः ॥ क्२५.८४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मारचिद्रावणावदानं नाम पञ्चविंशः पल्लवः ॥ २६. शाक्योत्पत्तिः । वंशः स कोऽपि विपुलः कुशलानुबन्धी यश्चारुवृत्तमुचितं गुणसंग्रहस्य । रत्नं विशुद्धरुचिसूचितसत्प्रकाशं मुक्तामयं जगदलंकरणं प्रसूते ॥ क्२६.१ ॥ न्यग्रोधारामनिरतं पुरा कपुलवास्तुनि । शाक्याः स्ववंशं पप्रच्छुर्भगवन्तं तथागतम् ॥ क्२६.२ ॥ तैः पृष्टः स्वकुलोत्पत्तिं स मौद्गल्यायनं पुरः । वक्तुं न्ययुङ्क्त कृत्वास्य विमलज्ञानदर्शनम् ॥ क्२६.३ ॥ स विलोक्य यथातत्त्वमतीतं ज्ञानचक्षुषा । तानवोचत संस्मृत्य श्रूयतां शाक्यसंभवः ॥ क्२६.४ ॥ अशेषेऽस्मिन् जलमये जगत्येकार्णवे पुरा । स्थिते पवनसंस्पर्शात्पयः पय इवाभवत् ॥ क्२६.५ ॥ जले तस्मिन् घनतया याते कठिनतां शनैः । अभूद्वर्णरसस्पर्शशब्दगन्धमयी मही ॥ क्२६.६ ॥ तस्यामाभास्वरा देवाश्च्युताः कर्मपरिक्षयात् । तत्तुल्यवर्णसंभूताः सत्त्वाः सत्त्वबलाधिकाः ॥ क्२६.७ ॥ अङ्गुल्या रसमास्वाद्य तत्तृष्णातीव्रमोहिताः । आहारदोषात्संप्रापोउर्गुरुरूक्षविवर्णताम् ॥ क्२६.८ ॥ अन्नप्रसविनी तेषां क्रमेणाभूद्वसुंधरा । तमोभिश्च विलुप्तानां क्षेत्राग ॥ क्२६.९ ॥ ततस्तेषां क्षतत्राणात्क्षत्रियः क्षितिपालने । महासंमतनामाभूज्जनस्य महतो मतः ॥ क्२६.१० ॥ तस्यान्वये महत्यासीनृपः श्रीमानुपोषधः । अम्लानकीर्तिकुसुमः पारिजात इवोदधौ ॥ क्२६.११ ॥ चक्रवर्ती सुतस्तस्य मान्धाताभूदयोनिजः । जगत्येकातपत्रस्य यस्य वंशो महानभूत् ॥ क्२६.१२ ॥ वंशे सहस्रवंशस्य कृकिस्तस्याभवन्नृपः । चित्तप्रसादमकरोद्भगवान् यस्य काश्यपः ॥ क्२६.१३ ॥ इक्ष्वाकुरन्वये तस्य तस्य चाभूद्विरूढकः । प्रीत्या कनीयसः सूनोर्ज्येष्ठास्तेन विवासिताः ॥ क्२६.१४ ॥ एकीभूय ततः सर्वे स्वदेशविगतस्पृहाः । कुमाराः कपिलाख्यास्य महर्षेराश्रमं ययुः ॥ क्२६.१५ ॥ ध्यानकालाण्तरायाणां बाल्यादुच्चैः प्रलापिनाम् । सोऽन्यत्र निर्ममे तेषां पुरं कपुलवास्त्विति ॥ क्२६.१६ ॥ कालेन पुत्रवात्सल्यादनुतापेन भूपतिः । आनीयन्तां कुमारास्ते सचिवानित्यभाषत ॥ क्२६.१७ ॥ तमूर्चुर्मन्त्रिणः सर्वे राजन् प्राप्तपुरोत्तमाः । प्रत्यानेतुमशक्यास्ते जातापत्यपृथुश्रियः ॥ क्२६.१८ ॥ इति तेषां पितुस्तत्र शक्याशक्यविचिन्तने । बभूवुः शाक्यसंज्ञास्ते नॄपुरस्तेषु वंशकृत् ॥ क्२६.१९ ॥ तद्वंशेषु पञ्चपञ्चसहस्रेषु महीभुजाम् । अतीतेषु क्षितिपतिः श्रीमान् दशरथोऽबह्वत् ॥ क्२६.२० ॥ तस्यान्वये सिंहहनुर्बभूव पृथिवीपतिः । न रणे सिंहमिव यं सेहिरे राजकुञ्जराः ॥ क्२६.२१ ॥ ज्येष्ठः शुद्धोदनस्तस्य सुतः शुक्लोदनः परः । द्रोणोदनस्तदनुजः कनीयानमृतोदनः ॥ क्२६.२२ ॥ कन्याश्चतस्रः शुद्धाख्या शुक्ला द्रोणामृता तथा । शुद्धोदनस्य भगवान् सूनुर्नन्दस्तथापरः ॥ क्२६.२३ ॥ शुक्लोदनस्य तनयौ द्वौ तिष्याख्योऽथ भद्रिकः । द्रोणोदनस्य द्वौ पुत्रावनिरुद्धो महांस्तथा ॥ क्२६.२४ ॥ आनन्ददेवदत्ताख्यावमृतोदनसंबह्वौ । शुद्धासुतः सुप्रशुद्धः शुक्लासूनुश्व मालिकः ॥ क्२६.२५ ॥ द्रोणापुत्रश्च भद्राणिर्वैशाल्यख्योऽमृतासुतः । राहुलो भगवत्सूनुर्यस्मिन् वंशः प्रतिष्ठितः ॥ क्२६.२६ ॥ इत्युज्ज्वलज्ञानमयेन तेन वंशं यथावत्कथितं निशम्य । शाक्या बभूवर्भगवत्प्रभावैः संभावितोत्कर्षविशेषशुद्धाः ॥ क्२६.२७ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शाक्योत्पत्तीर्नाम षड्विंशः पल्लवः ॥ २७. श्रोणाकोटीविंशावदानम् । स कोऽपि सत्त्वस्य विवेकबन्धोः पुण्योपसन्नस्य महान् प्रभावः । नापैति यः कायशतेषु पुंसः कस्तूरिकामोद इवांशुकस्य ॥ क्२७.१ ॥ जिने सर्वजगज्जन्तुसंतापकरुणाह्रदे । पुरे राजगृहे वेणुवनान्तरविहारिणि ॥ क्२७.२ ॥ श्रीमानभूद्भूमिपतिश्चम्पायां पोतलाभिधः । जहार धनदर्पान्ध्यं धनेन धनदस्य यः ॥ क्२७.३ ॥ अजायत सुतस्तस्य मनोरथशतान्वितः । धनानामीप्सितावाप्त्य सुखसख्यो विभूतयः ॥ क्२७.४ ॥ श्रवणर्क्षेण जातस्य स सूनोस्तस्य जन्मनि । प्रीत्या ददौ दरिद्रस्य कोटीनां विंशतिं तदा ॥ क्२७.५ ॥ स श्रोणकोटिविंशाख्यः शिशुः ख्यातस्तदाभवत् । विभवः सुकृतेनैव येन वंशो विभूषितः ॥ क्२७.६ ॥ प्राप्तविद्यः स सर्वार्थैः सह वृद्धिमुपागतः । चकार सुखविश्रान्तिं व्यवहारधरः पितुः ॥ क्२७.७ ॥ स कदाचित्प्रभापुञ्जमिअव्सूर्यस्य मण्डलात् । अवतीर्णं पुरप्रातं मौद्गल्यायनमब्रवीत् ॥ क्२७.८ ॥ को भवानर्कसंकाशः प्रकाशितदिगन्तरः । त्रिदशेशः शशाङ्को वा देवो वा द्रविणेश्वरः ॥ क्२७.९ ॥ स तं बभाषे न सुरः शिष्यो भगवतस्त्वहम् । बुद्धस्य विबुधाधीशवन्द्यमानगुणश्रियः ॥ क्२७.१० ॥ स्वच्छं तस्य प्रयच्छन्तं पिण्डपातं महामुनेः । सत्त्वशुद्धोदयावाप्तं भोग्यं भगवतः प्रियम् ॥ क्२७.११ ॥ इति श्रोणस्य भगवन्नाम्ना श्रवणगामिना । रविभक्रस्य जात्यापि रोमाञ्चः समजायतः ॥ क्२७.१२ ॥ प्राग्जन्मवासनायुक्तः स्वभावो यस्य यः स्थितः । स तस्योदीरणेनापि स्फुट एव विभाव्यते ॥ क्२७.१३ ॥ स तस्मै विंशतिस्थालीभागं नाकजनोचितम् । प्रहिणोद्भक्तिसंसक्तश्रद्धायुक्तेन चेतसा ॥ क्२७.१४ ॥ ततस्तं प्रेषितं तेन भगवान् भक्तिसंसदा । अनुग्रहाग्रहव्यग्रः समग्रं स्वयमग्रहीत् ॥ क्२७.१५ ॥ अस्मिन्नवसरे भक्त्या स्थालीभागं नृपोचितम् । समादाय स्वयं राजा बिम्बिसारः समाययौ ॥ क्२७.१६ ॥ श्रोणप्रहीतभोगानामामोदं तत्र पार्थिवः । आघ्राय शक्रप्रहितं सर्वं दिव्यममन्यत ॥ क्२७.१७ ॥ पात्रशेषं भगवता दत्तमास्वाद्य भूपतिः । श्रोणेन प्रेषितं श्रुत्वा तदनु विस्मयं ययौ ॥ क्२७.१८ ॥ भगवन्तं प्रणम्याथ राजधानीं नरेश्वरः । प्रविश्याचिन्तयत्स्फीतां दिव्यां श्रोणस्य संपदम् ॥ क्२७.१९ ॥ गच्छामि तं स्वयं गत्वा द्रष्टव्योऽसौ अम्हायशाः । इति निश्चित्य सचिवैः स यात्रारम्भमादिशत् ॥ क्२७.२० ॥ पोतलः क्षितिपं ज्ञात्वा स्वयमागमनोद्यतम् । नीतिज्ञं पुत्रमेकाण्ते श्रोणकोटिमभाषत ॥ क्२७.२१ ॥ पुत्र त्वां द्रष्टुमायाति वर्णाश्रमगुरुर्नृपः । इत्येष भृशमुत्कर्षः सदोषः प्रतिभाति मे ॥ क्२७.२२ ॥ क्षितीशा लक्षतां यातंपक्षपातोद्यता इव । अविलम्बितमाघ्नन्ति शरा इव गुणच्युताः ॥ क्२७.२३ ॥ भृत्यानामपि विद्वेष्यो भवत्यतिशयोन्नतिः । अभिमानैकसाराणां किं पुनः पृथिवीभूजाम् ॥ क्२७.२४ ॥ रूपे वयसि सौभाग्ये प्रभावे विभवे श्रुते । स्वसुतस्यापि संघर्षान्नोत्कर्षं सहते जनः ॥ क्२७.२५ ॥ जने द्वेषमये पुत्र गुणमाच्छाद्य जीव्यते । आच्छादितगुणः पद्मः प्रियस्तीक्ष्णरुचेरपि ॥ क्२७.२६ ॥ उद्धतः कस्य न द्वेष्यः प्रणतः कस्य न प्रियः । द्रुमं पातयति स्तब्धं नम्त्रं रक्षति मारुतः ॥ क्२७.२७ ॥ स चाभिगम्यो भूपालस्त्वां यदि स्वयमेष्यति । तदेषं दर्पमोहस्ते श्रेयसे न बह्विष्यति ॥ क्२७.२८ ॥ तस्मादितः स्वयं गत्वा प्रणम्यं प्रणम प्रभुम् । नक्षत्रराशिसदृशं दत्वा हारमुपायनम् ॥ क्२७.२९ ॥ पितुः श्रुत्वेति वचनं श्रोणकोटिर्हहीपतिम् । प्रययौ नावमारुह्य द्रष्टुं रत्नविभूषितः ॥ क्२७.३० ॥ स राजधानीमासाद्य प्राप्य दृष्ट्वा च भूपतिम् । ददौ हारं पर्णम्यास्मै हर्षहासमिव श्रियः ॥ क्२७.३१ ॥ तं दृष्ट्वा स्वयमायातं नृपतिः स्निग्धया दृशा । हेमरोमाङ्कचरणं विस्मयादित्यभाषत ॥ क्२७.३२ ॥ अहो पुण्यमहेशाख्यः कोऽपि त्वं सत्त्वबाम्धवः । यस्य संदर्शनेनैव मनोवृत्तिः प्रसीदति ॥ क्२७.३३ ॥ गुणेभ्यः परमैश्वर्यमैश्वर्यात्सुखमुत्तमम् । सुखेभ्यः परमारोग्यमारोग्यात्साधुसंगमः ॥ क्२७.३४ ॥ अपि दृष्टस्त्वया साधो भगवान् वेणुकानने । तत्पादपद्मयुगलं द्रष्टुमर्हसि मे मतः ॥ क्२७.३५ ॥ इत्युक्ते क्षितिनाथेन सौजन्यात्पक्षपातिना । तं श्रोणकोटीविंशोऽपि प्रणयात्प्रत्यभाषत ॥ क्२७.३६ ॥ अस्मादतुल्यकल्याणात्प्रसादाद्देवदेव ते । अधुना योग्यतायाता भगवद्दर्शने मम ॥ क्२७.३७ ॥ इत्युक्ते तेन सहितः प्रतस्थौ स्थितिकोविदः । भक्त्या तथागतं द्रष्टुं पद्भ्यामेव महीपतिः ॥ क्२७.३८ ॥ अस्पृष्टपादस्य भुवा श्रुणस्याजन्मवासरात् । महार्हवस्त्रैः प्रस्थाने भृत्यैराच्छादिता मही ॥ क्२७.३९ ॥ भगवद्भक्तिविनयाद्गौरवाच्च स भूपतेः । वस्त्राण्यवारयद्भृत्यैरवाच्च इव क्षितौ ॥ क्२७.४० ॥ वारितेष्वथ वस्त्रेषु दिव्यवस्त्रैर्वृता मही । अप्रयत्नोपकरणाः संपदः पुण्यशालिनाम् ॥ क्२७.४१ ॥ निवार्य दिन्यवस्त्राणि भूमौ तेनार्पिते पदे । विचचालाचला पृथ्वी सशैलवनसागरा ॥ क्२७.४२ ॥ ततः स भूमिपतिना सह प्राप्य जिनाश्रमम् । भगवन्तं विलोक्यास्य विदधे पादवन्दनम् ॥ क्२७.४३ ॥ उपविष्टस्य तस्याग्रे हृष्टस्यालोकनामृतैः । चक्रे शमविवेकस्य भगवानभिषेचनम् ॥ क्२७.४४ ॥ आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च विचार्य सः । सत्यसंदर्शनायास्य विदशे धर्मदेशनाम् ॥ क्२७.४५ ॥ सत्कायदृष्टिशैलोऽस्य तया विंशतिशृङ्गवान् । ज्ञानवज्रेण निर्भिन्नः स्रोतःप्राप्तिपदस्पृशः ॥ क्२७.४६ ॥ प्रव्रज्यायां ततस्तस्य जातायां सहसा स्वयम् । भगवन्तं प्रणम्याथ विस्मितः प्रययौ नृपः ॥ क्२७.४७ ॥ तीव्रव्रतेऽपि श्रोणस्य कदाचित्समजायत । वासनाशेषसंस्काराद्बन्धभोगसुखस्मृतिः ॥ क्२७.४८ ॥ स तमाहूय भगवान् विलक्षं प्राह सस्मितः । कोऽयं परिवितर्कस्ते प्रतिसंलीनचेतसः ॥ क्२७.४९ ॥ विश्लिष्टात्यन्तकृष्टा वा तन्त्री बह्वति विस्वरा । समा माधुर्यमायाति तस्मात्साम्यं समाश्रयेत् ॥ क्२७.५० ॥ इत्यादेशाद्भगवतः सर्वसाम्यमुपागतः । स प्राप विमलज्ञानं पश्चात्तापविवर्जितः ॥ क्२७.५१ ॥ तस्य तामद्भुतां सिद्धिं विलोक्य पृथुविस्मयाः । पप्रच्छुर्भिक्षवः सर्वे भगवन्तंस चाभ्यधात् ॥ क्२७.५२ ॥ श्रोणस्य श्रूयतां श्रेयःकर्म जन्मान्तरार्हितम् । न ह्यपुण्यानुभावानां भवन्त्यद्भुतसंपदः ॥ क्२७.५३ ॥ विपश्वी भगवान् सम्यक्संबुद्धः सुगतः पुरा । पुरीं बन्धुमतीं नाम जनचारिकया ययौ ॥ क्२७.५४ ॥ तत्र भक्त्या सुकृतिभिर्भक्तायोपनिमन्त्रितः । वारेण प्रत्यहं गेहं ययौ तेषां सहानुगः ॥ क्२७.५५ ॥ ततो दरिद्रःसंप्राप्तवारो ब्राह्मणदारकः । इन्द्रसोमाभिधश्चक्रे यत्नात्यद्योग्यभोजनम् ॥ क्२७.५६ ॥ स प्रयत्नेन महता भोज्यं भक्तिपवित्रितम् । आछाद्य वस्त्रैर्वसुधां प्रह्वस्तस्मै न्यवेदयत् ॥ क्२७.५७ ॥ तद्भोगप्रणिधानेन जातः सोऽयं महाधनः । सौवर्णरोमचरणः श्रोणकोटी सुरोपमः ॥ क्२७.५८ ॥ न वस्त्ररहिता भूमिः स्पृष्टानेन कदाचन । कम्पस्तच्चरणस्पर्शादत एवाभवद्भुवः ॥ क्२७.५९ ॥ इति सुगतवचः सुधावदातं दशनमयूखमिवोन्मिषत्स्वभावम् । प्रणिहितहृदयः परं निपीय स्थिरकुशलाय बभूव भिक्षुसंघः ॥ क्२७.६० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रोणकोटीविंशावदानं सप्तविंशः पल्लवः ॥ २८. धनपालावदानम् । दौर्जन्यदुःसहविशालखलापकारैर्नैवाशये विकृतिरस्ति महाशयानाम् । व्यालोल्वणक्षितिभृदाकुलितोऽपि सिन्धुर्नैवोत्ससर्ज हृदयादमृतस्वभावम् ॥ क्२८.१ ॥ पुरे पुरा राजगृहे बह्गवान् वेणुकानने । कलन्दकनिवासाख्ये विजहार मनोहरे ॥ क्२८.२ ॥ तत्र वित्रासितानेकशत्रिनिस्त्रिंशबान्धवः । अजातशत्रुनामाभूद्बिम्बिसारसुतो नृपः ॥ क्२८.३ ॥ शाक्यवंश्यः सुहृत्तस्य देवदत्ताभिधोऽभवत् । क्षुद्रमन्त्रेण यस्यासीत्स वेताल इवोत्कटः ॥ क्२८.४ ॥ स कदाचित्सुखासीनं रहः प्राह महीपतिम् । न राजन् फलितोऽद्यापि ममापि त्वत्समाश्रयः ॥ क्२८.५ ॥ निथोपचाररहितः सुखनिर्यन्त्रतन्त्रयोः । मिथो मनोरथत्राणान्मित्रशब्दः प्रवर्तते ॥ क्२८.६ ॥ य एष शाक्यश्रमणः सुखे वेणुवने स्थितः । तं हत्वा प्राप्तुमिच्छामि तत्पदं देववन्दितम् ॥ क्२८.७ ॥ क्षीयते न यया शत्रुर्लभ्यते न यया यशः । वर्धते न यया मानः किं तया मित्रसंपदा ॥ क्२८.८ ॥ महाधनाभिधानेन तत्पौरेण निमन्त्रितः । स पुरं प्रातरागन्ता दाम्भिकः सह भिक्षुभिः ॥ क्२८.९ ॥ राजमार्गं प्रविशतः स तस्य व्यालकुञ्जरः । उत्सृज्यतामभिमुखः क्रोधान्धो धनपालकः ॥ क्२८.१० ॥ इत्युक्ते देवदत्तेन नृपतिर्मित्रवत्सलः । बुद्धप्रभावं संचिन्त्य नाह किंचिदवाङ्भुखः ॥ क्२८.११ ॥ देवदत्तोऽपि निर्गत्य राजसौहार्ददुर्मदः । प्राह हस्तिमहामात्रं हारं दत्वास्य तोषणम् ॥ क्२८.१२ ॥ श्रमणः प्रातरागन्ता पुरं भिक्षुशतैर्वृतः । प्रेरणीयस्त्वया तस्मै गज इत्याह भूपतिः ॥ क्२८.१३ ॥ देवदत्तवचः श्रुत्वा तथेत्युचे द्विपाधिपः । श्रेणी हि मेषमूर्खाणामेकयातानुपातिनी ॥ क्२८.१४ ॥ ज्ञात्वापि तमभिप्रायं सर्वज्ञः पापचेतसाम् । प्रातः समाययौ सार्धं भिक्षूणां पञ्चभि शतैः ॥ क्२८.१५ ॥ अथ हस्तिपकोत्सृष्टः कृष्टप्रासादपादपः । तमभ्यधावदाविद्धः क्रोधान्धः क्रूरकुञ्जरः ॥ क्२८.१६ ॥ अनायत्तः परिचयादङ्कुशस्य गुरोरपि । खलविद्धानिव द्वेषी मदेन मलिनीकृतः ॥ क्२८.१७ ॥ सेवव्यसनसक्तानामसकृत्कर्णचापलात् । प्राणापहारी भृङ्गाणां भृत्यानामिव दुष्पतिः ॥ क्२८.१८ ॥ मन्दरोपद्रवे तस्मिन् द्रुमद्रोहिण्यभिद्रुते । विद्रुते सहसा लोके हाहाकारो महानभूत् ॥ क्२८.१९ ॥ तस्याञ्चत्कर्णतालानिलतुलितसरत्सान्द्रसिन्दूरपूरैः संपूर्णे राजमार्गे च्युतचकितवधूरक्तवस्त्रासमानैः । उद्दण्डोच्चण्डशुण्डभ्रमणरवलसत्साध्वसायासिताशा व्यालोलालकाभभ्रमरमिलद्विभ्रमः संभ्रमोऽभूत् ॥ क्२८.२० ॥ पुरप्रमाथव्यथिते जने कोलाहलाकुले । आरुरोह महाहर्म्यं देवदत्तः प्रमत्तधीः ॥ क्२८.२१ ॥ भगवद्ग्रहणं द्रष्टुं सोऽभवद्भृशमुत्सुकः । उन्मूलनेन गुणिनां मातङ्गः परितुष्यति ॥ क्२८.२२ ॥ विद्रुतेषु गजत्रासात्तेषु सर्वेषु भिक्षुषु । आनन्द एक एवाभूद्भिक्षुर्भगवतोऽन्तिके ॥ क्२८.२३ ॥ तत्र पञ्चाननाह्पञ्च निर्ययुर्भगवत्करात् । करालकेसरसटास्तन्नखांशुचिता इव ॥ क्२८.२४ ॥ द्विपस्तद्गन्धमाग्राय पर्दापस्मारवारणम् । अभूत्स्रुतशकृन्मूत्रः सहसैव पराङ्मुखः ॥ क्२८.२५ ॥ जवेन विद्रुतस्तत्र दन्ती दर्पदरिद्रताम् । प्राप्तः प्रदीपदहनाः स ददर्श दिशो दश ॥ क्२८.२६ ॥ स विलोक्य जालवह्निज्वलज्ज्वालाकुलं जगत् । पादपद्मान्तिकं शास्तुः शीतलं समुपाययौ ॥ क्२८.२७ ॥ संकोचाभिरुचेः सचिन्तमनसः प्रध्वस्तवक्त्रद्युतेर्दैन्यापन्नविहीनदानमधुपप्रारब्धकोलाहलः । लोभान्धस्य महाव्ययोत्सव इव क्लेशोष्मनिश्वासिनस्तस्याभूत्परितापनिश्लथगतेर्भारायमाणः करः ॥ क्२८.२८ ॥ तं पादमूलमायान्तं भीतं कारुण्यसागरः । शास्ता करेण पस्पर्श चक्रस्वस्तिकलक्ष्मणा ॥ क्२८.२९ ॥ कुम्भविन्यस्तहस्तस्तं प्रोवाच भगवान् जिनः । पुत्र स्वकर्मणैनेमां प्राप्तोऽसि त्वमिमां दशाम् ॥ क्२८.३० ॥ विवेकालोकहलदः कायोऽयं मांसभूधरः । भारस्ते मोहसंभारः पापादुपनतः परः ॥ क्२८.३१ ॥ इत्युक्ते करुणर्द्रेण भितो भगवता गजः । स लब्धश्चासमालानलीनो निश्चलतां ययौ ॥ क्२८.३२ ॥ देवदत्तस्य संकल्पे कुञ्जरे च महोत्कटे । भग्ने निर्विघ्नहर्षोऽभूत्समुद्गताद्भुतो जनः ॥ क्२८.३३ ॥ ततः कृत्वा गृहपतेर्गृहे भोज्यप्रतिग्रहम् । भगवान् भिक्षुभिः सार्धं काननं गन्तुमुद्ययौ ॥ क्२८.३४ ॥ अभिसृत्य गजेन्द्रोऽपि जिनस्य चरणाब्जयोः । कृत्वा करेण संस्पर्शं वपुस्तत्याज कौञ्जरम् ॥ क्२८.३५ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु विशदद्युतिः । उपपन्नः स सहसा सुगतं द्रष्टुमाययौ ॥ क्२८.३६ ॥ स्वमाश्रमपदं प्राप्तं भगवन्तमुपेत्य सः । प्रणनामार्कसंकाशं प्रदीप्तमणिकुण्डलः ॥ क्२८.३७ ॥ तस्य केयूरमुकुटप्रभापल्लवपूरिताः । शक्रचापैरिव व्याप्ता विरेजुर्घनराजयः ॥ क्२८.३८ ॥ विनयादुपविश्याग्रे स शास्तुः स्रस्तकल्मषः । तं दिव्यपुष्पैराकीर्य सत्त्व शुभ्रैरभाषतः ॥ क्२८.३९ ॥ भगवन् भवतः पादपद्मसंस्पर्शनेन मे । दुर्दशादुःखसंतापः शान्तः संतोषशालिनः ॥ क्२८.४० ॥ शमश्लाघ्या कापि व्यसनविषदोषोष्मशमनी सुधावृष्टिर्दृष्टिर्बत भगवतः स्निग्धमधुरा । यया स्पृष्टस्पृष्टं खरतरविकारव्यतिकरं विमुत्यान्तःशान्तिं श्रयति हतमोह पशुरपि ॥ क्२८.४१ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य भगवान् भवशान्तये । सत्यदर्शनसंशुद्धां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्२८.४२ ॥ मौलिमुक्तांशुशुभ्रेण शिरसा चरणद्वयम् । स शास्तुः प्रययौ नत्वा हसन्निव भवभ्रमम् ॥ क्२८.४३ ॥ गते तस्मिन्मुखशशिप्रकाशितनभस्तले । भगवान् भिक्षुभिः पृष्टस्तद्वृत्तान्तमभाषत ॥ क्२८.४४ ॥ पूर्वकल्पान्तरे शास्तुः काश्यपाख्यस्य शासने । अभूत्प्रव्रजितोऽप्येष शिक्षापदनिरादरः ॥ क्२८.४५ ॥ अनादरात्कुञ्जरताभोगः संघोपसेवनात् । सत्यदृष्टिबलेनान्ते संप्राप्तः शासनग्रहः ॥ क्२८.४६ ॥ प्राग्जन्मविहितं कर्म कस्यचिन्न निवर्तते । कर्मोपदिष्टसंबन्धभक्तिभोगैः सचेतसः ॥ क्२८.४७ ॥ तस्मिन् व्यतिकरे घोरे सर्वैस्त्यक्रोऽस्मि भिक्षिभिः । न त्वानन्देन तत्रापि श्रूयतां पूर्वसंगतिः ॥ क्२८.४८ ॥ शशाङ्कशीतसरसि भ्रातरौ रुचिरौ पुरा । पूर्णमुखः शुखश्चेति राजहंसौ बभूवतुः ॥ क्२८.४९ ॥ कदाचिद्ब्रह्मदत्तस्य वाराणस्यां महीपतेः । ब्रहममतीं पुष्करिणीं रम्यां पूर्णमुखो ययौ ॥ क्२८.५० ॥ स तस्यां लोलकमलकिञ्जल्कपरिपिञ्जरः । विजहार सरोजिन्यां हंसानां पञ्चभिः शतैः ॥ क्२८.५१ ॥ पूर्वपुण्यानुभावेन तं रूपातिशयोज्ज्वलम् । ददर्शं कार्याण्युत्सृज्य जनो निश्चललोचनह् ॥ क्२८.५२ ॥ तं श्रुत्वा भूपतिस्तत्र स्थितं तद्दर्शनोत्सुकः । कुशलान् ग्रहणे तस्य व्यसृजज्जालजीविनः ॥ क्२८.५३ ॥ तस्मिन् गृहीते नलीनीलीलास्मितसितत्विषि । शतानि पञ्च हंसानां त्यक्त्वा तं प्रययुर्जवात् ॥ क्२८.५४ ॥ एकस्तु तस्य सौजन्यादबद्धोऽपि सुबद्धवत् । तदर्थं व्यथितस्तस्थौ प्रेमपाशवशीकृतः ॥ क्२८.५५ ॥ ततस्तैः प्रापितं राजा राजहंसं विलोक्य तम् । स्नेहबद्धं द्वितीयं च विस्मितस्ताववलोकयत् ॥ क्२८.५६ ॥ हंसः पूर्णमुखः सोऽहमानन्दस्तस्य चानुगः । गतास्तदद्य च त्यक्त्वा मां गंसा एव भिक्षवः ॥ क्२८.५७ ॥ पूर्वस्मिन्नबह्वत्काले वाराणस्यां महीपतिः । तुत्तुर्नाम मनःपट्टे लिखितं यद्यशः परैः ॥ क्२८.५८ ॥ सहस्रयोधस्तस्याभूद्दाक्षिणात्यो निरत्ययः । करदण्डीति विख्यातः संग्रामाग्रेसरः प्रियः ॥ क्२८.५९ ॥ कदाचिद्घोरसमरे पञ्चामात्यशतानि तम् । नृपं त्यक्त्वा ययुर्भीत्या करदण्डी तु नात्यजत् ॥ क्२८.६० ॥ अहमेव स भूपालः सचिवास्ते च भिक्षवः । करदण्डी स एवायमानन्दो न जहाति माम् ॥ क्२८.६१ ॥ जन्मान्तरेऽपि सिंहोऽहं मासं कूपे निपातितः । उपेक्षितः क्षणाद्भृत्यैः शृगालैर्येऽद्य भिक्षवः ॥ क्२८.६२ ॥ एकेन च नखैः खातं दीर्घं कृत्वास्मि मोक्षितः । जम्बुकेन स एवायमानन्दोऽद्य ममानुगः ॥ क्२८.६३ ॥ कूटपाशनिबद्धस्य मृगयूथपतेः पुरा । लुब्धकागमने एव जग्मुस्तदनुगा मृगाः ॥ क्२८.६४ ॥ अनुरक्ता न तत्याज तं मृगी साश्रुलोचना । प्रीतिशृङ्खलया बद्धा याता निस्पन्दतामिव ॥ क्२८.६५ ॥ अथ लुब्धकमायान्तं दृष्ट्वा मृगवधोद्यतम् । सावदन्मम बाणेन प्रथमं हर जीवितम् ॥ क्२८.६६ ॥ इति स्पष्टगिरा तस्याः स्नेहेन च स विस्मितः । मुमोच लुब्धकः प्रीत्या हरिणं हरिणीसखम् ॥ क्२८.६७ ॥ मॄगयूथपतिः सोऽहमानन्दः सा कुरङ्गिका । इत्येष प्रीतिसंबन्धः प्राग्वृत्तमनुवर्तते ॥ क्२८.६८ ॥ श्रुत्वेति वाक्यं सुगतस्य सर्वे लज्जानिलीना इव भिक्षवस्ते । सानन्दमानन्दमुखारविन्दं प्रभाभिरामं ददृशुः स्पृहार्द्राः ॥ क्२८.६९ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां धनपालावदानमष्टविंशः पल्लवः ॥ २९. काशीसुन्दरावदानम् । जयति स सत्त्वविशेषः सत्त्ववतां सर्वसत्त्वसुखहेतुः । देहदलनेऽपि शमयति कोपाग्निं शान्तिमुच्चैर्यः ॥ क्२९.१ ॥ धर्मोपदेशे भगवान् कौण्डिन्यस्याग्रवर्तिनः । भिक्षोः कथाप्रसङ्गेन पृष्ट्प्भिक्षुभिरभ्यधात् ॥ क्२९.२ ॥ ब्रह्मदत्तस्य तनयो वाराणस्यां महीपतेः । काशिसुन्दरनामा व कालभूश्च बभुवतुः ॥ क्२९.३ ॥ यौवराज्यभरैकर्हः कुमारः काशिसुन्दरः । धर्माधर्ममयं राज्यं विचार्याचिन्तयच्चिरम् ॥ क्२९.४ ॥ क्षणक्षयिणि तारुण्ये जीविते वीचिचञ्चले । राज्ये स्वप्नविवाहेऽस्मिन्मोहमूले न मे मतिः ॥ क्२९.५ ॥ रागप्रलापबहुले मायाम्फमहे मुहुः । वेश्यारोदननिःसारे संसारे नास्ति सत्यता ॥ क्२९.६ ॥ प्रव्रज्यामनघस्तस्मादगारादनगारिकम् । निस्त्रिंशवृत्तिसंसक्ताभिरागः किं विभूतिभिः ॥ क्२९.७ ॥ राजसूनुर्विचिन्त्येति विवेकविमलाशयः । उवाचाभ्येत्य भूपालमरण्यगमनोत्सुकः ॥ क्२९.८ ॥ मम संभोगवर्गोऽयं राजन्नैवोपयुज्यते । यौवराज्याभिषेकार्हः समारम्भो निवार्यताम् ॥ क्२९.९ ॥ क्रोधाग्नितप्ताः सुतरामेतास्तात न मे मताः । बद्धबन्धभयायासजनन्यो राजसंपदः ॥ क्२९.१० ॥ व्याप्ताः क्रूरतराचारैर्ज्वलिताः पार्थिवश्रियः । कुर्वन्ति कस्य नोद्वेगं श्मशानाग्निशिखा इव ॥ क्२९.११ ॥ छत्रसंछादिता लोकाश्चामरानिललोलिताः । पतन्ति पातकश्वभ्रे मदक्षीबाः क्षितीश्वराः ॥ क्२९.१२ ॥ मृदुभोगांशुकाभ्याससुकुमारे महीभुजाम् । काये पतति पर्यन्ते क्लेशः कुलिशदारुणः ॥ क्२९.१३ ॥ चिन्तासंततसंतापतीव्रतृष्णाप्रलापिनाम् । राज्यज्वरजुषां नैषां मोहमूर्च्छा निवर्तते ॥ क्२९.१४ ॥ वक्राणां रत्नदीप्तानां द्विजिहानां पदे पदे । छिद्रसंदर्शिनां राज्ञां व्यापारः परमारणम् ॥ क्२९.१५ ॥ नृपवंशशतोच्छिष्टां मन्यते मामनन्यगाम् । इतीव श्रीः क्षीतीशानां हारचामरहासिनी ॥ क्२९.१६ ॥ व्यञ्जितव्यजनोच्छ्वसा लक्ष्मीर्मुक्ताश्रुसंततिः । राज्ञां मोहाभृतातीतभूपतिस्मरणादिव ॥ क्२९.१७ ॥ तस्माद्व्रजामि प्रव्रज्याविवर्जितजनस्थितिः । संतोषशीतलच्छायं संतापशमनं वनम् ॥ क्२९.१८ ॥ अविश्रान्तस्य संसारपथपान्थस्य दुर्वहः । कायोऽस्य यत्सदापायः किं पुनः पृथिवीभरः ॥ क्२९.१९ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा भूप्तिर्भृशमप्रियम् । प्रव्रज्याशब्दचकितः सोद्वेगस्तमभाषतः ॥ क्२९.२० ॥ अस्य वंशस्य महतः साम्राज्यस्य वृद्धये । आशानिबद्धवृद्धेन त्वयि पुत्र मया परम् ॥ क्२९.२१ ॥ वत्स संकल्पभन्गं मे न काले क्र्तुमर्हसि । इदं तव महच्छायं यौवनं न वनोचितम् ॥ क्२९.२२ ॥ समन्त्राभ्यासयुक्तानां शक्तानां साधुदर्शने । जितेन्द्रियाणां सरव्त्र नृपाणामवनं तपः ॥ क्२९.२३ ॥ स्वपदेऽपि सरोजस्य निःसङ्गसलिलस्थितिः । दृष्ट्वा वनेऽप्यशोकस्य ललनाचरणाहतिः ॥ क्२९.२४ ॥ स्वगेहसुलभैर्भोगैर्यावद्दृष्टिविसूचिका । तावदेते परित्युक्तं शक्यन्ते विषयाः क्षणम् ॥ क्२९.२५ ॥ सुखमन्तः परित्यज्य स्वजनं गृहनिर्गतः । अभ्यस्तभोगचिरहक्लेशं न सहते जनः ॥ क्२९.२६ ॥ श्रूयते स्मर्यते धर्मः क्रियते च सुखाद्गृहे । वने शुष्यन्ति शुष्काणां श्रवणास्मरणक्रियाः ॥ क्२९.२७ ॥ क्षरत्क्षतजपादस्य दर्भसंदर्भसूचिभिः । ततः किं दुःखमपरं परलोले भविष्यति ॥ क्२९.२८ ॥ भुञ्जानं जनमीक्षन्ते याताश्चर्मास्थिशेषताम् । परदतं सदाश्नन्ति प्रेता इव तपस्विनः ॥ क्२९.२९ ॥ वने निवसनं पुत्र पांशुप्रावरणं समम् । पालनं ब्रह्मचर्यस्य मकराकरशोषणम् ॥ क्२९.३० ॥ दावाग्निधूमविकटभ्रुकुटिमुखेषु गोनासवासघनघूकगुहागृहेषु । सिंहाहतद्विरदलोहितलोहितेषु त्यक्त्वा गृहं भवति कस्य धृतिर्वनेषु ॥ क्२९.३१ ॥ कामी संयममिच्छति स्मरति च श्यामारतेः संयमी तृप्तस्तीव्रतरव्रतेषु रमते भक्ष्यं क्षुधा काङ्क्ष्ःति । एकाकी जनमीहते जनवनोद्वेगी वनं वाञ्छति त्यक्त्वान्वेषणतत्पराः पुनरपि प्राप्यावमानं जनाः ॥ क्२९.३२ ॥ न मां पुत्र परित्यज्य गहनं गन्तुमर्हसि । भवन्तु तव शत्रूणां वनवासमनोरथाः ॥ क्२९.३३ ॥ व्यक्तमौक्तिकहासिन्यः करवाललता इव । त्यक्ता न पुनरायान्ति मानिन्यो नृपसंपदः ॥ क्२९.३४ ॥ इत्युक्रोऽप्यसकृत्पित्रा निश्चयान्न चचाल सः । वज्ररत्नशिखाकल्पः संकल्पो हि महात्मनाम् ॥ क्२९.३५ ॥ जननीभिरमात्यैश्च बन्धुपौरमहत्तमैः । स प्रार्थितोऽप्यभून्मौनी निराहारो दिनत्रयम् ॥ क्२९.३६ ॥ राजभोगी तपस्वी वा जीवत्वेष निजेच्छया । कामानुवर्ती लोलोऽयमित्यूचिः सचिवा नृपम् ॥ क्२९.३७ ॥ स कथंचिदनुज्ञातः साश्रुनेत्रेण भूभुजा । ययौ पौरजनाक्रन्दमौनी मुनितपोवनम् ॥ क्२९.३८ ॥ वैराग्यपरिपाकेण तत्र मैत्रीपवित्रिताम् । भेजे स सर्वसत्त्वेषु विवेकदयितां दयाम् ॥ क्२९.३९ ॥ बभूवुस्तत्प्रभावेण तत्र सर्ववनौकसाम् । जातिवैराजलत्यागशीतलाश्चित्तवृत्तयः ॥ क्२९.४० ॥ त्यक्ते प्राणवधे प्रसक्तहरिणीवृन्दैः पुलिन्दैः परं सिंहैर्वारणदारणन्युपरमे सर्वाङ्गसङ्गीकृते । मायूरावरणैर्दरिद्रजघना मुक्ताकलापोज्झितास् तत्रोच्छ्वासविरागशुष्यदधरा जाताः किराताङ्गनाः ॥ क्२९.४१ ॥ क्षमां त्यक्त्वाब्धिवसनां सरव्भूतक्षमाश्रितः । सोऽभवत्क्षान्तिवादीति विशुतः काशिसुन्दरः ॥ क्२९.४२ ॥ अत्रान्तरे महीहर्षे ब्रह्मदत्ते दिवं गते । उद्वेग इव भूतानां भूपालः कलिभूरभूत् ॥ क्२९.४३ ॥ अथदभ्रभ्रमद्भृङ्गभ्रूभङ्गमलिनाननः । मुनिसंयमविद्वेषी वसन्तः प्रत्यदृश्यत ॥ क्२९.४४ ॥ मदनोन्मादभुतस्य प्रोद्भूतस्य मृगीदृशाम् । मानविध्वंसदूतस्य चुतस्य रुरुचे रुचिः ॥ क्२९.४५ ॥ रक्ताशोकस्य पार्श्वस्थलतालिङ्गनशङ्कितः । ईर्ष्यालुरिव पुष्पाणि जहार मलयानिलः ॥ क्२९.४६ ॥ उद्यानयौवने तस्मिन् काले कोकिलसंकुले । सान्तःपुरो नृपः प्रायाद्वनालोकनकौतुकी ॥ क्२९.४७ ॥ नानावर्णपतत्पुष्पप्रकारप्रचितानि सः । पश्यन् वनानि रम्याणि शनैः प्राप तपोवनम् ॥ क्२९.४८ ॥ वनस्थलीषु कान्तासु तत्र कन्यासखश्चिरम् । विहृत्य रतिविश्रान्तः क्षस्णं निद्रामवाप्तवान् ॥ क्२९.४९ ॥ अपूर्वकुसुमस्मेराश्चिन्वानास्तत्र मञ्जरी । अन्तःपुराङ्गनाश्चेरुः संचारिण्यो लता इव ॥ क्२९.५० ॥ अत्रान्तरे क्षान्तिवादी विविक्तोद्देशनिर्वृतः । एकान्ते निश्चलस्तस्थौ शान्तिमन्तर्विचिन्तयन् ॥ क्२९.५१ ॥ अमन्दानन्दचिष्यन्दी वन्दनीयो मनीषिणाम् । कृशोऽप्यकृशसौन्दर्यः शशीव प्रथमोदितः ॥ क्२९.५२ ॥ परिणाममनोज्ञेन रेखासंस्थानशोभिना । पुराणचित्ररूपेण नैव शून्या तदाकृतिः ॥ क्२९.५३ ॥ तं दृष्ट्वा राजललनाश्चित्तदर्पणमार्जनम् । तत्रैव निश्चलास्तस्थुस्ताश्चित्रलिखिता इव ॥ क्२९.५४ ॥ प्रबुद्धोऽथ नृपः क्षिप्रं नापश्यद्दयिताः पुरः । ददर्श वनमन्विष्य परिवार्य स्थिता मुनिम् ॥ क्२९.५५ ॥ भुजङ्गस्ता विलोक्यैव श्वसन्नीर्ष्याविषाकुलः । विससर्ज वरोचूपहलाहलमिवोत्कटम् ॥ क्२९.५६ ॥ कस्त्वं मुनिव्यञ्जनया चित्रकृत्रिममात्रया । मुष्णासि मुग्धगृदया नूनं नारीप्रतारकः ॥ क्२९.५७ ॥ परस्त्रीहरणे ध्यान जपस्तद्विघ्नवारणे । धूर्तानां परमोपायः सरलाश्वासनं तपः ॥ क्२९.५८ ॥ मुखमाधुर्यधूर्तस्य वृत्तिर्वल्कलिनस्तव । अहो नु मोहजननी वने विषतरोरिव ॥ क्२९.५९ ॥ मुनिकल्पसमाकल्पश्चरितं पुनरीदृशम् । सिद्धिं संभावितां वापि वेत्ति कस्तत्त्वमान्तरम् ॥ क्२९.६० ॥ इत्युक्ते भूभुजा क्रोधादक्रोधमधुराशयः । निर्विकारेण मनसा क्षान्तिवादी जगाद्तम् ॥ क्२९.६१ ॥ क्षान्तिवादी मुनिरहं न मां शन्कितुमर्हसि । एतासु निर्विशेषो मे कान्तासु च तलासु च ॥ क्२९.६२ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य क्षान्तं पश्यामि तेऽधुना । इति ब्रुवाणश्चिच्छेद हस्तौ तस्यासिना नृपः ॥ क्२९.६३ ॥ विशसेऽपि क्षमाशीलं निविकारं विलोक्य तम् । चकर्त चरणौ तस्य प्रशमाय समत्सरः ॥ क्२९.६४ ॥ प्रदिशन्त्यशिवं मार्गे जिह्वया दूषयन्ति च । लुम्पन्त्यङ्गानि पर्यन्ते खलाः कौलेयका इव ॥ क्२९.६५ ॥ ताडनेऽपि क्षमासक्ताः स्कन्धच्छेदेऽपि मौनिनः । शीतलास्तीव्रतापेऽपि सरलाः सरला इव ॥ क्२९.६६ ॥ निकृत्तपाणिचरणः स संस्तभ्य पृथुव्यथाम् । रक्षन्मन्युमनःक्षोभं क्षमया समचिन्तयत् ॥ क्२९.६७ ॥ त्यक्तान्यकर्मणानेन च्छिन्नान्यङ्गाणि मे यथा । संसारविषमक्लेशच्छेदं कुर्यामहं तथा ॥ क्२९.६८ ॥ कोपमोहादवज्ञाय नृपतौ भ्रातरं मुनिम् । पुरीं प्रयाते रजसा शोकम्लानेव भूरभूत् ॥ क्२९.६९ ॥ ततस्तद्दुःखकुपिता राज्ञे तत्क्षान्तिदेवता । चक्रे नगर्यां दुर्भोक्षमरकावृष्टिविप्लवम् ॥ क्२९.७० ॥ नैमित्तिकेभ्यो विज्ञाय राजामुनिपराभवात् । देवताकोअपजं दोषं तं प्रसादयितुं ययौ ॥ क्२९.७१ ॥ निपत्य पादयोस्तस्य क्षमस्वेत्यभिधाय सः । पश्चात्तापविषादेन निश्चेतन इवाभवत् ॥ क्२९.७२ ॥ तमब्रवीत्क्षान्तिवादी राजन्मन्युर्न मेऽण्वपि । कर्मरेखापरिच्छेदादीदृशी भवितव्यता ॥ क्२९.७३ ॥ सर्वाणि न गणयति स्वच्छन्दा भवितव्यता । न धैर्यं न गुणं नार्थं न तपो नापि गौरवम् ॥ क्२९.७४ ॥ अन्त्रस्थितप्रसवबीजपरंपराणि भिन्नानि कालपरिपाकविचित्रितानि । जन्मस्थले विपुलमूलबलस्य जन्तुर्भुङ्क्ते फलानि निजकर्ममहीरुहस्य ॥ क्२९.७५ ॥ त्वयि तस्मान्न मे कश्चिद्विकारोऽस्ति महीपते । सत्येनानेनमे पश्य रुधिरं क्षीरतां गतम् ॥ क्२९.७६ ॥ अङ्गच्छेदेऽप्यकलुषि बभूव यदि मे मनः । सत्येनैतेन श्चिष्टानि तान्येवाङ्गानि सन्तु मे ॥ क्२९.७७ ॥ इति शुद्धधियस्तस्य तीब्रसयोपयाचनात् । श्लिष्टान्यङ्गानि तान्येव सहसा स्वास्थ्यमाययुः ॥ क्२९.७८ ॥ मुकुटस्पृष्टचरणस्तमुवाच नृपस्ततः । मुने महाप्रभावोऽसि तपसा तत्किमिच्छसि ॥ क्२९.७९ ॥ पुण्यहस्तावलम्बेन म्फान्धं करुणानिधे । पापावसाने पतितं मां त्वमुद्धर्तुमर्हसि ॥ क्२९.८० ॥ इत्यर्थितः क्षितीशेन प्रत्यभाषत तं मुनिः । संतारणाय मग्नानां बद्धानामपि मुक्तये ॥ क्२९.८१ ॥ आश्वाशनाय भीतानां निर्वाणाय विमुह्यताम् ॥ क्२९.८२ ॥ यदा तु सम्यक्संबोधिं तामवाप्नोष्यनुत्तराम् । मोहच्छेदं करिष्यामि तदा ज्ञानासिना तव ॥ क्२९.८३ ॥ प्रययौ मुनिरित्युक्त्वा तमामन्त्र्य स्वमाश्रमम् । तमेव मनसा ध्यायन् राजधानीं नृपोऽप्यगात् ॥ क्२९.८४ ॥ क्षान्तिवादी स एवाहं कौण्डिन्यः कालभूरयम् । आसाद्य सम्यक्संबोधिमृद्धृतोऽयं मयाधुना ॥ क्२९.८५ ॥ इति सुगतमुखारविन्दनिर्मितमधुरमधुप्रतिमं वचः प्रसन्नम् । भ्रमरभव इवोदितप्रमोदः किमपि बभूव निपीय भिक्षुसंघः ॥ क्२९.८६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां काशीसुन्दरावदानं नाम ऊनत्रिंशः पल्लवः ॥ ३०. सुवर्णपार्श्वावदानम् । श्लाष्यः कोऽपि स सत्त्वसारसरलः सौजन्यपुण्यस्थितिर् निन्द्य कोऽपि स धर्ममार्गगमने विघ्नः कृतघ्नः परम् । चित्रं यच्चरितं विचार्य सुचिरं रोमाञ्चचर्चाचितस् तुल्यं याति जनः सबाष्पनयनस्तद्वर्पने मूकताम् ॥ क्३०.१ ॥ देवदत्तप्रसङ्गेन भिक्षुभिर्भगवान् पुरा । पृष्टः कथामकथयत्पूर्ववृत्तान्तसंश्रयाम् ॥ क्३०.२ ॥ महेन्द्रसेननामाभूद्वाराणस्यां नरेश्वरः । ययुः क्षितीश्वराः सर्वे यस्य लक्ष्म्या विलक्षताम् ॥ क्३०.३ ॥ चन्द्रप्रभाभवत्तस्य दिव्यकीर्तिरिव प्रिया । यस्याः पत्युः प्रभावेण स्वप्नाः सत्यत्वमाययुः ॥ क्३०.४ ॥ बभूव समये तस्मिन्मृतयूथपतिर्वने । सुवर्णपार्श्व इत्याप्तनामा हेममयच्छविः ॥ क्३०.५ ॥ नीलरत्नोदरास्फरमुक्ताहारनिभप्रभा । अभूद्दृष्टिच्छटा यस्य भूषणं काननश्रियः ॥ क्३०.६ ॥ प्रवालवल्लिशृङ्गस्य चित्ररत्नचितत्वचः । तस्याश्चर्यसुधाम्भोधिलहरी रुरुचे रुचिः ॥ क्३०.७ ॥ बोधिसत्त्वावतारस्य तस्य कान्तमभूद्वपुः । पूर्वं सुकृतचित्रस्य लक्षणं हि सुरूपता ॥ क्३०.८ ॥ दीर्घदृष्टिर्बभूवास्य वयस्यो वृद्धवायसः । लब्धकान्वेषणत्रासे दिग्विलोकनतत्परः ॥ क्३०.९ ॥ तौ कथाभिर्मिथः प्रीत्या विविक्तेषु विजस्रतुः । प्राक्पुण्यैर्जायते वाणी तिरश्चामपि माणुषी ॥ क्३०.१० ॥ स कदाचिज्जलान्वेषी यथूनाथः सहानुगैः । तटिन्या वेणुमालिन्याः पुलिनं समुपाययौ ॥ क्३०.११ ॥ तस्य तारतरं श्रुत्वा दीर्घमाक्रन्दनिश्वनम् । हरिणा दुद्रुवुः सर्वे ग्रीवावलनविभ्रमैः ॥ क्३०.१२ ॥ सुवर्णपार्श्वस्तु तदा कृपापाशवशीकृतः । तत्रैव निश्चलस्तस्थौ मर्मविद्ध इवेषुणा ॥ क्३०.१३ ॥ तदुद्धरणसंनद्धं दीर्घदृष्टिं विलोक्य तम् । काकः प्रोवाच न सखे युक्तोऽतं ते समुद्यमः ॥ क्३०.१४ ॥ पुष्पोपमा विपत्काले कृतार्थाः कुलिशोपमाः । कृतमेते न मन्यन्ते स्वकायसुहृदः खलाः ॥ क्३०.१५ ॥ इत्यसौ वार्यमाणोऽपि काकेन करुणाकुलः । अवतीर्याशु सरितं सरलस्तमतारत(?) ॥ क्३०.१६ ॥ विमुच्य बन्धनान्यस्य स शृङ्गाभ्यामशङ्कितः । तं पादपतितं दीनमवदद्गन्तुमुद्यतम् ॥ क्३०.१७ ॥ न त्वया कथनीयोऽहमत्रस्थः कस्यचित्सखे । प्रार्थयन्ते सुवर्णं मां चर्मलुब्धा हि लुब्धकाः ॥ क्३०.१८ ॥ इत्युक्तस्तेन विनयात्तत्तथेत्यभिधाय सः । ययौ कुटिलकाख्यस्तं प्रणम्य प्रस्तुतस्तुतिः ॥ क्३०.१९ ॥ अत्रान्तरे नरपतेः पत्नी चन्द्रप्रभा निशि । स्वप्ने ददर्शासनस्थं मृगं सद्धर्मवादिनम् ॥ क्३०.२० ॥ सत्य्स्वप्नाथ सा देवी प्रबुद्धा नृपमब्रवीत् । सुवर्णहरिणः स्वप्ने देव दृष्टो मयाद्भुतः ॥ क्३०.२१ ॥ तमहं द्रष्टुमिच्छामि साक्षादुपगतं मृगम् । अङ्कादिव मृगाङ्कस्य निर्गतं राहुशङ्कया ॥ क्३०.२२ ॥ इत्युक्तः प्रणयात्प्रीतो देव्या च पृथिवीपतिः । मृगग्रहाय व्यसृजत्लुब्धकान् द्रविणप्रदः ॥ क्३०.२३ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तास्ते वनमन्विष्य लुब्धकाः । निष्फलागमनक्रुद्धं सकम्पा जगदुर्नृपम् ॥ क्३०.२४ ॥ इयतीं जगती देव विचिता निचिताचलैः । भ्रान्ता वयमविश्रान्ता न लभ्यस्तद्विधो मृगः ॥ क्३०.२५ ॥ आश्चर्यरचनाकृष्टलोचनश्चारुलोचनः । स्वप्नसंपन्नरूपोऽसौ हिरण्यहरिणः कुतः ॥ क्३०.२६ ॥ मनो विनोदने तस्मिन् यदि देव प्रसीदति । कुर्वन्तु काञ्चनमृगं कुशलाः केऽपि शिल्पिनः ॥ क्३०.२७ ॥ इति श्रुत्वा स नृपतिर्ददद्बहुतरं धनम् । मृगान्वेषणसंकल्पे बभूवाभिनिवेशवान् ॥ क्३०.२८ ॥ ततः कुटिलकोऽभ्येत्य नृपं श्रुत्वा बहुप्रदम् । उवाच द्रविणादाने लुब्धकेभ्योऽपि लुब्धधीः ॥ क्३०.२९ ॥ प्रसादः क्रियतां देव मृगं संदर्शयाम्यमह् । दृष्टः कनकसाराङ्ग सारङ्गः समया वने ॥ क्३०.३० ॥ इत्याकर्ण्य क्षितिपतिः प्रहर्षित्फुल्ललोचनः । भद्र संदर्शय क्कासौ क्कासावित्यवदन्मुहुः ॥ क्३०.३१ ॥ तमेवाग्रेसरं कृत्वा मृगमार्गप्रदर्शकम् । ससैन्यः स ययौ स्वच्छच्छत्रचन्द्रोदयाचलः ॥ क्३०.३२ ॥ दीर्घदृष्टिर्ददर्शाथ काकस्तरुशिरःस्थितः । गजवाजिव्रजोदीर्णरेणुप्रवारणं वनम् ॥ क्३०.३३ ॥ सुवर्णपार्श्वमभ्येत्य जगाद मृययूथपम् । हितमुक्तं मया पूर्वं न श्रुतं न कृतं त्वया ॥ क्३०.३४ ॥ स एष पुरुषः प्राप्तः संनद्धैः सह धन्विभिः । मया निवारितेनापि संहारेण न तृप्यते ॥ क्३०.३५ ॥ अधुना क्क नु गन्तव्यं किं कर्तव्यं भयोद्भवे । हितं किमनुवर्तव्यं तुल्यं मर्तव्यमेव वा ॥ क्३०.३६ ॥ कृतघ्नः क्रूरचरितः क्षुद्रोऽयं संघपातकह् । त्वयैवात्मविनाशाय रक्षितो विषपादपः ॥ क्३०.३७ ॥ स्वशरीरप्रदस्यापि संहारेण न तृप्यते । ससत्त्वसागरग्रासी कृतघ्नो वाडवानलः ॥ क्३०.३८ ॥ उपकारः कृतघ्नेषु विश्वासः कुटुलात्मसु । उपदेशश्च मूर्खेषु कर्तुर्दोषाय केवलम् ॥ क्३०.३९ ॥ इति काकेन कथिते प्रत्यासन्ने च पार्थिवे । अचिन्तयत्प्राप्तकालं हितं यूथस्य यूथपह् ॥ क्३०.४० ॥ सुभटानामियं सेना विगाहेद्गहनं महत् । करोति मत्प्रसङ्गेन मुहूर्तेनैव निर्मृगम् ॥ क्३०.४१ ॥ तस्मात्सैन्यप्रधानस्य गच्छामि स्वयमन्तिकम् । एकस्यैव वधो मेऽस्तु सर्वे जीवन्त्वमी मृगाः ॥ क्३०.४२ ॥ इति निश्चित्य स ययौ समीपं भूपतेर्मृगः । परप्राणपरित्राणे तृणं प्राणां महात्मनाम् ॥ क्३०.४३ ॥ तमायान्तं द्रुतं दृष्ट्वा हृष्टः कुटुलकह्पुरः । सोऽयमित्याशु पाणिभ्यां राज्ञे दूरे व्यदर्शयत् ॥ क्३०.४४ ॥ तत्क्षणे द्रोणशापेन वज्रेणेव निपातिना । करु परिच्युतौ तस्य पापपादपपल्लवौ ॥ क्३०.४५ ॥ तद्वृत्तं विस्मितः श्रुत्वा मृगेण कथितं नृपः । अभूत्कृतघ्नचरिते धिक्कारमुखराननः ॥ क्३०.४६ ॥ ततः क्षितिपतिः प्रीत्या परया मृगम् । तं निनाय स्वनगरीं गौरवेण गरीयसा ॥ क्३०.४७ ॥ राजधानीमथासाद्य तस्मै रत्नासनं नृपः । दत्वा सान्तःपुरामात्यस्तस्याग्रे समुपाविशत् ॥ क्३०.४८ ॥ स बोधिसत्त्वो हरिणस्तस्यां पर्षदि दिव्यधीः । धर्मं दिदेश येनाभूज्जनः शिक्षापदान्वितः ॥ क्३०.४९ ॥ सुवर्णपार्श्वः सारङ्गः सोऽयमेवाभवं पुरा । योऽभवत्कुटिलः क्रूरो देवदत्तः स चाधुना ॥ क्३०.५० ॥ इति सुकृतचितं भगवता भवभीतिभिदा कथितमुदारसत्त्वरुचिरस्य ततश्चरितम् । प्रशममयं निशम्य कुशलाय स भिक्षुगणः किमपि बभूव पुण्यपरिपाकविवेकरुचिरः ॥ क्३०.५१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सुवर्णपार्श्वावदानं त्रिंशः पल्लवः ॥ ३१. कल्याणकार्यवदानम् । प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षित एष लोके संलक्ष्यते सुजनदुर्जनयोर्विशेषः । अर्कः प्रकाशविशदं विदधाति विश्वमन्धीकरोति निखिलं जगदन्धकारः ॥ क्३१.१ ॥ सर्वज्ञः पूर्ववृत्तान्तमशेषमवलोकयन् । अस्मिन्नेव कथारम्भे भगवान् पुनरब्रवीत् ॥ क्३१.२ ॥ नृपः पातलिपुत्राख्ये पुरे भूमिपुरंदरः । अभूत्पुरंदरो नाम मन्दिरं पुण्यसंपदः ॥ क्३१.३ ॥ कल्याणकारी तस्याभूत्सूनुर्गुणगणोन्नतः । अकल्याणाभिधानश्चद्वितीयो निर्गुणः सुतः ॥ क्३१.४ ॥ कल्याणकारी सर्वार्थिकरुणाकल्पपादपः । छत्रावशेषामकरोद्दाणशीलः श्रियं पितुः ॥ क्३१.५ ॥ तस्मै मनोरमां नाम पुण्यसेनो महीपतिः । दूतं विसृज्य लेखेन स्वसुतां वचसा ददौ ॥ क्३१.६ ॥ प्रत्यासन्नविवाहोऽथ नृपं राजसुतोऽभ्यधात् । प्राप्तः परिणयस्तात संप्रत्येष न मे मतः ॥ क्३१.७ ॥ वात्सल्यपेशलतया मदात्ताः प्रकृतिश्रियः । मया दानव्यसनिना कोषस्ते शुषिरीकृतः ॥ क्३१.८ ॥ तस्मात्प्रवहणेनाहं समुत्तीर्य महोदधिम् । रत्नद्वीपं व्रहाम्येव दिव्यरत्नार्जनोद्यतः ॥ क्३१.९ ॥ दिव्यसंपदमासाद्य करिष्ये दारसंग्रहम् । कलत्रमकृतार्थस्य त्रासनं सुखसंपदाम् ॥ क्३१.१० ॥ इयुक्त्वा स पितुः प्राप्य शासनं चरणानतः । जगाहे जलधिं लोलकल्लोलालिङ्गिताम्बरम् ॥ क्३१.११ ॥ भ्राता तमनुवज्राज सौजन्यव्यञ्जनोऽनुजः । निर्गुणः सगुणद्वेषद्रोहमन्तर्विचिन्तयन् ॥ क्३१.१२ ॥ ज्येष्ठस्तमब्रवीद्वत्स समुद्रे कर्मविप्लवात् । अहं ग्राह्यस्त्वया स्कन्धे जाते प्रवहणक्षये ॥ क्३१.१३ ॥ इति भ्रात्रा कृताश्वासस्तथेत्यूवे स तं शठः । दोषोद्यतः प्रणयितां खलः समवलम्बते ॥ क्३१.१४ ॥ ततः प्रवाहणारूढः पवनैरनुकूलताम् । यातैः पुण्यैरिव प्राप्य रत्नद्वीपं नृपात्मजः ॥ क्३१.१५ ॥ दोव्यरत्नानि संप्राप्य प्रत्यावृत्ते ततः शनैः । राजपुत्रे प्रवहणं द्रागभञ्जत्प्रभञ्जनः ॥ क्३१.१६ ॥ भग्ने प्रवहणे तस्मिन् भ्रातरं पूर्वसंविदा । स जग्राह शठः कण्ठे तं भुजङ्ग इवानुजः ॥ क्३१.१७ ॥ कर्मवातेरितस्तूर्णं कूलं प्राप्य नृपात्मजः । अवाप सहसा निद्रामान्ध्यप्रथमदूतिकाम् ॥ क्३१.१८ ॥ तस्य सुप्तस्य रत्नानि दृष्ट्वा बद्धान्यथानुजः । प्रहर्तुं व्यसनच्छिद्रे क्रूरः समुपचक्रमे ॥ क्३१.१९ ॥ उत्पाट्य गाढबद्धस्य स तस्य नयनाम्बुजम् । तं तारकं भयाम्भोधौ चकार गततारकम् ॥ क्३१.२० ॥ आत्तरत्ने गते तस्मिन् वाजसूनुर्गतद्युतिः । मातङ्गोन्मूलिताम्भोज इवाभूत्कमलाकरः ॥ क्३१.२१ ॥ स बभूव निरालोकः शोकतीव्रतमोवृतः । कृष्णपक्षक्षपारम्भ इव सूर्येन्दुवर्जितः ॥ क्३१.२२ ॥ अत्रान्तरे समायातस्तं देशं गोकुशाधिपः । राजपुत्रं विलोक्यान्धमभूत्संक्रान्ततद्व्यथह् ॥ क्३१.२३ ॥ स तं नीत्वा स्वनिलयं परिचर्यापरः पार्ः । तस्यासीद्गुणसौजन्यस्नेहावेशवशीकृतः ॥ क्३१.२४ ॥ तत्र शोकसुजां शान्त्यै सदा चेतोविनोदिनीम् । वीणां स्वरप्रवीणोऽसौ पूर्वाभ्यस्तमवादयत् ॥ क्३१.२५ ॥ सत्संगमः पृथुविवेककथाभोयोगः काव्यासवः प्रियसुहृत्प्रणयो विहारः । वीणास्वनह्कुसुमकान्तवनान्तवासः शोकाग्नितप्तमनसाममृतावगाहः ॥ क्३१.२६ ॥ तस्य गोपपतेः पत्नी तीगवीणाविचक्षणा । पश्यन्ती राजतनयं प्रययौ साभिलाषताम् ॥ क्३१.२७ ॥ कृतोपदेशा सततं कुटिला वीणयेव सा । मूर्च्छन्ती नवरागेण सोत्कण्ठा समचिन्तयत् ॥ क्३१.२८ ॥ सुभगोऽयं ममातीव दृशि चित्ते च चर्तते । निवर्तते न मे तापः प्रेम्णि चेन्न प्रवर्तते ॥ क्३१.२९ ॥ धन्येयं नखसंपातैः क्कणन्ती रागिणीमुहुः । यातास्य वल्लकी पुण्यैरङ्कारोहणयोग्यताम् ॥ क्३१.३० ॥ इति संचिन्त्य सा स्वैरं तमुवाच सविभमम् । स्पृशन्ती तत्कराम्भोजं सकम्पकरपल्लवा ॥ क्३१.३१ ॥ ललनासुलभां लज्जां ममेदं त्वद्गतं मनः । अकृतज्ञ इव प्रीतिं न संस्मरति मानद ॥ क्३१.३२ ॥ न शीलं न कुलाचारं नाभिमानं न संशयम् । अपेक्षन्ते स्मरक्षिप्ता वैलक्ष्यरहिताः स्त्रियः ॥ क्३१.३३ ॥ प्रणयान्मम सङ्कल्पं सफलं कर्तुमर्हसि । भवन्ति मानिताः प्रीत्यै देवता इव योषितः ॥ क्३१.३४ ॥ इति तस्य वचः श्रुत्वा भिन्नस्वरविशृङ्खलम् । चपलां राजपुत्रस्तां त्रस्तान्तःकर्णोऽवदत् ॥ क्३१.३५ ॥ नेयं मातः समुचिता सतः शीलपरिच्युतिः । धिक्किल्बिषविषस्पृष्टः नष्टशीलस्य जीवितम् ॥ क्३१.३६ ॥ पराङ्गनापरिष्वङ्गमङ्गैरङ्गीकरोति यः । आलिङ्गति पतङ्गोऽयं नरकाग्निशिखां पुनह् ॥ क्३१.३७ ॥ परोपकारनिरताह्परदारनिरादराः । येऽप्यहिंसाव्यसनिनस्ते जीवन्ति मृताः परे ॥ क्३१.३८ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य साभूद्भग्नमनोरथा । निधनाभ्यधिकः प्रीतिप्रतिषेधो हि योषिताम् ॥ क्३१.३९ ॥ ततः स्वपतिमभ्येत्य भुजङ्गी भङ्गमागते । मनोरथे मन्युविषं वमन्तीव जगाद सा ॥ क्३१.४० ॥ परवत्सलता साधो दोषाय सरलस्य ते । को ह्यविज्ञातशीलानां स्वाधीनीकुरुते गृहम् ॥ क्३१.४१ ॥ परेषु भृशमाश्वासं स्पृशतस्ते न शोभनम् । गुप्तं चित्तं च वित्तं च जनो जानाति कस्य कः ॥ क्३१.४२ ॥ परदारसहस्राक्षस्त्वयान्धः स गृहे धृतः । दीनान्धजनवात्सल्यात्पश्य तस्योचितं फलम् ॥ क्३१.४३ ॥ अद्याहं तेन विजने संगमे भृशमर्थिता । यद्यस्य नयने स्यातां स्यात्कथं मे पलायनम् ॥ क्३१.४४ ॥ इत्युक्तः स तया कोपात्तप्तो गोपपतिर्भृशम् । द्वरे निष्कास्य तं चक्रे गेहं चित्तं च शीतलम् ॥ क्३१.४५ ॥ पिता त्यजति यत्पुत्रं सुहृन्मित्रं निहन्ति यत् । बन्धुच्छेदासिधाराणां तद्दाराणां विजृम्भितम् ॥ क्३१.४६ ॥ भ्रुवोर्दृशोर्यत्कौटिल्यं यत्तैक्ष्ण्यं यच्च चापलम् । कुचयोर्यच्च काठिन्यं तत्सर्वं हृदि योषिताम् ॥ क्३१.४७ ॥ कल्याणकारिसार्थेन पथः संतारितं शनैः । पितरि त्रिदिवं याते शुश्राव भ्रातरं नृपम् ॥ क्३१.४८ ॥ स पुरं पुण्यसेनस्य श्वशुरस्य महीपतेः । कालेन प्राप्प दूराध्वक्लेशप्रशमबान्धवम् ॥ क्३१.४९ ॥ अत्रान्तरे सुता तत्र महीभर्तुर्मनोरमा । वाचा दत्ता पुरा यस्मै तस्मिन्नब्धिच्युते श्रुते ॥ क्३१.५० ॥ आहूतेषु नरेन्द्रेषु निविष्टेषु यथाक्रमम् । आरुह्य रत्नशिबिकां स्वयंवरभुवं ययौ ॥ क्३१.५१ ॥ विलोकयन्ती भूपालान् सा शनैश्चललोचना । यदृच्छयागतं तत्र राजपुत्रं ददर्श तम् ॥ क्३१.५२ ॥ अन्धोऽपि तस्याः सहसास ययौ प्रियतां दृशोः । ग्रहमध्ये कुमुद्वत्या मेघान्धोऽपि प्रियः शशी ॥ क्३१.५३ ॥ नृपेषु प्रतियातेषु विलक्षेष्वफलागमात् । महीपतिसुतान्तस्तं वव्रे गुणविनिर्गतम् ॥ क्३१.५४ ॥ सापु हारं परिक्षिप्य कण्ठे तस्यायतेक्षणा । शनकौर्मधुरालापा त्वद्वशास्मीत्युवाच तम् ॥ क्३१.५५ ॥ स्त्रीवृत्तचकितः सोऽपि विजने तामभाषत । प्रज्ञादरिद्रया नेदं स्त्रिया युक्तं कृतं त्वया ॥ क्३१.५६ ॥ स्मरसौहार्दमित्रेषु पद्मनेत्रेषु राजसु । स्थितेषु वन्ध्यजन्मान्धः कस्मादस्मि वृतस्त्वया ॥ क्३१.५७ ॥ अन्यवक्र्क्रावलोकिन्यो जायाश्चक्षुष्मतामपि । वधूः किं पुनरन्धस्य दिनेऽप्यन्याभिसारिका ॥ क्३१.५८ ॥ ललनाभिर्न मे कृत्यं प्रत्ययस्तासु नास्ति मे । कुलकूलनिपातिन्यो निम्नगाः कुटिलाः स्तियः ॥ क्३१.५९ ॥ इत्युक्ता तेन परुषं लज्जालोला नृपात्मजा । तमूचे नाथ सर्वत्र न शङ्कां कर्तुमर्हसि ॥ क्३१.६० ॥ दृष्टदोषः क्कचिन्नार्यां यदि त्वमतिशङ्कितः । अदुष्टापि त्वया नाम तद्व्याप्ता क्रियते कथम् ॥ क्३१.६१ ॥ त्वय्येव यदि मे प्रीतिरनन्यशरणं मनः । तेन सत्येन ते नेत्रमेकं भवतु निर्मलम् ॥ क्३१.६२ ॥ इत्युक्तमात्रे सुदृशा दक्षिणं तस्य लेचनम् । सत्यानुभावेनाभूत्तत्प्रफुल्लकमलोपमम् ॥ क्३१.६३ ॥ राजपुत्रः प्रहृष्टोऽथ तां प्रसाद्य सिलोचनाम् । उवाच तन्मुखाम्भोजलावण्यगुणचिस्मित्ः ॥ क्३१.६४ ॥ कल्याणकारी सुभगः स एवाहं नृपात्मजः । यस्मौ पुरा त्वं गुरुणा वचसा प्रतिपादिता ॥ क्३१.६५ ॥ स एवाहं यदि परं निर्वैरः पाटने दृशः । तेन सत्येन नयनं स्वस्थं भवतु मेऽपरम् ॥ क्३१.६६ ॥ सत्योपयाचनेनेति सहसैवास्य लोचनम् । द्वितीयमपि वैमल्यमवाप सह चेतसा ॥ क्३१.६७ ॥ ततो विदितवृत्तेन पुण्यसेनेन भूभुजा । कृतसाहाय्यकः प्राप स्वराज्य स प्रियासखः ॥ क्३१.६८ ॥ कल्याण्कारी यः सोऽहं देवदत्तः स चानुजः । तेन पूर्वानुभावेन तद्विधोऽद्यापि वर्तते ॥ क्३१.६९ ॥ इत्युदारमुपकारनिर्मलं बोधिसत्त्वचरितं निशम्य ते । भिक्षवः खल्विचेष्टितं च तत्तुल्यमप्रतिमविस्मयं ययुः ॥ क्३१.७० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कल्याणाकार्यवदानमेकत्रिंशः पल्लवः ॥ ३२. विशाखावदानम् । वामाः सज्जनवामाः प्रायेण भवन्ति नीरोगिण्यः । तिमिरोन्मुखी सरागा क्षिपति रविं भूधरात्संध्या ॥ क्३२.१ ॥ देवदत्तस्य चरिते बहुजन्मान्तराश्रये । कथितेऽपि पुनः प्राह भगवान् ज्ञानसागरः ॥ क्३२.२ ॥ पुरा कलिङ्गविषये नृपतिः शत्रुभङ्गकृत् । श्रीमानभूदशोकाख्यः प्रख्यातासंख्यविक्रमः ॥ क्३२.३ ॥ तस्य शाखः प्रशाखश्च चत्वारः सदृशाः सुताः । अनुशाखो विशाखश्चेत्यभवन् भुवि विश्रुताः ॥ क्३२.४ ॥ तारुण्यमत्तास्ते पित्रा सपत्नीकाः प्रवासिताह् । सविकारनिकारेण पुत्रस्नेहोऽपि नश्यति ॥ क्३२.५ ॥ ते शनैः क्षीणपाथेया दुर्दशामिव दुःसहाम् । विकटामटवीं प्राप्यं क्षुत्क्षामाः समचिन्तयन् ॥ क्३२.६ ॥ एताः स्त्रियो विपत्काले गुल्फबन्धनशृङ्खलाः । कृच्छ्रलब्धे च भागिन्यः स्थिताः पर्णाशनेऽपि नः ॥ क्३२.७ ॥ इति चिन्तयतामासीत्तेषां स्त्रीबधनिश्चयह् । दुर्दशादग्धभाग्यानां घोरा संजायते मतिः ॥ क्३२.८ ॥ तेषां मध्याद्विशाखस्तु पापसंकल्पशङ्कितः । भार्यामादाय कृपया पलाय्य प्रययौ पृथक् ॥ क्३२.९ ॥ सा कलङ्कवती नाम भृशं वैक्लव्यमागता । दूराध्वधावनश्रान्ता मूर्च्छिता न्यपतद्भुवि ॥ क्३२.१० ॥ ततः सा करुणार्द्रेण भर्त्रा प्राणक्षयक्षणे । शरावेधसमुद्भूतं पायिता निजशोणितम् ॥ क्३२.११ ॥ तां रक्तपानसंप्राप्तजीवितां सत्त्वसागरः । स्वाङ्गं निष्कृत्य मांसेन प्राणवृत्तिमकारयत् ॥ क्३२.१२ ॥ निर्जलं घोरकान्तारं समुत्तीर्य क्रमेण तौ । प्रच्छायपादपश्यामं प्राप्तौ गिरिनदीतटम् ॥ क्३२.१३ ॥ विश्रान्तयोस्तयोस्तत्र कृत्तपादकरो नरः । तीव्राक्रन्दी नदीवेगेनोह्यमानः समाययौ ॥ क्३२.१४ ॥ दृष्ट्वैव करुणाश्लिष्टः कष्टां विपदमाश्रितः । विगाह्य सरितं दोर्भ्यां विशाखस्तमतारयत् ॥ क्३२.१५ ॥ ततः प्रत्यागतप्राणां तोयमूलफलादिभिः । स तं चक्रे दिनैरेव संरूढच्छेदनिर्व्यथम् ॥ क्३२.१६ ॥ स्वस्थोऽपि गतिवैकल्यान्नैव गन्तुं क्कचित्क्षमः । स तस्थौइ तत्र तत्पत्न्या काले कलितभोजनह् ॥ क्३२.१७ ॥ राजपुत्रस्तु जायायामभूद्विरलसंगमः । सिंहाल्परतयः शूराः प्रायेण विजिगीषवः ॥ क्३२.१८ ॥ दिव्यौषधिरसाहारपरिपूर्णतनुः शनैः । तत्पत्नी विकलायास्मौ चकार सुरतस्पृहाम् ॥ क्३२.१९ ॥ स्नेहेन नोपलिप्यन्ते न बध्यन्ते गुणेन च । गुरवे न च सज्जन्ति स्वेच्छस्पर्शसुखाः स्त्रियः ॥ क्३२.२० ॥ सा तेन निशि निःशब्दं रममाणा घनस्तनी । निःशङ्कसुरतातृप्ता पतिं विघ्नममन्यत ॥ क्३२.२१ ॥ सा पत्युः स्वैरिणी तेन विदधे वधसंविदम् । पापेषु शिक्षाकुशलाः कलुषाः किल योषितः ॥ क्३२.२२ ॥ सा शिरःशूलमतुलं वदन्ती स्वस्य छद्मना । चक्रे लिखितपापास्या ललाटे पट्टबन्धनम् ॥ क्३२.२३ ॥ तस्याः शिरोरुजां तीव्रां व्यतीतः पार्थिवात्मजः । कारुण्यात्तत्प्रतीकारे तां तां युक्तिमचिन्तयत् ॥ क्३२.२४ ॥ विषादचिन्तास्तिमितं श्वसन्तं सा जगाद्तम् । शीतार्तकूजद्भ्रमरा हिमम्लानेव पद्मिनी ॥ क्३२.२५ ॥ एवंविधं मे कन्यायाह्शिरःशूलं पुराभवत् । पाषाणभेदलेपेन भिषग्भिश्च निवारितम् ॥ क्३२.२६ ॥ पाषाणभेदव्याप्तोऽयं प्राग्भागोऽस्य्महीभृतः । राज्ज्वावतीर्य भवता गृह्यतां यदि शक्यते ॥ क्३२.२७ ॥ धारयिष्यामि पाणिभ्यामहमालम्बनं तव । इत्युक्तः प्रणयात्पत्नया तथेत्याह नृपात्मजः ॥ क्३२.२८ ॥ तत्पाणिधृतरज्ज्वाथ विहितालम्बनः शनैः । सोऽवतीर्णः शिलास्फालगर्जद्गिरिनदीतटम् ॥ क्३२.२९ ॥ भेषजादानसंसक्तः संत्यक्तालम्बनस्तया । स पपात महाश्वभ्रे स्त्रीचित्तचपलाम्भसि ॥ क्३२.३० ॥ शुभस्य कर्मणः शेषादभग्नतनुरेव सः । उह्यमानः प्रवाहेण धीरश्चितमचिन्तयत् ॥ क्३२.३१ ॥ नारीचित्ताभमावर्तं दर्शयन्त्या निजाशयम् । मम स्त्रीनियमे नूनमुपदेशः कृतोऽनया ॥ क्३२.३२ ॥ दुर्विज्ञेयाः प्रततमतिभिः स्वप्नसंकल्पकल्पा रागद्वेषव्यसनविषमायासविन्याससक्ताः । कामात्कामी सकलजनतामोहने संप्रवृत्ताः पातायैव क्षस्णपरिचितस्यापि मायाः स्त्रियश्च ॥ क्३२.३३ ॥ इति संचिन्तयन्नेव नदीवेगेन भूयसा । प्रापितः सुकृतेनेव स पुरीं पुष्करावतीम् ॥ क्३२.३४ ॥ तस्मिन्नवसरे तत्र निष्पुत्रे नृपतौ मृते । निमित्तज्ञैर्महामात्यैर्गृहीतः स सुलक्षणः ॥ क्३२.३५ ॥ अभिषिक्तः स तैस्तत्र विधिवन्मङ्गलोदकैः । अभूद्विवाहविद्वेषी दृष्टस्त्रीचरिताद्भुतः ॥ क्३२.३६ ॥ कलङ्कवत्यपि गिरौ बोधिसत्त्वविवर्जिते । मन्द्वीर्यौषधिः काले वृत्तिच्छेदाकुलाभवत् ॥ क्३२.३७ ॥ स्कन्धे भग्नाङ्गमारोप्य सा ग्रामपुरवर्त्मसु । जनं पतिव्रतास्मीति गिरा भिक्षामयाचत ॥ क्३२.३८ ॥ परिव्रतागौरवेण सर्वस्तस्यौ ददौ बहु । मिथ्याशीलप्रवादोऽपि सूते विपदि संपदम् ॥ क्३२.३९ ॥ अटन्ती सा शनैः प्राप्ता नगरीं पुष्करावतीम् । सतीति वन्दिता सर्वैर्वृपद्वारान्तिके ययौ ॥ क्३२.४० ॥ राजा स्त्रीवृत्तविद्वेषी वन्दते तु पतिव्रताम् । इति संचिन्त्य तद्भक्त्या नृपं प्राह पुहोहितः ॥ क्३२.४१ ॥ दूरेदेशान्तराद्देव प्राप्ता कापि पतिव्रता । ययेयं चरणन्यासैर्भूतधात्री पवित्रिता ॥ क्३२.४२ ॥ हे देव पश्य तां शाध्वीं स्कन्धारोपितभर्तृकाम् । पतिव्रताप्रणामेन पुंसामायुर्विवर्धते ॥ क्३२.४३ ॥ नृपः पुरोहितेनेति तत्संदर्शनमर्थितः । तमुवाच न जानीषे ब्राह्मणः सरले भवान् ॥ क्३२.४४ ॥ स्निग्धा स्त्रीति प्रवादोऽयं निर्व्याजेति मतिभ्रमः । सतीति व्योमपुष्पाप्तिः पापा स्त्रीति न संशयः ॥ क्३२.४५ ॥ निष्फलाश्चग्नुरोहिण्यः सरला जनसंगमे । नार्यो वेतसवल्लर्य इव निर्मूलबन्धनाः ॥ क्३२.४६ ॥ भेदद्रोहैकशीलाभ्यो दुःशीलाभ्यः स्वभावतः । नमः स्त्रीभ्यो नमः स्त्रीभ्यो नमः स्त्रीभ्यो नमो नमह् ॥ क्३२.४७ ॥ दृष्टस्त्रीवृत्तदोषाय तच्चिन्ताव्यथितान्मने । अप्येषा पृथिवी मह्यं रत्नपूर्णा न रोचते ॥ क्३२.४८ ॥ नगमृगवधूमुग्धास्तीक्ष्णाः परं परवञ्चने तनुवितरणे सक्ताः पुंसां हरन्ति च जीवितम् । दधति च भयं पुष्पायाते पिबन्ति च पावकं सरलकुटिला नैव ज्ञाता विचारशतैः स्त्रियः ॥ क्३२.४९ ॥ तथापि यदि निर्बन्धस्तव पश्यामि तां स्त्रियम् । इत्युक्त्वा हर्म्यमारुह्य तां ददर्श नरेश्वरः ॥ क्३२.५० ॥ तामेव स परिज्ञाय पापां कृत्ताङ्गसङ्गिनीम् । सचिवेभ्यः क्षितिपतिस्तद्वृत्तान्तं न्यवेदयत् ॥ क्३२.५१ ॥ नृपं सापि परिज्ञाय पापा क्षणमधोमुखी । निरस्ता प्रययौ तूर्णं पिहितश्रवणैर्जनैः ॥ क्३२.५२ ॥ विशाखनामा नरनाथसूनुः सोऽहं वधूः सास्य च देवदत्तः । श्रुत्वेतिवृत्तं कथितं जिनेन भिक्षुव्रजस्तच्चरितं निनिन्द ॥ क्३२.५३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विशाखावदानं द्वात्रिंशः पल्लवः ॥ ३३. नन्दीपनन्दावदानम् । स कोऽपि पुण्यप्रशमानुभावः शुद्धात्मनामस्त्यमृतस्वभावः । यस्य प्रभावेण भवन्ति सद्यः क्रूरा अपि क्रोधविषप्रमुक्ताः ॥ क्३३.१ ॥ पुरा तथागते जेतवनारामविहारिणि । तदाज्ञया भिक्षुगणे गिरिकाननचारिणि ॥ क्३३.२ ॥ सुमेरुपरिषण्डायां स्थित्वा ध्यानपरायणाः । आययुर्भिक्षवः पाण्डुविच्छायवदनाः कृशाः ॥ क्३३.३ ॥ तेऽथ कृत्वा भगवतः पादपद्माभिवन्दनाम् । ऊचिरे भिक्षुभिः पृष्टा देहदौर्बल्यकारणम् ॥ क्३३.४ ॥ सुमेरुं त्रिगुणावृत्त्या वेष्टयित्वा व्यवस्थितौ । अदृष्टौ वैनतेयस्य नागौ नन्दोपनन्दकौ ॥ क्३३.५ ॥ तौ सदा त्रिविधोच्छ्वासं सृजतः कीर्णपावकम् । भवन्ति भस्म स्पर्शेन सहसैव शिला अपि ॥ क्३३.६ ॥ वयं तद्विषनिश्वासैर्निदग्धा ध्यानयोगिनः । विवर्णवदनच्छायाह्केवलं कृशतां गताः ॥ क्३३.७ ॥ इति तैः कथिते शास्ता भिक्षुसंघार्थितः पुरः । नागयोर्दमने योग्यं मौद्गल्यायनमादिशत् ॥ क्३३.८ ॥ स सुमेरुं समासाद्य शृङ्गैरालिङ्गिताम्बरम् । सुप्तौ ददर्श नागेन्द्रौ योगेनान्तर्हिताकृतिः ॥ क्३३.९ ॥ योध्यमानौ शनैस्तेन बुबुधाते यदा न तौ । तदा महानागवपुर्भूत्वा स समवेष्टयत् ॥ क्३३.१० ॥ प्रबुद्धौ पीडितौ तेन दृष्ट्वा तं भीषणाकृतिम् । विंद्रुतौ नररूपेण तस्थतुर्भयविह्वलौ ॥ क्३३.११ ॥ नागरूपं परित्यज्य कृत्वा रूपं स्वकं ततः । पलायमानावन्योन्यं तौ मौद्गल्यायनोऽवदत् ॥ क्३३.१२ ॥ नागौ क्क गम्यते तूर्ण भयं संत्यज्यतामिदम् । न स नागः स्थितस्तत्र येन विद्रावितौ युवाम् ॥ क्३३.१३ ॥ सर्वथा यदि नस्त्येअ तद्भयाद्यिवयोर्धृतिः । क्रियते किं शरण्यस्य न बुद्धस्याभिवन्दनम् ॥ क्३३.१४ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य विनयात्तौ तमूचतुः । प्रसादः क्रियतामार्य भगवद्दर्शनेन नौ ॥ क्३३.१५ ॥ इति ब्रवाणौ नागेन्द्रौ नीत्वा भगवतोऽन्तिकम् । स त द्वृत्तान्तमावेद्य प्रणम्य समुपाविशत् ॥ क्३३.१६ ॥ भगवानथ नागेन्द्रौ बभाषे शरणागतौ । प्रणामं चक्रतू रत्नप्रभाभूषीतभूतलौ ॥ क्३३.१७ ॥ शिक्षापदानि संप्राप्य सर्वभूताभयप्रदौ । शरणप्राप्तिसमयादधुना निर्भयौ युवाम् ॥ क्३३.१८ ॥ इत्यालोकनमात्रेण दोषद्वेषविवर्जितौ । कृतौ भगवता सम्यक्जग्मतुस्तं प्रणम्य तौ ॥ क्३३.१९ ॥ संदर्शनेनैव महाशयानां प्रभापदेशेन शरीरलग्नैः । सींस्रा अपि द्वेषविषोष्मतप्ताः शमामृतैः शीतलतां व्रजन्ति ॥ क्३३.२० ॥ तत्पूर्वजन्मवृत्ताण्तं भिक्षुभिर्भगवान् जिनः । प्रभावविस्मयात्पृष्टः सर्वदर्शी जगादा तान् ॥ क्३३.२१ ॥ कृकिर्नाम पुरा श्रीमान् वाराणस्यां नरेश्वरः । काश्यपाख्याद्भगवतः प्राप्तवान् धर्मशासनम् ॥ क्३३.२२ ॥ अमात्ययोः स विन्यस्य राज्यं नन्दोपनन्दयोः । बभूव बोधिसंसक्तः सत्यदर्शननिर्वृतः ॥ क्३३.२३ ॥ धर्मदह्र्ममयं राज्यं कृत्वा तौ तस्य मन्त्रिणौ । सर्वोपकरणैर्युक्तं विहारं काश्यपाय च ॥ क्३३.२४ ॥ कालेन जातौ नागेन्द्रावेतौ नन्दोपनन्दकौ । विहारार्पणपुण्येन पदं मेरुरभूत्तयोः ॥ क्३३.२५ ॥ इति जिननिगदितफणिवरचरितं परतनुपरिणतिपरिचितसुकृतम् । श्रुतवति शमनयमुनिपरिनिवहे विषधरनियमनगुणनुतिरुदभूत् ॥ क्३३.२६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां नन्दोपनन्दावदानं त्रयस्त्रिंशः पल्लवः ॥ ३४. गृहपतिसुदत्तावदानम् । दत्तः परहितभावनया यदु तनुधनकणशेषः । अपरिक्षयगुणकल्पनया भवति सुपुण्यविशेषः ॥ क्३४.१ ॥ अथ व्यतीते कस्मिंश्चित्काले भगवतोऽन्तिके । नन्दोपनन्दयोर्धर्मदेशनां श्रोतुमाययौ ॥ क्३४.२ ॥ राजा प्रसेनजिद्द्रष्टुं भगवन्तमुपागतः । ताभ्यामकृतसत्कारप्रणामः कोमपाययौ ॥ क्३४.३ ॥ स प्रणम्य जिनं गत्वा प्रदध्यौ निग्रहं तयोः । शस्त्रवृष्टिं संसृजन्तौ तौ च व्योम्ना समागतौ ॥ क्३४.४ ॥ सर्वज्ञप्रेषितस्तूरणं मौद्गल्यायन एत्य ताम् । शस्त्रवृष्टिं नरपतेश्चक्रे पद्मोत्पलावलिम् ॥ क्३४.५ ॥ पुनर्गत्वा भगवतः समीपं पृथिवीपतिः । संप्राप्तौ क्षमयामास तस्यादेशात्फणीश्वरौ ॥ क्३४.६ ॥ अथार्थितः पार्थिवेन भगवान् राजमन्दिरम् । भक्तिपूतं ययौ भोक्तुं भक्तं भिक्षुगणैः सह ॥ क्३४.७ ॥ भक्ष्येषु पच्यमानेषु रात्रौ तत्राग्निविल्पवः । जातो जिनप्रभावेण सहसा शान्तिमाययौ ॥ क्३४.८ ॥ भुक्त्वा गते भगवति क्षितिपः स्वपुरेऽभ्यधात् । ज्वलनज्वालनं रात्रौ वारयन् दण्डसंविदा ॥ क्३४.९ ॥ अत्राण्तरे गृहपतिः सुदत्तस्यात्मजि युवा । मिथ्यादोषदृद्धिबलो नाम राज्ञाभिघातितः ॥ क्३४.१० ॥ पूर्वं भगवतः शास्तुः शासनानुग्रहेण सः । लब्धज्ञानधृतिः पुत्रदुःखेऽप्यासीददुःखितः ॥ क्३४.११ ॥ अपुत्रः स्वधनं भूरि दीनेभ्यः प्रतिपाद्य सः । चकारातिरसादेकपणशेषं शनैः श्रियः ॥ क्३४.१२ ॥ पणलाभकृताशेषधर्मः स्वल्पप्रदोऽथ सः । अभूद्गृही सुदत्ताख्यो गृहं हि स्वप्लमुच्यते ॥ क्३४.१३ ॥ कदाचिद्दर्शनायातं भगवान् पुरतः स्थितम् । तं स्वल्पदाननाम्नैव लज्जितं दययावदत् ॥ क्३४.१४ ॥ अल्पदानं गृहपतेर्न लज्जां कर्तुमर्हसि । याति श्रद्धार्पितो दानकणः कनकशैलताम् ॥ क्३४.१५ ॥ पुरा बहुतरं दत्तं वेलमेन द्विजन्मना । श्रद्धाविरहसामान्यान्न तथा वृद्धिमाययौ ॥ क्३४.१६ ॥ यः सर्वं भोजयेद्भक्त्या जम्बुद्वीपगतं जनम् । यश्चैकं बोधिसंयुक्तं तस्य पुण्यं ततोऽधिकम् ॥ क्३४.१७ ॥ इति वाक्यं भगवतस्तथ्यं श्रुत्वाभिनन्द्य च । निजगेहं गृहपतिः प्रययौ प्रणिपत्य तम् ॥ क्३४.१८ ॥ दीपं दत्वा पठन् रात्रौ ततर्बुद्धानुशासनम् । दण्डाय राजपुरुषैः स नीतोऽग्निप्रवर्तनात् ॥ क्३४.१९ ॥ दण्डस्य संभवाद्बद्धं बन्धनागारवर्तिनम् । तं द्रष्टुमाययुर्देवा रात्रौ शक्रब्रह्मादयः ॥ क्३४.२० ॥ स तैर्धनं गॄहाणेति प्रार्थितो नाग्रहीद्यदा । तदा धर्मोपदेशोऽयं प्रवृत्तस्त्स्य मन्दिरे ॥ क्३४.२१ ॥ राजापि तत्प्रभावेण दृष्ट्वा प्रज्वालितं पुरम् । मुक्त्वा तं बन्धनागारान्न ददर्श जलं क्कचित् ॥ क्३४.२२ ॥ स गतः सुगतं द्रष्टुं कदाचित्तत्पुरः स्थितः । नृपं जिनप्रणामाय प्राप्तं पश्चाद्व्यलोकयत् ॥ क्३४.२३ ॥ अग्रे भगवतश्चक्रे प्रणयं न स भूपतेः । जगत्पूज्यस्य पुरतः पूजामर्हति नापरः ॥ क्३४.२४ ॥ जिनमामन्त्र्य नृपतिः प्रणतः स्वपुरं गतः । विवासनं गृहपतेरादिदेश निजात्पुरात् ॥ क्३४.२५ ॥ प्रसादिनी सुदत्तस्य देवता नृपतिं ततः । क्षुद्रजन्तुभिरुत्सृष्टैश्चक्रे दंशविषाकुलम् ॥ क्३४.२६ ॥ स त्रस्तस्तैर्नृपः प्राप्तः सामात्यान्तः पुरानुगः । गत्वा प्रसादयामास सुदत्तं जिनशासनात् ॥ क्३४.२७ ॥ इति स सततप्रत्यासत्त्या परामृतनिर्भरं भगवदुदितं शान्तिं भेजे सुदत्तगृहाधिपः । स्वमिव लभते विघ्नयासप्रवासविवर्जितं विमलमनसामन्तेवासी विवेकमहानिधिम् ॥ क्३४.२८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविचरितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां गृहपतिसुदत्तावदानं चतुर्स्त्रिशः पल्लवः ॥ ३५. घोषीलावदानम् । फलं समानं लभते स दातुर्याति क्षणं दानसहायतां यः । परोपकारप्रणयोद्यतानां नापुण्यकर्मा सचिवत्वमेति ॥ क्३५.१ ॥ रम्ये पुरा भगवति श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामविहाराधिरते जिने ॥ क्३५.२ ॥ कौशाम्ब्यां वत्सनृपतिर्बभूवोदयनाभिधः । गायत्यद्याषि यत्कीर्तिर्विद्याधरवधूजनः ॥ क्३५.३ ॥ अभवद्विषये तस्य कर्मान्ताकरजीवनः । गृहस्थः सुधनो नाम धनाधानविचक्षणः ॥ क्३५.४ ॥ नृपः कदाचिंदास्थाने तं कार्यार्थिनमागतम् । वचसैव परिज्ञाय जगाद्विहितादरः ॥ क्३५.५ ॥ जानाम्यहं गृहपते हिरण्योपचितस्वरम् । विपुलः संचयज्ञस्य सुवर्णनिधिरस्ति ते ॥ क्३५.६ ॥ इत्युक्तः सस्मितं राज्ञा स तमूचे कृताञ्जलिः । सत्यमस्त्येव मे राजन् गृहे काञ्चनसंचयः ॥ क्३५.७ ॥ सद्वृत्तचिन्तानिरते देवे वात्सल्यपेशले । किं वा नास्ति जनास्यास्य पितरि त्वयि गोप्तरि ॥ क्३५.८ ॥ धनिनो यान्त्यधनतां निधनं यान्ति चाधनाः । व्याघ्रतां याति देद्भूभृदामिषाघ्राणनिर्घृणः ॥ क्३५.९ ॥ निःसङ्कैरर्ज्यते वित्तमर्जितं च विभज्यते । विभक्तं भुज्यते स्पष्टं जनैर्धर्मधने नृपे ॥ क्३५.१० ॥ उपपन्नं वचः श्रुत्वा धीमतस्तस्य भूपतिः । तमूचे दशनोद्योतैः प्रसादं दर्शयन्निव ॥ क्३५.११ ॥ मतिमान् कार्यसचिवस्त्वं मे भवितुमर्हसि । धीधूर्यैस्त्वद्विधैरेव धार्यते धरणीभरः ॥ क्३५.१२ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा शुधनस्तमभाषत । नवयं राजसेवासु सभामण्डलपण्डिताः ॥ क्३५.१३ ॥ स्वाच्छन्द्योद्यानविच्छेदः सुनिद्रासुखविक्रयः । सेवा हि पुंसां संसारदुःखदैन्यभयंकरः ॥ क्३५.१४ ॥ ईश्वरैर्मस्तकन्यस्तचरणः कृतकृत्यताम् । पादपीठ इवायाति सेवकोऽहं स्थितः सदा ॥ क्३५.१५ ॥ सेवायासप्रयासेन प्राप्तानामपि संपदाम् । संभोगः पिशुनासङ्गी प्रभुभ्रूभन्गभङ्गुरः ॥ क्३५.१६ ॥ एताश्च नावतिष्ठन्ते प्रयत्नेन धृता अपि । दर्पोग्रदुर्ग्रहग्राहदुर्ग्रहा नृपसंपदः ॥ क्३५.१७ ॥ क्षणं नवनवाश्लिषविशेषप्रणयोद्यताः । अवाचवाररमणीरमणीया विभूतयः ॥ क्३५.१८ ॥ इत्युक्तप्रतिषेधोऽपि स राज्ञा सचिवः कृतः । अतिक्रामति को नाम प्रभविष्णोः समीहितम् ॥ क्३५.१९ ॥ प्राप्तप्रौढपदं राज्ञा नीतं सर्वाधिकारिताम् । विद्वेषदूषिताः सर्वे मन्त्रिणस्तं न सेहिरे ॥ क्३५.२० ॥ धर्मजिज्ञासया राज्ञा पिशुनप्रेरितेन सः । नैवाकरोदसत्कार्यं नियुक्तोऽपि पुन पुनः ॥ क्३५.२१ ॥ आघातं प्रेक्षितः सोऽथ मिथ्याकोपेन भूभुजा । तथाप्यधर्मसंयुक्तं न शासनमतन्यत ॥ क्३५.२२ ॥ एकजन्मसुखायैव बहुजन्मशतार्दितम् । न साधुनिन्दितं कर्म करोमीति जगाद सः ॥ क्३५.२३ ॥ भयधर्मोपधाशुद्धः प्रतिमुक्तः स भूभुजा । दानसत्रमविच्छिन्नमकरोदखिलार्थिनाम् ॥ क्३५.२४ ॥ सर्वत्र विश्रुते तस्य दानसत्रे यशस्विनह् । कल्पवृक्षादरः पुंसां परं प्रतनुतां ययौ ॥ क्३५.२५ ॥ अत्रान्तरे मुनिगणास्तीर्थार्था दक्षिणापथात् । आगता कृच्छ्रकान्तारमविशन्निर्जनं वनम् ॥ क्३५.२६ ॥ तत्र तृष्णातुराः सर्वे मूर्च्छिताः शयनाश्रिताः । अयाचन्त जलं मोहादुच्चैर्निश्चेतनानपि ॥ क्३५.२७ ॥ देवगन्धर्वनागेभ्यः कश्चिद्योऽत्र दयाम्बुधिः । स्थितः प्रयच्छतु जलं सोऽस्माकमिति तेऽब्रुवन् ॥ क्३५.२८ ॥ ततः स रत्नकेयूरक्कनत्कङ्कणसद्ध्वनिः । भुजस्थमेमभृङ्गारस्तरुमध्याद्विनिर्ययौ ॥ क्३५.२९ ॥ ते तस्मादमृतास्वादं पाणिपद्मावनामितात् । आकण्ठं सलिलं पीत्वा जहृषुर्लब्धजीविताः ॥ क्३५.३० ॥ प्रार्थितः पुनरभ्येत्य पप्रच्छुस्ते सविस्मयाः । अदृश्यवृक्षनिलयादुद्भूतं को भवानिति ॥ क्३५.३१ ॥ सोऽब्रवीद्विश्रुतयशाः श्रावस्त्यामाशयः श्रियः । अनाथपिण्डदो नाम सर्वदोऽस्ति गृहाधिपः ॥ क्३५.३२ ॥ सौचिकेन मया पूर्वं तद्गृहान्तिकवासिना । भुजमुद्यभ्य तद्वेश्म दर्शितं नित्यमर्थिनाम् ॥ क्३५.३३ ॥ तेन पुण्येन देवत्वं प्राप्तोऽत्र विहराम्यहम् । बाहुर्मं विभात्येष दक्षिणः सोऽर्थिदक्षिणः ॥ क्३५.३४ ॥ ते तमामन्त्र्य मुनयः पुनः संप्रस्थिता वने । क्षुधिताः स्निग्धसच्छायं ददृशुः पादपं परम् ॥ क्३५.३५ ॥ तमप्युच्चैरयाचन्त भोजनं तद्वदेव ते । उच्चचार च गम्भीरा वाणी विस्मयकारिणी ॥ क्३५.३६ ॥ अत्र पुष्करिणीतीरे द्रोण्यां दिव्यान्नभोजनम् । संपूर्णमस्ति तद्गत्वा भुज्यतां यदभीप्सितम् ॥ क्३५.३७ ॥ इति तेन समादिष्टं भुक्त्वा ते दिव्यभोजनम् । को भवनिति पप्रच्छुस्तं दिव्यतरुसंश्रयम् ॥ क्३५.३८ ॥ सोऽप्याचचक्षे श्रावस्त्यां गृहस्थोऽनाथपिण्डदः । अस्ति तस्याहमभवं ब्राह्मणः संघहोजने ॥ क्३५.३९ ॥ चतुरः परिचर्यायां दधिकुम्भप्रचारकः । तद्भोजनान्ते संप्राप्ते स्वल्पशेषान्नभोजनः ॥ क्३५.४० ॥ भिक्षुणां गौरवेच्चारं दृष्ट्वाहं राजभोजनम् । आत्मनश्चान्नमक्षारमभवं खिन्नमानसः ॥ क्३५.४१ ॥ अनाथपिण्डदगिरा भोजने गौरवाशया । ततो मयाष्टाङ्गयुक्तं गृहीतं पोषधं व्रतम् ॥ क्३५.४२ ॥ असमाप्तव्रतेनाथ भुक्तं लौल्यान्मया निशि । तेनाहमभवं लोके विज्ञातः खण्डपोषधः ॥ क्३५.४३ ॥ खण्डेनापि व्रतेनाहं देवपुत्रत्वमागतः । इति ते तद्वचः श्रुत्वा मुनयो विस्मिता ययुः ॥ क्३५.४४ ॥ अचिन्तयन् व्रजन्तस्ते तीव्रेण तपसा वयम् । सुचिरं केवलं क्लिष्टां नाद्यापि कुशलस्पृशः ॥ क्३५.४५ ॥ अधुना पोषधं प्राप्तुं व्रतमेव यतामहे । निरपायसुखोपाये स्वहिते कस्य नादरः ॥ क्३५.४६ ॥ इति संचिन्तयन्तस्ते कौशाम्बीमभितो गताः । सुधनस्य गृहं प्रापुर्विश्रुतं गृहमेधिनः ॥ क्३५.४७ ॥ तत्र तेन कृतातिथ्या निवेद्यास्मै तदद्भुतम् । अनाथपिण्डदं द्रष्टुं तेनैव सहिता ययुः ॥ क्३५.४८ ॥ श्रावस्त्यां ते समासाद्य पूजितास्तेन सादरम् । अस्मै न्यवेदयन् सर्वं यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥ क्३५.४९ ॥ स तान् व्रतार्थिन सर्वान् सुहृदं सुधनं च तम् । निनाय धर्मसचिवः प्रीतो भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३५.५० ॥ भगवानपि तद्वाक्याच्चक्रे तेषामनुग्रहम् । सत्यदर्शनसंबुद्धा येन ते सुगतिं ययुः ॥ क्३५.५१ ॥ तेषु यातेषु सुधनं पक्षपाताद्रया दृशा । विलोक्य भगवान् सम्यग्विदधे ज्ञानभाजनम् ॥ क्३५.५२ ॥ सत्यसंदर्शनावाप्तविशेषकुशलोदयः । गत्वा जिनाय कौशाम्ब्यां स विहारमकारयत् ॥ क्३५.५३ ॥ यस्माद्भगवतादिष्टस्तस्मिन् यातः सहायताम् । भिक्षुश्चुन्दाभिधस्तस्मात्सोऽभूच्चुन्दविहारभूः ॥ क्३५.५४ ॥ राधाभिधा तदा दासी विहारपरिचारिका । दयया भगवानस्याः शीर्णवस्त्रं समग्रहीत् ॥ क्३५.५५ ॥ अदासी स्यामिति श्रद्धाप्रणिधानार्पितस्तया । स चीवरो भगवतः प्रययावेकवर्णताम् ॥ क्३५.५६ ॥ सुधनस्योज्ज्वलं दृष्ट्वांपुण्यसंभारमद्भुतम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्पूर्वोदयमभ्यधात् ॥ क्३५.५७ ॥ सुन्धानाख्यो गृहपतिर्वाराणस्यामभूत्पुरा । नोदारकुश्न्जरस्याभूद्यस्य दानपरिक्षयः ॥ क्३५.५८ ॥ अनावृष्टिहते काले तस्य द्वादशवार्षिके । अवारितमभूच्छत्रमविच्छिन्नान्नमर्थिनाम् ॥ क्३५.५९ ॥ तस्य पद्माकरो नाम कोषागारपतिर्गृहे । दानसाहाय्यकं चक्रे सहस्था हि समृद्धयः ॥ क्३५.६० ॥ प्रत्येकबुद्धसंघस्य भक्तकालनिवेदकह् । धर्मदूताभिधस्तस्य मन्त्री धीमानपस्थितः ॥ क्३५.६१ ॥ कर्मव्याक्षेपतस्तस्य जाते कालव्यतिक्रमे । कदाचित्कुकुरस्तेषां कालसंज्ञां व्यधात्पुरः ॥ क्३५.६२ ॥ सुन्धानोऽद्य स एवाहं कोष्ठिकोऽनाथपिण्डदः । संघस्य धर्मदूतो यः स एवोदयनो नृपः ॥ क्३५.६३ ॥ संज्ञानिदेशको यश्च कुकुरः सुधनोऽपि सः । राज्ञा घोषेण विज्ञातो घोषिलापरनामभृत् ॥ क्३५.६४ ॥ चरितमित्युचितं भवभेदिना भगवता कथितं किल भिक्षवः । सुकृतसौरभसारसुधारसं सुमनसा श्रवणाञ्जलिभिः पपुः ॥ क्३५.६५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां घोषिलावदानं पञ्चत्रिंशः पल्लवः ॥ ३६. पूर्णावदानम् । विबुधसरसिः पद्मैः शोभिते पङ्कजिन्या शुचिपरिसरजातं स्पृश्यते न स्थलेऽब्जम् (?) । सहजपरिचितानां नित्यमन्तर्गतानां भवति सितगुणानां कारणं नैव जातिः ॥ क्३६.१ ॥ श्रावस्त्यां सर्वसत्त्वानां स्वस्तिध्यानपरायणे । जिनकल्पद्रुमे जेतवनारामस्थिते पुरा ॥ क्३६.२ ॥ शूर्पारकाख्ये नगरे रत्नसंचयसागरः । भवो नामाभवत्सार्थपरिर्मतिमतां वरः ॥ क्३६.३ ॥ भविलो भवभद्रश्च भवनन्दी च विश्रुताः । केतक्यां तस्य जायायां बभूवुस्तनयास्त्रयः ॥ क्३६.४ ॥ रोगयोगादुपगरः स कदाचिन्मुमूर्षुताम् । पारुष्याद्भृशमुद्विग्नैः पत्नीपुत्रैरुपेक्षितः ॥ क्३६.५ ॥ भक्त्या दासी तु तस्यैका परिचर्यापरा परम् । मल्लिकाख्याभवत्तस्याः सेवया स्वास्थ्यमाययौ ॥ क्३६.६ ॥ स्नेहोपकारप्रणतः कृतज्ञः स तयान्वितः । ऋतौ संगममभ्येत्य तस्याः पुत्रमजीजनत् ॥ क्३६.७ ॥ यदा तज्जन्मनि पितुः सर्वार्थाः पूर्णतां ययुः । स तदा पूर्णनामाभूद्बालः पूर्णेन्दुसुन्दरः ॥ क्३६.८ ॥ ज्येष्ठास्त्रयः कृतिद्वाहा ययुरब्धिं धनार्थिनः । पूर्णस्तु भाण्डशालायां पितुश्चक्रे धनार्जनम् ॥ क्३६.९ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तास्ते प्राप्तार्थः सागरात्पुनः । गणनां हेमलक्षाणां कृत्वा स्वमुदिरे पुरम् ॥ क्३६.१० ॥ समुद्रगमने तेषां यावानासीद्धनागमः । पूर्णस्य स्वगृहे पण्यौर्बभूवाभ्यधिकस्ततः ॥ क्३६.११ ॥ तद्दृष्ट्वा जनकस्तेषां वृद्धः पर्यन्तवासरे । तमूचेहितमायत्यां तृष्णा नैकक्षयोदयः ॥ क्३६.१२ ॥ दृष्टं भवद्भिः सामुद्रलाभे कृतपरिश्रमैः । पूर्णेनोआर्जितं वित्तमक्लेशेन महीयसा ॥ क्३६.१३ ॥ शुभकर्मविपाकेन भवन्त्यर्था धनार्थिनाम् । हस्तात्पलायतेऽन्यस्य प्राप्नोति पतितं परः ॥ क्३६.१४ ॥ सन्मार्गस्यापरित्यागाद्युक्तायुक्तविवेचनात् । देशकालपरिज्ञानात्सतां सर्वत्र संपदः ॥ क्३६.१५ ॥ भवन्ति स्वगृहे शन्याः सुधियो धर्मभागिनः । गत्वा रत्नाकरं चान्ये लभन्ते प्राणसंशयम् ॥ क्३६.१६ ॥ यत्नेन बोद्धव्या सद्भिः धनस्योपनिष्त्परा । अद्रोहशुद्धबुद्धीनां स्वाधीनानां धनाच्छ्रियः ॥ क्३६.१७ ॥ रक्षणीयो भवद्भिश्च भेदः सततसंहतेः । भिन्नात्स्खलति कल्याणं कुलात्कुम्भादिवोदकम् ॥ क्३६.१८ ॥ अथाभिन्नेन्धनस्याग्नेर्नश्यन्ते सदृशास्त्विषः । तथा विपुलवंशस्य भिन्नज्ञातेर्विभूतयाः ॥ क्३६.१९ ॥ भ्रातॄणां संततो भेदः कथं नाम निवर्तते । अध्यापितानां पत्नीभिर्द्वेषविद्यां सदा निशि ॥ क्३६.२० ॥ उन्नतानां स्ववशानां द्वैधं तावन्न जायते । यावत्कुठारधारेव योषिद्विशति नान्तरम् ॥ क्३६.२१ ॥ भ्रातुरर्थानुवादेन गुरुं पारुष्यकुत्सया । मित्रमेकाभिलाषेण नयन्ति द्वैधतां स्त्रियः ॥ क्३६.२२ ॥ तद्वदन्ति हसन्त्योऽपि भ्रूविलासेन योषितः । यत्प्रयाति सुहृत्स्नेहमूलोन्मूलनहेतुताम् ॥ क्३६.२३ ॥ हितमुक्त्वेति पुत्राणां भूतयेऽभिमतं भवः । अनित्यतापरियुक्तः काले निधनमाययौ ॥ क्३६.२४ ॥ अविभक्ते धने शक्ता देशान्तरधनार्जने । ज्येष्ठा बभूवुः पूर्णस्तु गृहे वित्तमचिन्तयत् ॥ क्३६.२५ ॥ कालेन गृहमाप्तानां वस्त्राशनविवादिनाम् । स्त्रीमन्त्रदत्तकर्णानां भेदस्तेषामजायत ॥ क्३६.२६ ॥ वित्ते विभज्यमानेऽथतैर्विद्वेषवशीकृतेः । दासीसुतोऽयम्त्युक्त्वा नीतः पूर्णो निरंशताम् ॥ क्३६.२७ ॥ सोऽपि पूर्णशनः काले शीतसंकुचितं पथि । ददर्श ग्रीष्मताप्र्ऽपि विवशं दारुभारकम् ॥ क्३६.२८ ॥ आदाय दारुमूल्येन स तस्माद्दारुभारकम् । दिव्यचन्दनमद्राक्षीद्दहनस्यापि शीतदम् ॥ क्३६.२९ ॥ सुकृतेनैव महता तेन लब्धमहाधनः । स सेव्यः सार्थवाहानां पूज्योऽभूत्पृथिवीपतेः ॥ क्३६.३० ॥ रत्नाकरं स षट्कृत्वः प्रयातः सर्वदोऽर्थिनाम् । चकार सर्ववणीजां तरशुल्काद्यनुग्रहम् ॥ क्३६.३१ ॥ स्र्हावस्तीवासिभिः सार्थवणिग्भिः पुनरर्थितः । ययौ प्रवहणारूढः समुद्रद्वीपमाशु सः ॥ क्३६.३२ ॥ प्रत्यावृत्ते प्रवहणे सोऽथ शुश्राव गायताम् । वणिजां स्थाविराः शैलगाथाः सुगतसंश्रयाः ॥ क्३६.३३ ॥ कस्यैता इति ते तेन पृष्टाः सर्वे बभाषिरे । एता भगवता गीता गाथा बुद्धेन धीमता ॥ क्३६.३४ ॥ इति बुद्धाभिधामेव श्रुत्वा हर्षमवाप सः । पुंसां स्ववासनारूढं व्यक्तिमायात्युदीरितम् ॥ क्३६.३५ ॥ तैर्विस्तरेण कथितामाकर्ण्य भगवत्कथाम् । सोऽभवत्तद्गतमनास्तद्दर्शनसमुत्सुकः ॥ क्३६.३६ ॥ स शनैर्गृहमागत्य त्यक्त्वा सर्वपरिच्छदम् । अनाथपिण्डदं द्रष्टुं श्रावस्त्यां सुहृदं ययौ ॥ क्३६.३७ ॥ अभिलाषं निवेद्यास्मै प्रव्रज्यायां जितेन्द्रियः । जगाम सहितस्तेन भक्त्या भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३६.३८ ॥ दृष्ट्वैव तत्र सर्वज्ञं मोहध्वान्तदिवाकरम् । तत्पाददर्शनेनैव मेने स कृतकृत्यताम् ॥ क्३६.३९ ॥ विज्ञाय तस्य भगवान् संकल्पं तमभाषत । दशनज्योत्स्नया कुर्वन् विवेकविमला दिशः ॥ क्३६.४० ॥ एहि भिक्षि निराशङ्के निर्विपक्षे क्षयोज्झिते । आख्याते धर्मविनये ब्रह्मचर्यां चरेप्सितम् ॥ क्३६.४१ ॥ इति प्रसादशीलेन जिनेनोदीरिते पुरह् । प्रव्रज्या सहसैवास्य पपातालक्षिता तनौ ॥ क्३६.४२ ॥ ततः स शत्रौ मित्रे च प्रशमात्समतां श्रितः । शास्तुः शासनमादाय प्रणिपत्य जगाम तम् ॥ क्३६.४३ ॥ श्रोणापरान्तकं नाम देशं श्रूरजनाश्रयम् । स्वयं परीक्षितुं क्षान्तिं जनेन स समाययौ ॥ क्३६.४४ ॥ ततो दृष्ट्वा तमायान्तं मृगयायाममङ्गलम् । लुब्धकश्चापमाकृष्य हन्तुं क्रिधात्समाद्रवत् ॥ क्३६.४५ ॥ निर्विकारं निरुद्वेगं स तं विगतसाध्वसम् । प्रहरेति ब्रुवाणं च दृष्ट्वैव शममाप्तवान् ॥ क्३६.४६ ॥ शाम्यतस्तस्य सहसा प्रसादी लुब्धकस्य सः । धर्मं दिदेश येनासौ बोधिं प्राप सहानुगैः ॥ क्३६.४७ ॥ स तत्र सुगतार्हाणां सर्वोपस्करसंपदाम् । शतानि पश्न्च रम्याणां विहाराणामकारयत् ॥ क्३६.४८ ॥ पूर्णोऽपि ज्ञानसंपूर्णः प्राप्तिस्त्रिदशपूज्यताम् । वैराग्यलक्ष्म्या युक्तोऽभून्मुनीनां स्पृहणीयया ॥ क्३६.४९ ॥ अथ तस्याग्रजो भ्राता भविलः क्षीणवित्तताम् । कालेनोपगतः प्रायात्सम्दुरं द्रविणाशया ॥ क्३६.५० ॥ ततः प्रवहणारूढः सोऽनुकूलैः समीरणैः । गोशीर्षचन्दनवनं प्रापितः स्वल्पवासरैः ॥ क्३६.५१ ॥ कुठारिकशतैस्तस्मिन् पञ्चभिश्छेत्तुमुद्यते । तच्चन्दनवनं दिव्यं भुजङ्गगणासंकुलम् ॥ क्३६.५२ ॥ तत्स्वामी यक्षसेनानां महेश्वरमिति श्रुतः । कोपादुदसृजद्घोरं कालिकाख्यं महानिलम् ॥ क्३६.५३ ॥ मरुता महता तेन प्रापिताः प्राणसंशयम् । चक्रन्दुर्वणिजः सर्वे शर्वशक्रमुखान् सुरान् ॥ क्३६.५४ ॥ तानार्तरावमुखरान् भविलः सार्थनायकः । उवाच संचिन्त्य चिरं पश्चात्तापसमाकुलः ॥ क्३६.५५ ॥ पूर्णः कनीयान् भ्राता स हितैषी मां पुरावदत् । बहुक्लेशो ह्यल्पसुखः क्क गन्तव्यस्त्वयाम्बुधिः ॥ क्३६.५६ ॥ अकृत्वा धीमतस्तस्य वचनं सत्यदर्शिनः । च्युतोऽहं धनलोभेन घोरेऽस्मिन् व्यसनार्णवे ॥ क्३६.५७ ॥ श्रुत्वैतद्वणिजः सर्वे प्रभावं लोकविश्रुतम् । पूर्णस्य मनसा ध्यात्वा तमेव शरणं ययुः ॥ क्३६.५८ ॥ नमस्तुभ्यं जगत्क्लेशविषधोषापहारिणे । पूर्णयोदीर्णकरुणासुधासंपूर्णचेतसे ॥ क्३६.५९ ॥ इत्येकस्वररावेण तेषां संपूरितेऽम्बरे । क्षणेन गत्वा तद्वृत्तं पूर्णः प्राह स्वदेवताः ॥ क्३६.६० ॥ श्रोणापरान्तकगतः श्रुत्वा तेषां स विप्लवम् । व्योम्ना समाधिसंनद्धः प्राप प्रवहणं क्षणात् ॥ क्३६.६१ ॥ तस्मिन् पर्यङ्कबन्धनेन स्थितो मेरुरिवाचलह् । प्रलयोत्तालवेगस्य गतिं वाहोर्जहार सह् ॥ क्३६.६२ ॥ पूर्णेन पवनं रुद्धं ज्ञात्वा यक्षगणाग्रणीः । तं प्रसाद्य ययौ त्यक्त्वा तेभ्यश्चन्दनकाननम् ॥ क्३६.६३ ॥ पूर्णप्रसादादादाय भविलश्चन्दनद्रुमान् । हृष्टस्तेनैव सहितः शूर्पारं स्वपुरं ययौ ॥ क्३६.६४ ॥ पूर्णोऽथ्संमते भ्रातुस्तत्र गोशीर्षचन्दनैः । चक्रे चन्दनमालाख्यं प्रासादं सुगतोऽचितम् ॥ क्३६.६५ ॥ तत्र पूर्णेन भगवान् ध्यातस्तूर्णं विहाय्सा । समाययौ जेतवनादुल्लङ्घ्य शतयोजनीम् ॥ क्३६.६६ ॥ आगच्छतो भगवतः पुरःप्रसृतया जगत् । देहकान्त्या कपिशितं सर्वं हिममिवाभवत् ॥ क्३६.६७ ॥ पुरोपान्तनिवासिन्यस्तं विलोक्य गृहाङ्गनाः । तीव्रचित्तप्रसादेन प्रशमोन्मुखतां ययुः ॥ क्३६.६८ ॥ कुशलोपचितां तासां भगवान् सत्यदेशनाम् । चक्रे भवादृतां कान्तास्ताह्प्रापुः कुशलं ययुः ॥ क्३६.६९ ॥ ऋद्ध्या भगवतस्तत्र चैत्यं पौराङ्गनाभिधम् । ताभिर्विहितमद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्३६.७० ॥ मुनीनां भगवान् कृत्वा तथा वल्कलिनो मुनेः । प्रव्रज्यानुग्रहं शुद्धां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३६.७१ ॥ ततश्चन्दनमालाख्यं प्रासादं भगवान् जिनः । प्रविश्य स्फाटिकं चक्रे जनसंघभरक्षमम् ॥ क्३६.७२ ॥ अथ रत्नासनासीनः स तत्र करुणानिधिः । विदधे सर्वसत्त्वानां शान्त्यै निर्वाणदेशनाम् ॥ क्३६.७३ ॥ अत्रान्तरे सानुचरौ मुनीन्द्रौ कृष्णागौतमौ । अभ्येत्य धर्मश्रवणेशास्तुः शासनमापतुः ॥ क्३६.७४ ॥ तत्र कृत्वाथ भगवान् प्रासादस्य प्रतिग्रहम् । पुनर्जेतवनं गच्छन्नुद्ययौ सह भिक्षुभिः ॥ क्३६.७५ ॥ व्रहन्मारीचिलोकस्थां मौद्गल्यायनमातरम् । सग्दिरा चार्यसत्ये तां धर्ममार्गे न्यवेशयत् ॥ क्३६.७६ ॥ अथ जेतवनं प्राप्तं भगवन्तं सविस्मयाः । पूर्णस्य पुण्यं पप्रच्छुर्भिक्षवः सोऽप्यभाषत ॥ क्३६.७७ ॥ काश्यपस्य पुरा सम्यक्संबुद्धस्यान्यजन्मनि । विहाराधिकृतः पूर्णः संघोपस्थायकोऽभवत् ॥ क्३६.७८ ॥ स कदाचिदसंमृष्टां दृष्ट्वा वैहारिकीं भुवम् । प्राह प्रव्रजितं तीव्रं क्रोधादुपधिवारिकम् ॥ क्३६.७९ ॥ दृप्तस्योपधिवारोऽद्य विहारोऽस्मिन्नमार्जितः । कस्य दासीसुतस्येति ब्रुवाणस्तमभर्त्सयत् ॥ क्३६.८० ॥ तेन पारुष्यपापेन भुक्त्वा नरकदुर्गतिम् । दासीसुतोऽभवत्पूर्णः पञ्च जन्मशतानि सः ॥ क्३६.८१ ॥ संघोपासनमेवास्य पुण्यायाभून्महीयसा । अर्हत्त्वं येन निःशेषभवक्लेशोज्झितः श्रितः ॥ क्३६.८२ ॥ इति प्रभावं कथितं जिनेन पूर्णस्य पुण्योपचयप्रणितम् । श्रुत्वाद्भुतं संसदि भिक्षुसंघः पुण्यप्रसंशाभिरतो बभूव ॥ क्३६.८३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां पूर्णावदानं षट्त्रिंशः पल्लवः ॥ ३७. मूकपङ्ग्ववदानम् । आकिंचन्यसुखाय निःस्पृहतया वैराग्यलक्ष्मीजुषः सर्वं यान्ति विहाय कायसचिवाः सन्तः प्रशान्त्यै वनम् । तत्रापि व्रतडम्बरे परिकरारम्भाय चेत्संचयस् तत्कः कोशपरिच्छदोपकरणैर्गेहेऽपराधः कृतः ॥ क्३७.१ ॥ जिने जेतवनारामविहाराभिरते पुरा । शाक्यराजकुमाराणां प्रव्रज्यासंजुषां पुरः ॥ क्३७.२ ॥ चित्रचीवरसत्पात्रयोगपट्टादिसंचयम् । प्रभूततरमालोक्य भगवान् समचिन्तयत् ॥ क्३७.३ ॥ अहो बतैषां नाद्यापि बन्धहेतुर्निवर्तते । अभिमानमयः काये प्रियः परिकरग्रहः ॥ क्३७.४ ॥ काये कायपरिष्कारस्तस्योपकरणावली । तस्याः परिकरादानमहो नु बन्धशृन्खला ॥ क्३७.५ ॥ इति संचिन्त्य भगवान्नैकान्तविहितस्थितिः । कारुण्यादुपसन्नानां कुशलाय समुद्यतः ॥ क्३७.६ ॥ मासत्रयमुपस्थानं कर्तव्यं येन केनचित् । अदर्शनाय भिक्षूणामकरोदिति संविदम् ॥ क्३७.७ ॥ प्रवृत्ते नियमे तस्मिन् भिक्षुरारण्यकव्रतः । आययावुपसेनाख्यः कार्यार्थं तनुचीवरः ॥ क्३७.८ ॥ प्रवारितः स संप्राप्य धन्यः सुगतदर्शनम् । कृतकृत्यः क्षस्णं स्थित्वा प्रतस्थे प्रणिपत्य तम् ॥ क्३७.९ ॥ व्रजन्तमेत्य पप्रच्छुर्भिक्षवः परिवार्य तम् । तवार्य दर्शनमहो दत्तं भगवता कथम् ॥ क्३७.१० ॥ मासत्रयं दर्शनेऽस्य नियमः शासनेन यः । स कथं भवता भग्नः संघस्योन्मार्गगामिना ॥ क्३७.११ ॥ श्रुत्वा तद्वचनं तेषामुपसेनः स्मितोत्तरम् । तानुचे नमया कश्चित्कृतः समयविप्लवः ॥ क्३७.१२ ॥ अहमुक्तो भगवता दर्शनावसरे स्वयम् । आरण्यकस्य मे भिक्षोर्निषेधो नास्ति दर्शने ॥ क्३७.१३ ॥ परिच्छदोपकरणत्यागनिर्मुक्तबन्धनाः । अवार्यदर्शना वृक्षमूलिकाः पांशुकूलिकाः ॥ क्३७.१४ ॥ इदमद्य परं प्रातरिति ये संचये रताः । पात्रवीचरवर्गेषु तेषां नास्तीह दर्शनम् ॥ क्३७.१५ ॥ पाथोभिः प्रसरत्तुषारशिशिरैस्तृष्णातुरास्ते परं ते नित्यं च निधानधाम्नि विवृतेऽप्यन्यादलं दुर्गताः । तेषां चन्दनपादपादुपनतः संतापकः पावको यैरेष प्रशमव्रतोपकरणे बद्धोऽभिमानग्रहः ॥ क्३७.१६ ॥ इत्युक्तमुपसेनेन श्रुत्वा ते शाक्यभिक्षवः । वैलक्ष्यक्षयितोत्साहाः सहसैव व्यचिन्तयन् ॥ क्३७.१७ ॥ एतद्भगवतादिष्टमस्मानुद्धिश्य नापरान् । विचित्रचीवरचयप्रावारा वयमेव यत् ॥ क्३७.१८ ॥ विरतेच्छाः प्रियाह्शास्तुर्महेच्छा वयमप्रियाः । तस्मादिच्छां परित्यज्य भवामस्तस्य संमताः ॥ क्३७.१९ ॥ इति संचिन्त्य ते सर्वे चारुचीवरसंचयम् । प्रावृत्याभ्यधिकं त्यक्त्वा ययुर्भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३७.२० ॥ इच्छाविरामे भगवान् व्यधात्तेषामनुग्रहम् । ज्ञानवज्रेण सत्कायदृष्टिशैलं बिभेद यः ॥ क्३७.२१ ॥ शाक्यराजकुमाराणां श्रोतःप्राप्तिफलस्पृशाम् । भिक्षुभिः पूर्ववृत्तान्तं पृष्टः प्राह तथागतः ॥ क्३७.२२ ॥ वाराणस्यामभूत्पूर्वं ब्रह्मदत्तो महीपतिः । दानार्द्रहस्तो यद्बाहुः क्ष्मामधाद्दिग्द्विपोपमः ॥ क्३७.२३ ॥ तस्य ब्रह्मावती मुक्तालतेव गुणशालिनी । कीर्तिः सत्पुरुषस्येव विश्रुता वनिताभवत् ॥ क्३७.२४ ॥ प्रतिबिम्बोपमं पत्युः सा सुतं विमलाशया । जलक्रीडागता काले सुषुवे दिव्यलक्षणम् ॥ क्३७.२५ ॥ उदकाख्यः स बालोऽभूत्संजातः सलिलान्तरे । वर्धमानः पितुस्तुल्यं यौवराज्यानोरथैः ॥ क्३७.२६ ॥ शतानि पञ्चामात्यानां तस्य जन्मदिनं समम् । अवापुस्तुल्यरूपाणां पुत्राणां शतपञ्चकम् ॥ क्३७.२७ ॥ निजं जातिस्मरः स्मृत्वा प्राग्वृत्तं स शिशुः शनैः । अचिन्तयत्प्राप्तकालं हितं सुकृतमात्मनः ॥ क्३७.२८ ॥ षष्टिवर्षाणि कृत्वा तु यौवराज्यमहं पुरा । अभवं कृच्छ्रसंतप्तश्चिरं नरकसंकटे ॥ क्३७.२९ ॥ जन्मन्यस्मिन्नपि पुनर्यौवराज्यमुपस्थितम् । सर्वथा प्रार्थ्यमानोऽपि न करिष्यामि पातकम् ॥ क्३७.३० ॥ इति संचिन्त्य स चिरं राजभोगपराङ्मुखः । पितुरुद्वेगजननीमग्रहीत्पङ्गुमूकताम् ॥ क्३७.३१ ॥ सर्वलक्षणयुक्तोऽपि राजवृत्तेरभाजनम् । स मूकपङ्गुर्नामाभूद्बन्धूनां दुःखवर्धनः ॥ क्३७.३२ ॥ प्राप्तेषु मन्त्रिपुत्रेषु शस्त्रशास्त्रबलोदयम् । राजपुत्रः प्रवृद्धोऽपि नोदतिष्ठन्न चावदत् ॥ क्३७.३३ ॥ पृष्टस्ततः क्षितीशेन वैद्यास्तद्दोषभेषजम् । अवदन् वैकल्यं राजन् राजसूनोर्न दृश्यते ॥ क्३७.३४ ॥ अभ्यासाद्यदि जातोऽस्य दोषोऽपि सुखसेविनः । तदेष भयसंवेगादुत्तिष्ठति च वक्ति च ॥ क्३७.३५ ॥ इति वैद्यैरभिहितं तथेत्युक्त्वा क्षितीश्वरः । मिथ्यैव वध्यवसुधां भयाय व्यसृजत्सुतम् ॥ क्३७.३६ ॥ स भर्त्स्यमानह्पुरुषैस्तमुवाच रथस्थितम् । अपि कश्चिद्वसत्यस्यां वाराणस्यां न वा जनः ॥ क्३७.३७ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा तैर्नीतः स नृपान्तिकम् । तत्र पित्रार्थ्यमानोऽपि मूक एवाभवत्पुनः ॥ क्३७.३८ ॥ पुनर्वध्यभुवं नीतः शवं दृष्ट्वा जगाद्सः । अस्त्येष जीवति शवः किं वा सर्वात्मना मृतः ॥ क्३७.३९ ॥ श्रुत्वैतत्तैः पितुः पार्श्वे न्यस्तो मौनं व्यधात्पुनः । पुनर्वधभयाच्चैव नीतः प्रोवाच तान् पथि ॥ क्३७.४० ॥ राशिर्य एष धान्यस्य स हि भुक्तोऽनुभुज्यते । इत्युक्तवाक्योऽपि पुनर्नोचे किंचित्पितु परः ॥ क्३७.४१ ॥ ततः ख्यातप्रतिक्षेपे तस्यादिष्टे महीभुजा । सोऽवदद्वरदानेन वच्मि प्रद्भ्यां व्रजामि च ॥ क्३७.४२ ॥ अथास्य राज्ञा हृष्टेन वरदाने प्रतिश्रुते । स पद्भ्यां स्वयमभ्येत्य स्पष्टं पितरमब्रवीत् ॥ क्३७.४३ ॥ नाहं पङ्गुर्न मूकोऽहं नैव चाहं जडाशयः । किंतु जन्मान्तरक्लेशं स्मृत्वा वैह्वल्यमाश्रितः ॥ क्३७.४४ ॥ यौवराज्यसुखं भुक्त्वा षष्टिवर्षाण्यहं पुरा । षष्टिवर्षसहस्राणि न्यवसं नरकोदरे ॥ क्३७.४५ ॥ राजभीत्या मया तस्मात्कृतेयं मूकपङ्गुता । प्रव्रज्यया ब्रह्मचर्यं चराम्येष वरो मम ॥ क्३७.४६ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य तमुवाच महीपतिः । अमूक इत्याप्तधृतिर्विरक्त इति दुःखितः ॥ क्३७.४७ ॥ धर्ममूलमिदं राज्यं पुत्र न त्यक्तुमर्हसि । यज्ञदानप्रजात्राणैः पुण्यपूर्णा नॄपश्रियः ॥ क्३७.४८ ॥ एकपुत्रस्त्वया पुत्र परित्यागरसादहम् । निद्रादरिद्रतां नीतः शोकशय्यासमाश्रयः ॥ क्३७.४९ ॥ संपूर्णचन्द्ररुचिरां व्यक्तमौक्तिकहासिनीम् । कथं संपदमुत्सृज्य प्रव्रज्याभिमता तव ॥ क्३७.५० ॥ कथं शय्याः परित्यज्य प्राज्यराज्यसुखोचिताः । वनान्तवासव्यसनी सेवसे पांशुलाः स्थलीः ॥ क्३७.५१ ॥ कान्तालीलामुकुरमणिमन्मन्दिरीं राजधानीम् एतां त्यक्त्वाननु वनभुवः संपतद्व्याघ्रघोराः । सर्वप्रीत्यै जरदजगराश्वासविप्लुष्टपत्राः क्लिष्टच्छायाह्प्रविरललतास्ताः कथं ते भवन्ति ॥ क्३७.५२ ॥ पितुः श्रुत्वेति वचनं राजपुत्रस्तमब्रवीत् । दन्तकान्ताधररुचिं वैराग्यं ग्राहयन्निव ॥ क्३७.५३ ॥ शीतला निर्मलजलाह्संतोषशशिशीतलाः । वने वैराग्यसुभगा भुवः कस्य न वल्लभाः ॥ क्३७.५४ ॥ परदारा इव क्षिप्रसुखावर्जितदुर्जनाः । नरकप्रत्ययायामे सापाया न प्रियाः प्रियाः ॥ क्३७.५५ ॥ ध्यानं मन्त्रः परिज्ञानमिन्द्रियाणां चनिर्जयः । राज्ञां हिंसाप्रयत्नेन योगोऽयं नरकप्रदः ॥ क्३७.५६ ॥ हसन्त्यः संसारं कुसुमकलिलाः काननभुवः स्वभावेन प्रीतिं विदधति बुधानां शममयीम् । दृढं चिन्ताश्राण्ता व्यजनपवनोच्छ्वासबहुला विभूतिर्भूपानां शिरःसक्तामनित्यताम् ॥ क्३७.५७ ॥ अनुजानीहि मां तात व्रजाम्येष तपोवनम् । जानीहि सर्वभावानां शिरःसक्तामनित्यताम् ॥ क्३७.५८ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा तत्तथेति विचिन्तयन् । उवाचोपचिताश्चर्यस्तं मनीषी महीपतिः ॥ क्३७.५९ ॥ विवेकविमलं पुत्र त्वमिच्छासि स चेद्वनम् । हित्वामे संशयं तावत्पश्चाद्युक्तिं करिष्यसि ॥ क्३७.६० ॥ व्रजता बध्यवशुधां तिर्यगुक्तं त्वया वचः । प्रचुरं तदभिप्रायं वक्तुमर्हसि तत्त्वतः ॥ क्३७.६१ ॥ इति क्षितिभुजा पृष्टः सोऽब्रवीत्तन्मयोदितम् । वसत्यत्र न कश्चित्त्वा मद्वधाद्यो निवर्तयेत् ॥ क्३७.६२ ॥ सुकृती जीवति शवः स पापस्तु मृतोऽमृतः । प्राक्पुण्यं भक्ष्यते मूलात्सधनैर्धान्यराशिवत् ॥ क्३७.६३ ॥ इत्याशयान्मया तात तदुक्तं वचनं प्रियम् । * * * * * * * * ॥ क्३७.६४ ॥ इति श्रुत्वा क्षितिपतिस्तं परिष्वज्य सादरः । उचितं क्रियतां पुत्र कुशलायेत्यभाषतः ॥ क्३७.६५ ॥ ततः स पित्रानुज्ञातः साश्रुनेत्रेण काननम् । प्रययौ मन्त्रिपुत्राणां सहितः पञ्चभिः शतैः ॥ क्३७.६६ ॥ महर्षेरन्तिके तत्र प्रव्रज्यां प्राप्य सानुगह् । तेषां कालेन सोऽपश्यत्कुण्डवल्कलसंचयम् ॥ क्३७.६७ ॥ ततःस संचयद्वेषी तददर्शनसंविदा । एकाकी विजने तस्थौ कंचित्कालंमहामतिः ॥ क्३७.६८ ॥ दर्शनाभाषणे बद्धनियमोऽपि यदृच्छया । प्राप्तं स्वागतमित्युक्त्वा पप्रच्छ कुशलं मृगम् ॥ क्३७.६९ ॥ पुनश्च पूजितं दृष्ट्वा मुनिं तेन मृगव्रतम् । अमात्यतनयाः सर्वे विलक्षाः समचिन्तयन् ॥ क्३७.७० ॥ मृगो मृगव्रतश्चायं पूजितौ निष्परिग्रहौ । एतावनजिनौ दण्डसंब्ःाराडम्बरोज्झितौ ॥ क्३७.७१ ॥ एतदर्थमनेनास्मद्दर्शने नियमः कृतः । व्रतोपकरणव्यग्रान्नूनमस्यापि वारयेत् ॥ क्३७.७२ ॥ इति संचिन्त्य सर्वं ते व्रतोपचारसंचयम् । नद्यां प्रक्षिप्य वारायां ययुः शुद्धास्तदन्तिकम् ॥ क्३७.७३ ॥ त्यक्त्वा गृहभूवं तेषामाशयानुशयोचिताम् । स धातुं प्रकृतिं ज्ञात्वा विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३७.७४ ॥ राजपुत्रः स एवाहं शाक्यास्ते मन्त्रिसूनवः । पुनस्त्यागोपदेशोऽयमद्याप्येषां मया कृतः ॥ क्३७.७५ ॥ इति शाक्यकुमारवृत्तमेतत्कथितं भिक्षुगणः स्वयं जिनेन । अवधार्य परामपूजयत्तां करुणामाश्रितवत्सलस्य तस्य ॥ क्३७.७६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मूकपङ्ग्ववदानं नाम सप्तत्रिंशः पल्लवः ॥ ३८. क्षान्यवदानम् । ते जयन्ति धृतिशीलिनः परं निर्विकाररुचिसूचिताद्भुताः । शेषवत्पृथुलभारनिर्व्यथाः ये वहन्ति सुकृतक्षमाः क्षमाम् ॥ क्३८.१ ॥ पुरा पुरा पुण्यविपर्ययेण रिपुः प्रजानां जनितप्रकम्पः । उदुन्बनामा निबिडोपतापैर्यक्ष क्षयायैव कृतक्षणोऽभूत् ॥ क्३८.२ ॥ अकालकालं तमनाथबन्धुर्लोकानुकम्पी भगवान् प्रसह्य । शिक्षोपदेशं शरणं प्रपन्नं शमाभिधायी विनये न्ययुङ्क्त ॥ क्३८.३ ॥ तस्मिन् प्रशान्ते भुवनोपतापे द्रष्टुं प्रहृष्टः सुगतं समेत्य । संचारिणं नाकपतिः प्रणम्य तत्कालजातस्मितमित्युवाच ॥ क्३८.४ ॥ कस्मादकस्मात्स्मितचन्द्रलेखा मुखाम्बुजे भाति तवाद्भुतेयम् । अकारणं सत्त्वसुधासमुद्रा न लोकसामान्यतयां हसन्ति ॥ क्३८.५ ॥ श्रुत्वेति वाक्यं त्रिदशेश्वरस्य तत्तं सर्वदर्शी भगवान् बभाषे । अस्मिन् प्रदेशे निजपूर्ववृत्तं स्मृत्वा स्म्तं जातमिदं ममेन्द्रम् ॥ क्३८.६ ॥ पुरा मुनिः क्षानिरतिर्वनेऽस्मिन्नुवास निर्वासितरोषदोषः । योऽभूद्भुवो रागरजःस्वभावे विद्वेषवानिन्दुरिवारविन्दे ॥ क्३८.७ ॥ अथोत्तराशाधिपतिर्वसन्ते वनान्तरालोकनकौतुकेन । सान्तःपुरः केलिसुखाय कामी तदाश्रमोपान्तमहीमवाप ॥ क्३८.८ ॥ रागी कलिर्नाम स भूमिपालः पादप्रहारैर्वदनासवैश्च । लेभे विलासेषु नितम्बिनीनामशोकशोभां बकुलश्रियं च ॥ क्३८.९ ॥ दिशस्तपोलोपपृथुप्रकोपभ्रूभङ्गवृन्दैरिव तापसानाम् । तत्र भ्रमद्भिर्भ्रमरैर्बभूवुः कामाग्निधूमैरिव सान्धकाराह् ॥ क्३८.१० ॥ लीलाविलोलाः पवनाकुलालीस्तनावनम्राः स्तबका लतानाम् । रक्ताधराः पाटलपल्लवानां प्रापुर्विलासं ललना लतानाम् ॥ क्३८.११ ॥ राजाङ्गनाः कौतुकविभ्रमेण वने चरन्त्यस्तमृषिं विलोक्य । अचञ्चलध्यानसमाधिसक्तं विमुक्तरागं परिवार्य तस्थुः ॥ क्३८.१२ ॥ तद्देशमभ्येत्य नरेश्वरोऽथ दृष्ट्वा वभूभिः परिवारितं तम् । ईर्ष्याप्रकोपानलदुर्निरीक्ष्यः चिच्छेद तस्याशु स पाणिपादम् ॥ क्३८.१३ ॥ छिन्नाङ्गवर्गोऽपि स निर्विकारश्चुकोप भूपाय न नाम धीरः । न्यवारयत्क्रूरतरं च तस्मै गन्धर्वयक्षोरगदेवसंघम् ॥ क्३८.१४ ॥ ततः प्रयाते नृपतौ पुरं स्वां समेत्य सर्वे मुनयो वनेभ्यः । तं तत्र कृतावयवं विलोक्य क्षान्ता अपि क्रोधधुता बभूवुः ॥ क्३८.१५ ॥ शापप्रदानाभिमुखान्निवार्य क्षन्तव्यमित्येव स तानुवाच । क्षामासमालिङ्गितमानसानां कोपक्रियाभिः क्रियते न सङ्गः ॥ क्३८.१६ ॥ विकारवेगोऽपि न पाणिपादच्छेदे ममाभूद्यदि वीतमन्योः । सत्येन तेनाक्षतदेह एव स्यामित्यवादीत्स पुनः प्रसादी ॥ क्३८.१७ ॥ ततः क्षणात्संगतपाणिपादं रूढव्रणं प्रेत्य सदोदयेन । अपूजयत्क्षान्तिगुणं स्तवेन तं देवता सत्त्वसितैश्च पुष्पैः ॥ क्३८.१८ ॥ राजापि तत्किल्बिषकालकूटविस्फोटसंघट्टविनष्टचेष्टः । पूरोत्कटावर्तविवर्तमानः संवर्तपाकं नरकं जगाम ॥ क्३८.१९ ॥ योऽभूत्पुरा क्षान्तिरतिर्महर्षिः सोऽहं कलिर्यश्च स देवदत्तः । अतीतवृत्तस्मरणेन शक्र नाकारणं जातमिदं स्मितं मे ॥ क्३८.२० ॥ इति भगवतः श्रुत्वा वाक्यं स विस्मयमानसः प्रमदविकचव्यक्तोत्साहा वहन्नयनावलीः । तरणिकिरणस्पर्शेनेव स्फुटः कमलाकरस् त्रिदशवसतिं प्रीतः प्रायात्पतिस्त्रिदिवैकसाम् ॥ क्३८.२१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां क्षान्त्यवदानमष्टत्रिंशः पल्लवः ॥ ३९. कपिलावदानम् । अत्यन्तमुन्नतिमतां महतां विनाशदोषस्य दुर्जनसमागम एव हेतुः । कूलद्रुमाः किल फलप्रसवैः सहैव सद्यः पतन्ति जलसंगतिभिन्नमूलाः ॥ क्३९.१ ॥ रुचिरागारशालिन्यां वैशाल्यां भगवान् पुरा । वल्गुमत्यास्तटे नद्या विचचार तथागतः ॥ क्३९.२ ॥ तस्याः कैवर्तसर्थेन गम्भीरेऽम्भसि दुस्तरे । कदाचिद्घोरमकरः क्षिप्त्वा जालं समुद्धृतः ॥ क्३९.३ ॥ अष्टादशशिराः सिःसद्विरप्रखराननः । नृणां सहस्रैराकृष्टः पर्वताकारविग्रहः ॥ क्३९.४ ॥ तं दृष्ट्वा तत्र वित्रस्ताह्स्रस्ताकर्षणरज्जवः । आश्चर्यनिश्चलदृशो न तस्थुर्न ययुः क्षणम् ॥ क्३९.५ ॥ गणनां गहनाश्चर्यविशेषशतशालिनाम् । संसारे कर्मवैचित्र्ये विकाराणां करोति कः ॥ क्३९.६ ॥ अत्रान्तरे तमुद्देशं भगवान् भूतभावनः । जिनह्समाययौ सर्वजनत्राणकृतक्षणह् ॥ क्३९.७ ॥ सवृद्धबालललनं जनं कौतुकसंगतम् । दृष्ट्वा तत्राकरोत्तीरे भगवानासनग्रहम् ॥ क्३९.८ ॥ भिक्षुसंघैः परिवृतं दृष्ट्वा तत्र तथागतम् । जनोऽभूदुन्मुखः सर्वः प्रत्यावृत्तः इवोदधिः ॥ क्३९.९ ॥ तं विलोक्यैव विनताः कैवर्ताः प्राणिबन्धनम् । विशालजालं सहसा संसारमिव तत्यजुः ॥ क्३९.१० ॥ मत्स्यकुम्भीनक्रादिसंसारं तद्गिराम्भसि । त्यक्त्वा ते विरताटोपा बभूवुः किल्बिषद्विषः ॥ क्३९.११ ॥ तैर्न्यस्तं भगवान् दृष्ट्वा महाकमरमग्रतः । तं जगाद सृजन् दन्तकान्त्यैव करुणानदीम् ॥ क्३९.१२ ॥ अपि त्वं कपिलः पुत्र किं नस्मरसि दुष्कृतम् । वचोदुश्चरितस्यायं परिपाकोऽनुभूयते ॥ क्३९.१३ ॥ साप्यकल्याणमित्रं ते जननी क्काद्य वर्तते । सर्वज्ञेनेत्यभिहितः स्मृत्वा जातिमुवाच सः ॥ क्३९.१४ ॥ विभो भवामि कपिलः स्मरामि निजदुष्कृतम् । वचोदुश्चरितस्यायं परिपाकोऽनुभूयते ॥ क्३९.१५ ॥ याता मे नरकं माता नरकादेशिनी पुरा । इत्युक्त्वा मकरस्तत्र रुरोद परुषस्वरम् ॥ क्३९.१६ ॥ तं शोकसागरे मग्नं बभाषे भगवान् पुनः । अकाले किं करोम्यद्य तिर्यग्योनिगतस्य ते ॥ क्३९.१७ ॥ अपुण्यप्रारम्भे रभसहसितोल्लासविहिते प्रमत्तानां याते नरकपरिपाकप्रणयिताम् । अशान्तेः संतापं रुदितशरणानि प्रतिनिशं भृशं क्लेशावेशैर्दिशति विषतुल्यैरनुशयः ॥ क्३९.१८ ॥ क्षणं दुःखक्षयायैव मयि चित्तं प्रसादय । प्रसन्नमानसः काले यास्यसि त्रिदशालयम् ॥ क्३९.१९ ॥ शृणु वत्स हितं चेदं विचार्य कुरु चेतसि । अनित्याः सर्वसंस्काराः शान्तिनिर्वाणमक्षयम् ॥ क्३९.२० ॥ इत्याज्ञयाः भगवतस्तस्मिन् याते प्रसन्नताम् । जनसंघः स सुचिरं बभूवाश्चर्यनिश्चलः ॥ क्३९.२१ ॥ आर्यानन्दः प्रणयिना जनेनाभ्यर्थितस्ततः । तत्पूर्ववृत्तं पप्रच्छ भगवन्तं कृताञ्जलिः ॥ क्३९.२२ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच विमपज्ञानलोचनः । अस्याकुशलशीलस्य वृत्तान्तः श्रूयतामयम् ॥ क्३९.२३ ॥ भद्रकाख्ये पुरा कल्पे वर्षायुतयुगायुषि । जने बभूव भगवान् काश्यपाख्यस्तथागतः॥ क्३९.२४ ॥ कृकिर्नाम महीपालः कल्पशाल इवार्थिनाम् । अभवत्समये तस्मिन् वाराणस्यां बहुप्रदः ॥ क्३९.२५ ॥ कदाचिद्विबुधास्थाने सहस्राक्षमिवापरम् । आसीनं वादिसिंहाख्यस्तं विद्वानाययौ द्विजः ॥ क्३९.२६ ॥ अविलम्बितसंप्राप्तदर्शनासनसत्कृतिः । स दत्ताशीर्नरपतिं शिष्यश्रेणिवृतोऽभ्यधात् ॥ क्३९.२७ ॥ स्वस्ति स्वस्तिमते बुधाधिपसभासीनाय तुभ्यं विभो लुब्धाः सच्चरितामृते तव परं संदर्शने रागिणः । सद्वेषाः परभूपनाम्नि मुखरास्ते सुद्गुणोदीरणे कस्मात्सर्वगुणाश्रयेण भवता दुषैर्वयं योजिताः ॥ क्३९.२८ ॥ यद्याचका अपि निरन्तररत्नवर्षे नानार्थिसार्थपरिपूरकतां प्रयान्ति । सर्वं भवानुपमपुण्यनिधे वदान्य निर्दैन्यदानविभवस्य विजृम्भितं ते ॥ क्३९.२९ ॥ राजन् किंचित्परिचितगुणैः सेवया सद्गुरुभ्यः प्राप्तोऽस्माभिर्विबुधविजयी कोऽपि विद्यांशलेशः । अस्यां विद्वत्कमलभरसौम्यप्रभायां सभायां तस्योत्कर्षं कतिपयपदं प्रत्ययं दर्शयामः ॥ क्३९.३० ॥ निजगुणगणने धीर्लज्जते सज्जनानां मुखरयति तथापि प्रौढवादाभिलाषः । इयति जगति राजन् क्षिप्रमान्विष्यतां मे प्रतिवचनरुचिशेदस्ति कश्चिद्विपश्चित् ॥ क्३९.३१ ॥ संदर्भगर्भगम्भीरमिति तस्योत्कटं वचः । श्रुत्वा क्षितिपतिः क्षिप्रं विलक्षः समचिन्तयत् ॥ क्३९.३२ ॥ अप्राप्तप्रतिमल्लोऽयं यदि यायान्मदोद्धतः । तदेष ममदेशस्य यशःखण्डनदिण्डिमः ॥ क्३९.३३ ॥ गुणापमानकृद्यत्र मूर्खो भवति भूपतिः । न करोति जनस्तत्र विद्यार्जनपरिश्रमम् ॥ क्३९.३४ ॥ विवेकविमलालोके धर्मारामे महीपतौ । लोके विद्याः प्रवर्तन्ते सदाचारक्रिया इव ॥ क्३९.३५ ॥ तस्मादस्य प्रयत्नेन कर्तव्यो मदनिग्रह । विद्यादरिद्रता देशे दोष एव विशांपतेः ॥ क्३९.३६ ॥ इति संचिन्त्य नृपतिर्विप्रं कर्वटवासिनम् । आनिनाय महामत्यैरन्विषय विदुषां गुरुम् ॥ क्३९.३७ ॥ अभूभृत्सभामुपाध्याय प्रेत्य तं तर्ककर्कशम् । चकार वादिसिंहस्य दर्पकेसरकर्तनम् ॥ क्३९.३८ ॥ तस्य तेन जितस्याशु विजिताशेषवादिनः । मौनसूत्रं समापेदे लज्जितेव सरस्वती ॥ क्३९.३९ ॥ आरूढाः शुभ्रमहसं नक्षत्राणामिवोदयाः । उपर्युपरि दृश्यन्ते गुणोत्कर्षा मनीषिणाम् ॥ क्३९.४० ॥ वादिसिंहं विसृज्याथ दत्वा भूरि धनं नृपः । ददौ द्विजाय जयिने कर्वटं नगरोपमम् ॥ क्३९.४१ ॥ लब्धराजगजाश्वोऽथ चरुकेयूरकङ्कणः । उपाध्यायः स्वभवनं प्रविवेश सह श्रिया ॥ क्३९.४२ ॥ भुजैर्जिता भूमिभुजां वणिजां सागरार्जिताः । विद्यावतां विराजन्ते गुणोत्कर्षर्जिताः श्रियः ॥ क्३९.४३ ॥ कालेन श्रीमतस्तस्य पुत्रजन्मोत्सवोऽभवत् । सुखेऽपि सुखसंपत्तिर्लक्षणं पुण्यकर्मणाम् ॥ क्३९.४४ ॥ कपिलो नाम स शिशुस्तेजःपिङ्गशिरोरुहः । वर्धमानमतिर्विद्वान् पितुरभ्यधिकोऽभवत् ॥ क्३९.४५ ॥ कुले महति वैदुष्यं विभवोद्भवः । विभवे सत्सुतोत्कर्षः फलं सुकृतशाखिनः ॥ क्३९.४६ ॥ कदाचिद्व्याधिसंयोगात्प्रत्यासन्नतनुक्षयः । विजने पुत्रमाहूय सोऽवदत्पुत्रवत्सलः ॥ क्३९.४७ ॥ बाल्ये गुणार्जनं पुत्र परलोकसुखार्जनम् ॥ क्३९.४८ ॥ उत्तमर्ण इव प्राप्ते काले सुगणितावधौ । अधुना विवशः क्काहं क्क सा विद्या क्क तद्धनम् ॥ क्३९.४९ ॥ गुणपुष्पे सुखफले बद्धमूले धनैर्जने । वने वज्र इवाकालकालः पततिः दुःसहः ॥ क्३९.५० ॥ क्षपयति सकलाभिर्जन्म विद्याकलाभिः क्षणिकसुखनिमित्तं संनिधत्ते च वित्तम् । पशुशिशुषु मनुष्यः प्रीयते मोहशिष्यः तनुविरहमूर्हूर्ते सर्वमन्यत्स चान्यः ॥ क्३९.५१ ॥ इदं तु ते हितं वच्मि स्नेहमोहवशीकृतः । संसारसारशरणं वत्स वेत्सि बहुश्रुतः ॥ क्३९.५२ ॥ सन्तः प्रणम्याः परुषण्न वाच्यं कार्यः प्रयत्नेन परोपकारः । पापावपाते सततं हि पुंसामेतानि पुण्यान्यवलम्बनानि ॥ क्३९.५३ ॥ अलोभशोभाभरणा विभूतिरद्वेषसक्तिः स्वसुखेष्वमोहः । मूलत्रयेऽस्मिन् कुशलद्रुमस्य वसत्यशेषाखिलसत्फतश्रीः ॥ क्३९.५४ ॥ यावत्तपति तीक्ष्णांशुरस्मिन् भुवनमण्डले । तावत्त्वत्सदृशः पुत्र विद्वान् वादी न विद्यते ॥ क्३९.५५ ॥ भिक्षुभिस्तु न कर्तव्यस्त्वया वादः कदाचनह् । गम्भीरज्ञानदुर्बोधप्रबुद्धा बौद्धबुद्धयः ॥ क्३९.५६ ॥ पुरा भिक्षुर्मया पृष्टः पदस्यार्थं जहास माम् । प्रश्नं कर्तुं न जानीषे विद्वानिति जगाद च ॥ क्३९.५७ ॥ तस्माद्भिक्षुविवादस्ते परं पाण्डित्यपीडनम् । बलप्रभावकामो हि गिरिं मूर्ध्नां न ताडयेत् ॥ क्३९.५८ ॥ इत्युक्त्वा तनयं विप्रः परलोकभुवं ययौ । कायावसथपान्थानां देहिनां न चिरस्थितिः ॥ क्३९.५९ ॥ वाग्मी कालेन कपिलः खण्डिताखिलपण्डितः । नृपाद्बहुग्र्णं प्राप धनमानमहोदयम् ॥ क्३९.६० ॥ ततः कदाचिदेकान्ते कपिलं काचराभिधा । संप्राप्तं वादिसाम्राज्यं जगाद जननी शनैः ॥ क्३९.६१ ॥ वादिदर्पच्छिदा पुत्र दिग्द्वीपजयिना त्वया । दुर्जनाः श्रमणाः कस्माद्दर्पान्धाः परिवर्जिताः ॥ क्३९.६२ ॥ परोत्कर्षाधिरूढस्य प्रतिपक्षे क्षमारतेः । अक्षमोऽयमिति व्यक्तं क्षणेन क्षीयते यशः ॥ क्३९.६३ ॥ इति मातुर्वचः श्रुत्वा सोऽवदद्बिदुषो वचः । न वादः श्रमणैः कार्यः पित्राहमिति वारितः ॥ क्३९.६४ ॥ इयं दुर्जीविकास्माकं पत्रालम्बनवादिनाम् । क्रियते गुणमान्यानां मानम्लानिर्मुखे यया ॥ क्३९.६५ ॥ धिगेतच्चण्डपाण्डित्यं गुरुविद्वेषदुःसहम् । महतां सुखभङ्गाय सदा तस्मिन् समुद्यमः ॥ क्३९.६६ ॥ यस्यां न मया सा बुद्धिः सा श्रीर्लोभं निहन्ति या । दर्पो न यस्य विद्या सा शक्तिर्या च क्षमावती ॥ क्३९.६७ ॥ एवमेव न कर्तव्यः परैर्विद्वेषविग्रहः । किं मातर्जगतां पूज्यभिक्षुभिः ख्यातलक्ष्मभिः ॥ क्३९.६८ ॥ विजेतुं न च ते शक्याः प्रंानपरिनिष्ठिताः । प्रतिपक्षैरविक्षिप्तं येषां नैरात्म्यशासनम् ॥ क्३९.६९ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा कुपिता तमुवाच सा । अभूत्तव पिता नूनं पापश्रमणचेतकः ॥ क्३९.७० ॥ महति ब्राह्मणकुले जातः प्राज्ञो बहुश्रुतः । भिक्षपक्षे निपतितः कथं त्वमपि तादृशः ॥ क्३९.७१ ॥ पृथुप्रमाणखङ्गेन कुरु श्रमणनिग्रहम् । अविदार्याभ्रसंघातं तीर्क्ष्णांशुर्न विराजते ॥ क्३९.७२ ॥ इत्स प्रेरितो मातुर्गिरा तद्भक्तियन्त्रितः । भिक्षूणामाश्रमपदं शनैर्गन्तुं समुद्ययौ ॥ क्३९.७३ ॥ व्रजन् स संमुखायातं भिक्षुं जिज्ञासया पथि । ग्रन्थसारं प्रमाणं च पप्रच्छ समयोचितम् ॥ क्३९.७४ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच गाढशब्दार्थनिर्णयम् । लक्षत्रयप्रमाणं न शस्त्रं तीर्थिकदुर्लभम् ॥ क्३९.७५ ॥ कुतः पारेऽतिवर्तन्ते क्क च वर्त्मातिवर्तते । सुखदुःखे च लोकस्य क्कचित्समभिबन्धतः ॥ क्३९.७६ ॥ इति गम्भीरशब्दार्थं शास्तुर्भगवतो वचः । अनुपासितसर्वज्ञैर्ज्ञायते न यथा तथा ॥ क्३९.७७ ॥ एतदाकर्ण्य कपिलः श्लोकगाम्भीर्यविस्मितः । ययौ भगवतः पुण्यं काश्यपस्य तपोवनम् ॥ क्३९.७८ ॥ तथा भिक्षुगणं दृष्ट्वा प्रसन्नहृदयाननः । अचिन्तयत्तदश्रद्धां विहाय गतमत्सरः ॥ क्३९.७९ ॥ एतेषां द्वेषकालुष्यात्क्रौर्यं कः कर्तुमर्हति । येषां संदर्शनेनैव वैमल्यं लभते मनः ॥ क्३९.८० ॥ इति संचिन्त्य स चिरं तद्विवादपराङ्मुखः । दूराध्वखिन्नः स्वगृहं गत्वा प्रोवाच मातरम् ॥ क्३९.८१ ॥ मिथ्यैवाहं त्वया मातः प्रेरितः कलिकर्मणि । अजयाः श्रमणा लोके गूढार्थग्रन्थवादिनः ॥ क्३९.८२ ॥ श्लोकमात्रं मया श्रुत्वा भिक्षोरेकस्य वर्त्मनि । अज्ञातार्थेन वैलक्ष्यात्सुचिरं वीक्षितां क्षितिः ॥ क्३९.८३ ॥ तद्ग्रन्थेष्वकॄताभ्यासस्तान् वक्तुं कह्प्रगल्भते । कथयन्ति स्वशस्त्रं ते न हि प्रव्रजितादृते ॥ क्३९.८४ ॥ इति तेनोदितं श्रुत्वा जननी तमभाषत । आयासिताहं भवता गर्भभारेण केवलम् ॥ क्३९.८५ ॥ संघर्षमर्षशून्येन दैन्यात्सर्वप्रणामिना । धर्षणानिर्विमर्षेण क्रियते पुरुषेण किम् ॥ क्३९.८६ ॥ लोके सकलरत्नानां तेजसैव महार्घता । को ह्यर्थः पुरुषप्राणैस्तेजोजीवनवर्जितैः ॥ क्३९.८७ ॥ मिथ्या तद्ग्रन्थलाब्ःाय प्रव्रज्या गृह्यते न किम् । मूर्ध्नि कृत्तेषु जायन्ते किं केशेषु कुशः पुनः ॥ क्३९.८८ ॥ इति मातुर्गिरा तस्य मनः कलुषतां ययौ । सहसा कालवातालीरजोरुद्धमिवाम्बरम् ॥ क्३९.८९ ॥ ततः स कूटप्रशमप्रणयी भिक्षुकाननम् । गत्वा गृहीत्वा प्रव्रज्यां शास्त्रं सौगतमाप्तवान् ॥ क्३९.९० ॥ कालेन धर्मकथकः स विद्वान् गुणगौरवात् । सिंहासनं समारुह्य विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३९.९१ ॥ जनन्या प्रेरितस्तस्यां देशनायां क्रमेण सः । भिक्षुधर्मविरुद्धार्थमव्क्तुं समुपचक्रमे ॥ क्३९.९२ ॥ धर्मप्रहारव्यथितैर्भिक्षुभिः स पदे पदे । निवार्यमाणस्तानूचे कृत्वा विकृतमाननम् ॥ क्३९.९३ ॥ अज्ञात्वा दर्पमुखरैरयथा बहुवादिभिः । भवद्भिः स्थूलदन्तोष्ठैर्व्याख्या मम विसूदिता ॥ क्३९.९४ ॥ यूयं गर्दभमर्कटोष्ट्रवदना द्वीप्यास्यपश्वानना मार्जारैणवराहकुक्कुरमुखा दुर्दर्शवक्र्क्रः परम् । सह्या मौनजुषोऽपि नैव विकटाटोपं रटन्तः किमु भ्रूभङ्गैरिति भिक्षुसंघमसकृन्निर्भर्त्सयन् सोऽभ्यधात् ॥ क्३९.९५ ॥ तस्य वाक्यशरैस्तीक्ष्णैर्विकृत्ता इव भिक्षवः । अनुक्त्वैव प्रतिवचस्त्यक्त्वा तं ययुरन्यतः ॥ क्३९.९६ ॥ तेन वाक्पातकेनाथ पश्चात्तापमुपागतः । तत्याज जननीमेव प्रव्रज्यां न तु तां द्विजः ॥ क्३९.९७ ॥ श्रमणैर्मे हृतः पुत्र इति सा विप्रलापिनी । उन्मादिनी तनुं त्यक्त्वा प्रपेदे नरकस्थितिम् ॥ क्३९.९८ ॥ ततः कालेन कपिलः स्वयं कलितकिल्बिषः । देहान्ते वाक्यपारुष्यादिमां मकरतां गतः ॥ क्३९.९९ ॥ तान्येतानि मुखान्यस्य यान्यूचे भिक्षुभर्त्सने । फलं सदृशरूपं हि कर्मबीजात्प्रजायते ॥ क्३९.१०० ॥ इत्युक्त्वा तत्र भगवान् धर्ममादिश्य शाश्वतम् । जनस्यानुग्रहं चक्रे नानाबोधिविधायकम् ॥ क्३९.१०१ ॥ ततः प्रयाते स्वपदं जिने तन्मयमानसः । कमरः प्रोज्झिताहारस्त्यक्त्वा देहं दिवं ययौ ॥ क्३९.१०२ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु विशदद्युतिः । श्रीमान् स जातः सुगते क्षणं चित्तप्रसादनात् ॥ क्३९.१०३ ॥ ततः पूर्णेन्दुवदनः स्रग्वी रुचिरकुण्डलह् । स साकार इवानन्दः सुगतं द्रष्टुमाययौ ॥ क्३९.१०४ ॥ प्रकीर्णदिव्यकुसुमः किरीटस्पृष्टभूतलः । प्रभापूरितदिक्चक्रस्तं भक्त्या प्रणनाम सः ॥ क्३९.१०५ ॥ चक्रे तस्योपविष्टस्य भगवान् धर्मदेशनाम् । यया स्रोतःफलं प्राप्य सत्यदर्शी जगाम सः ॥ क्३९.१०६ ॥ तृणमिव गुरुकायोऽप्युद्धृतः पापपङ्काद् इति स जननिकायः सोऽपि दुःखाज्जिनेन । व्यसननिपतितानां लीलया पुण्यशीला निखिलमतुलमूलं क्लेशमुन्मूलयन्ति ॥ क्३९.१०७ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कपिलवदानं नाम एकोनचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४०. उद्रायणावदानम् । तुल्यमेव पुरुषेण भुज्यते कायभाजनगतं शुभाशुभम् । देहिनां विविधकर्मजं फलं न ह्यभुक्तमुपयाति संक्षयम् ॥ क्४०.१ ॥ भगवान् सुगतः पूर्वं पुरे राजगृहाभिधे । कलन्दकनिवासाख्ये विजहार वनान्तरे ॥ क्४०.२ ॥ बिम्बिसारः क्षितिपतिस्तत्राभूद्विश्रुतः श्रिया । आकरः सरव्रत्नानां रत्नाकरमिवापरः ॥ क्४०.३ ॥ बभूव समये तस्मिन् रौरुकाख्ये पुरे नृपः । श्रीमानुद्रायणो नाम यशश्चन्द्रमहोदधिः ॥ क्४०.४ ॥ तस्य चन्द्रप्रभा नाम पत्नी चन्द्राननाभवत् । शिखण्डी युवराजश्च सूनुर्विक्रमकर्कशः ॥ क्४०.५ ॥ हिरुको भिरुकश्चेति तस्यामात्यौ बभूवतुः । गणनीयौ न विनये ययुः शुक्रबृहस्पती ॥ क्४०.६ ॥ जाता भूमिभुजः प्रीतिर्लेखखत्विषस्तयोः । रवेर्दूरस्थितस्यापि कमलाकरयोरिव ॥ क्४०.७ ॥ अपूर्वरत्ननिचयप्रेषणैर्बहुशस्तयोः । परिपूर्णं परं प्राप सख्यं प्रेम विधानतः ॥ क्४०.८ ॥ दूरस्थापि परं प्रीतिः सतां कीर्तिरिवाक्षया । संसक्तापि खलप्रीतिस्तृणज्वालेव न स्थिरा ॥ क्४०.९ ॥ कदाचिद्दिव्यरत्नाङ्कं कवचं काञ्चनोज्ज्वलम् । प्राहिणोद्बिम्बिसाराय सारमुद्रायणो नृपः ॥ क्४०.१० ॥ विषह्सस्त्राग्निरक्षार्हं विचित्ररत्नकं च तत् । सुहृत्प्रेषितमादाय प्रोवाच सचिअवान्नृपः ॥ क्४०.११ ॥ इदं मे प्रहितं तेन सौजन्यमिव भूभुजा । सर्व रक्षाक्षमं वर्म गाढप्रेमनिवेदकम् ॥ क्४०.१२ ॥ न पश्याम्यस्य सदृशं प्रतिदेयं तथाधिकम् । अल्पप्रतिक्रिया शल्यमुपकारापकारयोः ॥ क्४०.१३ ॥ उचितं चिन्त्यतां किंचित्प्रेषणीयमतोऽधिकम् । सर्वैर्भद्भिरित्युक्त्वा नॄपश्चिन्ताकुलोऽभवत् ॥ क्४०.१४ ॥ अथ धीमान्महामात्यश्चिरं ध्यात्वा तमब्रवीत् । वर्षकाराभिधो विप्रः सर्वविद्यासु पारगः ॥ क्४०.१५ ॥ अतो बहुगुणं रागन्नेकमेवास्त्युपायनम् । तस्य संप्रेषने यत्नः क्रियतां यदि शक्यते ॥ क्४०.१६ ॥ य एष भगवान् बुद्धः स्थितस्त्वद्विषयान्तिके । देवानामादरस्थानं पटस्तत्प्रतिमान्वितः ॥ क्४०.१७ ॥ अशेषलोककल्याणकलिकाकल्पपादपः । चित्रे स्वप्नेऽथ संकल्पे पृथुपुण्यैः स दृश्यते ॥ क्४०.१८ ॥ इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा तथेत्युक्त्वा महीपतिः । गत्वा भगवते नम्रस्तमेवार्थं न्यवेदयत् ॥ क्४०.१९ ॥ अनुज्ञातस्ततस्तेन नृपश्चित्रकरान् वरान् । आदिदेशाशु भगवत्प्रतिमोल्लेखकर्मणि ॥ क्४०.२० ॥ जिनस्यालोकयन्तस्ते मूर्ति रूपव्शीकृताः । ययुः प्रमाणग्रहणे प्रगल्भा अप्यशक्तताम् ॥ क्४०.२१ ॥ संक्रान्तां निमलपटे छायां भगवतस्ततः । सुवर्णभावनाभिख्यां ते शनैः समपूरयन् ॥ क्४०.२२ ॥ प्राःिणोदथ भूपालस्तं बुद्धप्रतिमापटम् । जगन्नयनपुण्यानां मूर्तानामिव संचयम् ॥ क्४०.२३ ॥ बिम्बिसारस्य हस्ताङ्कलेखामुद्रायणो नृपः । पटस्य पुरतः प्राप्तां हृष्टः स्वयमवाचयत् ॥ क्४०.२४ ॥ सुगतचरणपद्मन्यासपुण्योपकण्ठात् त्रिदशपुरविशेषान्मागधोदाररदेशात् । कुशलकलितमूर्तिर्भूपतिर्बिम्बिसारः क्षितितलतिलकं त्वां धर्मबन्धुर्ब्रवीति ॥ क्४०.२५ ॥ एतत्ते प्रहितं हितं भवमहामोहामये भेषजं राजद्वेषविषापहं भगवतो बिम्बं शशाङ्कत्विषः । तृष्णापच्छमनं प्रसन्नमधुरं त्वन्नेत्रपात्रार्पितं धन्यः पुण्यरसायनं पिब हठादाकण्ठमुत्कण्ठितः ॥ क्४०.२६ ॥ सन्मार्गे विनियोजनं स्गुणगणाधाने सदाध्यापनं दुर्व्यापारनिवारणं थिरसुखप्राप्तौ परिप्रेरणम् । निर्व्याजोपकृतौ निरन्तरतया सर्वात्मना वर्तनं कर्तव्यं किमतः परं प्रियहितं कल्याणमित्रैः सताम् ॥ क्४०.२७ ॥ इति लेखार्थमास्वाद्य सुहृत्प्रेमामृतोचितम् । राजा गजाधिरूढस्य पटस्य प्रययौ पुरः ॥ क्४०.२८ ॥ अभिनन्द्य तमानन्दात्सामात्यः सपुरोहितः । हेमसिंहासनोत्सङ्गे स प्रसार्य न्यवेशयत् ॥ क्४०.२९ ॥ लावण्यपुण्यनिलयं दृष्ट्वा तत्सौगतं वपुः । नमो नमह्प्रबुद्धायेत्यवदजगतीजनः ॥ क्४०.३० ॥ बुद्धाभिधानं श्रुत्वैव पुलकालंकृताकृतिः । पुष्पवर्षे सुरैर्मुक्ते विस्मितोऽभून्महीपति ॥ क्४०.३१ ॥ पुण्यं भगवतः श्रुत्वा स तत्र चरितामृतम् । पयोदानादसोत्कण्ठनीलकण्ठतुलां ययौ ॥ क्४०.३२ ॥ द्वादशाङ्गं पटस्याध सानुलोमविपर्ययम् । प्रतीत्यसमुत्पादं च दृष्ट्वा मोहं मुमोच सः ॥ क्४०.३३ ॥ स्रोतःप्राप्तिफलेनैवं दृष्टसत्योऽथ भूपतिः । दिदेश प्रतिसंदेशं सख्युर्भिक्षुर्विसर्जनैः ॥ क्४०.३४ ॥ बिम्बिसारस्ततस्तस्मै कृत्वा भगवतोऽर्थनाम् । कात्यायनं च व्यसृजत्शैलाख्यां चापि भिक्षुणीम् ॥ क्४०.३५ ॥ उद्रायणस्य नॄपतेरार्यः कात्यायनोऽथ सः । पूजाविधायिनस्तत्र विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.३६ ॥ धर्मदेशनया तस्य संगतः सुमहान् जनः । स्रोतःसकृदनागामिफलार्हत्पदमाप्तवान् ॥ क्४०.३७ ॥ तस्मिन् गृहपती ख्यातौ तिष्यपुष्याभिधौ पुरे । शान्त्यै प्रव्रज्य तस्याग्रे परिनिर्वृतिमापतुः ॥ क्४०.३८ ॥ कालेन विहितै स्तूपौ देहान्ते ज्ञातिभिस्तयोः । तन्नामचिह्नावद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्४०.३९ ॥ देव्याश्चन्द्रप्रभायाश्च शओलाख्या सापि भिक्षुणी । क्रमेणान्तःपुरे चक्रे सततं धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.४० ॥ कदाचिदथ भूपालह्क्रीडगारगतां प्रियाम् । तामज्ञासीन्निमित्तज्ञः सप्ताहावधिजीविताम् ॥ क्४०.४१ । ज्ञातसंसारचरितस्ततस्तां वशुधाधिपः । अनुजज्ञे शुभपदं प्रातुं प्रव्रज्यया पुरः ॥ क्४०.४२ ॥ स्वाख्याते धर्मविन्मये भिक्षुक्या नृपतेर्गिरा । देवी प्रव्रजिता देहं दिने तत्याज सप्तमे ॥ क्४०.४३ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु सहसैव सा । प्रयाता देवकन्यात्वं जगाम जिनकाननम् ॥ क्४०.४४ ॥ तत्र पूर्णेन्दुवदना दिव्याभरणभूषिता । दृष्ट्वा शाक्यमुनिं हृष्टा सा पपातास्य पादयोः ॥ क्४०.४५ ॥ प्रकीर्णदिव्यपुष्पायास्तस्याश्चक्रे तथागतः । धर्मोपपादनं येन दृष्टसत्या जगाम सा ॥ क्४०.४६ ॥ सा गत्वा नगरं पत्युर्व्योम्ना मूर्तिरिवैन्दवी । विबोध्य निशि सुप्तस्य चक्रे बोधिप्रकाशनम् ॥ क्४०.४७ ॥ यातायां स्वपदं तस्यां प्रभाते वसुधाधिपः । प्रव्रज्याभिमुखः पुत्रमभिषिच्य शिखण्डिनम् ॥ क्४०.४८ ॥ प्रजात्राणाय निक्षिप्य तं महामात्ययोस्ततः । नृपतेर्बिम्बिसारस्य सुहृदः स ययौ पुरम् ॥ क्४०.४९ ॥ बिम्बिसारस्तमायातं विगतच्छत्रचामरम् । नृपोपचारैः प्रणतः प्रीतिपूतैरपूजयत् ॥ क्४०.५० ॥ विश्रान्तमासनासीनं स तमूचे सविस्मयः । हृष्ठः संदर्शनेनास्य श्रीवियोगेन दुःखितः ॥ क्४०.५१ ॥ राजन्ननन्तसामन्तमौलिविश्रान्तशासनः । पाकशासनतुल्यस्त्वं कथमेवमुपागतः ॥ क्४०.५२ ॥ अभिन्नवक्र्क्रप्रकृतेर्गुप्तमन्त्रस्य धीमतः । परेण राज्यहरणं वीर संभाव्यते न ते ॥ क्४०.५३ ॥ इति पृष्टः स सुहृदा सस्मितस्तमभाषत । राजन् वृद्धिविभूतिर्मे न प्रिया सर्वगामिनी ॥ क्४०.५४ ॥ विषयास्वादवैमुख्याद्वितृष्णेन मया स्वयम् । उत्सृष्टमिव संत्यक्तमैश्वर्यं भोगभाजनम् ॥ क्४०.५५ ॥ त्वया कल्याणमित्रेण सुगतप्रतिमापटः । योऽसौ हिताय प्रहितः सवैराग्यगुरुर्ममः ॥ क्४०.५६ ॥ अधुना त्वत्प्रसादेन गत्वा भगवतोऽन्तिके । इच्छाम्यवाप्तुं प्रव्रज्यामगारादनगारिकः ॥ क्४०.५७ ॥ इति सख्युर्वचः श्रुत्वा तत्तथेति विचिन्त्य च । सादरस्तद्विवेकेन बिम्बिसारस्तमब्रवीत् ॥ क्४०.५८ ॥ धन्यो बहुमतश्चासि सतां त्वं पृथिवीपते । कथं संसारविमुखी जाता ते मतिरीदृशी ॥ क्४०.५९ ॥ संतोषविभवो भोगसुभगः शोभसे परम् । लक्षणं शुद्धसत्त्वानां वैराज्याभरणं मनह् ॥ क्४०.६० ॥ किं साम्राज्यमहौजसा सरजसा दुःसाधनैः साधनैः किं भोगैः क्षणभोजनैः कुलषदैः किं सत्त्वदुःखैः सुखैः । संसारोपरमाय चेतसि सतां जन्मान्तरोपार्जितं वैराग्यं कुरुते पदं यदि महामोहप्ररोहापहम् ॥ क्४०.६१ ॥ येन प्राणमनःप्रिया वसुमती संत्यज्यते लीलया त्रैलोक्याभिमतेऽपि यः स्मरसुखे वैमुख्यदीक्षागुरुः । संमोहव्य्सनातुरं जगदिदं येनानुकम्पास्पदं पुण्यैः कोऽपि स जायते मतिमतां संसारवामः शमह् ॥ क्४०.६२ ॥ इत्युक्त्वा बिम्बिसारस्तं नीत्वा वेणुवनाश्रमम् । सप्रणामं भगवते तद्वृत्तान्तं न्यवेदयत् ॥ क्४०.६३ ॥ उद्रायणोऽपि सुगताकारं सुचिरचिन्तितम् । विलोक्य हर्षादात्मानं कृतकृत्यममन्यत ॥ क्४०.६४ ॥ पर्णामव्यग्रशिरसा संसारच्छेदिनि तनौ । पपात भगवद्दृष्टिस्तस्य प्रव्रज्यया सह ॥ क्४०.६५ ॥ भिक्षुभावमथासाद्य पात्रपाणिः स चीवरी । नगरे पिण्डपातार्थी चकार जनविस्मयम् ॥ क्४०.६६ ॥ प्रजाः शिखण्डी धर्मेण पालयित्वा प्रसन्नधीः । यातः कालेन कालुष्यमधर्माभिरतोऽबह्वत् ॥ क्४०.६७ ॥ कलुषं काञ्चनरुचिव्यक्तविद्युद्विलासिनी । न कस्य कुरुते लक्ष्मीर्मेघमालेव मानसम् ॥ क्४०.६८ ॥ अनायत्तं महामात्यौ हिरुको भिरुकश्च तम् । अधर्मकर्मनिरतं क्रुद्धौ तत्यजतुः प्रभुम् ॥ क्४०.६९ ॥ तत्पदे विहितौ राज्ञा सचिवौ दण्डमुग्दरौ । चित्तानुवृत्तिकुशलौ स्वैरं सक्तं तमूचतुः ॥ क्४०.७० ॥ प्रजारञ्जनसंसक्ता राजदौर्जन्यवादिनः । स्वयशःख्यापनायैव जायन्ते धूर्तमन्त्रिणः ॥ क्४०.७१ ॥ न धर्मं न सुखं नार्थं न कीर्ति न च जीवितम् । गणयन्ति प्रभोरर्थे ते भृत्या भव्यभक्तयः ॥ क्४०.७२ ॥ नाखण्डिता नाक्षयिता नातप्ता नाप्यपीडिताः । कुर्वन्त्यर्थक्रिया राज्ञस्तिलतुल्याः किल प्रजाः ॥ क्४०.७३ ॥ इति ब्रुवाणौ तौ राज्ञा नियुक्तौ राज्यचिन्तने । लोभात्प्रवृत्तौ दुर्नीतौ हन्तुं निःशरणाः प्रजाः ॥ क्४०.७४ ॥ निर्विचारे दुराचारे कुमतौ पृथिवीपतौ । लुप्तसत्ये महामात्ये प्रजानां जीवितं कुतः ॥ क्४०.७५ ॥ उद्रायणोऽथाचिरेण कदाचिद्वणिजंपथि । निजदेशागतं वार्तां पप्रच्छ नृपराष्ट्रयोः ॥ क्४०.७६ ॥ सोऽवदद्देव कुशली सुतस्तव महीपतिः । किं तु सन्मन्त्रिरहितः कुमन्त्रिवशमागतः ॥ क्४०.७७ ॥ तत्र प्रजानां विततोपतापः कोऽपि प्रवृत्तः प्रभुशासनेन । येनाद्य तत्कुत्सितदेशजन्म दिवानिशं शोचति पौरलोकः ॥ क्४०.७८ ॥ यत्र ध्वान्तं सृजति तरणिर्यत्र चन्द्रोऽग्निवर्षी यत्रोदेति प्रकटममृतादुत्कटः कालकूटः । यत्र त्राता हरति नृपतिर्जीववृत्तिं प्रजानां तत्राक्रन्दं प्रसॄतविपुलोपप्लवं कः शृणोति ॥ क्४०.७९ ॥ इत्यासक्तनृपायासखिन्नस्यार्तिमयं वचः । दुःसहं वणिजः श्रुत्वा स तमूचे कृपानिधिः ॥ क्४०.८० ॥ दद्गिरा त्वमितो गत्वा तूर्णमाश्वासय प्रजाः । स्थापयिष्याम्यहं धर्मे स्वयमेत्य शिखण्डिनम् ॥ क्४०.८१ ॥ इत्युक्तस्तेन सानन्दः स्वदेशं शनकैर्वणिक् । गत्वा प्रजानां विदधे स्वैरमाश्वासनं पुरः ॥ क्४०.८२ ॥ प्रवादे प्रसृते तस्मिन्नमात्यौ दण्डमुद्गरौ । अतीतभूपागमनत्रस्तौ भूपतिमूचतुः ॥ क्४०.८३ ॥ सर्वत्र श्रूयते देव प्रवादः साधुनिन्दितः । वृद्धः प्रव्रजितो राजा राज्यार्थी यत्नवानिति ॥ क्४०.८४ ॥ तीव्रव्रतपरिक्लिष्टः संभोगाभिमुखादरः । लज्जां प्रव्रज्यया सार्धं त्यक्त्वा स पुनरेष्यति ॥ क्४०.८५ ॥ राजन्नपक्कवैराग्यास्त्यजन्ति सहसैव यत् । तत्पूर्वाभ्यधिकं तेषां प्रयाति प्रियतां पुनः ॥ क्४०.८६ ॥ लोकस्थितिविरुद्धेषु विषयेषु विशेषतः । स्पृहा संजायते जन्तोरपथ्येष्विव रोगिणः ॥ क्४०.८७ ॥ सुखोत्सेकात्परित्यक्तं प्रहस्तमुपागतम् । प्रायः सर्वं भवत्येव जडस्याम्रमिव प्रियम् ॥ क्४०.८८ ॥ तस्माद्भवन्तमुत्सार्य प्रतापनिधिमासनात् । क्षीणः शशीव स्थविरः स राज्यं भोक्तुमिच्छति ॥ क्४०.८९ ॥ चीवरोद्विग्नगात्रस्य वरवस्त्राभिलाषिणः । जातास्य मुण्डिते मूर्ध्नि रत्नाङ्कमुकुटस्पृहा ॥ क्४०.९० ॥ रत्नहर्म्येषु नवतासंभोगविभवोद्भवम् । त्यक्त्वा विलासमायासं वनवासं सहेत कः ॥ क्४०.९१ ॥ मृदुशयनसुखार्हा ये कथं शेरते ते हरिणखरखुरोद्यत्कत्कण्टकासु स्थलीषु । मधु विधुकरशीतं यैर्निपीतं कथं ते वनजगजमदोष्णं तिक्तमम्भः पिबन्ति ॥ क्४०.९२ ॥ अधुनैव तवासन्नप्रवेशविषमस्थितेः । आद्यंमतं न्यायविदां राजपुत्र निपातनम् ॥ क्४०.९३ ॥ तस्मादनागतो राजा पूर्वं वध्यस्तव प्रभो । दीपं हन्ति पतङ्गो हि न दग्धश्चेत्समापतन् ॥ क्४०.९४ ॥ तयोरिति गिरा क्षिप्रमभूद्भूपतिराकूलः । खलमेघैः कलुषतां नीतं कस्य न मानसम् ॥ क्४०.९५ ॥ स तौ बभाषे साशङ्कः क्रकचक्रूरतां गतः । बाधः साधारणश्चायं युवयोर्मम चाग्रतः ॥ क्४०.९६ ॥ भवद्भ्यामेव विनयोपायविश्रान्तया धिया । विचार्य कार्यतात्पर्यं यद्युक्तं तद्विधीयताम् ॥ क्४०.९७ ॥ इति राज्ञा कृतोत्साहौ तौ विसृज्याशु घातकान् । उद्रायणस्याग्रपथं वधायैव बबन्धतुः ॥ क्४०.९८ ॥ सोऽपिप्रज्ञापरित्राणे नियोक्तुं पुत्रमुद्यतः । भगवन्तं समभ्येत्य व्रजामीति व्यजिज्ञपत् ॥ क्४०.९९ ॥ सर्वज्ञेनाभ्यनुज्ञातः स्वकृतं भुज्यतामिति । कर्मपाशसमाकृष्टः स ययौ रोरुकं पुरम् ॥ क्४०.१०० ॥ तस्माद्व्रजन्तं निर्व्याजमाचारमिव दुर्जनाः । दुष्टामात्यप्रयुक्तास्ते जग्नुर्वर्त्मनि घातकाः ॥ क्४०.१०१ ॥ तस्य चाईवरपात्रादीन् गृहीत्वा निहतस्य ते । व्यदेवयन् कृतं प्रीत्यौ राजाकार्यममात्ययोः ॥ क्४०.१०२ ॥ ततः पापप्रहृष्टाभ्यां नृपस्ताभ्यां प्रदर्शितम् । दृष्ट्वा मुमोह सहसा रक्ताक्तं चीवरं पितुः ॥ क्४०.१०३ ॥ स लब्धसंज्ञः शनकैः शुशोच न तथा गुरुम् । यथा पतितमात्मानं घोरे नरकगह्वरे ॥ क्४०.१०४ ॥ सोऽवदद्वत्स संप्राप्तं फलं खलजनान्मया । ऐश्वर्यमधुलुब्धेन पापपातमपश्यता ॥ क्४०.१०५ ॥ अहो बत निरालम्बे घोरे नरकसंकटे । उन्नतारोहिणां सद्यः पातकं खलसंगतम् ॥ क्४०.१०६ ॥ कृतमेतन्महत्पापं दुष्टामात्यधिया मया । पतितस्य ममेदानीं पावकोऽपि न पावकह् ॥ क्४०.१०७ ॥ तुल्यं पितुश्चार्हतस्य वधे का मम निष्कृतिः । पीतं यत्र मयैकस्मिन् पात्रे सदहनंविषम् ॥ क्४०.१०८ ॥ वृद्धे पितरि निःसङ्के शमं प्रव्रज्ययाश्रिते । स्वचित्त निशितं शस्त्रं लोभाद्व्यापारितं मया ॥ क्४०.१०९ ॥ यत्संचिन्तितमेव कम्पजनकं श्रोतुं नयत्शक्यते दृष्टं यच्च करोति शोककलनां निश्चेतनानामपि । यत्र क्रैर्यमपि प्रयाति मृदुतां तीव्रानुतापाग्निना तत्रापि प्रसरन्ति निर्घृणधियां निस्त्रिंशतीक्ष्णाः क्रियाः ॥ क्४०.११० ॥ इत्युक्त्वा दुःकह्संतप्तः प्रलापमुखराननः । न्यवारयत्तयोः कोपात्प्रवेशं दुष्टमन्त्रिणोः ॥ क्४०.१११ ॥ गुणान्तरं परिज्ञाय भिरुकं हिरुकं च सः । आनिनाय प्रसाद्याशु पुराणौ सचिवौ पितुः ॥ क्४०.११२ ॥ ततश्चिन्ताकृशे राज्ञि शोकात्पाण्डुरतां गते । स्वैरं तज्जननीमेत्य दुष्टामात्याववोचताम् ॥ क्४०.११३ ॥ देवि त्वतनयः श्रीमान् स्वभावसरलाशयः । राज्यरक्षां न जानाति स्वजनोच्छेदकर्कशाम् ॥ क्४०.११४ ॥ पिता प्रव्रजितोऽप्यस्य राज्यं हर्तुमुपागतः । आवाभ्यां प्रशमं नीतस्तत्र का नाम वाच्यता ॥ क्४०.११५ ॥ नीचतन्त्रोपपन्नश्चेत्क्रमोऽयमशुभक्रमः । राज्याभिलाषिणो भिक्षोस्तस्यापि स कथं क्रमः ॥ क्४०.११६ ॥ आवां पितृवधक्रिधाद्वारितौ भूभुजा पदात् । स्वयमद्यापि शोकेन किं मिथ्या परिशुष्यते ॥ क्४०.११७ ॥ सुकृतं कृतमावाभ्यां प्रभोर्दुःखकृशाङ्गता । भवन्ति सर्वभावेषु भृज्या एवापराधिनः ॥ क्४०.११८ ॥ गतं शोचति किं राजा यत्कृतं कृतमेव तत् । उपेक्ष्यते त्वया देवि कस्माच्चिन्ताकृशः सुतः ॥ क्४०.११९ ॥ ताभ्यामित्युदितं श्रुत्वा सा राजजननी शनैः । ऊचे तरलिका नाम तद्वाक्यविहितादरा ॥ क्४०.१२० ॥ आनन्तर्यमिदं कर्म द्वयोर्नरकपातकम् । युष्मन्मतादुपनतं राज्ञः पूर्वकृतेन वा ॥ क्४०.१२१ ॥ अहं तु वारयाम्यस्य शोकं पितृवधोद्भवम् । अर्हद्वधोद्भवं दुःखं भवद्भ्यामपि वार्यताम् ॥ क्४०.१२२ ॥ इति तौ स्वैरमादिश्य सा गत्वा पार्थिवान्तिकम् । तमुवाच शुचाक्रान्तं परिक्षीणमिवोडुपम् ॥ क्४०.१२३ ॥ धर्माधर्ममयं पुत्र राज्यं राज्ञां बहुच्छलम् । पापानां शङ्कया तस्मिन् किं शुचा परिशुष्यसि ॥ क्४०.१२४ ॥ पितुर्वधात्प्रतप्तोऽसि यदि नाम गुरुप्रियः । तत्रोच्यते समुत्सृज्य लज्जां त्वद्दुःखसंकटे ॥ क्४०.१२५ ॥ स्वैरं जातस्त्वमन्येन न स तद्धर्मतः पिता । स्वेच्छाहारसुखाः पुत्र स्त्रियो हि निरपत्र्पाः ॥ क्४०.१२६ ॥ इत्यप्रियमपि श्रुत्वा राजा तद्वचनं रहः । पितृवैशसपापोग्रदुःखसंतापमत्यजत् ॥ क्४०.१२७ ॥ प्रकुर्वन्त्यस्ताद्रेरुदयगिरिणा क्लेशकलनां क्षणात्क्षोणीक्ष्माभृद्विघटनवोनोदं विदधति । सृजन्त्येता वह्निं सपदि सलिलात्तच्च दहनाद् अशाध्यं नारीणां न हि भवति किंचित्र्त्रिभुवने ॥ क्४०.१२८ ॥ अथ सोऽर्हद्वधेनैव शल्यतुल्येन पीडितः । नृपः पप्रच्छ धर्मज्ञान्निष्कृतिं तस्य कर्मणः ॥ क्४०.१२९ ॥ ततस्तौ दुष्टसचिवौ तिष्यपुष्याख्यचैत्ययोः । मार्जारपोतौ धृत्वान्तःसक्तावामिषशिक्षया ॥ क्४०.१३० ॥ निषिद्धावपि धाष्टर्येन प्रविश्य नृपतेः सभाम् । तमूचतुस्तीव्रतापसंतापप्रशमार्थिनम् ॥ क्४०.१३१ ॥ देव मिथ्यैव भवता चित्तमायास्यते भृशम् । सर्वकल्याणा लोकेऽस्मिन्नार्हन्तः सन्ति ते मताः ॥ क्४०.१३२ ॥ यदि सत्यं भवेयुस्ते नभसो राजहंसवत् । ऋद्धिमन्तः कथं तेषामन्येन वधसंभवः ॥ क्४०.१३३ ॥ न सन्ति तस्मादर्हन्तः कुतस्तद्वधपातकम् । सीमाविवादः कस्तत्र्यत्र ग्रामो न विद्यते ॥ क्४०.१३४ ॥ तिष्यपुष्यौ गृहपती यावर्हत्पदमापतुः । मार्जारावन्तरे जातौ तावेवाद्यस्वचैत्ययोः ॥ क्४०.१३५ ॥ प्रकटौ तौ च दृश्येते प्रत्यक्षं कस्य संशयः । प्रत्ययो यदि नास्त्येव स्वयं किं न निरीक्ष्यते ॥ क्४०.१३६ ॥ इत्युक्त्वा भूपतेः कृत्वा खलौ दोलाकुलं मनः । जग्मतुः सहितौ तेन चैत्यसंदर्शनाय तौ ॥ क्४०.१३७ ॥ अपूर्वकौतुकावेशात्तत्र संघटिते जने । विलोकनोद्यते राज्ञो सामात्ये दुष्टमन्त्रिणौ ॥ क्४०.१३८ ॥ आमिषाभ्याससंबद्धतिष्यपुष्याभिधानयोः । धूर्तौ चक्रतुराह्वानं शनैर्बालबिडालयोः ॥ क्४०.१३९ ॥ तौ तिष्यपुष्यावर्हन्तौ मार्जारौ स्थो युवां यदि । प्रदक्षीणं वा क्रियतां तेन सत्येन चैत्ययोः ॥ क्४०.१४० ॥ मांसदानक्षणे ताभ्यामिति वाचमुदीरितौ । तूर्णं निर्गत्य मार्जारौ चक्रतुस्तौ प्रदक्षिणम् ॥ क्४०.१४१ ॥ तद्दृष्ट्वा सहसावाप्तप्रत्यये सानुगे नृपे । याते दुर्जनमायैव जगज्जयमहीं ययौ ॥ क्४०.१४२ ॥ मुष्टौ वायुं दृषदि कमलं चित्रमाकाशदेशे जिह्वाग्रे च प्रचुररचनासृष्टिसंहारलीलाः । किं वा नान्यत्पशुशिशुधियां मोहनायेन्द्रजालं मूर्तं धुर्ताः क्षणपरिचितप्रत्ययं दर्शयन्ति ॥ क्४०.१४३ ॥ निष्प्रत्ययपरो राजा ततः सौगतदर्शने । आर्यकात्यायनस्याग्रे श्रद्धापूजामवारयत् ॥ क्४०.१४४ ॥ राजधान्यां निषिद्धोऽथ बहिरेव ससानुगः । विनेयकृपया तत्र तस्थौ शैला च भिक्षुणी ॥ क्४०.१४५ ॥ ततः कदाचिदायान्तं दृष्ट्वा कात्यायनः पुरः । नृपतिं जनसंपातादवमानभयाद्ययौ ॥ क्४०.१४६ ॥ प्रेषितं पूर्वमन्त्रिभ्यां व्रजन्तमवलोक्य तम् । दुष्टामात्यौ नरपतिं दीर्घवैराववोचताम् ॥ क्४०.१४७ ॥ राजन्नमङ्गलनिधिर्मुण्डोऽयं विशिरः पथि । दृष्टोऽद्य भिक्षुरस्माभिर्न विद्मः किं भविष्यति ॥ क्४०.१४८ ॥ न पश्यामि मुखं राज्ञः पापस्येति भणत्यसौ । तथा हि क्षणमेकान्ते गत्वा दूरमितः स्थितः ॥ क्४०.१४९ ॥ श्रुत्वैतद्दुर्जनामर्षादुवाचानुचरान्नृपः । एष दूरस्थितः पांशुमुष्टिभिः पूर्यतामिति ॥ क्४०.१५० ॥ पूर्यमाणः स तैः पांशुमुष्टिभिर्दुष्टचेटकैः । दिव्यां कुटीं प्रवेशेन परिहाराय निर्ममे ॥ क्४०.१५१ ॥ अमर्षकोपिताः सर्पाः व्याघ्रा वा पीतलोहिताः । शान्तेरायान्ति मृदुतां नतु भूपतिचेटकाः ॥ क्४०.१५२ ॥ ततः प्रयाते नृपतौ पांशुराशिशतावृतम् । दुःखादूचतुरभ्येत्य हिरुको भिरुकश्च तम् ॥ क्४०.१५३ ॥ आर्य कृच्छ्रमवाप्तोऽसि राज्ञा क्रूरेण दुष्कृतैः । लोचनानि धिगस्माकं यैरिदं दृश्यते पुरेः ॥ क्४०.१५४ ॥ मोहान्धः पातकश्वभ्रे दुर्जनैः पातितो नृपः । कर्मणो वयमप्यस्य दर्शनात्पापभागिनः ॥ क्४०.१५५ ॥ भूरियं भूरिपापार्ता त्याज्या प्राज्यमतेस्तव । दुःसहः खलसंवासः त्यागः कस्य न संमतः ॥ क्४०.१५६ ॥ प्रयाति न शमः शमं क्षयमुपैति नैव क्षमा भवन्ति न च बुद्धयः परुषरोषदोषस्पृशः । वसन्ति न विमानना मनसि शल्यतुल्याः सतां न दुष्टजनवर्जनादपरमास्ति लोके सुखम् ॥ क्४०.१५७ ॥ ऐश्वर्यं गुणिनामधोनिपतनायासप्रयासप्रदं गाम्भीर्यं तिमिराकारं प्रविशतां प्राणापहं प्राणिनाम् । नष्टा सापि निकृष्ट्दुष्ट्कुटिलव्यालैरुपादेयता कूपस्येव खलस्य नास्ति तदहो दोषालियुक्तं यतः ॥ क्४०.१५८ ॥ तयोरिति वचः श्रुत्वा महाकात्यायनोऽवदत् । न निकारेऽपि मे कोपः कर्मणो गतिरीदृशी ॥ क्४०.१५९ ॥ एतावदेव मे दुःखं यन्मूढस्य महीपतेः । खलसंगमदोषेण भयं महदुपस्थितम् ॥ क्४०.१६० ॥ प्रथमे हि महावायुः पुरेअस्य निपतिष्यति । द्वितीये पुष्पवृष्टिश्च वस्त्रवृष्टिस्ततः परे ॥ क्४०.१६१ ॥ रूप्यवृष्टिश्चतुर्थे च हेमवृष्टिश्च पञ्चमे । रत्नवृष्टिस्ततः षष्ठे पांशुवृष्टिश्च सप्तमे ॥ क्४०.१६२ ॥ तया सबन्धुराष्ट्रोऽसय्न भविष्यति भूपतिः । तस्माद्भवद्भ्यां गन्तव्यं रत्नान्यादाय भूयसे ॥ क्४०.१६३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा विनिश्चित्य तथेति तौ । हिरुकः श्यामकं पुत्रं तस्योपस्थापकं व्यधात् ॥ क्४०.१६४ ॥ भिरुकश्च सुतां श्यामावतीमादाय पाणिना । अभ्येत्य भिक्षुकीं शैलां प्रणयादिदमब्रवीत् ॥ क्४०.१६५ ॥ आर्ये भवत्या मे कन्या घोषिलस्य गृहप्रभोः । गृहे समर्पणीयेयमासन्नप्रतिपन्नया ॥ क्४०.१६६ ॥ एवमुक्त्वार्पयित्वा तावमात्यौ जग्मतुर्गृहम् । शैलापि कन्यामादाय प्रययौ घोषिलालयम् ॥ क्४०.१६७ ॥ ततः क्रमेण तदभूद्यथोक्तं भिक्षुणा पुरे । ज्ञानदीपवती प्रज्ञा यथातत्त्वं हि पश्यति ॥ क्४०.१६८ ॥ षष्ठेऽह्नि रत्नवर्षेऽथ पतिते रत्नपूरिताम् । ययतुर्नावमादाय तावमात्यावलक्षितौ ॥ क्४०.१६९ ॥ तौ दक्षिणां दिशं गत्वा चक्रतुर्नगरद्वयम् । हिरुको हिरुकाख्यानं भिरुकाख्यं तथापरः ॥ क्४०.१७० ॥ परेऽह्नि पांशुवर्षेणमहता पतता नृपः । सबन्धुराष्ट्रः प्रलय्ं प्रययौ नरकातिथिः ॥ क्४०.१७१ ॥ सदण्डिमुद्गरे राज्ञि याते किल्बिषशेषताम् । तं मन्त्रिपुत्रमादाय व्योम्ना कात्यायनो ययौ ॥ क्४०.१७२ ॥ तमेवानुगता प्रीत्या नभसा पुरदेवता । तदाज्ञया खवचनीकर्वटे विदधे स्थितिम् ॥ क्४०.१७३ ॥ भिक्षुपुण्यानुभावेन भाग्यैर्मन्त्रिसुतस्य च । अधिष्ठानेन देव्याश्च श्रीमत्तदबह्वत्पुरम् ॥ क्४०.१७४ ॥ तत्राथ देवता चक्रे चैत्यं कात्यायनस्य सा । सुरवत्यां यदद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्४०.१७५ ॥ मन्त्रिसूनुमथादाय लग्नं चीवरकर्णिके । लम्बनं स ययौ व्योम्ना देशं कात्यायनः परम् ॥ क्४०.१७६ ॥ लम्बते लम्बते कोऽयमित्युक्ते विस्मयाज्जनैः । बभूवुस्ते जनास्तत्र लम्बका इति विश्रुताः ॥ क्४०.१७७ ॥ अत्रान्तरे दिवं याते तत्रापुत्रे महीपतौ । स कृतः श्यामको राजा लक्षणज्ञिस्तदाज्ञया ॥ क्४०.१७८ ॥ गत्वा भोक्कानकं नाम दिशा कात्यायनस्ततः । जनन्यास्तत्र संशुद्धां विदस्धे धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.१७९ ॥ सा दृष्टसत्या पुत्रस्य यष्टीमादाय सादरम् । वन्द्यमाद्यपि महती यष्टिचैत्यमकारयत् ॥ क्४०.१८० ॥ श्रावस्तीमथ सोत्कण्ठः प्राप्य कात्यायनः शनैः । जिनं विलोक्य सानन्दश्चक्रे तत्पादवन्दनम् ॥ क्४०.१८१ ॥ उद्रायणसुतकथां तत्र तेन निवेदिताम् । आकर्ण्य भिक्षुभिः पृष्टः सर्वज्ञस्तानभाषत ॥ क्४०.१८२ ॥ लुब्धकह्कालपाशाख्यः कर्वटोपान्तकानने । सकूटां मृगबन्धाय निदधे वागुरां पुरः ॥ क्४०.१८३ ॥ यन्त्रं पाशावृतं दत्वा याते तस्मिन् यदृश्छया । प्रत्येकबुद्धस्तं देशं प्राप्य विश्रान्तिमाप्तवान् ॥ क्४०.१८४ ॥ तस्य पुण्यानुभावेन बन्धं न विविशुर्मृगाः । न हि शुद्धात्मनामग्रे प्राप्नोत्यकुशलं जनह् ॥ क्४०.१८५ ॥ लुब्धकोऽपि ततोऽभ्येत्य पाशानालोक्य निर्मृगान् । प्रत्येकबुद्धं क्रोधान्धो विषदिग्धेषुणावधीट् ॥ क्४०.१८६ ॥ तस्य सायकविद्धस्य ज्वलज्ज्वलनतेज्सः । प्रभावमद्भुतं दृष्ट्वा पादयोर्निपपात सः ॥ क्४०.१८७ ॥ अकार्यकरणोद्वेगसंतापादथ लुब्धकः । निनिन्द शोचन्नात्मानं संत्यज्य शरवागुराः ॥ क्४०.१८८ ॥ परिनिर्वाणमाप्तस्य तस्यास्थीनि निधाय सः । छत्रध्वजादिसंभारैः स्तूपं चक्रे सदार्चितम् ॥ क्४०.१८९ ॥ लुब्धकस्तेन पुण्येन बभूवोद्रायणो नृपः । वधात्प्रत्येकबुद्धस्य बहुशो वधमाप्तवान् ॥ क्४०.१९० ॥ नन्दनाम्नो गृहपतेर्मदलेखाभिधा सुता । बभूव धनधन्यादिस्फूतिः कर्वटवासिनः ॥ क्४०.१९१ ॥ सा कदाचिन्मदोत्सिक्ताः गृहमार्जनरेणुभिः । प्रत्येकबुद्धमायान्तं पथि मोहादवाकिरत् ॥ क्४०.१९२ ॥ तस्मिन्नेव दिने तस्याश्चिरचिन्ताभिरर्थितः । वरः स्तनभरार्ताया वरणार्थी समाययौ ॥ क्४०.१९३ ॥ मूध्नि प्रत्येकबुद्धस्य पांशुमुष्टिउनिपातनात् । प्रत्यासन्नविवाहाहमिति भ्रातरमाह सा ॥ क्४०.१९४ ॥ ततस्तस्याह्प्रवादेन चिक्षिपुर्वरणाप्तये । मूर्ध्नि प्रत्येकबुद्धस्य रजांसि प्रौढकन्यकाः ॥ क्४०.१९५ ॥ गुणाकारप्रवृत्तेन प्रययेन विमोहिताः । निर्विचार्य प्रवर्तन्ते विरुद्धेष्वपि वस्तुषु ॥ क्४०.१९६ ॥ प्रवृत्तपातकाचारे तस्मिन् बुद्धबुधाभिधौ । निवारणं गृहपती कर्मणस्तस्य चक्रतुः ॥ क्४०.१९७ ॥ सैव कन्या नरपतिः शिखण्डी पापभागभूत् । प्रवादकर्ता तद्भ्राता भिक्षुः कत्यायनोऽप्ययम् ॥ क्४०.१९८ ॥ जातौ गृहपती रूढदुष्टाचारनिवारणात् । पुरिपतापान्निर्मुक्तौ हिरुको भिरुकश्च तौ ॥ क्४०.१९९ ॥ इति भगवतः श्रुत्वा वाक्यं विचार्य च भिक्षवः फलपरिणतिं ज्ञात्वा चित्रां शुभाशुभकर्मणाम् । खलजनवचस्तुल्यं शत्रुं विचारसमं गुरुं सुकृतसदृशं बन्धुं लोके न किंचन मेनिरे ॥ क्४०.२०० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामुद्रायणावदानं चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४१. कपिलावदानम् । यद्भूपालविशालदानबिभवप्रोद्भूतपुण्याधिकं दानस्यातिकृशस्य सत्फलभरमप्नोत्यलं दुर्गतः । शुद्धस्यैव विवृद्धधर्मधवलश्रद्धासमृध्यान्वितं निःसंसारविजृम्भितं तदुचितं चित्तस्य वित्तस्य च ॥ क्४१.१ ॥ जिने जेतवनारामविहारिणि महाधनह् । धीराभिधानः श्रावस्त्यामभूद्गृहपतिः पुराः ॥ क्४१.२ ॥ तस्य पण्डितनामभूत्पुत्रः सुकृतपण्डितः । अखण्डितयशःपुण्यदानालंकारमण्डितः ॥ क्४१.३ ॥ स बाल एव भिक्षूणां राजार्हैर्वस्त्रभोजनैः । शारिपुत्रप्रधानानां चकारातिथिसत्क्रियाम् ॥ क्४१.४ ॥ ततः कदाचिदक्षीणादुर्भिक्षक्षयिते जने । याच्ययाचकतुल्यत्वे पिण्डिच्छेदोऽथिनामभूत् ॥ क्४१.५ ॥ भिक्षूणां संकटे तस्मिन् काले परमदारुणे । पण्डितः सुगताहूतः प्रतस्थे जेतकाननम् ॥ क्४१.६ ॥ तं व्रजन्तं तुरङ्गेण काञ्चनादामशोभिनम् । ऊचुर्विटाः समभ्येत्य गुणोत्साहासहिष्णवः ॥ क्४१.७ ॥ अर्थिसार्थार्थनाकल्पवृक्षस्त्वं दिक्षु विश्रुतः । शतानि पञ्च संप्राप्तास्त्वामुद्दिश्याशया वयम् ॥ क्४१.८ ॥ अलंकारांशुकयुगं प्रत्येकं नः समीहितम् । अधुनैवाविलम्बेन दीयतां यदि शक्यते ॥ क्४१.९ ॥ इत्युक्तस्तैः सदाचारः सोऽवतीर्य तुरङ्गमात् । साधु पूजां विधायैषां धीमान् क्षणमचिन्तयत् ॥ क्४१.१० ॥ भगवन्तमदृष्ट्वैव गच्छामि स्वगृहं यदि । आसन्नामृतपानस्य तं विघ्नं कथमुतशे ॥ क्४१.११ ॥ अदत्वा प्रियमर्थिभ्यो व्रजामि यदि निस्त्रपह् । कथं करोमि दानस्य तां स्वयं व्रतखण्डनाम् ॥ क्४१.१२ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य भित्त्वा भूमिं समुद्गतः । नागराजः स्वयं शेषः प्रादादर्थिसमीहितम् ॥ क्४१.१३ ॥ दत्तानि नागराजेन वस्त्राण्याभरणानि च । स तेभ्यः प्रतिपाद्याशु ययौ निःशल्यतामिव ॥ क्४१.१४ ॥ तेऽपि दृष्ट्वा तदाश्चर्यं पुण्यां सुगतभावनाम् । सर्वार्थसंपत्सिद्धीनां जननीमेव मेनिरे ॥ क्४१.१५ ॥ जातचित्तप्रसादास्ते तेनैव सहितास्ततः । भगवन्तं ययुर्द्रष्टुं विनष्टद्वेषकल्मषाः ॥ क्४१.१६ ॥ भगवन्तमथालोक्य कुमारः प्रणताननः । तत्पादपद्मरजसा धन्यश्चक्रे ललाटिकाम् ॥ क्४१.१७ ॥ हारं पुनश्चरणयोः शास्तुः शशिकरोज्ज्वलम् । विन्यस्य प्रणतानग्रे स तानस्मै न्यवेदयत् ॥ क्४१.१८ ॥ धर्मदेशनया तेषां भगवान् ज्ञानवज्रभृत् । भित्त्वा सत्कायदृष्ट्यद्रिं स्रोतःप्राप्तिफलं व्यधात् ॥ क्४१.१९ ॥ दृष्टसत्येषु यातेषु ततस्तेषु प्रणम्य तम् । कुमारंपण्डितं प्रीत्या भगवान् स्वयमभ्यधात् ॥ क्४१.२० ॥ वत्स पुण्यैरवाप्तोऽसि पर्याप्तिं सुकृतश्रियाम् । दुर्भिक्षेस्वपि भिक्षूणां कुरु भोज्याधिवासनाम् ॥ क्४१.२१ ॥ परिग्रहो मे भिक्षूणां शतान्यर्हत्रयोदश । अन्ये चान्विष्य कृच्छ्रार्ताः संविभज्यास्त्वया पुरे ॥ क्४१.२२ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः पण्डितः प्रमदाकुलः । भक्त्या संघस्य विदधे यावज्जीवं निमन्त्रणम् ॥ क्४१.२३ ॥ ततः स्वगृहमभ्येत्य राजार्हैभिक्षुसंमतैः । संबुद्धप्रमुखं संघं सदा भोज्यैरपूजयत् ॥ क्४१.२४ ॥ दरिद्रानदरिद्रांश्च याच्यानपि च याचकान् । अनुकम्प्यान् स विदधे दानेनान्यानुकम्पिनह् ॥ क्४१.२५ ॥ शेषान् कृपणसंघातान् सोऽन्विष्य करुणाम्बुधिः । रत्नराशिं ददौ तेभ्यो दौर्गत्यतिमिरापहम् ॥ क्४१.२६ ॥ स रत्ननिकरस्तेषां जगामाङ्गारराशिताम् । नृणां भाग्यानि रत्नानि मणयः प्रस्थजातयः ॥ क्४१.२७ ॥ ते तमूचुः समभ्येत्य स्वप्नदृष्टधना इव । रत्ननाम्ना त्वयास्माकं स दत्तोऽङ्गारसंचयः ॥ क्४१.२८ ॥ धनलाभेन महता सद्यः प्राप्तोन्नतिर्जनह् । तत्संक्षयात्क्षणेनैव परिभ्रष्टो न जीवति ॥ क्४१.२९ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा पण्डितः करुणानिधिः । तानूचे पुण्यदीनानां रत्नान्यायान्त्यरत्नताम् ॥ क्४१.३० ॥ युष्माभिर्न कृतः पूर्वं मोहात्सुकृतसंचयः । तेनायं रत्नराशिर्वः प्रयातोऽङ्गारसारताम् ॥ क्४१.३१ ॥ रत्नानि यत्ननिहितान्यपि यान्ति दूरं पुण्यक्षयादुपनयन्ति च भाग्ययोगात् । वित्तार्जनं पतितशोकनिमित्तमेव वित्तं हि चित्तमुचितं सुकृतप्रवृत्तम् ॥ क्४१.३२ ॥ तस्माद्भवद्भिर्भोज्याय भिक्षुसंघोऽधिवास्यताम् । भोगसंभारसंपत्तिमहं संपादयामि वः ॥ क्४१.३३ ॥ इत्युक्तास्तेन तद्दत्तवित्तभोजनसंपदा । ते बुद्धप्रमुखं संघं दिनमेकमपूजयन् ॥ क्४१.३४ ॥ संघं यथावदभ्यर्च्य प्रणीधानमकारि तैः । माकदाचन दारिद्य्रं स्यादस्माकमिति क्षणम् ॥ क्४१.३५ ॥ ततस्ते पण्डितगिरा गत्वा ददॄशुरग्रतः । तमेवाङ्गारनिकरं प्रयातं रत्नराशिताम् ॥ क्४१.३६ ॥ भवने पण्डितस्याथ कुमारस्य प्रभवतः । विवृतानां निधानानां निर्विघ्नं शतमुद्ययौ ॥ क्४१.३७ ॥ स प्रसेनजिते राज्ञे धर्मज्ञः स्थितिरक्षणात् । ददौ निधानषड्भागं स चास्याङ्गारतामगात् ॥ क्४१.३८ ॥ कुमारस्यैव सुकृतैर्भोग्योऽयं निधिसंचयः । इत्यन्तरीक्षाद्वचनं ततः शुश्राव भूपतिः ॥ क्४१.३९ ॥ कुमारस्यैव वचसा तान्निधीन्निर्धितां पुनः । प्राप्तां विलोक्य साश्चर्यः प्रहिणोत्तद्गृहं नृपः ॥ क्४१.४० ॥ ततस्तदखिलं वित्तं वितीर्य विपुलाशयः । कुमारः संपदां चक्रे स्थितिं दुर्गतवेश्मसु ॥ क्४१.४१ ॥ अथ निःसारसंसारविचारविरतस्पृहः । अनित्यतां स संचिन्त्यः दीरः पितरब्रवीत् ॥ क्४१.४२ ॥ अनुजानीहि मां तावत्गन्तुं तात पतोवनम् । इमा जन्मशतोच्छिष्टाः क्लिष्टा मम विभूतयः ॥ क्४१.४३ ॥ त्रैलोक्यसंपत्संप्राप्तिर्यस्मिन् व्रजति भोग्यताम् । तदिदं सर्वभूतानामायुर्भाजनमल्पकम् ॥ क्४१.४४ ॥ शीते यस्य करोमि संततमृदुस्पर्शांशुकौर्गूहनं संतापे रचयामि यस्य शिशिरश्रीखण्डचर्चार्चनम् । यस्यार्थे विषशस्त्रवह्निभुजगव्रातात्परं मे भयं प्राप्तः सोऽप्यमपायतः परिहृतेऽप्यायाति कायः क्षयम् ॥ क्४१.४५ ॥ भोगाद्विरक्तः प्रव्रज्यामादाय दयितां वने । विहरामि हरन् चिन्तां चिन्तातप्तस्य चेतसः ॥ क्४१.४६ ॥ इत्युक्त्वा स परित्यज्य विषयस्नेहबन्धनम् । कृताभ्युओपगमः पित्रा शारिपुत्राशमं ययौ ॥ क्४१.४७ ॥ तत्र प्रव्रजितस्तेन पात्रपाणिः सचीवरः । तस्यैवानुचरो भूत्वा विचचार यतव्fअतः ॥ क्४१.४८ ॥ स दृष्ट्वा कर्षकैर्धारां क्षेत्रात्क्षेत्रप्रवर्तिताम् । निर्दिष्टेन पथा यान्तीं विस्मयादित्यचिन्तयत् ॥ क्४१.४९ ॥ अहो विहितमार्गेण गच्छतामप्यचेतसाम् । जलानां कर्मसंसिद्धर्दृश्यते नतु देहिनाम् ॥ क्४१.५० ॥ संचिन्त्येति व्रजन्नग्रे दृष्ट्वा यष्टीकृतं शरम् । प्रतप्तमिषुकारेण प्रदध्यौ धीमतां वरः ॥ क्४१.५१ ॥ तापात्प्रगुणतामेते यान्ति निश्चेतनाः शराः । न तु संसारसंतप्ता अपि वक्राः शरीरिणः ॥ क्४१.५२ ॥ इति ध्यायन् विलोक्याग्रे तक्ष्णा शकटचक्रताम् । नीतानि दृढरूपाणि पुनश्चिन्तां समाययौ ॥ क्४१.५३ ॥ अहो नु घटनायोगाद्यान्ति कर्मण्यतां क्षणात् । निश्चेतनानिदारूणि न चित्तानि शरीरिणाम् ॥ क्४१.५४ ॥ इत्चंचिन्त्य संयातः सुधर्मनियमादरः । वत्सलं पितरं पुत्र इवाचार्यमुवाच सः ॥ क्४१.५५ ॥ आर्य एव प्रयात्वद्य पिण्डपाताय मत्कृते । अहं तु भवतादिष्टं चिन्तयामि निजव्रतम् ॥ क्४१.५६ ॥ इत्युपाध्यायमभ्यर्थ्य भक्तकृत्याय पण्डितः । तस्मिन् याते तदादिष्टं विहारागारमाविशत् ॥ क्४१.५७ ॥ तत्र यष्टीकृततनुः कृत्वा प्रतिमुखीं स्मृतिम् । स प्रदध्यौ निजं धर्मं बद्धपर्यङ्कनिश्चलः ॥ क्४१.५८ ॥ तस्मिन् समाधिसंनद्धे वसुधा सधराधरा । विचचालाखिलाम्भोधिजललोलदुकूलिनी ॥ क्४१.५९ ॥ शक्रस्तं ध्याननिरतं ज्ञात्वा निर्विघ्नसिद्धये । दिदेश दिक्षु रक्षायै दिक्पालान् सेन्दुभास्करान् ॥ क्४१.६० ॥ भगवानथ सर्वज्ञस्तस्य सिद्धिमुपस्थिताम् । पाकात्कुशलमूलानां ज्ञात्वा क्षणमचिन्तयत् ॥ क्४१.६१ ॥ आसन्नार्हत्पदस्यास्य शारिपुत्रः समेत्य चेत् । द्वारमुद्धाटयेन्मध्ये विघ्न एष न संशयः ॥ क्४१.६२ ॥ तस्मादागच्छतस्तस्य गत्वा स्वयमहं पुरः । करोमि कालहाराय नानाप्रश्नाश्रयाः कथाः ॥ क्४१.६३ ॥ इति संचिन्त्य भगवान् स्वयं तद्दिशमागतः । भिक्षोरागच्छतस्यस्य व्ज्लम्बं कथयाकरोत् ॥ क्४१.६४ ॥ सुरप्रभावान्निःशब्दे नभोगतविहंगमे । लोके निर्वातदीपस्य तुल्यतां प्राप पण्डितः ॥ क्४१.६५ ॥ स्रोतः प्राप्तिफलादूर्ध्वं सकृदागाम्यवाप्य सः । अनागामिफलं प्राप्य ततोऽर्हत्फलमाप्तवान् ॥ क्४१.६६ ॥ ततः कथान्ते सुगते प्रयाते निजमाश्रमम् । शारिपुत्रः प्रविश्यर्कमिव शिष्यं व्यलोकयत् ॥ क्४१.६७ ॥ तं दृष्ट्वा सहसोत्तीर्णं विशीर्णभवबन्धनम् । सिद्धिं युगशतप्राप्यां तस्य तां प्रशशंस सः ॥ क्४१.६८ ॥ तां तस्यार्हत्पदप्राप्तिं श्रुत्वा जगति विश्रुताम् । भिक्षुभिर्भगवाण्पृष्टस्तत्कथामब्रवीज्जिनह् ॥ क्४१.६९ ॥ भगवान् काश्यपः पूर्वं वाराणस्यां तथागतः । सह भिक्षूसहस्राणां विंशत्या पुरवासिभिः ॥ क्४१.७० ॥ श्रद्धाप्रणीतैः शुचिभिः सर्वभोग्यैर्मनोनुगैः । उवास पूजितह्कंचित्कालं सत्त्वहितोद्यतः ॥ क्४१.७१ ॥ भिक्षुपूजापरे तत्र वर्तमाने गृहे गृहे । अचिन्त्ययद्विनिःश्वस्य दुर्गतो नाम दुर्गतः ॥ क्४१.७२ ॥ धिङ्मामतीव दारिद्य्रात्नीचं निष्कुशलक्रियम् । नैकोऽपि मन्दभाग्येन येन भिक्षुर्निमन्त्रितः ॥ क्४१.७३ ॥ त्याज्या जनस्य सकलव्यवहारबाह्याः वाक्यप्रमाणपदसंधिषु नैव योग्याः । नष्टक्रिया विगतकारकतर्कहीनाः शब्दा इवार्थरहिताः पुरुषा भवन्ति ॥ क्४१.७४ ॥ इति चिन्तानलाक्रान्तं निन्दितं धनहीनतः । तं समाहूय कोऽप्येत्य सुकृतप्रेरकोऽभ्यधात् ॥ क्४१.७५ ॥ क्षीणार्थेनापि भवता जन्मान्तरशुभाप्तये । यथाकथंचिदेकोऽपि भिक्षुः किं न निमन्त्रितः ॥ क्४१.७६ ॥ इत्युक्तस्तेन संसक्तशल्यः पुनरिवाहतः । भिओक्षुभोजनवैकल्यात्स भृधं व्यथितोऽभवत् ॥ क्४१.७७ ॥ कथंचित्क्ष्ःुत्परिक्षामः स गत्वा श्रेष्ठिमन्दिरम् । यत्नेन प्राप मूल्यांशं दारुपाटनकर्मणा ॥ क्४१.७८ ॥ कृत्वा तत्रैव तद्भार्या शुद्धतण्डुलखण्डनम् । तदंशभृतिमूल्याप्तं भक्त्या भर्त्रे न्यवेदयत् ॥ क्४१.७९ ॥ समुद्यतस्य तस्याथ भिक्षुभोजनसिद्धये । शुद्धये शुद्धसत्त्वस्य शक्रोऽभूदनुसाधकह् ॥ क्४१.८० ॥ दिव्यवर्णरसामोदे भोज्ये शक्रेण साधिते । प्रीत्या प्रच्छन्नरूपेण भिक्षुं लेखे न दुर्गतः ॥ क्४१.८१ ॥ विभूतिमोहितैर्गूढैः पूर्वं पुरनिवासिभिः । संघे निमन्त्रिते दुःखात्दुर्गतो मर्तुमुद्ययौ ॥ क्४१.८२ ॥ कृपया तस्य भगवान् स्वयमभ्येत्य काश्यपः । शुद्धिसिद्धिं परिज्ञाय चक्रे भोज्यप्रतिग्रहम् ॥ क्४१.८३ ॥ अहोऽहं भवतो भोज्यं प्रयच्छामीति भूभुजा । प्रयत्नात्प्रार्तितोऽप्यर्थं नैवामन्यत दुर्गतः ॥ क्४१.८४ ॥ गुणद्रविणसंपूर्णः स्यां दरिद्रप्रसादनः । भगवन्तमथाभ्यर्च्य प्रणीधानं चकार सः ॥ क्४१.८५ ॥ स्वाश्रमं काश्यपे याते सुरेन्द्रे च दिवं गते । दुर्गतस्य गृहं सर्वं दिव्यरत्नैपूरयत् ॥ क्४१.८६ ॥ विश्वकर्मा ततस्तस्य विदधे शक्रशासनात् । भवनं रुचिरोद्यानं रत्नस्तम्भविभूषितम् ॥ क्४१.८७ ॥ संप्राप्तविमलैश्वर्यः सहितं सर्वभिक्षुभिः । सप्ताहं विभवैर्भोगैः स काश्यपमपूजयत् ॥ क्४१.८८ ॥ क्षुत्क्षामाङ्गनमर्थिभिः परिहृतद्वारं रुदद्दारकं गेहं निश्चलकज्जलान्यपि स्थलीकोणस्वनन्मक्षिकम् (?) । चुल्लीसुप्तबिडालबालमपरं यस्याभवद्रौरवं श्रीस्तस्यैव नृपस्पृहास्पदतयाश्चर्यं न कस्य स्वयम् ॥ क्४१.८९ ॥ तेन दानप्रभावेण सुधाशुद्धेन दुर्गतः । जन्मान्तरे पण्डिततामवाप्यार्हत्त्वमागतः ॥ क्४१.९० ॥ इति पण्डितपूर्वजन्मवृत्तं कथितं सर्वविदा गुणादरेण । अवधार्य विशुद्धदानपुण्यं कुशलार्हं प्रशशंस भिक्षुसंघः ॥ क्४१.९१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कपिलावदानं नामैकचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४२. कनकवर्णावदानम् । सत्त्वेन सूर्यरुचयस्तमसि स्फुरन्ति धर्मेण रत्ननिचया नभसः तपन्ति । धैर्येण सर्वविपदः प्रशमं व्रजन्ति दानेन भोगसुभगाः ककुभो भवन्ति ॥ क्४२.१ ॥ भगवान् सुगतः पूर्वं श्रावस्त्यां जेतकानने । कुशलानां प्रपान्नानां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्४२.२ ॥ पूर्वकल्पान्तरजने वत्सराष्टायुतायुषि । श्रीमान् कनकवर्णाख्यो बभूव पृथिवीपतिः ॥ क्४२.३ ॥ कनकाख्या पुरी तस्य शक्रस्येवामरावती । सर्वलोकेश्वरस्यापि वसतिर्वल्लभाभवत् ॥ क्४२.४ ॥ नायकार्हं यशःशुभ्रं चारुवृत्तगुणोचितम् । हॄदये यः प्रजाकार्यं मुक्ताहारमिवावहत् ॥ क्४२.५ ॥ प्रजाकर्मविपाकेन पुरे परमदारुणा । अवृष्टिरभवत्तत्र सर्वभूतभयप्रदा ॥ क्४२.६ ॥ सा धैर्यहारिणी सर्वलोकसंतापकारिणी । अवृष्टिः प्रययौ भूभृन्मानसायासहेतुताम् ॥ क्४२.७ ॥ कुण्ठसर्वप्रतीकारः स चिन्तास्तिमितं पुरः । उवाच सुचिरं ध्यात्वा प्रधानामात्यमण्डलम् ॥ क्४२.८ ॥ अवर्षोपनिपातोऽयं प्रजानां निष्प्रतिक्रियः । करोति मे यत्नकृतं निष्फलं परिपालनम् ॥ क्४२.९ ॥ निवृत्तवर्षाः ककुभो भवन्त्यभ्राश्च स्वच्छकाः । प्रवृत्तबाष्पवर्षाश्च प्रजाः पापेन भूभुजाम् ॥ क्४२.१० ॥ त्राणं महाभयाद्राजा प्रजानां न करोति यः । तस्य स्पष्टं नटस्येव किरीटमुकुटग्रहः ॥ क्४२.११ ॥ तदा कॄतयुगं लोके यदा राजा प्रजाहितः ॥ क्४२.१२ ॥ दुर्भिक्षक्षयिताः पृथुतरक्लेशावलीविह्वलाः । हाहाकारविशृङ्खलाः खलतरैरत्यर्दिता वल्लभैः शोचन्त्यः प्रलयं प्रयान्तशरणाः पापैर्नृपाणां प्रजाः ॥ क्४२.१३ ॥ तस्मात्समस्तकोषेण रक्षणीया मया प्रजाः । राज्ञां प्रजापरित्राणपुण्यं रत्नमयो निधिः ॥ क्४२.१४ ॥ इत्युक्त्वा सर्वलोकस्य संचिन्त्य कोष्ठकोषयोः । स निनाय निजं सर्वं सदा भोग्योपभोग्यताम् ॥ क्४२.१५ ॥ ततः कालेन तस्योग्रदुर्भिक्षेणान्नसंचयः । ययौ महाव्ययादेकपुरुषाशनशेषताम् ॥ क्४२.१६ ॥ तस्मिन्नवसरे व्योम्ना समभ्येत्य रविप्रभः । प्रत्येकबुद्धस्तस्याथ विदधे भोजनार्थनाम् ॥ क्४२.१७ ॥ नियमे संशये तस्मिन्नात्मनः प्राणधारणे । निर्विकल्प्य स ततस्र्वं ददौ तस्मै प्रसन्नधीः ॥ क्४२.१८ ॥ स्वप्राणवृत्तिं तेनासौ कृत्वातिथ्यप्रसादिना । प्रययौ नबह्सा तस्य प्रसंशन् सत्त्वशीअल्ताम् ॥ क्४२.१९ ॥ अथोद्ययौ व्यओममहाद्विपस्य नीलालिमालेव सदम्बुलेखा । मेघावली पश्चिमदिक्प्रलम्बा कपोलकालागुरुमञ्जरीव ॥ क्४२.२० ॥ ततः समस्तं गगनान्तरालमुत्फुल्लनीलोत्पलकाननाभम् । आच्छाद्यमानं सरसैर्बभासे भृङ्गप्रवन्धौरिव मेघसंघैः ॥ क्४२.२१ ॥ ततः पपाताखिलभोज्यवृष्टिरिष्टा प्रजानां भुवि सप्त रात्रीः । धान्यादिवृष्टिस्तदनन्तरं च रत्नदिवृष्टिश्च ततः क्रमेण ॥ क्४२.२२ ॥ इति स कनकवर्णः क्ष्मापतिर्भूपतीनां मुकुटमणिरिवोच्चैर्भ्राजमानः प्रजानाम् । अकृत सुकृतसंपत्प्रीणितह्प्राणरक्षां प्रभवति हि परार्थे सज्जनानां प्रभावः ॥ क्४२.२३ ॥ भूपतिः कनकवर्ण एष यः सोऽहमेव वपुषात्मनाधुना । इत्युदीर्य भगवान् जिनः सतां धीमतां व्यधित धर्मदेशनाम् ॥ क्४२.२४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कनकवर्णावदानं नाम द्विचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४३. हिरण्यपाण्यवदानम् । सर्वोपकारप्रणयी प्रभावः सर्वोपजीव्या महती विभूतिः । पुण्याङ्कुरार्हस्य फलं विशालपलार्हमेतत्प्रथमं हि पुष्पम् ॥ क्४३.१ ॥ जिने जेतवनारामविहाराभिगते पुरा । श्रावस्त्यां देवसेनाख्यः श्रीमानासीद्गृहाधिपः ॥ क्४३.२ ॥ हिरण्ंयपाणिस्तस्याभूत्पुत्रः सत्पुत्रमानिनः । यस्य हेममयं जातं पाणिद्वितयमद्भुतम् ॥ क्४३.३ ॥ रूप्यलक्षद्वयं तस्य प्रातः प्रातः करद्वये । प्रादुरासीत्स तेनाभूदर्थिनां कल्पपादपः ॥ क्४३.४ ॥ तस्य व्यक्तविवेकेन परिपाकेन भूयसा । काले कुशलमूलानां जिने भक्तिरजायत ॥ क्४३.५ ॥ अथ जेतवन गत्वा बह्गवन्तं तथागतम् । स दृष्ट्वा विदधे तस्य सानन्दः पादवन्दनम् ॥ क्४३.६ ॥ भगवानपि संषारतापप्रशमचन्दिकाम् । सुधासखीं दिदेशास्मै दृशं कुशलवृतिकाम् ॥ क्४३.७ ॥ स शास्तुर्दर्शनेनैव संमोहतिमितोज्झित । बभासे सुर्यकिरणप्रबुद्धकमलोपमः ॥ क्४३.८ ॥ भगवान् विदधे तस्य ततः सद्धर्मदेशनाम् । यया धर्ममयं चक्षुरक्षुण्णालोकमुद्ययौ ॥ क्४३.९ ॥ प्राक्पुण्यपरिणामेन जातवैराग्यवासनः । प्रणम्य विमलप्रज्ञः स सर्वज्ञमभाषतः ॥ क्४३.१० ॥ शरण्य शरणाप्तस्य भगवन् भवहारिणी । अशेषक्लेशनाशाय प्रव्रज्या मे विधीयताम् ॥ क्४३.११ ॥ चपलं प्राणिनामायुष्ततोऽपि नवयौवनम् । विद्युद्विलासचपलास्ततोऽप्येता विभूतयः ॥ क्४३.१२ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य सुगतानुग्रहोदिता । पपात वितरजसः प्रव्रज्या वपुषि स्वयम् ॥ क्४३.१३ ॥ रक्तचीवरसुव्यक्तां बिभ्राणः स विरक्तताम् । पात्रग्रहेण तत्याज पुनः संसारपात्रताम् ॥ क्४३.१४ ॥ तस्य तामद्भुतां सिद्धिं प्रत्यक्षं वीक्ष्यं भिक्षवः । तत्पूर्ववृत्तं पप्रच्छुर्भगवन्तं स चाब्रवीत् ॥ क्४३.१५ ॥ वाराणस्यां पुरा राजा कृकिर्नाम तथागते । काश्यपाख्ये भगवति प्रयाति परिनिर्वृतिम् ॥ क्४३.१६ ॥ शरीरमस्य सम्कृत्य स्तूपं रत्नमयं व्यधात् । स्वर्गावगाहनप्रौढं मूर्तं पुण्यमिवोन्नतम् ॥ क्४३.१७ ॥ तस्मिन्नारोप्यमाणायां यष्टयां पूजापरिग्रहे । कितवः कन्दलो नाम निदधे रूपकद्वयम् ॥ क्४३.१८ ॥ चित्तप्रसादशुद्धेन तेन पुण्येन भूयसा । हिरण्यपाणिः प्राप्तोऽद्य महतां स्पॄहणीयताम् ॥ क्४३.१९ ॥ भवति विभवस्त्यागोदारः समग्रगुणो भुवि प्रसरतिः यशः शुक्लं लोके सुधांशुसहोदरम् । परिणतिपदे पुण्यं धत्ते यदल्पमनल्पतां विमलमनसः श्रद्धाशुद्धं तदेव विजृम्भितम् ॥ क्४३.२० ॥ इति प्रभावं कथितं जिनेन पुण्यानुभावस्य हिरण्यपाणेः । श्रुत्वैव हर्षादरविस्मयानां स भिक्षुसंघः प्रणयी बभूव ॥ क्४३.२१ ॥ इति क्षेमन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हिरण्यपाण्यवदानं त्रिचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४४. अजातशत्रुपितृद्रोहावदानम् । दुर्जनदुःसहविषधरभीषणतरतिमिरपतितानाम् । आलम्बनजननं भवभयहरणं जिनस्मरणम् ॥ क्४४.१ ॥ पुरे राजगृहाभिख्ये भगवान् भूभृतः पुरा । कटके गृध्रकूटस्य विजहार तथागतः ॥ क्४४.२ ॥ तस्मिन्नवसरे राजा बिम्बिसारः सुतप्रियः । अजातशत्रुणा तत्र पुत्रेण क्रूरकारिणा ॥ क्४४.३ ॥ सुहृदः पावकस्येव देवदत्तस्य संमतम् । घोरान्धबन्धनागारं निःसंचारं प्रवेशितः ॥ क्४४.४ ॥ पत्न्या प्रवेशितं तस्य बन्धने गूढभोजनम् । ज्ञात्वा स तत्क्षयाकाङ्क्षी क्षुत्क्षामस्य न्यवारयत् ॥ क्४४.५ ॥ रूक्षः कृशोऽतिमलिनः सोऽभवत्पृथिवीपतिः । अकालकालमेघार्तः कृष्णपक्ष इवोडुपः ॥ क्४४.६ ॥ संकीर्णवाससंतापात्प्रायः पेशलचेतसाम् । करोत्यालिङ्गनं प्रौढा गाढप्रणयिनी विपत् ॥ क्४४.७ ॥ स समुद्धिश्य शोकार्तः सुगताध्युषितां दिशम् । कृताञ्जलिर्नतशिराः क्षामस्वरमभाषत ॥ क्४४.८ ॥ नामस्तुभ्यं भगवते महार्हाय महार्हते । दीनोद्धरणसंनद्धसम्यक्संबोधिबोधिचेतसे ॥ क्४४.९ ॥ नमस्ते घोरसंसारमकराकरसेतवे । जिनाय जनताजन्मक्लेशप्रशमहेतवे ॥ क्४४.१० ॥ नमो नित्यप्रबुद्धाय सर्वसत्त्वैकबन्धवे । विशुद्धधान्मे बुद्धाय करुणामृतसिन्धवे ॥ क्४४.११ ॥ इति भक्तिसुधां शिक्त्वा सुगतश्रवणोचिताम् । पुण्यपुष्पप्रसविनीं स चक्रे स्तुतिमञ्जरीम् ॥ क्४४.१२ ॥ सर्वज्ञस्तस्य विज्ञाय कायक्लेशशमयीं दशाम् । बन्धनागारविवरालोकैराप्यायनं व्यधात् ॥ क्४४.१३ ॥ अजातशत्रुस्तद्वृत्तं ज्ञात्वा शङ्काकुलः पितुः । न्यवारयद्बन्धगृहे सुसूक्ष्मविवराण्यपि ॥ क्४४.१४ ॥ ततस्तस्य तदादेशात्चक्रुर्बन्धनरक्षिणः । क्षुरेण गाढबद्धस्य पादयोस्तद्विकर्तनम् ॥ क्४४.१५ ॥ स तीव्रवैशसक्लेशव्यथितह्पार्थिवः परम् । नमो बुद्धाय बुद्धायेत्यार्तसंक्रन्दनं व्यधात् ॥ क्४४.१६ ॥ भगवानथ सर्वज्ञः पुरः प्रत्यक्षतां गतः । शक्रदत्तासनासीनः कारुण्यात्तमभाषतः ॥ क्४४.१७ ॥ राजन् किं क्रियते क्रूरकर्मणां गतिरीदृशी । शुभाशुभसमुद्भूतं न भुक्तं क्षियते फलम् ॥ क्४४.१८ ॥ रागद्वेषविषासक्ते नानाव्यसनदुःसहे । एवंविधैव निःसारे संसारे दुःखसारता ॥ क्४४.१९ ॥ संक्लेशकलिले काले विपत्संपद्विसंकटे । धैर्यमेव परित्राणं वैराग्यं च निराकुलम् ॥ क्४४.२० ॥ संसारघोरगहनान्तरवर्धमानैः दुःखानलव्यतिकरप्रसृतैरसिक्ताः । धूमोद्गमैरिव पुनः सुकृतोचितानां बाष्पाम्बुबिन्दुकलिला न दृशो भवन्ति ॥ क्४४.२१ ॥ भजस्व धैर्यं दुःखेऽस्मिन् भोगाशां त्यज भूपते । परिणामविरोधिन्यः सर्वाः संसारवृत्तयः ॥ क्४४.२२ ॥ अधुनैव तवासन्ना देहात्ते कुशलस्थितिः । इत्युक्त्वा तं समाश्वस्य भगवान् स्वपदं ययौ ॥ क्४४.२३ ॥ बिम्बिसारोऽपि देहान्ते तस्मिन्नेव क्षणे दिवि । अभूज्जिनर्षभो नाम श्रीमान् वैश्रवणात्मजः ॥ क्४४.२४ ॥ अजातशत्रुर्जनकं ज्ञात्वा विगतजीवितम् । शरीरमस्य सत्कृत्य निनिन्द निजदुष्कृतम् ॥ क्४४.२५ ॥ तस्यातितीव्रपापार्तं चित्तं दुर्वृत्तदूषितम् । पश्चात्तापाग्निपतनं प्रायश्चित्तमिवाकरोत् ॥ क्४४.२६ ॥ सोऽवदद्बत संमोहादैश्वर्यमदलुब्धधीः । दुर्वृत्तपातकश्वभ्रे पतितोऽहमधोमुखः ॥ क्४४.२७ ॥ श्रुतप्रज्ञादरिद्राणां निजनिद्रासुखापहा । चिन्ता दहति गात्राणि खलमन्त्रानुवर्तिनाम् ॥ क्४४.२८ ॥ पतितस्यावसन्नस्य पापपङ्के प्रमादिनह् । अनालम्बस्य संत्राणं जिनसंस्मरणं मम ॥ क्४४.२९ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स गत्वा सुगतान्तिकम् । जुगुप्समानः कुकृतात्परं संकोचमाययौ ॥ क्४४.३० ॥ तत्रापवित्रमात्मानं मन्यमानः सपत्रपः । प्रणनाम जिनं दूरात्पापस्पर्शभयादिव ॥ क्४४.३१ ॥ साश्रुनेत्रः परित्राणं स सर्वज्ञं व्यजिज्ञपत् । सकम्पः कायसंसक्तं विधुन्वन्निव दुष्कृतम् ॥ क्४४.३२ ॥ भगवन् कृतपायोऽहमासन्ननरकानलः । उत्तप्तः करुणासिन्धुं त्वामेव शरणं गतः ॥ क्४४.३३ ॥ मामियं शोणपर्यन्ता दृष्टिस्ते पुष्करप्रभा ॥ क्४४.३४ ॥ खलमन्त्रप्रवृत्तेन दुर्वृत्तेन प्रमादिना । मया विभवलुब्धेन पापेन निहतः पिता ॥ क्४४.३५ ॥ इति प्रलापिनस्तस्य वचः श्रुत्वा तथागतः । ससर्ह तत्पापरजःशुद्ध्यै पुण्यसरस्वतीम् ॥ क्४४.३६ ॥ राजन्न चिन्तितः पापः खलेनेव स्वकर्मणा । प्रेरितस्त्वं पितृवधे पतितः पापसंकटे ॥ क्४४.३७ ॥ दुःखं तत्तेन भोक्तव्यं प्राप्तव्यं किल्बिषं त्वया । तव तस्य च भूपाल तुल्यैषा भवितव्यता ॥ क्४४.३८ ॥ निजकण्ठसमुत्कीर्णां ललाटपटवर्तिनी । शिलाशकललेखेव निश्चला नियतिर्नृणाम् ॥ क्४४.३९ ॥ कुर्वता कलुषं कर्म खलप्रेरणया त्वया । प्रत्यासन्नामृतश्रेयः स्वहस्तेन तिरस्कृतम् ॥ क्४४.४० ॥ अद्यापि यदि ते पापं हन्तुं प्राप्तुं च संपदम् । वाञ्छास्ति तत्कुरु मतिं पुण्ये पापशमात्मनि ॥ क्४४.४१ ॥ दीपवृत्त्या सुखं सूते जीवयत्युज्ज्वलं यशह् । अमृतस्य प्रकारोऽयं सुवृत्तः सत्समागमः ॥ क्४४.४२ ॥ पश्चात्तापाग्नुपातेन साधुना संगमेन च । संकीर्तनेन दानेन पापं नश्यति देहिनाम् ॥ क्४४.४३ ॥ पात्रं पवित्रयति नैव गुणान् क्षिणोति स्नेहं न संहरति नैव मलं प्रसूते । दोषावसानरुचिरश्चलतां न धत्ते सत्संगमः सुकृतसद्मनि कोऽपि दीपः ॥ क्४४.४४ ॥ गुणिगणविपद्दीक्षादक्षः क्षपाक्षणसंनिभः सकलनयनव्यापाराणां जनेषु निरोधकः । असमविषमायासावासः प्रकाशपरिक्षयात् सृजति हि महामोहाग्दाढं तमः खलसंगमः ॥ क्४४.४५ ॥ प्रत्येकबुद्धस्त्वं राजन् कालेन क्षीणकिल्बिषः । भविष्यसि विवेकेन कृतालेकः शनैः शनैः ॥ क्४४.४६ ॥ इति तस्य दयाश्वासं चकार बह्गवान् जिनह् । पतितेष्वधिकं सन्तः करुणास्निग्धलोचनाः ॥ क्४४.४७ ॥ ततः प्रणम्य सुगतं प्रयातः स्वपदं नृपः । महतः पापभारस्य विवेद लघुतामिव ॥ क्४४.४८ ॥ तस्मिन् प्रयाते सर्वज्ञः पृष्टस्तत्कर्म कौतुकात् । भिक्षुभिः क्षितिपालस्य पूर्ववृत्तमभाषत ॥ क्४४.४९ ॥ वाराणस्यां निरायासविलासव्यवसायिनः । चत्वारः श्रेष्ठितनया बभूवुः श्रीविशृङ्खलाः ॥ क्४४.५० ॥ ते कदाचित्सुखक्षीबा मिथः कलिकथास्थिताः । प्रत्येकबुद्धमायान्तं ददृशुर्यौवनोद्धताः ॥ क्४४.५१ ॥ तं दृष्ट्वा जातविद्वेषाः शमसंयमनिन्दकाः । ज्येष्ठः सुन्दरको नाम भ्रातॄन् प्रोवाच सस्मितः ॥ क्४४.५२ ॥ अयं चीवरपात्राङ्कः पानेन गतजीवितः । क्षिबो विधीयते भिक्षुरित्ययं मे मनोरथः ॥ क्४४.५३ ॥ इत्युक्ते चापलात्तेन द्वितीयः कुन्दराभिधः । उवाच भिक्षुं क्षिप्त्वेमं हन्तुमिच्छाम्यहं जले ॥ क्४४.५४ ॥ ततस्तृतीयोऽप्यवदत्पापः सुन्दरकाभिधः (?) । एष भिक्षुर्वरं तस्यां वीथ्यां निक्षिप्यते जवात् ॥ क्४४.५५ ॥ चतुर्थोऽप्यवदत्क्रूरमतिः कन्दरकाभिधः । भिक्षोः क्षुरेण क्रियते निश्चर्म चरणद्वयम् ॥ क्४४.५६ ॥ इति तेषां ब्रुवाणानां कलुषोऽभून्मनोरथः । येन जन्मान्तरे प्रापुस्ते स्वेच्छासदृशं फलम् ॥ क्४४.५७ ॥ धनं पश्यति लोभान्धः क्रिधान्धः शत्रुमेव च । कामान्धह्कामिनीमेव दर्पान्धस्तु न किंचन ॥ क्४४.५८ ॥ धनिद्भूतविकाराणां प्रयात्यनियतात्मनाम् । मदमन्दविचाराणामानन्दः क्लेशबन्धताम् ॥ क्४४.५९ ॥ क्रुध्यन्त्यकारणमकारणमुत्पतन्ति स्निह्यन्त्यकारणमकारणमामनन्ति । मोहाहताः खलु हिताहितनिर्विचाराः तृप्ताः परं नृपशवः समदा भवन्ति ॥ क्४४.६० ॥ ज्येष्ठः श्रेष्ठिसुतः पापात्स एवापरजन्मनि । शारिर्यानाभिधः शाक्यः पीत्वा मद्यं व्यपद्यत ॥ क्४४.६१ ॥ द्वितीयोऽपि महान्नाम शाक्यस्तोये क्षयं गतः । तृतीयश्च स्वपुत्रेण व्यस्तो राजा प्रसेनजित् ॥ क्४४.६२ ॥ बिम्बिसारश्चतुर्थोऽसौ धृतः पुत्रेण बन्धने । प्रयुक्तं धनवत्कर्म भुज्यते हि सवृद्धिकम् ॥ क्४४.६३ ॥ मोहाहतैरिह हि सद्भिरसद्भिरेषां निःशर्म कर्म सहसैव विडम्ब्यते यत् । बाष्पाम्बुपूर्णनयनैरनयोपनीतःमस्तोकशोकविवशैरनुभूयतेऽत्र ॥ क्४४.६४ ॥ क्४४.॥ सुगतकथितमेतत्पूर्वजन्मप्रवृत्तं विषविषमविपाकं बिम्बिसारस्य वृत्तम् । विबुधसदसि भिक्षुः स्पष्टमाकर्ण्य मेने व्यसनशतनिमित्तं दूषितं चित्तमेव ॥ क्४४.६५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामजातशत्रुपितृद्रोदावदानं नाम चतुश्चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४५. कृतज्ञावदानम् । अन्धीकृतोऽपि स्वदृशा तमसा खलेन लक्ष्मीविहारविरहे विनिपातितोऽपि । कष्टां दशामिव निशामतिवाह्य पद्मः स्वामेव संपदमुपैति पुनर्गुणाढ्यः ॥ क्४५.१ ॥ श्रावस्त्यां सुगते जेतवनोद्यानविहारिणि । देवदत्तः परिद्वेषव्याधिव्याप्तो व्यचिन्तयत् ॥ क्४५.२ ॥ तुल्यः समानो मे भ्राता मनुष्यः शाक्यवंशजः । प्राप्तः पुण्यप्रभावेण त्रिजगत्पूज्यतां जिनः ॥ क्४५.३ ॥ जीवितोद्वृत्तये तस्मात्तय्स्य यत्नं करोम्यहम् । न ह्यनस्तंगते भानौ परतेजः प्रकाशते ॥ क्४५.४ ॥ विज्ञानेनानुभावेन विद्यया तपसा श्रिया । परप्रकर्षं सहते न हि मानोन्नतं मनह् ॥ क्४५.५ ॥ विषं निजनखाग्रेषु धृत्वा तस्य प्रणामकृत् । संचारयामि वपुषि नेदिष्ठः पादपीडणैः ॥ क्४५.६ ॥ इति संचिन्त्य कलुषं विद्वेषविवशः खलह् । स तिष्यप्रमुखानेत्य बान्धवानिदमभ्यधात् ॥ क्४५.७ ॥ क्रूरः कृतापकारोऽहं सुगतस्याद्य पादयोः । सरलस्य प्रसादाय प्तामि गुरुपातकह् ॥ क्४५.८ ॥ इति ब्रुवाणस्तैः सर्वैः सुदत्तानुमतैः सह । जिनं जेतवनासीनं द्रष्टुं दुष्टमतिर्ययौ ॥ क्४५.९ ॥ भगवन्तं विलोक्याभूत्तत्र यावत्स सर्वशः । तावद्दग्धोऽहमित्युच्चैरुत्क्षिप्तचरणोऽवदत् ॥ क्४५.१० ॥ हुइंसासंकल्पपापेन व्रज्रेणेव समाहतः । सशरीरं क्षणे तस्मिन्नरकाग्नौ पपात सः ॥ क्४५.११ ॥ सर्वज्ञः सहसा दृष्ट्वा तं घोरनरके च्युतम् । उवाच श्रुततद्वृत्तविस्मितां भिक्षुसंसदम् ॥ क्४५.१२ ॥ एष किल्बिषदोषेण पतितः क्लेशसंकटे । तीव्रं हि तिमिर सूते सर्वथा मलिनं मनः ॥ क्४५.१३ ॥ नगर्यामतिघोषायां रतिसोमस्य भूपतेः । कृतज्ञश्चाकृतज्ञश्च पुरा पुत्रौ बभूवतुः ॥ क्४५.१४ ॥ कृतज्ञः कृपयार्थिभ्यः कल्पवृक्षः इवानिशम् । निजं विमुच्य प्रददौ रत्नाभरणसंचयम् ॥ क्४५.१५ ॥ अविभक्तं पितुर्द्रव्यं सर्वं साधारणं तयोः । वदन्नित्यकृतज्ञ्पोऽपि तेनदत्तः जहत्तत् ॥ क्४५.१६ ॥ ततः श्लाध्याय वचसा मतिघोषाभोधो नृपः । जनकल्यानिकां नाम कृतज्ञाय सुतां ददौ ॥ क्४५.१७ ॥ स्वयमेवार्जितं वित्तं दातुं जातमनोरथः । आरुरोहं प्रवहणं कृतज्ञोऽथ महोदधौ ॥ क्४५.१८ ॥ रत्नार्जनोद्यतं यान्तं तं द्वेषस्पर्धितादरः । तमेवानुययौ लोभादकृतज्ञोऽपि दुर्जनः ॥ क्४५.१९ ॥ संपूर्णं वणिजां सार्थैः ततः प्रवहणं शनैः । आनुकूल्येन मतुतामवाप द्वीपमीप्सितम् ॥ क्४५.२० ॥ तस्मिन् प्रतिनिवृत्तेऽथ स्वदेशं गन्तुमुद्यते । रत्नराशिभिरापूर्णसंक्लपे स्वदेशं गन्तुमुद्यते ॥ क्४५.२१ ॥ कृतज्ञः पृथिवीमूल्यं रत्नानां शतपःञ्चकम् । आदाय ग्रन्थिपट्टेन बबन्धांशुकपल्लवे ॥ क्४५.२२ ॥ रत्नभारपरिश्रान्तं ततः प्रवहणं महत् । अभज्यत महावातैरैश्वर्यमिव दुर्नयैः ॥ क्४५.२३ ॥ ततः फलकवाहस्तं कृतज्ञः प्राप्तजीवितः । अकृतज्ञं निमज्जन्तं पृष्ठेन समतारयत् ॥ क्४५.२४ ॥ तारितः कृपया भ्रात्रा स घोरमकराकरात् । अपश्यदञ्चले तस्य रुचिरं रत्नसंचयम् ॥ क्४५.२५ ॥ स तस्य रत्नलोभेन द्वेषेन च वशीकृतः । समुद्रतीरे श्रान्तस्य भ्रातुर्द्रोहमचिन्तयत् ॥ क्४५.२६ ॥ तस्य निद्रानिलीनस्य शस्त्रेणोत्पाट्य लोचनम् । गृहीत्वा रत्ननिचयं कृतघ्नः स ययौ जवात् ॥ क्४५.२७ ॥ क्रूरेणाङ्गीकृतस्तेन राहुणेव दिवाकर । लोकोपकारविहतो दुःखितः सोऽप्यचिन्तयत् ॥ क्४५.२८ ॥ अधुनार्थिप्रदानेऽर्थे व्यर्थीभूते मनोरथे । किं ममान्धस्य वन्ध्येन जीवितेन प्रयोजनम् ॥ क्४५.२९ ॥ अप्राप्तविषयाः प्राणा न प्रयान्ति यदि क्षयम् । तदसंगतयो योगाः क्लेशय्न्ति क्ष्यक्षमाः ॥ क्४५.३० ॥ क्षणे धने जने द्वेषमानवैकल्यविह्वले । पूज्ये पुंसां समेनैव शेषस्य च यशोव्ययः ॥ क्४५.३१ ॥ इति संचिन्त्य स शनैर्व्रजन्सार्थेन तारितः । अवाप नगरोपान्तं मतिघोषस्य भूपतेः ॥ क्४५.३२ ॥ गोपालभवने तत्र स कंचित्कालमास्थितः । उद्यानयात्रागतया राजपुत्र्या विलोकितह् ॥ क्४५.३३ ॥ तं दृष्ट्वान्धमपि व्यक्तराजलक्शणलक्षितम् । प्राग्जन्मप्रेमबन्धेन साभिलाषा बभूव सा ॥ क्४५.३४ ॥ ततः स्वयंवरविधिं सा कृत्वा शासनात्पितुः । राज्ञां मध्ये च मान्यानां वव्रे विगतलोचनम् ॥ क्४५.३५ ॥ भूमिपालान् परित्यज्य वृतोऽन्धः पापया त्वया । उक्त्वेति पित्रा कोपेन निरस्ता शुशुभे न सा ॥ क्४५.३६ ॥ उद्याने सा निधायान्धं यत्नेनाहृत्य भोजनम् । सदा तस्मै ददौ प्रेमप्रणयोपचितादरा ॥ क्४५.३७ ॥ कदाचित्तां चिरायातामाहारावसरे गते । उवाच राजतनयः परं म्लानाननः क्षुधा ॥ क्४५.३८ ॥ असमीक्षितकारिणा त्वया केवलचापलात् । वृतोऽहमन्धः संत्यज्य नृपान् विपुललोचनान् ॥ क्४५.३९ ॥ पश्चात्तापेन नूनं त्वं मयि पर्युषितादरा । अधुना ताण्डवं प्रेम्णह्प्रदर्शयितुमुद्यता ॥ क्४५.४० ॥ अन्धसंदर्शनोद्विग्ना सुरूपालोकनोन्मुखी । आहारकालेऽतिक्रान्ते चिरेणेह त्वमागता ॥ क्४५.४१ ॥ इत्युक्त्वा परुषं तेन कम्पमाना लतेव सा । उवाच गुञ्जन्मधुपश्रेणीमधुरवादिनी ॥ क्४५.४२ ॥ नाथ मिथ्यैव मे शन्कां न कोपात्कर्तुमर्हसि । वाग्बाणपातं सहते न चेतः प्रीतिपेशलम् ॥ क्४५.४३ ॥ त्वामेच देवतां जाने यद्यहं शुद्धमानसा । तेन सत्येन सालोकमेकं नयनमस्तु ते ॥ क्४५.४४ ॥ इत्युक्ते सत्त्वशालिन्या तया तस्याशु लोचनम् । उत्फुल्लकमलाकारमेकं विमलतां ययौ ॥ क्४५.४५ ॥ तस्याह्सत्यप्रभावेण संजातपृथुविस्मयह् । सत्यप्रत्ययसोत्साहं कृतज्ञस्तामभाषत ॥ क्४५.४६ ॥ भ्रात्रा तेनाकृतज्ञ्न पाटिते लोचनद्वये । तस्मिन् विकारो वैरं वा न निकारोऽप्यभून्मम ॥ क्४५.४७ ॥ स्वच्छं तेनास्तु सत्येन द्वितीयमपि लोचनम् । इत्युक्ते तक्षणेनास्य स्पष्टं चक्षुरलक्ष्यत ॥ क्४५.४८ ॥ अतः कथितवृत्तान्तं कृतज्ञमुचितं पतिम् । प्रहृष्टा जनकल्याणी गत्वा पित्रे न्यवेदयत् ॥ क्४५.४९ ॥ पूजितः श्वशुरेणाथ स रत्नगजवाजिभिः । श्रियेव कान्तया सार्धं जगाम नगरं पितुः ॥ क्४५.५० ॥ स तत्र पित्रा हृष्टेन चरणालीनशेखरः । जनानुरागसुभगे यैवराज्ये पदे धृतः ॥ क्४५.५१ ॥ अकृतज्ञोऽपि निर्लज्जस्तं प्रसादयितुं शठः । विचिन्त्य पादपतने तस्य द्रोहं समाययौ ॥ क्४५.५२ ॥ उन्मना हन्तुमायातः स तं कुटुलचेष्टितः । हाहा दग्धोऽस्मि दग्धोऽस्मीत्युक्त्वैव नरकेऽपतत् ॥ क्४५.५३ ॥ स एव देवदत्तोऽसौ कृतज्ञोऽप्यहमेव च । जन्मान्तरानुबन्धेन द्वेषोऽस्य न निवर्तते ॥ क्४५.५४ ॥ सर्वज्ञभाषितमिति प्रचुरोपकारं तद्देवदत्तचरितं परितापकारि । जन्मान्तरोपचितपातकसंनिबद्धं श्रुत्वा बभूव विमना इव भिक्षुसंघः ॥ क्४५.५५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कृतज्ञावदानं पञ्चचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४६. शालिस्तम्बावदानम् । दानैकतानमनसां पृथुसत्त्वभाजामुत्साहमानगुणभोगविभूटिपूतः । प्राकुण्यसंचयमयः कुशलभिधानः काले फलत्यविकलः किल कल्पवृक्षः ॥ क्४६.१ ॥ कोसलेन्द्रस्य भूभर्तुः श्रावस्त्यां भगवान् पुरा । विजहार व रोद्याने सह भिक्षगणैर्जिनः ॥ क्४६.२ ॥ आदिमध्याण्तकल्याणं बह्वाभिभवसाधकम् । संदिदेश स सद्धर्मं त्रैलोक्यकुशलोद्यतः ॥ क्४६.३ ॥ अत्राण्तरे नागराजपुत्राः सागरवासिनह् । चत्वारः सुगतोदीर्णं सद्धर्मं परमामृतम् ॥ क्४६.४ ॥ अभिरत्याख्यया स्वस्रा प्रेरिताः श्रोतुमागताः । ते बलातिबल-श्वास-महाश्वासाभिधाः समम् ॥ क्४६.५ ॥ क्रकुच्छन्दस्य सुधियः काले भगवतः पुर । कनकाख्यस्य च मुनेः काश्यपस्य च यत्नतः ॥ क्४६.६ ॥ आजग्मुः श्रीसुखासक्ताः श्रोतुमप्रार्थिता अपि । तत्पुण्यपरिणामेन प्राप्ताः शाक्यमुनेः पुरा ॥ क्४६.७ ॥ तेषु प्रणम्य शास्तारं चरणालीनमौलिषु । विधाय मानुषं रूपमुपविष्टेषु पर्षदि ॥ क्४६.८ ॥ सद्धर्ममाययौ श्रोतुं कोसलेन्द्रः प्रसेनजित् । लक्ष्मीमन्दस्मितच्छायं निवार्य च्छत्रचामरम् ॥ क्४६.९ ॥ शास्तुः पादप्रणामाय विशतस्तस्य संसदि । अवकाशं नताश्चक्रुः सर्वे नृपतिगौरवात् ॥ क्४६.१० ॥ तस्याभिनन्द्यमानस्य वर्षाश्रमगुरोर्नृभिः । नागराजसुताश्चक्रुर्नावकाशं न सत्कृतम् ॥ क्४६.११ ॥ तस्याभिनन्द्यमानस्य वर्णाश्रमगुरोर्नृभिः । नागराजसुताश्चक्रुर्नावकाशं न सत्कृतम् ॥ क्४६.१२ ॥ स संज्ञया समादिश्य निजं परिजनं पुरः । गमने निग्रहं तेषां निर्विकार इवाभवत् ॥ क्४६.१३ ॥ भगवानपि सर्वज्ञस्तस्य ज्ञात्वा च निश्चयम् । धर्मोपदेशपर्यन्ते प्रोवाच रचितस्मितः ॥ क्४६.१४ ॥ न विद्वेषरजःपूर्णमनोमलिनदर्पणे । भाति धर्मोपदेशस्य प्रतिबिम्बप्रतिग्रहः ॥ क्४६.१५ ॥ अविहितसमतानां कोपमोहाहतानां कृशमपि कुशलांशं नोपदेशः करोति । न हि वहुतरदोषे शुद्धिहीने शरीरे व्रजति हतमतीनां भेषजं भेषजत्वम ॥ क्४६.१६ ॥ इति युक्तं भगवता हितमुक्तं महीपतिः । श्रुत्वापि न च तत्याज नागेषु विमनस्कताम् ॥ क्४६.१७ ॥ भगवन्तं प्रणम्याथ प्रयाते स्वपदं नृपे । नागास्तत्सैनिकाबद्धमार्गे व्योमपथा ययुः ॥ क्४६.१८ ॥ ते विचिन्त्य स्वभवने क्ष्मासंक्षयकृतक्षणाः । घोरनिर्घातमेघौघग्रस्तलोकाः समाययुः ॥ क्४६.१९ ॥ तेषां व्यवसितं ज्ञात्वा सर्वज्ञः पक्षपातिनाम् । रक्ष्ःाक्षमं क्षितिपतेर्मौद्गल्यायनमादिशत् ॥ क्४६.२० ॥ अथ नागगणोत्सृष्टा वज्रवृष्टिर्महीपतौ । भूभर्तुस्तत्प्रभावेण प्रययौ पुष्पवृष्टिताम् ॥ क्४६.२१ ॥ शस्त्रास्त्रवृष्टिर्निबिडक्षिप्ता तैरथ दुःसहा । मौद्गल्यायनसंकल्पाद्ययौ राजार्हभोज्यताम् ॥ क्४६.२२ ॥ तत्प्रभावात्प्रयातेषु भोग्नोत्साहेषु भोगिषु । गत्वा ववन्दे सुगतं नृपतिर्वीतविप्लवः ॥ क्४६.२३ ॥ स मौद्गल्यायनस्यार्घ्यमुचितं भोगसंपदा । भक्तिसंस्कारसुभगं विदधे जिअन्शासनात् ॥ क्४६.२४ ॥ ततः स्वर्गोचितां भिक्षुर्विभूतिं वीक्ष्य भूपतेः । पप्रच्छ कौतुकवशात्सर्वज्ञं चरिताञ्जलिः ॥ क्४६.२५ ॥ भगवन् कस्य पुण्यस्य प्रभावेण प्रसेनजित् । सर्वैर्विराजितं भोगैः प्राज्यं राज्यमवाप्तवान् ॥ क्४६.२६ ॥ इक्षुस्तम्बवदेतस्य शालिस्तम्बश्च जायते । दिव्यपानान्नसंपत्तिः फलं तत्कस्य कर्मणः ॥ क्४६.२७ ॥ इति पृष्टः प्रणयिना भिक्षुणा भगवान् जिनः । उवाच श्रूयतां राज्ञः कारणं भोगसंपदाम् ॥ क्४६.२८ ॥ कोसलेऽस्मिन् जनपदे खण्डाख्यगुडकर्षकः । ददौ प्रत्येकबुद्धाय पूर्वमिक्षुरसौदनम् ॥ क्४६.२९ ॥ भुक्तेनेक्षुरसान्नेन तेन वातगदार्दितः । प्रत्येकबुद्धस्तत्पुण्यैः प्रसन्नः सुस्थतां ययौ ॥ क्४६.३० ॥ राजा प्रसेनजित्सोऽयं पुण्यवान् गुडकर्षकह् । तेन पुण्यप्रभावेण भोगभागी विराजते ॥ क्४६.३१ ॥ उपकारः कृतज्ञानां निकारः क्रूरचेतसाम् । सुकृतांशश्च शाधूनामप्लोऽप्यायात्यनल्पताम् ॥ क्४६.३२ ॥ सर्वज्ञेनेति कथिते पूर्वपुण्ये महीपतेः । बभूव सुकृतोत्कर्षे भिक्षुराश्चर्यनिश्चलह् ॥ क्४६.३३ ॥ अथ भक्त्या भगवतः कृत्वा राजाधिवासनाम् । उपनिन्ये स्वयं तां तां सुरार्हां भोगसंपदम् ॥ क्४६.३४ ॥ परोपचारै रुचिरैरर्चिते काञ्चनासने । सुखोपविष्टं प्रोवाच नरनाथस्तथागतम् ॥ क्४६.३५ ॥ भगवन्मे भवद्भक्तिविभक्तसुकृतश्रियः । चयह्कुशलमूलानामनिर्मुक्त्यै भविष्यति ॥ क्४६.३६ ॥ विनयात्पार्थिवेनेति पूर्णपुण्याभिमानिना । पृष्टः स्मितसितालोकं जगाद सुगतः सृजन् ॥ क्४६.३७ ॥ राजन् संसारमार्गोऽयमनादिनिधनोद्भवः । हेलालङ्घ्यः कथं पुंसामप्राप्य क्लेशसंक्षयम् ॥ क्४६.३८ ॥ चिरपरिचितैश्चक्रावर्तैरसक्तगतागतिः प्रकृतिगहनः संसारोऽयं सुखेन न लङ्घ्यते । असति हि विना योगाभ्यासं क्षये किल कर्मणां स्फुटफलततिर्धर्मोऽप्यस्मिन्निबन्धनतां गतः ॥ क्४६.३९ ॥ सर्वतो विनिवृत्तस्य दानाभ्यासेन भूयसा । ममापि धर्मसंसारो बभूव भूरिजन्मकृत् ॥ क्४६.४० ॥ धनिको नाम धनवान् वाराणस्यामभूत्पुरा । तापापहः फलस्फीटश्छायावृक्ष इवार्थिनाम् ॥ क्४६.४१ ॥ दुर्भिक्षक्षपिते लोके विषमक्लेशविह्वले । भोज्यं प्रत्येकबुद्धानां सोऽर्थितः पञ्चभिः शतैः ॥ क्४६.४२ ॥ स तेषां परभोगार्हं दुर्भिक्षावधि भोजनम् । अकल्पयदनल्पश्रीः कोष्ठागारी गतस्मयः ॥ क्४६.४३ ॥ शतपञ्चकसंघातैर्भोक्तुं तस्य गृहं ततः । क्रमात्प्रत्येकबुद्धानां सहस्रद्वयमाययौ ॥ क्४६.४४ ॥ तस्य तत्पुण्यवासेन जातो लब्धफलश्रिया । दुर्भिक्षदानजनितो रत्नकोशस्तदाक्षयः ॥ क्४६.४५ ॥ सुखं सनातनं पुण्यभोग्यत्वं प्रणिधानतः । शास्तुस्ततः परेणायं सम्यक्संबोधिमापितः ॥ क्४६.४६ ॥ पुण्येन पापेन च वेष्टितेयं संसारिणां कर्मफलप्रवृत्तिः । सितासिता बन्धनरज्जुरेषा तत्संक्षये मोक्षपथं वदन्ति ॥ क्४६.४७ ॥ इति क्षितीशः कथितं जिनेन मोहव्यपायेन निशम्य मोक्षम् । क्लेशक्षयार्हं शममेव मत्वा पुण्याभिमानं शिथिलीवकार ॥ क्४६.४८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शालिस्तम्बावदानं नाम षट्चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४७. सर्वार्थसिद्धावदानम् । स्वार्थप्रवृत्तौ विगतस्पृहाणां परोपकारे सततोद्यतानाम् । क्लेशेष्वभीता व्यसनैरनीता विघ्नैरपीडाकरमेति सिद्धिः ॥ क्४७.१ ॥ श्रावस्त्यां भगवान् पूर्वं जिनो जेतवनस्थितः । धर्माख्यानप्रसङ्गेन भिक्षुसंघमभाषत ॥ क्४७.२ ॥ आसीदखिलभूपालमौलिलालितशासनह् । सिद्धार्थो नाम सुकृती सार्वभौमो महीपतिः ॥ क्४७.३ ॥ सागराख्यस्य नागस्य सूनुर्जलधिवासिनह् । सर्वार्थसिद्धः पुत्रत्वं प्रययौ तस्य भूपतेः ॥ क्४७.४ ॥ स भाद्रकल्पिको बोधिसत्त्वः सत्त्वोज्ज्वलप्रभः । जातमात्रः क्षितितलं चक्रे पूर्णं स्वऋद्धिभिः ॥ क्४७.५ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य धर्मस्येव समुद्ययौ । समस्तभुवनव्यापि विबुधाभ्यर्चितं यशः ॥ क्४७.६ ॥ स कदाचिद्वरोद्याने स्यन्दनेन युवा व्रजन् । ददर्श वृद्धपुरुषं देवतानिर्मितं पुरः ॥ क्४७.७ ॥ तं विलोक्य जराजीर्णं जातवैराग्यवासनह् । संसारमिव निःसारं स शरीवममन्यत ॥ क्४७.८ ॥ उद्यानयात्राविरतः शनैः प्रतिनिवृत्य सः । दारिद्य्रविद्रुतच्छायानद्राक्षीत्कृपणान् पथि ॥ क्४७.९ ॥ दृष्ट्वा तानसुखक्लेष्टान् करुणाकृष्टमानसः । अचिन्तयदहो दुःखं सहन्ते भुवि दुर्गताः ॥ क्४७.१० ॥ अदानप्रभवं दुःखं वदन्तीति विसंगताः । पृथिव्यां रत्नपूर्णायां परपिण्डोपजीविनः ॥ क्४७.११ ॥ इदमेवाविसंवादि चिह्नं कलुषकर्मणाम् । दीनां यदेते याचन्ते पुरुषं पुरुषाः परम् ॥ क्४७.१२ ॥ अहो दुष्कृतमेतेषामवधूताः पदे पदे । यदेते मार्गणोद्विग्ना भिक्षित्वापि बुभुक्षिताः ॥ क्४७.१३ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं विश्चक्लेशक्षयोद्यतः । यदरिद्रं जगत्कर्तुं रत्नार्थी जलधिं ययौ ॥ क्४७.१४ ॥ कथचिदिव संसक्तः स पित्रा दृढनिश्चयः । स्मारुह्य प्रवहणं रत्नद्वीपमवाप्तवान् ॥ क्४७.१५ ॥ तत्र प्रवहणारूढान् वणिजः सहयायिनः । सोऽब्रवीत्क्रियतां कामं युष्माभिर्मणिसंग्रहम् ॥ क्४७.१६ ॥ एतैः सामान्यरत्नैस्तु मम नास्ति प्रयोजनम् । कोशे महान्ति भास्वन्ति सन्ति रत्नोत्तमानि नः ॥ क्४७.१७ ॥ किं तु चिन्तामणिप्राप्त्यै विपुलोऽयं ममोद्यमः । तेन विद्रुतदारिद्य्रां कर्तुमिच्छामि मोदेनीम् ॥ क्४७.१८ ॥ श्रुतं मया नागराजः सागराख्यो महोदधौ । वसत्यस्ति गृहे तस्य चिन्तितार्थप्रदो मणिः ॥ क्४७.१९ ॥ विलङ्घ्य विषमं मार्गं तमादातुं व्रजाम्यहम् । नास्ति धैर्यसहायानां दुर्गमं व्यवसायिनाम् ॥ क्४७.२० ॥ न च मद्विरहे किंचिद्व्यसनं वो भविष्यति । सत्यमेव परार्थोऽयं यदि मे सुकृतोद्यमः ॥ क्४७.२१ ॥ इत्युक्त्वा तान् समामन्त्र्य प्रतस्थे स्थिरनिश्चयः । महतीं धृतिमालम्ब्य सत्त्ववान् पार्थिवात्मजः ॥ क्४७.२२ ॥ गुल्फमात्रेण सप्ताहं गत्वा गङ्गमवर्त्मना । जानुदघ्नेन सप्ताहं सप्ताहं पौरुषेण च ॥ क्४७.२३ ॥ चत्वारि सप्तरात्राणि ततः पुष्करिणीजलैः । गत्वा दृष्टिविषान् घोरान् ददर्श फणिनः पुरः ॥ क्४७.२४ ॥ मैत्रीयुक्तेन मनसा कृत्वा तानथ निर्विषान् । क्रूरकोपैर्वृतं यक्षैर्यक्षद्वीपमवाप सः ॥ क्४७.२५ ॥ तत्र मैत्रेण मनसा वीतक्रोधान् विधाय तान् । शुश्राव तैरभिहितं विपुलोत्साहविस्मितैः ॥ क्४७.२६ ॥ कुमार स्फीटसत्त्वेन तथा वीर्येणचामुना । नागराजस्य भवनं समाहितमवाप्य तम् ॥ क्४७.२७ ॥ कालेन सम्यक्संबुद्धः सर्वज्ञस्त्वं भविष्यसि । श्रावकाश्च भविष्यामो वयं त्वदनुयायिनः ॥ क्४७.२८ ॥ प्रसन्नैरिति तैरुक्तमभिनन्द्य नृपात्मजः । रक्षेवरावृतं प्राप राक्षसद्वीपमुत्कटम् ॥ क्४७.२९ ॥ तथैव विगतक्रूरविकारैस्तैः स पूजितः । भूजोत्क्षेपेण निक्षिप्तः क्षणान्नागेन्द्रसद्मानि ॥ क्४७.३० ॥ स तत्र दीप्तविभवे दिव्योत्साससुखोचितः । अशृणोद्दीर्घदुःखार्तिसूचकं रोदनध्वनिम् ॥ क्४७.३१ ॥ स तमाकर्ण्य सोद्वेगः प्रकृत्यैव दयार्द्रधीः । किमेतदिति पप्रच्छ दृष्ट्वाग्रे नागकन्यकाम् ॥ क्४७.३२ ॥ सा तं बभाषे संसक्तशोकोष्मपिशुनैर्मुहुः । म्लानयन्तीं स्वनिश्वासौर्बिम्बाधरदलत्विषम् ॥ क्४७.३३ ॥ गुणावान्नागराजस्य पुत्रः कमललोचनः । ज्योष्ठः सर्वार्थसिद्धाख्यः प्रियः पञ्चत्वमागतः ॥ क्४७.३४ ॥ ततः प्रतिगतानन्दे विनिवृत्तसुखोत्सवे । धनेन रोदनेनास्मिन्न भवेद्भवने स्थितिः ॥ क्४७.३५ ॥ इति तस्या वचः श्रुत्वा सोऽन्तः परिचितां वहन् । स्वदेशदर्शनप्राप्तो नागराजान्तिकं ययौ ॥ क्४७.३६ ॥ नागराजस्तमायान्तं परिज्ञाय प्रियासखः । एह्येहि पुत्रेति वदन् बभूवानन्दविह्वलः ॥ क्४७.३७ ॥ मर्त्यजन्मकथां तेन स्वं चागमनकारणम् । श्रुत्वा निवेदितं नागः परिष्वज्य जगाद तम् ॥ क्४७.३८ ॥ चिन्तामणिरयं पुत्र मम मौलिविभूषणम् । गृह्यतां तव संकल्पं न वन्ध्यं कर्तुमुत्सहे ॥ क्४७.३९ ॥ देयः कृतजगत्कृत्यो ममैवायं पुनस्त्वया । इत्युक्त्वास्मै ददौ दिव्यचूडं रत्न विमुच्य सः ॥ क्४७.४० ॥ हृष्टः प्रणम्य नागेन्द्रं ययौ प्रवहणान्तिकम् ॥ क्४७.४१ ॥ समुद्रदेवता तत्र तं दृष्ट्वा श्रुततत्कथा । उवाच कीदृशः साधो प्राप्तश्चिन्तामणीस्त्वया ॥ क्४७.४२ ॥ * * * * । * * * * ॥ क्४७.४३ ॥ * * * * । * * * * ॥ क्४७.४४ ॥ समुद्रे पतितं दृष्ट्वा रत्नं कृच्छ्रतरार्जितम् । स जगाद दृढोद्योगवैफल्योद्वेगनिश्चलः ॥ क्४७.४५ ॥ अहो गुणोचिताकारा प्रणयान्मृदुवादिनी । विद्वेषकलुषं कर्म कृत्वा त्वं न विलज्जसे ॥ क्४७.४६ ॥ परोत्कर्षेषु संघर्षशोकक्लेशमुपैति यः । शीतला अपि तस्यैता ज्वालावलयिता दिशः ॥ क्४७.४७ ॥ परित्साहः प्रियो यस्य तस्य सत्त्वमहोदधेः । कर्पूरधवलं धत्ते त्रिलोकीतिलकं यशः ॥ क्४७.४८ ॥ देवि प्रयच्छ मे रत्नमस्माद्विरम पातकात् । अपवादलतां कर्म न साधोरधिरोह्हति ॥ क्४७.४९ ॥ लोभात्प्रमादाद्द्वेषाद्वा रत्नं चेन्न प्रयच्छसि । शोषयाम्येष जलधिं तदिमं ते समाश्रयम् ॥ क्४७.५० ॥ इत्युक्त्वा प्यसकृत्तेन सा रत्ने न ददौ यदा । स तदा स्वप्रभावेण शोषायाब्धेः समुद्ययौ ॥ क्४७.५१ ॥ ध्यातमात्रं सहस्राक्षवचसा विश्वकर्मणा । निर्मितं सहसा तस्य पत्रमाविरभुत्करे ॥ क्४७.५२ ॥ स तेनागस्त्यचुलुकाकारेणाम्भः पयोनिधेः । अन्तरीक्षे समुत्क्षिप्य चिक्षेप क्षमणोद्यतः ॥ क्४७.५३ ॥ कृते भूभागशेषेऽब्धौ तेनात्यद्भुतकारिणा । सुरनिर्भर्त्सिता भीता देवतास्मै मणीं ददौ ॥ क्४७.५४ ॥ निर्व्याजं साहसं दीप्तिं रत्नानामिव तत्त्वतः । प्रभावं वेत्ति महतां मन्त्राणां तपसां च कः ॥ क्४७.५५ ॥ स्फारस्तावदपारवारिविरसव्यापारहेलाबलात् कल्लोलावलियन्त्रिताम्बरतया रत्नाकरः श्रूयते । गम्भीरः पुनरप्रमेयमहिमा कोऽपि प्रभावः सतां यस्मिन् विस्मयधाम्नि चिन्तनविधावन्ते प्लवन्ते धियः ॥ क्४७.५६ ॥ ततश्चिन्तामणिं बुद्ध्वा निजसार्थेन संगतः । राजसूनुः स्वनगरं प्राप पूर्णमनोरथः ॥ क्४७.५७ ॥ कृतकृत्यः प्रहृष्टेनः स पित्रा तत्र पूजितः । ध्वजाग्रे रत्नमाधाय जगाद जनसंसदि ॥ क्४७.५८ ॥ परार्थ एव यत्नोऽयं नात्मार्थो यदि मे क्कचित् । तेन सत्येन लोकोऽय सर्वं यात्वदरिद्रताम् ॥ क्४७.५९ ॥ इत्युक्ते सत्त्वनिधिना तेन दीनदयालुना । रत्नवृष्टिरपर्यन्ता निपपात महीतले ॥ क्४७.६० ॥ तेन रत्नसमूहेन दिक्षु सर्वासु भास्वता । ययौ जनस्य दारिद्य्रमयं निःशेषतां तमः ॥ क्४७.६१ ॥ आशापाशवतां बलाप्त्रविशतां बाह्याङ्गणं श्रीमतां द्वाःस्थाघातवतां मुहुर्विचलतां द्वारोदरे सीदताम् । दीर्घैर्निःश्वसितैः शुचा निपतितां देहक्षयं काङ्क्षतां दीनानां मणिराशिरश्मिशबलः श्रीसंगमः कोऽप्यभूत् ॥ क्४७.६२ ॥ तच्छासनादुरगनायकमेव याते चिन्तामणौ विगतदैन्यजने च लोके । सर्वत्र दानरसिकस्य जनस्य चेतः सर्वार्थिसार्थविरताकुलितं बभूव ॥ क्४७.६३ ॥ सर्वार्थसिद्धः क्षितिपालसूनुः योऽभूत्स एवाहमिहान्यदेहः । श्रुत्वेतिवृत्तं कथितं जिनेन ते भिक्षवस्तन्मयतामवापुः ॥ क्४७.६४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सर्वार्थसिद्धावदानं सत्पचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४८. हस्तकावदानम् । मत्तेभकुम्भोच्चकुचाभिरामाः कर्पूरहारांशुविलासहासाः । प्रीतिप्रदाः पुण्यवतां भवन्ति प्रौढा युवत्यश्च विभूतयश्च ॥ क्४८.१ ॥ तथागते भगवति श्रावस्त्यां वनचारिणि । अभवत्सुप्रबुद्धाख्यः श्रीमान् गृहपतिः पुरा ॥ क्४८.२ ॥ बभूव हस्तको नाम तस्यातिदयितः सुतः । पूर्वार्जितानां पुण्यानां साकार इव संचयः ॥ क्४८.३ ॥ तस्य जन्मदिने जातश्चामीकरमयो महान् । एकीभूत इवाश्चर्यव्रजः प्रवरकुञ्चरः ॥ क्४८.४ ॥ स गजेन्द्रः कुमारश्च तत्पितुश्च मनोरथः । लोककौतुककोशाश्च पूर्णतां त्युल्यमाययुः ॥ क्४८.५ ॥ स शशीव शिशुः काले कलानिलयतां गतः । रुरुचे रुचिमान् सर्वलोकलोचनबान्धवः ॥ क्४८.६ ॥ स शनैः पूरिताभोगभुजस्तम्भविभूषणम् । लेभे मनोभवारम्भभवनं नवयौवनम् ॥ क्४८.७ ॥ कदाचिदथ भूभर्तुः स प्रसेनजितः सुताम् । तनुचीवरचिह्नेन सहजेन विराजिताम् ॥ क्४८.८ ॥ कन्यां चीवरकन्याख्यां लावण्यललिताननाम् । उद्यानदर्शनायातां ददर्शायतलोचनाम् ॥ क्४८.९ ॥ अक्लिष्टरूपामालोक्य तामपर्युषितद्युतिम् । विस्मयस्मरयोस्तुल्यमाययौ सहसा वशम् ॥ क्४८.१० ॥ सोऽचिन्तयदहो कान्तमिदमत्यद्भुतं वपुः । यस्मिन् भाति मुखव्याजाददोषविशदः शशी ॥ क्४८.११ ॥ लावण्यमप्रतिममेव बिभति तन्वी बन्धूकबन्धुरधरो मधुरस्वभावः । द्रोहोद्यतः सरसविद्रुमपल्लवानां बिम्बप्रभाप्रसभभ्रमवन्ध्यकारः ॥ क्४८.१२ ॥ वक्र्क्रं न क्षमते मदं शशमृतः क्लेश्नाति कान्तिः सुधाम् उत्फुल्लोत्पलकाननस्य कुरुते दृष्टिः प्रभाभ्र्त्सनम् । मन्ये मन्मथसंगमोचिततनोः साप्त्न्यभीतिप्रदा लीलायास्याः सहसा विलासलहरीशोषं विधत्ते रतेः ॥ क्४८.१३ ॥ उद्वृत्ते कठिने परोधरयुगे नश्यद्विवेके चिरं यस्या दोषमयेऽप्यहो गुणवता हारेण बद्धा स्थितिः । यच्चास्मिन्नवलम्बतेऽम्बुजधिया रोलम्बरेखा मुखे लोलाक्ष्याः किमपि प्रशान्तनयने लीनं मुनीनां मनः ॥ क्४८.१४ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य वपुः पुष्पशरोपमम् । विलोक्य भूपतिसुता बभूवाश्चर्यनिश्चला ॥ क्४८.१५ ॥ हृते लज्जांशुके तस्याः स्मरेण स्मितकारिणा । प्रत्यग्रपुलकाकीर्णं वपुः स्पष्टमदृश्यत ॥ क्४८.१६ ॥ रुद्धा नवाभिलाषेण वैलक्ष्येण निवर्तिता । मनस्तत्रैव निक्षिप्य सा शून्येव शनैर्ययौ ॥ क्४८.१७ ॥ राजधानीं समासाद्य लज्जाविस्मयमन्मथैः । मीलितेव निलीनेव प्रोषितेव बभूव सा ॥ क्४८.१८ ॥ कुमारोऽपि स्वभवने समुद्भूतमनोभाव्ः । तामेवेन्दुमुखीमग्रे संकल्पैरलिखन्मुहुः ॥ क्४८.१९ ॥ स तां मानससर्वस्वं स्मरविद्यामिव स्मरन् । प्रदध्यौ कुर्लभां मत्वा तनयां चक्रवर्तिनः ॥ क्४८.२० ॥ जन्मान्तरे तनुर्यस्य तपःपरिचिता चिरम् । धन्यः स तामवाप्नोति लतां सुकृतशाखिनः ॥ क्४८.२१ ॥ रम्यप्रदानपुण्येन तद्दर्शनमवाप्यते । न जाने तानि पुण्यानि येषां तत्संगमः फलम् ॥ क्४८.२२ ॥ तद्वक्र्क्रशीतकिरणस्मरणोत्सवेन तस्याश्च दुर्लभतया विरहोष्मणा मे । नो वेद्मि किं धृतिरियं किमयं विमोहः किं जीवितं किमसुभिः सहः विप्रयोगः ॥ क्४८.२३ ॥ तद्वक्र्क्रब्जजितः प्रसह्र भजते क्षैण्यं क्षपावल्लभः तद्भूविभ्रमलज्जितं च विनतिं धते धनुर्मान्मथम् । तस्याह्पल्लवपेशलद्युतिमुषा शोषाधरेणार्दितं नूनं प्राप्य पराजयं वनमहीं बिम्ब समालम्बते ॥ क्४८.२४ ॥ इति पूर्णेन्दुवदनावदनध्याननिश्चलह् । निशां निनाय संत्यक्तः सेर्ष्ययेव सनिद्रया ॥ क्४८.२५ ॥ कन्यादर्शनवृत्तान्तं ततस्तेन निवेदितम् । श्रुत्वा पितास्य संक्रन्तचिन्तापरिचितोऽभवत् ॥ क्४८.२६ ॥ स तमूचे वयं पुत्र राज्ञोऽस्य पुरवासिनह् । स कथं ते दुहितरं चक्रवर्ती प्रदास्यति ॥ क्४८.२७ ॥ अशक्यं नैव कुर्वन्ति समीहन्ते न दुर्लभम् । असंभाव्यं न भाषन्ते मानकामा मनीषिणः ॥ क्४८.२८ ॥ चूतचम्पकवल्लीषु स्वाधीनासु निरादरः । चिन्तयन् पारिजातस्य लतां शुष्यति षट्पदः ॥ क्४८.२९ ॥ तव तस्याश्च संबन्धः प्राज्गन्मविहितो यदि । तदवश्यं भवत्येव निष्प्रयत्नफलोदयह् ॥ क्४८.३० ॥ आशापाशैरनाकृष्टं विचारैरकदर्थितम् । प्रयत्नभारैरश्रान्तं विधत्ते भवितव्यता ॥ क्४८.३१ ॥ इत्याकर्ण्य पितुर्वाक्यं तत्तथेति विचिन्तयन् । न चेतः कन्यकानीतं समानेतुं शशाक सः ॥ क्४८.३२ ॥ स गत्वा दन्तयुगलं ययाचे हेमकुञ्चरम् । नवसंदर्शने राज्ञः प्रीतियोग्यमुपायनम् ॥ क्४८.३३ ॥ पुण्यबन्धेन करिणा दत्तं दन्तयुगं ततः । स हेममयमादाय द्रष्टुं भूमिपतिं ययौ ॥ क्४८.३४ ॥ स रत्नरुचिरं प्राप्य भवनं पृथिवीपतेः । प्रविश्यः प्रणतः प्रीत्यै हेमदन्तद्वयं ददौ ॥ क्४८.३५ ॥ भूभुजा विश्रुतगुणः प्रसादेनाभिनन्दितः । वरं गृहाणेत्युक्तश्च स न जग्राह किंचन ॥ क्४८.३६ ॥ तस्यादीनद्युतेश्चक्रे मानमभ्यधिकं नृपः । औचित्यचारुचरितः प्रियः कस्य न निःस्पृहः ॥ क्४८.३७ ॥ स सदा दर्शने राज्ञः काञ्चनाङ्गानि दन्तिनः । पुनर्जातनवाङ्गेन दत्ताणि प्रीयते ददौ ॥ क्४८.३८ ॥ तमुवाच महीपालः सेवाप्रणययन्त्रितः । दूतीं मनःप्रसादय वदनद्युतिमुद्वहन् ॥ क्४८.३९ ॥ प्रभूतहेमसंभारां गुर्वीं सोवामिमामहम् । न सहे प्रौरवार्गो हि भवणीयो महीभृताम् ॥ क्४८.४० ॥ संविभज्य जनानीतैः का प्रीतिर्मम काञ्चनैः । तवानर्घगुणा मूर्तिरियमेव मम प्रिया ॥ क्४८.४१ ॥ लोभः पुरुषरत्नेषु भूषणार्हेषु शोभते । राज्ञां कोशेषु सीदन्ति हेमरत्नाश्मसंचयाः ॥ क्४८.४२ ॥ समीहिततमं तुभ्यं किं प्रयच्छामि कथ्यताम् । निःशेषकोशदानेन न नामानुशयोऽस्तु मे ॥ क्४८.४३ ॥ राज्ञ्ं दृक्पातपात्रेण प्राप्यन्ते यदि न श्रियः । तदनर्थं गतार्थिन्या कोऽथः पार्थिवसेवया ॥ क्४८.४४ ॥ इत्युक्तः क्षितिपालेन कुमारः कलिताञ्जलिः । तमभाषत भूपाल दातुमर्हति कोऽपरः ॥ क्४८.४५ ॥ अनर्थितेन रत्नानि विबुधेभ्यः प्रयच्छता । तदुन्निद्रं समुद्रस्य मुद्रितं भवता यशः ॥ क्४८.४६ ॥ महतापि प्रयत्नेन पूर्यते न महाशयः । अल्पकानां तदैर्श्वर्यं दारिद्यं तन्महीयसाम् ॥ क्४८.४७ ॥ किं तु त्वद्भुजगुप्तानां धर्ममार्गेण जीवताम् । जनानां नास्ति दारिद्यं द्रविणं येन मृग्यते ॥ क्४८.४८ ॥ धनार्थिनो न तु वयं न च सेवाधिकारिणः । धनं धनं धनधियां मान एव मनस्विनाम् ॥ क्४८.४९ ॥ मीलद्गुणेन परमेश्वरसेवनेन नुर्मूलतां सुमनसां सहसा गतानाम् । दैन्यात्पुनः कृपणपण्यपथे च्युतानां न स्पर्शमात्रमपि साधुजनः करोति ॥ क्४८.५० ॥ अर्थित्वान्मरणं वरं तनुभृतां दैन्यावसन्नात्मनां अर्थी सर्वजनावमानवसतिः सत्कारयोग्यः शवः । कुम्भस्तावदधह्प्रयाति गुणवान् कूपावतारे परं यावन्मोहतमःप्रवेशविवशः प्राप्तोऽर्थिता लम्बते ॥ क्४८.५१ ॥ सामान्या धनसंपदः क्रयकृषिप्राप्या सदा धीमतां संतोषो यदि नास्ति तत्किमपरा भूमिर्निधानावृता । सन्त्येवातिशयप्रसादनिरतास्ता हेमरत्नक्रियाः कस्येष्टः प्रियसंगमाय वपुषां सेवामयो विक्रयः ॥ क्४८.५२ ॥ इत्यपारधियस्तस्य वचः श्रुत्वा महीपतिः । गॄह्यतामपरं किंचिदित्यभाषत सादरः ॥ क्४८.५३ ॥ औचित्यचतुरालापः कर्कशोऽपि नृपां प्रियः । कृपणश्चाटुकारोऽपि कर्णशूलाय केवलः ॥ क्४८.५४ ॥ और्दार्यपरितुष्टेन स राज्ञभ्यर्थितः परम् । तमूचे यदु तुष्टोऽसि सुता मह्यं प्रदीयताम् ॥ क्४८.५५ ॥ इत्युक्ते तेन नृपतिः संदेहान्दोलिताशयः । प्रातर्वक्ताहमित्युक्त्वा क्षणं क्ष्मातलमैक्षत ॥ क्४८.५६ ॥ स कुमारं विसृज्याथ प्रधानामात्यमब्रवीत् । प्रसादरभसेनैव कृतं वाक्चापलं मया ॥ क्४८.५७ ॥ चक्रवर्तिकुलोत्पन्ना कन्या पुण्यपणोचिता । कथं सामान्यपौराय गुणमात्रेण दीयते ॥ क्४८.५८ ॥ ददामीति प्रतिश्रुत्य पश्चादनुशयाकुलः । कथं सराधनो भूत्वा भविष्याम्यर्थिनिष्फलः ॥ क्४८.५९ ॥ कथं प्राप्तस्य तस्याहं प्रातर्द्रष्ट्मुखं पुरः । प्रियोऽप्यप्रियतां यातः स मे दुर्लभयेच्छया ॥ क्४८.६० ॥ नूनं गुणोपपन्नोऽपि प्रकृत्यैव शरीरिणाम् । वक्ति यावन्न देहीति तावद्गवति वल्लभह् ॥ क्४८.६१ ॥ इति भूमिपतेः श्रुत्वाः वचो दोलावलम्बिनः । तमुवाच महामात्यः संचिन्त्यावसरोचितम् ॥ क्४८.६२ ॥ अनालोचितपर्यन्ताः प्रत्यग्रसरसादराः । स्वभावरभसा एव भवन्ति प्रभुबुद्धयः ॥ क्४८.६३ ॥ अशक्यार्थनया तेन लुब्धेनेव गुणोदयः । राजसेवाप्रवृत्तेन हेमहस्ती विनाशितः ॥ क्४८.६४ ॥ वाच्योऽसौ भवता स्वैरं कन्यार्थी पुनरागतः । हेमहस्तिनमारुह्य प्राप्तः प्राप्स्यसि मे सुताम् ॥ क्४८.६५ ॥ तेनोत्कृत्तः स्वहस्तेन कुतस्तस्य स कुञ्जरः । न चासौ तद्विरहितः पुनरायाति लज्जया ॥ क्४८.६६ ॥ इत्यमात्यस्य वचसा नृपतिर्युक्तिमाश्रितः । प्राप्तं कुमारमन्येद्युस्तदेवाभिमुखोऽवदत् ॥ क्४८.६७ ॥ कुमारोऽपि गॄहं गत्वा विवाहोचितमङ्गलैः । हौमद्विरदमारुह्य स्वजनेन सजाययौ ॥ क्४८.६८ ॥ स्वर्णवारणसंरूढं तमायान्तं महीपतिः । विलोक्याश्चर्यविभवं मेने पुण्यवतां वरम् ॥ क्४८.६९ ॥ कौतुकादथ भूपालस्तं गजं हेमविग्रहम् । आरुरोह महोत्साहः सुमेरुमिव वज्रभृत् ॥ क्४८.७० ॥ आरूढे पृथिवीपाले न चचाल स कुञ्जरः । प्रसर्सर्प कुमारेण पुनश्चालंकृतासनः ॥ क्४८.७१ ॥ तं ज्ञात्वा नृपतिर्देवं तत्प्रभावेण विस्मितः । धन्योऽस्मीति वदन् कन्यां ददौ तस्मै स्मरश्रियम् ॥ क्४८.७२ ॥ अभ्यर्च्य कन्यारत्नेन नृपतिः पुरुषोत्तमम् । हर्षोत्सवसमुद्धूतः सुधासिन्धुरिवाबभौ ॥ क्४८.७३ ॥ ततः कुमारे दयितामादाय स्वगृहं गते । सफलोऽभूदनङ्गस्य कार्मुकाकर्षणश्रमः ॥ क्४८.७४ ॥ नवे वयसि भोगार्हे नवकान्तासमागमे । तस्याभूद्विभवोदारः सदा नवनवोत्सवः ॥ क्४८.७५ ॥ ततः कदाचिद्भूपालः कृतकृत्यः प्रसेनजित् । पुण्यप्रभावं जामातुः कलयन् समचिन्तयत् ॥ क्४८.७६ ॥ अहो दिव्यः प्रभावोऽसौ कुमारस्य प्रदृश्यते । न हि सामान्यपुण्यानां पाको भवति तद्विधः ॥ क्४८.७७ ॥ कुलं लक्ष्मीहर्म्यं हृतशशिमदा रूपलहरी वयः संभोगार्हं गुणपरिचयो भूषणचयः । यशः पुण्योद्यानप्रसृतकुसुमोल्लासरुचिरं न विद्मः कस्यायं कुशलपरिणामस्य विभवः ॥ क्४८.७८ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स संजातकुतूहलः । सर्वज्ञदर्शनावद्धमारुरोह मनोरथम् ॥ क्४८.७९ ॥ स जातातरमाहूय सुतां च सचिवैः सह । भगवन्तं ययौ द्रष्टुं मनसा प्रथमं गतः ॥ क्४८.८० ॥ याते दृष्टिपथं जेतवने संत्यज्य वाहनम् । उपसृत्यः नृपः पद्भ्यां भगवन्तं व्यलोकयत् ॥ क्४८.८१ ॥ स तं प्रणम्य तत्पादपद्मभूतिशिखामणिः । सुतां जामातरं चास्मै नम्रो नाम्ना न्यवेदयत् ॥ क्४८.८२ ॥ उपविष्टेषु सर्वेषु प्रणामानतमौलिषु । पप्रच्छ राजा सर्वज्ञं भगवन्तं कृताञ्जलिः ॥ क्४८.८३ ॥ अयं गुणगओपेतः कुमारः श्रीमतां वरः । हैमेव दन्तिनायातो भगवन् केन कर्मणा ॥ क्४८.८४ ॥ इयं चीवरकन्या च मत्सुतास्य नवा वधूः । केन पुण्यप्रभावेण जीवितादधिवल्लभा ॥ क्४८.८५ ॥ इति पृष्टः क्षितीशेन सर्वविद्भगवान् जिनः । तमूचे भूपते पुंसां पुण्योद्भूता विभूतयः ॥ क्४८.८६ ॥ यदुदारो यदुचितो यद्भ्राजिंष्णु यदद्भुतम् । स्पृहणीयं च यल्लोके तत्तत्पुण्यसमुद्बह्वम् ॥ क्४८.८७ ॥ विपश्वी भगवान् पूर्वं सुगतः सह भिक्षुभिः । चचार लोककृपया राज्ञो बन्धुमतः पुरे ॥ क्४८.८८ ॥ तस्मिन्नवसरे तत्र कुमार्या सह दारकः । विक्रीडावर्त्मनि पुरः कृत्वा दारुमयं गजम् ॥ क्४८.८९ ॥ तौ विलोक्य समायान्तं ध्मातजम्बूनदद्युतिम् । फुल्लपद्मदलाकारकरुणास्निग्धलोचनम् ॥ क्४८.९० ॥ भगवन्तं समुद्भूततद्भक्तिसरसोन्मुखौ । क्रीडागजं निवेद्यास्मै प्रणतौ तस्थतुः पुरः ॥ क्४८.९१ ॥ भगवानपि सर्वज्ञस्तयोर्ज्ञात्वा मनोरथम् । दयया चरणस्पर्शं विदधे दारुदन्तिनः ॥ क्४८.९२ ॥ सम्यक्चित्तप्रसादेन दृष्टौ भगवताथ तौ । प्रणीधानं विवाहाय चक्रतुर्दारकौ मिथः ॥ क्४८.९३ ॥ कुलप्रभावविभवैर्भूयाज्जन्म ममोचितम् । वाहनं हेमदन्ती च कुमारस्येत्यभून्मतिः ॥ क्४८.९४ ॥ दृष्ट्वा भगवतः कन्या संसक्त्रे चारुचीवरे । जन्मचीवरयुक्तां स्यामहमेतचिन्तयत् ॥ क्४८.९५ ॥ स एष प्रणिधानेन जातस्तेनेह हस्तकः । इयं चीवरकन्या च तनुचीवरलक्षण ॥ क्४८.९६ ॥ इति क्ष्रुत्वा क्षितिपतिस्तद्वृत्तं सुगतोऽदितम् । मुकुटस्पृष्टतत्पादपद्मः स्वभवनं ययौ ॥ क्४८.९७ ॥ याते सविस्मयं राज्ञि कुमारः सह जायया । कथ्यमानं भगवता धर्मं शुश्राव शुद्धधीः ॥ क्४८.९८ ॥ ततस्तौ जातवैराग्यौ क्षीणसंसारवासनौ । प्रव्रज्यया जितक्लेशौ शुद्धां बोधिमवापतुः ॥ क्४८.९९ ॥ विततसुकृतपुण्याभ्यासयोगेन पुंसां भवति कुशलभाजां धर्मकामार्थसंपत् । अभिमतमथ भुक्त्वा तत्फलं सदारास्ते विघनगगनकान्तिं शान्तिमन्ते भजन्ते ॥ क्४८.१०० ॥ इति क्षेमन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हस्तकावदानमष्टचत्वारिंशः पल्लवः ॥ � </poem> 65v33c3ra0w5hy0zshzvghjokepo4ab 341387 341386 2022-07-25T12:03:52Z Shubha 190 added [[Category:बौद्धदर्शनम्]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{header | title = बोधिसत्त्वावदानकल्पलता | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> क्षेमेन्द्रविरचिता बोधिसत्त्वावदानकल्पलता । नमः सर्वज्ञाय । १. प्रभासावदानम् । चित्तं यस्य स्फटिकविमलं नैव गृह्णाति रागं कारुण्यार्द्रे मनसि निखिलाः शोषिता येन दोषाः । अक्रोधेन स्वयमभिहतो येन संसारशत्रुः सर्वज्ञोऽसौ भवतु भवतां श्रेयसे निश्चलाय ॥ क्१.१ ॥ सच्छायः स्थिरधर्ममूलवलयः पुण्यालवालस्थितिर् धीविद्याकरुणाम्भसा हि विलसद्विस्तीर्णशाखान्वितः । संतोषोज्ज्वलपल्लवः शुचियशःपुष्पः सदासत्फलः सर्वाशापरिपूरको विजयते श्रीबुद्धकल्पद्रुमः ॥ क्१.२ ॥ जायते जगदुद्धर्तुं संसारमकराकरात् । मतिर्महानुभावानामत्रानुश्रूयते यथा ॥ क्१.३ ॥ अस्ति प्रभावती नाम हेमहर्म्यगृहैर्वृता । पुरी प्रभावतीव द्यौर्विमानैः पुण्यकर्मणाम् ॥ क्१.४ ॥ विद्याधरवती सिद्धगन्धर्वगणसेविता । गां श्रिता शक्रनगरी सुकृतेन सतामिव ॥ क्१.५ ॥ सेविता सततं सत्यव्रतदानदयामयैः । राजधानीव धर्मस्य पुण्यावसथशालिनी ॥ क्१.६ ॥ अभूद्भूतिलकस्तस्यां प्रभासो नाम भूपतिः । सप्रभा सादरैर्यस्य कीर्तिरभ्यर्च्यते सुरैः ॥ क्१.७ ॥ गुणसौरभसंभाराः सर्वासां हरिणीदृशाम् । यद्यशःपुष्पमञ्जर्यो याताः कर्णवतंसताम् ॥ क्१.८ ॥ उपायज्ञस्य यस्याज्ञां सुवणकुसुमोज्ज्वलाम् । मालामिव महीपाला मौलिचक्रेषु चक्रिरे ॥ क्१.९ ॥ तं कदाचित्समासीनमभ्येत्य भुवनेश्वरम् । उवाच क्षितिविन्यस्तजानुर्नागवनाधिपः ॥ क्१.१० ॥ देव दिव्यद्युतिर्दन्ती गृहीतोऽस्माभिरद्भुतः । त्वत्कीर्तिश्रवणाद्भूमिमैरावण इवागतः ॥ क्१.११ ॥ द्वारि स्थितोऽसौ द्विरदस्त्रिदशार्हः प्रदृश्यताम् । भृत्यानां प्रभुनां दृष्टः सफलो हि परिश्रमः ॥ क्१.१२ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिर्निर्गत्यामात्यसंमतः । ददर्श द्विरदं द्वारि कैलासमिव जङ्गमम् ॥ क्१.१३ ॥ उद्दामसौरभाहूतैर्भ्रमरैर्गण्डडिण्डिमैः । शृङ्गाराभरणोदारं वसन्तमिव सेवितम् ॥ क्१.१४ ॥ दन्तपर्यन्तविश्रान्तकरं मीलितलोचनम् । स्मरन्तं विन्ध्यकदलीसल्लकीकाननश्रियः ॥ क्१.१५ ॥ अगस्त्यशासनाद्यातं भुवि कुञ्जरराजताम् । स्फुरत्सप्तच्छदामोदं विन्ध्याचलमिवोन्नतम् ॥ क्१.१६ ॥ तं विलोक्य क्षितिपतिर्दन्तस्तम्भविभूषितम् । लक्ष्मीविलासभवनं विस्मयादित्यचिन्तयत् ॥ क्१.१७ ॥ अहो नवनवोत्कर्षा निर्माणाश्चर्यशालिनाम् । कर्मणामनवच्छिन्ना संसारसर्गसंततिः ॥ क्१.१८ ॥ अमन्थेन सुधाम्भोधेरनायासेन वासुकेः । अनाकर्षेण शैलस्य केनायं जनितो गजः ॥ क्१.१९ ॥ अथ हस्तिमहामात्रं संयातं नाम भूपतिः । आदिदेशार्चितादेशं गजोऽयं दम्यतामिति ॥ क्१.२० ॥ तदादिश्य महीपाले यातेऽन्तःपुरमन्दिरम् । नागं जग्राह संयातः सर्वशिक्षाभरक्षमम् ॥ क्१.२१ ॥ स सच्छिष्य इव प्राज्ञः प्राग्जन्माभ्यासयन्त्रितः । नीतस्तेन प्रयत्नेन सर्वशिक्षाविनीतताम् ॥ क्१.२२ ॥ बहुदाननिरुद्वेगः शक्त्युत्साहयुतः क्षमी । रिपुप्रघातसुगतिः स राज्ञस्तुल्यतां ययौ ॥ क्१.२३ ॥ दम्यक्रियासमुत्तीर्णं ततस्तं कुञ्जरेश्वरम् । नरेश्वराय संयातः कृतकृत्यो न्यवेदयत् ॥ क्१.२४ ॥ दृष्ट्वा तमङ्कुशायत्तं निर्विकारबलोदयम् । उत्साहशिखरारूढं मेने राजा जयश्रियम् ॥ क्१.२५ ॥ स संजातप्रहर्षोत्थदाक्ष्यशिक्षादिदृक्षया । तमारुरोह सोत्साहः सहस्रांशुरिवोदयम् ॥ क्१.२६ ॥ संयातोऽथ गजेन्द्रस्य मन्त्रीव वशवर्तिनः । सर्वमण्डलसंचारचातुर्थं समदर्शयत् ॥ क्१.२७ ॥ गजप्रेक्षाप्रसङ्गेन मृगयाकेलिलालसः । राजा निजोत्साहमिव व्यगाहत वनं महत् ॥ क्१.२८ ॥ स ययौ रत्नकेयूरकिरणैर्दूरसर्पीभिः । सल्लकीपल्लववरैर्दिग्नागानाह्वयन्निव ॥ क्१.२९ ॥ व्रजन्तं तत्र ददृशुस्तं वने वनदेवताः । प्रहर्षविस्मयाकीर्णकर्णपूरीकृतेक्षणाः ॥ क्१.३० ॥ शबरीकबरीपाशपुष्पसौरभनिर्भराः । वैन्ध्या वसुंधराधीशं मरुतस्तं सिषेविरे ॥ क्१.३१ ॥ अथ विन्ध्योपकण्ठेषु स्वच्छन्दसुखशाखिषु । स्मृत्वा विलासवृत्तान्तं गजः सोत्कण्ठतां ययौ ॥ क्१.३२ ॥ करिण्याः प्रेमबद्धाया गन्धमाघ्राय स द्विपः । नीतिं नृप इवोत्सिक्तस्तत्याजाङ्कुशयन्त्रणाम् ॥ क्१.३३ ॥ सवेगं धावतस्तस्य रागाकृष्टस्य दण्डिनः । विमूढस्येव संसारे नाभवद्विरतिः क्कचित् ॥ क्१.३४ ॥ दृष्ट्वा प्रभञ्जनजवं कुञ्जरं राजकुञ्जरः । व्रजन्तं जातसंदेहः संयातमिदमब्रवीत् ॥ क्१.३५ ॥ अहो बतायं भवता विनयं ग्राहितो गजः । दृष्टः प्रयातो वैमुख्यं गुरोरस्याङ्कुशस्य यः ॥ क्१.३६ ॥ भ्रमतीव दिशां चक्रमनुयान्तीव पादपाः । पादन्यासभरेणास्य क्षीबेणाधूर्णते क्षितिः ॥ क्१.३७ ॥ अस्मिन् देव इवाकाले प्रयाते प्रतिकूलताम् । सर्वाः पुरुषकारस्य निष्फला यत्नवृत्तयः ॥ क्१.३८ ॥ वचः श्रुत्वेति संयातः प्रभोरायातसाध्वसः । शिक्षापवादवैलक्ष्यादुवाच रचिताञ्जलिः ॥ क्१.३९ ॥ देव सर्वक्रियायत्तः कुञ्जरोऽयं मया कृतः । करिणीगन्धमाघ्राय यातः किं त्वद्य विक्रियाम् ॥ क्१.४० ॥ नोपदेशं न नियमं न दाक्षिण्यं न साधुताम् । स्मरन्ति जन्तवः कामं कामस्य वशमागताः ॥ क्१.४१ ॥ केन रतिरसोत्सिक्ता विषयाभिमुखी मतिः । अदभ्रश्वभ्रविभ्रष्टशओलकुल्येव वार्यते ॥ क्१.४२ ॥ शरीरश्रमशिक्षायां दमकाः कुशला वयम् । मनोनियमशिक्षायां मुनयोऽपि न पण्डिताः ॥ क्१.४३ ॥ रागादगणितायासः स्खलिताखिलसंयमः । एष धावत्यमारेण मूर्खः खल इव द्विपः ॥ क्१.४४ ॥ वृक्षशाखां समालम्ब्य त्यजेमं पृथिवीपते । व्यसनी पतितः सत्यं पातयत्येव दुर्जनः ॥ क्१.४५ ॥ संयातस्य वचः श्रुत्वा तत्कालसदृशं नृपः । तेनैव सहितः शाखामाललम्बे महातरोः ॥ क्१.४६ ॥ अवतीर्य तरोरश्वमारुह्य नृपतौ गते । प्राप्यालिलिङ्ग करिणीं विगाह्य गहनं गजः ॥ क्१.४७ ॥ ततः शान्तस्मरो हस्ती दिनैरभ्येत्य सप्तभिः । स्वयमालानसंबद्धस्तस्थौ भुक्त्वा यथासुखम् ॥ क्१.४८ ॥ शिक्षासंयमयन्त्रितं तं दृष्ट्वा स्वयमागतम् । संयातः कौशलोत्कर्षहर्षाद्राज्ञे न्यवेदयत् ॥ क्१.४९ ॥ रागवागुरयाकृष्टः प्रययौ यः स्मरातुरः । शिक्षायामविसंवादी सोऽयं प्राप्तः स्वयं गजः ॥ क्१.५० ॥ संकेतयन्त्रितो वश्यो रसज्ञः सल्लकीभुवाम् । संतप्तलोहकवलं गृह्णाति विनये स्थितः ॥ क्१.५१ ॥ एष कामरसाकृष्टः कष्टां विकृतिमाययौ । पुनः प्रकृतिमापन्नः प्रशान्तमदनज्वरः ॥ क्१.५२ ॥ शक्या दमयितुं देव सिंहव्याघ्रगजादयः । न तु रागासवक्षीबविषयाभिमुखं मनः ॥ क्१.५३ ॥ एतदाकर्ण्य भूपालस्तत्तथेति विचिन्तयन् । उवाच सत्यमुचितं संयात कथितं त्वया ॥ क्१.५४ ॥ अप्यस्ति कश्चिल्लोकेऽस्मिन् येन चित्तमदद्विपः । नीतः प्रशमशीलेन संयमालानलीनताम् ॥ क्१.५५ ॥ इत्युक्ते दे वताविष्टः संयातस्तमभाषत । देव सन्ति जगत्क्लेशनिःशेषोन्मूलनोद्यताः ॥ क्१.५६ ॥ विवेकालोकिता लोके वैराग्यजनिताग्रहाः । शमसंतोषविशदा बुद्धा एव प्रबोधिनः ॥ क्१.५७ ॥ इति बुद्धाभिधां श्रुत्वा सम्यक्संबोधिचेतसः । राज्ञः प्राग्जन्मजाभ्यासप्रणिधानमजायत ॥ क्१.५८ ॥ विनिमज्जज्जगदिदं संसारे मकराकरे । संतारयेयं संबोधिमुक्तः कुशलसेतुना ॥ क्१.५९ ॥ अथोचुर्देवता व्योन्मस्तं शुद्धावासकायिकाः । सम्यक्संबोधिसंबुद्धो भविष्यसि महामते ॥ क्१.६० ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा राजा विरजसां वरः । जातिस्मरो दिव्यचक्षुः प्रययौ बोधिसत्त्वताम् ॥ क्१.६१ ॥ अथ स विपुलसत्त्वस्तत्त्वनिक्षिप्तचक्षुर् भवजलनिधिमज्जत्सर्वभूतानुकम्पी । अभवदभिनवोद्यत्संवुदित्साहयोगाद् दलितकुशलसेतुः सत्त्वसंतारणाय ॥ क्१.६२ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां प्रभासावदानं नाम प्रथमः पल्लवः समाप्तः ॥ २. श्रीसेनावदानम् । ते जयन्ति जगत्यस्जिन् पुण्यचन्दनपादपाः । छेदनिर्घर्षदाहेऽपि ये परार्थेषु निर्व्यथाः ॥ क्२.१ ॥ गणनीया गुणगणैरस्त्यरिष्टाभिधा पुरी । स्पर्धया शक्रनगरी यस्या न स्याद्गरीयसी ॥ क्२.२ ॥ तस्यां बभूव भूपालः श्रीसेन इति विश्रुतः । समग्रगुणरत्नानां रत्नाकर इवाकरः ॥ क्२.३ ॥ परोपकारशक्तस्य चतुरस्य प्रभावतः । अनुरक्ता दिशः सर्वाः सूर्यस्येव प्रभावतः ॥ क्२.४ ॥ यशोभि शोभितं येन धनदानसुगन्धिभिः । गजैश्च भूतिधवलैर्जगत्कल्पद्रुमैरिव ॥ क्२.५ ॥ कलालयोऽपि सरलः सरलोऽपि महामतिः । यो बभूव प्रजापुण्यैर्मतिमानप्यवञ्चकः ॥ क्२.६ ॥ यावत्तपति तिग्मांशुर्यावद्वहति मारुतः । तावदाज्ञा च कीर्तिश्च यस्याप्रतिहताभवत् ॥ क्२.७ ॥ शमव्यायामविदुषां षस्ङ्गुणज्ञानचक्षुषाम् । यं द्वादशसहस्राणि मन्त्रिणां पर्युपासते ॥ क्२.८ ॥ तस्मिन्धर्मपरे राज्ञि बभूव सुकृती जनः । भर्तृतुल्या भवन्त्येव गुणैः स्त्रिय इव प्रजाः ॥ क्२.९ ॥ तस्य पुण्याधिवासेन जनास्त्रिदिवगामिनह् । विमानैः शक्रनगरीं निःसंचाराः प्रवक्रिरे ॥ क्२.१० ॥ दृष्ट्वा मनुजलोकेन सुरलोकसमावृतिम् । जातवैरः क्षितिओपतौ शतक्रतुरचिन्तयत् ॥ क्२.११ ॥ सेनेव लक्ष्मी वसुधेषु चारस्याश्चर्यकर्तव्य च दत्तनित्यम् । कल्याणशीलेन च स र्वचेतन्यप्रव्यहासामन अस्मकाश्च (?) ॥ क्२.१२ ॥ तस्याखण्डितचेतसः दद्धिद्वल्यानुभावपाम् (?) । कर्तव्या धैर्याजिज्ञासा मया मायाविधायिना ॥ क्२.१३ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं सर्वैरनुगतः सुरैः । रूपं शक्रः परावर्त्य मर्त्यलोकमवातरत् ॥ क्२.१४ ॥ अत्रान्तरे प्रजाकार्यपर्यालोचनतत्परः । राज्यरक्षागुरुर्मन्त्री नृपमूचे महामतिः ॥ क्२.१५ ॥ राजन् विरजसा राज्यराजमानेन निर्जितः । निर्व्याजदानैर्भवता लज्जते त्रिदशेश्वरः ॥ क्२.१६ ॥ परस्य पूर्णगुणतामात्मनस्तद्विहीनताम् । दृष्ट्वा को नाम नायाति मात्सर्यस्य विधेयताम् ॥ क्२.१७ ॥ ईर्ष्यालवः परोत्कर्षसंघर्षस्य जुषो जनाः । प्रायेणोद्वेगमायान्ति महतां सुकृतेष्वपि ॥ क्२.१८ ॥ सर्वस्वदानमर्यादादानव्यसनिनोऽस्तु ते । पुत्रदारात्मदाने तु संकल्पो ह्यतिसाहसः ॥ क्२.१९ ॥ दृश्यन्ते दारुणास्ते ते स्वप्नाः साध्वसहेतवः । जगतः सूच्यते तीव्रं यैश्चूडामणिखण्डनम् ॥ क्२.२० ॥ दैवज्ञानां प्रवादश्च श्रूयते तत्त्ववादिनाम् । शरीरं पृथिवीपालो दास्यतीति सुदुःसहः ॥ क्२.२१ ॥ शरीरदानं सर्वार्थिसार्थनैष्फल्यकारणम् । सर्वप्रदो भवत्येव तिष्ठन् कल्पमहीरुहः ॥ क्२.२२ ॥ तस्मादस्मान्महीपाल विरम त्यागसाहसात् । रक्षारत्नं हि जगतः प्रजायत्तं वपुस्तव ॥ क्२.२३ ॥ इति मन्त्रिरेणोक्तमाकर्ण्य वसुधाधिपः । तमूचे सत्त्वधवलस्मितघौताधरद्युतिः ॥ क्२.२४ ॥ उक्तं हितं म्हामात्य भवता सचिवोचितम् । किं त्वर्थिनवैमुख्यसंतापं नाहमुत्सहे ॥ क्२.२५ ॥ देहीति वादिषु गिरो निषेधपरुषाक्षराः । स्फुरन्ति वदने येषां सजीवास्ते गतासवः ॥ क्२.२६ ॥ इदमस्मादवाप्स्यामीत्याधाय हृदि याचकः । प्राप्यः प्रयाति वैमुख्यं यस्मिन् किं तेन जीवता ॥ क्२.२७ ॥ धिग्जन्म पुण्यहीनस्य तस्य निष्करुणात्मनः । यस्यार्तजनसंतापश्रवणे शीतलं मनः ॥ क्२.२८ ॥ एतदर्थमयं कायः सापायोऽपि सतां प्रियः । यत्कस्यचित्क्कचिद्याति कदाचिदुपकारिताम् ॥ क्२.२९ ॥ श्रुत्वेति नृपतेर्वाक्यममात्यः सत्त्वशालिनः । नोवाच किंचिदचलां विचिन्त्य भवितस्यताम् ॥ क्२.३० ॥ ततः कदाचिद्भूभर्तुस्तस्य लीलाविहारिणः । जायां जयप्रभां नाम रतिं रतिपतेरिव ॥ क्२.३१ ॥ दूराद्यदृच्छयायातां चित्तसासङ्गवागुराम् । मुनिरध्यापकः कान्तां ददर्श विनिमेषदृक् ॥ क्२.३२ ॥ प्राग्जन्माभ्याससंबन्धस्नेहात्परिचितामिव । तां दृष्ट्वा स धृतेः प्राप धैर्यराशिरनीशताम् ॥ क्२.३३ ॥ तस्य वीतस्पृहस्यापि वासनोल्लसितं मनः । उत्सृज्य भववैमुख्यमभिलाषभुवं ययौ ॥ क्२.३४ ॥ इयं हि सततस्यूता संततप्रीतितन्तुभिः । नापैति सर्वजन्तूनां प्राग्जन्माभ्यासवासना ॥ क्२.३५ ॥ तदाश्रमपदं प्राप्तः समाप्ताध्ययनव्रतः । शिष्यो माणवकः प्राह दक्षिणा गृह्यतामिति ॥ क्२.३६ ॥ स तमूचे न मे वत्स वने वृत्तिः प्रयोजनम् । तथापि यदि निर्बन्धः श्रूयतां यदभीप्सितम् ॥ क्२.३७ ॥ श्रीसेनस्य क्षितिपतेयदि देवी जयप्रभा । लभ्यते भवता दातुं तदसौ मम दक्षिणा ॥ क्२.३८ ॥ इत्युक्तं गुरुणा श्रुत्वा शिष्यः कम्पितमानसः । अशक्यप्रार्थनालाभे संशयाकुलितोऽभवत् ॥ क्२.३९ ॥ स गत्वा सततस्वेच्छाविवृतद्वारमर्थिनाम् । विवेश स्वैरविश्रम्भभवनं भूभृतां प्रभोः ॥ क्२.४० ॥ अलभ्यार्थार्थनादैन्यचिन्तातिक्लिष्टमानसः । नम्राननोऽतिवैलक्ष्याद्वीक्षमाण इव क्षितिम् ॥ क्२.४१ ॥ तं दृष्ट्वार्थिनमायातं प्रहृष्टोऽभून्महीपतिः । सुधाप्रदानसन्नद्धसमुद्भूतिरिवाम्बुधिः ॥ क्२.४२ ॥ किं तवेप्सितमित्युक्त्वा पूजितः स महीभुजा । उवाचानुचिताख्यानवैलज्जस्खलिताक्षरः ॥ क्२.४३ ॥ अनर्थितपरः पूर्वमर्थिकल्पतरोस्तव । गर्वर्थमर्थितां यातः सुदुर्लभपदेऽप्यहम् ॥ क्२.४४ ॥ मम विद्याव्रते पूर्णे दक्षिणाभिमता गुरोः । राजन् जयप्रभा देवी दीयता यदि शक्यते ॥ क्२.४५ ॥ इत्युक्रे मुनिशिष्येण सहसैव महीपतेः । स्नेहदानसाविद्धं द्विधाभूतमभून्मनः ॥ क्२.४६ ॥ स जगाद्विजं दन्तज्योतिषाग्रविसारिणा । गृह्यतां दयिता स्वच्छवाससाच्छादयन्निव ॥ क्२.४७ ॥ अविचार्य मया देयमीप्सितं तव यद्गुरोः । वियोगचकितं चेतः सत्यं न गणयाम्यहम् ॥ क्२.४८ ॥ इत्युक्त्वाहूय दयितां राजा राजीवलोचनाम् । सदा हृदयसंसक्तां जीववृत्तिमिवापराम् ॥ क्२.४९ ॥ निवारितोऽपि गुरुणा वियोगव्यसनाग्निना । निषिद्धोऽप्यतिवृद्धेन स्नेहेन स्मरबन्धुना ॥ क्२.५० ॥ प्रददौ मुनिशिष्याय सहसा हरिणीमिव । किमेतदिति सायाससंत्रासतरलेक्षणाम् ॥ क्२.५१ ॥ दत्तायां त्यागशीलेन प्रियायां पृथिवीभुजा । चकम्पे त्यागभीतेव भूमिर्लोलाब्धिमेखला ॥ क्२.५२ ॥ यत्कृते दुर्दशां देहे सेहिरे दुःसहामपि । इन्द्रचन्द्रादयो देवास्ताह्प्रियाः कस्य न प्रियाः ॥ क्२.५३ ॥ शीलं केचिद्धनं केचिद्धर्मं केचित्तपः परे । लज्जां केचित्तनुं केचित्त्यजन्ति योषितां कृते ॥ क्२.५४ ॥ यदेव रागसर्वस्वं पुंसां जीवितजीवितम् । तदेव स्फीटसत्त्वानां दाने तृणलवायते ॥ क्२.५५ ॥ तामादाय गते तस्मिन् विरहाकुलितो नृपः । विरहेण सुखद्वेषी मनोभव इवाभवत् ॥ क्२.५६ ॥ शिष्येण मुनिरानीतां दृष्ट्वा भूपतिवल्लभाम् । रहितां जीवितेनेव परलोकभुवं गताम् ॥ क्२.५७ ॥ गाढानुशयसंतप्तः परं लज्जानिमीलितः । अचिन्तयदनौचित्यमात्मनः कर्मवुप्लवात् ॥ क्२.५८ ॥ अहो नु बालकेनेव मया केवलचापलात् । निःशन्कमयशःपङ्के स्वयमात्मा निपतितः ॥ क्२.५९ ॥ इयं प्रजानां जननी भर्म्याणां धर्मकारिणा । वर्णाश्रमगुरोर्जायां मया दुःखानलेऽर्पिता ॥ क्२.६० ॥ किं तु नाकलितं शीलं न स्मृतः संयमो मया । गणितं नैव वैराग्यं विवेको नावलोकितः ॥ क्२.६१ ॥ अहोऽत्र निर्विचाराणां सन्मार्गविमुखं मनः । असंयमासवक्षीबमपथेष्वेव धावति ॥ क्२.६२ ॥ इति संचित्य स मुनिर्वैलक्ष्यक्षपितद्युतिः । अभ्येत्य राजदयितामुवाच विनताननः ॥ क्२.६३ ॥ समाश्वसिहि हे मातर्न शोकं कर्तुकर्हसि । भवितव्यतयैवायं क्लेशस्ते दुर्नयश्च मे ॥ क्२.६४ ॥ त्यक्त्वा हि श्रमसंतापमस्य तीरतरोरधः । अधुनैव निजं धाम सहास्माभिर्गमिष्यसि ॥ क्२.६५ ॥ इत्युक्ते मुनिना देवी सीक्तेवामृतवृष्टिभिः । अवाप्तजीवितधृतिस्तत्याज भयसंभ्रमम् ॥ क्२.६६ ॥ श्रुत्वैतत्त्रिदिवव्यापि दातुश्चरितमद्भुतम् । राज्ञः सत्त्वदयां ज्ञातुं वासवः समुपाययौ ॥ क्२.६७ ॥ भक्षिताधःशरीरार्धो व्याघ्रेण विजने वने । पुत्रैश्चतुर्भिराक्रन्दैर्गृहीतो ब्राःमणाकृतिः ॥ क्२.६८ ॥ प्रस्रवद्भूरिरूधिरो लम्बमानान्त्रमण्डलह् । कृच्छेष्वपगतप्राणः पापैरिव दृढीकृतः ॥ क्२.६९ ॥ प्रत्यग्रामिष्यागन्धेन क्रव्यादैर्भृशमन्वितः । लुब्धपार्थिवचौरोत्थैरनर्थैरर्थवानिव ॥ क्२.७० ॥ नगरान्तरमासाद्य स ययौ पुरवासिनाम् । कारुण्यदैन्यदुःखार्तो स्मयाविस्मयहेतुताम् ॥ क्२.७१ ॥ स शोक इव साकारः स त्रास इव दुःसहः । विदधे साध्वसायासं सहसा पौरयोषिताम् ॥ क्२.७२ ॥ सोऽर्थिसंदर्शनस्थानस्थितस्याथ महीपतेः । पुत्ररूपैश्चतुर्भिस्तैर्न्यस्तोऽग्रे मञ्चिकार्पितह् ॥ क्२.७३ ॥ तं दृष्ट्वा वैशसावेशविषमक्लेशविह्वलम् । निष्कूणिताननवनो जनोऽभून्मीलितेक्षणह् ॥ क्२.७४ ॥ स कम्पविह्वलं वक्षो मुक्तमुद्यम्य दक्षिणम् । भुजं जगाद भूपालं व्यथाशिथिलिताक्षरः ॥ क्२.७५ ॥ स्वस्ति तुभ्यं महीपते ब्राह्मणोऽहमिमां दशाम् । तीव्रपाप इव प्रातः पश्य मां करुणानिधे ॥ क्२.७६ ॥ संसारेघोरगहने वने व्याघ्रेण भक्षितः । जीवाम्यवश्यभोग्यत्वाद्दुःखस्यास्य गरीयसः ॥ क्२.७७ ॥ अस्मिन्नपि विपत्तापे तीव्रक्लेशसहिष्णवः । विमुञ्चन्ति न मां प्राणाः सहृदः सज्जना इव ॥ क्२.७८ ॥ ददाति यदि ते कश्चित्छित्त्वा देहार्धमात्मनः । तत्ते जीवितमस्तीति मामूचे व्योमदेवता ॥ क्२.। ७९ ॥ को ददाति जगत्यस्मिन् जीवितं करुणानिधे । प्रायेण स्वसुखान्वेषी परार्थविमुखो जनः ॥ क्२.८० ॥ सर्वदा सर्वदातारं दीनव्यसनबान्धवम् । देहदानेऽप्यविमुखं त्वामस्मि शरणं गतः ॥ क्२.८१ ॥ एकस्त्वमेव लोकेऽस्मिन् जातः सुकृतपादपः । निर्व्याजमादरोदारं दानं यस्य फलोद्गतिः ॥ क्२.८२ ॥ किमन्यैर्वा वदान्यस्य कीर्तितैर्भवतो गुणैः । दानमेवाहतो यस्य लोके सुकृतडिण्डिमः ॥ क्२.८३ ॥ आपन्नार्तिपरित्राणपवित्रचरितव्रताः । प्रायन्ते पुण्यपण्येन विपत्काले भवद्विधाः ॥ क्२.८४ ॥ अमन्दानन्दसुहृदो हरिचन्दनशीतलाः । हरन्ति सन्तः संतापं दक्षिणाः पवना इव ॥ क्२.८५ ॥ पूर्णेन्दुसुन्दरादस्मादुदिता वदनात्तव । ज्योप्त्स्नेव जीवयत्येव वाणी पीयूषवर्षिणी ॥ क्२.८६ ॥ इत्युक्तस्तेन सहसा हृदि संक्रान्ततद्व्यथः । संमोहमूर्च्छितं राजा तमूचे वाचमाकुलम् ॥ क्२.८७ ॥ समाश्वसिहि मुञ्च त्वं बह्यं प्राणवियोगजम् । प्रयच्छामि शरीरार्धमविचार्यैव ते द्विज ॥ क्२.८८ ॥ धन्यस्ययात्ययं कायः परोपकृतये क्षतिम् । क्षणक्षयी हि देहोऽयं रक्ष्यमाणोऽपि नाक्षयः ॥ क्२.८९ ॥ इत्युक्तवति भूपाले समुत्कम्पितमानसः । वज्राहत इवोवाच महामात्यो महामतिः ॥ क्२.९० ॥ अहो नु साहसाभ्यासादायासव्यसनी प्रभुः । हितं न गणयत्येव प्रजापुण्यपरिक्षयात् ॥ क्२.९१ ॥ प्रजानां भूतये शक्तः कोऽन्यस्त्वत्सदृशो गुणी । यद्भक्तिमुखरो भृत्यः श्रोता कर्ता च भूपतिः ॥ क्२.९२ ॥ न करोति हितं स्वामी गजलीलानिमीलितः । गणनीयाः सुभृत्यानामियत्यो भोगसंपदः ॥ क्२.९३ ॥ भान्ति ते सुचिरं कर्णे यैः कृता मधुमञ्जरी । कल्याणकर्णिकाकीर्णा वाणी विनयवादिनाम् ॥ क्२.९४ ॥ राक्षसोऽयं पिशाचो च छद्मना ब्राह्मणाकृतिः । रक्षारत्नस्य जगतां शरीरैरर्थितां गतह् ॥ क्२.९५ ॥ यदि नाम न मायेयं कृता तेन महीयसी । तत्कथं कृत्तदेहस्य क्षणमप्यस्ति जीवितम् ॥ क्२.९६ ॥ अविचार्यैव सुकृतं क्रियते दुर्ग्रहेण यत् । तदात्मपीडाओपरुषं परलोकेऽपि निःसुखम् ॥ क्२.९७ ॥ शक्यमेव सदा दद्यादशक्यं दीयते कथम् । सर्वस्वदेहदानादिप्रवाद एव शोभनः ॥ क्२.९८ ॥ कर्णामृतमिदं दूराद्यन्महार्थिमणिप्रदः । संप्राप्तानां पुनस्तत्र पानमस्यान्यतोऽर्थिनाम् ॥ क्२.९९ ॥ रक्ष्यः सर्वप्रयत्नेन परेषामपि जीवितैः । प्रजानां जीवितं राजन्नर्थिचिन्तामणिर्भवान् ॥ क्२.१०० ॥ प्रसीद दयस्वास्मासु देव मा साहसं कृथाः । नकाचशकलस्यार्थे क्रियते चात्मविक्रयः ॥ क्२.१०१ ॥ इत्युक्त्वा पादयोः पत्युः पपातामात्यपुंगवः । शरीरदानसंकल्पान्नोच्चचाल च भूपतिः ॥ क्२.१०२ ॥ सोऽवदत्प्रणयस्मेरचिकसद्दशनद्युतिः । जीवितस्नेहसंमोहतमह्परिहरन्निव ॥ क्२.१०३ ॥ केवलं भक्तिसंयुक्तमुक्तं व्यक्तमिदं त्वया । न सहेऽहं महामात्य विप्रस्य प्राणसंशयम् ॥ क्२.१०४ ॥ हारैस्तुषारैः कमलैर्मृणालैरिन्दुचन्दनैः । निवर्ततेऽन्तःसंतापो नार्थिवैमुख्यदुःखजः ॥ क्२.१०५ ॥ सर्वथा सर्वदुःखार्तिहरणोद्यतचेतसः । न बोधेरन्तरायं मे सुमते कर्तुमर्हसि ॥ क्२.१०६ ॥ जन्मान्तरेऽपि ददतो देहं मे न व्यथाभवत् । स्मराम्यतीतवृत्तस्य सम्यक्संबोधिचेतसा ॥ क्२.१०७ ॥ पुरा दृष्ट्वोद्यतां व्याघ्रीं क्षुत्क्षामां पोतभक्षणे । तद्रक्षायै मया दत्तं शरीरमविक्षरिणा ॥ क्२.१०८ ॥ शिबिजन्मनि चान्धाय दत्तं नेत्रयुगं मया । रक्षितश्च स्वदेहेन कपोतः श्येनकाद्भयात् ॥ क्२.१०९ ॥ चन्द्रप्रभावतारे च रौद्राक्षायार्पितं शिरः । सर्वस्वपुत्रदारादि दत्तं चान्येषु जन्मसु ॥ क्२.११० ॥ इत्युक्ते बोधिसत्त्वेनभूभुजामात्यपुंगवः । न सजीवो ननिर्जीव इवाभूद्व्यथितेन्द्रियः ॥ क्२.१११ ॥ अलङ्घ्यशासनेनाथ राज्ञा क्रकचधारया । नियुक्तौ पलगण्डाख्यौ शरीरच्छेदकर्मणि ॥ क्२.११२ ॥ तौ तीव्रशोकविवशौ शक्रमायाविमोहितौ । कथंचिदिव भूभर्तुर्देहच्छेदे समुद्यतौ ॥ क्२.११३ ॥ नृपतेर्निर्विकारस्य क्रूरक्रकचधारया । विदार्यमाणे देहार्धे पृथिवी समकम्पत ॥ क्२.११४ ॥ भ्रष्टोल्का रक्तवसना विर्घातच्युततारका । द्यौः सशब्दं रुरोदेव कीर्णाश्रुकणसंततिः ॥ क्२.११५ ॥ वैशसालोकनेद्भूततीव्रदुःखासहिष्णुना । तूर्णं रजःपटेनेव रविणा पिहितं मुखम् ॥ क्२.११६ ॥ तस्मिन् प्रजाह्प्रजानाथे क्रकचाक्रान्तविग्रहे । चक्रन्दुः पूरिताक्रन्दा दिग्वधूमिः प्रतिस्वनैः ॥ क्२.११७ ॥ अक्षुब्धसत्त्वमालोक्य नृपं शक्रो द्विहाकृतिः । विस्मयानुशयाक्रान्तचित्तश्चिरमचिन्तयत् ॥ क्२.११८ ॥ अहो महामतेरस्य करुणाकोमलं मनः । प्राप्तं परार्थपीडासु वज्रादपि कठोरताम् ॥ क्२.११९ ॥ सागरादपि गम्भीरं मेरोरपि समुन्नतम् । त्रिदिवादपि साश्चर्यमहो वृत्तं महात्मनाम् ॥ क्२.१२० ॥ अहि प्राणप्रवासेऽपि सत्त्वं सत्त्वमहोदधेः । साधोरिव विपत्पाते महत्त्वं नावहीयते ॥ क्२.१२१ ॥ इति चिन्तयति क्षिप्रं सहस्राक्षे क्षितिप्रभोः । नाभेरधःशरीरार्धं निकृत्तमपतत्क्षितौ ॥ क्२.१२२ ॥ स द्विधाभूतदेहोअपि हर्षोत्साहमयोऽभवत् । सर्वभूतपरित्राणसत्त्वेन धृतजीवितः ॥ क्२.१२३ ॥ तदाज्ञया शरीरार्धे श्लेष्टे संपूर्णविग्रहः । स्वस्थक्षतिः समुत्थाय ब्राःमणस्तमभाषत ॥ क्२.१२४ ॥ अहो विराजसे राजन् पून्जं विरजसस्तव । निर्व्याजदेहदानेन विशेषं तु ब्न्हवद्यशः ॥ क्२.१२५ ॥ त्वन्मनोमणिवैमल्यतुल्यं किंचिदकुर्वतः । उपमानेन दारिद्य्रमहो मुग्धस्य वेधसः ॥ क्२.१२६ ॥ कृत्तः सुवृत्तः सरलः परार्थे मधुराशयः । सहसे दुःसहां पीडामिक्षुकाण्ड इवोन्नतः ॥ क्२.१२७ ॥ इत्युक्त्वा ब्राह्मणाकारः शक्रस्त स्मृतिजन्मभिः । संजीवनैषधिजातैः सुधास्यन्दैरपूरयत् ॥ क्२.१२८ ॥ ततः प्रकटिताकारः परितोषात्पुरंदरः । सुश्लिष्टनिजदेहार्धं प्रशशंस महीपतिम् ॥ क्२.१२९ ॥ अथाब्मरान्निपतितः सितकुसुमसंचयः । तत्कालोल्लासितक्षोणीहर्षहास इवाबभौ ॥ क्२.१३० ॥ अत्रान्तरे मुनिस्तस्मौ प्रियां जायां जयप्रभाम् । आदायाभ्येत्य तद्वृत्तं जाताश्चर्यो न्यवेदयत् ॥ क्२.१३१ ॥ पूतया संगतः पत्नया स्वकीर्त्येव विशुद्धया । उवाच पृष्टः शक्रेण निकारे निर्विकारितह् ॥ क्२.१३२ ॥ ततः सिंहासने दिव्यए विश्वकर्मविनिर्मिते । रत्नवर्षसमाकीर्णे जम्बुद्वीपे स भूपतिः ॥ क्२.१३३ ॥ अभिषिक्तः सुरेन्द्रेण प्रसाद्य दयितासखः । दानपुण्यप्रभावोत्थकुशलव्यापितप्रजः ॥ क्२.१३४ ॥ समाप्तसत्त्वसंसारसंतारणकृतव्रतह् । सम्यक्संबोधिसंबुद्धमनाः प्रमुदितोऽभवत् ॥ क्२.१३५ ॥ मैत्रं चेतस्तरुणकरुणं सत्त्वसिद्धं विशुद्धमापन्नार्तिप्रशमनफलस्फूईतमात्मप्रदानम् । दृष्ट्वा राज्ञह्प्रमुदसलिलक्षालिताक्षो विलक्षः शक्रः प्रायादमरनगरीं पूरितां तद्यशोभिः ॥ क्२.१३६ ॥ इति स विबुधवृन्दैः सिद्धयक्षोरगेन्द्रैः पुलकरुचिरवर्चैरर्च्यमानप्रभावः । अवनिमवनशक्तः कल्पयन्नाककल्पामबह्वविभवशोभामाप्तवान् बोधिसत्त्वः ॥ क्२.१३७ ॥ पूर्वावतारसंवादे दानोत्कर्षमुदाहरन् । उपदेशाय भिक्षूणामित्याह भगवान् जिनह् ॥ क्२.१३८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रीसेनावदानं नाम द्वितीयः पल्लवः ॥ ३. मणिचूडावदानम् । अस्मिन्नद्भुतसर्गे मकराकरजायमानमणीवर्ते । कोऽपि प्रकटितसुगतिः पुरुषमणिर्जायते (भव्यः) ॥ क्३.१ ॥ अस्ति सौभिप्रभापूरकर्पूरपरिपाण्डुरम् । साकेतं नाम नगरं सौभाग्यतिलकं भुवः ॥ क्३.२ ॥ सेव्यैः प्रभासत्त्वमयैर्गङ्गाविमलमानसैः । तीर्थैरिव स्थितं यत्र पवित्रः पुण्यकर्तृभिः ॥ क्३.३ ॥ यशःकुसुमिते यत्र पुण्यसौरभनिर्भरे । रमन्ते सुकृतोद्याने नन्दने पुरवासिनः ॥ क्३.४ ॥ तत्राभूद्भूपतिर्भुरिगुणरत्नमहोदधिः । भीतुर्यशःशशाङस्य मेहचूड इति श्रुतः ॥ क्३.५ ॥ सदा सदाश्रयार्हेण कलिकालापहारिणा । कृतः कृतयुगेनेव येन धर्मधरो जनः ॥ क्३.६ ॥ महीपतिः क्षमाशक्तः श्रीवृतः करुणारतः । वल्लभोऽभूत्प्रजानां यः प्रख्यातो विजितेन्द्रियः ॥ क्३.७ ॥ अमरासवसंपूर्णमहिंसासत्रदीक्षितः । ददौ यः सर्वभूतानां पुण्यामभयदक्षिणम् ॥ क्३.८ ॥ निर्मदो यः प्रभावेऽपि विभवेऽपि प्रियंवदः । क्षमाशीलः प्रभुत्वेऽपि यौवनेऽपि जितेन्द्रियः ॥ क्३.९ ॥ गम्भीरेणोन्नतिमता शूरेण शशिकान्तिना । सत्पक्षेण क्षितिभृता येनातन्यत विस्मयः ॥ क्३.१० ॥ राज्ञस्तस्याद्वितीयस्य बभूवाभरणद्वयम् । त्यागपूर्णं च कारुण्यं तारूण्यं सुकृतश्रियः ॥ क्३.११ ॥ पद्माकरस्य तस्याभूद्देवी कान्तिमती प्रिया । प्रभातश्रीरिव सदा निर्दोषाभ्युदयोत्सवा ॥ क्३.१२ ॥ नीतिः प्रभुगुणेवेन त्यागेन श्रीरिवोज्ज्वला । रराज राजचन्द्रेण सा शीलेनेव चारुता ॥ क्३.१३ ॥ सदानन्दनविख्यातयशःप्रसरया तया । मेरूस्त्रिदिवलक्ष्म्येव बभौ भूमिभृतां वरः ॥ क्३.१४ ॥ काले कल्याणनिलयं भर्तुः सा गर्भमादधे । भूत्यै भुवनपद्मस्य दिवाकरमिवादितिः ॥ क्३.१५ ॥ अरणिः पावकेनेव वेलेवाब्धेः सुधांशुना । ब्रह्माब्जेनेव गोविन्दनाभिर्गर्भेण सा बभौ ॥ क्३.१६ ॥ तस्या गर्भानुभावेन दोहदाभिमतं नृपः । ददौ सर्वार्थिसार्थेभ्यो वाञ्छिताभ्यधिकं वसु ॥ क्३.१७ ॥ पुनर्भूमिभुजा पृष्टा दोहदं शुभगर्भिणी । सरस्वतीव सा चक्रे स्वयं सद्धर्मदेशनाम् ॥ क्३.१८ ॥ पूर्णपुण्यमणिर्धर्मनिधिर्विधिसमुद्धृतः । वुपद्विपुलदुःखेभ्यः सदा रक्षति रक्षितः ॥ क्३.१९ ॥ कान्तारदुर्गेषु परिच्युतानां तापातुराणां परलोकमार्गे । स्निग्धः प्रवृद्धः फलपूरिताशः छायातरुर्धर्मसमोऽस्ति नान्यः ॥ क्३.२० ॥ आलोकस्तिमिरे विपद्विषमणिः पाते करालम्बनं याच्ञाकल्पतरुर्जगज्जयरथः पाथेयमन्थे पथि । दुःखव्याधिमहौषधं भवभयोद्भान्ताशयाश्वासनं तापे चन्दनकाननं स्थिरसुहृद्धर्मः सतां बान्धवः ॥ क्३.२१ ॥ इत्यादि धर्मधवलं श्रुत्वा नृपवधूवचः । धर्मैकशरणः श्रीमान् बभूव भुवने जनः ॥ क्३.२२ ॥ ततः कालेन संपूर्णं द्यौरिवामृतदीधितिम् । असूत दारकं देवी जगत्तिमिरदारकम् ॥ क्३.२३ ॥ अजायतास्य सहजश्चूडालंकरणं मणिः । प्राग्जन्मान्तरसंसक्तो विवेक इव निर्मलः ॥ क्३.२४ ॥ स बभौ सुभगस्तस्य मूर्ध्नि पुण्यमयो मणिः । यस्य प्रभाप्रभावेण यामिन्यो दिनतां ययुः ॥ क्३.२५ ॥ सोष्णीषस्य मणेस्तस्य पीयूषस्यन्दिबिन्दिवः । नयन्ति हेमतां लोहं दुरितं शमयन्ति च ॥ क्३.२६ ॥ शिशोर्जातिस्मरस्याथ वचसा तस्य भूपतिः । ददौ हेम सदार्थिभ्यः सर्वं मणिरसोद्भवम् ॥ क्३.२७ ॥ पुष्परत्नध्वजच्छत्रपताकाव्यजनांशुकैः । अपूरयन् पुरं व्योन्मस्तस्य जन्मनि देवताः ॥ क्३.२८ ॥ सुप्रकाशोदिताशेषविद्याविद्योतितात्मनः । मणिचूड इति ख्यातं नाम तस्याकरोन्नृपः ॥ क्३.२९ ॥ स चकाराशयं हर्षपीयूषोच्छलितं पितुः । अभिजातः सुतो जातः पारिजात इवोदधेः ॥ क्३.३० ॥ पौलोमीव जयन्तेण जननी पूज्यजन्मना । बभौ तेन कुमारेण कुमारेणेव पार्वती ॥ क्३.३१ ॥ ततः कालेन सुकृतसोपानैः पृथिवीपतौ । दिव्यधामसमारूढे मणिचूडोऽभवन्नृपः ॥ क्३.३२ ॥ अर्थिचिन्तामणेस्तस्य दानेन परिपूरिते । लोके पुण्यसुखालोके नार्तोऽभून्न च याचकः ॥ क्३.३३ ॥ तस्य भद्रगिरिर्नाम बभूवं गजपुंगवः । प्रभोरिवानुकारेण दानार्द्रकरपुष्करः ॥ क्३.३४ ॥ तं कदाचिन्महास्थानस्थितं भुवननायकम् । भवभूतिः समभ्यायाद्भृगुवंशभवो मुनिः ॥ क्३.३५ ॥ दिव्यकान्यां समादाय लावण्यललिताननाम् । मूर्तामिव प्रभालक्ष्मीमक्षीणस्य क्षपापतेः ॥ क्३.३६ ॥ कुचयोरविवेकेन रागेण चरणाब्जयोः । नेत्रयोश्चापलेनेव सा जगत्यतिलज्जिता ॥ क्३.३७ ॥ तपःश्रियेव सहितं तं कन्यानुगतं मुनिम् । अओऊजयत्प्रजानाथः कृतासनपरिग्रहम् ॥ क्३.३८ ॥ कन्यापि नृपमालोक्य धीरं गम्भीरसुन्दरम् । परपीडासु कारुण्यान्न्यस्तचापमिव स्मरम् ॥ क्३.३९ ॥ चूडारत्नस्य कीरणैर्दुरितक्षयकारिभिः । लिखन्तं कुङ्कुमेनेव दिक्षु रक्षाक्षरावलिम् ॥ क्३.४० ॥ विक्षेपक्षिप्तमरुता चामरेण विराजितम् । सोच्छासेनेव सत्त्वेन जगत्संतारणं विना ॥ क्३.४१ ॥ रत्नोदारेण हारेण हृदयग्रहकारिणा । पातालविपदां शान्त्यै शैषेणेव निषेवितम् ॥ क्३.४२ ॥ वहन्तं महता दोष्णा क्षमां चित्तेन च क्षमाम् । प्रययौ साभिलाषस्य विस्मयस्य विधेयताम् ॥ क्३.४३ ॥ गृहीत्वा मुनिरुत्सङ्गे कुरङ्गतरलेक्षणाम् । जीवनीं तामनङ्गस्य जगाद्जगतीपतिम् ॥ क्३.४४ ॥ उदितेन जगन्नेत्रशतपत्रविकाशिना । भवता भाति लोकोऽयं देवेन च विवस्वता ॥ क्३.४५ ॥ अहो नु तव नास्त्येव विभूतिसुलभोद्भवः । साधोरिव गुणद्वेषः संमोहोपचितो मदः ॥ क्३.४६ ॥ लोकनाथस्य ते लोककारुण्यपूर्णचेतसः । राजन्मैत्रीजुषा कीर्तिः स्थिरा पारमिता परम् ॥ क्३.४७ ॥ अखेदसरलो दाता निर्व्याजसुकृतो भवान् । अत एव विशेषेण माननीयो मनीषिणाम् ॥ क्३.४८ ॥ पद्मोदरसमुद्भूता कन्या कमललोचना । होमावशेषपयसा वर्धितेयं मयाश्रमे ॥ क्३.४९ ॥ गृह्यतामग्रमहिषी पत्नीत्वे भवता नृप । विष्णोः श्रीरिव योग्येयं तवैव पुरुषोत्तम ॥ क्३.५० ॥ यज्ञपुण्यफलं पूर्णं कालेन मम दास्यसि । इत्युक्त्वा विधिना राज्ञे कन्यां दत्वा ययौ मुनिः ॥ क्३.५१ ॥ प्रियां पद्मावतीं राजा रतिं प्राप्येव मन्मथः । अरंस्त रुचिरोद्याने सुकृते पुण्यवानिव ॥ क्३.५२ ॥ ततः कालेन सा पुत्रं वंशवल्लिव मौक्तिकम् । असूत पद्मचूडाख्यं गुणानां दर्पणं पितुः ॥ क्३.५३ ॥ शक्रादिभिर्लोकपालैरनुल्लङ्घ्यमहोदयः । संस्तूयमानचरितः स्वयं कमलजन्मना ॥ क्३.५४ ॥ यशःसौरभसंभारसंपूरितदिगन्तरः । सर्वार्थिसार्थकल्याणकलनाकल्पपादपः ॥ क्३.५५ ॥ स्मृत्वा मुनेर्वचः काले कर्तुं विपुलदक्षिणाम् । अहिंसावसुसंपूर्णामाजहार महीपतिः ॥ क्३.५६ ॥ तस्मिन् यज्ञे समाजग्मुः सर्वकामैरनर्गले । मुनयो भार्गवमुखा नृपा दुष्प्रसहादयः ॥ क्३.५७ ॥ वर्तमाने मखे तस्मिन्निःसंख्यवसुवर्षिणि । रक्षोरूपः समुत्तस्थौ वह्निमध्यात्सुरेश्वरः ॥ क्३.५८ ॥ उपसृत्य स भूपालं कृशो विकृतविग्रहः । क्षुप्तिपासार्दितोऽस्मीति ययाचे पानभोजनम् ॥ क्३.५९ ॥ शासनादथ भूभर्तुस्तस्मै विविधभोजनम् । उपनिन्युः परिचिताः पानं च परिचारकाः ॥ क्३.६० ॥ ततः किंचिद्विहस्यैव क्षितिपं प्राह राक्षसः । नेदमस्मत्प्रियं राजन् वयं हि पिशिताशनाः ॥ क्३.६१ ॥ सद्योहतस्य मांसेन रुधिरेण च भूयसा । तृप्तिरुत्पद्यतेऽस्माकं दीयतां यदभीप्सितम् ॥ क्३.६२ ॥ सर्वकामप्रदोऽसीति त्वमहं समुपागतः । ददामीति प्रतिश्रुत्य न निषेधस्तवोचितः ॥ क्३.६३ ॥ इति रक्षवचः श्रुत्वा करुणकुलितो नृपः । अहिंसानियमेनाभूदर्थिवैमुख्यदुःखितः ॥ क्३.६४ ॥ सोऽचिन्तयत्तदा दैवाज्जातोऽयं धर्मसंशयः । न सहे दुःसहां हिंसां नं नैष्फल्यमर्थिनः ॥ क्३.६५ ॥ न च मांसं शरीरेभ्यो लभ्यते वैशसं विना । नाहं पिपीलकस्यापि कायक्लेशलवं सहे ॥ क्३.६६ ॥ दत्वाहं सर्वभूतेभ्यः पुण्यामभयदक्षिणम् । कथमस्मै प्रयच्छामि मांसं प्राणिवधोद्भवम् ॥ क्३.६७ ॥ इति संचित्य नॄपतिस्तमूचे करुणाकुलः । स्वशरीरसमुत्कृत्तमसृङ्भांसं ददामि ते ॥ क्३.६८ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना बभूवाकुलितं जगत् । न च देहव्ययोत्साहं सचिवास्तसय सेहिरे ॥ क्३.६९ ॥ प्रणयाद्वार्यमाणोऽपि भूपालैर्मुनिभिस्तथा । ददौ स्वदेहमुत्कृत्य तस्मै मांसमसृग्वसाम् ॥ क्३.७० ॥ आकण्ठं पीतरक्तेन राक्षसेन क्षितिप्रभोः । भक्ष्यमाणेषु मांसेषु क्ष्ःणं ख्षितिरकम्पतः ॥ क्३.७१ ॥ ततः पद्मावती देवी पतिं दृष्ट्वा तथागतम् । विलपन्ती निपतिता मोहमूर्च्छाकुलाभवत् ॥ क्३.७२ ॥ मनुजेन्द्रस्य देवेन्द्रस्तद्दृष्ट्वा सत्त्वमूर्जितम् । रक्षोरूपं परित्यज्य तमुवाच कृताञ्जलिः ॥ क्३.७३ ॥ अहो नु कर्मणा राजन् दुष्करेण तवामुना । रोमाञ्चकञ्चुकाकीर्णः कायः कस्य न जायते ॥ क्३.७४ ॥ अहो पुण्यमसामान्यमहो सत्त्वमनुत्तरम् । अहो धरियममर्यादं राजान् विरजसस्तव ॥ क्३.७५ ॥ दुःखिताः परदुःखेषु निर्लोभा दुर्लभेषु च । विपक्षेषु क्षमावन्तः सन्तः सुकृतसेतवः ॥ क्३.७६ ॥ समुन्मिषति कोऽप्येष सत्त्वोत्साहो महात्मनाम् । त्रैलोक्यं करुणार्द्राणां येन यात्यनुकम्प्यताम् ॥ क्३.७७ ॥ उक्त्वेति दिव्यौषधिभिस्तं कृत्वा स्वस्थविग्रहम् । प्रसाद्य लज्जावनतः शक्रः स्वनिलयं ययौ ॥ क्३.७८ ॥ ततः समाप्ते विधिवद्यज्ञे राज्ञां महीपतिः । चक्रे मुनिवराणां च पूजां त्रिदशपूजितः ॥ क्३.७९ ॥ स रत्नवर्षैर्यज्ञान्ते कन्याग्रामपुरप्रदः । सहितं त्रिदशार्हेण हरिणा हेममालिना ॥ क्३.८० ॥ ददरु राजगजं ब्रह्मरथाख्याय पुरोधसे । योजनानां शतं तूर्णमेकेनाह्ना प्रयाति यः ॥ क्३.८१ ॥ तस्मै समर्पितं दृष्ट्वा राज्ञा ब्न्हद्रगिरिं गजम् । अभूद्दुष्प्रसहो राजा तत्स्पृहाकृष्टमानसः ॥ क्३.८२ ॥ प्रयातेष्वथ भूपेषु विस्मितेषु मखश्रिया । समर्पिते यज्ञफले भार्गवाय महीभुजा ॥ क्३.८३ ॥ तमुवाच समभ्येत्य स्वस्तिवादपुरःसरम् । मरीचिशिष्यो वाहीकः प्राप्तपूजासनो मुनोः ॥ क्३.८४ ॥ राजन्नध्ययनस्यान्ते गुरुर्मे गुरुदक्षिणाम् । ईहते परिचर्यार्थी सामान्यजनदुर्लभाम् ॥ क्३.८५ ॥ एकस्त्वमेव विधिना निर्मितो दुर्लभप्रदः । बहवो जातु जायन्ते न लोके कल्पपादपाः ॥ क्३.८६ ॥ देवी पद्मावती पुत्रसहिता गुरवे मम । तपःकृशाय वृद्धाय दीयतां परिचारिका ॥ क्३.८७ ॥ इत्युक्ते मुनिना राजा दयिताविप्रयोगजाम् । रुजं संस्तभ्य मनस तमूचे धैर्यभूधरः ॥ क्३.८८ ॥ प्रयच्छामि मुने तुभ्यमीप्सीतां गुरुदक्षिणाम् । सहितां युवजारेन जीविताभ्यधिकां प्रियाम् ॥ क्३.८९ ॥ इत्युक्त्वा ससुतां तस्मै ददौ पद्मावतीं नृपः । स्वजीविते विनिस्नेहस्त्यागः सत्त्वमयात्मनाम् ॥ क्३.९० ॥ आदाय राजदयितां विरहक्लेशकातराम् । सपुत्रामाश्रमं गत्वा प्रददौ गुरवे मुनिः ॥ क्३.९१ ॥ अत्रान्तरे दुष्प्रसहः कुरुराजः क्षितीश्वरम् । दृप्तो ययाचे दूतेन भूत्यै भद्रगिरिं गजम् ॥ क्३.९२ ॥ पुरोहितार्पितं राजा न ददौ द्विरदं यदा । तदा विपुलसौन्येन स्वयं योद्धुं समाययौ ॥ क्३.९३ ॥ बलिना कुरुराजेन रुद्धेषु पुरवत्मसु । बभूव भूमिपालस्य सैन्यं रणरसोद्भटम् ॥ क्३.९४ ॥ स वीरकुञ्जरहरिः शक्तोऽप्यरिविदारणे । जनक्षयभयोद्विग्नः कारुण्यात्समचिन्तयत् ॥ क्३.९५ ॥ अहोऽनुकूलमित्रं मे राजा दुष्प्रसहः परम् । मातङ्गलोभमोहेन सहसा शत्रुतां गतः ॥ क्३.९६ ॥ स्नेहान्ताः सुजनैः स्नेहा निःस्नेहान्ताश्च मध्यमैः । दुर्जनैर्घोरवैरान्ता भवन्ति प्राणहारिणः ॥ क्३.९७ ॥ अहो बिभवलिभेन क्षणक्षयिणि जीविते । समुद्यमोऽयमस्माकं परप्राणनिपातने ॥ क्३.९८ ॥ हिंसयापप्रशान्तानां सक्तानां कलिकर्मसु । रणरक्ताभिषिक्तानां भक्तार्थोऽयं समुद्यमः ॥ क्३.९९ ॥ सेवाविक्रीतजीवानां चण्डपिण्डार्थिनामयम् । कलहो दुःसहः क्रुर्यपिशुनानां शुनामिव ॥ क्३.१०० ॥ अहो विभवलुब्धानां परसंतापशीतलाः । स्वसुखायैव धावन्ति नृशंसचरिता धियः ॥ क्३.१०१ ॥ ये युधि सिद्धिसंनद्धा रक्तान्तां भुञ्जते श्रियम् । कुतः क्रुरतरे तेषां हृदये करुणाकणः ॥ क्३.१०२ ॥ एष दुष्प्रहसो राजा लुब्धो विबह्वमोहितः । न वध्यः सापराधोऽपि कारुण्यायतनं मम ॥ क्३.१०३ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य कारुण्यात काननैषिणः । प्रत्येकबुद्धाश्चत्वारः स्वयं व्योम्ना समाययुः ॥ क्३.१०४ ॥ प्रातपूजासनाः श्रुत्वा सर्वज्ञास्तत्समीहितम् । राज्ञः प्रशमशीलस्य प्रसन्नास्तत्त्वमूचिरे ॥ क्३.१०५ ॥ संमोहपटलान्धेषु संसारिषु दयालुता । शोभते तव भूपाल सत्त्वलोकविवेकिनः ॥ क्३.१०६ ॥ क्रियतामीप्सितं राजन् बोधौ बुद्धिर्निधीयताम् । संप्रति प्रतिरोधेऽस्मिन् वनमेव विगाह्यताम् ॥ क्३.१०७ ॥ स्वैरनिर्ज्नरज्नङ्कारकीर्णसंतोषशीकराः । विविक्तकाननोद्देशाः शमिनामेव वल्लभाः ॥ क्३.१०८ ॥ इत्युक्त्वानुग्रहधिया विधायास्य वियद्गतिम् । प्रभाप्रसाधितदिशस्ते तेन सहिता ययुः ॥ क्३.१०९ ॥ यातेषु स्वपदं तेषु हिमवत्तटकाननम् । संप्राप्य पृथिवीपालः प्रयतप्रशमोऽभवत् ॥ क्३.११० ॥ विवेकविमलास्तस्य धियः सत्त्ववतामिव । बभुः प्रियनिवुः पूर्णनिर्वाण्यो (?)वनभूमयः ॥ क्३.१११ ॥ भूधरान्तरिते तस्मिन् सहसा भूपभास्वति । शुशुचुर्मोहतिमिरप्राप्तशोकप्रजाः प्रजाः ॥ क्३.११२ ॥ ततस्तत्सचिवा जग्मुर्मरीचं मुनिमाश्रमे । शक्तं राज्यस्य रक्षायै राजपुत्रैं ययाचिरे ॥ क्३.११३ ॥ मुनिना निर्विकारेण दत्तमादाय मन्त्रिणः । राजसूनुं स्वनगरे चक्रुः सैन्यसमुद्यमम् ॥ क्३.११४ ॥ मुनिना निर्विकारेक दत्तमादाय मन्त्रिणः । सुभटाग्रेसरह्प्राप कुरुराजं रणाजिरे ॥ क्३.११५ ॥ स तेन हतविध्वस्तभग्नस्यन्द्नकुञ्जरह् । पलायनपरित्राणः प्रययौः हस्तिनापुरम् ॥ क्३.११६ ॥ बलिना राजपुत्रेण जिते दुष्प्रसहे युधि । मन्त्रिभिस्तद्भुजन्यस्ता भूमिः शेषधृतिं ययौ ॥ क्३.११७ ॥ राज्ञो दुष्प्रसहस्याथ कालेन कलुषात्मनह् । बभूवावृष्टिदुर्भिक्षमरकोपल्पवः पुरे ॥ क्३.११८ ॥ स विचिन्त्यानुतापार्तस्तीब्रां जनपदापदम् । न विवेद परित्राणं विफलस्वस्तिकक्रियः ॥ क्३.११९ ॥ पृष्ठा विपत्प्रतीकारं तेनामात्यास्तमूचिरे । दुःसहोऽयं महाराज प्रजानां व्यसनोद्भवः ॥ क्३.१२० ॥ मणिचूडस्य भूभर्तुर्यदि चूडामणिः प्रभो । लभ्यते स सुधास्यन्दी तेनेयं तीर्यते विपत् ॥ क्३.१२१ ॥ चारेभ्यः श्रुतमस्माभिः स राजा हिमवत्तटे । स्थितः संसारवैमुख्यविवेकविमलाशयः ॥ क्३.१२२ ॥ अर्थितः स ददात्येव विश्वचिन्तामणिर्मणिम् । पुत्रदारशरीरादि नादेयं तस्य किंचन ॥ क्३.१२३ ॥ इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा तथेत्याधार्य चेतसि । स द्विजान्मणियाच्ञायौ विससर्ज तदन्तिकम् ॥ क्३.१२४ ॥ अस्मिन्नवसरे राजा मणिचूषश्चरन् वने । मरीचेराश्रमोपान्तमवाप विपुलं मुनेः ॥ क्३.१२५ ॥ देवी पद्मावती तत्र फलमूलधृतव्रता । व्रजन्ती विजने भीता विपुने मुनिशासनात् ॥ क्३.१२६ ॥ शबरैर्मृगयायातैर्दृष्ट्वा कष्टदशां श्रिता । जुघृक्षुभिः कम्पमानाचुक्रोश करुणस्वरम् ॥ क्३.१२७ ॥ आकर्ण्य करुणाक्रन्दे कुररूईकूजितोपमम् । हा राजन्मणिचूडेति त्रायस्वेति सुदुःसहम् ॥ क्३.१२८ ॥ सहसाभिद्रुतः कान्तां ददर्श नृपतिर्निजाम् । राहुसंत्रासितस्येन्दोर्द्युतिं निपतितामिव ॥ क्३.१२९ ॥ वीतरागाङ्गवसनां निरञ्जनपरिग्रहाम् । वदन्तीमिव संभोगसंयोगानामनित्यताम् ॥ क्३.१३० ॥ तां राजहंससुगतां विहारस्तनमण्डलाम् । अश्रुकाषायनयनां विलोक्य करुणावनीम् ॥ क्३.१३१ ॥ संसारचरिताश्चर्यविचारेष्वपि कर्कशम् । कृपाकृपाणीनिर्लूनमिवासीर्भूपतेर्मनः ॥ क्३.१३२ ॥ एकाकीनं वने देवी विगतच्छत्रचामरम् । दृष्ट्वा नाथमनाथैव लोकनाथं तथागतम् ॥ क्३.१३३ ॥ तद्वियोगविषाक्रान्ता तद्दर्शनरसाकुला । शोकहर्षसमाकीर्णा बभूव भृशविह्वला ॥ क्३.१३४ ॥ सा नीता शबरा राज्ञा शापभीताः प्रदुर्द्रुवुः । न नामाभ्युदये भानोर्दृष्टं सप्रतिभं तमह् ॥ क्३.१३५ ॥ अत्रान्तरे शमद्वेषी सर्वभूताशयाशयः । मारः पुरुषरूपेण समेत्य नॄपमब्रवीत् ॥ क्३.१३६ ॥ राजन् राजीवनयनां प्रियां प्रणयिणीमिमाम् । न त्यक्रुमर्हस्यजने वने वनजलोचन ॥ क्३.१३७ ॥ इयं हि ते मनोवृत्तिरिव निःसुखतां गता । वर्जिता राज्यभोगेन राजराज न राजते ॥ क्३.१३८ ॥ एतदार्कर्ण्य नृपतिस्तं विज्ञाय मनोभवम् । अन्तरायं विवेकस्य प्रत्यभाषत सस्मितः ॥ क्३.१३९ ॥ जानामि त्वामहं काममकामं शमसंयमे । संतोषवतां को नाम भवता न विमोहितः ॥ क्३.१४० ॥ इतिवादिनि भूपाले सहसान्तरिते स्मरे । बभूव विक्लवा देवी तप्ता विरहवह्निना ॥ क्३.१४१ ॥ दुःखितां तामार्तदुःखां पतिभोगवियोगिनीम् । उवाचाश्वासयन् राजा जायां जितमनोभवः ॥ क्३.१४२ ॥ देवि धर्मक्रियायुक्ता न शोकं कर्तुमर्हसि । दुःखावसानी विरसः सर्वोऽयं भोगचिभ्रमः ॥ क्३.१४३ ॥ देहिनां यदितासङ्गास्तरङ्गतरलायुषाम् । लोलपद्मपलाशाग्रस्खलज्जललवाकुलाः ॥ क्३.१४४ ॥ इमा मुहूर्तनर्तक्यः कालमेघतडिल्लताः । संसारसर्परसना विलासचपलाः श्रियाः ॥ क्३.१४५ ॥ भोगक्षणेनैव वियोगरोगो विभूतयः स्वप्नविवाहतुल्याः । वाताहता दीपशिखा सुखश्रीरुन्मत्तनॄत्यं भववृत्तमेतत् ॥ क्३.१४६ ॥ सर्वोपजीव्या करुणा न लक्ष्मीः धर्मः प्रकाशः सततं न दीपाः । यशांसि रम्याणि न यौवनानि स्थिराणि पुण्यानि न जीवितानि ॥ क्३.१४७ ॥ सत्यव्रतस्तामिति सान्त्वयित्वा विसृज्य जायां निलये महर्षेः । चचार संसारपराङ्भुखानां संतोषपुण्येषु तपोवनेषु ॥ क्३.१४८ ॥ तदागतास्ते त्वरया विसृष्टाः पञ्च द्विजा दुष्प्रसहेन राज्ञा । तमर्थिनामकमकालबन्धुं विशुद्धसत्त्वं ददृशुर्वनान्ते ॥ क्३.१४९ ॥ ते स्वस्तिवादं शनकौर्विधाय विशस्तधैर्या इव साध्वसेन । तमूचिरे सूचिततीव्रतपाः दीर्घोष्णनिश्वाससमीरणेन ॥ क्३.१५० ॥ राजन् पुरे दुष्प्रसहस्य राज्ञः क्रूरोपसर्गौर्हतशान्तवर्गः । जनः कृतः कृत्तसमस्तकामः प्रकाममार्तस्वनमात्रशेषः ॥ क्३.१५१ ॥ अशोषदोषप्रशमैकहेतुः त्रैलोक्यरक्षाप्रथितप्रभावः । चूडामणिर्देव भवद्वितीर्णः करोति तस्योपनिपातशान्तिम् ॥ क्३.१५२ ॥ दयायुषश्चन्दनपल्लवार्द्राः स्वच्छाशयाश्चन्द्रमणिप्रकाशाः । संतापकाले शरणं जनानां भवद्विधा एव भवे भवन्ति ॥ क्३.१५३ ॥ इत्यर्थितस्तैरविलुप्तसत्त्वः संपूर्यमाणः करुणारसेन । उवाच संचिन्त्य जनोपतातं संक्रान्तमन्तः श्रुतिवर्त्मनेव ॥ क्३.१५४ ॥ अहो स राजा सहते कथं नु देवोपघातेन निपीडितानाम् । विदारितान्तःकरणं प्रजानां वियोगःदुःखोद्भवमार्तनादम् ॥ क्३.१५५ ॥ अयं मणिर्मस्तकमूलजन्मा निष्कृत्त्य तूर्णं प्रतिगृहृतां मे । धन्योऽस्मि यद्यर्थिजनस्य दुःखक्षये क्षणं कारणतां व्रजामि ॥ क्३.१५६ ॥ इत्युक्तमात्रे वसुधाधिपेन धराधराम्भोधिमहीधरित्री । चिरं चकम्पे चकितेव तस्य शिरस्तटोत्पाटनतीव्रदुःखात् ॥ क्३.१५७ ॥ ततः कृपाकोमलचित्तवृत्तेः सुतीक्ष्णशस्त्रैर्वचसा नृपस्य । सुतीक्ष्णशस्त्रादपि तीक्ष्णचित्तः स्वयं शिरः पाटयितुं प्रवृत्तः ॥ क्३.१५८ ॥ तद्दुष्करं कर्म नरेश्वरस्य व्योम्नि विमानैर्नलिनासनाद्याः । सुराः सविद्याधरसिद्धसाख्याः समाययुद्रष्टुमलुप्तसत्त्वम् ॥ क्३.१५९ ॥ विपाट्यमाने शिरसि प्रसह्य रत्नप्रभाविभ्रममादधानैः । स रक्तपूरैरभिक्षिक्तकायः सेहे व्यथामर्थिसुखे प्रवृत्तः ॥ क्३.१६० ॥ विल्प्क्य तं सत्त्व निबद्धधैर्यं तीव्रव्यथावेगनिमीलिताक्षम् । ययुर्विरामं न नृशंसवृत्तेर्विप्राः क्षणं राक्षसतामवाप्ताः ॥ क्३.१६१ ॥ विचार्य राजा श्वशरीरदुःखं संसारिणां क्लेशमयं शरीरम् । एवंविधैर्दुःखसहस्रलक्षैराक्रान्तमित्यार्ततरो बभूव ॥ क्३.१६२ ॥ सोऽचिन्तयद्देहनिबद्धरत्नदानेन यत्पुण्य्फलं मयाप्तम् । तेनोग्रदुःखं कलयामि मा भूदपुण्यपाके नरके नराणम् ॥ क्३.१६३ ॥ समुद्धृते रक्रवसवसिक्ते तस्मिन्मणौ निश्चलतालुमूलात् । मूर्च्छाकुलोऽपि प्रययौ सहर्षं संपूरणेनार्थिमनोरथस्य ॥ क्३.१६४ ॥ स कम्पमानाङ्गुलिपल्लवेन दत्वा स्वहस्तेन मणिं द्विजेभ्यः । निमीलयन् सम्तमसेन लोकं पपात तिग्मांशुरिवातिरक्तः ॥ क्३.१६५ ॥ अलुप्तसत्त्वे पतिते पृथिव्यां तस्मिन् सुराणां सह पुष्पवर्षैः । मणिं समादाय ययुर्द्विजास्ते तूर्णं पुरं दुष्प्रसहस्य राज्ञः ॥ क्३.१६६ ॥ स तेनसद्यः शमितोपसर्गः स्वर्गोचितासादितभोगवर्गः । तद्बोधिसत्त्वस्य समस्तसत्त्वसंतारणार्हं प्रशशंस सत्त्वम् ॥ क्३.१६७ ॥ अत्रान्तरे किंचिदवाप्तसंज्ञं नरेश्वरं विश्रुतरत्नदानम् । समाययुर्भार्गवगौतमाद्या मरीचिमुख्या मुनयो वनेभ्यः ॥ क्३.१६८ ॥ मरीचिमेवानुगता च देवी पद्मावती वीक्ष्य परिक्षतं तम् । संमोहवेगाभिहता पपात क्षणं क्षितौ बाललतेव लूना ॥ क्३.१६९ ॥ दिगन्तसंचारिणी चारणानां नभश्चराणां नृपसाधुवादे । सराजपुत्राः सह मन्त्रिमुख्यैः प्रजाः प्रजानाथमथोपजग्मुः ॥ क्३.१७० ॥ वीक्ष्यः क्षितीशं क्षतजोक्षिताङ्गमक्षीणसत्त्वं पतितं पृथिव्याम् । पृथव्यथाक्लेशजुषं जनानामभूदभूतार्थविकल्पजल्पः ॥ क्३.१७१ ॥ कुठारिकैः कैश्चिदहो दयार्द्रः सर्वार्थिसेव्यः सरलः सुवृत्तः । दुरात्मभिः स्वार्थलवाभियुक्तैः छायातरुः कष्टमयः निकृत्तः ॥ क्३.१७२ ॥ अहो परार्थोज्झितजीवितोऽयं परां चमत्कारदशां प्रयातः । ससौरभच्छिन्नतनुर्गतात्मा भवत्युदारः सहकार एव ॥ क्३.१७३ ॥ लुब्धस्य न स्वः स्वजनोऽपि जन्तोः न कामकामस्य धनेऽनुरोधः । सर्वात्मना सत्त्वहितोद्यतस्य देहोऽपि न स्नेहपदं दयालोः ॥ क्३.१७४ ॥ येषां कृते दैन्यमयं प्रयाति सर्वात्मना चार्थिजनोऽर्थिभावम् । त एव दीनोद्धरणव्रतानां प्राणाः परित्राणपणे तृणानि ॥ क्३.१७५ ॥ इति प्रवादे विविधानुभावे विजृम्भमाणे मुनिमण्डलस्य । भूपालमभ्येत्य सबाष्पचक्षुर्मुनिर्मरीचिः प्रणयादुवाच ॥ क्३.१७६ ॥ अहो नु निष्कारणबन्धुभावमालम्ब्य राजन् दयया जनस्य । प्रजापरित्राणविधानभूमिस्तनुस्तवेयं तृणवद्वितीर्णा ॥ क्३.१७७ ॥ क्षयः प्रवृत्तो निरपेक्षवृत्तेस्तवार्थिबन्धोर्निजजीवितेऽपि । यदेष कामं कमलानिकायः कायस्त्वयापायपदे नियुक्तः ॥ क्३.१७८ ॥ अप्यस्ति राजन् सुकृतव्रतेऽस्मिन् फलस्पृहा प्राणपणेऽपि काचित् । अस्थार्थिहेतोस्तव पालुभेदखेदाद्विकारं भजते न चेतः ॥ क्३.१७९ ॥ इत्यद्भुताविष्कृतमानसेन मुनीन्द्रमध्ये मुनिना स पृष्टः । उवाच संस्तभ्य रुजं प्रयत्नाद्रक्ताभिषिक्तं वदनं प्रमृज्य ॥ क्३.१८० ॥ फलस्पृहा नास्ति मुने ममान्या किं त्वेक एव प्रचुरोऽभिलाषः । यद्धोरसंसारनिमग्नजन्तुसंतारणायैव भवे भवेयम् ॥ क्३.१८१ ॥ अर्थिप्रिये देहविदारणेऽस्मिन्नैवास्ति मे कोऽपि विकारलेशः । यद्येष सत्यः समयो मयोक्तस्तदस्तु मे स्वस्थमिदं शरीरम् ॥ क्३.१८२ ॥ इत्युक्तमात्रे सहजानुभावे सत्त्वोचिते स त्यधनेन राज्ञा । अभूद्वपुः सत्यबलेन तस्य रूढव्रणं तत्क्षणजातरत्नम् ॥ क्३.१८३ ॥ ततः सुरैः शक्रविरिञ्चिमुख्यैर्नातप्रहर्षैर्मुनिभिश्च सर्वैः । अभ्यर्थितोऽपि क्षितिपालनाय भोगाभिलाषी न बभूव भूपः ॥ क्३.१८४ ॥ अवाप्तसंज्ञा मुनिना प्रयुक्ता पद्मावती राजसुतेन सार्धम् । पतिं ययावे विरहोपशान्त्यै सिंहासनाक्रान्तिसुखं प्रजानाम् ॥ क्३.१८५ ॥ ततस्तमभ्येत्य कृपाकुलास्ते प्रत्येकबुद्धा जगतो हिताय । देहप्रभापूरितदिग्विभागा बभाषिरे हर्षमिवोद्गिरन्तः ॥ क्३.१८६ ॥ चिरादवाप्ते विरहावसाने पुनः परित्यागदशामसह्याम् । न राजपुत्रः सहते न देवी दुःखानुबन्धो ह्यसमृन्निपातः ॥ क्३.१८७ ॥ स्वमर्थिने यः रददाति देहमापन्नदुःखप्रशमैकहेतुः । कथं स कुर्यात्स्वजनेऽप्युपेक्षां धर्मोऽप्ययं यस्य परार्थ एव ॥ क्३.१८८ ॥ इत्युक्तमाकर्ण्य नरेश्वरस्तैस्तथेति निश्चित्य धिया कथंचित् । व्योम्ना विमानैः स्वपुरीमवाप्य भेजे निजं राज्यपदं सपुत्रः ॥ क्३.१८९ ॥ इति स विपुलसत्त्वः सत्यवान् बोधिसत्त्वः सुचिरविहितराज्यः सौगतं धाम भेजे । जिनपुरमणिचैत्यच्छत्ररत्नप्रदीपप्रकटितविविधश्रीर्लक्षणाभ्यस्तबोधिः ॥ क्३.१९० ॥ इत्याह भगवान् बुद्धः स्ववॄत्तान्तनिदर्शने । दानोपदेशे भिक्षूणां सम्यक्संबोधिसिद्धये ॥ क्३.१९१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मणिचूडावदानं नाम तृतीयः पल्लवः ॥ ४. मान्धात्रवदानम् । शोभन्ते भुवनेषु भव्यमनसां यन्नाककान्ताकर- प्रौढोदञ्चितचारुचामरसितच्छत्रस्मिताः संपदः । यच्चोत्सर्पति तर्पितश्रुति यशः कर्पूरपूरोज्ज्वलं स्वल्पं दानकणस्य तत्फलमहो दानं निदानं श्रियः ॥ क्४.१ ॥ अभूदुपोषधो नाम भूभृध्यस्य विभावतः । विबुधाभिमता कीर्तिः सुधा दुग्धोदधेरिव ॥ क्४.२ ॥ वसुधामवतो यस्य वसुधामवतः पुरः । ननाम प्रणतौ कस्य न नाम नृपतेः शिरः ॥ क्४.३ ॥ शुद्धा धीरिव धर्मेण दानेनेव दयालुता । विभूतिर्विनयेनेव भूषिता येन भूरभूत् ॥ क्४.४ ॥ गुणिनः प्रांशुवंशस्य बभूवेन्दुद्युतेः स्थितिः । यस्य सर्वातपत्रस्य मूर्ध्नि सर्वमहीभृताम् ॥ क्४.५ ॥ यस्येश्वरशिरःस्थायि शुभं गङ्गाजलोज्ज्वलम् । भ्रमत्यदभ्रं लोकेषु भुवनाभरणं यशः ॥ क्४.६ ॥ कर्तु क्रतुसहस्राणां सहस्राक्षाधिकश्रियः । यस्य षष्टिसहस्राणि कलत्रं सुदृशामभूत् ॥ क्४.७ ॥ कदाचिन्मुनिरक्षायै रक्षःक्षयकृतक्षणः । विचचाराश्वमारुह्य स तपोननभूमिषु ॥ क्४.८ ॥ तत्र राजर्षिभिः कैश्चित्पुत्रेष्टिकलशं धृतम् । दूराध्वश्रमसंतप्तः स पयःपूर्णमापपौ ॥ क्४.९ ॥ विजनासादितं पीत्वा स मन्त्रकलशात्पयः । राजधानीं समासाद्य गर्भं लेभे विभुर्भुवः ॥ क्४.१० ॥ स्वप्नमायेन्द्रजालादि यस्याः कौतुकविप्रषुः । जयत्यद्भुतसंभारभूमिः सा भवितव्यता ॥ क्४.११ ॥ विधेर्विविधवैचित्र्यचित्रकर्मविधायिनः । आश्चर्यरेखाविन्यासं कः परिच्छेत्तुमीश्वरः ॥ क्४.१२ ॥ कालेन तस्य मूर्धानं भित्त्वा बालोंऽशुमानिव । रूढव्रणस्य सहसा दिव्यद्युतिरजायत ॥ क्४.१३ ॥ तं राजजाया जगृहुर्जगत्साम्राज्यलक्षणम् । वात्सल्यप्रस्रुतक्षीराः पुण्यंमूर्तिमिवाश्रितम् ॥ क्४.१४ ॥ मां धारयिष्यति शिशुः श्लाघ्योऽयं जननीपदे । इति तासां मिथो वाक्यैर्मान्धाताभून्नृपात्मजः ॥ क्४.१५ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य बालक्रीडाविलासिनः । षडिन्द्रः प्रययौ कालः पुण्यक्रीडक्षयायुषः ॥ क्४.१६ ॥ नवयौवनमारूढः सर्वविद्यासु पारगः । स याते पितरि स्वर्गं भेजे राज्यं क्रमागतम् ॥ क्४.१७ ॥ यक्षो दिवौकसो नाम सुकृतेर्दासतां गतः । अभिषेकोपकरणं दिव्यं तस्योपनीतवान् ॥ क्४.१८ ॥ स स्वर्णैर्बद्धमुकुटः कल्पितोष्णीषशेखरः । श्रदभ्रावतंसस्य मेरोः शोभामवाप्तवान् ॥ क्४.१९ ॥ सप्त रत्नानि तस्याथ प्रादुर्भूतानि तक्षणे । चक्राश्वमणिहस्तिश्रीगृहसेनाग्रगाण्यपि ॥ क्४.२० ॥ बभुव चास्य पुत्राणां तुल्यरूपबलौजसाम् । सहस्रं विजितारातेर्भुजानामिव भूभुजः ॥ क्४.२१ ॥ वसुंधरां समस्ताब्धुइवेलाकलितमेखलाम् । निखिलां विदधे दोष्णि शेषविश्रान्तिर्निर्वृताम् ॥ क्४.२२ ॥ भुवनत्राणसंसद्धह्प्रत्यग्रकमलाश्रयः । चक्रवर्ती स सुकृतेर्विष्णोः कर इवाबभौ ॥ क्४.२३ ॥ त्रिजगज्जाह्नवी कीर्तिः प्रभावाभरणाः श्रियः । सोऽयं सुकॄतवल्लीनां प्रथमं कुसुमोद्गमः ॥ क्४.२४ ॥ स कदाचिद्द्वनान्तेषु विकाशिकुसुमश्रियः । रुचिरं सचिवैः सार्धं विचचार विलोकयन् ॥ क्४.२५ ॥ ददर्श तत्र निष्पक्षान् विहगान् पादचारिणः । व्योममार्गगतिं स्मृत्वा प्रयातान् कृशतामिव ॥ क्४.२६ ॥ पक्षहीनानगतिकान् वृत्तिक्षीणान्निरम्बरान् । दरिद्रानिव तान् वीक्ष्य प्रोवाच कृपया नृपः ॥ क्४.२७ ॥ अहो वराकौर्विहगैः किमेतैः कुकृतं कृतम् । यदेते पक्षविकलाः कृच्छ्रचरणचारिणः ॥ क्४.२८ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना करुणाकुलितात्मना । पुरःस्थितो महामात्यः सत्यसेनस्तमब्रवीत् ॥ क्४.२९ ॥ श्रुतमेतन्मया देव कथ्यमानं वनेचरैः । कारणं पक्षपतने यदभूत्पक्षिणामिह ॥ क्४.३० ॥ सन्ति पञ्च शतान्यत्र पुण्यधाम्नि तपोवने । तपःस्वाध्यायसक्तानां मुनीनां दीप्ततेजसाम् ॥ क्४.३१ ॥ तेषामद्ययनध्यानजपविघ्नविधायिनः । एते लोकाहलं चक्रुः खगास्तरूवने सदा ॥ क्४.३२ ॥ तस्मै विहगसंघाय कर्णापायकृते परम् । अतिसंवर्धमानाय चुकोप मुनिमण्डलम् ॥ क्४.३३ ॥ तदुर्भूतमहाशापतापल्पोषेण सर्वतः । क्षणेन पक्षिणां पक्षा व्यशीर्यन्त कृतागसाम् ॥ क्४.३४ ॥ त एते विहगाः पक्षरहिताः कृच्छ्रवर्तिनः । त्वद्विपक्षा इव वने श्रान्ताश्रचरणचारिणः ॥ क्४.३५ ॥ महामात्येन कथितं निश्मैतन्महीपतिः । उवाच करुणाक्रान्तस्तप्तः शापेन पक्षिणाम् ॥ क्४.३६ ॥ अहो तेजः परिणतं शान्तानामपि कानने । अङ्गाराणां मुनीनां च दहत्येवानिवारितम् ॥ क्४.३७ ॥ मिथ्यातपस्विभिः किं तैः स्वसुखाय न यैः कृतः । मनसः कोपतप्तस्य परिषेकः क्षमाम्बुभिः ॥ क्४.३८ ॥ प्रसन्ना धीर्मणो मैत्रं दया दानं दमह्क्षमा । येषां तेषां तपः श्लाध्यं शेषाणां कायशोषणम् ॥ क्४.३९ ॥ किं तपोभिः सकोपानां विल्पुतानां वनेन किम् । विभवैः किं सलोभानां दुर्वृत्तानां श्रुतेन किम् ॥ क्४.४० ॥ एवं कलुषचित्तास्ते तीब्रमन्युपरायणाः । दुःसहा एव मुनयः प्रयान्तु विषयान्मम ॥ क्४.४१ ॥ इत्युक्त्वा प्राःिणोत्तेभ्यः संदेशं पुरुषैर्नृपः । यावती मद्वशा भूमिस्तावती त्यज्यतामिति ॥ क्४.४२ ॥ विहंगपक्षपातेन कुपितस्य महीपतेः । संदेशं मुनयः श्रुत्वा विलक्षाः समचिन्तयन् ॥ क्४.४३ ॥ चतुःसमुद्रपरिखामेखलायाः क्षितेः पतिः । नरेन्द्रोऽयं क्क्व गच्छामः को देशोऽस्य वशे न यः ॥ क्४.४४ ॥ इति संचिन्त्यं मुनयः पार्श्वं कनकभूभृतः । सुरसिद्धसमाकीर्णं जम्बूखण्डान्तिकं ययुः ॥ क्४.४५ ॥ अथ तस्य महीभर्तुः प्रब्ःावेण महीयसा । अभूददृष्टशस्या भूद्याश्च रत्नाम्बरप्रसूः ॥ क्४.४६ ॥ पाकशासनवैलक्ष्यकरणास्तस्य शासनात् । सप्ताहं हेम ववृषुर्मेघाः संग्ःातवर्षिणः ॥ क्४.४७ ॥ स प्रभावेण महता सह सैन्यैर्नभोगतिः । चक्रे पूर्वविदेहाख्यं द्वीपं दिव्यजनं वशे ॥ क्४.४८ ॥ बभूवुरग्रे सौन्यानि स्फीटशौर्यबलौजसाम् । भटानां व्योमगमने तस्याष्टादशकोटयः ॥ क्४.४९ ॥ गोदानीयं ततो द्वीपमथोत्तरकुरूनपि । पार्श्वानि स सुमेरोश्च शशासासतशासनः ॥ क्४.५० ॥ सुखं विहरतस्तस्य मेरोः कनकसानुषु । बहुशक्रो ययौ कालश्चतुर्द्वीपमहीपतेः ॥ क्४.५१ ॥ स कदाचित्सुरान् द्रष्टुं व्याम्ना गच्चन् सुरोपमः । चकार नीलजलदैर्व्याप्ता इव गजैर्दिशः ॥ क्४.५२ ॥ अथ तेषां निरस्तानां मेरुपार्श्वे तपस्यताम् । मुनीनामपतन्मूर्ध्नि तद्गजाश्वशकृद्दिवः ॥ क्४.५३ ॥ ततस्ते क्रोधसंतप्तदृशा व्योमावलोकिनः । चक्रुः पिङ्गपर्भावल्लिकलापकपिला दिशः ॥ क्४.५४ ॥ कोपात्किमेतदित्युक्त्वा शापाग्निविसिसृक्षता । अभ्येत्य देवदूतस्तान् प्रहर्षाकुलितोऽवदत् ॥ क्४.५५ ॥ एषा निःशेषभूपालमौलिविश्रान्तशासनः । पाकशासनतुल्यश्रीर्मान्धाता पृथिवीपतिः ॥ क्४.५६ ॥ नभसा नरदेविऽयं सह सैन्यैः प्रसर्पति । यस्य कीर्तनधन्येयं वाणी पुण्याभिमानिनी ॥ क्४.५७ ॥ न दृष्टो यस्य निर्दिष्टसर्वलोकसुखश्रियः । मोहः संबिन्मयस्येव विभवप्रभवो मदः ॥ क्४.५८ ॥ कौबेरं धनदव्यक्त्या कौमारं शक्तिमत्तया । ऐश्वरं वृषसंयोगाद्वैष्णवं श्रीसमागमात् ॥ क्४.५९ ॥ प्रतापप्रसरात्सौरमैन्दवं जननन्दनात् । ऐन्द्रं दृप्तबलच्छदाद्दिव्यं रूपं बिभर्त्ययम् ॥ क्४.६० ॥ बलिः प्रयातः पातालं दधीचोऽप्यस्थिशेषताम् । अस्य त्यागेन जलधिः क्षोभमद्यापि नोज्झति ॥ क्४.६१ ॥ श्रुत्वेति देवदूतस्य वचनं मुनिमध्यगः । ससर्ज दुर्मुखो नाम मुनिः शापजलं दिवि ॥ क्४.६२ ॥ प्रहसन्नथ तं प्राह सेनानां परिणायकः । महर्षे संहर रूषं मा कृथास्तपसः क्षयम् ॥ क्४.६३ ॥ वैफल्यलज्जां शापोऽथं यास्यत्यग्रे महीपतेः । नैते बत खगा येषां यूयं पक्षक्षयक्षमाः ॥ क्४.६४ ॥ इत्युक्ते सौन्त्यपतिना शापस्तब्धामनीकिनीम् । दृष्ट्वाग्रे विस्मयादूचे किमेतदिति भूपतिः ॥ क्४.६५ ॥ संरब्धोऽथ समभ्येत्य सेनापतिरुवाच तम् । तेषां देव महर्षीणां शापात्सैम्यं न सर्पति ॥ क्४.६६ ॥ इदं च चक्ररत्नं ते व्योम्नि शापविघूर्णितम् । धत्ते जलदसंरुद्धतिग्मदीधितितुल्यताम् ॥ क्४.६७ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिर्दृष्टा चाग्रे तथैव तत् । दृशैव दिवधे शापं विफलोच्चण्डविल्पवम् ॥ क्४.६८ ॥ देहक्षयं महर्षीणां परिरक्षन् कृपाकुलः । जटा न्यपातयद्भूमौ स लीलालसशासनः ॥ क्४.६९ ॥ अजितक्रोधमोहानां भारभूता वृथा वयम् । इतीव लज्जया तेषां लीनाः क्षितितले जटाह् ॥ क्४.७० ॥ अथ मेरुशिरः प्राप्य नृपः सुरनिकेतनम् । पुरं सुदर्शनं नाम दर्दर्श प्रियदर्शनम् ॥ क्४.७१ ॥ नागास्तत्र कृतारक्षाः प्रख्यातोदकनिःसृताः । करोटपाणयो यक्षाः सुरा मालाधराभिधाः ॥ क्४.७२ ॥ सदामत्तास्तथा देवाः क्रोधोत्तम्भितसैनिकाः । महाराजकायिकाख्यास्त्रिदशा बलवत्तराः ॥ क्४.७३ ॥ महाराजाश्च चत्वारः संनद्धकवचायुधाः । जित्वा राज्ञा प्रभावेण निजसेनाग्रगाह्कृताः ॥ क्४.७४ ॥ ततः कल्पद्रुमोदारकोचिदारमनोहरम् । ददर्श पारिजाताख्यं संश्रयं त्रिदिवौकसाम् ॥ क्४.७५ ॥ मेरोर्मूर्ध्नि ततः शुभ्रप्रभां मालामिवामलाम् । सुधर्माख्यां सभां प्राप स्वभासोद्भासिताम्बराम् ॥ क्४.७६ ॥ हेमविद्रमवैदूर्यस्तम्भसंब्ःारभास्वरः । प्रासादो वैजयान्ताख्यः प्रख्यातो यत्र राजते ॥ क्४.७७ ॥ यत्राब्जेर्वदनैर्भृङ्गैरलकैस्तुल्यतां गताः । पद्मिन्यः सुरनारीणां पद्मिनीनां सुराङ्गनाः ॥ क्४.७८ ॥ बिम्बतैस्त्रिदशैर्यत्र मणिभूस्तम्भभित्तिषु । सुरलोको बिभर्त्येकोऽप्यनेकसुरलोकताम् ॥ क्४.७९ ॥ रत्नतोरणहर्म्यांनिवहैर्यत्र चित्रिताः । व्याप्ता विभान्ति ककुभः शक्रायुधशतैरिव ॥ क्४.८० ॥ यत्र बालानिलालोलकल्पपादपपल्लवैः । नृत्यद्धस्ता इवाभान्ति नन्दिन्यो नन्दनश्रियः ॥ क्४.८१ ॥ यत्र चैत्ररथं नाम देवोद्यानं मनोरमम् । धत्ते नित्योत्सवं प्रेमिकामं कामवसन्तयोः ॥ क्४.८२ ॥ सर्वकामं सर्वसुखं सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वलम् । सर्वातिशयितं दृष्ट्वा देवानां सदनं नृपः ॥ क्४.८३ ॥ मुहूर्तविसम्यास्पन्दसानन्दस्निग्धलोचनः । अच्नितयत्सुकृतिनामिमास्ताह्फलभूमयः ॥ क्४.८४ ॥ ऐरावणं सुरपतेर्लोलालिओवलयाकुलम् । ददर्श तत्र सामोदं साकारमिव नन्दनम् ॥ क्४.८५ ॥ पुरंदरस्ततो ज्ञात्वा प्राप्तं भूमिपुरंदरम् । प्रत्युद्ययौ प्रमुदितः सह सर्वैर्मरुद्गणैः ॥ क्४.८६ ॥ पूजितः सुरराजेन रत्नराजिविराजिताम् । राजराजह्सभाभूमिं भेजे विरजसां वरह् ॥ क्४.८७ ॥ त्रिदशेषूपविष्टेषु रत्नपर्यङ्कपङ्क्तिषु । उपाविशन्नृपः श्रीमानासनार्धे शतक्रतोः ॥ क्४.८८ ॥ एकासनजुषोस्तत्र सुरेन्द्रमनुजेन्द्रयोः । रूपं गुणगणोदारं निर्विशेषमदृश्यत ॥ क्४.८९ ॥ ततह्सर्वसुरोत्सृष्टस्पष्टलोचनषट्पदैः । पीयमानमुखाम्भोजं व्याजहार हरिर्नृपम् ॥ क्४.९० ॥ अहो उदयः श्लाध्यस्ते तेजसा तेजसां निधे । भवता भूषिता भूमिर्द्यौश्च देवेन भास्वता ॥ क्४.९१ ॥ अभ्युन्नतप्रभावोऽयं लसत्सितयशोंशुकः । भ्राजते ते त्रिभुवने साम्राज्यविजयध्वजः ॥ क्४.९२ ॥ त्वत्कथामृतपानस्य त्वद्दर्शनरसस्य च । प्रेर्यते श्रोत्रनेत्रेण सुखाख्याने सरस्वती ॥ क्४.९३ ॥ स्थिरीकृतस्त्वयैवायं सुकृताप्तविभूतिना । कर्मणां फलवादस्य निश्चरश्छिन्नसंशयः ॥ क्४.९४ ॥ अत एवेन्द्रियग्रामे चक्षुरेव स्पृहास्पदम् । पुण्यैः पुण्योचिताचारा दृश्यन्ते यद्भवद्विधाः ॥ क्४.९५ ॥ इत्युक्ते त्रिदशेन्द्रेण मान्धाता यशसां निधिः । त्वत्प्रसादप्रभावोऽयमित्युवाच नताननः ॥ क्४.९६ ॥ इत्येवं पूज्यमानस्य तस्य नित्यादरैः सुरैः । षडिन्द्रः प्रणयौ कालस्त्रिदिवे वसतः सतः ॥ क्४.९७ ॥ तत्पराक्रमविध्वस्तसमस्तासुरमण्डलः । बभूव सुरराजस्य निरपायोदयो जयः ॥ क्४.९८ ॥ दीप्तदानवसंग्रामे तस्य शौर्यमहातरोः । विश्रान्तिं भेजिरे देवा भुजच्छायोपजीविनः ॥ क्४.९९ ॥ तस्य पुण्यपणक्रीतं भिञ्जानस्याक्षयं सुखम् । कालप्रवाहे महति प्रययुः षट्पुरंदराः ॥ क्४.१०० ॥ सत्कर्मफलभोगस्य लाञ्छनं विमलं मनः । कालुष्याज्जायते तस्य प्रत्यासन्नः परिक्षयः ॥ क्४.१०१ ॥ अथ कालेन कालुष्यकलितस्य मनोरथः । अभूल्लोभाभिभूतस्य भूतपेरभिमानिनः ॥ क्४.१०२ ॥ त्रिदशानामियं लक्ष्मीर्मद्बाहुबलपालिता । तदिमां न सहे तावदर्धासनविडम्बनाम् ॥ क्४.१०३ ॥ अहमेकः सुरपतिः प्रभावान्न भवामि किम् । अयं मम भुजः सर्वजगद्भारभरक्षमः ॥ क्४.१०४ ॥ च्यावयित्वा सुराशीशं स्वर्गसाम्राज्यसंपदम् । एकातपत्रतिलकां स्वयंग्राहोचितां बह्जे ॥ क्४.१०५ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य शक्रद्रोहाभिलाषिणः । शुभ्रप्रभा प्रभावश्रीर्मालेव म्लानतां ययौ ॥ क्४.१०६ ॥ घनोदयसमुत्सिक्ता सौजन्यतटपातिनी । लोलं कलुषयत्येव मानसं श्रीतरङ्गिणी ॥ क्४.१०७ ॥ प्रमादो विपदां दूतो दुःसहो महतामपि । कुशलोन्मूलनायैव किल्बिषाकुलिता मतिः ॥ क्४.१०८ ॥ पापसंकल्पमात्रेण क्षितौ क्षितिपतिः क्षणात् । पपात विस्रस्तफलश्छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ क्४.१०९ ॥ हन्ति विद्यामनभ्यासः श्रियं हन्ति मदोदयः । विद्वेषः साधुतां हन्ति लोभः समुन्नतिम् ॥ क्४.११० ॥ अहो बत महोत्कर्षशृङ्गारोहो महोदयः । विभवोद्भवमत्तानां सहसैव पतत्यधः ॥ क्४.१११ ॥ तेन सर्वविभुर्नाम पूजितः पूर्वजन्मनि । तत्फलादाप्तवान् राज्यं स्पृहणीयं मरूत्पतेः ॥ क्४.११२ ॥ सुराधिपाधिकः कोऽपि प्रभावो विस्मयावहः । अनल्पपिण्डस्तस्याभुत्पात्रदानांशसंभवह् ॥ क्४.११३ ॥ द्बन्धुमत्यभिधानायां नगर्यामुषितः शुचिः । वणिगुत्करिको नाम सोऽभवत्पूर्वजन्मनि ॥ क्४.११४ ॥ विपश्यी नाम भिक्षायै सम्यक्संबुद्धां गतः । विवेश त द्गृहं सर्वसत्त्वसंतारणोद्यतः ॥ क्४.११५ ॥ पात्रे तस्य च चिक्षेप मुद्गमुष्टिं प्रसन्नधीः । फलानि तत्र चत्वारि पेतुः शेषाणी भूतले ॥ क्४.११६ ॥ तेन दानप्रभावेण मान्धाता पृथिवीपतिः । सर्वद्वीपपतिर्भूत्वा शक्रार्धासनमाप्तवान् ॥ क्४.११७ ॥ मुद्गशेषश्च्युतो यस्माद्भूतौ तस्यान्यचेतसः । तदसौ फलपर्यन्ते पतितस्त्रिदशालयात् ॥ क्४.११८ ॥ लुठति विकलकल्पा यत्र संकल्पमाला स्फुरन्ति न च कदाचित्स्वप्नमायान्तरे या । भवति विभवभोगाभोगिनी भाग्यभाजा- मतुलफलततिः सा दानकल्पद्रुमाणाम् ॥ क्४.११९ ॥ इत्याह भगवान् बुद्धः प्रीत्या दानफलश्रियम् । निजजन्मान्तराख्याने भिक्षूणामनुशासने ॥ क्४.१२० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मान्धात्रवदानं नाम चतुर्थः पल्लवः ॥ ५. चन्द्रप्रभावदानम् । दुग्धाब्धिर्विबुधार्थनातिविधुरः क्षुब्धश्चकम्पे चिरं कम्पन्ते च निसर्गतः किल फलोत्सर्गेषु कल्पद्रुमाः । एकः कोऽपि स जायते तनुशतैरभ्यस्तदानस्थितिर् निष्कम्पः पुललोत्करं वहति यः कायं प्रदानेष्वति ॥ क्५.१ ॥ अस्ति कौलासहासिन्यामुत्तरस्यामनुत्तरा । दिशि भद्रशिला नाम भुवनाभरणं पुरी ॥ क्५.२ ॥ यस्यां सितयशःपुष्पाः सफलाः सर्वसंपदः । दानोद्यानलताः प्रीत्यै बभूवुः पुरवासिनाम् ॥ क्५.३ ॥ यत्र त्रिपुरजिन्नेत्रशिखित्रस्तो मनोभवः । अबलाभिश्चलक्रीडभ्रूभङ्गैरेव रक्ष्यते ॥ क्५.४ ॥ मुक्ताजालोज्ज्वला यत्रभाति हेमगृहावली । मेरोः शिखरमालेव विस्फुतत्स्फीततारका ॥ क्५.५ ॥ तस्यां चन्द्रप्रभः श्रीमानभूद्भूमिभृतां वरः । कौलास इव यः कान्त्या चकार दिनचन्द्रिकाम् ॥ क्५.६ ॥ यस्य देहप्रभापूरैः पूर्णिन्दुद्युतिहारिभिः । निशासु दीपकाभासु नाभूतु स्नेहगुणक्षयः ॥ क्५.७ ॥ स्मरज्वरं भजन्तेऽस्य दर्शनेनैव तारकाः । इति च्छत्रछलादस्य छादितं खमिवेन्दुना ॥ क्५.८ ॥ प्रदिशत्येष सततं श्रियं सत्कोशसंश्रयाम् । इति तद्दर्शनेनैव संकोचं प्राप पद्मिनी ॥ क्५.९ ॥ सेनाहंकारमुत्सृज्य त्यागशुभ्रश्रिया श्रियः । निर्दिष्टाश्छत्रमुकुटप्रकटाः पुरव्षिनाम् ॥ क्५.१० ॥ शुशुभे विभवस्तस्य पुण्यालंकारणोन्नतेः । आरोहति परां कोटीं नम्रस्य धनुषो गुणः ॥ क्५.११ ॥ चत्वारिंशत्सहस्राणि वत्सराणां शताणि च । बभूव देहिनामायुस्तस्य काले कलिद्विषः ॥ क्५.१२ ॥ तस्य षष्टिसहस्राणि पुरीणां पूर्णसंपदाम् । बभूवुर्लोकपालस्य लोकपालाध्काश्रियः ॥ क्५.१३ ॥ यज्वानः कीर्तितिलकास्तस्य पुण्यविभूषणाः । यज्ञधूमलताभङ्गैर्बभुर्लोलालकाः श्रियः ॥ क्५.१४ ॥ तस्य संपत्कुमुदिनीविकासेन सदोदितः । अभून्मन्त्री महाचन्द्रश्चद्रलोक इवोज्ज्वलः ॥ क्५.१५ ॥ येन निश्चललक्ष्येण प्रभोः प्रज्ञापताकया । राज्याब्धिकर्णधारेण पारमुत्तरितं यशः ॥ क्५.१६ ॥ महीधराभिधश्चासौ बभूवामात्यकुञ्जरः । भूमिभारसहस्तस्य दिङ्गाग इव पञ्चमह् ॥ क्५.१७ ॥ मन्त्रणाभिन्नमन्त्रस्य यस्य नीतिबृहस्पतेः । त्याजिताः प्रतिसामन्ताः शौर्यं विषमिवाहयः ॥ क्५.१८ ॥ तेनामात्येन स नृपः स च राज्ञा विभूषितः । गुणः सत्पुरुषेणेव गुणेनेव च सज्जनः ॥ क्५.१९ ॥ कृतज्ञः सरलः स्वामी सद्भृत्यो भक्तिनिर्भरः । सुकृतप्रभवेणैव भाग्ययोगेन लभ्यते ॥ क्५.२० ॥ इयमेव चिरभ्रान्तिविश्रान्तिः सर्वसंपदाम् । यद्गुणज्ञतया वेत्ति स्वामिसत्पुरुषान्तरम् ॥ क्५.२१ ॥ तौ कदचिद्ददृशतुः स्वप्नमन्ये च मन्त्रिणह् । क्षयो यस्य फलं दानव्यसनेन महीपतेः ॥ क्५.२२ ॥ तौ दृष्ट्वा दुर्निमित्तानि प्रादुर्भूतानि शङ्कितौ । व्यग्रओ बभूवतुर्नित्यं शान्तिस्वस्तिककर्मसु ॥ क्५.२३ ॥ निमित्तदर्शनोद्विग्नास्तपिवनगता अपि । विश्वामित्रप्रभृतयः स्वामीत्यूचुर्महर्षयः ॥ क्५.२४ ॥ अत्राण्तरे ब्रह्मबन्धुः प्राग्जन्मब्रह्मराक्षसः । रौद्राक्षो नाम मात्सर्यक्रौर्यदौर्जन्यदुःसहः ॥ क्५.२५ ॥ श्रुत्वा दानोद्भवां कीर्तिं राज्ञः सर्वगुणोज्ज्वलाम् । निर्गुणः स गुणद्वेषि संतप्तः समचिन्तयत् ॥ क्५.२६ ॥ अहो बतास्य नृपतेर्गीयते गगने यशः । अनिशं सिद्धगन्धर्वगीर्वाणललनागणैः ॥ क्५.२७ ॥ सदा विशन्ति मे कर्णे तद्गुणस्तुतिसूचयः । किं करोमि प्रकृत्यैव सहे नान्यगुणोन्नतिम् ॥ क्५.२८ ॥ तद्गत्वा दानशीलस्य तस्य दानार्जितं यशः । करोम्येष शिरोयाच्ञाप्रतिषेधेन खण्डितम् ॥ क्५.२९ ॥ यशस्त्याज्यते दानोत्थं शिरश्चेन्न प्रदास्यति । अथ दास्यति विद्वेषप्रशान्तिर्मे भविष्यति ॥ क्५.३० ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स कौर्यकठिनः शठः । गन्धमादनपादाण्तवासी भद्रशिलां ययौ ॥ क्५.३१ ॥ इन्द्रजालप्रयोगज्ञः स कृत्वा प्रशमोचितम् । वेषं कलुषसंकल्पः पुरीं प्राप महीपतेः ॥ क्५.३२ ॥ अस्मिन् भववने नित्यं गुणदोषसमाकुले । कल्पवृक्षाः प्रजायन्ते जायन्ते च विषद्रुमाः ॥ क्५.३३ ॥ अशेषनाशपिशुनैर्घोरसंत्रासकारिभिः । दुर्निमित्तैरिव खलैः खेदः कस्य न दीयते ॥ क्५.३४ ॥ गुणिद्वेषः प्रकृत्यैव प्रकाशपरिपन्थिनः । दोषआश्रयस्य को भेदः खलस्य तिमिरस्य च ॥ क्५.३५ ॥ स्वच्छन्दघाती साधूनां विद्वेषविषदुःसहः । दीर्घपक्षः खलव्यालकरालः केन निर्मितः ॥ क्५.३६ ॥ तस्मिन् प्रविष्टे नगरं रूपिणी पुरदेवता । उवाचाभ्येत्य भूपालं संत्रासतरलेक्षणा ॥ क्५.३७ ॥ शिरोयाचक एष त्वां ब्रह्मबन्धुरुपागतः । वध्योऽसौ जीवितोच्छेदी जगतो जीवितस्य ते ॥ क्५.३८ ॥ निरुद्धो नगरद्वारि स मया मलिनाशयः । मम तद्दर्शनत्रस्तं धृतिं न लभते मनः ॥ क्५.३९ ॥ इति ब्रुवाणां भूपालः प्रोवाच पुरदेवताम् । अर्थिसंरोधसंजातलज्जया नमिताननः ॥ क्५.४० ॥ देवि याच्ञाभियातोऽसौ प्रविशत्वनिवारितः । दिर्घोच्छ्वासं सहे नाहमाशावैफल्यमर्थिनः ॥ क्५.४१ ॥ याच्ञा प्रणयिनामर्थे पुण्यप्राप्तस्तनुव्ययः । युगसंख्यामपि स्थित्वा विपद्यन्ते हि देहिनः ॥ क्५.४२ ॥ एतदेव सुजातानां पूज्यं जगति जीवितम् । यदेषामग्रतो याति नार्थी भग्नमनोरथह् ॥ क्५.४३ ॥ क्रियतामानुकूल्यं मे भवत्या कुशलोचितम् । आशाविघाते संतापस्तस्य तूर्णं निवारताम् ॥ क्५.४४ ॥ इति भूमिभृतः श्रुत्वा वचो निश्चलनिश्चयम् । जगामादर्शनं देवी चिन्तासंतापमानसा ॥ क्५.४५ ॥ अथाययौ स कुटिलः खलः क्रकचचेष्टितः । दारुणः सरलस्यैव च्छेदाय स्वयमुद्यतः ॥ क्५.४६ ॥ तस्मिन्नृपगृहं प्राप्ते विवृतद्वारमर्थिनाम् । भूर्भूपतिक्षयभयाच्चकम्पे सधराधरा ॥ क्५.४७ ॥ नरेन्द्रचन्द्रमासाद्य स राहुरिच दुर्मुखः । समभ्यधाद्विधाय प्रागशिवार्थामिवाशिषम् ॥ क्५.४८ ॥ स्वस्ति राजन् द्विजन्मा हि विजने सिद्धिसाधकः । प्रातस्त्वामीप्सितप्राप्त्यै सर्वार्थिसुरपादपम् ॥ क्५.४९ ॥ दृष्टिर्वृष्टिरिवामृतस्य महती सौजन्यमित्रं मनः क्षान्तिः क्रोधरजःप्रमार्जनदी दुःखार्तमाता मतिः । लक्ष्मीर्दानजलाभिषेकविमला सत्योपयुज्क्तं वचः नित्यं यस्य स एक एव हि भवान् जातो जगद्बान्धवः ॥ क्५.५० ॥ सिद्धये कथितं कैश्चिच्चक्रवर्तिशिरो मम । दीयतां त त्वदन्यो वा दातुं शक्नोति कः परह् ॥ क्५.५१ ॥ सन्ति स्पष्टार्थदाश्चिन्तामणिकल्पद्रुमादयः । दुर्लभार्थप्रदातारो विरलास्तु भवद्विधाः ॥ क्५.५२ ॥ इत्युक्ते तेन नृपतिर्निष्कम्पविपुलाशयः । अर्थिसंदर्शनानन्दनिर्भरस्तमभाषत ॥ क्५.५३ ॥ धन्योऽहं यस्य मे ब्रह्मन्नर्थिनामर्थसिद्धये । निर्विकल्पोपकरणं व्ययं याति सुजीवितम् ॥ क्५.५४ ॥ कदा प्राणाः परार्थे मे प्रयान्तीति मनोरथः । किमेतानि न पुण्यानि प्रार्थ्यन्ते ते यदि त्वया ॥ क्५.५५ ॥ आहोपकरणसिद्ध्यै श्लाघ्यं मे गृह्यतां शिरः । तत्तदेव स्थिरं लोके यद्यदर्थिसमर्पितम् ॥ क्५.५६ ॥ इत्युक्ते हर्षयुक्तेन भूभुजा सत्त्वशालिना । तमूचतुर्महामात्यौ महाचन्द्रमहीधरौ ॥ क्५.५७ ॥ निजजीवितरक्षैव धर्मस्ते प्रथमः प्रभो । त्वयि जीवति जीवन्ति सर्वे जगति जन्तवः ॥ क्५.५८ ॥ न दातुमर्हसि शिरः सर्वाधारं हि ते वपुः । दीयतां ब्राह्मणायास्मै हेमरत्नमयं शिरः ॥ क्५.५९ ॥ सर्वार्थैरर्थिसार्थानां पूर्यन्ते यैर्मनोरथाः । तेषां संरक्षणेनैव सर्वं भवति रक्षितम् ॥ क्५.६० ॥ संकल्पोऽयं द्विजस्यास्य क्रूरः कलुषचेतसः । मूलच्छेदोपजीव्यो हि न कल्पतरुरर्थिनाम् ॥ क्५.६१ ॥ हेमरत्नशिरः प्राप्य यात्वेष शिरसास्य किम् । चिन्तामणिर्विनिष्प्रेक्ष्यो भुज्यते न बुभुक्षितैः ॥ क्५.६२ ॥ इत्युक्ते मन्त्रिमुख्याभ्यां हेमरत्नमयं शिरः । सिद्धो नैवोपयोग्यं तन्ममेति ब्राह्मणोऽब्रवीत् ॥ क्५.६३ ॥ अथोन्मुमोच नृपतिर्मुकुटं मौक्तिकांषुभिः । श्रिरोविरहदुःखेन साश्रुधारमिवाभितः ॥ क्५.६४ ॥ मुकुटानि क्षणे तस्मिन्निपेतुः पुरवासिनाम् । दिग्दाहोन्मुखतुल्याभिरुल्काभिः सह भूतले ॥ क्५.६५ ॥ राज्ञा प्रदाने शिरसः सर्वथा परिकल्पिते । तौ चक्रतुस्तनुत्यागं मन्त्रिणौ द्रष्टुमक्षमौ ॥ क्५.६६ ॥ रत्नगर्भमथोद्यानं प्रविश्य पृथिवीपतिः । उत्फुल्लचम्पकस्याधः शिरश्छेत्तुं समुद्ययौ ॥ क्५.६७ ॥ उद्यानदेवता दृष्ट्वा तं शिरश्छेत्तुमुद्यतम् । मा कृथाः साहसं राजन्नित्युवाच शुचाकुला ॥ क्५.६८ ॥ कम्पमानाः प्रलापिन्यस्तं मत्तालुकुलस्वनैः । न्यवारयन्नवलता लोलपल्लवपाणिभिः ॥ क्५.६९ ॥ सोऽपि निश्चलसंकल्पः प्रसाद्योद्यानदेवताम् । विमलां बोधिमालम्ब्य बभूव प्रणिधानवान् ॥ क्५.७० ॥ अस्मिन् रत्नमयोद्याने पुण्यराशिसमुन्नतम् । स्तूपमस्तु प्रशास्तुस्तु सत्त्वसंतारणोचितम् ॥ क्५.७१ ॥ यत्किंचिदर्जितं पुण्यं संकल्पेन मयामुना । भवन्तु तेन संसारे निःसंसाराः शरीरिणः ॥ क्५.७२ ॥ ध्यात्वेति चम्पकतरोः शाखायां नृपतिः शिरः । बद्ध्वा कचकलापेन छित्त्वा प्रादाद्द्विजन्मने ॥ क्५.७३ ॥ अथ नरपते सत्त्वोत्साहस्फुटप्रणिधानतः किमपि विमलैः पुण्यालोकैर्दिगन्तविसारिभिः । विगलितमहामोहौघान्तः श्रितः परिनिर्वृतिं प्रविरतभवाभ्यासायासः क्षणादबह्वज्जनह् ॥ क्५.७४ ॥ इति प्राग्जन्मवृत्तान्तकथया भगवान् जिनः । भिक्षूणां विदधे शुद्धदानसद्धर्मदेशनाम् ॥ क्५.७५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां चन्द्रप्रभावदानं नाम पञ्चमः पल्लवः ॥ ६. बदरद्वीपयात्रावदानम् । दानोद्यतानां पृथुवीर्यभाजां शुद्धात्मनां सत्त्वमहोदधीनाम् । अहो महोत्साहवतां परार्थे भवन्त्यचिन्त्यानि समाहितानि ॥ क्६.१ ॥ हर्म्यारोहणहेलया यदचलाः स्वभ्रैः सहाभ्रंलिहा यद्वा गोष्पदलीलया जलभरक्षोभोद्धताह्सिन्धवः । लङ्घ्यन्ते भवनस्थलीकलनया ये चाटवीनां तटास् तद्वीर्यस्य महात्मनां विलसतः सत्त्वोर्जितं स्फूर्जितम् ॥ क्६.२ ॥ पुरा हि भगवान् बुद्धः श्रावस्त्यां पुरवासिनाम् । उपदेशप्रकाशेन जहाराज्ञानजं तमः ॥ क्६.३ ॥ भिक्षुसंघैः परिवॄतः स कदाचिद्वणिग्जनैः । कृतानुयात्रो मगधात्स्वयं चारिकया ययौ ॥ क्६.४ ॥ महार्थसार्थानुगतं व्रजन्तं वनवर्त्मना । तं दृष्ट्वा तस्करगणः सालाटव्यामचिन्तयत् ॥ क्६.५ ॥ एष प्रयातु बह्गवान् पुरः सत्त्वहिते रतः । पश्चात्सार्थं ग्रहीष्यामः पूर्णं द्रविणराशिभिः ॥ क्६.६ ॥ भगवानथ सर्वज्ञस्तेषां ज्ञात्वा समीहितम् । किमेतदिति तानूचे निर्विकारस्मिताननः ॥ क्६.७ ॥ ते तमूचुः परित्यज्य क्रौर्यं मधुरया गिरा । तत्प्रसादस्मितालोकैर्विनष्टतिमिरा इव ॥ क्६.८ ॥ भगवन् जीविकास्माकं निन्द्येयं कर्मनिर्मिता । न भृतिर्न कृषिर्नान्यरक्षणं न प्रतिग्रहह् ॥ क्६.९ ॥ सहजं क्रौर्यमस्माकं निसर्गकलुषात्मनाम् । क्रियते किं स्वभावस्य देव तीक्ष्णा हि कर्णिका ॥ क्६.१० ॥ तस्मान्न वृत्तिलोपो नः कर्तुमर्हसि गम्यताम् । याते तु त्वयि सार्थस्य वयं सर्वार्थहारिणह् ॥ क्६.११ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा करुणापूर्णमानसः । दोलालोलायितमतिर्बभूव बह्गवान् क्षणम् ॥ क्६.१२ ॥ ततः सार्थधनं सर्वं परिसंख्याय तत्समम् । स ददौ चौरचक्राय तत्क्षणाप्तनिधानतः ॥ क्६.१३ ॥ तद्विधेन क्रमेणैव पुनः पथि गतागतैः । षट्कृत्वः प्रददौ तेभ्यः सोऽर्थं सार्थस्य मुक्तये ॥ क्६.१४ ॥ पुनश्चोपगते तस्मिन् वर्त्मना तेन सानुगे । बभूव बुद्धिश्चओराणां तद्भोजननिमन्त्रणे ॥ क्६.१५ ॥ दृशा दिशन्ति वैमल्यं शुभं संभाषणेन च । व्रजन्ति संगमाभ्यासैः सन्तः सन्मार्गसेतुताम् ॥ क्६.१६ ॥ तत्रातिर्यग्दृशा सर्वं सर्वाकुशलसंक्षयात् । तेषां समाहितं शुद्धं विदधे भगवान् जिनह् ॥ क्६.१७ ॥ येषां संग्रहवस्तूनि वत्वारि नियतात्मनाम् । अर्थचर्या समानार्थब्ःावस्त्यागः प्रियं वचः ॥ क्६.१८ ॥ येषां ब्रह्मविहाराश्च चत्वारः सत्त्वशालिनाम् । करुणा मुदितोपेक्षा मैत्री चेति परिग्रहः ॥ क्६.१९ ॥ येषां कुशलमूलानि सक्तानि त्रीणि चेतसि । अलोभश्चापरिद्वेषोऽप्यमोहश्च महात्मनाम् ॥ क्६.२० ॥ दानशीलक्षमावीर्यध्यानप्रज्ञाजुषां सदा । उपायप्रणिधिज्ञानबलैराश्रितचेतसाम् ॥ क्६.२१ ॥ परित्राणैकवीराणां सदैवाद्वयवादिनाम् । विद्यात्रयप्रदीप्तानां चतुर्वैमल्यशालिनाम् ॥ क्६.२२ ॥ पञ्चस्कन्धवुमिक्तानां षडयतनभेदिनाम् । सप्तबोध्यङ्गयुक्तानामर्याष्टाङ्गोपदेशिनाम् ॥ क्६.२३ ॥ नवसंयोगहीनानां तेषां दशबलात्मनाम् । किं वस्त्वविदितं लोके जिनानां जनचेष्टितम् ॥ क्६.२४ ॥ ततस्तेष्वतिकारुण्याच्चरणालीनमूर्धसु । तथेत्युवाच भगवांस्तद्भोज्योपनिमन्त्रणे ॥ क्६.२५ ॥ तैस्तत्संदर्शनक्षीणकिल्बिषैः सममर्पितम् । भिक्षुस्ंघैर्वृतो भोज्यं विधिवत्सर्वमाददे ॥ क्६.२६ ॥ ततस्तत्प्रणिधानेन ज्ञानालोकशलाकया । ते समुन्मीलितदृशः प्रकाशं ददृशुः पदम् ॥ क्६.२७ ॥ ते सद्यस्तीव्रवैराग्यपरिपक्काः प्रसादिनः । प्रव्रज्यायोगमासज्य जग्मुर्जगति पूज्यताम् ॥ क्६.२८ ॥ तत्तेषां कुशलं दृष्ट्वा सहसोपनतं पुरः । बभाषे भगवान् पृष्टः किमेतदिति भिक्षुभिः ॥ क्६.२९ ॥ एतैर्यमायं संबन्धः सार्थरक्षणनिष्क्रयैः । द्वीपयात्रागतस्यासीदन्यस्मिन्नपि जन्मनि ॥ क्६.३० ॥ अस्ति विस्तीर्णमार्गस्य स्वर्गवर्गावधिर्विधेः । पुरी वाराणसी नाम कौशलोत्कर्षहर्षभूः ॥ क्६.३१ ॥ यस्याममलकल्लोलवाहिनी सुरवाहिनी । सदा दयेव हृदयं प्रसादयति देहिनाम् ॥ क्६.३२ ॥ अहिंसेव सतां सेव्या विद्येव विदुषां मता । क्षमेव सर्वभूतानां या विश्रम्भसुखस्थितिः ॥ क्६.३३ ॥ ब्रह्मकल्पे नृपे तस्या विकसत्कमलाश्रये । ब्रह्मदत्ताभिधे लोकं त्रैलोक्यमिव रक्षति ॥ क्६.३४ ॥ प्रियसेनाभिधानोऽभूत्तत्र वैश्रवणोपमः । सार्थवाहोऽर्थसार्थानां स्थानमब्धिरिवाम्भसाम् ॥ क्६.३५ ॥ तस्यासीत्सुप्रियो नाम सौजन्यनिलयः सुतः । प्रययौ यं समाश्रित्य गुणसार्थः कृतार्थताम् ॥ क्६.३६ ॥ दानशीलक्षमावीर्यध्यानप्रज्ञासमन्वितह् । धात्रा विलोभवायैव यः कृतः सुकृतश्रियः ॥ क्६.३७ ॥ तं सर्वविद्याः विशदाः कलाश्च विपुलाशयम् । विविशुः सरसोदारा महोदधिमिवापगाः ॥ क्६.३८ ॥ गुणालंकृतचारित्रं लक्षणालंकृताकृतिम् । पुरुषोत्तमलुब्धेव यं श्लाघ्यं श्रीरशिश्रियत् ॥ क्६.३९ ॥ कालेन सुकृतक्रीतं पितरि त्रिदिवं गते । चक्रे स्कन्धतटे तस्य व्यवहारभरः स्थितिम् ॥ क्६.४० ॥ सोऽचिन्तयदियं लक्ष्मीर्विपुलात्मक्रमागता । तथापि मन्ये पर्याप्ता न सर्वार्थिमनोरथे ॥ क्६.४१ ॥ किं तया सुमहत्यापि श्रिया सत्पुरुषस्थया । पूर्वागतार्थिउभुक्तेव या शेषार्थिषु निष्फला ॥ क्६.४२ ॥ रत्नाकरस्य वैपुल्यं निष्फलं वेधसा कृतम् । अद्यापि पूरितो येन नैकोऽप्यर्थी स वाडवः ॥ क्६.४३ ॥ अथवा पृथुसंकल्पः केनार्थी परिपूर्यते । जगामाब्धिरगस्त्यस्य चुलुकाचमनीयताम् ॥ क्६.४४ ॥ किं करोम्यतितापोऽयं श्रीरेका बहविऽर्थिनः । न तदासाद्यते वित्तं यत्सर्वार्थिभरक्षमम् ॥ क्६.४५ ॥ पञ्च षट्पूरिता एवं नान्ये श्रीकौस्तुकादिभिः । इतिवाद्यापि तप्तोऽन्तर्ज्वलदौर्वानलोऽम्बुधिः ॥ क्६.४६ ॥ तस्मात्करोमि यत्नेन निंसंख्यद्रविणार्जनम् । न सहे दुःखनिःश्वासं विमुखस्य मुखेऽर्थिनः ॥ क्६.४७ ॥ इति संचिन्त्य स चिरं सार्थेन महता वृतः । रत्नद्वीपपुरं गत्वा विदधे रत्नसंग्रहम् ॥ क्६.४८ ॥ ततः प्रतीपमायान्तं कृतार्थं तं वनेचराः । सार्थार्थरणोन्मुक्ता ददृशुर्दस्यवः पथि ॥ क्६.४९ ॥ सार्थार्थहरणे दृष्ट्वा स तेषां साहसोद्यमम् । निजसरव्स्वदानेन संररक्षानुयानिम् ॥ क्६.५० ॥ पुनः क्रमेण तेनैव रत्नद्वीपगतागतिः । सार्थत्राणाय चौराणां षट्कृत्वः प्रददौ धनम् ॥ क्६.५१ ॥ तथैव त्वां पुण्यविपन्वानिसंप्राप्तस्तथैव तान् (?) । ददर्श चौरान् सार्थार्थहरणे अधिकादरान् ॥ क्६.५२ ॥ सोऽचिन्तयदहो वित्तैर्महद्भिः परिपूरिताः । मयैते न निवर्तन्ते परार्थहरणोद्यमात् ॥ क्६.५३ ॥ जगत्संपूरयाम्यर्थैरियुक्त्वापि मयासकृत् । अहो नु दस्यवो नैते वराकाः परिपूरिताः ॥ क्६.५४ ॥ अचितोत्साहहीनस्य व्याहतोत्तरवादिनः । विकत्थनप्रतिज्ञस्य धिङ्मे जन्म कुजन्मनः ॥ क्६.५५ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य तप्तस्यानुशयाग्निना । विजने प्रययौ रात्रिः संवत्सरशतोपमा ॥ क्६.५६ ॥ तं शोकपङ्कसंमग्नं गजेन्द्रमिव निश्चलम् । दीर्घोच्छ्वासं महेशाख्या स्वप्ने प्रोवाच देवता ॥ क्६.५७ ॥ सुमते मा कृथाः शोकं शरीरोच्छोषणं वृथा । सत्संकल्पाभिरूढस्य भविष्यति तवेप्सितम् ॥ क्६.५८ ॥ न तदस्ति जगत्यस्मिन् स्वप्नसंकल्पदुर्लभम् । यन्न सिध्यति यत्नेन धीराणां व्यवसायिनाम् ॥ क्६.५९ ॥ सा काप्यनुपमा शक्तिरेकस्यापि द्विजन्मनः । यदाज्ञास्पन्दितेनैव विन्ध्यः क्ष्मासमतां ययौ ॥ क्६.६० ॥ विषमं समतां याति दूरमायाति चान्तिकम् । सलिलं स्थलतामेति कार्यकाले महात्मनाम् ॥ क्६.६१ ॥ परार्थोऽयं तवारम्भः फलत्येव न संशयम् । न भवन्ति विसंवादसंदिग्धाः सत्त्ववृत्तयः ॥ क्६.६२ ॥ रत्नानि बदरद्वीपे सन्ति त्रिदशसेविते । येषामेकप्रभावोऽपि त्रिजगत्पूरणक्षमः ॥ क्६.६३ ॥ मर्त्यभूमिमतिक्रम्य सा हि भूमिर्महीयसी । आसाद्यते पुण्यमयी नासत्त्वैर्नाकृतात्मभिः ॥ क्६.६४ ॥ विषादस्त्यज्यतां पुत्र स्थिरा बुद्धिर्विधीयताम् । बदरद्वीपयात्रायामुत्साहः परिगृह्यताम् ॥ क्६.६५ ॥ श्रूयतामेष तत्प्राप्त्यौ दिङ्भात्रानुक्रमक्रमः । स्फीतसत्त्वप्रभावस्त्वं संसारोत्तरणक्षमह् ॥ क्६.६६ ॥ अस्ति पश्चिमदिग्भागे समुल्लङ्घ्य महीयसाम् । शतानि सप्त द्वीपानां तथा सप्त महाचलान् ॥ क्६.६७ ॥ सप्तापताश्चानुलोमप्रतिलोमाभिधोऽम्बुधिः । अनुकूलानिलैर्यस्मिन् पारमाप्नोति पुण्यवान् ॥ क्६.६८ ॥ ततस्तत्तुल्यनामाद्रिर्वातैस्तिमिरमिहकृत् । यत्राक्ष्णोर्दिशति स्वास्थ्यममोघाख्या महौषधिः ॥ क्६.६९ ॥ अथावर्ताभिधोऽम्भोधिर्वैरम्भैर्यत्र वायुभिः । मज्जनोन्मज्जनैर्जन्तुः सप्तावर्तेषु तार्यते ॥ क्६.७० ॥ आवर्ताख्यस्ततः शैलः शङ्खनाभो निशाचरह् । घोरः प्राणहरो यत्र त्रिदशत्रासकृत्स्थितः ॥ क्६.७१ ॥ कृष्णसर्पावृता यत्र शन्खनाभिर्महौषधिः । त्रायते पुण्यसंपन्नं नेत्रे शिरसि चार्पिता ॥ क्६.७२ ॥ अथ नीलोदनामाब्धी रक्ताक्षो यत्र राक्षसः । मकर्याभिभूतां बुद्धविद्याविद्वान् वशे (?) ॥ क्६.७३ ॥ अथ नीलोदनामाद्रिर्नीलग्रीवः क्षपाचरः । प्रतीप्तनेत्रो यत्रास्ते रक्षसां पञ्चभिः शतैः ॥ क्६.७४ ॥ तत्रओषधिममोघाख्यां रक्षत्याशीविषः सदा । दृष्टिनिः श्वाससंस्पर्शदंष्ट्रोत्सृजद्विषानलः ॥ क्६.७५ ॥ उपोषधव्रतवता मैत्रेण करुणात्मना । लभ्यते सा समुत्सार्य कृष्णसर्पं महौषधिः ॥ क्६.७६ ॥ तं रक्षःशकटं शैलं निष्फलश्लक्ष्णकन्दरम् । तामज्जने शिखायां च कृत्वा तरति पुण्यवान् ॥ क्६.७७ ॥ अथ वैरम्भनामाद्रिः पारे यस्योत्तरा तटे । घोरा ताम्राटवी नाम महाशालवनान्तरा ॥ क्६.७८ ॥ महानजगरस्तत्र ताम्राक्षो नाम दुःसहः । आस्त यस्योग्रगन्धेन वायुनैव न जीव्यते ॥ क्६.७९ ॥ षण्मासान् स्वपतो यस्य लाला व्याप्नोति योजनम् । क्षुत्संतप्तस्य षण्मासानल्पीभवति जाग्रतः ॥ क्६.८० ॥ वेणुगुल्मशिलाबद्धां गुहामुत्पाट्य मेदिनीम् । प्रायौषधीं दिवारात्रं ज्वलन्तीमञ्जनोचिताम् ॥ क्६.८१ ॥ तस्मादजगराद्घोरादन्यतो वा महौजसः । अवैराख्यां बुद्धविद्यां जपतो न भवेद्भयम् ॥ क्६.८२ ॥ ततः सप्त महाशैला वेणुकण्टकसंकटाः । ताम्रपटाङ्कपादेन तीर्यन्ते वीर्यशालिना ॥ क्६.८३ ॥ ततश्च शाल्मलीवनं सप्त क्षारतरङ्गिणीः । उत्तीर्यासाद्यते प्राङ्गुस्त्रिशङ्कुर्नाम पर्वतः ॥ क्६.८४ ॥ तत्र त्रिशङ्कवो नाम कण्टका वज्रभेदिनः । पादयोर्न विशन्त्येव ताम्रपट्टावनद्धयोः ॥ क्६.८५ ॥ त्रिशन्कुर्नाम तटिनी तत्रायःशङ्कुपर्वतः । उपस्कीलनदी तत्र ततो द्विधा द्विधा सरित् ॥ क्६.८६ ॥ अथाष्टादशवक्राख्यः पर्वतो निरवग्रहः । तत्तुल्यसंज्ञाथ नदी श्लक्ष्णि नाम गिरिस्ततः ॥ क्६.८७ ॥ अथाद्रिधूमनेत्राख्यो धूमनिर्दिग्धदिक्तटः । दृष्टिस्पर्शविषैर्व्याप्तः क्रूराशीविषमण्डलैः ॥ क्६.८८ ॥ तन्मूर्ध्नि पल्वलस्यान्तः शिलाबद्धा महागुहा । ज्योतीरसो मणिर्यस्यां जीवनी च महौषधिः ॥ क्६.८९ ॥ भित्त्वा गुहां तदभ्यक्रशिरःपादकरोदरः । वज्र-मन्त्रबलोपेतः क्रूरसर्पैर्न बाध्यते ॥ क्६.९० ॥ अथोग्रसत्त्वसंकीर्णाः सप्ताशीविषपर्वताः । नद्यश्च तद्विधा यासामपारवारिसंपदः ॥ क्६.९१ ॥ एतदुत्तीर्य निखिलं पुण्यैः परहितोद्यतः । आरोहति सुधाशैलं शृङ्गैरालिङ्गिताम्बरम् ॥ क्६.९२ ॥ ततस्तस्यापरे पार्श्वे कल्पवृक्षोपशोभितम् । पुरं रोहितकं नाम दृश्यते स्वर्गसंनिभम् ॥ क्६.९३ ॥ अस्ति तत्र मघो नाम मघवानिव विश्रुतः । सार्थवाहो महासत्त्वः सर्वसत्त्वहिते रतः ॥ क्६.९४ ॥ बदरद्वीपयात्रायामुद्यतस्यानवद्यधीः । मार्गोपदेशं देशज्ञः स ते सर्वं करिष्यति ॥ क्६.९५ ॥ इत्युक्त्वोत्साह्य बहुशः शुभद्रैरिव सुप्रियम् । वचोभिरिचितैर्देवी सहसान्तरधीयत ॥ क्६.९६ ॥ प्रबुद्धः सुप्रियः सर्वं तत्तथेति विचिन्तयन् । प्रतस्थे सत्त्वमारुह्य निजोत्साहपुरःसरः ॥ क्६.९७ ॥ स व्रजन् विनितायासस्तेन निर्दिष्टवर्त्मना । पुण्यैर्द्वादशभिर्वर्षैः प्राप र्फितकं पुरम् ॥ क्६.९८ ॥ अत्रान्तरे कर्मयोगात्तत्र सार्थपतिर्मघः । व्याधिना दुश्चिकित्स्येन बभूवास्वस्थविग्रहः ॥ क्६.९९ ॥ अलब्धान्तःप्रवेशोऽथ गृहे राजगृहोपमे । तस्य व्यलम्बत द्वारं सुप्रियः कार्यसिद्धये ॥ क्६.१०० ॥ ततो वैद्यापदेशेन स प्रवेशमवाप्तवान् । उपयोगकथाप्रज्ञा न कस्यादरभूमयः ॥ क्६.१०१ ॥ आयुर्वेदविधानज्ञः स तस्यारिष्टलक्षणैः । षण्मासशेषमेवायुर्ज्ञात्वा चिन्तान्तरोऽभवत् ॥ क्६.१०२ ॥ तस्य प्रियहितप्रायो भैषज्यपरिचर्यया । अत्यल्पेनैव कालेन सुप्रियः प्रियतां ययौ ॥ क्६.१०३ ॥ भैषज्ययुक्तिस्तत्प्रीत्या तस्य वल्लभतां ययौ । प्रियोपनीतं यत्किं चित्तत्सर्वं मनसः प्रियम् ॥ क्६.१०४ ॥ प्रियोपचारैस्तस्याथ व्याधिराद्रावमाययौ । आधिः शाम्यति सत्सङ्गात्तओ व्याधिर्विशीर्यते ॥ क्६.१०५ ॥ ततः संजातविश्रम्भः सुप्रियः प्रणयान्मघम् । चक्रे विदितवृत्तान्तं पश्चान्निजकथाक्षणे ॥ क्६.१०६ ॥ बदरद्वीपयात्रायां तस्योत्साहं महात्मनह् । परार्थे निश्चलं ज्ञात्वा तमूचे विस्मयान्मघः ॥ क्६.१०७ ॥ अहो बतास्मिन् संसारे विःसारे साररूपिणः । जायन्ते मणयः केचित्परचिन्तापरायणाः ॥ क्६.१०८ ॥ नवं वयः प्रिया मूर्तिः परार्थप्रवणं मनः । पुण्योचितस्तथैवायं स्थाने गुणसमागमः ॥ क्६.१०९ ॥ इयतीं भूमिमुल्लङ्घ्य परार्थे त्वमुपागतः । करोमि तव साहाय्यं किं त्वहं भृशमातुरः ॥ क्६.११० ॥ निबद्धावधयः प्राणाः प्रयान्त्येव शरीरिणाम् । ते व्रजन्तु ममान्तेऽपि त्वत्समाहितहेतुताम् ॥ क्६.१११ ॥ एवमेव व्ययो यस्तु व्ययः स परिगण्यते । परार्थे जीवितस्यापि व्ययो लाभशतैः समः ॥ क्६.११२ ॥ न मया बदरद्वीपं दृष्टं किं तु श्रुतं मया । महाब्धौ दिस्कमुद्देशं तैस्तैर्जानामि लक्षणैः ॥ क्६.११३ ॥ इत्युक्त्वा भूपतिं सुहृद्बन्धुवाक्येऽप्यनादरः । स मङ्गलप्रवहणं सुप्रियेण सहादधे ॥ क्६.११४ ॥ ततः प्रवहणारूढौ तौ योजन्शतान्यपि । पवनस्यानुलोम्येन जग्मतुर्विपुलाशयौ ॥ क्६.११५ ॥ स्थाने स्थाने जलं दृष्ट्वा नानावर्णं महोदधेः । किमेतदिति प्रपच्छ सुप्रियः कौतुकान्मघम् ॥ क्६.११६ ॥ जले लोहाचलाः पञ्च सन्त्यस्य पयसां निधेः । ताम्ररूप्यमयाश्चान्ये हेमरत्नमयाः परे ॥ क्६.११७ ॥ तेषां छायाविशेषेण नानावर्णः पदे पदे । दृश्यतेऽब्धिरयं दीप्तः प्राप्तान्तरोद्गतौषधिः ॥ क्६.११८ ॥ इत्युक्त्वा व्याधिनाक्रान्तः प्राप्तकालावधिर्मघः । प्राणान्मुमोच सत्कीतिविन्यस्तस्थिरजीवितः ॥ क्६.११९ ॥ वज्रलेपादपि दृढं यथा सत्त्वं महात्मनाम् । तथा यदि भदेदायुः किमसाध्यं भवे बह्वेत् ॥ क्६.१२० ॥ कूलावाप्तप्रवहणह्सुप्रियस्तद्वियोगजम् । शुचं संस्तभ्य विदधे सुहॄदस्तनुसत्क्रियाम् ॥ क्६.१२१ ॥ एतदेवोन्नतं लक्ष्म सत्त्वोत्साहमहात्मनाम् । विच्छिन्नालम्बने काले यत्कर्तव्यदृढं मनः ॥ क्६.१२२ ॥ पुनः प्रवहणारूढः स समुत्तीर्य वारिधिम् । रत्नपर्वतपार्श्वेन विवेश विकटाटवीम् ॥ क्६.१२३ ॥ न वियोगैर्न चोद्वेगैर्नाभियोगैर्द्विषामपि । न रोगैः क्लेशभोगैर्वा हीयते महतां मतिः ॥ क्६.१२४ ॥ स तत्राक्रान्तगगनं निरुद्धाशेषदिक्तटम् । दुरारोहं ददर्शाग्रे मूर्तं विघ्नमिवाचलम् ॥ क्६.१२५ ॥ उपायहीनस्तं दृष्ट्वा गिरिं मूर्खमिवोद्धतम् । अधः पल्लवशय्यायां सुप्तः सोऽचिन्तयत्क्षस्णम् ॥ क्६.१२६ ॥ अहो बत कियान् कालः प्रयातः प्रस्थितस्य मे । बदरद्वीपनामापि न नाम श्रूयते क्कचित् ॥ क्६.१२७ ॥ व्यवसायसहायो मे योऽभूत्पुण्यपणैः परम् । भग्नप्लव इवाकाले सोऽपि कर्मोर्मिविप्लवैः ॥ क्६.१२८ ॥ नष्टोपायेऽप्युपायेऽस्मिन् व्यवसायान्महीयसः । न नाम विनिवर्तेऽहं सिद्धिर्निधनमस्तु वा ॥ क्६.१२९ ॥ तदेकं जन्मयात्रासु पूज्यं जन्म जगत्र्त्रये । यस्मिन् परोपक्राराय जायते जीवितव्ययः ॥ क्६.१३० ॥ इति चिन्ताकुलं तत्र तं ज्ञात्वा सत्यसागरम् । नीलो नाम समभ्येत्य यक्षः प्राहाचलाश्रयः ॥ क्६.१३१ ॥ पूर्वेण योजनं गत्वा त्रीणि शृङ्गाणि भूभृतः । वेत्रसोपाननिश्रेण्या समारुह्याथ गम्यताम् ॥ क्६.१३२ ॥ इति यक्षोपदेशेन स विलङ्घ्य महाचलम् । ददर्शाग्रे समुत्तुङ्गश्रृङ्गं स्फटीकभूधरम् ॥ क्६.१३३ ॥ तस्मिन्नेकशिलाश्लक्ष्णे दुर्गमे पक्षिणामपि । मुहूर्तमभवत्तस्य निर्व्यापारो मनोरथः ॥ क्६.१३४ ॥ अभ्युन्नतं निरालम्बं स्वसंकल्पमिवाचलम् । स तं विचार्य सुचिरं चित्रन्यस्त इवाभवत् ॥ क्६.१३५ ॥ अथ चन्द्रप्रभो नाम यक्षः शैलगुहाशयः । अभ्येत्यः सत्त्वसंपन्नं तमभाषट वुस्मितः ॥ क्६.१३६ ॥ क्रोशमात्रमितो गत्वा पूर्वेणापूर्वविभ्रमम् । दृश्यते चन्दनवनं बालानिलचलल्लतम् ॥ क्६.१३७ ॥ तत्रास्ते प्रसरा नाम गुहालीना महौषधिः । लभ्यते देहरक्षायै समुत्तोल्य महाशिलाम् ॥ क्६.१३८ ॥ तत्प्रभावकृतालोकं सोपानैः स्फटिकाचलम् । सहसैव समारुह्य गम्यतामीप्सिताप्तये ॥ क्६.१३९ ॥ तत्क्षणात्कृतकार्थेव सा प्रयाति महाउषधिः । न खेदस्तत्कृते कार्यस्तडिल्लोलाः प्रियाप्तयः ॥ क्६.१४० ॥ इति यक्षोपदिष्टेन विधानेन स भूधरम् । समुत्क्रम्य ददर्शाग्रे नगरं हेममन्दिरम् ॥ क्६.१४१ ॥ मेरूकूटैरिवाकीर्णं प्रकाशैरिव निर्मितम् । सवाश्चर्यैरिव कृतं तद्दृष्ट्वा विस्मितोऽभवत् ॥ क्६.१४२ ॥ महाहेमकपाटाभ्यां रुद्धद्धारं विलोक्य तत् । निर्जनं वारसंचारं वनान्ते निषसाद सः ॥ क्६.१४३ ॥ अत्रान्तरे दिनस्यान्ते व्योमानन्तपथाध्वगः । अवापास्ताचलोपान्तं परिश्रान्त इवांशुमान् ॥ क्६.१४४ ॥ अस्तं गते सहस्रांशौ रजनीरमणी शनैः । तारापतिमिवान्वेष्टुं प्रससाराभिसारिका ॥ क्६.१४५ ॥ अथ प्रकाशविबह्वैः सर्वाशापूरणोन्मुखः । बोधिसत्त्व इव स्वच्छः सुधादीधितिरुद्ययौ ॥ क्६.१४६ ॥ स्फीटा तमः समूहस्य निःशेषप्रशमोचिता । मानसोल्लासिनी ज्योत्स्ना सत्त्ववृत्तिरिवाबभौ ॥ क्६.१४७ ॥ तमोमोहं जहारेन्दुर्दिशां दिनवियोगजम् । परोपकारे हि परो दूरारोहो महात्मनाम् ॥ क्६.१४८ ॥ सुप्रियश्चन्द्रकिरणैः पूर्यमाणतनुः क्षणम् । निद्रां कार्यसमुद्रोर्मिक्षोभमुद्रामवाप्तवान् ॥ क्६.१४९ ॥ क्षपायां क्षीयमाणायां गुणदाक्षिण्यसादरा । जगाद देवता स्वप्ने महेशाख्या समेत्य तम् ॥ क्६.१५० ॥ अहो बत महासत्त्व सत्तत्त्वाभिनिवेशिना । परार्थे विपुलः क्लेशः कृतः सुकृतिना त्वया ॥ क्६.१५१ ॥ अल्पशेषे प्रयासेऽस्मिन्नोद्वेगं कर्तुमर्हसि । अपर्युषितसत्त्वानां स्वाधीनाः सर्वसिद्धयः ॥ क्६.१५२ ॥ हैमं यदेतन्नगरं त्रीणि चान्यान्यतः परम् । सन्ति रत्नपुराण्यत्र विचित्राण्युत्तरोत्तरम् ॥ क्६.१५३ ॥ तेभ्यो निर्यान्ति किन्नर्यश्चतश्रोऽष्टौ च षोडश । द्वात्रिंशच्च क्रमेणैव त्वया द्वारि विघट्टिते ॥ क्६.१५४ ॥ जितेन्द्रियस्य भवतस्तत्प्रमादमवेदिनः । किमन्यदचिरेणैव्वाञ्छिताप्तिर्भविष्यति ॥ क्६.१५५ ॥ इत्युक्तः सादरं देव्या प्रतिबुद्धोऽथ सुप्रियः । जघान नगरद्वारं त्रिः समभ्येत्य पाणिना ॥ क्६.१५६ ॥ ततश्चतस्रः किन्नर्यो निर्ययुस्तरलेक्षणाः । आश्चर्यतरुमञ्जर्य इव लीलानिलाकुलाः ॥ क्६.१५७ ॥ मानसिल्लासकारिण्यो नयनामृतवृष्टयः । वदनेन्दुसमुद्योतैर्दिवापि कृतचन्द्रिकाः ॥ क्६.१५८ ॥ ताः संपूज्य स्मरोदारं सुप्रियं प्रियदर्शनाः । तस्याभिलाषप्रणयैरातिथ्यमिव चक्रिरे ॥ क्६.१५९ ॥ चन्द्रकान्तसमासीनं कृतासनपरिग्रहाः । जीवनौषधयो जाताः स्मरस्येव सविग्रहाः ॥ क्६.१६० ॥ तास्तमूचुः समुन्मीलद्विलासहसितत्विषः । ददत्य इव कर्पूरं प्रेमोपायनतां पुरः ॥ क्६.१६१ ॥ अहो धन्या वयं यासां सद्गुणालकृताकृतिः । स्वयएम्वाभिगम्योऽपि भवानद्यागतो गृहम् ॥ क्६.१६२ ॥ विधेषः कस्य पीयूषे चन्दने कस्य वारुचिः । इन्दौ मन्दादरः को वा साधुः कस्य न संमतः ॥ क्६.१६३ ॥ स्त्रीणां यद्यपि सौभाग्यभङ्गाय प्रणयः स्वयम् । क्रमस्त्वद्दर्शनेनैव तथापि मुखरीकृताः ॥ क्६.१६४ ॥ इदं च किन्नरपुरं वयं च प्रणयार्पिताः । रत्नं च सौभाषणिकं साधो स्वाधीनमेव ते ॥ क्६.१६५ ॥ इति तासां वचः श्रुत्वा सुप्रियः प्रणयोचितम् । उवाच सत्त्वधवलां दिशन् दशनचन्द्रिकाम् ॥ क्६.१६६ ॥ बहुमानास्पदं कस्य नेदं संभाषणामृतम् । आत्मनोऽप्यादरस्थानं बह्वतीभिः कृतादरः ॥ क्६.१६७ ॥ श्लाघ्यं दर्शनमेवेदं तत्राप्ययमनुग्रहः । मुक्तालतास्तापहराः किं पुनश्चन्दनोक्षिताः ॥ क्६.१६८ ॥ एवं विधानां स्वच्छानामैन्दवीनामिव त्विषाम् । आकृतीनां समुचिता रुचिरा लोकवृत्तयः ॥ क्६.१६९ ॥ औचित्यचारुचरितं प्रसादविशदं मनह् । वात्सल्यपेशला वाणी न कस्यादरभूमयः ॥ क्६.१७० ॥ गृहीतोऽस्माभिराचारः पूजापरिकरोचितह् । आत्मार्पणं कुलान्तं वः परायत्ता हि योषितः ॥ क्६.१७१ ॥ कन्याभावादपक्रान्ता यूयं परपरिग्रहाः । विश्रम्भेण भगिण्यो मे जनन्यः स्नेहगौरवात् ॥ क्६.१७२ ॥ परवित्तं विषं येषां जनन्यश्चान्ययोषितः । परहिंसात्महिंसौव पक्षास्तेषां निरत्ययाः ॥ क्६.१७३ ॥ पौशुन्यासत्यपारुष्यभिन्नवादोज्झितं वचः । सदैव वदने येषां तेषां सर्वाशिषा दिशः ॥ क्६.१७४ ॥ अभिध्यारहितं चेतो व्यापारपरिवर्जितम् । मिथ्यादृष्टिविहीनं च येषां ते सत्पथं श्रिताः ॥ क्६.१७५ ॥ दशाकुशलमार्गेभ्यो निर्गतानां निसर्गतः । एते कुशलवर्गस्य मार्गाः स्वर्गे निरर्गलाः ॥ क्६.१७६ ॥ धीरेव धन्यं धनमुन्नतानां विद्यैव चक्षुर्विजितेन्द्रियाणाम् । दयैव पुण्यं पुरुषोत्तमानामात्मैव तीर्थं शुचिमानसानाम् ॥ क्६.१७७ ॥ एवंविधोऽयं गुणसंनिवेशः शीलेन वैमल्यमुपैति पुंसाम् । सद्रत्नमुक्तानिकरातिरितं शीलं सतामाभरणं वदन्ति ॥ क्६.१७८ ॥ इत्युक्तमाकर्ण्य गुणानुरूपं सत्त्वार्थिना तेन जितेन्द्रियेण । तुष्टास्तमूचुर्भुवि चन्द्रलोकं ताः कौतुकायैवमुखैः सृजन्त्यः ॥ क्६.१७९ ॥ मणेरिवानर्घगुणोज्ज्वलस्य दृष्टैव साधोरुचिता रुचिस्ते । ययैव मौलौ हृदये श्रुतौ च सद्भिः सदैवाभरणीकृतोऽसि ॥ क्६.१८० ॥ मणिर्महार्हः प्रथितप्रभावः प्रगृह्यतामात्मसमस्त्वयायम् । ध्वजार्पितो वर्षति योजनानां सहस्रमेवार्थिसमीहितं यः ॥ क्६.१८१ ॥ उक्त्वेति रत्नप्रवरं तरुण्यस्तस्मेइ ददुर्मूर्तमिव प्रसादम् । आदाय तं च प्रणयोपचारं सोऽपि द्वितीयं पुरमाप रौप्यम् ॥ क्६.१८२ ॥ तत्रादरात्तद्द्विगुणाभिरेव स पूजितह्किन्नरकामिनीभिः । क्रमेण तेनैव विशुद्धबुद्धिर्लेभे मणिं तद्द्विगुणप्रभावम् ॥ क्६.१८३ ॥ * * * * * * * * * * * * * * * * । * * * * * * * * * * * * * * * * ॥ क्६.१८४ ॥ प्राप्तश्च तं रत्नमयं चतुर्थं पुरं ततः सर्वपुराधिकश्चि । सोऽभ्यर्थितस्तद्द्विगुणाभिरग्रे गुणाधिकः किन्नरसुन्दरीभिः ॥ क्६.१८५ ॥ तथैव सद्धर्मकथाप्रसङ्गैस्तातोषितास्तेन सुसंयतेन । उत्फुल्लनीत्पलदामदीर्घकटाक्षविक्षिप्तकरास्तमूचुः ॥ क्६.१८६ ॥ भ्रातास्ति नः किन्नरराजवंशरत्नाकरेन्दुर्बदराभिधानः । तस्यास्पदं द्वीपमिदं महार्हं स्वनामचिह्नं प्रथितं समृद्ध्या ॥ क्६.१८७ ॥ रत्नं चेदं नियमविधिना पोषधाख्यव्रतेन न्यस्तं भास्वत्किरणनिकरं पुण्यभाजां प्रयत्नात्वर्षत्येव स्थिरपरहितव्याप्तये गृह्यतां तत् ॥ क्६.१८८ ॥ इत्युत्पाट्यामरतरुफलं सादरं सुन्दरीभिः प्रेमोद्दामप्रणयसुभगं दत्तमासाद्य रत्नम् । बालाहाख्यं विजितपवनं तं प्रकृष्टं तुरङ्गं सोऽप्यारुह्य स्वनगरमगाल्लब्धमार्गोपदेशः ॥ क्६.१८९ ॥ तस्मिन् काले विपुलकुशलैः स्वर्गमार्गं प्रयाते वाराणस्यां विशदयशसि क्ष्मापतौ ब्रह्मदत्ते । श्रीमान् सर्वप्रणयिफलदः सुप्रियः पौरमुख्यैर् लोकत्राणे विनिहितमतिर्धर्मराज्येऽभिषिक्तः ॥ क्६.१९० ॥ ततः शिरःस्नानविधिक्रमेण तत्पञ्चदश्यां ध्वजमूर्ध्नि रत्नम् । स पोषधोपोषित एव धृत्वा चकार विश्वं परिपूर्णकामम् ॥ क्६.१९१ ॥ कृत्वा यात्रां परहितफलां वत्सराणां शतेन स्थित्वा राज्ये महति निखिलं पूरयित्वा च लोकम् । पुत्रं धृत्वा नरपतिपदे प्राप्य सर्वोपशान्तिं तत्त्वज्ञोऽसौ किमपि परमं ब्रह्मभावं जगाम ॥ क्६.१९२ ॥ स्युरेते दस्यवः सर्वे पूर्वं ये पूरिता मया । रत्नद्रीपाभिगमने तस्मिन् सुप्रियजन्मनि ॥ क्६.१९३ ॥ इति शास्ता स्ववृत्तान्तकथया विदधे विभुः । दानवीर्योपदेशेन भिक्षूणामनुशासनम् ॥ क्६.१९४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां बदरद्वीपयात्रावदानं नाम षष्ठः पल्लवः ॥ ७. मुक्तालतावदानम् । कुश्लप्रणिधानशुद्धधान्मां विमलालोकविवेकबोधकानाम् । परिकीर्तनमात्रमेव येषां भवमोहापहतेस्त एव धन्याः ॥ क्७.१ ॥ पुरा पर्षत्सहस्राणां न्यग्रोधोपवनस्थितिः । कपिलाख्ये पुरे चक्रे भगवान् धर्मदेशनाम् ॥ क्७.२ ॥ अमन्दानन्दसंदोहस्यन्दि चन्दनशीतलम् । तस्य वागमृतं धन्याः कृताङ्जलिपुटाः पपुः ॥ क्७.३ ॥ राजा शुद्धोदनस्तत्र धर्मश्रवणसंगमे । पुण्योपदेशसलिलैर्लेभे वैमल्यनिर्वृतिम् ॥ क्७.४ ॥ अथ तत्र महानामा शाक्यराजकुलोद्भवः । धर्मोपदेशमाकर्ण्य प्रातः स्वगृहमब्रवीत् ॥ क्७.५ ॥ अहो नु भगवान् बुद्धो धर्मः संघश्च सिद्धये । बुद्धोत्पादोऽयमस्माकं निर्वाणाय महाफलः ॥ क्७.६ ॥ उपदेशविशेषाप्तानिर्वृतेस्तस्य तद्वचः । श्रुत्वा शशिप्रभा पत्नी प्रणयात्तमभाषतः ॥ क्७.७ ॥ अनुग्राह्या भगवतः पुरुषाः पुण्यभागिनह् । निन्द्यास्तदुपदेशानामनर्हा योषितो वयम् ॥ क्७.८ ॥ इति जायावचः श्रुत्वा स जगाद जगद्गुरोः । भद्रे भगवतो नास्ति भेदः कारुण्यदर्शने ॥ क्७.९ ॥ समा सर्वत्र भा भानोः समा वृष्टिः पयोमुचः । समा भगवतो दृष्टिः सर्वसत्त्वानुकम्पिनः ॥ क्७.१० ॥ महाप्रजापतेर्वाक्यादपराह्णक्षणं तपः । शुद्धोदनः करोत्येव राजा बह्गवतोऽन्तिके ॥ क्७.११ ॥ इति पत्युः प्रियगिरा वृता शाक्याङ्गनागणैः । याचने तद्भगवतह्सा पुण्योपवनं ययौ ॥ क्७.१२ ॥ सा सत्वकुसुमं तत्र तं ददर्श महाफलम् । प्रशमामृतसंसिक्तं करुणाकल्पपादपम् ॥ क्७.१३ ॥ लतेव पवनानम्रा तं दूरात्प्रणनाम सा । लोभेनेव परित्यक्रा च्युतकर्णोत्पलच्छलात् ॥ क्७.१४ ॥ विलोक्य काञ्चनरुचिं रत्नभूषणभूषिताम् । आनन्दनामा भिक्षुस्तामुवाच प्रहितोद्यतः ॥ क्७.१५ ॥ वेषः प्रशमशून्योऽयं मातर्मुनितपोवने । दर्पोत्सिक्तो न युक्तस्ते विरक्तानामिदं पदम् ॥ क्७.१६ ॥ गुणसंयमसिक्तानि मुखराभ्रणान्यहो । नेहास्तद्ग्रहणं युक्तमितीवोपदिशन्ति ते ॥ क्७.१७ ॥ इत्युक्ता तेन सा तन्वी वैलज्यविनतानना । उन्मुच्याभरणं सर्वं प्राःिणोन्निजमद्निरम् ॥ क्७.१८ ॥ उपविष्टेषु सर्वेषु निर्दिष्टकुशलस्ततः । अनित्यतैवं भगवानुपदेशं प्रवक्रमे ॥ क्७.१९ ॥ महामोहप्रभावोऽयं येन नित्यमनित्यताम् । नित्यतामिव मन्यन्ते मूढा जगति जन्तवः ॥ क्७.२० ॥ असत्ये रमते लोकः सत्यप्रत्ययमोहितः । न वेत्ति सर्वभावानामभावानुभवां स्थितिम् ॥ क्७.२१ ॥ केचिद्व्याकरणैः परे श्रुतिपथैस्तर्कप्रवादैः परे केचित्तन्त्रपरिग्रहैर्बहुविधैरन्यैः कलाकौशलैः । संसक्ताः पुनरुक्तजन्मशरणौ याता सहैव क्षयं तत्राप्यक्ष्ययलीलया क्षणपदं मुग्धौर्निबद्धा धृतिः ॥ क्७.२२ ॥ विषयविषमापायः कायः प्रपञ्च(म)याशया खरतरमरुस्फाराकारो मोहभावो भवः । हितभूमि (?) तथाकार्यं कार्यं विवेकिनां तथा निरवधिरयं दृष्ट्वा व्याधिर्यथा (हि) निवर्तते ॥ क्७.२३ ॥ इत्याद्यनित्यसंस्कारसंयुक्तं युक्तमुद्यते । धर्मोपदेशकुशलं वक्तुं भगवति स्वयम् ॥ क्७.२४ ॥ एका शाक्यवधूस्तत्र रूपसौभाग्यगर्विता । स्थिता शौशवतारुण्यसंघौ वयसि दुःसहे ॥ क्७.२५ ॥ मुक्ताहारं स्तनतटे लोलापाङ्गैर्मुहुर्मुहुः । आलिलोके यशःस्फारसारं रतिपतेरिव ॥ क्७.२६ ॥ हारावलोकिनीं दृष्ट्वा तामनेकाग्रहादसौ । अचिन्तयाद्विरक्तेन मगत्पत्नी शशिप्रभा ॥ क्७.२७ ॥ इयं धर्मोपदेशेऽपि चपला हारमीक्षते । भावानां न शृणोत्येव मूढा क्षणिकतामिमाम् ॥ क्७.२८ ॥ स्वं हारं दर्शयित्वास्या हारोत्साहं हराम्यहम् । अधिकालोकनेनैव दर्पः शाम्यति देहिनाम् ॥ क्७.२९ ॥ इति संचिन्त्य सा दासीं रोहिकाख्यामभाषत । रोहिके गच्छ मे हारं गृहात्सत्वरमाहर ॥ क्७.३० ॥ इत्युक्ता सा तया तत्र प्रवृत्ते धर्मसंश्रवे । अकालगमनोद्विग्ना निःश्वस्याचिन्तयत्क्षणम् ॥ क्७.३१ ॥ अहो बतान्तरायोऽयं संजातः कुशले मम । नास्मिन् श्रोतुं लभे धर्मं यत्परायत्तजीविता ॥ क्७.३२ ॥ पुण्यसौरभसंभारात्कीर्णकारुण्यकेसरात् । मुखपद्माद्भगवतो धन्यः प्राप्नोति वाङ्भधुः ॥ क्७.३३ ॥ अहो स्वाच्छन्द्यविच्छेदस्तनुभङ्गः सुखक्षयः । सेवा जगति जन्तूनां दुःखे दुःखपरंपरा ॥ क्७.३४ ॥ सेवाप्रयाससंप्राप्तं धनमानकणोदयम् । तत्पमत्युष्णनिःश्वासैरहो कृच्छ्रेण पीयते ॥ क्७.३५ ॥ मानग्लानिर्गुणग्लानिरोजःपुनशमः श्रमह् । प्रथमं सेवकस्यैतत्फलमीश्वरदर्शने ॥ क्७.३६ ॥ लौही बन्धनशृङ्खला चरणयोर्हेलावमानावनी स्वव्यापारनिषेधनित्यनियती निद्रासुखद्रोहिणी । आशास्यस्य विशालजालसरणिः सत्सङ्गभोगाशनिः मुग्धानां मृगतृष्टिकामरुमही सेवा शरीरक्षयः ॥ क्७.३७ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं सा जगाम तदाज्ञया । सेवाविक्रीतकायानां स्वेच्छाविहरणं कुतः ॥ क्७.३८ ॥ व्रजन्तीं तां परप्रेष्यां कृपणां करुणाकुलः । निरीक्ष्य बह्गवान् दिव्यचक्षुषाचिन्तयत्क्षस्णम् ॥ क्७.३९ ॥ अस्मिन् जन्मनि शेषोऽस्या संपूर्णो जीवितावधिः । इयं वराकी संसारादुद्धर्तव्या स्वयं मया ॥ क्७.४० ॥ अथ तां कर्मयोगेन व्रहन्तीं सहसा पथि ॥ वत्सवात्सल्यविवशा शृङ्गाभ्यामाजघान गौः ॥ क्७.४१ ॥ सा प्रदघ्यौ भगवतः प्रसादात्तन्मयस्मृतिः । जन्मान्तराधिवासेन बुद्धालम्बनमानसा ॥ क्७.४२ ॥ अहो कर्मोर्मिभिः शीर्णे संसारमकराकरे । जन्मावर्तेषु जन्तूनां मज्जनोन्मज्जनक्रमः ॥ क्७.४३ ॥ पुंसो ललाटविपुलोपलपट्टिकासु निःशर्मकर्मघटितप्रकटाङ्कटङ्कैः । नयस्तानि जन्ममरणप्रसराक्षराणि नैतानि पाणिपरिमार्जनया चलन्ति ॥ क्७.४४ ॥ इयं कर्मायत्ता प्रचुरचित्रवैचित्ररचना नराणां मायूरच्छदपटलतुल्या परिणतिः । यया गर्भारम्भे क्रमनिपतने वृद्धिसमये क्षये वा नान्यत्प्राभजत तनुलेखाच्छविरति ॥ क्७.४५ ॥ संचिन्त्याथ पुरः प्रवृत्तसुदशासन्नावसन्नस्थितिं प्राप्तेवासमदासभावकलनावैलक्ष्यनिः स्पन्दताम् । आधाय प्रणिधानधाम्नि धवले सद्धर्मशुद्धां धियं संसारे विचिकित्स्य एव मलिनं तत्याज सा जीवितम् ॥ क्७.४६ ॥ ततः सा सिंहलद्वीपे समीपे स्वर्गसंपदाम् । चन्द्रलेखेव दुग्धाब्धौ दिव्यद्युतिरजायत ॥ क्७.४७ ॥ आधानजन्मनस्तस्य मुक्तावर्षें दिवश्च्युते । साभून्मुक्तालता नाम सिंहलाधिपतेः सुता ॥ क्७.४८ ॥ सा पुण्यमिव लावण्यं वहन्ती वृद्धिमागता । लेभे विवेकेनाङ्गानां संतोषमिव यओवनम् ॥ क्७.४९ ॥ ततः कदाचिद्वणिजः श्रावस्तीपुरवासिनः । मकराकरमुत्तीर्य सिंहलद्वीपमाययुः ॥ क्७.५० ॥ ते तत्र रात्रिपर्यन्ते विश्रान्तिसुखमाजगुः । धर्मार्थगाथासंनद्धप्रबुद्धबुद्धभाषितम् ॥ क्७.५१ ॥ त्दन्तःपुरहर्म्यस्था श्रुत्वैव श्रवणामृतम् । किमेतदिति पप्रच्छ तानानाय्य नृपात्मजा ॥ क्७.५२ ॥ ते तामूचुः प्रमुदितामिदं बुद्धस्य ब्ःाषितम् । स्वभावार्हं भगवतः सर्वसत्त्वानुकम्पिनह् ॥ क्७.५३ ॥ बुद्धामिधानं श्रुत्विव पुलकालंकृताकृतिः । सा बभूव समुद्भूतसंविद्भव्यानुभावभूः ॥ क्७.५४ ॥ उन्मुभी सामयूरिव शब्दैरेव पयोमुचः । क एष भगवान् बुद्ध इति पपर्च्छः तान् पुनः ॥ क्७.५५ ॥ ततस्ते निखिलं तस्यै श्रद्धासंवर्धितादराः । न्यवेदयन् पुण्यमयीं भगवच्चरितस्थितिम् ॥ क्७.५६ ॥ अथ सा तत्कथावाप्तप्राग्जन्मकुशलोदया । विज्ञप्तिलेखं प्रददौ तेषां भगवतः कृते ॥ क्७.५७ ॥ कालेन सिन्धुमुत्तीर्य संर्पाप्तास्ते निजां पिरीम् । प्रणम्यावेद्य तद्वृत्तं ददुर्लेखं महात्मने ॥ क्७.५८ ॥ भगवानपि सर्वज्ञः पूर्वमेव विभाव्य तत् । मुक्तालतायाः कृपया स्वयं लेखमवाचयत् ॥ क्७.५९ ॥ अहो स्मरणमेव ते किमपि पुण्यपण्यं सतां भवातिबह्वभैषजं व्यसनतापतृष्णापहत् । भवन्मयकथाक्रमोपनतसंविदास्वादभूः स एष भगवन्महानमृतसंविभागो मम ॥ क्७.६० ॥ इति संक्षिप्तलेखार्थं विभाव्य भगवान् स्वयम् । ईषत्स्मित्विषा सत्त्वप्रकाशमदिशद्दिशाम् ॥ क्७.६१ ॥ ततश्चित्रकराशक्यां प्रभावैरनुपूरिताम् । भगवान् प्राहिणोत्तस्यै न्यस्तां स्वप्रतिमां पटे ॥ क्७.६२ ॥ पुनः प्रवहणारूढा वणिजस्ते तदाज्ञया । अवाप्य सिंहलद्वीपं तस्यै पटमदर्शयन् ॥ क्७.६३ ॥ हेमसिंहासनन्यस्ते पटे दृष्ट्वा तथागतम् । जनस्तन्मयताध्यानादेकीभावमिवाययौ ॥ क्७.६४ ॥ अधस्ताल्लिखितं तस्मिन् पुण्यप्राप्तमदृश्यत । तिस्रः शरण्या गतयः पञ्च शिक्षापदाणि च ॥ क्७.६५ ॥ सप्रतीत्यसमुत्पादः सानुलोमविपर्ययः । आर्याष्टाङ्गस्तथा मार्गः परमामृतनिर्भरः ॥ क्७.६६ ॥ स्वयं भगवता व्यस्तं तस्योपरि सुभाषितम् । शोभते भावनालीनं भ्राजिष्णु कनकाक्षरम् ॥ क्७.६७ ॥ विषमविषयालोलव्यालावलीवलयाकुलात् तरुणतिमिरान्निष्क्रम्यास्मात्प्रमोहमयाद्गृहात् । जननमरणक्लेशावेशप्रवृत्तपृथिव्यथा व्रजत शरणं बौद्धं धर्मं न चात्र भवाद्भयम् ॥ क्७.६८ ॥ जिनप्रतिकृतिं पुण्यां पश्यन्ती पार्थिवात्मजा । अनादिकालोपचितां मुमोचाज्ञानवासनाम् ॥ क्७.६९ ॥ प्रांशुं कवत(?) काञ्चनकान्तकायं सुस्कन्धमाजानुभुजाभिरामम् । ध्यानावधानार्थनिमीलिताक्षं लावण्यधारायिततुङ्गनासम् ॥ क्७.७० ॥ स्वभावभव्यं प्रविभासमानं प्रलम्बनिर्भूषणकर्णपाशम् । बालप्रवालारुणवल्कलाङ्कं संसक्तसंध्याभ्रमिवामराद्रिम् ॥ क्७.७१ ॥ त्विषा दिषां शीलमिवादिशन्तमानन्ददानोद्यतवक्त्रचन्द्रम् । क्षमागुणं क्षामिव शिक्षयन्तं पुण्योचिता सा सुभगं विलोक्य ॥ क्७.७२ ॥ प्रणामपर्यन्तकपोलचुम्बिकर्णोत्पलानां परिवर्तनेन । निरस्य निःसारशरीरतृप्तिं सत्यानुभावं परमं प्रपेदे ॥ क्७.७३ ॥ स्रोतःसमापत्तिफलप्रकाशं सासाद्य तत्र क्षणलब्धबोधिः । विचिन्तयन्ती सुगतप्रभावं समभ्यधाद्विस्मयहर्षभूमिः ॥ क्७.७४ ॥ अहो महामोहतमोहरेण दूरस्थितेनामि तथागतेन । प्रसह्य ब्ःास्वद्वपुषार्पितेयं विकासलक्ष्मीः कुशलाम्बुजस्य ॥ क्७.७५ ॥ तीर्णो बह्वः सत्प्रणिधानमाप्तं प्रसन्नमन्तःकरणं क्षणेन । अहो नु तृष्णापरितापशान्त्यै समुच्छलन्तीव समामृतौघाः ॥ क्७.७६ ॥ इत्युक्त्वा सा बह्गवते मुक्तारत्नान्युपायनम् । वितीर्य संघपूजायां विससर्ज वणिग्जनम् ॥ क्७.७७ ॥ ते महोदधिमुत्तीर्य प्राप्ता बह्गवतोऽन्तिकम् । तन्मुक्तारत्ननिकरं प्रणम्यास्मै न्यवेदयन् ॥ क्७.७८ ॥ वणिग्भिः कथितां श्रुत्वा तत्कथां तत्र भिक्षुणा । आनन्दनाम्ना पृष्ठोऽथ बभाषे भगवान् जिनः ॥ क्७.७९ ॥ यासौ पुरा रोहिताख्या दासी शाक्यगृहेऽबह्वत् । सैव मुक्तालता जाता सत्कर्मप्रणिधानतः ॥ क्७.८० ॥ अभून्महाधनो नाम वाराणस्यां वणिक्पुरा । तस्य रत्नवती नाम पत्नी पुण्योचिताभवत् ॥ क्७.८१ ॥ सा पत्यौ पञ्चतां याते निःपुत्रा स्तूपशेखरे । पूजां कृत्वा महाहारां भक्तियुक्ता न्यवेदयत् ॥ क्७.८२ ॥ तेन पुण्यविपाकेन सिंहलाधिपतेः सुता । जाता मुक्तालता सैव प्राता च परिनिर्वृतिम् ॥ क्७.८३ ॥ सैव जन्मनि चान्यस्मिन्नैर्वर्यमदमोहिता । पूजाधिक्षेपदक्षाभूद्धासी तेनातिवत्सरम् ॥ क्७.८४ ॥ जन्मभूमौ जनेनात्पं यद्यत्कर्म शुभाशुभम् । तस्य तस्य स तद्रूपं भुङ्क्ते परिणतं फलम् ॥ क्७.८५ ॥ निखिलकुशलमूला कीर्तिपुष्पोज्ज्वलश्रीः शुभफलभरसूरिर्धर्मवल्ली नराणाम् । भवति च विषवल्ली किल्बिषक्लेशमूल- भ्रमनिपतनमोहानन्तसंतापहेतुः ॥ क्७.८६ ॥ संतप्तेऽस्मिन् खरतरमरुष्फारसंसारमार्गे पापं पुन्यं त्यजत जनताः सक्ततीव्रानुतापम् । पुण्यं पुण्यं कुरुत सततं पुण्यपीयूषसिक्ताः पुण्यच्छायातरुतलभुवः शीतलाः पुण्यभाजाम् ॥ क्७.८७ ॥ इति सत्प्रणिधानस्य फलं कथयता स्वयम् । भिक्षूणामुपदेशोऽयं भक्त्यै भगवता कृतः ॥ क्७.८८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पतायां मुक्तालतावदानं नाम सप्तमः पल्लवः ॥ ८. श्रीगुप्तावदानम् । कृतापकारेऽपि कृपाकुलानि क्रूरेऽप्यलं पल्लवकोमलानि । द्वेषोष्मतप्तेऽप्यतिशीतलानि भवन्ति चित्तानि सदाशयानाम् ॥ क्८.१ ॥ पुरा सुरपुरोदारे पुरे राजगृहाभिधे । श्रीगुप्ताख्यो गॄहपतिर्बभूव धन्दोपमः ॥ क्८.२ ॥ दृप्तः सुजनविद्वेषी गुणेषु विरतादरः । सदा धनमदाध्मातः सा जहास मतिं सताम् ॥ क्८.३ ॥ कठिनेऽष्वतिवक्रेषु शून्येषु मुखरेषु च । शन्खेष्विव खलेष्वेव लक्ष्मीर्दाक्षिण्यमाश्रिता ॥ क्८.४ ॥ तं कदाचित्गुरुर्ज्ञातिपुत्रः क्षपणकः खलह् । मिथः स्वैरकथासक्तः पुण्यद्वेषादभाषत ॥ क्८.५ ॥ य एष गृध्रकूटाख्ये गिरौ भिक्षुशतैर्वृतः । सर्वज्ञकीर्तिः सुगतास्त्रिजगत्पूज्यतां गतः ॥ क्८.६ ॥ नैवास्य प्रतिभां कांचिद्भव्यामुपलब्ःामहे । नीतः किं तून्नतिं मूर्खैर्बह्गवान् भगवानिति ॥ क्८.७ ॥ अविचायव सततं परोक्तमनुभाषते । गतानुगतिकः प्रायः प्रसिद्धसरणौ जनः ॥ क्८.८ ॥ व्रतादिनियमस्तस्य दम्भ एव विभाव्यते । अश्नाति मौनकृत्मत्स्यानेकपादव्रतो बकः ॥ क्८.९ ॥ तस्मआत्तस्योपहासाय क्रियतां कापि वज्ण्चना । मायामोहितो धूर्तानां परोऽपि परितुष्यति ॥ क्८.१० ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य श्रीगुप्तः कर्क्ममोहितः । पतितुं पापश्वभ्रेषु युक्त्या तदुपदिष्टया ॥ क्८.११ ॥ प्रदीप्तखदिराङ्गारपूर्णां गूढां खदां गृहे । कृत्वा सविषमन्नं च ययौ भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्८.१२ ॥ तेन मिथ्याविहितया भक्त्या भोक्तुं निमन्त्रितः । विज्ञाय सर्वं सर्वज्ञस्तथेति प्राह सस्मितः ॥ क्८.१३ ॥ विषग्नियोगकुपितां पत्नीं सद्धर्मवादिनीम् । गृहे बबन्ध श्रीगुप्तः शङ्कितो मन्त्रविश्रवात् ॥ क्८.१४ ॥ अथ विज्ञातवृत्तोऽपि भगवान् स्वयमाययौ । वन्द्यमानो जगद्वन्द्यैश्चतुर्मुखमुखैः सुरैः ॥ क्८.१५ ॥ श्रीगुप्तस्य तमारम्भं विवेदं नगरे जनः । दिक्षु धावति पापानां सुगुप्तमपि पातमक् ॥ क्८.१६ ॥ ततः कश्चित्समभ्येत्य भगवन्तमुपासकः । उवाच चरणालीनाश्चिन्तयन् दहनं विषम् ॥ क्८.१७ ॥ मिथ्यानम्रह्प्रियालापी गुढवह्निविषान्नदः । परिहार्यः प्रयत्नेन भगवन्नेष दुर्जनह् ॥ क्८.१८ ॥ कुर्यादनार्ये नाश्वासि कार्यं माधुर्यमाश्रिये । अन्त्रच्छेदी विगीर्णो हि मधुदिग्धमुखः क्षुरः ॥ क्८.१९ ॥ नान्यस्तुतिं गुणद्वेषी सहते गुणिनां खलः । सन्तस्तुष्यन्ति येनैव तेनकुप्यन्ति दुर्जनाः ॥ क्८.२० ॥ त्वयि लोकत्रये नेत्रशतपत्रविकाशिनि । अस्य राहोः पदं प्राप्ते नान्धीभवति किं जगत् ॥ क्८.२१ ॥ तच्छ्रुत्वा भगवानूचे किंचित्स्मितसितांशुभिः । तन्निकारोग्रतिमिरं दूरात्परिहरन्निव ॥ क्८.२२ ॥ न ममाङ्गं स्पृशत्यग्निः प्रबह्वत्यपि वा विषम् । परद्वेषदरिद्राणां दोषोऽपि निरुपद्रवः ॥ क्८.२३ ॥ अरोषशीतलं चेतः सिक्तं यस्य शमामृतैः । किं करोत्यनलस्तस्य विषं वा विषयद्विषः ॥ क्८.२४ ॥ विषायते तु पीयूषं कुसुमं कुलिशायते । द्वेषदोषोत्तरस्यैव चन्दनं दहनायते ॥ क्८.२५ ॥ तिर्यग्योनिगतस्यापि बोधिसत्त्वपदास्थितेः । कारुण्यमैत्रीयुक्तस्य नाग्निर्दहति विग्रहम् ॥ क्८.२६ ॥ पुरा कलिङ्गनृपतिः खण्डद्वीपाभिधावनीम् । ददाह मृगसंघानां संक्षेपे स समुद्यतः ॥ क्८.२७ ॥ कानने ज्वलिते तस्मिन्नेकस्तित्तिरिशावकः । मैत्र्या बोधिं समालम्ब्य दहनप्रशमं व्यघात् ॥ क्८.२८ ॥ तस्मादद्रोहमनसां न भयं विद्यते क्कचित् । श्रूयतां सत्त्वसंपत्तेरिदमन्यच्च कौतुकम् ॥ क्८.२९ ॥ अवृष्टिविषमे काले मुनेः कस्यचिदाश्रमे । मनुष्यसदृशालापः शशकः सुचिरं स्थितः ॥ क्८.३० ॥ क्षुत्क्षामं मुनिमालोक्य फलमूलपरिक्षयात् । उवाचाचलसंकल्पस्तद्व्यथाव्यथिताशयः ॥ क्८.३१ ॥ भगवन्मं मांसानां संप्रति प्राणवर्तनम् । क्रियतां रक्षणीयं तत्शरीरं धर्मसाधनम् ॥ क्८.३२ ॥ इत्युक्त्वा दावशेषाग्नौ विक्षेप शह्स्कस्तनुम् । वार्यमाणोऽपि यत्नेन प्रणयान्मुनिना मुह्युः ॥ क्८.३३ ॥ तस्य सत्त्वप्रभावेण ज्वलज्ज्वालाकुलोऽनलः । प्रययौ मज्ण्जुशिञ्जानभ्रमराम्भोजखण्डताम् ॥ क्८.३४ ॥ सोऽपि दिव्यवपुस्तत्र कमले महति स्थितः । प्रणम्यमानो मुनिर्भिर्विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्८.३५ ॥ इति बोधिप्रवृत्तानां न वह्नेर्न विषाद्भयम् । भगवान् कथयित्वेति श्रीगुप्तभवनं ययौ ॥ क्८.३६ ॥ तत्र तेन प्रविश्यैव निक्षिप्ते दक्षिणे पदे । बभूवाग्निखदा मञ्जुगुञ्जद्भृङ्गसरोजिनी ॥ क्८.३७ ॥ दृष्ट्वोपविष्टं श्रीगुप्तस्तं सरोरिहविस्तरे । तद्दृष्टिनष्टकालुष्यः प्रोवाचः चरणानतः ॥ क्८.३८ ॥ भगवन्मम पापस्य क्षन्तव्योऽयं व्यतिक्रमः । मोहान्धपतिते रुच्यं कारुण्यमधिकं सताम् ॥ क्८.३९ ॥ ममाकल्याणमित्रेण योऽयं पापपथे कृतः । उपदेशः प्रमोहेण तत्र त्राणं भवत्स्मृतिः ॥ क्८.४० ॥ विषदिग्धरसं सर्वं भोज्यं ते कल्पितं मया । अहो ममैव संक्रान्तं पश्चात्तपमयं विषम् ॥ क्८.४१ ॥ इति ब्रुवाणं श्रीगुप्तं साश्रुनेत्रं कृपानिधिः । दृष्ट्वा बभाषे भगवान् भिक्षुसंघस्य शृण्यवतः ॥ क्८.४२ ॥ विषादं मा कृथाः साधो न वयं विमुखास्त्वयि । घोरवैरविषत्यागान्नैवास्मास्तपते विषम् ॥ क्८.४३ ॥ वाराणस्यां पुरा श्रीमान् ब्रह्मदत्तोऽभवन्नृपः । अभूदनुपमा नामतस्य प्राणसमाश्रया ॥ क्८.४४ ॥ सुवर्णभाससंज्ञस्य तत्पुरान्तवनस्थितेः । रवं मयूरराजस्य सा कदाचिदथाशृणोत् ॥ क्८.४५ ॥ सा तस्य शदमाकर्ण्य वेणुवीणास्वनोपमम् । किमेतदिति पप्रच्छ नरनाथं सकौतुका ॥ क्८.४६ ॥ राजोवाच वनान्तेऽस्मिन्नस्ति रत्नच्छदः शिखी । मधुरंयोजनव्यापि यस्यैतत्कण्ठकूजितम् ॥ क्८.४७ ॥ इति ब्रुवाणो नृपतिस्तत्संदर्शनमर्थितः । प्रेमप्रयत्नैः प्रेयस्या प्रहसन् पुनरब्रवीत् ॥ क्८.४८ ॥ दर्शनं दुर्लभं मुग्धे तद्विधाद्भुतरूपिणः । तथापि यदि निर्बन्धः क्रियते तत्परिश्रमः ॥ क्८.४९ ॥ इत्युक्त्वा नृपतिस्तस्य ग्रहणे जालजीविनः । व्यसृजत्तस्य संर्पाप्त्यैः विधाय वधसंविदम् ॥ क्८.५० ॥ वशीकृतो न वेत्त्येव मोहादक्षिपरीक्षया । अनुरागाहतः स्त्रीभिरकर्माण्यपि कार्यते ॥ क्८.५१ ॥ प्राप्तानां प्रणयात्पत्न्याः प्रौढायाः पादपीठताम् । ईर्ष्ययैव विनश्यन्ति धीधृतिस्मृतिकीर्तयः ॥ क्८.५२ ॥ ततः शाकुनिकैर्न्यस्ताः पाशबन्धाः पदे पदे । प्रभावाद्बर्हिराजस्य्व्यशीर्यन्तैव संततम् ॥ क्८.५३ ॥ दुःखितान् यत्नवैफल्याद्भीतान्नृपतिशासनात् । मयूरराजस्तान् दृष्ट्वा करुणाकुलतां ययौ ॥ क्८.५४ ॥ सोऽचिन्तयदहो भीताः क्ष्मापतेः श्रूरशासनात् । मद्बन्धने विसंवादाद्वराका जालजीविनह् ॥ क्८.५५ ॥ संचिन्त्य कृपया स्पष्टग्भिर्विसृज्य तान् । नृपमानाय्य तद्वेश्म तेनैव सहितो ययौ ॥ क्८.५६ ॥ स तत्रान्तःपुरे नित्यं सभार्येण महीभुजा । पूज्यमानः परिचयादुवास विहितादरः ॥ क्८.५७ ॥ स्निग्धश्यामाम्बुदत्विषा सुनीलमणिवेश्मसु । चित्रपत्ररुचा चक्रे संसक्तेन्द्रायुधभमम् ॥ क्८.५८ ॥ अथ दिग्जययात्रायां कदाचिद्वसुधाधिपः । ययौ तदुपचाराय देवीमादिश्य सादरः ॥ क्८.५९ ॥ ततश्चानुपमा देवी पत्यौ याते प्रमादिनी । रूपयौवनदर्पान्धा नालुलोके कुलस्थितिम् ॥ क्८.६० ॥ तरुणं प्रेक्ष्य रागिण्यास्तस्याः कन्दर्पविप्लवे । भूयः प्रलम्भभीतेव लज्जा दूरतरं ययौ ॥ क्८.६१ ॥ मलिनः कुटिलस्तीक्ष्णः कर्णसंस्पर्शनोचितः । चपलश्चपलाक्षीणां सुदृशां सदृशः क्रमः ॥ क्८.६२ ॥ विविधोन्मादकारिण्यः संसारमकराकरे । चरन्ति प्राणहारिण्यः कालकूटच्छदाः स्त्रियः ॥ क्८.६३ ॥ कुसुमात्सुकुमारस्य क्रूरस्य क्रकचादपि । को जानाति परिच्छेदं स्त्रीणां चित्रस्य चेतसः ॥ क्८.६४ ॥ प्रचरन्तीं प्रियां कण्ठे कृत्वा ये यान्ति निर्वृतिम् । शीतलां विमलां स्निग्धां खङ्गधारां पिबन्ति ते ॥ क्८.६५ ॥ साचिन्तयत्स्थितः शल्यमयमन्तःपुरे मम । मयूरराजः शीलज्ञः पुरुषालापवेष्टितः ॥ क्८.६६ ॥ कथयिष्यत्यवश्यं मे वृत्तमेष महीपतेः । निन्द्यं कर्म कृतं तावदधुना किं करोम्यहम् ॥ क्८.६७ ॥ आस्तां परिज्ञाततत्त्वो मर्मज्ञोऽसौ विदग्धधीः । जाता मे कृतपापायाः शङ्का निश्चेतनेष्वपि ॥ क्८.६८ ॥ इति संचिन्त्य सा तस्य सविषं भोजनं ददौ । रागमत्ताः खलायत्ताः किं किं कुर्वन्ति न स्त्रियः ॥ क्८.६९ ॥ तयोपाचर्यमाणस्य सविषैः पानभोजनैः । विवृद्धा बर्हिराजस्य रुरुचे रुचिरा रुचिः ॥ क्८.७० ॥ स्वस्थमालोक्य तं देवी रहस्योद्भेदशङ्किता । शनैः शोकामयग्रस्या त्रस्या तत्याज जीवितम् ॥ क्८.७१ ॥ एवं तस्य विषेणापि नैव ग्लानिरजायत । महतां चित्तवैमल्यं निर्विषं कुरुते विषम् ॥ क्८.७२ ॥ रागो विषं विषं मोहो द्वेषश्च विषमं विषम् । बुद्धो धर्मस्तथा संघः सत्यं च परमामृतम् ॥ क्८.७३ ॥ घोरं विषं सृजति मोहमहाम्बुराशिः घोरं विषं सृजति रागमहोरगश्च । घोरं विषं सृजति वैरवनावनिश्च जन्मक्रमोऽस्ति विषमस्य विषस्य नान्यः ॥ क्८.७४ ॥ अधर्मकामः कृतवानेवमेवान्यजन्मनि । श्रीगुप्तोऽग्निखदां सापि तस्याभूत्सहधर्मिणी ॥ क्८.७५ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् सम्यक्करुणालोकनाम्बुभिः । चकार वीतरजसं श्रीगुप्तं शासनोन्मुखम् ॥ क्८.७६ ॥ कलितकुशलः श्रीगुप्तोऽथ प्रकाशपदाप्तये शरणगमनान्येव त्रीणि स्मरन् विमलस्मृतिः । जिनपरिचयात्पुण्यं लेभे सतां हि विलोकनं भवति महते कल्याणाय प्रमोदसुखाय च ॥ क्८.७७ ॥ श्रीगुप्तस्य निकारकिल्बिषजुषोऽप्यज्ञानमोहापहः कृत्वावश्यमनुग्रहेण भगवान् कारुण्यपुण्योद्यतः । भिक्षूणां भवसंक्षयाय विदधे निर्वैरताशासनं येनैते न भवन्ति बन्धभवने भूयो भवग्रन्थये ॥ क्८.७८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रीगुप्तावदानं नाम अष्टमः पल्लवः ॥ ९. ज्योतिष्कावदानम् । धन्यानामशिवं बिभर्ति शुभतां भव्यस्वभावोद्भवं मूर्खाणां कुशलं प्रयात्यहिततामित्येष लक्ष्यः क्रमः । निशीथतिमिरान्ध्यमौषधिवनस्यात्यन्तकान्तिप्रदं एतच्चौलुककूलदृष्टहतये सर्वत्र मैत्रं महः ॥ क्९.१ ॥ पुरा राजगृहाभिख्ये बिम्बिसारस्य भूपतेः । अभूत्पौरः सुभद्राख्यः परिपूर्णगृहस्थितेः ॥ क्९.२ ॥ मौर्ख्यान्मोहप्रपन्नस्य सर्वदर्शनविद्विषः । तस्य क्षपणकेष्वेव बभूवाभ्यधिकादरः ॥ क्९.३ ॥ तस्य सत्यवती नाम जायाभिजनशालिनी । गर्भमाधत्त पूर्णेन्दुबिम्बं पौरदरीव दिक् ॥ क्९.४ ॥ कलन्दकनिवासाख्यो वेणुकाननसंश्रयः । कदाचित्भगवात्बुद्धः प्राप्तः पिण्डाय तर्गृहम् ॥ क्९.५ ॥ पूजां सभार्यः कृत्वात्मै तं स पप्रच्छ सादरः । गर्भस्थितमपत्यं यत्किंरूपं तद्भविष्यति ॥ क्९.६ ॥ सोऽवदत्संपदं भुक्त्वा पुत्रस्ते दिव्यमानुषीम् । प्रव्रज्यया शासने मे संयुक्तो मुक्तिमेष्यति ॥ क्९.७ ॥ याते भगवति स्पष्टमित्यादिश्य निजाश्रयम् । अभ्याययौ गृहपतेर्भूरिकः क्षपणो गृहम् ॥ क्९.८ ॥ भगवद्भाषितं तत्तु सुभद्रेण निवेदितम् । श्रुत्वा क्षपणकह्क्षिप्रमभूद्देषविषाकुलः ॥ क्९.९ ॥ गणयित्वा स सुचिरं ग्रहज्ञानकृतश्रमः । यदेवोक्तं भगवता प्रश्नेऽपश्यत्तथाविधम् ॥ क्९.१० ॥ सोऽचिन्तयदयो सत्यमुक्तं तेन न संशयः । तत्प्रभावोपमादाय किं स्वसत्यं वदाम्यहम् ॥ क्९.११ ॥ तस्य सर्वज्ञतां वेत्ति सुभद्रो यदि मद्गिरा । तदेष क्षपणश्रद्धां त्यक्ष्यति श्रमणादरात् ॥ क्९.१२ ॥ इति संचिन्त्य सामर्षः स सुभद्रमभाषत । असत्येमेतत्कथितं तेन सर्वज्ञमानिना ॥ क्९.१३ ॥ मनुष्यः कथमाप्नोति देवार्हां दिव्यसंपदम् । प्रव्रज्या किं तु सत्येव कथं तेनास्य चिन्तिता ॥ क्९.१४ ॥ क्षीणः क्षुदुपसंतप्तो यस्य नास्त्यन्यतो गतिः । तस्य तस्य सुभिक्षार्हं शरणं श्रमणव्रतम् ॥ क्९.१५ ॥ पश्याम्यहं गृहपते प्रमाणं यदि मद्वचः । प्रत्युतायं शिशुर्जातः कुलं संतापयिष्यति ॥ क्९.१६ ॥ इत्युदीर्य क्षपणके याते गृहपतिश्चिरम् । विचार्य विदधे तां तां युक्तिं गर्भनिपातने ॥ क्९.१७ ॥ यदा द्रव्यप्रयोगेऽपि नैव गर्भह्परिच्युतः । तदास्य पत्नीमवधीदेकान्ते हठमर्दनैः ॥ क्९.१८ ॥ ततः शीतवनं तस्यां श्मशानं तेन पापिना । प्रापितायां क्षपणकास्तद्वार्तानन्दिता जगुः ॥ क्९.१९ ॥ अहो बताहो सर्वज्ञः शिशोः सत्यं तदुक्तवान् । सेयं सूनावजातेऽस्य जननी पञ्चतां गता ॥ क्९.२० ॥ इयं सा श्रीः शिशोर्दिव्या सोक्ता दिव्यमनुष्यता । इयं च सास्य प्रव्रज्या यत्कुक्षौ निधनं गतः ॥ क्९.२१ ॥ इति तेषां प्रवादेन सोपहासेन सर्वतः । श्मशानदर्शनायैव बभूव जनसंगमः ॥ क्९.२२ ॥ अत्रान्तरे दिव्यदृशा भगवान् भूतभावनः । सर्वं विज्ञाय तद्बुद्धः प्रदध्यौ सस्मितः क्षणम् ॥ क्९.२३ ॥ अहो मोहानुबन्धेन दूरस्थैरपि देहिनाम् । आलोकश्छाद्यते मूर्खैर्मेघैरिव विकारिभिः ॥ क्९.२४ ॥ शुभं क्षपयता तेन क्षपणेन स मुग्धधीः । अहो गृहपतिः पापादकार्यमपि कारितः ॥ क्९.२५ ॥ इति संचिन्त्य बह्गवान् स्वयं भिक्षुगणैर्वृतः । ययौ शीतवनं क्षिप्रं श्मशानं करुणाकुलः ॥ क्९.२६ ॥ श्मशानचारिकां ज्ञात्वा राजा भगवतः स्वयम् । बिम्बिसारः सहामात्यैस्तामेव भिवमाययौ ॥ क्९.२७ ॥ ततः सुभद्रजायायां प्रक्षिप्तायां चितानले । कुक्षिं भित्त्वाम्बुजासीनः शिशुः सूर्य इवोद्ययौ ॥ क्९.२८ ॥ ज्वालिताणलमध्यस्थं तं कश्चिन्नाग्रहीद्यदा । तदा जनसमूहस्य हाहाकारो महानभूत् ॥ क्९.२९ ॥ ततस्तं संभ्रमावृद्धगतिः सुगतशासनात् । कुमारभृत्यो जग्राह जीवकाख्यः कुमारकम् ॥ क्९.३० ॥ जिनावलोकनेनैव बालकग्रहणक्षणे । अभूच्चितानलस्तस्य हरिचन्दनशीतलः ॥ क्९.३१ ॥ जीवन्तं ज्वलनान्मुक्तं रुचिरं वीक्ष्य दारकम् । वैलक्ष्येण क्षपणकाः क्षणं तस्थुर्मृता इव ॥ क्९.३२ ॥ ततः सुभद्रं भगवान् सर्वभूतहिते रतः । बभाषे विस्मयोद्भान्तं पुत्रोऽयं गृह्यतामिति ॥ क्९.३३ ॥ स तु दोलाकुलमतिः किं करोमीति संशयात् । क्षपनानां मुखान्येव शिक्षायै क्षणमैक्षत ॥ क्९.३४ ॥ ते तमूचुर्न बालोऽयं ग्राह्यः श्माशानवह्निजः । यत्रायं तिष्ठति व्यक्तं न भवत्येव तद्गृहम् ॥ क्९.३५ ॥ इति तेषां गिरा मूर्खः स जग्राह न तं यदा । तदा क्षितिपतिर्बालमाददे जिनशासनात् ॥ क्९.३६ ॥ ज्योतिर्मध्यादवाप्तस्य ज्योतिष्कसदृशत्विषः । ज्योतिष्क इति नामास्य चकार भगवान् स्वयम् ॥ क्९.३७ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य भूपालबह्वने शिशोः । देशान्तरगतः काले मातुलः समुपाययौ ॥ क्९.३८ ॥ स विदित्वा स्वसुर्वृत्तं निधनं पुत्रजन्मनि । कोपात्सुभद्रमभ्येत्य कम्पमानः समभ्यघात् ॥ क्९.३९ ॥ मूर्ख क्षपणभक्तेन तद्गिरा हतयोषिता । त्वया त्यक्तस्वपुत्रेण किं नाम सुकृता कृतम् ॥ क्९.४० ॥ निश्चेतनाः स्वभावेन परमन्त्रसमुत्थिताः । सहन्तोऽपि विनिघ्नन्ति वेताला इव दुर्जनाः ॥ क्९.४१ ॥ अधुनैव न गृह्णासि यदि राजगॄहात्सुतम् । तत्ते स्त्रीवधमुद्धुष्य कारयाम्यर्थनिग्रहम् ॥ क्९.४२ ॥ इत्युक्तस्तेन तद्भीत्या स भूपतिगृहात्सुतम् । आनिनाय चिरान्मुक्तमकामेन महीभुजा ॥ क्९.४३ ॥ ततः सुभद्रे कालेन कालस्य वशमागते । अभून्निर्दिर्विभूतीनां ज्योतिष्कोऽर्क इव त्विषाम् ॥ क्९.४४ ॥ अर्थिकल्पद्रुमः प्राय संपदं दिव्यमानुषीम् । स बुद्धधर्मसंघेषु शरण्येष्वकरोन्मतिम् ॥ क्९.४५ ॥ तद्भक्त्युपनतं दिव्यरत्नसंचयमद्भुतम् । प्रददौ भिक्षुसंघेभ्यः पुण्यरत्नार्जनोद्यतः ॥ क्९.४६ ॥ तस्य देवनिकायेभ्यः साश्चर्या विविधर्द्धयः । स्वयमेवाययुर्वेश्म महोदधिमिवापगाः ॥ क्९.४७ ॥ तृणे रत्ने च समधीर्भवगानपि तद्गृहे । चक्रे तदनुरोधेन रत्नपात्रपरिग्रहम् ॥ क्९.४८ ॥ स दिव्यवस्त्रयुगलं यशसामुपमाक्षमम् । प्राप पुण्यपणक्रीतं निजं गृहमिवामलम् ॥ क्९.४९ ॥ कदाचिदथ तद्वस्त्रंस्नानार्द्रं न्यस्तमातपे । समीरणेनापहृतं न्यपतन्मूर्धि भूपतेः ॥ क्९.५० ॥ विलोक्यापूर्वरुचिरं ज्योतिष्कस्य तदंशुकम् । विद्यश्रीविस्मितो राजा तृणं मेने निजश्रियम् ॥ क्९.५१ ॥ भोक्तुं निमन्त्रितः प्राप्य तस्य रत्नमयं गृहम् । नृपतिः स्वर्गमज्ञासीत्ज्योतिष्कभवनस्थितः ॥ क्९.५२ ॥ अथ कालेन भूपालः पुत्रेणाजातशत्रुणा । छद्मना राज्यलुब्धेन धर्मशीलो निपातितः ॥ क्९.५३ ॥ अतीते सद्गुणे राज्ञि तस्मिन् कृतयुगोपमे । अधर्म इव स प्राप राज्यं राजवरात्मजः ॥ क्९.५४ ॥ स भूभृद्दुर्लभां दृष्ट्वा ज्योतिष्कस्य गृहे श्रियम् । तमुवाच समभ्येत्य मत्पित्रा त्वं विवर्धितः ॥ क्९.५५ ॥ भ्राता तवाहं धर्मेण विभवार्धं प्रयच्छ मे । न चेद्भागधन्द्रोहात्कलिरेव प्रजायते ॥ क्९.५६ ॥ इत्युक्तस्तेन कौटिल्यात्ज्योतिष्कः क्रूरकारिणा । रत्नपूर्णं गृहं तस्मै दत्वा प्रायात्परं गृहम् ॥ क्९.५७ ॥ सा दिव्यरत्नरुचिरस्फीता लोकोपकारिणी । ह्योतिष्कमेवानुययौ श्रीः प्रभेव दिवाकरम् ॥ क्९.५८ ॥ पुनस्त्यक्तापि सा संपत्सप्तकृत्वः प्रभावती । ज्योतिष्कमस्पृष्टनृपा साध्वी परिमिवाययौ ॥ क्९.५९ ॥ सर्वस्वाहरणोद्युक्तं दस्युचौरादियुक्तिभिः । ज्योतिष्कः कुपितं ज्ञात्वा निर्विण्णः समचिन्तयत् ॥ क्९.६० ॥ अपुण्यपरिपाकेण प्रजानां जनकोपमः । संयातः स्मृतिशेषत्वं राजा वात्सल्यपेशलः ॥ क्९.६१ ॥ कोऽन्यस्तत्सदृशो यस्मिन्निर्व्याजसरले प्रजाः । पितरीव कृताश्वासाः सुखं रात्रिषु शेरते ॥ क्९.६२ ॥ धनिनस्तृणवत्प्राप्याः प्राप्यन्ते रत्नवद्बुधाः । अमृतादपि दुष्प्राप्यः सौजन्यसरलो जनह् ॥ क्९.६३ ॥ निर्व्याजवैदग्ध्यजुषाममुग्धसरलात्मनाम् । अनुद्धतोन्नतानां च विरलं जन्म तादृशाम् ॥ क्९.६४ ॥ अधुना द्वेषदुर्वृत्तः प्रवृत्तनिकृतिर्नृपः । पापपाकेन लोकानामकाले कलिरागतः ॥ क्९.६५ ॥ मित्रे जगति यातेऽस्तं तस्मिन् भास्वति भूपतौ । दोषोदयः प्रवृद्धोऽयमन्धकाराय तत्सुतः ॥ क्९.६६ ॥ नूनं सतामतीतानां निष्कारणसुहृत्खलः । यद्वृत्तपरभागेण यशस्तेषां प्रकाशते ॥ क्९.६७ ॥ तस्मादियं परित्याज्या नृपत्यधिष्ठिता मही । काले कलौ क्षितीशे च जनानां जीवितं कुतः ॥ क्९.६८ ॥ वरपरिचयोदारा दाराह्सतां गुणिनां गुणाः कुलमविकलं भव्या भूतिर्यशः शशिसंनिभम् । स्थितिसमुचितं वृत्तं वित्तमनिमित्तमनापदं गुणवति नृपे सर्वं भवत्यपांशुलं प्रजाकुलम् ॥ क्९.६९ ॥ धर्मद्रुमस्य धनमूलसमुद्गतस्य निर्दोषकामकुसुमप्रवरोज्ज्वलस्य । लोकः सुखानि किल पुण्यफलानि भुङ्क्ते हतो न चेत्कुनृपतेर्विनिपातवातैः ॥ क्९.७० ॥ कलिः कालः पतिर्बालस्तत्प्रतापश्चितानलह् । अकालविप्लवोत्तालखलवेतालसंकुलः ॥ क्९.७१ ॥ प्रीतिर्विषण्णा खिन्ना धीः सुखश्रीर्गतयौवना । अधुना विभवाभोगे भोगयोगे न मे रुचिः ॥ क्९.७२ ॥ धनं भूमिर्गृहः दाराः सुता भृत्याः परिच्छदाः । अहो निरवधिः पुंसामाधिव्याधिपरिग्रहः ॥ क्९.७३ ॥ यथा यथा विवर्धन्ते ग्रीष्मोष्मविषमाः श्रियः । तथा तथा ज्वलत्येव तृष्णातापः शरीरिणाम् ॥ क्९.७४ ॥ प्रवृद्धैरपि वित्तौघे राजन्योपार्जितैर्नृणाम् । लवणाब्धेरिव जलैर्वितृष्णा नैव जायते ॥ क्९.७५ ॥ नास्ति नास्तीत्यसंतोषाद्य एव धनिनां जपः । पुबर्भवे भवेत्को वा स एव प्रशमो यदि ॥ क्९.७६ ॥ किं वित्तैर्दुर्निमित्तैः कलिकलहमोहलोभानुवृत्तैः किं भोगैर्विप्रयोगैर्व्यसनशतपतनाभ्याससंसक्तरोगैः । किं वा मिथ्याभिमानैर्नरपतिसदनप्रातसेवावमानैः अस्मिन् वैराग्यमेव क्षयसमयभये भोग्यमारोग्ययोग्यम् ॥ क्९.७७ ॥ अतिक्रान्ते काले स्वजनसुहृदालोकविमले समापन्ने मोहप्रबल (तर) कालुष्यमलिने । सुखाश्वासह्पुंसां प्रशमसलिलस्नातमनसां परित्यक्तायासे विजनवनवासे परिवयः ॥ क्९.७८ ॥ इति संचिन्त्य स चिरं परं वैराग्यमाययौ । दुःखं मोहाय मूर्खाणां विवेकाय च धीमताम् ॥ क्९.७९ ॥ स दत्वा सर्वमर्थिभ्यः प्रययौः सुगताश्रमम् । श्रीशृङ्खलाकृष्टमतिर्न हि सत्यसुखोन्मुखः ॥ क्९.८० ॥ यदैव राझंसेन स्मर्यते शुचि मानसम् । तदैवास्मै वसुमती सरसीव न रोचते ॥ क्९.८१ ॥ याते दुःसहमोहधूममलिने भोगानुरागानले संतोषामृतनिर्झरेण मनसि प्राते शनैः शीतताम् । नैताः पानमदोत्तरङ्गविचलद्वाराङ्गराङ्गनाभङ्गुर- भ्रूभङ्गक्षणसंगमाः शमवतां कुर्वन्ति विघ्नं श्रियः ॥ क्९.८२ ॥ सर्वज्ञशासनविनष्टभवाध्वकष्टः प्रव्रज्यया विमलमेव पदं प्रविष्टः । संप्राप्य सर्वसमतामसमप्रकाशः निर्लक्ष्यमोक्षगमनाय मुनिर्बभूव ॥ क्९.८३ ॥ तां बोधिसिद्धिमालोक्य ज्योतिष्कस्य सविस्मयैः । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टः प्राग्वृत्तान्तमभाषतः ॥ क्९.८४ ॥ जन्मक्षेत्रशतोप्तानां बीजानामिव कर्मणाम् । भुज्यते फलसंपत्तिरविसंवादिनी जनैः ॥ क्९.८५ ॥ राज्ञो बन्धुमतः पुर्यां बन्धुमत्यां महायशाः । अभूदनङ्गनो नाम श्रीमान् गृहपतिः पुरा ॥ क्९.८६ ॥ शास्ताथ सम्यक्संब्य्द्धो विअश्वी नाम ता पुरीम् । जनचारिकया प्रातः कदाचित्सुकृतैः सताम् ॥ क्९.८७ ॥ द्वाषष्टिभिः स भिक्षूणां सहसैः परिवारितः । श्रद्धयानङ्गनेनैत्य प्रणम्योपनिमन्त्रितः ॥ क्९.८८ ॥ सर्वोपकरणैस्तेन त्रैमासं परिचारितः । यथा तथैव राज्ञापि प्रणिपत्य निमन्त्रितः ॥ क्९.८९ ॥ भोगैः स्पर्धानुबन्धेन स ताभ्यामधिवासितः । अनङ्गनेन पौरार्हैर्भूपालार्हैश्च भूभुजा ॥ क्९.९० ॥ गजध्वजमणिच्छत्रचामरोदारया श्रिया । तं दृष्ट्वा पूजितं राज्ञ चिन्तार्तोऽभूदनङ्गनः ॥ क्९.९१ ॥ तस्य सत्त्वावदातस्य पक्षपाती शतक्रतुः । चकार दिव्यया लक्ष्म्या साहाय्यां जिनपूजने ॥ क्९.९२ ॥ स तया दिव्यया भूत्या भगवन्तमपूजयत् । यदग्रे चक्रवर्तिध्रीर्लज्जाभाजनतां ययौ ॥ क्९.९३ ॥ रत्नैर्न्यक्षतचन्द्रसूर्यभानराकंकीरणैरावणभैर्(?) अम्लानाम्बरगन्धमाल्यशबलैः कम्पद्रुमाणां फलैः । भक्तिप्रह्वश्चीविलासचनाहेलोच्छसच्चामरं तेनाभ्यर्चितमाकलय्य सुगतं लज्जानतोऽभून्नृपः ॥ क्९.९४ ॥ इति बहुतरं भक्त्या शास्तुः फलं तदनङ्गनः शुभपरिणतेः पुण्योदारः पुरा समवाप्तवान् । विमलमनसस्तस्यैवासौ क्षणप्रणिधानतः पर इव रविज्योतिष्कोऽभूत्स एव पदाश्रितः ॥ क्९.९५ ॥ इत्याह विमलज्ञानप्रकाशितगत्र्त्रयः । प्रणीधानोपदेशाय भिक्षूणां भगवान् जिनः ॥ क्९.९६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां ज्योतिष्कावदानं नाम नवमः पल्लवः ॥ १०. सुन्दरीनन्दावदानम् । ते केऽपि सत्त्वहितसंनिहितानुकम्पा भव्या बह्वन्ति भुवने बह्वभीतिभाजाम् । वात्सल्यपेशलधियः कुशलाय पुंसां कुर्वन्ति ये वरमनुग्रहमाग्रहेण ॥ क्१०.१ ॥ न्यग्रोधारामनिरतं द्रुष्टुं कपिलवस्तुनि । भगवन्तं ययौ नन्दः शाक्यराजसुतः पुरा ॥ क्१०.२ ॥ नैष्कम्यदेशनामन्त्रकथान्तेस पुरःस्थितम् । उवाच भगवान् प्रीत्या प्रव्रज्या गृह्यतामिति ॥ क्१०.३ ॥ प्रसाद्याभिनिवेद्यास्य तं नन्दः प्रत्यभाषतः । भगवन् पुण्यलाभापि प्रव्रज्याभिमता न मे ॥ क्१०.४ ॥ सर्वोपस्थायको भूत्वा भिक्षुसंघं यथेप्सितैः । सर्वोपकरणैस्तावत्भिक्ष्यं परिचराम्यहम् ॥ क्१०.५ ॥ इत्युक्त्वा रत्नमुकुटैः स्पृष्टतत्पादपङ्कजः । राजपुत्रः स्वभवनं ययौ जायासमुत्सुकः ॥ क्१०.६ ॥ स सुन्दरी समासाद्य दयितां रतिसुन्दरीम् । विजहार वरोद्यानं मुहूर्तविरहासहः ॥ क्१०.७ ॥ ततः कदाचिद्भगवान् प्रकृत्यैव गुणिप्रियः । स्वयं नन्दस्य भवनं भिक्षुसंघैः सहाययौ ॥ क्१०.८ ॥ सानन्दवदनः कृत्वा नन्दस्तत्पादवन्दनाम् । तं महाहर्सनासीनं पूजयित्वा व्यजिज्ञपत् ॥ क्१०.९ ॥ केषां पुण्यप्ररोहाणां परिपाकोऽयमीदृशः । कृतोऽयं यद्भगवता दर्शनानुग्रहः स्वयम् ॥ क्१०.१० ॥ स्मरणं श्रवणं वापि दर्शनं वा महात्मनाम् । सेयं कुशलवल्लीनां महती फलसंततिः ॥ क्१०.११ ॥ अस्य मैत्रस्य महतस्तदालोकस्य दर्शनात् । हृदयस्य विकासश्रीः कस्य नाम न जायते ॥ क्१०.१२ ॥ दानादपि प्रियतरं पुण्यादपि महाफलम् । सदाचारादपि श्र्लाघ्यं महतां किलं दर्शनम् ॥ क्१०.१३ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य भक्तिप्रणयपेशलम् । अभिनन्द्य पुरः पूजां भगवान् गन्तुमुद्ययौ ॥ क्१०.१४ ॥ अनुवव्राज तं नन्दः स्वच्छे कनकभाजने । वरोपचारमादाय मधुरं स्वमिवाशयम् ॥ क्१०.१५ ॥ पह्चाद्व्रजन्तमालोक्य भक्त्या भगवतः पथि । निरैक्षत कटाक्षेण सुन्दरी विरहासहा ॥ क्१०.१६ ॥ गुरूणामग्रे सा सरलतरलां लोचनगतिं विहायैव त्रासाञ्चितमुकुतिताक्षी प्रियतमा । निरीक्ष्यालक्ष्यं यत्क्षणमवनताभूत्तदधिकं न गन्तव्यं नाथेत्यवददिवं मओनादवचनम् ॥ क्१०.१७ ॥ नन्दः प्रणयिणीं दृष्ट्वा सोच्छ्वासं चलिताननाम् । अयमागत एवाहमचिरादित्यभाषत ॥ क्१०.१८ ॥ ततः स्वमाश्रमं प्राप्तं भगवन्तं कृताञ्जलिः । व्रजामि स्वगृहं तावदित्याह विरहासहः ॥ क्१०.१९ ॥ ततस्तमासनासीनः प्रणतं भगवान् पुरः । उवाच सस्मितं केयं गमने संप्रति त्वरा ॥ क्१०.२० ॥ विषयास्वादसौहार्दसंमोहार्दितवेतसाम् । अहो गृहसुखेष्वेव निर्वेदविमुखा मतिः ॥ क्१०.२१ ॥ गुणाभरणमेवायुर्विवेकाभरणो गुणः । प्रशमाबह्रणश्चासौ वैराग्याभरणः शमः ॥ क्१०.२२ ॥ तज्जाड्यं तदसह्यशल्यशलकं न्यस्तं सुहृच्चेतसि प्राज्ञिस्तद्गणितं विराचसमयैर्वैफल्यमेवायुषः । यद्वैराग्यविवेकशून्यमनसामेते पशूनां यथा यान्त्यायान्ति च चक्रनेमिचलनैर्निर्लक्षणानां क्षणाः ॥ क्१०.२३ ॥ पुण्यं सत्त्ववतां श्रुतं मतिमतां शीलं च विद्यावताम् सर्वं भाग्यवतां सुखं शमवतां नैव क्कचित्दुर्लभम् । दुष्प्रापस्तु समस्तवस्तुवसतेः स्वल्पांशकोऽप्यायुषः तद्यस्य क्षयमेति निष्फलतया शोच्याय तस्मै नमः ॥ क्१०.२४ ॥ वामावर्ते विषयजलधौ पूर्णलावण्यसारे दर्पोत्सर्पद्विषममकराङ्कोद्भवक्षोभ्यमाणे । नित्यासन्नप्रबलविरजप्रज्ज्वलद्वाडवाग्नौ पुंसां सेतुस्तरणशरणे तीव्रवैराग्यमेव ॥ क्१०.२५ ॥ तस्माद्गृहाण प्रव्रज्यां राजपुत्र जितेन्द्रियः । एताः स्त्रिय इव क्षिप्रं समगमसुखाः श्रियः ॥ क्१०.२६ ॥ क्रियतां कुशलायैव ब्रह्मचर्यपरिग्रहः । त्यज्यतामेष निःसारगृहसंसारदुर्ग्रहः ॥ क्१०.२७ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः करुणाबह्रणं वचः । प्रत्यभाषत तं नन्दः पूर्वप्रणययन्त्रितः ॥ क्१०.२८ ॥ सदा भवदुपायैव प्रव्रज्या भगवन्मम । भिक्षुसंघोपकारार्थे गृह एवादरः परम् ॥ क्१०.२९ ॥ इत्युक्त्वा भगवद्वाक्यमतिक्रान्तुमनीश्वरः । कृष्यमाणः प्रियाप्रेम्णा सोऽभूद्दोलाकुलाशयः ॥ क्१०.३० ॥ पुनः पुनश्चकारास्य भगवान् व्रतदेशनाम् । उपकारोद्यताः सन्तश्चिन्तयन्ति न योग्यताम् ॥ क्१०.३१ ॥ यदा नेच्छति नन्दस्तां प्रव्रज्यामजितेन्द्रियः । तदास्य बह्गवद्वाक्यमपतद्वपुषि स्वयम् ॥ क्१०.३२ ॥ नन्दः काषायावरणः पात्रपाणिः स तत्क्षणम् । बभौ चाभीकररुचिर्महापुरुषलक्षणैः ॥ क्१०.३३ ॥ स शासनाज्जिनस्याभूदारण्यपिण्डपात्रिकह् । आकारादनगारतां प्रयातः पांशुकूलिकः ॥ क्१०.३४ ॥ प्रियामुवाह सततं श्यामां प्रव्रजितोऽपि सः । शशाङ्क इव संव्यक्तां हृदये लाञ्छनच्छविम् ॥ क्१०.३५ ॥ मनसः स्फटिकस्येव न विद्मः केन वर्त्मना । रागः कोऽपि विशत्यन्तर्नापैति क्षालितोऽपि यः ॥ क्१०.३६ ॥ विरहापाण्डुररुचिः संसक्तारुणचीवरः । स संध्याभ्रकलङ्कस्य जहार शशिनः श्रियम् ॥ क्१०.३७ ॥ विचरन् विरहाक्षमः स विस्मॄतधृतिर्वने । जन्मविद्यामनङ्गस्य न विसस्मार सुन्दरीम् ॥ क्१०.३८ ॥ संपूर्णचन्द्रवदनावदनध्याननिश्चलः । अचिन्त्यच्चिरं तत्तदुपविष्य शिलातले ॥ क्१०.३९ ॥ अहो भगवताप्येष कृतो यत्नादनुग्रहः । नायाति मम वैमल्यं रागाधिष्ठितचेतसः ॥ क्१०.४० ॥ श्रुतं संसारचरितं निःसङ्गव्रतमास्थितम् । तथापि मृगसावाक्षीं न विस्मरति मे मनः ॥ क्१०.४१ ॥ कान्ताकुङ्कुमलग्नरागसुभगे गात्रे कृतं चीवरं तत्पीनस्तनमण्डलप्रणयिना पात्रं धृतं पाणिना । रागोऽयं मम वर्धतेऽस्य यदि वान्यस्येव वृद्धिः परं यद्बोधिव्यवधानभूतमनिशं ध्यानं तदालम्बनम् ॥ क्१०.४२ ॥ क्षणेन मां प्राप्तमवेहि मुग्धे तामेवमुक्त्वा गमने पुरस्तात् । अहो मया दर्शनविघ्नभूतं पश्चात्कृतघ्नव्रतमेतदात्तम् ॥ क्१०.४३ ॥ नो गन्तव्यमिति प्रकम्पतरला वाक्यं यदूचे न सा संत्यज्य व्यजनं स्थिते गुरुजने जग्राह पाण्यञ्चलम् । यत्पादेन लिखन्त्यपि क्षितितलं मामौक्षतालक्षिता तेनात्यन्तनिषेधमुग्धविधिना बद्धं तया मे मनः ॥ क्१०.४४ ॥ मद्वियुक्ता न सा नूनं शेते शोकप्रलापिनी । पुलिने चक्रवाकीव हर्म्ये हरिण्यलोचना ॥ क्१०.४५ ॥ हा प्रिये तक्तसक्तेन कितवेनेव केवलम् । श्रितं तच्चित्तचौरेण मिथ्याव्रतमिदं मया ॥ क्१०.४६ ॥ त्यक्त्वा व्रतमिदं तावद्गच्छामिदयितान्तिकम् । अनुरागाग्नितप्तानां तपस्तापो हि दुःसहः ॥ क्१०.४७ ॥ राजपुत्री चिरायातं नृशंसमवलोक्य माम् । मन्युना नवलग्नेन न जाने किं करिष्यति ॥ क्१०.४८ ॥ न सर्वत्र विकाराय निकारः प्रेमदुःसहः । दुर्निवारो भवत्येव स्नेहलीनो रजःकणः ॥ क्१०.४९ ॥ यस्मिन् क्षणे भगवता पश्यामि रहितं वनम् । मया तदैव गन्तव्यं गॄहमित्येष निश्चयः ॥ क्१०.५० ॥ अस्मिन्नेव शिलापट्टे रुचिरैर्गिरिधातुभिः । लिखामि तां शशिमुखीं संर्पाप्यालम्बनं धृतेः ॥ क्१०.५१ ॥ अथवा कथमालेख्यविषयं याति सा प्रिया । सौन्दर्यबिद्नको यस्याः सुधाकुवलयेन्दवः ॥ क्१०.५२ ॥ दृष्टिर्मुग्धकुरन्गसंचलदलिव्याप्तोत्पलोद्वातनी लावण्योदधिकूलविद्रुमवनं बिम्बाधराग्रत्विषः । निर्दोषामृतरश्मिसार्थसरणिः सा कापि वक्त्रद्युतिः सौन्दर्यं कथमेति चित्रपदवीश्चर्यसारं वपुः ॥ क्१०.५३ ॥ इति संचिन्त्य स शनैरालिलेख शिलातले । सुन्दरीं मुखमुक्ताश्रुस्नातकम्पाकुलाङ्गुलिः ॥ क्१०.५४ ॥ स संकल्पसमुद्गीर्णं प्रतिबिम्बमिवाश्रिताम् । कृत्वा पुरः प्रियतमामूचेऽदर्बाष्पगद्गदः ॥ क्१०.५५ ॥ प्रियामालिख्याहं निखिलसुखवृष्टिं नयनयोर् न पश्याम्युद्बाष्पः क्षणमपि शरच्चन्द्रवदनाम् । अयं नूनं तन्वीविरहनिरपेक्षव्रतवतः स्फुरत्तापः शापः किमपि मम पापादुपनतः ॥ क्१०.५६ ॥ फुल्लाम्भोजवनत्विषा स्पृहावशासक्ताश्रुतोयं वपुस् तत्कालोपगतान्तरायजनितः कोपः समुत्सृज्यताम् । हंहो सुन्दरि देहि मे प्रतिवचः किं मौनमालम्बसे सत्यं त्वन्मयरागवीचरमिदं चित्तव्रतं मे व्रतम् ॥ क्१०.५७ ॥ इति ब्रुवाणं तं दृष्ट्वा दूरादालिखितं च तत् । सासूया भिक्षवोऽभ्येत्य भगवन्तं बभाषिरे ॥ क्१०.५८ ॥ भगवन् दुर्विनीतस्य वात्सल्यादेव केवलम् । शुनः कुसुममालेव प्रव्रज्येयं त्वयार्पिता ॥ क्१०.५९ ॥ आखिल्य सुन्दरीमुखं नन्दः स्वैरं शिलातले । तत्प्रलापजपासक्तो ध्यानालम्बनतां गतः ॥ क्१०.६० ॥ एतदाकर्ण्य भगवान्नन्दमाह्वाय्य कननात् । किमेतदिति पप्रच्छ प्रियाविरहमोहितम् ॥ क्१०.६१ ॥ सोऽब्रवीद्भगवन् सत्यं कान्तासक्तस्य मे परम् । भिक्षूणां संमतेऽप्यस्मिन् वने न रमते मतिः ॥ क्१०.६२ ॥ इति दन्दवचः श्रुत्वा तमूचे भगवान् जिनह् । मीलयन्नेव वक्त्रेन्दुकान्त्या रागसरोरुहम् ॥ क्१०.६३ ॥ साधो तावन्न युक्ता ते संरागानुगता मतिः । विघ्नैर्नाकृष्यते चेतः कल्याणाभिनिवेशिनाम् ॥ क्१०.६४ ॥ क्वायं योगस्तनुतृणतुलात्यक्तभोगाभियोगः क्कायं निन्द्यः क्षणसुखलवास्वादसंवाद एषः । जात्यैवायं हरति कुशलं दुस्तरो मारमार्गः प्रेमान्धानां भवति सहसा दुःसहो योक्त्रजातः ॥ क्१०.६५ ॥ इत्यस्य भगवान् कृत्वा चिरं वैराग्यदेशनाम् । संस्थातव्यमिहेत्युक्त्वा स्वकृत्याय स्वयं ययौ ॥ क्१०.६६ ॥ तमेवावसरं नन्दः संचिन्त्य गमनोचितम् । प्रतस्थे स्वगृहं हृष्टः सुन्दरीदर्शनोत्सुकः ॥ क्१०.६७ ॥ व्रजन् द्वारि पिधानाप्तैर्विहारैर्बहुभिश्चिरात् । नगराभिमुखं मार्गं स कथंचिदवाप्तवान् ॥ क्१०.६८ ॥ अथ विज्ञाय सर्वज्ञस्तं रागाद्गन्तुमुद्यतम् । उवाचाभ्येत्य भगवान्नन्द तूर्णं क्क गम्यते ॥ क्१०.६९ ॥ स जगाद वने तावत्भगवन्नास्ति मे रतिः । न ह्यविश्रान्तचित्तानां क्रिया काचित्प्रसीदति ॥ क्१०.७० ॥ सा श्रीश्चामरहासिनी मणिमयी सा रम्यहर्म्यावली सा बालानिललोलचारुलतिका कान्ता नवोद्यानभूः । सा तन्वी कुसुमेषुकार्मुकलता क्षामोदरी सुन्दरी नो जन्मान्तरवासना इव मनः सक्तं विमुञ्चन्ति मे ॥ क्१०.७१ ॥ सरागेणैव मनसा ब्रहचर्यं चराम्यहम् । व्रतपञ्जरबन्धेन विहङ्ग इव यन्त्रितः ॥ क्१०.७२ ॥ त्यक्त्वा व्रजामि प्रव्रज्यामस्तु मे नरकोऽक्षयः । न वीतरागतामेति मञ्जिष्ठारक्तमंशुकम् ॥ क्१०.७३ ॥ इति ब्रुवाणमसकृत्स्वपदं गन्तुमुद्यतम् । निवार्यानुग्रहधिया तमूचे भगवान् जिनः ॥ क्१०.७४ ॥ मा कृथा विप्लवं नन्द निन्दितं हि श्रुताश्रुतम् । विद्वज्जनोपदिष्टेन यथा याति पृथग्जनः ॥ क्१०.७५ ॥ विवेकव्यस्तदोषाणां विदुषां शीलशालिनाम् । निःसारसुखलाभेन नाकार्ये धीः प्रवर्तते ॥ क्१०.७६ ॥ गाढरागगृहीतस्य जुगुप्सायतने परम् । जधन्यकर्मण्यासक्तिः किं लज्जाजनने न ते ॥ क्१०.७७ ॥ योनिजयोनिसंसक्ताः स्तनपस्तनमर्दिनः । अहो बत न लज्जन्ते जन्मन्येव लयं गताः ॥ क्१०.७६ ॥ सदासज्जनवर्जिता जननीजघनासक्तिः । संमोहाहतचित्तानां पशूनामेव दृश्यते ॥ क्१०.७९ ॥ रामारमणमानोऽयं विरम्य त्यज्यतां त्वया । भोगैः सह भुजङ्गानां दृष्टो भवबिले क्षयः ॥ क्१०.८० ॥ जघन्या जनयत्येव न कस्य विरतिं रतिः । यस्यां भवति पर्यन्तेष्वपि नैव पराङ्मुखः ॥ क्१०.८१ ॥ गृहजालविमुक्तस्त्वं किं तत्रैवाभिधावसि । न हि निर्गस्य सारङ्गः पुनर्विशति वागुराम् ॥ क्१०.८२ ॥ इति वाक्याद्भगवतः शासनेन नियन्त्रितः । चिन्तयन् सुन्दरीं नन्दः प्रविवेशाश्रमं पुनः ॥ क्१०.८३ ॥ ततः कदाचिदादिश्य नन्द माश्रममार्जने । आसनानुग्रहव्यग्रः प्रययौ भगवान् पुनह् ॥ क्१०.८४ ॥ तच्छासनात्प्रवृत्तस्य नन्दस्याश्रमशोधने । नो भूतलादपययौ रजो राग इवाशयत् ॥ क्१०.८५ ॥ तस्याहर्तुं गतस्याथ सलिलंपारभागिकम् । मुहुः पूर्णसमुत्क्षिप्तह्शून्य एवाभवद्धटः ॥ क्१०.८६ ॥ तेन विघ्नेन गमने सुतरां खिन्नमानसः । त्यक्त्वा तुप्रययौ नन्दः सुन्दरीदर्शनोत्सुकः ॥ क्१०.८७ ॥ अथ विज्ञाय सर्वज्ञस्तं यान्तं दिव्यचक्षुषा । बभाषे सहसाभ्येत्य स्तम्भमानमनोरथह् ॥ क्१०.८८ ॥ पात्रयोगेन तप्तस्य श्यामरक्तरुचेः परम् । अहो स्नेहकलङ्कस्ते दीपस्येव न शाम्यति ॥ क्१०.८९ ॥ अलं वामाभिलाषेण नीलीराग इवैष ते । संसक्तः कोऽपि हृदये यन्नाद्यापि विरज्यसे ॥ क्१०.९० ॥ अन्धीकरोति प्रारम्भे रतिस्तत्कालकातरम् । आलिङ्गति जुगुप्सेव वृत्ते मुख्याङ्गसंगमे ॥ क्१०.९१ ॥ विषयाख्वादसङ्गेन पापमित्रैरिवेन्द्रियैः । दुःसहव्यसनावर्ते पात्यते नरके नरह् ॥ क्१०.९२ ॥ अधिवासयति स्पर्शलेखेनापि कुसंगमः । प्रक्लिन्नमत्स्यकुणपात्पूतिगन्ध इवोद्गतः ॥ क्१०.९३ ॥ कल्याणमित्रसंपर्कः सर्वथा कुशलावहः । शुभामेद इव व्याप्तो यः करोति महार्हताम् ॥ क्१०.९४ ॥ इत्युक्ते तस्य भगवान् साक्षात्सदसतोः पथि । घ्राणस्पर्शेन संदर्श्य चक्रे तत्सङ्गदेशनाम् ॥ क्१०.९५ ॥ अथ नन्दं समादाय भगवान् गन्धमादने । ययौ विरिञ्चिरमरीबालव्यजनवीजितः ॥ क्१०.९६ ॥ तत्र दावानलप्लिष्टामनिष्टक्लिष्टविग्रहाम् । काणां कर्मटीकामस्मै दर्शयित्वावदज्जिनः ॥ क्१०.९७ ॥ इमां पश्यसि किं नन्द मान्द्यनिन्द्यतराकृतिम् । कस्मैचिदुचिता चेयं रोचते प्रियदर्शना ॥ क्१०.९८ ॥ सत्ता सदसतोर्नास्ति रागः पश्यति रम्यताम् । स तस्य ललितो लोके यो यस्य दयितो जनः ॥ क्१०.९९ ॥ पक्षपातं समृत्सृज्य सत्यं नन्द त्वयोच्यताम् । अस्यास्तस्याश्च सुन्दर्या लावण्यस्य किमन्तरम् ॥ क्१०.१०० ॥ अनर्थित्वाद्वयं नैव सौन्दर्यान्तरवेदिनः । अर्थिप्रियत्वमायाति प्रार्थितं तच्च चारुताम् ॥ क्१०.१०१ ॥ पश्याम्यहं विशेषं तु तस्या नास्याश्च कंचन । रम्यत्वं मांसवर्मास्थियन्त्रे समयमात्रकम् ॥ क्१०.१०२ ॥ इति पृष्टो बह्गवता नन्दस्तं प्रत्यभासत । अत्यन्तानुचितः प्रश्नः कोऽपि गौरवयन्त्रितः ॥ क्१०.१०३ ॥ किमेतद्भगवान् वक्ति केयं शोके बिडम्बना । क्कापि वा विश्वगुरवो विनेयाः प्रभविष्णवह् ॥ क्१०.१०४ ॥ रतिः साधिकसुन्दर्याः परभागेण रज्यते । यां दृष्ट्वा जगतां जेता न रतिं स्मरति स्मरः ॥ क्१०.१०५ ॥ ज्योत्स्नयेव न तत्कान्त्या नोदते कुमुदाकरः । गुणान्तरं न जानाति प्रसिद्धिशरणो जनः ॥ क्१०.१०६ ॥ बद्धं तया वदनसौरभसारहारमालोक्य पुष्यनिचयं पृथुकेशपाशे । मन्ये विलासगतिलोवनकान्तिचौरैः भीत्येव हंसहरिणैर्वनमिव यातम् ॥ क्१०.१०७ ॥ अनल्पैः संकल्पैर्बहुविधविकल्पैरनुपमा न सा सारङ्गाक्षीलिखितुमपि शक्या परिचितैः । तुलारोहे य्स्या वदनपरभागे लघुतरः स नूनं ताराणां गगनमधिरूढः परिवृढः ॥ क्१०.१०८ ॥ पुण्यप्रह्वं ललितललितभ्रूलतालास्यलीला रम्यं तस्या यदि न वदनं नन्दनं लभ्यते तत् । प्रव्रज्येयं सुकृतमधिकं किंकरी किंकरी मे कस्मादेतं व्रतपरिकरं भारभूतं वहामि ॥ क्१०.१०९ ॥ इति नन्दवचः श्रुत्वा भगवान् रागनिर्भरम् । उपक्षिप्य प्रभावेत त निनाय सुरालयम् ॥ क्१०.११० ॥ अदर्शयच्च तत्रास्य लीलोद्याने शतक्रतोः । सुधामन्थसमुद्भूताः कान्तास्त्रिदशयोषितः ॥ क्१०.१११ ॥ अरुणैः कान्तिसंतानैः पादपद्मवनोदितैः । अनुयाता इवाम्भोधिकूलविद्रुमकाननैः ॥ क्१०.११२ ॥ विशाललास्यसचिवैः पाणिभिर्विजिताम्बुजैः । संसक्तैः सहजस्येव पारिजातस्य पल्लवैः ॥ क्१०.११३ ॥ कान्तिमाधुर्यललितैर्मदनानन्दबाण्धवैः । हेलानिमीलिताम्भोजवदनैश्चन्द्रसुन्दरैः ॥ क्१०.११४ ॥ संमोहनैर्जीवनैश्च कृष्णसारैर्विलोकनैः । कालकूटच्छदस्पृष्टैरमृतोघैरिवावृताः ॥ क्१०.११५ ॥ पूर्णयौवनलावण्याः सहसैव विलोक्य ताः । नन्दः सानन्दवदनः स्वेदस्नात इवाभवत् ॥ क्१०.११६ ॥ पद्माननासु विपुलोत्पललोचनासु कुन्दस्तिमातु निबिडस्तबकस्तनीषु । नन्दस्य तासु हृदयं युगपन्निपत्य दोलाविलासतरलालितुमवाप ॥ क्१०.११७ ॥ ततः प्रोवाच बह्गवान्नन्दं तद्गतमानसम् । आसां संदर्शने नन्द प्रीत्या ते रमते मतिः ॥ क्१०.११८ ॥ आसां तस्याश्च सुन्दर्या लावण्ये कियदन्तरम् । उत्कर्षः परभागेण स्फुटमेवाभिभाव्यते ॥ क्१०.११९ ॥ निरस्तसुन्दरीरूपं रूपमप्सरसां यदि । तदेता एव कालेन करिष्यामि त्वदाश्रयाः ॥ क्१०.१२० ॥ आरोगेणैव मनसा ब्रह्मचर्यं प्रसन्नधीः । चर तावत्ततस्तेऽहं दास्याम्यप्सरसां गणम् ॥ क्१०.१२१ ॥ एवं भगवतो वाक्यान्नन्दः संजातनिश्चयः । तथेत्युक्त्वा व्रते चेतश्चक्रे स्वर्गाङ्गनाशया ॥ क्१०.१२२ ॥ मन्दादरः स्वदारेषु सोऽभूत्तत्संगमेच्छया । गुणप्ण्यतुलावृत्तेर्नास्ति स्नेहस्य सत्यता ॥ क्१०.१२३ ॥ अहो चिस्मृतसंवासप्रवासपरिशोषिता । पुंसामाभ्यासिकी प्रीतिः सहसान्यत्र धावति ॥ क्१०.१२४ ॥ क्षणयौवनरम्याणि प्रेमाणि प्रणयव्ययैः । न सत्यानि न नित्यानि न सुखानि शरीरिणाम् ॥ क्१०.१२५ ॥ ततो भगवता नन्दः क्षणानीतः स्वमाश्रमम् । तन्निश्चयाद्ब्रह्मचर्यं चचार नियतव्रतः ॥ क्१०.१२६ ॥ स चिसस्मार सुन्दर्याः कान्तिसंपदमन्यधीः । क्षणप्रमुषिता प्रीतिर्मलं याति गुणेष्वपि ॥ क्१०.१२७ ॥ ततः कदाचिद्विचरन्नन्दः क्कापि व्यलोकयत् । करालनरकासक्तां धीमान् कुम्भीभृतां भुवम् ॥ क्१०.१२८ ॥ तां विलोक्यैव साकम्पः किमेतदिति दुःखितः । स पप्रच्छ तदासक्तान् घोरनरककारणम् ॥ क्१०.१२९ ॥ ते तमूचुरियं भूमिस्तप्तकुम्भीशताचिता । कल्पिता राजपुत्रस्य नन्दस्यानन्दरागिणः ॥ क्१०.१३० ॥ मिथ्याव्रतः स नाद्यापि भजते वीतरागताम् । ब्रहम्चर्यं चरत्येव स्वर्गस्त्रूईसंगमाशया ॥ क्१०.१३१ ॥ मिथ्याव्रतानां लुब्धानां रागद्वेषकषायिणाम् । एतासु नित्यतप्तासु कुम्भीष्वेवाक्षयः क्षयः ॥ क्१०.१३२ ॥ इति नन्द समाकर्ण्य जातरोमाञ्चकञ्चुकह् । तत्र च्युतामिव तनूं पश्चात्तापादमन्यतः ॥ क्१०.१३३ ॥ समम्येत्य त्यक्तरागसंवासवासनह्स्वयम् । बभूवानुत्तरब्रह्मचर्यपर्याप्तांयमः ॥ क्१०.१३४ ॥ घनमोहक्षयात्तस्य विमुक्ते संशये ततः । महः प्रसादमापेदे शरदीवेदधेः पयः ॥ क्१०.१३५ ॥ निष्कामः प्रशमं प्राप्तः परां निष्ठामुपागतः । शुद्धधीः स समभ्येत्य भगवन्तमभाषत ॥ क्१०.१३६ ॥ नाप्सरोभिर्न सुन्दर्या भगवन् कृत्यमस्ति मे । एताः पर्यन्तविच्छायाः सपाता विषयश्रियः ॥ क्१०.१३७ ॥ यथा यथेयं भावानां भाव्यते निःस्वभावता । तथा तथा प्रॄसीदन्ति निरावरणवृत्तयः ॥ क्१०.१३८ ॥ इति दन्दस्य वदतः प्राप्तस्यार्तपदं शनैः । भगवान्निर्वाणशुद्धामस्य सिद्धिममन्यत ॥ क्१०.१३९ ॥ केषां कुशलमूलानां नन्देनासादितं फलम् । इति भिक्षुभिरभ्येत्य पृष्ठस्तानवदज्जिनः ॥ क्१०.१४० ॥ जन्मान्तरार्जितैः पुण्यैः सुकृताभ्यासकारिणा । प्राप्ताः कुशलमूलानां नन्देन फलसंपदः ॥ क्१०.१४१ ॥ विपुलविमल वंशे जन्म स्मरप्रतिमा तनुः सुरजनसखी लक्षी वृत्तिः प्रियाः सततं सताम् । प्रशमसलिलस्नातं चेतः स्वभावगतिर्गतिः कुशलकुसुमस्येयं पुंसां विशालफलोद्गतिः ॥ क्१०.१४२ ॥ स्तूपे विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्यादरः पुरा । नगर्यामरुणावत्यामरुणेन महीभूहा ॥ क्१०.१४३ ॥ क्रियमाणो मणिमये मैत्रो नाम द्विजन्मजः । महतः पुण्यभोगस्य भागी कारकतां ययौ ॥ क्१०.१४४ ॥ तत्पुण्यप्रणिधानेन जातो गॄहपतेः कुले । स एव भिक्षुसंघस्य जन्तुकास्नानसत्रकृत् ॥ क्१०.१४५ ॥ स पुण्यशीलः प्रत्येकबुद्धोपस्थायकह्पुरा । स्तूपं चक्रे शोभमानं मालभिवरणोज्ज्वलम् ॥ क्१०.१४६ ॥ तत्पुण्यप्रणिधानेन कृकेः काशीपतेः सुतः । सोऽभ्वद्द्युतिमान्नाम दिव्यलक्षणलक्षितः ॥ क्१०.१४७ ॥ काश्यपस्यार्हतः सम्यक्संबुद्दस्यान्तनिर्वृतौ । सप्तरत्नमये स्तूपे कृते काशीमहीभुजा ॥ क्१०.१४८ ॥ तत्सूनुर्ध्युतिमान् हौमच्छत्रमारोप्य भास्वरम् । जातस्तत्प्रणिधानेन नन्दः शाक्यमुकेऽधुना ॥ क्१०.१४९ ॥ इति सुकृतसमुत्थैः पूर्वजन्वक्रमाप्तैः किमपि विपुलपुण्यैरेव नन्दः प्रपेदे । कुलममलमुदारं रूममग्र्यं च भोगं शमपरिचितमन्ते सत्पदं सौगतं च ॥ क्१०.१५० ॥ कथयोत्वेति भगवान्नन्दकल्याणकारणम् । चकार भिक्षुसंघस्य तां तां सुकृतदेशनाम् ॥ क्१०.१५१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सुन्दरीनन्दावदानं नाम दशमः पल्लवः ॥ ११. विरूढकावदानम् । आरोहति पदमुन्नतममलमतिर्विमलकुशलसोपानैः । नरककुहरेषु निपतति मलिनमतिर्घोरतिमिरेषु ॥ क्११.१ ॥ शाक्यानां नगरे पूर्वं स्फीते कपिलवास्तुनि । महतः शाक्यमुख्यस्य सुमुखी दासकन्याका ॥ क्११.२ ॥ शास्त्रे कृतश्रमा सर्वकलाकौशलशालिनी । मालिका नाम कामस्य मालिकेव गुणोचिता ॥ क्११.३ ॥ प्रभोर्गिरा वरोद्याने कुसुमावचयोद्यता । भ्रमन्तं तं समायान्तं ददर्श सुगतं पुरः ॥ क्११.४ ॥ तस्यान्तेऽस्यास्तमालोक्य प्रसन्नमभवन्मनः । शरत्काल इव स्वच्छः प्रसादयति मानसम् ॥ क्११.५ ॥ साचिन्तयत्तदा लोकप्रीत्या दृढीकृतास्पदा । सुकृतैः पिण्डपातं मे गृह्णीयाद्भगवानपि ॥ क्११.६ ॥ विज्ञाय तस्याह्सर्वज्ञः संकल्पं करुणाकुलः । प्रसार्य पात्रं भगवान् भद्रे देहीत्युवाच ताम् ॥ क्११.७ ॥ दत्वा प्रणम्य सा तस्मै परिपूर्णमनोरथा । प्रणिधानं प्रविदधे दास्यदुःखनिवृत्तये ॥ क्११.८ ॥ ततः कदाचिदायातः पितुअस्तस्याः सखा द्विजः । नौमित्तिकस्तं प्रदेशं दृष्ट्वा तां विस्मितोऽव दत् ॥ क्११.९ ॥ अहो गृहपतेस्तस्य पुत्री त्वं श्रीमतह्सुता । बन्धुहीना गता दास्यं धनभोगविवर्जिता ॥ क्११.१० ॥ अहो मोहघनारम्भक्षणोद्द्योतनविद्युतः । संसारसर्परसनाविलासचपलाः श्रियः ॥ क्११.११ ॥ गम्यानां मा कृथाश्चिन्तां जानेऽहं हस्तलक्षणैः । अचिरेणैव भूभर्तुर्वल्लभा त्वं भविष्यसि ॥ क्११.१२ ॥ इदं पश्यामि ते पाणौ लक्ष्मीकमलकोमले । मालाचक्राङ्कुशाकारमित्युक्त्वा प्रययौ द्विजः ॥ क्११.१३ ॥ अथ मन्मथसंभोगसुहृन्मधुपबान्धवः । लतालिङ्गनसौभाग्यभव्योऽदृश्यत माधवः ॥ क्११.१४ ॥ मधोः केसरिणस्तस्य कान्तामानद्विपद्विषः । विबभौ जिह्ममानस्य जिह्वेवाशोकमञ्जरी ॥ क्११.१५ ॥ बालाकपोललावण्यचौरश्चम्पकसंचयः । सुदृशां केशपाशेषु ययौ बन्धनयोग्यताम् ॥ क्११.१६ ॥ सहकारैर्विरहिणीनिधनं विदधे मधु । निरपेक्षापरवधे विधुराः प्रभविष्णवः ॥ क्११.१७ ॥ ययुर्मधुलिहां चूतलता निर्भरभोग्यताम् । सहसौव विद्गधानामिव मुग्धविभूतयः ॥ क्११.१८ ॥ रूतायुधश्चूतलताचापन्यस्तशिलीमुखः । जयतीति जगौ बन्दी कन्दर्पस्येव कोकिलः ॥ क्११.१९ ॥ अस्मिन्नवसरे श्रीमान् कोसलेन्द्रः प्रसेनजित् । मृगयानिर्गतोऽश्वेन हृतस्तं देशमाययौ ॥ क्११.२० ॥ धन्वीमनोभवाकारः सोऽवतीर्य तुरंगमात् । ददर्शानन्यलावण्यां कन्यां रतिमिवापराम् ॥ क्११.२१ ॥ तद्विलोकनविस्तीर्णं मनस्तस्य महात्मनः । विस्मयाद्दृष्टिमार्गेण प्रविवेश मनोभवः ॥ क्११.२२ ॥ तां लज्जावनतां दृष्ट्वा सहसोद्भूईतसाध्वसाम् । अचिन्तयन्नरपतिः कान्तिकल्लिलिनीहृतः ॥ क्११.२३ ॥ केयं नवा शशिमुखी श्यामा तरलतारका । यत्कान्तिरनिशं नेत्रशतपत्रविकाशिनी ॥ क्११.२४ ॥ बकुलामोदविभ्रान्तभ्रमरे पाटलाधरे । कान्तं वसन्तं पश्यामि मुखेऽस्याः कुमुदायुधम् ॥ क्११.२५ ॥ अहो लावण्यमम्लानं तारुण्याभरणं तनोः । धीरस्यापि धृतिर्येन शङ्खे संगलितेव मे ॥ क्११.२६ ॥ अहो नु मधुमञ्जर्याः प्रारम्भेऽप्यद्भुतो गुणः । येन गन्तुं न शक्नोति षट्पदोऽपि पदात्पदम् ॥ क्११.२७ ॥ इति संचिन्त्य भीपालस्तां मत्वा वनदेवताम् । पृष्ट्वा विवेद तद्वृत्तं क्रमेण कथितं तया ॥ क्११.२८ ॥ ततस्तत्र कृतातिथ्यस्तया पल्लववीजनैः । शुचिशीतैश्च सलिलैः प्राप्तवान्निर्वृतिं नृपः ॥ क्११.२९ ॥ श्रान्तः संवाहने तस्य तया चरणपद्मयोः । कृते कराप्तसंस्पर्शे स निद्रां सहसा ययौ ॥ क्११.३० ॥ क्षणेन प्रतिब्य्द्धोऽथ विश्रान्तमृगयाश्रमः । दिव्यस्पर्शेन तां मेने रतिं रूपान्तरागताम् ॥ क्११.३१ ॥ महानपि ततः शाक्यः संप्राप्तं कोसलेश्वरम् । श्रुत्वा तं देशमभ्येत्य पूजार्हं तमपूजयत् ॥ क्११.३२ ॥ सादरेणार्थितां तेन स्वसुतामिव मालिकाम् । रत्नार्हाय ददौ तस्मै स्मरमङ्गलमालिकाम् ॥ क्११.३३ ॥ तामादाय मनोजन्मवैजयन्तीं सितस्मिताम् । निजं जगाम नगरं गजमारुह्य भूपतिः ॥ क्११.३४ ॥ तस्मिन्नागनगोत्सङ्गे सा लोलालकषट्पदा । बभौ राजवसन्तेन संगता नवमालिका ॥ क्११.३५ ॥ राजधानीं समासाद्य सुन्दर्या सहितस्तया । रत्नहर्म्यकरोदारमन्दिरे विजहार सः ॥ क्११.३६ ॥ वर्षाकाराभिधा देवी राज्ञः प्रथमवल्लभा । अभिन्नवृत्तिं तां मेने राजलक्ष्मीमिव क्षितिः ॥ क्११.३७ ॥ दिव्यस्पर्शेन सा तस्याः सा चास्या रूपसंपदा । परस्परगुणोत्कर्षात्परं विस्मयमापतुः ॥ क्११.३८ ॥ दिव्यरूपवती ज्येष्ठा दिव्यस्पर्शवती परा । इति प्रवादः साश्चर्यस्तयुओर्लोकेषु पप्रथे ॥ क्११.३९ ॥ अत्रान्तरे तयोर्दिव्यरूपसंस्पर्शकारणम् । आश्रमे भिक्षुभिः पृष्टः प्रोवाच भगवान् जिनः ॥ क्११.४० ॥ पुरा श्रुतवराख्यस्य द्विजस्य गृहमेधिनः । कान्ता शिरीषिका चेति प्रिये भार्ये बभूवतुः ॥ क्११.४१ ॥ स कदाचिदथो कान्ताभ्राता प्रव्रज्यया शनैः । प्रत्येकबुद्धतां यातः स्वसुर्भवनमाययौ ॥ क्११.४२ ॥ त्रैमासिकोपचारेण स तया पत्युराज्ञया । भक्त्या निमन्त्रितस्तस्थौ तत्सप्त्न्यावपूजितः ॥ क्११.४३ ॥ ते चारुमृदुभिर्भोगैस्तमभ्यर्च्यान्यजन्मनि । जातेऽधुना चारुरूपदिव्यसंस्पर्शसंयुते ॥ क्११.४४ ॥ कृष्टेषु प्रथमं प्रयुक्तविनयामादाय गोसंपदं सत्क्षेत्रेषु तपः प्रतत्प्तनुषु प्राप्तिष्वतिस्वादुताम् । यत्काले शुभबीजमुप्तमुचितं सत्कर्मशक्तेः परं भुज्यन्ते फलसंपदः सुमतिभिस्तस्यैव पाकोज्ज्वलाः ॥ क्११.४५ ॥ इति सर्वज्ञवचनं तथ्यमाकर्ण्य भिक्षवः । तत्तथेति विनिश्चित्य बभूवुः शान्तिसंश्रयाः ॥ क्११.४६ ॥ अथ कालेन भूभर्तुर्मालिकायामभूत्सुतः । विरूढकेतिमुख्याख्यो विद्यासु च कृतश्रमह् ॥ क्११.४७ ॥ प्रियस्तुल्यवयास्तस्य पुरोहितसुतोऽभवत् । मातुर्दुःखेन जातत्वाद्विश्रुतो दुःखमातृकः ॥ क्११.४८ ॥ कदाचित्सहितस्तेन हयारूढो विरूढकह् । प्राप शाक्यवरोद्यानं मॄगयायां विनिर्गतः ॥ क्११.४९ ॥ न्यक्कारं चक्रिरे तत्र शाक्यास्तस्योद्यतायुधाः । अयं दासीसुतोऽस्माकमिति दर्पप्रवादिनह् ॥ क्११.५० ॥ गत्वासौ स्वपुरं तेषां वैरं दर्प्यमचिन्तयत् । कुलदर्पापवादो हि शल्यतोदः शरीरिणाम् ॥ क्११.५१ ॥ तस्य निर्दह्यमानस्य तत्प्रतीकारचिन्तया । राज्याय जाता जनके जीवत्यपि परा स्पृहा ॥ क्११.५२ ॥ स चारायणमुख्यानां मन्त्रिणां शतपञ्चकम् । स्ववशं पितुराकृष्य विदधे भेदयुक्तिभिः ॥ क्११.५३ ॥ ततः कदाचित्संजातविवेकः पृथिवीपतिः । धर्मोपदेशश्रवणे वर्धमानादरः परम् ॥ क्११.५४ ॥ चारात्यणगृहीताश्वं रथमारुह्य संयतः । द्रष्टुं जगाम सर्वज्ञं भगवन्तं प्रसेनजित् ॥ क्११.५५ ॥ प्रायाश्रमं भगवतः कृत्वा पादाभिवन्दनम् । धर्मान्वयं स शुश्राव तत्प्रसादप्रसन्नधीः ॥ क्११.५६ ॥ चारायणोऽप्याशु गत्वा रथेन नगरं जवात् । अकरोदन्तरे तस्मिन् राजपुत्राभिषेचनम् ॥ क्११.५७ ॥ भगवन्तमथामन्त्र्य नृपतिर्गन्तुमुद्यतः । ददर्श नानुगानग्रे न रथं न च मन्त्रिणम् ॥ क्११.५८ ॥ स पद्भ्यामेव शनकैः प्रस्थितां पृथिवीपतिः । दूरादपश्यदायान्तीं वर्षाकारां समालिकाम् ॥ क्११.५९ ॥ ते पृष्ट्वा तद्गिरा ज्ञात्वा सोऽभिषिक्तं विरूढकम् । विससर्ज सुतैश्वर्यपरिभोगाय मालोकाम् ॥ क्११.६० ॥ वर्षाकारां समादाय स मित्रस्य महीपतेः । अजातशत्रोर्नगरं प्रात राजगृहाभिधम् ॥ क्११.६१ ॥ स तत्प्तश्छत्रविरहात्क्षुप्तिपासाश्रमान्वितः । ययौ वमन्निव श्वासं दीर्घेश्वारममारुतैः ॥ क्११.६२ ॥ सुखमस्खलितं केन प्राप्तं कस्यायुरायतम् । न कस्यानुपदं दृष्टः क्षयः सपदि संपदः ॥ क्११.६३ ॥ स जीर्णमूलकं भुक्त्वा कर्ममूलमिवायतम् । क्षणं पीत्वा च पानीयं पपाताप्तविषूचिकः ॥ क्११.६४ ॥ अनित्यतामविज्ञाय मोहाय पतते जनह् । स चापायनिकायस्य कायस्योपायतृष्णया ॥ क्११.६५ ॥ अजातशत्रुः श्रुत्वैव कोसलेश्वरमागतम् । अभ्येत्य पांशुपूर्णास्यं विगतासुं ददर्श तम् ॥ क्११.६६ ॥ तस्य जायानुयातस्य स कृत्वा देहसत्क्रियाम् । भगवन्तं ययौ द्रुष्टुं सुगतं दुःखशान्तये ॥ क्११.६७ ॥ स तं प्रणम्य प्रोवाच भगवन् कोसलेश्वरः । पुरं मे सुहॄदः प्राय निर्धनो निधनं गतः ॥ क्११.६८ ॥ धिङ्भामसंपदं पापं मिहादयशसः पदम् । विभवो येन नैवायं मित्रोपकरणीकृतः ॥ क्११.६९ ॥ हृदये विनिवेश्याशां प्राप्तः सुहॄदमापदि । सुहृन्नैष्फल्यमायाति यस्य किं तेन जीवता ॥ क्११.७० ॥ मित्रोपकरणं लक्ष्मीर्दीनोपकरणं धनम् । भीतोपकरणं प्राणा येषां तेषां सुजीवितम् ॥ क्११.७१ ॥ कुकर्म किं कृतं तेन भगवनूर्वजन्मनि । यस्य पाकेन पर्यन्ते प्रपेदे सोऽतिदुर्दशाम् ॥ क्११.७२ ॥ इति पृष्टः क्षितीशेन भगवान् साश्रुचक्षुषा । तमूचे तापशमनीं दिशन् दशनचन्द्रिकाम् ॥ क्११.७३ ॥ मा शुचः पृथिवीपाल स्वभावोऽयं भवस्थितः । एवंविधैव भावानामसत्यानामनित्यता ॥ क्११.७४ ॥ विसारिसंसारवनान्तरेऽस्मिन्निसर्गलोलः किल कामभृङ्गः । स्वच्छन्दजातजनपुष्करजीवपुञ्जकिञ्जल्कपुञ्जमनिशं कवलीकरोति ॥ क्११.७५ ॥ तरङ्गन्तो भोगाश्चकितहरिणीलोचनचलाः क्षणेऽलक्ष्या लक्ष्मीर्जनजलदविद्योतनतडित् । शरीराब्जे बालातपचपलरागं नववयः क्षयं याति क्षिप्रं भवमरूतटे जीवितकणः ॥ क्११.७६ ॥ मनो मैत्रीपात्रं परहितरतिर्धर्मधनता मदोद्भेदच्छेदक्षमशमविचारे परिचयः । अयं तत्वान्वेषो विषयसुखवैमुख्यसुखिनाम् असारे संसारे परिहृतविकारः परिभवः ॥ क्११.७७ ॥ जनह्शोचति दुःखेषु क्षिप्रं हत इवाश्मना । न करोति पुनस्तीव्रतदापातप्रतिक्रियाम् ॥ क्११.७८ ॥ पश्यतोऽपिभवायासं निर्विवेकस्य सर्वथा । क्रियते किं जनस्यास्य मोहादकुशलस्पृशः ॥ क्११.७९ ॥ पुरा विप्रः सुशर्माख्यः कुतश्चित्प्राप्य मूलकम् । निधाय जननीहस्ते ययौ स्नातुं नदीतटम् ॥ क्११.८० ॥ सापि प्रत्येकबुद्धाय तां पाप्ताय तदन्तरे । प्रणता पात्रहस्ताय तदेवाभिमूखी ददौ ॥ क्११.८१ ॥ अथ स्नात्वा समायातस्तत्सुतस्त्वरितं क्षुधा । जननीं भोजनारम्भे ययाचे निजमूलकम् ॥ क्११.८२ ॥ पुण्यं पुत्रानुमोदस्व तन्मयातिथयेऽर्पितम् । इति मातुर्वचः श्रुत्वासोऽभूद्विद्ध इवेषुणा ॥ क्११.८३ ॥ सद्यो विषूचिकार्तस्य मन्मूलकमनल्पकम् । कुक्षिं भित्त्वा विनिर्यातु प्राणैः सह त वातिथेः ॥ क्११.८४ ॥ इति तस्याप्तपापस्य वाक्यारुष्येण भूयसा । विसूचिकैव पर्यन्ते बभूवपरजन्मनि ॥ क्११.८५ ॥ प्राक्पुण्यान्तरपाकेन स एवाद्य प्रसेनजित् । विपुलं राज्यमासाद्य तयैवान्ते क्षयं गतः ॥ क्११.८६ ॥ संसारपथपान्थानामेवं कर्म शुभाशुभम् । पाथेयमिव हस्तस्थं भोगायैवोपपद्यते ॥ क्११.८७ ॥ इति श्रुत्वा भगवतस्तथ्यं पथ्यं च तद्वचः । एवमेतदिति ध्यात्वा तं प्रणम्य ययौ नृपः ॥ क्११.८८ ॥ अत्रान्तरे प्राप्तराज्यः शाक्यवैरं विरूढकः । पुरोहितसुतेनैत्य स्मारितस्तत्क्षयोद्यतः ॥ क्११.८९ ॥ प्रययौ शाक्यनगरं गजाश्वरथरेणुना । मोहेनेव दिशां कुर्वन्निर्विवेकं धियामिव ॥ क्११.९० ॥ सर्वज्ञो भगवान् ज्ञात्वा तस्य तद्दुष्टचेष्टितम् । गत्वा शाक्यपुरोपान्ते तस्थौ शुष्कतरोरधह् ॥ क्११.९१ ॥ दूरात्तत्र स्थितं दृष्ट्वा तमागच्छन् विरूढकः । अवतीर्य रथादग्रमभ्येत्य प्रणतोऽवदत् ॥ क्११.९२ ॥ सत्सु स्निग्धपलाशेषु घनच्छायेषु शाखिषु । भगवन्नत्र विश्रान्तिः किमु शुष्कतरोरधः ॥ क्११.९३ ॥ इत्युक्तः क्षितिपालेन तं प्राह भगवान् जिनः । ज्ञातिच्छाया नरपतेः चन्दनादपि शीतला ॥ क्११.९४ ॥ नास्ति ज्ञातिसमं वित्तं नास्ति ज्ञातिसमा धृतिः । नास्ति ज्ञातिसमा छाया नास्ति ज्ञातिसमह्प्रियः ॥ क्११.९५ ॥ ममैते भूपते शाक्या ज्ञातयस्यत्पुरान्तिके । जातः प्रियोऽयं तत्प्रीत्या शुष्कशाखोऽपि पादपः ॥ क्११.९६ ॥ श्रुत्वैतद्विरतामर्षः शाक्यानां पक्षपातिनम् । भगवन्तं विदित्वैव न्यवर्ततः विरूढकः ॥ क्११.९७ ॥ भगवानपि शाक्यानां ज्ञात्वागामि भयं ततः । श्रेयसे शुद्धसत्त्वानां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्११.९८ ॥ श्रोतापत्तिफलं कैश्चित्सकृदागामि चापरैः । अनागामिफलं चान्यैः संप्राप्तं तस्य शासनात् ॥ क्११.९९ ॥ शेषास्तु मूढमतयः शाक्याः प्रापुर्न तत्पदम् । सन्ति केऽपि खगा येषां वासरे तिमिरोऽद्भवः ॥ क्११.१०० ॥ निवृत्तस्याथ नृपतेः पुरोहितसुतस्ततः । वैरसर्पस्य सुप्तस्य विदधे प्रतिबोधनम् ॥ क्११.१०१ ॥ स तेन प्रेरितश्चक्रे मतिं शाक्यकुलक्षये । वैरानलं प्रचलनं करोति पिशुनानिलः ॥ क्११.१०२ ॥ घोरदुर्जनमन्त्रेण सहसोत्थापिताः खलाः । वेताला क्षितिपालाश्च न कस्य प्राणहारिणह् ॥ क्११.१०३ ॥ सैन्ये गजरथोदग्रे ततस्तस्मिन् प्रसर्पति । बभूव पुरसंक्षोभः शाक्यानां रूद्धवर्त्मनाम् ॥ क्११.१०४ ॥ तस्मिन् भगवान् रक्षार्थं शाक्यानां पक्षपातिनम् । समुद्यतं तत्र महामौद्गल्यायनमब्रवीत् ॥ क्११.१०५ ॥ शाक्यानां कर्मदोषोऽयं सर्वथा समुपस्थितः । तत्र रक्षविधानं ते गगने सेतुबन्धनम् ॥ क्११.१०६ ॥ पुंसमविन्त्यविभवानि शुभाशुभानि आयान्ति यान्ति च मुहुर्निरवग्रहाणि । कर्माक्षराणि निजजन्मपदस्वहस्तन्यस्तानि नाम न भवन्ति निरर्थकानि ॥ क्११.१०७ ॥ इति वाक्याद्भगवतस्तस्मिन् याते प्रणम्य तम् । चक्रिरे संविदं शाक्याह्प्रत्यासन्ने विरूढके ॥ क्११.१०८ ॥ हिंसास्माभिर्न कर्तव्या प्राणिमात्रस्य कस्यचित् । शराः शरीरमस्माकं विशन्त्वरिसमीरिताः ॥ क्११.१०९ ॥ इति संविदमाधाय ते वियष्टिकपाणयः । धीर्ः परोद्यमे तस्थुरवारयितकार्मुकाः ॥ क्११.११० ॥ अत्रान्तरे कर्मयोगान्निजदेशानवस्थितः । अज्ञात्वा संविदं शाक्यः शंपाकह्समुपाययौ ॥ क्११.१११ ॥ स दृष्ट्वा नगरे बद्धसंनाहं वसुधाधिपम् । कोपादेकश्चकारास्य रणे सुभटसंक्षयम् ॥ क्११.११२ ॥ युद्धे पुरुषसिंहेन हतास्ते वीरकुञ्जराः । प्रययुः स्पृहणीयत्वं यशोभिर्मक्तिकैरिव ॥ क्११.११३ ॥ स कोऽपि तस्य जज्वाल कोपितस्य परैरसिः । स ययौ यत्प्रतापेन विपुलां रिपुवाहिनीम् ॥ क्११.११४ ॥ प्रवेशं न ददुः शाक्याः शंपाकस्य द्विषां वधात् । स्वजनोऽपि परित्यक्तः स तैर्निस्त्रिंशकर्मणा ॥ क्११.११५ ॥ निजेऽपि विमुखाः क्रूरे साधवे दह्रम्बन्धवः । धानादपि वदान्यत्वं सुकृतं स्वजनादपि ॥ क्११.११६ ॥ * * * * * * * * । शतमौचित्यनित्यानामायुषोऽपि यशः प्रियम् ॥ क्११.११७ ॥ निर्वासितः स तैः प्राप्तः शनैर्भगवतोऽन्तिकम् । ययाचेऽभ्युदयायाइव तं किंचिन्निजलाञ्छनम् ॥ क्११.११८ ॥ ऋद्धं भगवता दत्तं निजकेशनखांशकम् । स जगाम समादाय वाकुडं नाम मण्डलम् ॥ क्११.११९ ॥ तत्र प्रज्ञाप्रभावेण शौर्योत्साहगुणेन च । स प्राप राज्यं धीराणां सर्वत्र सुलभाः श्रियः ॥ क्११.१२० ॥ दक्षाणां लक्षणं लक्ष्मीः सहजं विदुषां यशः । व्यवसायसहायानां कलत्रं सर्वसिद्धयः ॥ क्११.१२१ ॥ तत्र स्थितो भगवतः सोऽथ केशनखांशके । स्तूपप्रतिष्ठामकरोद्वर्रत्नविराजिताम् ॥ क्११.१२२ ॥ विरूढकोऽपि शाक्यानां वैरपारतितीर्षया । पुनर्युक्त्या पुरद्व्हारभेदेन सहसाविशत् ॥ क्११.१२३ ॥ हत्वा तत्र सहस्राणि शाक्यानां सप्तसप्तति । बद्ध्वा कन्याकुमाराणां स सहस्रमथाहरत् ॥ क्११.१२४ ॥ शतानि पञ्च शाक्यानां गजैर्लोहैश्च मर्दनैः । संप्रमृज्य पुरीं चक्रे कृतान्तनगरीमिव ॥ क्११.१२५ ॥ भगवानपि शाक्यानां शत्रूणा भेदनं कृतम् । कर्मानुबद्धं विज्ञायं बभूव विमनाः क्षणम् ॥ क्११.१२६ ॥ पप्रच्छुस्तं समभ्येत्य भिक्षवः करुणाकुलाः । किं कर्म विहितं शाक्यैर्घोरं यस्येदृशं फलम् ॥ क्११.१२७ ॥ भगवाननिति तैः पृष्टः सर्वज्ञस्तानभाषत । निजकर्मविपाकेन शाक्यानामेष संक्षयः ॥ क्११.१२८ ॥ कृष्टौ पुरा महामत्स्यौ धीवरैः सरितोऽन्तरात् । तदा निकृत्तौ शल्येन भूयोऽप्यव्यथयन् धृतौ ॥ क्११.१२९ ॥ कालेन चारुतां यातैस्तैरेव परजन्मनि । हतौ गॄहपती दग्ध्वा तावेव धनहारिभिः ॥ क्११.१३० ॥ तौ मत्स्यौ तौ गृहस्थौ च विरूढकपुरोहितौ । दासानां तस्कराणां च शाक्यानां मृत्युतां गतौ ॥ क्११.१३१ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः कर्मणां फलसंततिम् । अविसंवादिनीमेव मेनिरे सर्वभिक्षवः ॥ क्११.१३२ ॥ विरूढकोऽथ स्वपुरं प्राप्य विजयदुर्मदः । जेतानाम्ना सुतेनोक्तः प्रणयाद्बाललीलया ॥ क्११.१३३ ॥ देव किं निहताः शाक्यान्न तेऽस्माकं कृतागसः । इति ब्रुवाणमवधीन्निजसूनुं विरूढकः ॥ क्११.१३४ ॥ निपातमतिमृद्गति निहन्ति न करोति किम् । मदलब्धनधायासो मातंग इव दर्जनः ॥ क्११.१३५ ॥ स जगाद सभासीनः स्वभूजाववलोकयन् । अहो नु मम तापाग्नौ द्विसद्भिः शलभायितम् ॥ क्११.१३६ ॥ कृतान्ततोरणस्तम्भौ प्राज्यौ मम भुजाविमौ । निष्ःशेषवधदीक्षायां शाक्यानां गुरुतां गतौ ॥ क्११.१३७ ॥ तं तस्य विक्रमं श्लाघ्यं हृतास्ताः शाक्यकन्यकाः । श्रुत्वा बभाषिरे तीव्रमुद्वेगनमिताननाः ॥ क्११.१३८ ॥ कर्मपाशनिबद्धानां खगानामिव देहिनाम् । निधनोल्लङ्घने शक्तिर्नास्ति पक्षवतामपि ॥ क्११.१३९ ॥ येनाग्निः शममेति तत्किल जलं प्राप्नोत्यलं वाडवः तिग्मांशुग्रहणं करोति समये हेलावलेह्यं तमह् । पर्यालोचनवर्त्मनामविषयं साश्चर्यचर्यास्पदं सर्वं कार्मिकतन्त्रयन्तिमिदं कः कस्य कर्तुं क्षमः ॥ क्११.१४० ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिः पदान्तर इवेरगः । करच्छेदं दिदेशासां घोरामर्षविषोत्कटः ॥ क्११.१४१ ॥ तीरे यस्याः कृतं तासां पाणिच्छेदनवैशसम् । साद्यापि हस्तगभति ख्याता पुष्करिणी भुवि ॥ क्११.१४२ ॥ लतास्वपि ह्कुकूलाग्निं क्रकचं नलीनीष्वपि । मालास्वपि शिलावर्षं पातयन्त्येव निर्घृणाः ॥ क्११.१४३ ॥ ताश्छिन्नपाणिकमलास्तत्र तीव्रव्यथातुराः । भगवन्तं धिया ध्यात्वा शरणं शरणं ययुः ॥ क्११.१४४ ॥ तासां विज्ञाय सर्वज्ञस्तीव्रां मर्माहतिव्यथाम् । शचीमचिन्तयद्देवीं तत्समाश्वासनोचिताम् ॥ क्११.१४५ ॥ तत्स्पर्शजातहस्ताब्जास्ता दिव्यवसनावृताः । ययुश्चित्तप्रसादेन ताह्स्वर्गं त्यक्तविग्रहा ॥ क्११.१४६ ॥ देवकल्पास्तमासाद्य दिव्यपद्मोत्पलाङ्किताः । धर्मदेशनया शास्तुस्ताह्प्रापुर्विपुलं पदम् ॥ क्११.१४७ ॥ भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्कर्मफलमभ्यधात् । पाणिचापल्यमेताभिः कृतं भिक्षुविडम्बने ॥ क्११.१४८ ॥ कर्मणस्तस्य पाकेन विशसे पतिताह्परम् । मयि चित्तप्रसादेन प्राप्ताश्चैताह्शुभां गतिम् ॥ क्११.१४९ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् कर्मफलपाकविचित्रताम् । भुक्षीणां तत्प्रसङ्गेन विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्११.१५० ॥ अत्रान्तरे गूढचारी राज्ञा प्रणिहितश्चरः । भगवच्चरितं ज्ञात्वा विरूढकमुपाययौ ॥ क्११.१५१ ॥ सोऽवदद्देव भिक्षूणां तेनेदं कथितं पुरः । स्वकर्मफलमासन्नं तस्य पश्यामि भूपतेह् ॥ क्११.१५२ ॥ सप्ताहेनाग्निना दग्धः स पापात्मा पुरोहितः । अवीचिनाम्नि नरके दुःसहे निपतिष्यति ॥ क्११.१५३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा नृपतिः सपुरोहितः । यत्नादुवास सप्ताहं जलान्वितगृहान्तरे ॥ क्११.१५४ ॥ क्षणावशेषे सप्ताहे तस्मिन्नन्तःपुरं गते । सूर्यकान्तार्कसंतापयोगाज्जज्वाल पावकः ॥ क्११.१५५ ॥ उद्भूतेन प्रलयसवनावर्तिनेवाशु वेगान् निर्दग्धोऽसौ धगिति शिखिना नारकं प्राप वह्निम् । अस्मिंल्लिके ज्वलनजटिलाः पापिनां प्रेत्य रागाः सर्वत्रैव स्थिरसुखभुवः शीतलाः पुण्यभाजाम् ॥ क्११.१५६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विरूढकावदानं नाम एकादशः पल्लवः ॥ १२. हारीतिकादमनावदानम् । दुःखं नुदन्ति सुखसंपदमादिशन्ति संजीवयन्ति जनतां तिमिरं हरन्ति । सन्मानसस्य कलयन्ति विकासहासं सन्तः सुधार्द्रवदनाः शशिन कराश्च ॥ क्१२.१ ॥ बिम्बिसारः क्षितेः सारे पुरे राजगृहाभिधे । सारः समस्तभूपानामभूद्भूमिपुरंदरः ॥ क्१२.२ ॥ क्षमाधारे भुजे यस्य क्षमाधारे च चेतसि । बाह्यः समस्तचित्तानामशु न्यस्तकरो जनः ॥ क्१२.३ ॥ कुर्वतस्त्यागशौर्याभ्यामाशायाः परिपूरणम् । पाणौ विमुक्तरत्नौघे सुबद्धोऽभूदसिग्रहः ॥ क्१२.४ ॥ कदाचिदभवत्तस्य विप्लवो नगरे गुरुः । नवाभ्युदयसंजातदर्पकाल इवाकुलः ॥ क्१२.५ ॥ तमास्थानसमासीनं जनचिन्ताकृतक्षणम् । व्यजिज्ञिपत सौराजं प्रजानां जनकोपमम् ॥ क्१२.६ ॥ देव दिव्यप्रभावस्य नियतः शासनेन ते । जनह्सदा समुद्रोऽयं मर्यादां नातिवर्तते ॥ क्१२.७ ॥ येनास्य कृतवृत्तस्य सन्मार्गेण प्रसर्पतः । उपसर्गोद्गमः कस्मादकस्मादयमागतः ॥ क्१२.८ ॥ स्वधर्मसंवृत्तेन हि कर्मणा शर्मणा नृणाम् । सुनृपे न च गुह्यानामापतन्ति विपत्तयः ॥ क्१२.९ ॥ ह्रियन्ते नः प्रसूतीनां गृहिणीनांगृहे कया । अपत्यानि फलानीव सत्क्रियाणामसंयमात् ॥ क्१२.१० ॥ किंतु भूतान्न विद्मस्तान्मायां चापि महीपते । यत्प्रभावेण नीयन्ते कुलानि निरपत्यताम् ॥ क्१२.११ ॥ इति तेषां गिरा भूभृदभूत्संक्रान्ततद्व्यथः । परं दुःखं विशत्यन्तः सतां केदारवारिवत् ॥ क्१२.१२ ॥ सर्वाङ्गव्यापिना तेन जनदुःखेन भूयसा । विषेणेवावृतः सोऽभूदुद्भ्रान्तहृदयः क्षणम् ॥ क्१२.१३ ॥ सोऽब्रवीत्किं करोम्यत्राभुजाधीने विपौरूषे । कथं नाम प्रवर्तन्ते दुर्लक्ष्येषु प्रतिक्रियाः ॥ क्१२.१४ ॥ दिनमेकं व्रजन्त्वद्य भवन्तो निजमास्पदम् । सव्रतश्चिन्तयाम्येव रक्षां वः प्रस्वक्षये ॥ क्१२.१५ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा हृष्टाः पौरमहत्तमाः । जगदुस्तं समावर्ज्य पूजाव्यञ्जनमज्ण्जलिम् ॥ क्१२.१६ ॥ देव त्वदवधानेन प्रणयाकर्णनेन च । त्वयि विन्यस्तचिन्तानां नास्माकमधुना श्रमः ॥ क्१२.१७ ॥ अनुद्धतमुदारं चत्वत्प्रसादावलोकनम् । इदमेव जनस्यास्य जीवितानीव वर्षति ॥ क्१२.१८ ॥ किं पुनः प्रियमेतत्ते पीयूषसदृशं वचः । तापापहं मृहु स्वादु किं किं न विदधाति नः ॥ क्१२.१९ ॥ कृती कृतज्ञः कारुण्यनिधिः सुलभदर्शनः । लभ्यते भाग्यभोग्येन सौजन्यसरलः प्रभु ॥ क्१२.२० ॥ पीयूषादतिपेशलः परिचयः श्राव्यं वचः पञ्चमम् आचारः शरदिन्दुवृन्दमहसोऽस्यानन्दसंदोहदः । सच्चित्ते वसतां सतां किमपरं पुष्पान्मनह्कोमलं सौजन्यं हरिचन्दनादपि परं संतापनिर्वापणम् ॥ क्१२.२१ ॥ इत्युक्त्वा प्रययुः पौरास्तं प्रणम्य प्रसादिनम् । किरन्तस्तद्गुणोदारामाशाकुसुममालिकाम् ॥ क्१२.२२ ॥ राजापि नगरे कृत्वा भूतपूजाविधिक्रमम् । शान्तिस्वस्तिकसंभारं चकार नियतव्रतः ॥ क्१२.२३ ॥ यक्षी हारीतिका नाम बालकान् पुरवासिनी । हरतीति स शुश्राव पुरदेवतयोदितम् ॥ क्१२.२४ ॥ ततः पौरजनैः सार्धं सामात्यः पृथीवीपतिः । कलन्दकनिवासाख्ये स्थितं वेणुवनाश्रमे ॥ क्१२.२५ ॥ भगवन्तं ययौ द्रष्टुं सुगतं दोषशान्तये । सर्वदुःखज्वरायासजुषामकटुकौषधम् ॥ क्१२.२६ ॥ तं दृष्ट्वा नृपतिर्दूरात्प्रणम्य प्रियदर्शनम् । उपविश्याग्रतस्तस्मै पौरदुःखं न्यवेदयत् ॥ क्१२.२७ ॥ भगवानपि विज्ञाय पौराणां संततिक्षयम् । चिन्तानिश्चञ्चलः क्षिप्रमुवाच करुणानिधिः ॥ क्१२.२८ ॥ स विसृज्य जगद्बन्धुः सनृपं पौरमण्डलम् । पात्रचीवरमादाय ययौ यक्षीनिकेतनम् ॥ क्१२.२९ ॥ तया विरहितं प्राप्य तद्गृहं भगवान् जिनः । प्रियंकराख्यं तत्पुत्रं निनायैकमदर्शनम् ॥ क्१२.३० ॥ याते भगवति क्षिप्रं यक्षी स्वगृहमागता । प्रभूतपुत्रा नापश्यत्प्रियं पुत्रं प्रियंकरम् ॥ क्१२.३१ ॥ तमीक्षमाणां विवशा हृतवत्सेव धेनुका । बभ्राम संभ्रमोद्भ्रान्ता सा जनेषु चा ॥ क्१२.३२ ॥ हा प्रियंकर हा पुत्र क्क नु पश्यामि ते मुखम् । इति प्रलापिनी तारं निःशेषाः सा ययौ दिशः ॥ क्१२.३३ ॥ सा विचित्याशु सर्वाशा निराशा पुत्रदर्शने । क्रोशन्ती पर्वतद्वीपं समुद्रवलयं ययौ ॥ क्१२.३४ ॥ मर्त्यभूमिमतिक्रम्य घोरेषु नगरेषु सा । स्वर्गोद्देशेष्व शेषेषु विमानोद्यानशालिषु ॥ क्१२.३५ ॥ श्रान्ता क्कचिन्न विश्रान्ता यक्षिणी प्रणिघातिनी । पुत्रमन्विष्य नापश्यल्लोकपालपुरेषु च ॥ क्१२.३६ ॥ कुबेरस्याथ वचसा गत्वा च सुगताश्रमम् । भगवन्तं वियोगार्ता शरण्यं शरणं ययौ ॥ क्१२.३७ ॥ तया तद्दुःखवृत्तान्तं सं निशम्य निवेदितम् । तामवोचत शोचन्तीं किंचित्स्मितसिताधरः ॥ क्१२.३८ ॥ हारीति तव पुत्राणां सन्ति पञ्चशतान्यहो । इति तेनोक्तमाकर्ण्य यक्षी दुःखक्षतावदत् ॥ क्१२.३९ ॥ पुत्रलक्षेऽपि भगवन् सह्या नैकसुतक्षतिः । पुत्रात्प्रियतरं नान्यत्किं दुःखं तत्क्षयात्परम् ॥ क्१२.४० ॥ पुत्रवानेव जानाति पुत्रस्नेहविषव्यथाम् । सहजैव सुतप्रीतिरकारणनिबन्धना ॥ क्१२.४१ ॥ * * * * * * * * । मलिनो विकलः क्षीणः कस्य नेन्दुसमः सुतः ॥ क्१२.४२ ॥ इति यक्षवधूवाक्यं श्रुत्वा वात्सल्यविह्वलम् । भूतानुकम्पी भगवान् सस्मितस्तामभाषत ॥ क्१२.४३ ॥ शोकोऽयं बह्य्पुत्राया यद्येकविरहे तव । हृते त्वयैकवत्सानां पुत्रैके कीदृशी व्यथा ॥ क्१२.४४ ॥ त्वं प्रविश्य सदा गेहं स्त्रीणां पुत्रमलक्षिताम् । अश्नासि पुत्रमातापि व्याघ्रीव मृगशावकान् ॥ क्१२.४५ ॥ येन येन स्वदेहस्य दुःखं यात्युपभोगताम् । न तत्परस्य कुर्वीत समानोऽनुभवः शुचाम् ॥ क्१२.४६ ॥ त्वं बुद्धधर्मसंघानां त्रीणि शिक्षापदानि चेत् । गृह्णासि हिंसाविमुखी तत्प्राप्नोषि प्रियं सुतम् ॥ क्१२.४७ ॥ इत्युक्ता सा भगवता प्राप्तशिक्षापदा ततः । हिंसाविरामात्तं गत्वा पुत्रं प्राप प्रियंकरम् ॥ क्१२.४८ ॥ तस्याः प्राग्जन्मवृत्तान्तं तस्याः कर्मफलान्वयम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तद्वृत्तान्तमभाषतः ॥ क्१२.४९ ॥ पुरास्मिन्नेव नगरे पौराह्केऽप्युपभोगिनः । पर्वतोद्यानमालायां विजह्रुर्नर्तनादिना ॥ क्१२.५० ॥ अथ तेन पथा कापि गोपकान्ता घनस्तनी । मथितं पण्यमादाय हरिणाक्षी समाययौ ॥ क्१२.५१ ॥ गर्भभारालसगतिः प्रत्युप्ता गजगामिनी । सा शनैरुपसर्पन्ती सस्पृहं तान् व्यलोकयत् ॥ क्१२.५२ ॥ तस्या वनमृगीमुग्धैरवदग्धा विलोकनैः । असंवृत्ता विलासार्द्रैस्तेऽपि सोत्कण्ठतां ययुः ॥ क्१२.५३ ॥ सा तैर्निमन्त्रिता तत्र मदनक्षीबतां गता । हारितं सहसा शीलं न विवेद प्रमादिनी ॥ क्१२.५४ ॥ ततस्तेषू प्रयातेषु तदा तस्या रतिश्रमात् । पपात सह धैर्येण गर्भऊ कोपादिवारुणः ॥ क्१२.५५ ॥ अत्रान्तरे समायातं तत्पुण्यैस्तेन वर्तमना । प्रत्येकबुद्धं साद्राक्षीत्कायचित्तप्रसादनम् ॥ क्१२.५६ ॥ सास्मै मथितमूल्याप्तमाम्राणां शतपञ्चकम् । दूरात्प्रणामविनता मनसैव न्यवेदत् ॥ क्१२.५७ ॥ ततः पुण्यर्द्धिमत्यस्मिन् जाता यक्षकुलेऽधुना । जातमाम्रार्पणेनास्याः पुत्राणां शतपञ्चकम् ॥ क्१२.५८ ॥ हिंसावती पापत्यागात्शीलविस्मरणात्परम् । प्रत्येकबुद्धप्रणतेः प्राप्तशिक्षापदाद्य सा ॥ क्१२.५९ ॥ इति विविधविपाकं कर्मतन्त्रं विचित्रं किमपिस कथयित्वा तत्र यक्षाङ्गनायाः । कलितकुशलसेतुः संभवाब्धौ जनानामकृत सुकृतचित्तं सर्वलोकस्य शास्ता ॥ क्१२.६० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हारीतिकादमनावदानं नाम द्वादशः पल्लवः ॥ १३. प्रतिहार्यावदानम् ॥ यः संकल्पपथा सदैव चरति प्रोज्जृम्भमाणाद्भुतं स्वप्नैर्यस्य न संगतिः परिचयो यस्मिन्नपूर्वक्रमः । वाणी मौनवती च यत्र हि नृणां यः श्रोत्रनेत्रातिथिस् तं निर्व्याजजनप्रभावविभवं मनौरमेयं नुमः ॥ क्१३.१ ॥ पुरे राजगृहाभिख्ये बिम्बिरासेण भूभुजा । पूज्यमानं जिन दृष्ट्वा स्थितं वेणुवनाश्रमे ॥ क्१३.२ ॥ मात्सर्यविषसंतप्ता मूर्खाः सर्व्ज्ञमानिनः । न सेहिरे तदुत्कर्षं प्रकाशमिव कौशिकाः ॥ क्१३.३ ॥ मलिनैः स्वविनाशाय परभागोदितैः सदा । क्रियते वासरस्पर्धा शार्वरैस्तिमिरोत्करैः ॥ क्१३.४ ॥ मस्करी संजयी वैरैरजितः ककुदस्तथा । पूरणज्ञातिपुत्राद्या मूर्खाः क्षपणकाः परे ॥ क्१३.५ ॥ ऊचुर्नृपतिमभ्येत्य मारमायाविमोहिताः । संघर्षद्वेषदोषेण धूमेनेवान्धकारिताः ॥ क्१३.६ ॥ एष सर्वज्ञतामानी वने यः श्रमणः स्थितः । ऋद्धिप्रभावो भवता तस्यास्माकं च दृश्यताम् ॥ क्१३.७ ॥ ऋद्धिप्रभावाद्यत्किंचित्जनव्यावर्जनोर्जितम् । द्र्श्यते महदाश्चर्यं प्रातिहार्यं तदुच्यते ॥ क्१३.८ ॥ शक्तिः संसदि यस्यास्ति प्रतिहार्यस्य दर्शने । अस्माकं तस्य वा राजन् पूजाः सन्तु जगत्र्त्रये ॥ क्१३.९ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा तद्दर्पविमुखो नृपः । उवाच वाञ्छा केयं वः पङ्गूनां गिरिलङ्घने ॥ क्१३.१० ॥ असमञ्जसमेवैतत्का स्पर्धाग्नेः पतङ्गकैः । नैतद्वाच्यं पुनर्वादी मया निष्कास्यते पुरात् ॥ क्१३.११ ॥ इति राज्ञा गुणज्ञेन प्रत्याख्यातोद्यमाः खलाः । प्रययुस्ते निरालम्बे लम्बमाना इवाम्बरे ॥ क्१३.१२ ॥ बिम्बिसारो नरपतिर्मूर्खतापक्षपातवान् । अन्यं व्रजामो भूपालमिति ते समचिन्तयन् ॥ क्१३.१३ ॥ अत्राण्तरे भगवति श्रावस्तीमभितः पुरीम् । प्राप्ते तेजवनारामं दिगन्तानेव ते ययुः ॥ क्१३.१४ ॥ ते प्रसेनजितं तत्र प्राप्य कोसलभूपतिम् । प्रातिहार्यकृतस्पर्धां तामेवास्मै न्यवेदयन् ॥ क्१३.१५ ॥ गुणान्तरज्ञो नृपतिस्तेषां दर्पक्षयेच्छया । ऋद्धिसंदर्शनोत्साहाद्ययौ भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्१३.१६ ॥ स समभ्येत्य विनयात्प्रणिपत्य तमब्रवीत् । भगवन् दर्पबलनं तीर्थ्यानां कर्तुमर्हसि ॥ क्१३.१७ ॥ ऋद्धिस्पर्धानुबन्धेन त्वत्प्रभावदिदृक्षया । स्वगुणश्लाघयास्माकं तैः कर्णौ बधिरीकृतौ ॥ क्१३.१८ ॥ प्रकाशय निजं तेजः सज्जनावर्जनं विभो । तीर्थ्याभिधानामखिलं प्रयातु प्रलयं तमः ॥ क्१३.१९ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा निर्विकारो महाशयः । भगवान् विरतामर्षः सहर्षस्तमभाषतः ॥ क्१३.२० ॥ राजन्नान्योपमर्दाय विवादाय मदाय वा । विवेकाभरणार्होऽयं क्रियते गुणसंग्रहः ॥ क्१३.२१ ॥ मात्सर्यमलिनैः किं तैर्विचारविगुणैर्गुणैः । ये हरन्ति परोत्कर्षं स्पर्धाबन्धप्रसारिताः ॥ क्१३.२२ ॥ गुणाच्छादनमन्यस्य स्वगुणेन करोति यः । धर्मस्तेनाप्रशस्तेन स्वयमेव निघातितः ॥ क्१३.२३ ॥ सद्गुणानां परिक्षैव परवैलक्ष्यकारिणी । उचिता न हि शुद्धानां तुलारोहविडम्बना ॥ क्१३.२४ ॥ गुणवानपि नायाति यः परेषु प्रसन्नताम् । स दीपहस्तस्तत्पात्रच्छायया मलिनीकृतः ॥ क्१३.२५ ॥ लोक त एव सर्वज्ञा विद्मः किमधिकं वयम् । पराभिमानाभिभवप्रागल्भ्यं स्वपराभवः ॥ क्१३.२६ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः प्रशमाभिमतं वचः । भृशमभ्यर्थनां राजा चकाराश्चर्यदर्शने ॥ क्१३.२७ ॥ ततः दृच्छ्राद्भगवता कृताभ्युपगमो नृपः । राजधानीं ययौ हृष्टः सप्ताहावधिसंविदा ॥ क्१३.२८ ॥ अस्मिन्नवसरे भ्राता भूमिभर्तुरसोदरः । चचारान्तःपुरोपान्ते प्रासादतलवर्त्मना ॥ क्१३.२९ ॥ सलीलं व्रजतस्तस्य कर्मवातैरिवेरिता । कुसुमस्रक्पपातांसे राजपत्नीकराच्च्युता ॥ क्१३.३० ॥ तस्य विज्ञातदोषस्य दोषं संभाव्य साक्षिभिः । पिशुनाः किंवदन्तीं तां चक्रिरे राजगामिनीम् ॥ क्१३.३१ ॥ छिद्रमल्पमपि प्राप्य क्षुद्राः सर्वापकारिणः । द्विजिह्वाः प्रविशन्त्याशु प्रभूनां शून्यमाशयम् ॥ क्१३.३२ ॥ पिशुनप्रेतिरो राजा भ्रातुरीर्ष्याविषोल्बणः । छेदमस्यादिदेशाशु पाणिपादस्य मूर्च्छितः ॥ क्१३.३३ ॥ निकृत्तपाणिचरणः कुमारः कर्मविप्लवात् । स वध्यवसुधाशायी विवेश विषमापदम् ॥ क्१३.३४ ॥ तीव्रव्यथापरिवृतं शोचद्भिर्मातृबन्धुभिः । ददृशुस्तं क्षपणकाः क्षणं नयनचालने ॥ क्१३.३५ ॥ तान् समभ्येत्य शोकार्तास्ते राजसुतबान्धवाः । जगदुस्तत्परित्राणसंलिप्ताः सर्वप्राणिनह् ॥ क्१३.३६ ॥ दोषं निगृहीतोऽयं कालनामा नृपात्मजम् । सर्वज्ञवादिनो यूयं प्रसादोऽस्य विधीयताम् ॥ क्१३.३७ ॥ इति तै प्रसरद्बाष्पैरर्थ्यमानाह्प्रलापिभिः । ते मौनिनो निष्प्रतिभा वैलक्ष्यादन्यतो ययुः ॥ क्१३.३८ ॥ अथ तेन यथायातो भिक्षुः सुगतशासनात् । आनन्दो विदधेऽङ्गानि तस्य सत्योपयाचनात् ॥ क्१३.३९ ॥ राजपुत्रस्तु संजातपाणिपादः प्रसन्नधीः । जिनं शरणमभ्येत्य तदुपस्थायकोऽभवत् ॥ क्१३.४० ॥ सप्तरत्रे व्यतीतेऽथ श्रान्तिहार्यं गृहं महत् । ऋद्धिं भगवतो द्रष्टुं महीपतिरकारयत् ॥ क्१३.४१ ॥ उपविष्टे नृपे तत्र सह क्षपणकादिभिः । कल्पवृक्षीकृता भूमिरभवत्सुगतेच्छया ॥ क्१३.४२ ॥ ततः प्राप्तेषु देवेषु द्रष्टुं भगवतः प्रभाम् । रत्नप्रदीपं भगवान् भेजे सिंहासनं महत् ॥ क्१३.४३ ॥ तेजोधातुं प्रपन्नस्य तस्य गण्डसमुद्गतैः । व्याप्तं पावकसंघातैरभूद्भुवनमण्डलम् ॥ क्१३.४४ ॥ शान्ते शनैः कमलकाननसंनिकाशे वह्नौ समस्तभुवनस्थितिभङ्गभीत्या । देहात्ततो भगवतः करुणाम्बुराशेः पूर्णामृतोर्मिविमला रुचयः प्रसस्रुः ॥ क्१३.४५ ॥ लावण्यसारमतिचन्द्रसहस्रकान्तिं तेजः प्रतानविफलीकृतसूर्यचक्रम् । तं नागनायकनिकायविलोचनानि प्रीत्या पपुः सुकृतलब्धमपूर्वहर्षम् ॥ क्१३.४६ ॥ वैदूर्यनालविपुलारुणरत्नपात्रकान्तोल्लसत्कनककेसरकर्णिकानि । अभ्युद्ययुः क्षितितलादथ तत्समीपे पद्मानि सौरभभराहृतषट्पदानि ॥ क्१३.४७ ॥ तेषूपविष्टमथ काञ्चनचारुकान्तिं स्निग्धेक्षस्णं सुगतचक्रमदृश्यतारात् । पीयूषपेशलशशिद्युतिशीतलेन यस्योदयेन सहसा सुखमाप लोकः ॥ क्१३.४८ ॥ तेषां प्रभावविभवं बह्गवान् बभार मध्येऽधिकं कनकशैल इवाचलानाम् । सुस्कन्धबन्धुरघनद्युतिसंनिवेशः प्रांशुः सुरक्षितिरुहामिव पारिजातः ॥ क्१३.४९ ॥ स्वर्गाङ्गनाकरकुशेशयकीर्यमाणैरम्लानमाल्यवलयैः कलितोत्तमाङ्गाः । तस्याननाम्बुजविलोकननिर्निमेषे मर्त्या अपि क्षणमवापुरमर्त्यभावम् ॥ क्१३.५० ॥ व्योमाङ्गणेषु सुरदुन्दुभिशङ्खतूर्यघोषावृतः कुसुमवर्षमहाट्टहासः । गन्धर्वकिन्नरमुनीश्वरचारणानां स्फीटश्चचार भगवत्स्तुतिवादनादः ॥ क्१३.५१ ॥ तत्रारुणाधरदलाद्दशनांशुशुभ्राद्व्याकीर्णकेशरकुलाद्दशनारविन्दात् । सत्सौरभं भगवतः स्वरसंनिवृत्तं धन्याः पपुर्मधुरवाङ्भधु पुण्यसूतम् ॥ क्१३.५२ ॥ पापं विमुञ्चत निषिञ्चत पुण्यबीजं वैरं परित्यजत साम्यसुखं भजध्वम् । ज्ञानामृतं पिबतं मृत्युविषापहारि नेयं तनुः कुशलकर्मसखी चिराय ॥ क्१३.५३ ॥ लक्ष्मीश्चला तरुणता च जरानुयाता कायोऽप्यपायनिचयस्य निवास एव । प्राणाः शरीरककुटिषु मुहूर्तपान्था नित्योदये कुरुत धर्ममये प्रयत्नम् ॥ क्१३.५४ ॥ इत्यादिभिर्भगवतः प्रविभक्तदीप्तज्ञानैर्विवेकविमलैः कुशलोपदेशैः । वज्रैरिवाशु दलनं प्रययौ जनानां सत्कायदृष्टिसमविंशतिशृङ्गशैलः ॥ क्१३.५५ ॥ ऋद्धिप्रभां भगवतः प्रविभाव्य तीर्थ्या मन्त्रहता विषधरा इव भग्नदर्पाः । दीपा इवार्ककिरणप्रतिभाभिभूताश्चित्रार्पिता इव ययुश्चिरनिश्चलत्वम् ॥ क्१३.५६ ॥ अत्रान्तरे भगवतः सततं विपक्षः सर्वात्मना क्षपणको नवधर्मयक्षः । क्षिप्तश्रवान् स वृतवर्षवरैश्चकार विद्रव्य रन्ध्रशरणान् भुवि वज्रपाणिः ॥ क्१३.५७ ॥ अद्दिश्य तानथ कृपार्द्रभयाशरण्यः सर्वोपदेशविषयान् भगवान् बभाषे । भूभृद्वनाबनिमणिर्विवरादि सर्वं तेने भयेषु शरणं किल कातराणाम् ॥ क्१३.५८ ॥ बुद्धिं प्रबोध मम धाम्बि निधाय बुद्धिं धर्मं ससंघमपि ये शरणं प्रपन्नाः । तेषा जगत्क्षयभयेष्वपि निर्भयाणां नैवान्यतः शरणदैन्यपरिग्रहोऽस्ति ॥ क्१३.५९ ॥ दुर्वारे परलोकतीव्रतिमिरे धर्मः प्रवृद्धोऽशुमान् दानं दुःसहपापतापविपदामभ्युद्गमे वारिदः । प्रज्ञा मोहमहाप्रपातविषमश्वभ्रे करालम्बनं दैन्याक्रान्तमहीनमेव शरणं सर्वत्र पुण्यं नृणाम् ॥ क्१३.६० ॥ इति तिमिरवृताक्ष्णां चक्षुरुन्मीलनार्हं दशनमणिमरीचिव्यज्यमानप्रकाशम् । सदसि सुगतचन्द्रः शुद्धधर्मोपदेशं स्थिरपदमिव कृत्वा काननं स्वं जगाम ॥ क्१३.६१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां प्रातिहार्यावदानं नाम त्रयोदशः पल्लवः ॥ १४. देवावतारवदानम् । जयति महतां प्रभावः पश्चादग्रे च वर्तमानो यः । जनकुशलकर्मसरणिः प्रकाशरत्नदीपो वः ॥ क्१४.१ ॥ पुरा सुरपुरे पाण्डुकम्बलाख्ये शिलातले । समीपे पारिजातस्य कोविदारस्य सुप्रभे ॥ क्१४.२ ॥ कृत्वा त्रिदशसंघानां भगवान् धर्मदेशनाम् । अनुग्रहाय मर्त्यानां जम्बूद्वीपमवातरत् ॥ क्१४.३ ॥ अमरैरनुयातस्य तस्यावतरतो भुवम् । विमानकाननाकीर्णं बभूव भुवनाङ्गणम् ॥ क्१४.४ ॥ तस्य दन्तांशुसंतानैरुपदेशमिवाचितम् । जग्राह चन्द्ररुचिरं चामरं चतुराननः ॥ क्१४.५ ॥ छत्रं शतशलाकाङ्कमनङ्कं रङ्कुपाण्डुरम् । प्रसादमिव साकारमाददेऽस्य पुरंदरः ॥ क्१४.६ ॥ संकाश्यनगरोपान्ते काननोदुम्बरान्तिके । अवतीर्णं सुकृतिनः सानन्दास्तं ववन्दिरे ॥ क्१४.७ ॥ तस्मिन्नुत्पलवर्णाख्या भिक्षुकी जनसंगमे । अलब्धावसरा द्रष्टुं नृपरूपमुपाददे ॥ क्१४.८ ॥ प्रदीप्तरत्नमुकुटं गण्डताण्डविकुण्डलम् । दृष्ट्वैवास्य नवं रूपं जहासोष्णीषपल्लवः ॥ क्१४.९ ॥ सा चिन्तयन्ती को वायं जनैर्निर्विवरः पुरः । अन्तरं नृपरूपं मे दृष्ट्वा दास्यति सादरः ॥ क्१४.१० ॥ अत्प्ऽन्यथा तु भगवत्प्रणतिर्मम दुर्लभा । न गुणं गौरवस्थानमैश्वर्यप्रणयी जनः ॥ क्१४.११ ॥ अहो तृणतृलालोलैर्निःसारविरसैर्धनैः । ह्रियते वासनाभ्यासान्निर्विचारतया जनः ॥ क्१४.१२ ॥ दत्तान्तरा सा सहसा जनेन नृपगौरवात् । लोलहारं भगवतः प्रणाममकारोत्पुरः ॥ क्१४.१३ ॥ अस्मिन्नवसरे भिक्षुरुदयी नाम संसदि । तां विलोक्य तथारूपामवदत्सस्मिताननः ॥ क्१४.१४ ॥ इयमुत्पलवर्णाख्या भिक्षुकी नृपरूपिणी । ऋद्ध्या भगवतः पादौ वन्दते जनवन्दिता ॥ क्१४.१५ ॥ उत्पलामोदवर्णाभुआं विज्ञातेयं मया पुरा । इत्युक्त्वा विरते तस्मिन् भगवानप्यभाषत ॥ क्१४.१६ ॥ अयुक्तमेव भिक्षुक्या दर्पदृद्धिप्रकाशनम् । करोति प्रशमग्लानिमभिमानेन च ज्वरः ॥ क्१४.१७ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् कृत्वा तां तां शुभ्रोपदेशनाम् । विसृज्य देवान् प्रययौ स्वपदं सह भिक्षुभिः ॥ क्१४.१८ ॥ तत्रोपविष्टः पृष्टस्तैः प्रणतैर्भिक्षुकीकथाम् । प्राग्जन्मकर्मसंबद्धां सर्वज्ञस्तानभाषत ॥ क्१४.१९ ॥ वाराणस्यामभूत्पूर्वंसार्थवाहो महाधनः । पत्नी धनवती नाम तस्य प्राणसमाभवत् ॥ क्१४.२० ॥ पाणिपल्लविनी तन्वीयओवनोद्यानमञ्जरी । फलपुष्पवती काले सा तस्माद्गर्भमादधे ॥ क्१४.२१ ॥ अत्रान्तरे जलनिधिद्वीपानुगमनोद्यतम् । प्रत्यासन्नवियोगार्ता सा वल्लभमभाषत ॥ क्१४.२२ ॥ कियती धनसंपत्तिर्वृद्धिमद्यापि नीयते । यत्कृते घ्प्रगम्भीरस्तीर्यते मकराकरः ॥ क्१४.२३ ॥ बह्वपायं धनादानं निरपाया गुणार्जनम् । स्वदेशात्परदेशं हि गच्छन्ति द्रविणार्थिनह् ॥ क्१४.२४ ॥ केचिद्दुःखान्निवर्तन्ते दूरं गत्वापि निष्फलाः । निश्चला धनिनश्चान्ये कर्मणामेष निश्चयः ॥ क्१४.२५ ॥ इति प्रियावचः श्रुत्वा सार्थवाहस्ततोऽभ्यधात् । मुग्धे संभावनापात्रो भवत्येवं धनोद्यतः ॥ क्१४.२६ ॥ धनार्जनविहीनानां पुङ्गुवन्मूलभक्षणात् । अद्य श्वो वा सुखस्थानां भोगैः सह परिक्षयः ॥ क्१४.२७ ॥ स्वगृहेऽपि दरिद्राणां जनह्क्रकचनिष्ठुरः । धनिनां परलोकोऽपि प्रेमस्निग्धजनं भुवः ॥ क्१४.२८ ॥ क्षीणमप्युद्यतं वृद्ध्यै न वेणुं बन्धते जनः । न तु स पूर्णतां याति प्रत्यासन्नपरिक्षयः ॥ क्१४.२९ ॥ मूर्खोऽपि विदुषां वन्द्यः स्त्रीणां वृद्धोऽपि वल्लभः । क्लिबोऽपि सेव्यः शूराणामासन्नाभ्युदयो जनः ॥ क्१४.३० ॥ केनान्यकरणं भुक्त्वा पीत्वा काव्यामृतानि वा । क्षणं विचक्षणेनापि क्षुप्तिपासे विवर्जिते ॥ क्१४.३१ ॥ यस्यार्थः स गुणोन्नतैः कृतनुतिः कं वा न धत्ते गुणं दारिद्य्रोदयदोषदूषितरुचां निर्माल्यतुल्या गुणाः । वित्तेनैव गुणा गुणी न तु धनी धन्यो धनी नो गुणी कायाद्दुष्कृतसंनिपातशमनादायुर्गुणानां धनम् ॥ क्१४.३२ ॥ इति प्राणाधिकार्थस्य पत्युराकर्ण्य सा वचः । साञ्जनाश्रुकणोत्कीर्णा लतेवाभृतषट्पदा ॥ क्१४.३३ ॥ अथ प्रवहणं भेजे सार्थनाथस्तया सह । तीव्रतृष्णागृहीतानां हस्तपात्रं महोदधिः ॥ क्१४.३४ ॥ तस्य जायासखस्यासौ कर्मवातानुवर्तिनः । अभज्यत प्रवहणं समनोरथजीवितम् ॥ क्१४.३५ ॥ ततः फलकमासाद्य भागशेषाच्च कर्मणः । कशेरुद्वीपमासाद्य तत्पतिर्विपदं गतः ॥ क्१४.३६ ॥ अनाथां तत्र शोचन्तीं विहङ्गः पुरुषाकृतिः । तामाप पाददीर्णाशां सुवर्णकुलसंभवः ॥ क्१४.३७ ॥ स कान्तां सुमुखो नाम तामुवाच रुचाकृतः । समाश्वसिहि लोलाक्षि निर्भयोऽयं तवाश्रयः ॥ क्१४.३८ ॥ दिव्येयं सुभगा भूमिर्वयं त्वत्प्रणयैषणः । पुण्यायातासि कल्याणि घोरोऽयं मकराकरः ॥ क्१४.३९ ॥ इत्युक्त्वा तेन शनकैर्नीता रत्नालयं गृहम् । संपूर्णगर्भा तनयं चारुरूपमसूत सा ॥ क्१४.४० ॥ वर्धमाने शिशौ तस्मिन् सा शनैः प्रियवादिना । मुग्धा तेन विदग्धेन संभोगाभिमुखीकृता ॥ क्१४.४१ ॥ सरलत्वान्मृदुत्वाच्च समीपप्रणयी जनः । स्वयमालिङ्ग्यते स्त्रीभिर्लताभिरिव पादपः ॥ क्१४.४२ ॥ दिव्योद्यानेषु सा तेन रममाणां घनस्तनी । कुमारं रुचिराकारं सुषुवे सदृशं पितुः ॥ क्१४.४३ ॥ तस्मिन् पद्ममुखाभिख्ये यौवनालंकृताकृतौ । सुमुखः पक्षिणां राजा काले लोकान्तरं ययौ ॥ क्१४.४४ ॥ ततः पद्ममुखः श्रीमानाससाद पदं पितुः । गुणिनामविवादेन स्वाधीनाः कुलसंपदः ॥ क्१४.४५ ॥ प्राप्तैश्वर्यं तमवदद्विजने जननी सुतम् । तत्प्रभावस्य संभाव्य सर्वत्र प्रभविष्णुताम् ॥ क्१४.४६ ॥ पुत्र प्राप्ता त्वया लक्ष्मीरियं निजकुलोचिता । अयं तु सार्थवाहान्मे जातः पुत्रो निरंशकः ॥ क्१४.४७ ॥ वाराणस्यामयं राजा शशक्त्या क्रियतां त्वया । प्रीतीसंवादसास्वादः स्वदेशे सेव संपदः ॥ क्१४.४८ ॥ इति मातुर्गिरा पक्षी पक्षपातेन भूयसा । स्कन्धे भ्रातरमारोप्य व्योम्ना वाराणसीं ययौ ॥ क्१४.४९ ॥ तत्र सिंहासनासीनं ब्रह्मदत्तं महीपतिम् । संजघानैकदैनं स वज्रग्रनखरैः खरैः ॥ क्१४.५० ॥ अभिषिच्याग्रजं पूर्णं तस्मिन्नेव नृपासने । अमात्यान् सोऽवदद्भीतान् समग्रानग्रविक्रमः ॥ क्१४.५१ ॥ यस्य राज्ञोऽभिषिक्तस्य मया यः प्रचलीकरः (?) । सोऽप्यतीतः प्रभो भक्त्या तमेवानुगमिष्यति ॥ क्१४.५२ ॥ इत्युक्त्वा प्रवरामात्यान् स्वैरं विहगपुण्गवः । ययौ भ्रातरमामन्त्र्य पुनर्देशनसंविदा ॥ क्१४.५३ ॥ स एव ब्रह्मदत्तोऽयमिति मन्त्रित मन्त्रिणाम् (?) । स नृपः ख्यातिमायातः स्वजनेषु परेषु च ॥ क्१४.५४ ॥ अत्रान्तरे समानीता सगर्भा हस्तिनी वनात् । न मुमोचार्धनिर्यातगर्भं रुद्धमिवान्तरे ॥ क्१४.५५ ॥ साध्वीकराग्रसंस्पर्शादियं गर्भं विमुञ्चति । इति मौहूर्तिकादिष्टं राज्ञे मन्त्री न्यवेदयत् ॥ क्१४.५६ ॥ शासनादथ भूभर्तुः स्पृष्ट्वा हस्तेन हस्तिनीम् । अन्तः पुराङ्गनाश्चक्रुस्तत्र सत्योपयावनम् ॥ क्१४.५७ ॥ तासां सत्यगिरा गर्भं नात्यजत्करिणी यदा । तदा विलक्ष्यः सर्वोऽभूत्भूपस्यान्तःपुरे जनः ॥ क्१४.५८ ॥ अथ गोपाङ्गनाभ्येत्य शीलसत्योपयाचनम् । कृत्वा पस्पर्श करिणीं येनासौ गर्भमत्यजत् ॥ क्१४.५९ ॥ कृत्वा निजजायानां ज्ञात्वा शीलदरिद्रताम् । मेने गोपां मनःस्वेव तां जगत्र्त्रितये सतीम् ॥ क्१४.६० ॥ स सतीजातिलोभेन सोशुम्बां नाम तत्सुताम् । परिणीयानिनायाग्रे देवीशब्दस्य पात्रताम् ॥ क्१४.६१ ॥ तस्याः संचिन्त्य लावण्यं चपलत्वं च योषिताम् । स सर्वगामीनीं निद्रामपि तत्याज शङ्कितः ॥ क्१४.६२ ॥ अस्मिन्नवसरे द्रुष्टुं भ्रातरं विहगाधियः । ययौ पद्ममुखस्तत्र स्नेहादतिशयोत्सुखः ॥ क्१४.६३ ॥ भूपालोऽपि तमालिङ्ग्य प्रीत्या विहितसत्कृतिः । विजने स्वकथामस्मै निवेद्य पुनरब्रवीत् ॥ क्१४.६४ ॥ शीलसत्यतुलारोहात्दृष्टदोषेण योषिताम् । ममान्तःपुरवैमुख्यात्विवाहोऽभिनवः कृतः ॥ क्१४.६५ ॥ रूपयौवनगामिन्म्यां तस्यामपि न मे धृतिः । एकत्र दृष्टदोषाणां सर्वत्राशङ्कते मनः ॥ क्१४.६६ ॥ तस्मात्तव पुरे भ्रातर्विमानुष्ये निधीयताम् । शीलशन्कां परित्यज्य भवामि विगतज्वरः ॥ क्१४.६७ ॥ तस्मात्प्रतिनिशं पक्षी शासनात्तव मद्गृहम् । प्रापयिष्यति तां स्वैरमित्ययं मे मनोरथः ॥ क्१४.६८ ॥ इति भ्रातुर्वचः श्रुत्वा तमुवाच विहङ्गमः । ईर्ष्याशङ्काकलङ्केन राजन्मिथ्यैव मा कृथाः ॥ क्१४.६९ ॥ न नाम रमते रम्ये नास्वादं वेत्ति भोजने । न पश्यति न निद्राति नित्यमीर्ष्यावशातुरः ॥ क्१४.७० ॥ क्लीबः कामी सुखी विद्वान् धनी नम्रः प्रभुः क्षमी । अर्थी मान्यः खलः स्निग्धः स्त्री सतीति कथैव का ॥ क्१४.७१ ॥ सरलत्वेऽपि कुटिलाः स्थायिन्योऽप्यतिचञ्चलाः । कुलीना अपुइ पार्श्वस्थमालिङ्गन्त्यबला लताः ॥ क्१४.७२ ॥ दृष्टिर्लोलाधरो रागी भ्रूर्वाक्रा कठिनौ स्तनौ । दृश्यते नैव निर्दोषः स्त्रीणामवयवेष्वपि ॥ क्१४.७३ ॥ भुज्यन्ते कुशलैः श्यामा भ्रमद्भ्रमरविभ्रमैः । मूलान्वेषी सरोजिन्याः पङ्केनैवावलिप्यत ॥ क्१४.७४ ॥ नैकस्मिन् विस्मयभुवां सस्मितानां नियन्त्रिते । शुचिशीलविरामाणां रामाणां रमणे मतिः ॥ क्१४.७५ ॥ तथापि मत्पुरोद्याने निर्जने सा निधीयताम् ॥ क्१४.७६ ॥ इत्युक्तः पक्षिणा भ्राता नृपतिर्विससर्ज ताम् । कान्तां कशेरुकद्वीपे तं च सत्कृत्य सादरः ॥ क्१४.७७ ॥ सापि प्रतिनिशं व्योम्नः खगारूढा समाययौ । दिव्यगन्धमयीं मालामादाय द्वीपसंभवाम् ॥ क्१४.७८ ॥ पारिजातान्वयतरोस्तानि पुष्पाण्यवाप सा । ख्यातानि तिमिराणीव भ्रमद्भृङ्गान्धकारतः ॥ क्१४.७९ ॥ अथ वाराणसीवासी कदाचिन्मानवाभुधः । प्रययौ समिधाहारी द्विजन्मा काननं युवा ॥ क्१४.८० ॥ तत्र किन्नरकामिन्या स दृष्टः स्पष्टमन्मथः । यस्य संदर्शनेनैव साभवद्विस्मृतस्मृतिः ॥ क्१४.८१ ॥ असौ नवाभिलाषेण जनकेनेव सार्पिता । कान्ता कान्तिमयी नाम विजहार गुहागृहे ॥ क्१४.८२ ॥ तत्राभरणरत्नाशुः प्रतीततिमिरोत्करे । रममाणा चिरं तेन काले पुत्रमवाप सा ॥ क्१४.८३ ॥ बलवान्मरुदुद्भवः स बाल्येऽपि यदा शिशुः । तदा माता तस्य संज्ञां शीघ्रग इत्यसाधयत् ॥ क्१४.८४ ॥ सापि निवाघ्नसंभोगा सुखातृप्ता गुहान्तरे । प्रियं धॄत्वा सदा याति पिधाय शिलया गृहम् ॥ क्१४.८५ ॥ कदाचिदथ वृत्तान्तं निजपित्रा निवेदितम् । आकर्ण्य शीघ्रगश्चिन्ताविस्मयाकुलितोऽवदत् ॥ क्१४.८६ ॥ शिलानिबद्धद्वारेऽस्मिन्नन्धस्यैव गॄहान्तरे । अहो स्नेहोऽप्ययं तात तव बन्धनतां गतः ॥ क्१४.८७ ॥ एहि वाराणसीमेव गच्छावस्ते निजास्पदम् । विओउलामप्ययत्नेन शिलामुत्सारयाम्यहम् ॥ क्१४.८८ ॥ स्वदेशविरहक्लेशं द्य्ःशं सहसे कथम् । त्यक्तुं न शक्यते कौश्चिद्देशो देह इव स्वकः ॥ क्१४.८९ ॥ भारं द्रविणसंभारं वेत्ति ग्रन्थिगुणागुणः । भोगं निरुपभोगं च स्वदेशविरही जनः ॥ क्१४.९० ॥ इत्युक्त्वा स गुहागोहादुत्पाट्य विपुलां शिलाम् । कृताभ्युपगमेनाशु जनकेन ययौ सह ॥ क्१४.९१ ॥ प्रयातयोस्ततस्तूर्णं समभ्येत्याथ किन्नरी । शून्यं दृष्ट्वा गुहागेहं निर्वेदादित्यविन्तयत् ॥ क्१४.९२ ॥ अहो मे विस्मृतस्नेहः स गतः क्कापि दुर्जनः । द्विजिह्वानां भुजंगानां कौटिल्यं वा किमद्भुतम् ॥ क्१४.९३ ॥ न रमन्ते पलायन्ते पर्यन्ते सुखरागिणः । चिरस्था अपि निःस्नेहाः शुका इव द्विजातयः ॥ क्१४.९४ ॥ इति संचिन्त्य सा पत्युर्निकारात्प्रीतिमत्यजत् । पुष्पोपमानि प्रेमाणि न सहन्ते कदर्थनाम् ॥ क्१४.९५ ॥ विद्यागुणेन केनासौ पुत्रो मे भुवि जाईवति । इति ध्यात्वा सखीहस्ते तस्मै वीणां दिदेश सा ॥ क्१४.९६ ॥ संभोगसुखपण्यैव प्रीतिः पतिषु योषिताम् । अपर्युषितवात्सल्या पुत्रप्रीतिस्तु निश्चला ॥ क्१४.९७ ॥ जवेन व्रजतोस्तूर्णं तयोर्दौर्जन्यलज्जया । शीग्रगाय ददौ वीणां तत्सखी वेगगामिनी ॥ क्१४.९८ ॥ आद्या तन्त्रिरियं नास्याः स्प्रष्टव्या विघ्नकारिणी । इत्याभाष्य तया दत्तां वीणां प्राप्य जगाम सः ॥ क्१४.९९ ॥ ततः स्वदेशे जनकं स्वगृहे विनिवेश्य सः । वीणाप्रवीणः सर्वत्र लाभपूजामवाप्तवान् ॥ क्१४.१०० ॥ ततः कदाविद्वाणिजा अम्बुधिद्वीपगामिना । आरोपितः प्रवहणं दिव्यवीणानुरागिणा ॥ क्१४.१०१ ॥ वीणामूर्च्छनया तस्य श्रोत्रपीयूषधारया । क्षणे क्षणे समुद्रोऽपि निस्तरङ्ग इवाभवत् ॥ क्१४.१०२ ॥ अथाद्यतन्त्रिसंस्पर्शादुत्पन्नोपप्लवोप्लुते । भग्ने प्रवहणे सर्ववणिजामभवत्क्षयः ॥ क्१४.१०३ ॥ ततो बलाहकावाप्त्या पवनप्रेतितः क्षणात् । कशेरुद्वीपमासेदे कर्मशेषेण शीघ्रगः ॥ क्१४.१०४ ॥ तत्राब्धिकूलसंलीनं दिव्योद्यानं प्रविश्य सः । श्यामां ददर्श सोशुम्बां मूर्धन्यस्तबकस्तनाम् ॥ क्१४.१०५ ॥ ग्रन्धन्तीं तिमिराख्यानां पुष्पाणामुज्ज्वलस्रजम् । निबन्धनं तनुगुणैः कुर्वाणामप्यचेतसाम् ॥ क्१४.१०६ ॥ सापि तं रुचिराकारं दृष्ट्वा विस्मयमाययौ । धीरं शैशवतारुण्यसंधिमध्यस्थतां गतम् ॥ क्१४.१०७ ॥ मारमारुतसंचालसकम्पकरपल्लवा । सा शीर्णशीलकुसुमा लतेव प्रणनाम तम् ॥ क्१४.१०८ ॥ चिरारूढेव सहसा प्रीतिः प्रौढा तयोरभूत् । प्राग्जन्मस्नेहसंलीनं न मुञ्चति मनो मनः ॥ क्१४.१०९ ॥ रममाणां दिवा तेन निशायां च महीभुजा । मेने वामाचरिततां तां प्रियो गूढकामुकः ॥ क्१४.११० ॥ तेन वाराणसीं गन्तुं ज्ञात्वा वृत्तं समर्थिता । तन्निनाय खगारूढा तद्गिरा मीलितेक्षणम् ॥ क्१४.१११ ॥ वारितोऽपि तदा व्योम्नि नयनोन्मीलने तया । सोऽबह्वत्सहसैवान्धश्चापलाद्विवृतेक्षणः ॥ क्१४.११२ ॥ सा तमन्तःपुरोद्याने निधाय भयकातरा । विवेश शोकसंतप्ता शय्यावेश्म महीपतेः ॥ क्१४.११३ ॥ दूयमानेन मनसा रजनीमतिवाह्य ताम् । प्रातर्न गन्तुं न स्थातुं चिन्ताक्रान्ता शशाक सा ॥ क्१४.११४ ॥ अत्रान्तरे समुद्भूतश्च्युतसौरभनिर्भरः । मधुमासो विलासानां यौवनं पुष्पधन्वनः ॥ क्१४.११५ ॥ कोकिलालिकुलैः कालः कालः कालो वियोगिनाम् । शीर्णशोकनवाशोकदुःसहः प्रतिदृष्यते ॥ क्१४.११६ ॥ राजाप्यविरतौत्सुक्यादुद्यानं गन्तुमुद्यतः । दिनमेकं न तत्याज सोशुम्बां काममोहितः ॥ क्१४.११७ ॥ स तयासह रागस्य मदस्य मदनस्य च । संसारमिव विश्रान्तिपदपुष्पवनं ययौ ॥ क्१४.११८ ॥ तत्र बालानिलालोललतावैलक्ष्यकारिणीम् । पश्यन् प्रमोदमासेदे यदितामेव भूपतिः ॥ क्१४.११९ ॥ अन्यरागविषाक्रान्ता साप्यभून्मलिनस्मृतिः । सुखमप्यसुखं वेत्ति चिन्ताशल्याकुलं मनः ॥ क्१४.१२० ॥ अन्तर्गतभुजंगाभिः स्त्रीभिरत्यन्तरागिणः । कण्ठे कृताभिर्नृत्यन्ति मालाभिरिव मोहिताः ॥ क्१४.१२१ ॥ तत्रैकान्तलताकुञ्जनिकुञ्जनिहितस्थितिः । अन्धः सौरभमाघ्राय सोशुम्बातिमिरस्रजः ॥ क्१४.१२२ ॥ सहसैव विकारेण रागाद्विस्मृतसंवृतिः । अगायन्मदनक्षीबा गणयन्ति बह्यं कुतः ॥ क्१४.१२३ ॥ तनुपवनविलासैः कीर्यमाणः प्रियायाः समदबदनपद्मामोदसंभारसारः । तिमिरकुसुमगन्धः सोऽयमायाति दूरात् भ्रमरसरणिवीणाविभ्रमारावरम्यः ॥ क्१४.१२४ ॥ श्रुत्वा हृदयसंवादगीतं तत्तस्य भूपतिः । उद्यानविचयं कृत्वा तं ददर्श लतान्तरे ॥ क्१४.१२५ ॥ गाढरोचमदक्षीबं स तं पप्रच्छ शङ्कितः । अपि जानसि सोशुम्बां तस्य वा लक्षणं तनोः ॥ क्१४.१२६ ॥ सोऽब्रवीत्किं न जानामि सोशुम्बां बिम्बपाटलाम् । उपविष्टोऽधरे यस्या रागराज्ये मनोभवः ॥ क्१४.१२७ ॥ न्यस्तं स्मरेणेव तदूरूमूले लेखामयं स्वस्तिकमस्ति कान्तम् । आवर्तशोभा स्तनमण्डले वा लावण्यकल्लोलनिभास्ति तस्याः ॥ क्१४.१२८ ॥ एतदाकर्ण्य नृपतिः सद्यः संतापशोषितम् । मुमोच रागकुसुमं निर्माल्यमिन्व चेतसः ॥ क्१४.१२९ ॥ सोऽब्रवीन्नास्ति नारीणां शीलरक्षा शतैरति । खपुष्पमालेव सती सर्वथा नैव जायते ॥ क्१४.१३० ॥ इत्युक्त्वान्धेन तां राजा सह श्मशानकाननम् । गर्दभारोपितां तूर्णं तत्याज नगराद्बहिः ॥ क्१४.१३१ ॥ सा तेन सह निर्लज्जा व्रजन्ती दिनसंक्षये । अटव्यां चौरपतिना प्राप्तैव सह संपदा ॥ क्१४.१३२ ॥ जनैरभिद्रुते तस्मिन् सहसा चौरमण्डले । निरपराश एवान्धश्चौरभ्रान्त्या निपातितः ॥ क्१४.१३३ ॥ चौरोऽपि निशां भुक्त्वा सोशुम्बां क्षस्णसंगतः । गृहीत्वाभरणान्यस्या जगामोत्तीर्य निम्नगाम् ॥ क्१४.१३४ ॥ कारण्डवायाह्सरितस्तस्यास्तीरे निरम्बरा । शुशोव साञ्जनैरश्रुजालैः सा मलिनस्तनी ॥ क्१४.१३५ ॥ तस्मिन् क्षणे मुखासक्तं मांसमुत्सृज्य जम्बुके । याते जलोत्प्लुतं मत्स्यं तज्जहारं विहङ्गमः ॥ क्१४.१३६ ॥ मत्स्ये निमग्ने सहसा खगेन पिशिते हृते । स बभूवोभयभ्रंशाच्चिन्तानिश्चललोचनः ॥ क्१४.१३७ ॥ तस्यास्तं वीक्ष्यं दुःखेऽपि मुखे स्मितमदॄश्यत । हासः परस्य स्खलिते दुःस्थस्याप्युपजायते ॥ क्१४.१३८ ॥ स तां वैलक्ष्यकुपितः प्रोवाचानुचितस्मिताम् । अहो हससि मां लोके हास्यायतनतां गताम् ॥ क्१४.१३९ ॥ नृपं त्यक्त्वागता ह्यन्धम्त्यक्तवान्धं चौरमाश्रिता । तवाहमुभयभ्रष्टः त्रिभ्रष्टायाः स्मितास्पदम् ॥ क्१४.१४० ॥ आस्तां वः परिहासोऽयं तं युक्त्याहं करोमि ते । खलास्ते विषमस्थानां ये बिडम्बनपण्डिताः ॥ क्१४.१४१ ॥ इत्युक्त्वा नगरीं गत्वा स नृपाय न्यवेदयत् । सोशुम्बा ते नदीतीरे तपोयुक्तेति मन्मतिः ॥ क्१४.१४२ ॥ अथ निनाय तां राजा वितीर्याभरणाम्बरम् । दोषमाच्छादयत्येव रागद्वेषः शरीरिणाम् ॥ क्१४.१४३ ॥ सैवाद्योत्पलवर्णेयमुदायी शीघ्रगोऽप्यसौ । प्राग्जन्मान्तरपुण्येन भिक्ष्ःुव्रतमुपागतौ ॥ क्१४.१४४ ॥ अभवदतिरसार्द्रं मानास्ं रागयोगे यदु मदनविधेयं रागयुक्तं यदस्याः । विरतशमविरारा तेन तस्मिन्मुहूत्रे कृतनरपतिरूपानन्दिनं मां ववन्दे ॥ क्१४.१४५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां देवावतारावदानं नाम चतुर्दशः पल्लवः ॥ १५. शिलानिक्षेपावदानम् । बलभतुलधैर्यवीर्यं साश्चर्यं भवति सप्रभावाणाम् । महदाश्रययोगाद्यस्मै सर्वं महिमत्वमायाति ॥ क्१५.१ ॥ पुरा कुशीपुरीं रम्यां मल्लानां बलशालिनाम् । स्वेच्छाविहारी भगावान् प्रतस्थे सुगतः स्वयम् ॥ क्१५.२ ॥ ते तदागमनं श्रुत्वा कल्याणं कुशलैषिणः । वर्त्मसंशोधनं चक्रुरुपचारपदोद्यताः ॥ क्१५.३ ॥ देशं भूषयतां तेषां संसिक्तं चन्दनोदकैः । तृणकण्टकपाषाणसर्करारेणुवर्जितम् ॥ क्१५.४ ॥ मध्ये समाययौ भूमिनिमग्ना महती शिला । अवसन्ना विसन्ना च वधूर्विन्ध्यगिरेरिव ॥ क्१५.५ ॥ तामुत्पाटयतां तेषां कुद्दालभुजरज्जुभिः । मासो जगाम न त्वस्याः सहस्रांशेऽप्यभूत क्षतिः ॥ क्१५.६ ॥ अथ सम्सारसंतापप्रशमामृतदीधितिः । आययौ भगवान् सर्वमानसोल्लासबान्धवः ॥ क्१५.७ ॥ घनान्धकारविरतिव्यक्तसत्फलदर्शनः । प्रसादसंविभक्ताशः प्रकाश इव शारदः ॥ क्१५.८ ॥ स तान् दृष्ट्वा परिश्रान्तान् विफलक्लेशपिडाईतान् । श्रुत्वा च तद्व्यवसितं तानूचे प्रणताननान् ॥ क्१५.९ ॥ अहो क्लेशफलारम्भः प्रयासव्यवसायिनाम् । संसारकर्मणीवास्मिन् व्यापारे वः समुद्यमः ॥ क्१५.१० ॥ प्रारम्भे विषमक्लेशं क्रियमाणं ससंशयम् । सिद्धमप्यनुपादेयं न प्राज्ञाः कर्म कुर्वते ॥ क्१५.११ ॥ इत्युक्त्वा चरणाङ्गुष्ठघट्टितां वामपाणिना । विन्यस्य दक्षिणे पाणौ भगवान् विपुलां शिलाम् ॥ क्१५.१२ ॥ विसृज्य ब्रहम्लोकान्तमपर्यन्तपराक्रमः । चचाराश्चर्यचर्यायां दूतमिव जगत्त्रये ॥ क्१५.१३ ॥ क्षिप्तायां सहसा तस्यां तेनात्यद्भुतकारिणा । उदभूद्गनोद्भूत इव व्याप्तजनः स्वनः ॥ क्१५.१४ ॥ अनित्यः सर्वसंस्कार इत्यभ्रान्तविधायिनः । सर्वधर्मा निरात्मानः शान्तनिर्वाणमेव तत् ॥ क्१५.१५ ॥ इति स्फुटोदिते शब्दे शिला भगवतः करे । गिरीन्द्रशीर्षकाकारा स्थिता पुनरदृश्यत ॥ क्१५.१६ ॥ क्षणेन सा भगवता क्षिप्ता वदनमारुतैः । कृता विसारिणी दिक्षु परमाणुपरंपरा ॥ क्१५.१७ ॥ पुनरेकीकृतामेव भगवान् परमाणुभिः । शिलामन्यत्र निदधे विस्मयं च जगत्त्रये ॥ क्१५.१८ ॥ आश्चर्यनिश्चलदृशस्ततो मल्ला बलिर्जितम् । वीर्यं भगवतो वीक्ष्य प्रणतास्तं बभाषिरे ॥ क्१५.१९ ॥ अहो महाप्रभावोऽयं बलवीर्योदयस्तव । निश्चयाधिगमे यस्य न प्रगल्भाः सुरा अपि ॥ क्१५.२० ॥ अनुग्रहप्रवृत्तेन बलेन गुरुणा तव । अधोगतिनिमग्नेयं जनतेव धृता शिला ॥ क्१५.२१ ॥ वीर्यप्रज्ञाबलादीनां प्रमाणावधिनिश्चयम् । अपि जानाति ते कश्चिदाश्चर्यतरकारिणः ॥ क्१५.२२ ॥ इति ब्रुवाणानाश्चर्यनिश्चलानवलोक्य तान् । तस्यां शिलायामासीनः प्रोवाच भगवान् जिनः ॥ क्१५.२३ ॥ एकीभूतबलं यद्धि भूतानां भुवनत्रये । सुगतस्य तदेकस्य लोके नैव समं बलम् ॥ क्१५.२४ ॥ अम्भांसि कुम्भैरम्भोधेर्जगन्ति परमाणुभिः । शक्यान्यलं लङ्घयितुं प्रभावो न तु सौगतः ॥ क्१५.२५ ॥ संख्यां सुमेरोर्यो वेत्ति तुलामानेन तत्त्वतः । सुगतानां न जानाति सोऽपि सुद्गुणगौरवम् ॥ क्१५.२६ ॥ कथयित्वेति भगवान् संप्राप्ते सुरमण्डले । सशक्रपद्मनिलये चक्रे कुशलदेशनम् ॥ क्१५.२७ ॥ मल्लास्तदुपदेशेन तत्तद्बोधिसमाश्रयात् । सश्रावकाख्यां प्रत्येकसम्यक्संबुद्धतां ययुः ॥ क्१५.२८ ॥ स्रोतःप्राप्तिफलं कौश्चित्सकृदागामि चापरैः । अनागामिफलं चाण्यैः प्राप्तमर्हत्पदं परैः ॥ क्१५.२९ ॥ इत्याश्ययानुशयधातुगतिं निरीक्ष्य ज्ञात्वा तथाप्रकृतिमप्रतिमोपदेशम् । तेषां चकार भगवांश्चतुरार्यसत्यसम्यक्प्रकाशविशदं कुशलोदयाय ॥ क्१५.३० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शिलानिक्षेपावदानंपञ्चदशः पल्लवः ॥ १६. मैत्रेयव्याकरणावदानम् । असंगमो नाम विशुद्धिधामो श्रेयांसि सूते कुशलाभिकामः । संसारवामः सुकृताभिरामो मनोमलैर्वैररजोविरामः ॥ क्१६.१ ॥ पुरा गङ्गां समुत्तीर्य नागानां फणसेतुना । भगवान् सुगतः पारंप्राप्य भिक्षूनभाषत ॥ क्१६.२ ॥ इह रत्नमयः पूर्वं यूपोऽभूदद्भुतद्युतिः । दर्शयांि तमत्रैव द्रष्टुं वः कौतुकं यदि ॥ क्१६.३ ॥ इत्युक्त्वा भगवान् भूमौ पाणिना दिव्यलक्ष्मणा । स्पृष्ट्वा नागगणोत्क्षिप्तं रत्नयूपदर्शयत् ॥ क्१६.४ ॥ तं दृष्ट्वा भिक्षवः सर्वे निर्निमेषेक्षणाश्चिरम् । बभूवुश्चित्रलिखितामिव निश्चलविग्रहाः ॥ क्१६.५ ॥ तत्कथामथ तैः पृष्टः प्रोवाच भगवान् पुनः । अतीतानागतज्ञानं दन्तालोकैः किरन्निवः ॥ क्१६.६ ॥ देवपुत्रः पुरा कश्चित्काले स्वर्गपरिच्युतः । महाप्रणादनामाभून्नृपतिः शक्रशासनात् ॥ क्१६.७ ॥ धर्मवृत्तानुसरणस्मरणाय महीतले । उचितं लक्षणं किंचित्स ययाचे शतक्रतुम् ॥ क्१६.८ ॥ ततः सुरपतेर्वाक्याद्विश्वकर्मा तदालये । भास्वरं विदधे रत्नयूपं पुण्यमिवोन्नतम् ॥ क्१६.९ ॥ ततस्तद्दर्शनासक्ते जने कौतुकनिश्चले । कृष्यादिकर्मण्युच्छिन्ने राज्ञः कोषक्षयोऽभवत् ॥ क्१६.१० ॥ ततस्तेन क्षितिभुजा क्षिप्तोऽयं जाह्नवीजले । तिष्ठत्यद्यापि पाताले रत्नैः सूर्यैरिवाचितः ॥ क्१६.११ ॥ भविष्यत्यस्य कालेन परिच्छिन्नः परिक्षयः । न तज्जगति नामास्ते परिणामे यदक्षयम् ॥ क्१६.१२ ॥ आगामिसमये पुंसां वर्षाशीतिसहस्रके । शङ्खशुभ्रयशाः शङ्खो नाम राजा भविष्यति ॥ क्१६.१३ ॥ पुण्यलब्धमिमं यूपं नृपः कल्पद्रुमोपमः । स पुरोहितपुत्राय मैत्रेयाय प्रदास्यति ॥ क्१६.१४ ॥ मैत्रेयोऽप्यन्मुमादाय कृत्वा सपदि खण्डशः । अर्थिचिन्तामणिर्लोकमदरिद्रं करिष्यति ॥ क्१६.१५ ॥ यूपं दत्वाथ मैत्रेयः सम्यक्संबुद्धतां गतः । अनुत्तरज्ञाननिधिर्भविष्यति सुरार्चितः ॥ क्१६.१६ ॥ शङ्को राजा सहस्राणामशीत्या परिवारितः । सान्तःपुरामात्यगणो राजापि प्रव्रजिष्यति ॥ क्१६.१७ ॥ प्राग्जन्मप्रणिधानेन शङ्खस्य कुशलोदयः । कृतस्यावश्यभोग्यत्वात्परिणामे फलिष्यति ॥ क्१६.१८ ॥ मध्यदेशे पुरा राजा वासवो वासवोपमः । धनसंमतनामा च नृपोऽभूदुत्तरापथे ॥ क्१६.१९ ॥ तयोर्विभवसंघर्षो भूतो वैराग्नितप्तयोः । अभूद्युद्धसमारम्भसंभाररभसं मनह् ॥ क्१६.२० ॥ नगरं च प्रविश्याथ समेत्य धनसंमतः । चक्रे गरजथानीकैर्गङ्गातीरं नीरन्तरम् ॥ क्१६.२१ ॥ तत्र रत्नशीखी नां सम्यक्संबुद्धतां गतः । दृष्टस्तेनार्च्यामानाङ्घ्रिर्ब्रह्मशक्रादिभिः सुरैः ॥ क्१६.२२ ॥ सोऽचिन्तयदहो राजा वासवः पृथिपुण्यवान् । विषयान्ते वसत्येषयो हि त्रिदशवन्दितः ॥ क्१६.२३ ॥ ततस्तस्यानुभावेन तत्र भूपालयोस्तयोः । ययौ वैररजः शान्त्या मिथ्यामोहपरिक्षयम् ॥ क्१६.२४ ॥ कॄतसंघिः परेणाथ वासवः पृथिवीपतिः । भगवन्तं समभ्येत्य सर्वभोगौरपूजयत् ॥ क्१६.२५ ॥ प्रणिधानं च विदधे पूजान्ते प्रणमामि तम् । अहं कुशलमूलेन स्यामेतेन महानिति ॥ क्१६.२६ ॥ अस्मिन्नवसरे घोरे शन्खशब्दे समुद्गते । प्रोवाच तं रत्नशिखी प्रणतं पुरतः स्थितम् ॥ क्१६.२७ ॥ शन्खो नाम महीपालश्चक्रवर्ती भविष्यसि । पर्यन्ते बोधियुक्तश्च कुशलं समावाप्स्यसि ॥ क्१६.२८ ॥ एवं सत्प्रणिधानतह्क्षितिपतिः पुण्योदयाद्वासवः शङ्खो नाम नृप स रत्नशिखिनादिष्टः श्रियं प्राप्स्यति । मैत्रेयः प्रणयात्करिष्यति तथा बोधौ विशुद्धां धियं कल्याणाभिनिवेशपुण्यतरणिराड्य हि सत्संगमः ॥ क्१६.२९ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मैत्रेयव्याकरणावदानं नाम षोडशः पल्लवः ॥ १७. आदर्शमुखावदानम् । चित्तप्रसादविमलप्रणयोज्ज्वलस्य स्वल्पस्य दानकुसुमस्य फलांशकेन । हेमाद्रिरोहणनगेन्द्रसुधाब्धिदानसंपत्फलं न हि तुलाकलनामुपैति ॥ क्१७.१ ॥ पुरा मनोज्ञे सर्वज्ञः श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामे विजहार महाशयः ॥ क्१७.२ ॥ आर्यो महाकाश्यपाख्यस्तच्छिष्यः करुणानिधिः । नगरोपवनस्यान्तं जनचारिकया ययौ ॥ क्१७.३ ॥ तत्र सुद्रुगतिर्योषिन्नगराश्रवलम्बिका । अपश्यत्कुष्ठरोगार्ता काश्यपं तं यदृच्छया ॥ क्१७.४ ॥ सा तं दृष्ट्वा प्रसादिन्या श्रद्धया समचिन्तयत् । पात्रेऽस्य पिण्डपातार्हा किं न जातास्मि पुण्यतः ॥ क्१७.५ ॥ विज्ञाय तस्या आश्चर्यश्रद्धायुक्तं मनोरथम् । प्रसार्य पात्रं जग्राह पिण्डं तं करुणाकुलः ॥ क्१७.६ ॥ तीव्रचित्तप्रसादेन भक्तसारसमरणे । कुष्ठिन्या निपपातास्याः पात्रे शीर्णकराङ्गुलिः ॥ क्१७.७ ॥ ततः सा पातकमिव त्यक्त्वानित्यकलेवरम् । देवानां तुषिताख्यानां निलये समजायत ॥ क्१७.८ ॥ शक्रस्तदद्भुतं ज्ञात्वा दानपुण्य्प्दितादरः । यत्नात्काश्यपसत्पात्रं सुधया समपूरयत् ॥ क्१७.९ ॥ सुधार्पणेऽप्यसौ भिक्षुर्निस्पृहस्तृणलीलया । प्रशमामृतसंपूर्णश्चक्रे पात्रमधोमुखम् ॥ क्१७.१० ॥ भजन्ते प्रणयप्रीतिं कृपणेषु कृपाकुलाः । सन्तः संपत्समाध्मातवदने मीलितादराः ॥ क्१७.११ ॥ श्रुत्वा तां तुषिते देवनिकाये निरतां नृपः । प्रसेनजित्भगवतश्चक्रे भोज्याधिवासनाम् ॥ क्१७.१२ ॥ राज्ञस्तस्य गृहे दृष्ट्वा लक्ष्मीमाश्चर्यकारिणः । आर्यानन्देन भगवान् पृष्टस्तत्पुण्यमभ्यधात् ॥ क्१७.१३ ॥ पुरा गृहपतेः सूनुर्दारिद्य्राद्दासतां गतः । क्षेत्रकर्माणि संसक्तः क्षुत्क्षामः क्लान्तिमाययौ ॥ क्१७.१४ ॥ स्वजनन्या समानीतां निःस्नेहलवणां चिरात् । कुल्माषपिण्डिमासाद्य भोक्तुं सादरमाययौ ॥ क्१७.१५ ॥ धौतहस्तः क्षणे तस्मिन् संप्राप्ताय यदृच्छया । ददौ प्रत्येकबुद्धाय तां प्रसन्नेन चेतसा ॥ क्१७.१६ ॥ जातः स एव कालेन भूपालोऽयं प्रसेनजित् । तस्य दानकणस्यैवं विभूतिः प्रथमं फलम् ॥ क्१७.१७ ॥ श्रुत्वेति भगवद्वाक्यं भिक्षूर्विस्मयमाययौ । राजापि विपुलां पूजां चक्रे भगवतः पुरः ॥ क्१७.१८ ॥ राजार्हैरखिलैर्भोगैः कृत्वा भक्तिनिवेदनम् । स कोटीस्तैलकुम्भानां दीपमालामकल्पयत् ॥ क्१७.१९ ॥ दीपमेकं ददौ तत्र स्वल्पकं दुर्गताङ्गना । स्नेहक्षयात्प्रयातेषु सर्वेषु न जगाम यः ॥ क्१७.२० ॥ विचिन्त्य प्रणिधानेन तया विमलचेतसा । भाविनीं शाक्यमुनितां सर्वज्ञोऽस्याह्समभ्यधात् ॥ क्१७.२१ ॥ रत्नदीपावलिं दत्वा राजा भगवतः पुरह् । उपविश्य प्रणम्याग्रे प्रणयात्तं वजिज्ञपत् ॥ क्१७.२२ ॥ भगवत्प्रणिधानेन तत्तत्पुण्यानुभावतः । न कस्यानुत्तरा सम्यक्संबोधिर्भवदर्पिता ॥ क्१७.२३ ॥ भवत्प्रसादप्रणयात्प्राप्तुमिच्छामि तामहम् । निर्विकल्पफलावाप्त्यै सेव्यन्ते कल्पपादपाः ॥ क्१७.२४ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा भगवान् समभाषत । दुर्लभानुत्तरा सम्यक्संबोधिः पृथिवीपते ॥ क्१७.२५ ॥ सूक्ष्मा मृणालतन्तुभ्यो गिरिभ्योऽपि गरीयसी । समुद्रेभ्योऽपि गम्भीरा सा सुखेन न लभ्यते ॥ क्१७.२६ ॥ न दानैर्बहुभिर्लब्धं मयैवान्येषु जन्मसु । चित्तप्रसादविशदं ज्ञानं तत्कारणं जगुः ॥ क्१७.२७ ॥ चतुर्द्वीपाधिपत्येन मया मान्धातृजन्मनि । चिरं दानफलं भुक्तं बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.२८ ॥ दानेन चक्रवर्तीश्रीः सा सुदर्शनजन्मनि । भुक्ता मयामहीयसी बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.२९ ॥ पुरा दत्वा गजानष्टौ वेलामद्विजजन्मानि । मया प्राप्तं महत्पुण्यं बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३० ॥ कुरूपः कुशलात्माहं राजपुत्रः पुराभवम् । यः पिशाचोऽयमित्युक्त्वा निजलत्न्या विवर्जितः ॥ क्१७.३१ ॥ श्रियै श्रीस्कन्धो भूत्यागे प्रीतिर्यस्य सदा स्थिता । स दुःखी रूपवैकल्यात्क्क वा सर्वगुणोदयः ॥ क्१७.३२ ॥ तं रूपविरहे देहत्यागारूढं शचीपतिः । दिव्यचूडामणिं दत्वा चक्रे पञ्चशरोपमम् ॥ क्१७.३३ ॥ षष्टिः पुरसहस्राणि तस्य यज्ञेषु यज्वनः । हेमयूपाभिरूपाणि प्रापुर्मेरुबलश्रियम् ॥ क्१७.३४ ॥ तस्मिन्मयातिदानाद्रिकृते कुशलजन्मनि । तानि पुण्यान्यवाप्तानि बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३५ ॥ मया सत्यप्रभावेण त्रिशङ्कुनृपजन्मनि । कृता वृष्टिः सुदुर्भिक्षा बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३६ ॥ मिथिलायां महादेवनृपजन्मनि यज्वना । मयाप्ता पुण्यसंपत्तिर्बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३७ ॥ मिथिलायां पुरा पुण्यं निमिभूपालजन्मनि । प्राप्तं दानतपोयज्ञैर्बोधिर्नाधिगता तु सा ॥ क्१७.३८ ॥ पुरा नन्दस्य नृपतेश्चत्वारः पिशुनाः सुताः । बभूवुरादर्शमुखः पञ्चमश्च गुणाधिकः ॥ क्१७.३९ ॥ कालेनापन्नपर्यन्तः स भूपतिरचिन्तयत् । एते मदन्ते चत्वारो राज्यं नार्हन्ति कर्कशाः ॥ क्१७.४० ॥ पुत्रे ममादर्शमुखे राज्यश्री प्रतिबिम्बिता । सुवृत्ते लभते शोभां प्रज्ञावैमल्यशालिनि ॥ क्१७.४१ ॥ ध्यात्वेत्यमात्यान् सोऽवादीत्स भवद्भिर्नरेश्वरः । कृतोऽन्तःपुरवर्गेण योऽभ्युत्थानेन पूज्यते ॥ क्१७.४२ ॥ मौलिर्न कम्पते यस्य समेव मणिपादुकैः । द्वारद्रुमाद्रिवापीषु निधिषट्कं स पश्यति ॥ क्१७.४३ ॥ इत्युक्त्वा त्रिदिवं याते नृपतौ मन्त्रिणः क्रमात् । तदुक्त्रैर्लक्षणैश्चक्रुरादर्शमुखमीश्वरम् ॥ क्१७.४४ ॥ धर्मनिर्णयकार्येषु यं वादिप्रतिवादिनह् । विलोक्यैव स्वयं तस्थुर्न्यायैर्जयपराजये ॥ क्१७.४५ ॥ पुरा निरभिअस्ंघेन प्रातवैशसकिल्बिषम् । ब्राह्मणं दण्डिनं नाम दयालुः प्रययौ पुरः ॥ क्१७.४६ ॥ गुयुगार्थे गृहस्थेन मृतेन वडवाहतेः । कुठारपाततः पत्न्या तक्षवासी विवादितः ॥ क्१७.४७ ॥ शौण्डिकेनात्मजवधाद्दीक्षितं तुल्यनिग्रहम् । तद्विपक्षभयेनोक्त्वा तत्संत्यक्तं व्यमोक्षयत् ॥ क्१७.४८ ॥ अमानुषाणां सत्त्वानामध्याशयविशेषतः । चकार चित्तशोधनं तत्तत्संदेहनिर्णयम् ॥ क्१७.४९ ॥ अवृष्टिमृष्टे दुर्भिक्षे येन द्वादशवर्सके । विहितं सर्वसत्त्वानामशनप्राणवर्तनम् ॥ क्१७.५० ॥ इत्यमून्मम पुण्याप्तिरादर्शमुखज्न्मनि । न तु सा सम्यक्संबोधिर्विबोधिता महोदया ॥ क्१७.५१ ॥ बहुजन्मशताभ्यासप्रसासेन महीयसा । अद्य तु ज्ञानवैमल्यं मयाप्तं लुत्पसंवृति ॥ क्१७.५२ ॥ ज्ञानप्रज्ञाधिगम्या किमपि परतरानुत्तरा सत्यासंवित् सम्यक्संबोधिरेषा न च खलु नृपते लभ्यते दानपुण्यैः । मोहश्यामाविरामे गतघनगगनव्यक्तवैमल्यभाजां निर्व्याजानन्दभूमिर्भवति भवतमश्छेदिनी सा दिनश्रीः ॥ क्१७.५३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामादर्शमुखावदानं नाम सप्तदशः पल्लवः ॥ १८. शारिपुत्रप्रव्रज्यावदानम् । नेदं बन्धुनों सुहृत्सोदरो वा नेदं माता न पिता वा करोति । यत्संसाराम्भोधेसेतुं विधत्ते ज्ञानाचार्यः कोऽपि कल्याणहेतुः ॥ क्१८.१ ॥ कलन्दकनिवासाख्ये रम्ये वेणुवनाश्रमे । भगवान् विहरन् बुद्धः पुरे राजगृहे पुरा ॥ क्१८.२ ॥ किलितं चोपयिष्यं च द्वौ परिव्राजकौ पुरा । प्रपन्नौ भिक्षुभावेन चकार शमसंवृतौ ॥ क्१८.३ ॥ ततश्च शारिपुत्रस्य भिक्षोः संदेशनां व्यघात् । यया साक्षात्कृतार्हत्त्वो सोऽभून्मोक्षगतिक्षमः ॥ क्१८.४ ॥ तस्य तदद्भुतं दृष्ट्वा धनार्हं सर्वभिक्षुभिः । पप्रच्छुः पूर्ववृत्तान्तं स च तेभ्यो व्यभाषत ॥ क्१८.५ ॥ ब्राह्मणस्याग्निमित्रस्य भार्या गुणवराभवत् । शूर्पिकेति कृतं पित्रा क्रीडानाम च बिभ्रती ॥ क्१८.६ ॥ भ्राता प्रथमशीलाख्यः तस्य शूर्पसमाभिधः । प्रत्येकबुद्धतां यातः कदाचिद्गृहमाययौ ॥ क्१८.७ ॥ स तया भर्तुरादेशाद्गृहीभक्त्याधिवासितः । प्रणतिप्रणयाचारैस्तोषितः परिचर्यया ॥ क्१८.८ ॥ कदाचिच्चीवरे तस्य कुर्वाणस्य विपात्रणम् (?) । सूचीकर्मवहाद्दृष्ट्वा प्रणिधानं समादधे ॥ क्१८.९ ॥ यथेयं कर्तरीं तीक्ष्णा यथा गम्भीरगामिणी । सूची तथापरा प्रज्ञा मम स्यादिति सादरा ॥ क्१८.१० ॥ प्रत्येकबुद्धविनयात्प्रणिधानेन तेन च । गतास्मिन् जन्मनि सैव सप्रज्ञशारिपुत्रताम् ॥ क्१८.११ ॥ स एष शारिपुत्रोऽद्य भिक्षुष्तीक्ष्णतराग्रधीः । कल्याणपात्रतां यातः कल्पवल्ली हि सन्मतेः ॥ क्१८.१२ ॥ वाक्यं भगवतः श्रुत्वा पप्रच्छुर्भिक्षवः पुनह् । कस्मान्नाट्यकुले जातः शारिपुत्रो नराधमे ॥ क्१८.१३ ॥ ततस्तान् भगवानूचे पूर्वस्मिन्नेष जन्मनि । अभून्महामतिर्नाम राजपुत्रः सतां मतः ॥ क्१८.१४ ॥ श्रीमतोऽपि मतिस्तस्य प्रव्रज्यायामजायत । परिपाकप्रसन्नानां कालुष्याय न संपदः ॥ क्१८.१५ ॥ प्रव्रज्या राजपुत्राणां यूनां नैव कुलोचिता । इत्युक्त्वा जनकः प्रीत्या तं यत्नेन न्यवारयत् ॥ क्१८.१६ ॥ कदाचित्कुञ्जरारूढः स व्रजन् जनवर्त्मनि । दृष्ट्वा दरिद्रं स्थविरं कारुण्यादिदमब्रवीत् ॥ क्१८.१७ ॥ अधन्या धनीनो लोके बन्धुबन्धनयन्त्रिताः । प्रव्रज्यां नाप्नुवन्त्येव त्वं तु केन निवारितः ॥ क्१८.१८ ॥ स न्यवेदयन्मे दरिद्रस्य न पात्रं न च चीवरम् । धनोपकरणान्येव शमोपकरणान्यपि ॥ क्१८.१९ ॥ राजसूनुरिति श्रुत्वा गत्वा मुनितपोवनम् । प्रव्रज्यां कारयित्वास्य प्रददौ पात्रचीवरम् ॥ क्१८.२० ॥ सोऽचिरेणैव कालेन यातः प्रत्येकबुद्धताम् । राजपुत्रं समभ्येत्य दिव्यामृद्धिमदर्शयत् ॥ क्१८.२१ ॥ तस्य प्रभावमालोक्य स प्रदध्यौ नृपात्मजः । अहो महोदयत्वान्मे प्रव्रज्या दुर्लभाभवत् ॥ क्१८.२२ ॥ दारिद्य्रादविवेकाच्च्नीचानामपि दुर्लभा । जायेयमधमे कुले तस्मदस्मि विवेकवान् ॥ क्१८.२३ ॥ स एव शारिपुत्रोऽयं ज्ञातस्तत्प्रणिधानतः । प्रव्रजितो भगवता काश्यपेनान्यजन्मनि ॥ क्१८.२४ ॥ तेनायं नियमप्रणयविनयी सम्यक्प्रसादोदयाद् आदिष्टः कुशलाय सत्यनिधिना प्रज्ञावतामग्रणीः । काले शाक्यमुनेर्भविष्यति मतः शिष्यत्वयोगाद्वरं मौद्गल्यायन एष चात्र कथितः संविन्मयानां वदः ॥ क्१८.२५ ॥ अन्यजन्मनि दरिद्रः कार्मिकः केनचिदपि दयया महर्षिणा । दत्तपात्रचीवरोऽभवद्दर्शितर्द्धिरासीदतुलप्रभाववान् ॥ क्१८.२६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शारिपुत्रप्रजज्यावदानं नामाष्टादशः पल्लवः ॥ १९. श्रोणकोटिकर्णावदानम् । स कोऽपि पुण्यातिशयोदयस्य वरः प्रभावः परमाक्षयो यः । प्रत्यक्षलक्ष्यः शुभपक्षसाक्षी जन्मान्तरे लक्षणतामुपैति ॥ क्१९.१ ॥ रम्ये पुरा भगवति श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामे विहारिणि तथागते ॥ क्१९.२ ॥ बभूव वासवग्रामे बलसेनाभिधो गृही । पूरिताशः फलभरैश्छायातरुरिवार्थिनाम् ॥ क्१९.३ ॥ जायायां जयसेनायां काले कमललोचनः । अजायत सुतस्तस्य पुण्यैर्मीर्त इवोत्सवः ॥ क्१९.४ ॥ सजहा रत्नदीपार्चिरभूत्कर्णस्य कर्णिका । नाभून्मूल्यतुला यस्य हेमकोटिशतैरपि ॥ क्१९.५ ॥ श्रवणानक्षत्रजातोऽसौ रत्नकोट्यर्हकर्णिकाः । स श्रोणकोटिकर्णाख्यः कुमारोऽभूद्गुणोचितः ॥ क्१९.६ ॥ स निर्मलरुचिः कान्तः कलाभिं परिपूरितः । अमन्दानन्दनिष्यन्दी न कस्येन्दुरिवाभवत् ॥ क्१९.७ ॥ स युवा वार्यमाणोऽपि पित्रा धनदसंपदा । जननी साश्रुनयना परं पुरुषया गिरा ॥ क्१९.८ ॥ प्रियंवदोऽपि निर्भर्त्स्यो विषवर्षीव चन्द्रमाः । महासार्थेन रत्नार्थी दूरद्वीपान्तरं ययौ ॥ क्१९.९ ॥ मकराकरमुत्तीर्य व्रजतस्यस्य निर्जने । कर्मोर्मिविप्लवेनाभूत्स्वसार्थविरहः पथि ॥ क्१९.१० ॥ सार्थोऽपि तमनासाद्य विनिवृत्तं शुचा शनैः । स्वदेशमर्जितक्लेशः प्रविवेश विशृङ्खलाः ॥ क्१९.११ ॥ सोऽपि तप्तमरुश्रेणीलक्षणां दक्षिणां दिशम् । श्रान्तः प्रशान्तविश्रान्तिर्वापिगाहं व्यगाहत ॥ क्१९.१२ ॥ सोऽचिन्तयदहो वित्ते प्रतिनित्तार्जनोद्यमः । ममायमनयेनैव जातक्लेशः फलोदयः ॥ क्१९.१३ ॥ अहो धनार्जनावेशः संतोषविरहान्नृणाम् । सर्वापवादसंवादो निन्द्यानां विपदां पदम् ॥ क्१९.१४ ॥ हेमाचलेऽपि संप्राप्ते न पर्याप्तिर्हनार्जने । संसारे वासनाभ्यासद्वेषमोहः शरीरिणाम् ॥ क्१९.१५ ॥ पृथुप्रयासविरसा दीपिता श्रीरिवायता । तृष्णां तनोति नितरामियंमरुमहीतले ॥ क्१९.१६ ॥ अहो बत कुरङ्गाणां तृष्णान्धानां पदे पदे । ममापि जनयन्त्येव मोहं मरुमरीचिकाः ॥ क्१९.१७ ॥ इयं तृष्णा श्रमश्चायमिमा निरुदका भुवः । किं करोमि क्क गच्छामि पश्यामि ज्वलिता दिशः ॥ क्१९.१८ ॥ इति संचिन्त्य स शनैः प्रसर्पन् सलिलाशया । आयासमिव साकारं ददर्श पुरमायसम् ॥ क्१९.१९ ॥ घोरं द्वारि स्थितं तत्र संत्रासस्येव सोदरम् । ददर्श पुरुषं कालकरालं रक्तलोचनम् ॥ क्१९.२० ॥ स तेन पृष्टः पानीयं यदा नोवाच किंचन । तदा स्वयं प्रविष्टेन प्रेतलोको विलोकितह् ॥ क्१९.२१ ॥ दग्धकष्ठोपमान् धूलिमललिप्तान्निरम्बरान् । शुष्कास्थिन्सायुशेषाङ्गान् प्रेतान् दृष्ट्वा स विव्यथे ॥ क्१९.२२ ॥ तैर्याचितह्स पानीयं पानीयविरहार्दितः । परित्यज्य निजामार्तिमभूत्तद्दुःखदुःखितः ॥ क्१९.२३ ॥ तीव्रतृष्णातुरानूचे स तानार्तप्रलापिनह् । ममास्मिन्मरुकान्तारे निष्कृपस्य कुतः पयः ॥ क्१९.२४ ॥ कृच्छ्रेऽस्मिन् दुःसहे न्यस्ताः के यूयं केन कर्मणा । युष्मदप्रक्रियबन्धश्चातः कृच्छ्रश्चराम्यहम् ॥ क्१९.२५ ॥ निद्रा निःशल्यकल्पस्य सुखसिक्तेव तस्य या । नार्तान्नपश्यति दृष्ट्वा तेषां क्लेशक्षये क्षमा ॥ क्१९.२६ ॥ ते तमूचुर्विरुद्धेन कर्मणा मोहसंचयात् । अनिवर्त्य वयं मर्त्याः क्षिप्ता व्यसनसंकटे ॥ क्१९.२७ ॥ अधिक्षेपात्क्षेपक्षतिपतरधैर्यैर्मदभरादनार्यैर्मानव्यसनेर्ष्याभिरवार्यव्यतिकरैः । कृतास्माभिर्नित्यं सुहनहृदये निर्दयतया वचोभिर्नाराचैर्विषपरिचितैः शल्यकलना ॥ क्१९.२८ ॥ दानं नदत्तं हृतमेव वित्तं हिंसानिमित्तीकृतमेव चित्तम् । अस्मार्भिरङ्गैर्विहिता विकाराः परस्य दारापहृतिप्रकाराः ॥ क्१९.२९ ॥ ते वयं कुहकासक्ता दक्षाः क्षुद्रेषु कर्मसु । प्रयाताः प्रेतनगरे घोरेऽस्मिन् क्लेशपात्रताम् ॥ क्१९.३० ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा सोऽन्यत्र च तथाविधान् । प्रेतान् दृष्ट्वानभिप्रेतान् करुणकुलितोऽभवत् ॥ क्१९.३१ ॥ निर्गम्य दुर्गमात्तस्मात्पुरात्पुण्यबलेन सः । विमलं शीतलच्छायमाससाद वनान्तरम् ॥ क्१९.३२ ॥ अथ दूरध्वसंतप्तः परिश्रान्तः शनैः शनैः । निपपाताचलादन्धस्तृष्टार्त इव भाष्करः ॥ क्१९.३३ ॥ दिने पुण्य इव क्षीणे निःशेषाशाप्रकाशके । संमोहमलिनं लोके तमः पापमिवोद्ययौ ॥ क्१९.३४ ॥ क्षीणभृङ्गविहङ्गानां नलिनीनां प्रसङ्गिनी । विकासास्ंपसा मुद्रा निद्रेव समजायत ॥ क्१९.३५ ॥ कारुण्यादिव शीतांशुर्ज्योत्स्नामृतशलाकया । स्फारतारं जगन्नित्रं चक्रे वितिमितं ततः ॥ क्१९.३६ ॥ क्षयोदयपरावृत्तिर्द्र्शितानेकविभ्रमः । संसारदिनयामिन्योर्जहासेव सुधाकरः ॥ क्१९.३७ ॥ नेत्रानन्दसुधावर्षे सुखस्पर्शे निशाकरे । दिग्वधूवदनादर्शे हर्षे मूर्त इवोतिते ॥ क्१९.३८ ॥ श्रोणकोटिर्ददर्शाग्रे विमानमाननद्युतिम् । कौतुकादन्यरूपेण स्वर्गाद्भुवमिवागतम् ॥ क्१९.३९ ॥ तस्मिन्नपश्यत्समदाश्चतस्रस्त्रिदशाङ्गनाः । दिशश्चन्द्रोदयानन्दविहारायेव संगताः ॥ क्१९.४० ॥ तासां मध्ये वराकारं रममाणं व्यलोकयत् । तरुणप्रेमसंभारमिव साकारतां गतः ॥ क्१९.४१ ॥ रत्नमण्डलेयूरकिरीटिकचिराम्शुभिः । आलिखन्तमिवाश्चर्यममर्यादं दिशां मुखे ॥ क्१९.४२ ॥ तस्य तामद्भुतां दृष्ट्वा संभोगसुखसंपदम् । मेने स सुकृताख्यस्य तरोः स्फीतां फलश्रियम् ॥ क्१९.४३ ॥ प्रीत्या तेन कृतातिथ्यः स्वादुपानाशनादिभिः । तां श्रोणकोटिकर्णोऽथ निनाय रजनीं सुखम् ॥ क्१९.४४ ॥ ताराकुसुमवातालिप्रभा प्राभातिकी ततः । अनित्यतेव शशिनश्चक्रे लक्ष्मीपरिक्षयम् ॥ क्१९.४५ ॥ क्षयं क्षपायां यातायां भानौ भुवनचक्षुषि । उदिते सर्वभूतानां सुखदुःखैकसाक्षिणि ॥ क्१९.४६ ॥ विमानं सुरनार्यश्च क्षस्णाददृश्यतांययुः । विनष्टवदनच्छायः पुरुषश्चापतत्क्षितौ ॥ क्१९.४७ ॥ ततस्तस्यापतत्पृष्ठे शुनां संघोऽतिभीषणः । त्रैलोक्यशापपापोत्थः क्लेशराशिरिवाखिलः ॥ क्१९.४८ ॥ स तैग्रीवामुखारब्धमांसग्रासाग्रकर्षणैः । आक्रन्दिरुधिरक्षीरैर्भक्ष्यमाणः क्षयं ययौ ॥ क्१९.४९ ॥ दिनान्ते पुनरायान्तं तद्विमानमपश्यत । चतस्रोऽप्सरासस्ताश्च पुरुषः स च कान्तिमान् ॥ क्१९.५० ॥ तं श्रोणकोटिकर्णोऽथ पप्रच्छात्यन्तविस्मितः । सखे किमेतदाश्चर्यं दृश्यते कथ्यतामिति ॥ क्१९.५१ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच वयस्य श्रूयतामिदम् । त्वां श्रोणकोटिकर्णाख्यं जानामि सुकृतोचितम् ॥ क्१९.५२ ॥ अभवं वासवग्रामे दुष्कृती पशुपालकः । पशूनां मांसमुत्कृत्य विक्रीतं सतत मया ॥ क्१९.५३ ॥ पिण्डपाताय संप्राप्तो मामार्यः करुणानिधिः । कात्यायनाख्यः प्रोवाचः विरमास्मात्कुकर्मणः ॥ क्१९.५४ ॥ हिंसामयो ह्ययं क्लेशो दुःसहः साहसैषिणाम् । स्वशरीरे पतत्येव छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ क्१९.५५ ॥ इत्यहं वार्यमाणोऽपि तेनानार्यः कृपात्मना । यदा न विरतः पापात्तदा स प्राह मां पुनः ॥ क्१९.५६ ॥ दिवा त्वं कुरुषे हिंसां सर्वथा यदि निर्दयः । रात्रौ शीलसमादानं गृहाण समयान्मम ॥ क्१९.५७ ॥ इत्युक्त्वा तेन यत्नेन सर्वसत्त्वहितैषिणा । दत्ता शीलसमादानमयी पुण्यमतिर्मम ॥ क्१९.५८ ॥ कालेन कालवशगः प्राप्तः सोऽहमिमां दशाम् । तप्ताङ्गारसुधावर्षैरिव कीर्णो दिवानिशम् ॥ क्१९.५९ ॥ रात्रौ शीलसमादानफलं हिंसाफलं दिने । चर्या मत्पुण्यपापाभ्यां पतितः सुखदुःखयोः ॥ क्१९.६० ॥ तस्य मे कुरु कारुण्यं सखे कलुसकारिणः । गत्वा स्वदेशंमत्पुत्रं ब्रूहि मद्वचसा रहः ॥ क्१९.६१ ॥ अस्ति मे गृहकोटान्ते निखातं हेमभाजनम् । तदुद्धृत्य परित्यक्तपापवृत्ति विधीयताम् ॥ क्१९.६२ ॥ आर्यकात्यायनो नित्यं पिण्डपातेन पूज्यताम् । इत्युक्तस्तेन विनयात्तथेत्युक्त्वा जगाम सः ॥ क्१९.६३ ॥ स ददर्श व्रजन् दिव्यविमानमपरं पुनः । रत्नपद्मलताकान्तं द्वितीयमिव नन्दनम् ॥ क्१९.६४ ॥ तस्मिन् साङ्गमिवानङ्गं संगतं दिव्ययोषिता । अपश्यद्वासरारम्भे पुरुषं रत्नभूषितम् ॥ क्१९.६५ ॥ तेन प्रीत्युपचारेण कृतातिथ्यस्तथैव सः । दिनं निनाय दीर्घं च क्लेशमध्ये सुधामयम् ॥ क्१९.६६ ॥ अथ व्योमविमानाग्रात्पतिते पद्मिनीपतौ । अपूर्यत जगद्घोरैर्दुःखैरिव तमोभरैः ॥ क्१९.६७ ॥ ततः क्षपापतिर्ज्योत्स्नां वमन्नेव क्षपाजडः । शनकैः पाण्डुरोगीव गौरद्युतिरदृश्यत ॥ क्१९.६८ ॥ सुकुमारे दिनालोके रात्रौ राक्षसयोषिता । भक्षितेऽलक्ष्यत शशी कपालबलसंनिभः ॥ क्१९.६९ ॥ व्याप्ते चन्द्रिकया लोके कालचन्द्रनचर्चया । विमानमगमत्क्कापिसा च स्वर्गमृगेक्षणा ॥ क्१९.७० ॥ विमानपतितः सोऽपि पुरुषः सर्वरूपया । शनैः सप्तभिरावर्तैः शतपद्या विवेष्टितः ॥ क्१९.७१ ॥ सा तस्य मूर्ध्नि विवरं कृत्वा मस्तिष्कशोणितम् । आस्वादयन्ती शनकैश्चकार शुषिरं शिरः ॥ क्१९.७२ ॥ अथारुणकरच्छन्ने सोच्छ्वासवदाने दिने । बीभत्सदर्शनक्लेशादिव मीलिततारके ॥ क्१९.७३ ॥ प्रादुरासन् पुनर्दिव्यविमानं सा च कामिनी । युवा स चाद्भुततनुर्दिव्याभरणभूषितः ॥ क्१९.७४ ॥ पृष्टोऽतिविस्मयात्तेन स्ववृत्तान्तं जगाद्सः । द्विजोऽहं वासवग्रामनिवासी मनसाभिधः ॥ क्१९.७५ ॥ तरुणी प्रातिवेश्यस्य पत्नी मलयमञ्जरी । अभून्मम भुजङ्गस्य स्वैरिणी वल्लभा भृशम् ॥ क्१९.७६ ॥ परदाररतेर्ग्रामे व्यग्रा मे क्षमते मतिः । मिनग्ना विषयग्रामे समग्रा मे क्षयं गता ॥ क्१९.७७ ॥ आर्यकात्यायनः पापं ज्ञात्वा मां चौर्यकामुकम् । दयाविधेयः कारुण्यात्प्रोवाच विजने शनैः ॥ क्१९.७८ ॥ पराङ्गनाङ्गसंसर्गप्रीत्या रूपरतेः क्षैबम् (?) । अनङ्गाग्नौ पतन्नाशं पतङ्गमिव मा गमः ॥ क्१९.७९ ॥ अहो आसक्तरक्तानां संपतनप्रमादिनाम् । कामिनां हिंसकानां च परदारादरः परम् ॥ क्१९.८० ॥ पृथु प्रवेपथु (?) स्वापश्रमविह्वलानां गृध्राङ्गनामुखनिखातनखक्षतानाम् । संमोहने परवधूविहितस्पृहाणां रोमाञ्चकारिणि परं नरके च कामः ॥ क्१९.८१ ॥ तस्मादस्मान्निवर्तस्व वत्स कुत्सितकर्मणः । जायते पातकं स्पर्शे शुनामेवाशुचौ रतिः ॥ क्१९.८२ ॥ इत्यहं कृपया तेन निषिद्धोऽप्यविशुद्धधीः । अनिरुद्धेन रागेण बद्धस्तामेव नात्यजम् ॥ क्१९.८३ ॥ विज्ञाय मामविरतं ततः कात्यायनो ददौ । मह्यं शीलसमादानं दिनचर्याहितोद्यतः ॥ क्१९.८४ ॥ दिनशीलसमादानात्परस्त्रीगमनान्निशि । इयं मे पुण्यपापोत्था सुखदुःखमयी स्थितीः ॥ क्१९.८५ ॥ गतेन वासवग्रामं वाच्यः पुत्रो मम त्वया । सुवर्णमग्निशालायामस्ति गूढं धृतं मया ॥ क्१९.८६ ॥ वृत्तिः कार्या तदुद्भृत्य पूज्यः कात्यायनश्च सः । प्रणयादिति तेनोक्तः श्रोणकोटिर्ययौ ततः ॥ क्१९.८७ ॥ सोऽपश्यद्दिव्यललनामग्रे मणिविमानगाम् । लक्ष्मीं लावण्यदुग्धाब्धेरनायासोद्गतामिव ॥ क्१९.८८ ॥ तस्य विमानपादेषि चतुर्षु स्नायुसंयुतम् । स ददर्शातिदुर्दशं बद्धं प्रेतचतुष्टयम् ॥ क्१९.८९ ॥ सापि तं प्रत्यभिज्ञाय संभाष्य स्निग्धया गिरा । सुरोचितं ददौ तस्मै रसवत्पानभोजनम् ॥ क्१९.९० ॥ भुञ्जानसंज्ञयां दूरात्प्रेतैर्दैन्येन याचितः । स ददौ कृपया तेभ्यः काकेभ्य इव पिण्डिकाः ॥ क्१९.९१ ॥ पिण्डो बुसत्वमेकस्य प्रयातोऽन्यस्य लोहताम् । स्वमांसत्वं तृतीयस्य चतुर्थस्य प्रपूयताम् ॥ क्१९.९२ ॥ विलोक्य तत्कृपाविष्टः स तेषां कष्टचेष्टया । पप्रच्छ तन्मुखच्छायां विच्छायीकृतपङ्कजाम् ॥ क्१९.९३ ॥ पृष्टा तदद्भुतं तेन उवाच सा मृगेक्षणा । न श्रोणकोटिर्णैषां दत्तं भवति तृप्तये ॥ क्१९.९४ ॥ ब्राह्मणस्यास्य भार्याहं पूर्वपादाबलम्बिनः । नन्दनाम्नः सुनन्दाख्या वासवग्रामवासिनः ॥ क्१९.९५ ॥ द्वितीयपादसंसक्तः पुत्रो मे निष्ठुराभिधः । पश्चात्पादावलम्बिन्यौ दासी चेयं स्नुषा च मे ॥ क्१९.९६ ॥ नक्षत्रयोगपूजायां पुरा सज्जीकृअते मया । भैक्ष्योपहारे मे गेहमार्यकात्यायनोऽविशत् ॥ क्१९.९७ ॥ मया चित्तप्रसादिन्या पिण्डपातेन सोऽर्चितः । कुर्वन्नेव ययौ कान्त्या वैमल्यानुग्रहं दिशाम् ॥ क्१९.९८ ॥ ततः स्नात्वा समायातस्तूर्णं पतिरयं मम । पत्पिण्डपातमाकर्ण्य प्रमिदाय मयोदितम् ॥ क्१९.९९ ॥ कोपादुवाच मां कस्माद्विशिखः श्रमणः शठः । अपूजितेषु पूज्येषु बुसार्हः पूजितस्त्वया ॥ क्१९.१०० ॥ इति मोहादनेनोक्ते पुत्रोऽप्येष जगाद्माम् । पाके पूर्वाशनायोग्यः स किं नाश्नात्ययोगुडान् ॥ क्१९.१०१ ॥ इयं स्नुषा मे सततं पूर्वभक्ष्यावभोगिना । मयोक्ते शपथं चक्रे स्वमांसादनवादिनी ॥ क्१९.१०२ ॥ इयं दासी च भैक्ष्याणा चैर्यात्तद्व्ययकारिणी । आक्षिप्ता चाकरोत्सत्यं पूयशोणितवादिनी ॥ क्१९.१०३ ॥ तत्र ते प्रेततां याताः स्ववाक्यसदृशाशनाः । अहं त्वार्यप्रसादेन दिव्यभोगोपभोगिनी ॥ क्१९.१०४ ॥ त्वया त्वार्यशमाप्तेन वक्तव्या दुहिता मम । सन्ति हेमनिधानानि गृहे चत्वारि ते पितुः ॥ क्१९.१०५ ॥ तान्युद्धृत्य यथायोगं भजस्वस्वजनिस्थितिम् । पूजनीयः पितुर्भ्राता नाम्ना कात्यायन सदा ॥ क्१९.१०६ ॥ स ः श्रोणकोटिकर्णस्त्वं गच्छ देशं त्यज श्रमम् । वर्षा द्वादश संपूर्णाः स्वगृहान्निर्गतस्य ते ॥ क्१९.१०७ ॥ इत्युक्त्वा तं समादिशय तस्य प्रेतचतुष्टयम् । सुप्तस्यैव मुहूर्तेन स्वदेशाप्तिमकारयत् ॥ क्१९.१०८ ॥ उत्थितः सोऽपि सहसा स्वदेशोद्यानकाननात् । वियोगशोकात्पितरौ शुश्रावान्ध्यमुपागतौ ॥ क्१९.१०९ ॥ भिक्षुद्विजातिथिगणे पूज्यमाने सुरालये । स्वकं पितृगृहं दृष्ट्वा परं विस्मयमाययौ ॥ क्१९.११० ॥ निश्चित्य सर्वं भावानां क्षणिकत्वादनित्यताम् । स्नेहरागं समुत्सृज्य तत्रस्थः समचिन्तयत् ॥ क्१९.१११ ॥ अहो संमोहनिद्रेयं निरन्ततो दिवानिशम् । स्वप्नमायाविलसितैः करोत्यद्भुतविभ्रमम् ॥ क्१९.११२ ॥ जन्मवर्त्मप्रदा माता पिता बीजवपत्खगः । पान्थपूजासनं कायः कोऽयं नियमसंगमः ॥ क्१९.११३ ॥ श्रियः संसाराभ्रभ्रमपरिचिताः काञ्चनरुचा आशा दिग्(?) निर्बन्धास्तडित इव निर्लेपचपलाः । वपुः सर्वापायैः क्षयभयनिकायैः परिगतं जरारोगोद्वेगैस्तदपि न विरागस्तनुभृताम् ॥ क्१९.११४ ॥ श्रिये स्वस्तिसमाप्तये स्वजनस्यायमञ्जलिः । दाक्षिण्यैः क्षमतं श्रीषु प्रव्रज्यैव प्रिया मम ॥ क्१९.११५ ॥ इति ध्यात्वा स पितरौ समाश्वास्याप्तलोचनौ । बुद्धौ धर्मपथे शुद्धे शमधाम्नि न्यवेशयत् ॥ क्१९.११६ ॥ सार्थभ्रष्टश्चिरायात्कृशोऽपि स्वजनस्य च । अलुप्तसत्त्वविभवान्नकृपास्पदतां ययौ ॥ क्१९.११७ ॥ अनुकम्पस्व यद्येतं संसारक्लेशविह्वलम् । सतः कस्यानुकम्प्यास्ते संपत्संपर्कनित्स्पृहाः ॥ क्१९.११८ ॥ पशुपालकविप्रस्त्रीसंदेशादि यथोदितम् । निगद्य तेभ्यः कनकप्राप्तिप्रत्ययलक्षणम् ॥ क्१९.११९ ॥ शान्तः कात्यायनं प्राप्य प्रव्रज्यां स समाददे । मुग्धानां यद्विषादाय तत्प्रसादाय धीमताम् ॥ क्१९.१२० ॥ स समासाद्य विशदं स्रितःप्राप्तिफलं ततः । सकृदागाम्यनागामिफलमर्हत्फलं तथा ॥ क्१९.१२१ ॥ त्रैधातुको वीतरागः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । आकाशपाणितुल्योऽभूदसिचन्दनयोः समह् ॥ क्१९.१२२ ॥ श्रावस्त्यां वेणुगहने जिनं जेतवने स्थितम् । भगवन्तं ययौ द्रष्टुं सोऽथ कात्यायनाज्ञया ॥ क्१९.१२३ ॥ प्रणितातकृतातिथ्यः प्रीत्या भगवता स्वयम् । स श्रोणकोटीकर्णोऽथ बभाषे हर्षनिर्भरः ॥ क्१९.१२४ ॥ भगवान् धर्मकायेन दृष्टोऽयं श्रोत्रवर्त्मनि । अधुना रूपकायेन पुण्यैरालोकितो मया ॥ क्१९.१२५ ॥ अनल्पसुकृतप्राप्यमिदं तद्दर्शनामृतम् । पीत्वा न तृप्तिमायान्ति वञ्चिता एव ते परम् ॥ क्१९.१२६ ॥ अस्पृहस्यापि ते मूर्तिः कुरुते कस्य न स्पृहाम् । निर्लोपस्यापि ते दृष्टिरहो हर्षेण लिम्पति ॥ क्१९.१२७ ॥ त्वत्कथा त्वदनुध्यानं त्वत्प्राप्तिस्त्वन्निषेवणम् । एताः कुशलमूलानां स्फीताः फलसमृद्धयः ॥ क्१९.१२८ ॥ इति श्रुत्वा भगवता प्रसादेनाब्न्हिनन्दितः । तदादिष्टं शमारामं स विहारमवाप्तवान् ॥ क्१९.१२९ ॥ तस्यास्पदं समभ्येत्य प्रणयाद्भगवानपु । श्रुत्वास्य मधुरं धर्मं स्वाध्यायं प्रशशंस सः ॥ क्१९.१३० ॥ तां श्रोणिकोटिकर्णस्य दृष्ट्वा प्रशमसंपदम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टः पूर्ववृत्तमभाषत ॥ क्१९.१३१ ॥ वाराणस्यां पुरा सम्यक्संबुद्धे काश्यपाभिधे । निर्वाणधातौ निःशेषकार्यत्वात्परिनिर्वृते ॥ क्१९.१३२ ॥ कृकिनामनृपश्चैत्यं तस्य रत्नैरकारयत् । स्वयं तत्पुण्यसंभरं स्वर्गं वक्तुमिवोद्गतम् ॥ क्१९.१३३ ॥ शीर्णस्थापितसंस्कारे तस्मिन् संज्ञाधृतं धनम् । तत्पुत्रः प्राप्तराज्योऽथ न ददौ लोभमोहितः ॥ क्१९.१३४ ॥ अथोत्तरापथायातः सर्थवाहोऽर्थदाभिधः । प्रददौ पृथिवीमूल्यं तत्कृते कर्णभूषणम् ॥ क्१९.१३५ ॥ कालान्तरोपगतोऽपि दत्वा चान्यद्धनं महत् । प्रणिधानं स कृतवान् भूयासं पुण्यवानिति ॥ क्१९.१३६ ॥ स श्रोणकोटिकर्णोऽयं पुण्यैः प्रातपदं महत् । तद्विधेनैव संयातः कर्णभूषणलक्षणः ॥ क्१९.१३७ ॥ प्रस्थानसमये माता श्राविता परुषं वचः । यस्मादनेन तेनास्य बभूवास्य श्रमो महान् ॥ क्१९.१३८ ॥ मध्येषु महतः शुक्लगुणसत्कर्मवाससः । कृष्णकर्मलवांशोऽपि स्फुट एवावधार्यते ॥ क्१९.१३९ ॥ सुकृतसचिवः सत्त्वेत्साहः प्रवाससखी धृतिः विषमतरणे वीर्यं सेतुर्विपद्यधिका कृपा । शमपरिचिता पर्यन्ते च प्रसादमयी मतिः परिणतिरियं पुण्यप्राप्तेः स्फुरत्फलशालिनी ॥ क्१९.१४० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रोणकोटिकर्णावदानं नामोनविंशतितमः पल्लवः ॥ २०. आम्रपाल्यवदानम् । द्विजिह्वसङ्गे कथमस्ति वृत्तिरनेकमुख्ये कथमस्ति सौख्यम् । कर्मान्तबन्धेऽस्ति कथं स्वशक्तिः प्रज्ञाप्रकर्षे कथमस्त्यपायः ॥ क्२०.१ ॥ मिथिलायां विदेहेषु जलसत्त्वाभिधो नृपः । अभूद्भुजभुजङ्गस्य विश्रान्तपृथिवीभरः ॥ क्२०.२ ॥ खण्डो नाम महामात्यस्तस्याखण्डलसंपदः । बभूवाशेषषाङ्गुण्यपरिज्ञानबृहस्पतिः ॥ क्२०.३ ॥ नीतिज्ञगौरवात्तस्य नृपे व्यक्तं नलोकिनि । सदाभवन्मुखप्रेक्षी सर्वः कार्यवशाज्जनः ॥ क्२०.४ ॥ गतानुगतिकत्वेन प्रवाहप्रणयी भरः । वर्धते वार्यमाणस्य स्वजनस्य जलस्य च ॥ क्२०.५ ॥ सर्वं तन्मयमालोक्य जनं मात्सर्यमूर्च्छिताः । मन्त्रिणः संहतास्तस्य विनिपातमचिन्तयन् ॥ क्२०.६ ॥ ते प्रविश्याश्रमं राज्ञस्तां तस्य प्रबह्विष्णूताम् । मुहुः शङ्कास्पदं कृत्वा शशंसुर्भेदकोविदाः ॥ क्२०.७ ॥ तद्गिरा शङ्कितो राजा तस्य वैमुख्यमाययौ । अबलाबालभूपाला वर्णप्रत्ययाः परम् ॥ क्२०.८ ॥ अशङ्क्यादपि शङ्कन्ते शङ्कादोषेऽप्यशङ्किताः । अविशेषज्ञचपला भूपालाः काकशङ्किनः ॥ क्२०.९ ॥ प्रभोर्विरक्तिलिङ्गानि विलोक्यामात्यपुंगवः । स्वसुतौ गोपसिंहाख्यौ सशङ्कः स्वैरमब्रवीत् ॥ क्२०.१० ॥ धूर्तैर्मे वीतविश्वासः पिशुनैर्नृपतिः कृतः । प्रत्ययं नैति हृदये विदार्यापि प्रदर्शिते ॥ क्२०.११ ॥ विरक्तः स्थगितालापदर्शनश्रवणः प्रभुः । शेफ इव वृद्धस्य यातः शिथिलतां मम ॥ क्२०.१२ ॥ पिशुनोद्भूतभेदस्य प्रेम्णः संधिर्न विद्यते । न मणिः श्लिष्याति पुनः पाषाणशकलीकृतः ॥ क्२०.१३ ॥ द्विजिह्णकुटिलक्रान्तः प्रभुश्चन्दनपादपः । न यात्यर्थक्रियाकारी गुणवानपि सेव्यताम् ॥ क्२०.१४ ॥ कथं नृपनिधानार्थी कुशलं भजते नरः । घोरद्वेषविषाविष्टद्विजिह्वाघातविह्वलः ॥ क्२०.१५ ॥ तस्माद्व्रजामः संत्यज्य द्वेषदोषेण भूपतेः । शङ्काशल्यमये वृत्ते मेऽस्मिन् देशे स्थितेन किम् ॥ क्२०.१६ ॥ दक्षा रक्षाक्षमाः शूराः प्रभुतार्थाः सुसंहताः । सन्तः सन्ति विशालायां वासस्तत्र ममेप्सितः ॥ क्२०.१७ ॥ इति ब्रुवाणः पुत्राभ्यां तथेत्युक्तः स सानुगः । उद्यानगतिमानेन प्रययौ सपरिच्छदः ॥ क्२०.१८ ॥ प्रयाणं नृपतिर्ज्ञात्वा निवर्तनसमुद्यतः । यत्नेनापि न तं प्राप नोत्सृष्टं लभ्यते पुनः ॥ क्२०.१९ ॥ मूर्खाः सत्सु कृतावज्ञा विमुह्यन्ते क्षणेन तैः । याति तेषां तु सर्वत्र कोऽपि नार्थी कृतार्थताम् ॥ क्२०.२० ॥ धीमानमात्यः प्राप्तोऽथ कृष्टो वैशालिकैर्गुणैः । पूजितः प्रणयाचारैः संघमुख्ये पदे स्थितः ॥ क्२०.२१ ॥ तद्बुद्धिविभवाप्तश्रीः सोऽथ तत्प्रमुखो गणः । कदाचिदनयाल्लेखे न पराबह्वपात्रताम् ॥ क्२०.२२ ॥ अथ कालेन सिंहस्य मन्त्रिसूनोः कनीयसः । अजायत सुता कान्ता चैला नाम गुणोचिता ॥ क्२०.२३ ॥ द्वितीया चोपचैलाख्या सुता जातास्य सुन्दरी । नन्मन्येव तयोः प्राह निमित्तज्ञो विचक्षणः ॥ क्२०.२४ ॥ चैलायास्तनयो भावी पितृहन्ता महीपतिः । गुणवानुपचैलायाः पूर्णलक्षह्णवानिति ॥ क्२०.२५ । ज्येष्ठो मन्त्रिसुतः शौर्याद्गोपः प्रौढमदोद्धतः । उद्यानमर्दनक्षेपैर्गणानां द्वेष्यतां ययौ ॥ क्२०.२६ ॥ तत्पितुर्गौरवात्तस्मै सानुजाय विमन्यवः । विशालशालतामन्ते जीर्णोद्यानद्वयं ददुः ॥ क्२०.२७ ॥ सुगतप्रतिमां चक्रे तत्रैकः सुकृतोचिताम् । विहारं वैभवोदारं भुवनाभरणं परः ॥ क्२०.२८ ॥ अथ पित्रा बलोत्सिक्तः सुतः प्रत्यन्तमण्डले । गणकोपभयाद्गोपः कर्मान्तोपार्जने धृतः ॥ क्२०.२९ ॥ कालेन त्रिदिवं याते तस्मिन्मन्त्रिवरे गणैः । कनीयसस्तु साधुत्वात्सिंहस्तस्य पदे धृतः ॥ क्२०.३० ॥ गोपः पितुरसंप्राप्य पदं गणविमानितः । तद्देशवासविरसः परिहारमचिन्तयत् ॥ क्२०.३१ ॥ वास्तव्य कण्टकाकीर्णे व्याघ्राघ्राते वरं वने । अनेकस्वामिसंभिन्नजने न तु विशृङ्खले ॥ क्२०.३२ ॥ नानामतक्रियालापः कथमाराध्यते गणः । समीहितं यदेकस्य दतन्यस्मै न रोचते ॥ क्२०.३३ ॥ इत्मानी स संचिन्त्य गत्वा राजगृहं पुरम् । बिम्बिसारं नरपतिं गुणश्रियमशिश्रियत् ॥ क्२०.३४ ॥ स तेन मानितः प्रीत्या तस्य विश्रम्भभूरभूत् । चिररुच्येव तत्कालमाभाति गुणसंगतिः ॥ क्२०.३५ ॥ राज्ञोऽथ बिम्बिसारस्य वल्लभा पञ्चतां ययौ । तद्वियोगाग्निसंतप्तं तं विचिन्त्य स बुद्धिमान् ॥ क्२०.३६ ॥ उपचैलां सुतां भ्रातुस्तद्विवाहोचिता वधूम् । गूढचारी तदादेशात्वैशालकपुरीं यय ॥ क्२०.३७ ॥ कन्या गणोपभोग्यौव न कस्मैचित्प्रदीयते । इति वैशालिकैः पूर्वं स्वदेशे नियमः कृतः ॥ क्२०.३८ ॥ तत्पुरे द्वाररक्षायै यक्षस्थानावलम्बिनी । परप्रवेशे कुरुते शब्दं घण्टी पटीयसी ॥ क्२०.३९ ॥ स प्रविश्य ततो भ्रातुर्गूढमुद्यानचारिणीम् । उपचैलां समाहतुं गतश्चैलामवाप्तवान् ॥ क्२०.४० ॥ यातस्तं रथमारुह्य घण्टाशब्दादभिद्र्युतम् । स हत्वा वीरपुरुषानवाप नृपतेः पुरम् ॥ क्२०.४१ ॥ तमूचे देवकन्येयं प्राता विमनसात्मना । पितृहन्ता सुतो ह्यास्या निमित्तज्ञेन सूचितः ॥ क्२०.४२ ॥ तस्मादेषा नरपतेर्महिषी न तवोचिता । त्वयि जीवति जीवन्ति प्रजानां सर्वसंपदः ॥ क्२०.४३ ॥ इत्युक्तस्तेन तां दृष्ट्वा त्युक्तं नैव शशाक सः । निरुद्धः कर्मणा ह्येव तन्मुखालेख्यलेखया ॥ क्२०.४४ ॥ सोऽवदत्क्क कदा दृष्ट पुत्रेण निहतः पिता । स्वयं मयाभिषेक्तव्यः सुतो यद्य्भविष्यति ॥ क्२०.४५ ॥ इत्युक्त्वा नृपतिः कन्यां परिणीयाभवत्सुखी । कृतकर्मोर्मिनिर्माणे प्रभवन्ति न बुद्धयः ॥ क्२०.४६ ॥ भोगिनस्तस्य कालेन तस्यां सूनुरजायत । ज्योतिष्कचरिते यस्य वृत्तमुक्तं पितृद्रुहः ॥ क्२०.४७ ॥ तपोवनमृगाधानमृगयाव्यसने वने । एवंविधो ह्यभूत्तस्य मुनिशापः सुताकृतिः ॥ क्२०.४८ ॥ अत्रान्तरे महान्नाम वैशालिकगणाग्रणीः । कन्यामाम्रवनात्प्राप कदलीस्कन्धनिर्गताम् ॥ क्२०.४९ ॥ सा तस्य भवने कान्ता वर्धमाना शनैः शनैः । विदधे विपुलां प्रीतिं दानचिन्तामच्चेतसि ॥ क्२०.५० ॥ प्रणयादाम्रपालीति बन्धुभिः सा कृताभिधाः । सूनुहीनमिन त्यक्त्वा बाल्यं यौवनमाददे ॥ क्२०.५१ ॥ तद्विवाहोद्यतस्याथ न सेहे तत्पितुर्गणः । गणोपभोग्या कन्येति समयस्य व्यतिक्रमम् ॥ क्२०.५२ ॥ पितरं दुःखसंतप्तं समेत्याथ जगाद्सा । भवामि गणभोग्यैव किं त्वेष समयो यदि ॥ क्२०.५३ ॥ एकस्योपरि नान्यस्य प्रवेशः स्वपदे स्थितिः । पणः कार्षापणशतैः पञ्चभिः प्रत्यहं मम ॥ क्२०.५४ ॥ सप्ताहेनैव विचयः कर्यो वेश्मनि नान्यदा । इत्यस्मिन् समये व ध्यः सर्वश्चैव व्यतिक्रमी ॥ क्२०.५५ ॥ इति तत्समयं ज्ञात्वा तत्पितुर्वचसा गणः । अकारोद्बाढमित्युक्त्वा दृढनिश्चयमादरात् ॥ क्२०.५६ ॥ ततः सरत्नभवने वराभरणभूषिते । हेमहर्म्यसमारूढा दिदेश दिनचन्द्रिकाम् ॥ क्२०.५७ ॥ ततः पणीकृतः कामी यो यस्तां समुपाययौ । तस्य तस्याभवत्तस्याः प्रभावेणौजसः क्षयः ॥ क्२०.५८ ॥ द्रष्टुमेव न शेकुस्ते किं पुनः स्प्रष्टुमाकुलाः । भुजङ्गभोगसंरुद्धां तां चन्दनलतामिव ॥ क्२०.५९ ॥ ततः सा सुन्दरी भेजे यौवनस्यापि यौवनम् । गुरुणा स्तनभारेण मध्यभङ्गभयप्रदम् ॥ क्२०.६० ॥ स्मरसंभोगरहितं तत्तस्या रूपमद्भुतम् । श्वभ्रहेमलतापुष्पमिव निष्फलतां ययौ ॥ क्२०.६१ ॥ कौतुकाशाविनोदाय नानादेशान्तरागतैः । अकारि चित्रकारैर्भूपालप्रतिकृतिर्गृहे ॥ क्२०.६२ ॥ विधाय चित्रलिखितान् सा क्रमेण नरेश्वरान् । ददर्श बिम्बिरासय रूपं रतिपतेचिव ॥ क्२०.६३ ॥ तमालोक्यैव सहसा समुद्भूतमनोभवा । स येन लिखितस्तत्र तं पप्रच्छ कुतूहलात् ॥ क्२०.६४ ॥ कोऽयं सखे प्रीतिलतामाधवो वसुधापतिः । प्रीणाति लोचने यस्य सुधापरिचिता रुचिः ॥ क्२०.६५ ॥ धन्या का नाम भूभर्तुरस्य प्रणयभागिणी । लक्ष्यं सौभग्यजं गर्वमुर्वश्याः संहृतं यया ॥ क्२०.६६ ॥ इति पृष्टतया स्वैरं तामूचे चित्रकोविदः । भूपतिर्बिम्बसारोऽयं सारं सुकृतसंपदाम् ॥ क्२०.६७ ॥ शुअर्यरूपतुलारोहे देवाः के नाकनायकाः । शङ्के करोति नैवास्य मन्मथो वा मनोरथम् ॥ क्२०.६८ ॥ इत्युक्ते तेन सा तस्थौ भूपालन्यस्तलोचना । सहसैवाभिलाषेण नवीनाभिमुखीकृता ॥ क्२०.६९ ॥ अत्रान्तरे बिम्बिसारः स्वैरवेश्मनि निजने । कथान्ते गोपमवदत्किंचित्स्मितसिताधरः ॥ क्२०.७० ॥ श्रूयतां यन्मम सखे किंचिन्मनसि वर्तते । निर्यन्त्रमित्रस्वच्छन्दवादः कोऽपि सुधारसः ॥ क्२०.७१ ॥ वैशालिकौर्वरारोहा गणैः साधारणिकृता । रम्भोरूः श्रूयते कान्ता रम्भागर्भसमुद्भवा ॥ क्२०.७२ ॥ क्२०.तत्प्रभावविनष्टाशैस्तेजस्विप्रणयोचिता । सा तैर्न दूषिताद्यापि मातङ्गैरिव पद्मिनी ॥ क्२०.७३ ॥ श्रवणादेव सानन्दमपर्युषितकौतुकम् । न करोति मनः कस्य तत्स्त्रीरत्नमयोनिजम् ॥ क्२०.७४ ॥ अभिलाषि मनस्तस्यां श्रोताय जातंमे सह चक्षुषा । तद्गुणश्रुतिधन्याय श्रोत्राय स्पृहयाम्यहम् ॥ क्२०.७५ ॥ इत्युक्ते भूमिपतिना गोपस्तं प्रयभाषत । भुजङ्गगणसंरुद्धः स राजन्मान्मथो निधिः ॥ क्२०.७६ ॥ अत्यल्पस्खलितं प्राप्य दुःसहापातदुर्गमः । एष ते विषमः पन्था दर्शितो विषमेषुणा ॥ क्२०.७७ ॥ लभते सा न निर्गन्तुं न युक्तं गमनं च ते । किमस्मिन् विरतोपाये वदाम्युभयसंशये ॥ क्२०.७८ ॥ इत्युक्तस्तेन नृपतिर्नोत्कण्ठाग्राहमत्यजत् । विद्वांसोऽप्युचितां नीतिं न स्मरन्ति स्मरातुराः ॥ क्२०.७९ ॥ वैशालिकपुरीं यातो गोपेन सहितोऽथ सः । प्रविवेशान्यवेशेन मन्दिरं हरिणीदृशः ॥ क्२०.८० ॥ सा चित्रदर्शनेनैव दृष्ट्वा परिचितं दृशोः । नरनाथं सवैलक्ष्यलक्षणं क्षितिमैक्षत ॥ क्२०.८१ ॥ लज्जानिरुत्तरे तस्याः कम्पव्यतिकरे परम् । रणन्ती रसना चक्रे स्वागतं नृपतेरिवः ॥ क्२०.८२ ॥ विलोक्य धन्यतामानी तत्र चित्रे निजं वपुः । तां लावण्यनदीं राजा नयनाञ्जलिना पपौ ॥ क्२०.८३ ॥ लज्जावेशेन सुन्दर्यामाभिजात्येन भूपतौ । आबद्धमैनयोः क्षिप्रं गोपस्तां सस्मितोऽवदत् ॥ क्२०.८४ ॥ अयं ते चित्रलिखिताकारध्यानावधानतः । व्यक्तं भक्षिविशेषेन देवः प्रत्यक्षतां गतः ॥ क्२०.८५ ॥ त्वयायं लिखितश्चित्रे त्वमनेन तु चेतसि । न जाने युवयोः को नु प्रयातः प्रेमदूतताम् ॥ क्२०.८६ ॥ इत्यादिभिः कथाबन्धैः परीपूर्णप्रमोदयोः । यद्यदेव स्मरादिष्टं तत्तदास्वादतां गतम् ॥ क्२०.८७ ॥ घण्टारवाकुले लोके राजा प्रच्छन्नकामुकह् । सप्तरात्रमनालोक्ये तस्थौ तद्भवने रहः ॥ क्२०.८८ ॥ लतेव पुष्पिता काले तस्माद्गर्भमवाप्य सा । चक्रे विदितवृत्तान्तं तं लज्जावनता शनैः ॥ क्२०.८९ ॥ आसन्ने विश्मविचये दत्वास्मै नृपतिर्ययौ । भाविपुत्रपरिज्ञानप्रत्ययादङ्गुलीयकम् ॥ क्२०.९० ॥ याते भास्वद्वपिषु नृपतौ संमते लोचनानां सद्यः प्रोद्यद्विरहतिमिराक्रान्तिमीराक्रान्तिमीलन्मुखाब्जा । साभूत्सायंतनतनुतरापारवाताभिभूता शोकोच्छ्वासव्यतिकरवती हासहीना निशेव ॥ क्२०.९१ ॥ कपोलं पाणिपद्मेन संकल्पेन महीपतिम् । नवं तानवमङ्गेन वहन्ती निमिमील सा ॥ क्२०.९२ ॥ ततः कालेन कल्याणी प्रतिबिम्बोपमं पितुः । अजीजनत्सा नतयं विनयं साधुधीरिव ॥ क्२०.९३ ॥ वर्धमाने शनैस्तस्मिन् काले बिम्ब इवैन्दवे । बिम्बिसारस्य पुत्रोऽयमिति लोकेषु पप्रथे ॥ क्२०.९४ ॥ अपवादपरैस्तैस्तैस्तं प्रत्यनुचित्तैर्यदा । बाधन्ते शिशवः क्रीडाप्रसङ्गेऽमर्षसंयताः ॥ क्२०.९५ ॥ ततः सा प्रेषयामास पुत्रं विद्यार्जनोचितम् । वणिक्सार्थेन महता साङ्गुलीयं पितुः पदम् ॥ क्२०.९६ ॥ बिम्बिसारोऽपि संप्राप्य सदृशाकारमात्मजम् । हर्षदृप्तः परिष्वज्य चक्रे तस्य परिग्रहम् ॥ क्२०.९७ ॥ वृत्ताण्ते विश्रुते तस्मिन्नाम्रपाल्याह्सकौतुकैः । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्कथामवदज्जिनः ॥ क्२०.९८ ॥ पुरे राजगृहे राजवल्लभोद्यानकानने । बभूव मालती नाम पूर्वमुद्यानपालिका ॥ क्२०.९९ ॥ सा कदाचित्प्रसादार्द्रं पुरः प्राप्तं यदृच्छया । प्रत्येकबुद्धं राजषिं चूतपुण्पैपूजयत् ॥ क्२०.१०० ॥ अयोनिजा नृपस्याहं पत्नी स्यामिति तत्र सा । प्रणिधानं पुरश्चक्रे तस्य चित्तप्रसादिनी ॥ क्२०.१०१ ॥ पुण्यपुष्पफलभोगशालिनी सैव दिव्यतनुराम्रपालिका । इत्युदारचरिता निशम्य ते भिक्षवः सपदि विस्मयं ययुः ॥ क्२०.१०२ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामाम्रपाल्यवदानं नाम विंशतितमः पल्लवः ॥ २१. जेतवनप्रतिग्रहावदानम् । दृष्टं मुष्टिनिविष्टपारदकणाकारं नराणां धनं धन्योऽसौ यशसा सहाक्षयपदं यद्यस्य विद्योतते । दीनानाथगणार्पणोपकरणीभूतप्रभूतश्रियः पुण्यारामविहारचैत्यभगवद्बिम्बप्रतिष्ठादिभिः ॥ क्२१.१ ॥ श्रीमान् बभूव श्रावस्त्यां दत्तो नाम गृहाभिपः । सुतस्तस्य सुदत्तोऽभूदाकरः पुण्यसंपदाम् ॥ क्२१.२ ॥ स बाल्य एवालंकारं याचकेभ्यः सदा ददौ । प्राग्जन्मवासनाभ्यासः कस्य केन निर्वायते ॥ क्२१.३ ॥ नित्यमाभरणत्यागात्परं पित्रा निवारितः । नदीसमुद्धृतान्यस्मै सदैवान्यान्यदर्शयत् ॥ क्२१.४ ॥ निधिदर्शी स सर्वत्र पितरि त्रिदिवं गते । दीनानाथप्रदानेन बभूवानाथपिण्डदः ॥ क्२१.५ ॥ कृतदानह्स कालेन पुत्रवान् पुत्रव्त्सलः । अभूत्पुत्रविवाहार्थी कन्यान्वेषणयत्नवान् ॥ क्२१.६ ॥ कन्यकां याचितुं कांचित्पुरं राजगृहं ततः । मधुस्कन्धाभिधं दक्षं ब्राह्मणं विसर्सर्ज सः ॥ क्२१.७ ॥ आसाद्य मगधान् राजगृहं नगरमेत्य सः । महाधनं गॄहपतिं ययाचे कन्यकां द्विजः ॥ क्२१.८ ॥ अनाथपिण्डदो नाम श्रावस्त्यामस्ति विश्रुतः । तत्पुत्राय सुजाताय कन्यायां देहीत्युवाच सः ॥ क्२१.९ ॥ सोऽब्रवीदेश संबन्धः परमोऽस्मत्कुलोचितः । वंशेऽस्माकं तु कन्यानां शुक्लमादीयते महत् ॥ क्२१.१० ॥ शतं शतं रथाग्र्याणां गजाश्वाश्वतरस्य च । दाशीनिचयनिष्कानां दीयतां यदि शक्यते ॥ क्२१.११ ॥ इत्युक्ते तेन तं विप्रं सस्मितः प्रत्यभाषत । अनाथपिण्डदगृहे दास्ये शुल्कं तदल्पकम् ॥ क्२१.१२ ॥ ब्राह्मणेनाखिले तस्मिन् कन्याशुल्के प्रतिश्रुते । तमादराद्गृहपतिर्भोजनाय न्यमन्त्रयत् ॥ क्२१.१३ ॥ स भुक्त्वा विविधं तत्र भक्ष्यभोज्यमयन्त्रितः । रात्रौ विसूचिकाक्रान्तश्चुक्रोश विपुलव्यथः ॥ क्२१.१४ ॥ येऽन्नमश्नन्ति लौल्येन निशि निद्रासुखापहम् । जन्मकर्म कथं कुर्युः परलोकसुखाय ते ॥ क्२१.१५ ॥ तत्याजाशुचिभीत्या तं गृहात्परिजनो बहिः । आस्पदं नैरपेक्ष्यस्य जात्या दासजनः शठः ॥ क्२१.१६ ॥ शुभेन कर्मणा तस्य संप्राप्तस्तेन वर्त्मना । समौद्गल्यायनः शारिपुत्रः कारुण्यपेशलः ॥ क्२१.१७ ॥ तं वंशस्य दलाग्रेण निर्लिख्यापि तथा मृदा । प्रक्षाल्य धर्ममादिश्य तौ तस्य ययतुः शनैः ॥ क्२१.१८ ॥ सोऽपि चित्तं तयोरग्रे प्रसाद्य त्यक्तविग्रहः । चतुर्महाराजिकेषु देवेषु समाजायत ॥ क्२१.१९ ॥ तत्र विश्रवणादेशान्मर्त्यलोके निकेतने । स चक्रे शिबिरद्वारे पूजाधिष्ष्ठानसंनिधिम् ॥ क्२१.२० ॥ लेखविज्ञातसंबन्धविश्चयोऽथ यथोदितम् । अनाथपिण्डदः शुल्कमादाय स्वयमाययौ ॥ क्२१.२१ ॥ स संबन्धिगृहं प्राप्य ददर्शाश्चर्यकारिणीम् । शिखराकारराजार्हभक्ष्यसंभारसंपदम् ॥ क्२१.२२ ॥ स विस्मयाद्गृहपतिं पप्रच्छ स्वच्छमानसः । भूरिभक्ष्य्प्त्सवः कोऽयमपि राजा निमन्त्रितः ॥ क्२१.२३ ॥ स तं बभाषे भगवान् बुद्धः संघपरिग्रहः । मया निमन्त्रितः संघे सोऽयं मम महोत्सवः ॥ क्२१.२४ ॥ इति बुद्धाभिधानेन जातरोमाश्न्चकण्टकः । इन्दुस्यन्दिरिवाल्किन्नः सहसैव बभूव सः ॥ क्२१.२५ ॥ अविदितपरमार्थे कस्यचिन्नाममात्रे स्फुरति सहजभावः कोऽपि जन्मानुबन्धः । अभिनवघननादे व्यक्तहर्षभिलाषः स्पृशति ललितनृत्योद्वृत्तवृत्तिं मयूरः ॥ क्२१.२६ ॥ सोऽवदद्वदनाम्भोजसंजाताभिनवद्युतिः । क एष भगवान् बुद्धः कश्च संघोऽभिधीयते ॥ क्२१.२७ ॥ इति पृष्टो गृहपतिस्तेन प्रोवाच सस्मितः । अहो बत न जानीषे शास्तारं भुवनत्रये ॥ क्२१.२८ ॥ संसारपाशभीतानां शरण्यं शरणैषिणाम् । जिन यस्तं न जानाति स लोके वञ्चितः परम् ॥ क्२१.२९ ॥ किं तेन मोहलीनेन विफलीकृतजन्मना । अज्ञानतरणोपायं वयो येन व्ययीकृतम् ॥ क्२१.३० ॥ गोतमो भगवान् बुद्धः शाक्यराजकुलद्भिवः । संबुध्यानुत्तरं सम्यक्संबोधिमनगारिकः ॥ क्२१.३१ ॥ पश्चात्प्रव्रजितानां च तस्यैवानुग्रहात्परम् । भिक्षूणां गतरागाणां समूहः संघ उच्यते ॥ क्२१.३२ ॥ स एष बुद्धप्रमुखः संघः स्वकुशलैषिणाः । मया पुण्यपणं प्राप्यं प्रणयेन निमन्त्रितः ॥ क्२१.३३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा तत्स्मृत्वानाथपिण्डदः । बुद्धालम्बनभावेन निशि निद्रां समाययौ ॥ क्२१.३४ ॥ रजन्यां यामशेषायां समाकृष्ट इवेत्सुकः । प्रभातमिति स ज्ञात्वा पुरद्वारेण निर्ययौ ॥ क्२१.३५ ॥ शिबिकाद्वारमासाद्य संप्राप्त इव देवताम् । मधुस्कन्धेन निर्दिष्टं श्रेयःपन्थानमाप्तवान् ॥ क्२१.३६ ॥ भगवांस्तं ततः प्राप्य स तृष्णार्त इवामृतम् । बभूवानुपमास्वादं प्रमोदामोदनिर्वृतः ॥ क्२१.३७ ॥ तं दृष्ट्वा सादरं दूरात्छायातरुमिवाध्वगः । अवाप गतसंतापः श्रान्तिं विश्रान्तिशीतलाम् ॥ क्२१.३८ ॥ तस्य तद्दर्शनेव विमलाभिगतः मनः । शरत्समागमेनेव घनध्वान्तोज्झितं नभः ॥ क्२१.३९ ॥ स कोऽपि पुण्यशीलानामनुभावः प्रसादिनाम् । भवन्ति यत्प्रसादेन निर्विघ्नाश्चित्तवृत्तयः ॥ क्२१.४० ॥ सोऽचिन्तयदहो मोहविहीनस्य हि मे तथा । अनुच्छेदविकारोऽयं जातः प्रशमसंपदः ॥ क्२१.४१ ॥ वञ्चितोऽस्मि न यत्पूर्वं दृष्तोऽयं भगवान्मया । नाधन्यानामियं याति मूर्तिर्लोचनगोचरम् ॥ क्२१.४२ ॥ अमृतमधिरोदारा दृष्टिर्द्युतिः शशिपेशला तरुणकरुणायत्ता वृत्तिः प्रसादमयी मतिः । अयमतिशयं प्रत्यासन्नः करोति विरागतां विगतरजसां निःसंसारः प्रियोऽपि परिग्रहः ॥ क्२१.४३ ॥ इति चित्तप्रसादेन चिन्तयन्नुपसृत्य सः । विदधे तस्य सानन्दः पादपद्माभिवन्दनम् ॥ क्२१.४४ ॥ भगवानपि तत्प्राप्तिप्रसादानन्दलक्षणम् । उवाह वदनच्छायं पूर्णकारुण्यपूरितम् ॥ क्२१.४५ ॥ दृष्टिमाश्वासजननीं कामंकामपि तस्य सः । विससर्जोज्ज्वलां जन्मरजःशुद्ध्यै सुधानदीम् ॥ क्२१.४६ ॥ अथास्य भगवान् भ्रद्रां विदधे धर्मदेशनाम् । चतुर्णामार्यसत्यानां प्रतिभावविधायिनीम् ॥ क्२१.४७ ॥ स शासनाद्धि संव्यस्तसमस्तक्लेशसंततिः । निजं जन्म निवेद्यास्मै प्रणतस्तमभाषतः ॥ क्२१.४८ ॥ अतिक्रान्तोऽस्मि भगवन् भवन्तं शरणं गतः । विपन्नवासनाभ्यासः संसारे न रमे परम् ॥ क्२१.४९ ॥ करोत्यकुशलं दूरे शुभमाशु प्रयच्छति । सूचयत्युचिताचारं महतमवलोकनम् ॥ क्२१.५० ॥ सुखार्हं त्वद्विहाराय विहारं परमादरात् । रत्नसारपुरोदारं स्वपुरं कारयाम्यहम् ॥ क्२१.५१ ॥ करोतु तत्र भगवान् सततं स्थित्यनुग्रहम् । धनैरासेवितोऽस्माभिः सपर्यापरिचर्यया ॥ क्२१.५२ ॥ इत्यर्थनां तथेत्यस्य भगवान् प्रत्यपद्यत । प्रणयुप्रार्थनाभङ्गप्रगल्भा न हि साधवः ॥ क्२१.५३ ॥ भगवन्तमथामन्त्र्य श्रावस्तीं स पुरीं ययौ । तदादिष्टेन सहितः शारिपुत्रेण भिक्षुणा ॥ क्२१.५४ ॥ तत्र जेतकुमारेण हिरण्यार्घोण भूयसा । दत्तं काञ्चनमादाय विहारं तमसूत्रयत् ॥ क्२१.५५ ॥ भक्त्युत्साहादथारम्भकृतसाहाय्यकह्सुरैः । विहारं त्रिदिवाकारं चकारानाथपिण्डदः ॥ क्२१.५६ ॥ तत्र जेतकुमारोऽपि भक्त्या भगवतः परम् । यशःपुण्यप्रतिष्ठायै विदधे द्वारकोष्ठकम् ॥ क्२१.५७ ॥ अथतीर्थ्यास्तमालोक्य विहारारम्भमद्भुतम् । सापवादविवादेन चक्रुर्द्वेषाकुलाः कलिम् ॥ क्२१.५८ ॥ रक्ताक्षप्रमुखस्तेषां मात्सर्यात्क्षुद्रप्रण्डितः । सपक्ष इव कृष्णाहिश्चकितः पुरतः सदा ॥ क्२१.५९ ॥ रुद्धे विहारसंभारे तेन वादजयावधि । अनाथपिण्डदगिरा शारिपुत्रः समाययौ ॥ क्२१.६० ॥ रक्ताक्षोऽथ तमाहूय प्रभावोत्कर्षदर्शने । इन्द्रजालबलोत्फुल्लं सहकारमदर्शयत् ॥ क्२१.६१ ॥ शारिपुत्रप्रभावोत्थैर्विपुलैस्तन्मुखानिलैः । उन्मूलितः शकलतां तीर्थ्योत्साह इवाप सः ॥ क्२१.६२ ॥ रक्ताक्षविहितां फुल्लकमलां पद्मिनीं ततः । पङ्कशेषां द्विपश्चक्रे शारिपुत्रविनिर्मितः ॥ क्२१.६३ ॥ रत्काक्षवक्षोनिक्षिप्तः सप्तशीर्षमहोरगः । शारिपुत्रेण निक्षिप्तस्तार्क्ष्यपक्षाग्रमारुतैः ॥ क्२१.६४ ॥ तदाहूतोऽथ वेतालः शारिपुत्रेण कीलितः । प्रेरितो मन्त्रविर्त्येण रक्ताक्षं हन्तुमुद्ययौ ॥ क्२१.६५ ॥ वेतालाभिहतस्त्रासान्नश्यन्मानमदज्वरः । शरणं पादपतितः शारिपुत्रं जगाम सः ॥ क्२१.६६ ॥ रक्ताक्षस्तेन भङ्गेन शरण्यं शरणं गतः । प्रव्रज्यायां वीतरागः शुद्धां बोधिस्मवाप्तवान् ॥ क्२१.६७ ॥ तीर्थ्यास्त्वन्ये परिद्वेषक्रोधपारमितांशवः । तत्र कर्मकरव्याजात्तस्थुर्भिक्षवधोद्यताः ॥ क्२१.६८ ॥ तेऽथ धर्मद्रुहः काले शारिपुत्रेण लक्षिताः । तद्दृष्टिपातमात्रेण बभूवुर्मैत्रमानसाः ॥ क्२१.६९ ॥ आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च विचार्य सः । धर्मदेशनया तेषां दिदेशानुत्तरां दशाम् ॥ क्२१.७० ॥ अथ तस्य विहारस्य निर्विघ्नारम्भकर्मणि । अनाथपिण्डदं प्राह शारिपुत्रः स्मिताननः ॥ क्२१.७१ ॥ विहारसूत्रपातस्य तुल्य एव क्षणे महान् । हौमो विहारः संवृत्तस्तुषिते देवसद्मनि ॥ क्२१.७२ ॥ एतदाकर्ण्य संजातप्रसादद्विगुणान्तरः । हेमरत्नवरागारं विहारं समकारयत् ॥ क्२१.७३ ॥ विभवैरथ राजार्हैः पथि तेनोपकल्पितैः । विज्ञप्तिस्त्रिदिवैः सार्धमाययौ भगवान् जिनह् ॥ क्२१.७४ ॥ तदागमनहर्षेण प्रसन्ने भवनत्रये । अनाथपिण्डदस्तस्मै वारिधारामपातयत् ॥ क्२१.७५ ॥ तस्मिन् यदा न प्रदेशे वारिधारा पपात सा । तदा भगवतो वाक्यात्त्वरितं पतितान्यतः ॥ क्२१.७६ ॥ तं दृष्ट्वा कौतुकात्पृष्टो भिक्षुभिर्भगवान् पुनः । उवाच श्रूयतामेतद्वारिस्तम्भस्य कारणम् ॥ क्२१.७७ ॥ अनेन पूर्वबुद्धेभ्ये अस्मिन्नेवेदमास्पदम् । प्रतिपादितमित्येषा वारिधारान्यतश्च्युता ॥ क्२१.७८ ॥ अनेनैव पुरा सम्यक्संबुद्धाय विपश्यिने । अयमेव वरारामप्रदेशः प्रतिपादितः ॥ क्२१.७९ ॥ बुद्धाय शिखिने प्रादात्पुष्यजन्मन्ययं पुनः । ततो ददौ विश्वभुवे जिनाय रघिजन्मनि ॥ क्२१.८० ॥ भवदत्ताभिधो भूत्वा ककुच्छन्दाय दत्तवान् । ददौ बृहस्पतिर्भूट्वा कनकाख्याय तायिने ॥ क्२१.८१ ॥ काश्यपाय पुनश्चायं प्रादादाषाढजन्मनिः । अनेनैवाधुना मह्यं देशोऽयं प्रतिपादितः ॥ क्२१.८२ ॥ कालेन सुधनाख्योऽयं मैत्रेयाय प्रदास्यति । सत्त्ववान् क्षान्तिशीलत्वान्निधानान्येष पश्यति ॥ क्२१.८३ ॥ पुनश्चायं गॄहपतिर्भूत्वा हेमप्रदाभिधः । चक्रे प्रत्येकबुद्धस्य संस्कारं परिनिर्वृतौ ॥ क्२१.८४ ॥ रत्नकुम्भे तदस्थीनि धृत्वा तत्प्रणिधानतः । अधुना रत्नकोशार्हः संजातोऽयं सुवर्णभास्॥ क्२१.८५ ॥ श्रुत्वेति शास्तुर्वचनाभिधानं ते भिक्षवः सारमिवामृतस्य । कर्तुः प्रतिष्ठार्जितपूर्णपुण्यपुष्पाधिवासेन भृशं ननन्दुः ॥ क्२१.८६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां जेतवनप्रतिग्रहावदानं नाम एकविंशं पल्लवः ॥ २२. पितापुत्रसमादानम् । अहो महार्हं मणिवन्महत्त्वं भव्या भजन्ते गुणगौरवेण । विना गुणं यद्वपुषां गुरुत्वं स्थूलोपलानामिव निष्फलं तत् ॥ क्२२.१ ॥ श्रीमान् पुरा शाक्यपुरे नरेन्द्रः शुद्धोदनः शुद्धिसुधानिधानम् । वैराग्ययोगात्सुगतत्वमाप्तं स्मृत्वा सुतं सुत्सुकतामवापम् ॥ क्२२.२ ॥ सोऽचिन्तयत्पुण्यगुणाधिवासं सरस्वतीवाससरोरुहश्रि । मनः प्रसादस्य विलाससौधं द्रक्षामि सूनोर्वदनं कदाहम् ॥ क्२२.३ ॥ एहीति तद्दर्शनलालसेन ये ये मया जेतवनं विसृष्टाः । ते ते तदालोकननिर्निमेषं तत्रैव तिष्ठन्त्यमृतं पिबन्तः ॥ क्२२.४ ॥ संप्रेषितस्तस्य मया स नाययौ योऽप्यात्मतुल्यं प्रणयादुदायी । स लेखहस्तस्त्रिदिवाभिरामे तत्रैव लेखत्वमिराभियातः ॥ क्२२.५ ॥ संदेशवाक्यं प्रहितं मया यत्तद्विस्मृतं तस्य मुखेन नूनम् । सर्वो हि नाम स्वहिताभिलाषी धत्ते परार्थे किल शीतलत्वम् ॥ क्२२.६ ॥ विलोकनेनैत्य निषिञ्च तूर्णं पीयूषपूरेण ममाङ्गसङ्गम् । निःसङ्गतो विश्रमतां मुहूर्तं दयाविधेयः कुरु बन्धुकार्यम् ॥ क्२२.७ ॥ इत्येतदाकर्ण्य कथां स कुर्यात्क्षणं विलम्बं मम दर्शनेऽपि । तच्चेतसः पल्लवपेशलस्य न हि स्वभावः प्रणयावभङ्गः ॥ क्२२.८ ॥ मनोरथेनेति पुरः प्रयाते तद्दर्शनायेव धराधिनाथे । प्रव्रज्या व्यञ्जिततत्प्रसादः समाययौ हर्षरसादुदायी ॥ क्२२.९ ॥ दृष्ट्वा तमानन्दविपूर्णमानसं प्रव्रज्यया तत्सदृशानुभावम् । उत्कण्ठितः कुण्ठितधैर्यवृत्तिः संमोहमूर्च्छां नृपतिः प्रपेदे ॥ क्२२.१० ॥ स लब्धसंज्ञः शिशिरैः पयोभिः पप्रच्छ तं किं नु समेष्यतीति । सोऽप्यब्रवीद्देव दिनैर्भवन्तमसंभृतैः सादरमेष्यतीति ॥ क्२२.११ ॥ ततः प्रयातेषु दिनेषु केषु व्योम्ना शनैर्भिक्षुगणानुयातः । सहाययौ नाकसदां निकायैः सर्वार्थसिद्धैर्भगवान् कुमारः ॥ क्२२.१२ ॥ द्युसुन्दरीपाणिसरोजमुक्तमन्दारमालाकलितश्चकाशे । स्वर्गीयगङ्गास्फुटफेनकूटविलासहासाङ्ग इवामराद्रिः ॥ क्२२.१३ ॥ संघट्टभिन्नाभ्रसखैः स्खलिद्भिः सशब्दजाम्बूनदकिङ्किणीकैः । बभुर्विमानैः ककुभां मुखानि भक्त्येव शास्तुर्विहितस्तवानि ॥ क्२२.१४ ॥ निरन्तरैरन्तरिवार्कतारैः सुरैः सविद्याधरसिद्धसंघैः । पर्याप्तसंसक्तसितातपत्रैर्व्याप्तः समाप्तिं गगनं जगाम ॥ क्२२.१५ ॥ तं सर्वलोकोपकृतिप्रपन्नं सर्वाकृतिं सर्वमयावभासम् । समापतन्तं नभसोऽथ दिग्भ्यः क्षितेश्च सर्वे ददृशुः क्षणेन ॥ क्२२.१६ ॥ प्रहर्षराशिं जनलोचनानां पुण्यप्रमाणं सुकृतोत्सवानाम् । लोकस्तमालोकनिधिं विलोक्य समुल्ललन्नुच्छलिताद्भुतोर्मिः ॥ क्२२.१७ ॥ आश्चर्यभूतं रुचिरप्रभावमुदायिना सूचितमाकलय्य । जगद्गुरुं भूमिपतिः कुमारं कृताञ्जलिस्तं प्रणनाम दूरात् ॥ क्२२.१८ ॥ अथावतीर्यार्यजनानुयातः संपूज्यमानः प्रणयेन राज्ञा । स्फीटप्रभाभासितदिग्विभागां न्यग्रोधिनीं रत्नभुवं विवेश ॥ क्२२.१९ ॥ हेमासनं शासनसंनिविष्टलोकत्रयः संगतपादपीठम् । स तत्र रत्नाङ्कुरचित्रपत्रं भास्वद्वपुर्मेरुन् ॥ क्२२.२० ॥ तन्मानसेन्दोर्नयनामॄतौघं मनोरथप्रार्थनयोपयातम् । विलोकयन्निर्वृतिनिर्निमेषः क्षणं क्षितीशस्त्रिदशत्वमाप ॥ क्२२.२१ ॥ स तं जगादाश्रुनिरुद्धकण्ठः सोत्कर्षहर्षाकुलितं कुमारम् । हाराग्ररत्नप्रतिबिम्बसक्तं प्रवेशयन् प्रीतिरसादिवान्तः ॥ क्२२.२२ ॥ संतोषशीताचलवत्स्वभावात्सर्वे रमन्ते कुशलस्थलीषु । कृतस्त्वयास्माकमयं तु कस्मात्सत्सूपकारी विरहोपदेशः ॥ क्२२.२३ ॥ स्नेहात्प्रमोदाद्गुणगौरवाच्च धीर्धावतीयं त्वयि मे प्रसह्य । आलिङ्गनाय स्थिरसंगमाय पादप्रणामाय च तुल्यमेव ॥ क्२२.२४ ॥ यद्वस्तु किंचिद्गदितं मया तत्श्रोतव्यमेव प्रणयोपरोधात् । गुणोज्झितं वा विरसक्रमं वा न स्नेहमोहस्य भवत्यवाच्यम् ॥ क्२२.२५ ॥ प्रत्यर्णरत्नप्रतिबिम्बितार्कप्रौढप्रभाप्रावरणान्यमूनि । त्वं हेमहर्म्याणि विहाय कस्मात्विगाहसे शून्यवनान्तराणि ॥ क्२२.२६ ॥ कान्ताकरावर्जितहेमकुम्भसत्सौरभाम्भःप्रवराभिषिक्तः । एकः कथं स्नासि विकासिपांशुसंतप्ततोयासु मरुस्थलीषु ॥ क्२२.२७ ॥ गण्डस्थलात्कुण्डलरत्नकान्ति किं लम्बितं मण्डनमेव वेत्सि । कस्मादकस्मात्तव निःसुखस्य न चन्दनं नन्दनमिन्दुशुभ्रम् ॥ क्२२.२८ ॥ महाविताने शयने नृपार्हे शेषे न किं शेषविशेषशुभ्रे । लक्ष्मीनवालिङ्गनभोगयोग्या कथं तनुस्ते सहते कुशय्याम् ॥ क्२२.२९ ॥ कान्तास्मितोर्मिप्रतिमांशुकार्हं किं चीवरस्योचितमेतदङ्गम् । पाणौ च लीलाकमलास्पदेऽस्मिन् पात्रं कथं ते प्रियमद्य जातम् ॥ क्२२.३० ॥ अयं विहारस्तव कण्ठपीठः सोत्कण्ठकान्ताभुजबन्धनार्हः । संभोगलक्ष्मीक्षपितप्रमोदः करोत्यकस्मात्प्रणयावभङ्गम् ॥ क्२२.३१ ॥ रूपं विलक्षीकृतपुष्पचापं मत्तेभकुम्भोच्चकुचा विभूतिः । रतेर्विलास्प्पवनं वयश्च केनासमस्ते कलितो विरागः ॥ क्२२.३२ ॥ श्रत्वेति तं शीलनिधिर्बधाषे शशाङ्कलेखाललितस्मितेन । संक्रान्तनानानृपरत्नरागां कुर्वन्नलक्षामिव राजलक्ष्मीम् ॥ क्२२.३३ ॥ राजन् जरारोगहतेव न स्यात्तरङ्गलोला यदि जीववृत्तिः । तत्कस्य न स्यादनिशं प्रहर्षपीयूषवर्षी विषयाभिलाषः ॥ क्२२.३४ ॥ शमामृतास्वादनसुस्थिराणामपातनं शून्यवनान्तभूमेः । विभूतिलीलामदविह्वलानां हर्म्याणि पर्यन्तनिपातनानि ॥ क्२२.३५ ॥ सकुङ्कुमैः स्नान्तिः नृपाः पयोभिः सरागतां यैः सततं प्रयान्ति । संतोषशीलस्तु मनः प्रसादशुद्धाम्बुधौता विमलीभवन्ति ॥ क्२२.३६ ॥ श्रोत्रं श्रुतेनैवन कुण्डलेन दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन । विभाति कायः करुणाकुलानां परोपकारेण न चन्दनेन ॥ क्२२.३७ ॥ एतानि मोहाहतवल्लभानि संसक्तमुक्तांशुसितस्मितानि । सतां न भोग्यानि भवन्ति भूभृदुच्छिष्टशिष्टानि विभूषणानि ॥ क्२२.३८ ॥ रागातुराणां रितुपापितानां निद्रा धनध्यानवतां न नाम । शय्यासु सुस्पर्शवतीषु राज्ञा सर्वत्र शान्तः सुखमेव शेते ॥ क्२२.३९ ॥ निर्मोककान्तेन वराम्शुकेन भुजङ्गवृत्तिर्न तु चीवरेण । पात्रं पवित्राणि समाप्लितानि पीयूषमैत्राण्यशनानि सूते ॥ क्२२.४० ॥ छत्राणि वक्र्क्रं भृशमप्रकाशं मनिविलोलं व्यजनानिलौघाः । संसक्तजाङ्यं हृदयं नृपाणां कुर्वन्ति हारा हरिचन्दनार्द्राः ॥ क्२२.४१ ॥ वियोगरोगानुगता विभूतिः कान्ताह्क्षणान्ता विरसो विलासः । यस्मिन्नपायः सततानुशायी स कस्य भोगः सुभगोपयोगः ॥ क्२२.४२ ॥ जाड्यं सजृम्भं जनयत्यजस्रं तनोति तृष्णाभ्रममोहमूर्च्छाः करोत्यसह्यं सरसत्वमेव भोगोपभोगः प्रसभप्रयोगः ॥ क्२२.४३ ॥ यदा सुखश्रीर्नवचन्द्रलेखा प्रभातपुष्पाण्यपि यैवनाणि । कर्मोर्मिमालाग्रहणं शरीतं तदा ममायं गमितोऽनुरागः ॥ क्२२.४४ ॥ सचामराह्सध्वजपुञ्जपट्टाः सवाजिवाला द्विपकर्णतालाः । स्वभावलोलाः किल राजलक्ष्म्यः सर्वे विलासाह्क्षणभङ्गसङ्गाः ॥ क्२२.४५ ॥ उक्त्वेति तत्तत्कुशलाय राज्ञश्चित्तप्रसादं परमं विधाय । स शान्तिकल्लोलसुधाप्रवाहं किरन् दृशा पार्षदमालुलोके ॥ क्२२.४६ ॥ मनीषिणां शाक्यकुलोद्गतानां सप्तायुतानि प्रतिपाद्य धर्मम् । चक्रे सहस्राणि च सप्त तत्र संप्राप्तपर्याप्तविशेषभाञ्जि ॥ क्२२.४७ ॥ शक्लोदनाद्यैः कुशलोपपन्नैः गणेऽथ तत्तुल्यसहस्रसंख्यैः । द्रोणोदनाद्यैरमृत्प्दनाद्यैश्चित्तप्रसादः सुमहानवाप्तः ॥ क्२२.४८ ॥ केचिद्ययुः श्रावकबोधियुक्तप्रत्येकबोधौ निरताश्च केचित् । सम्यक्तथानुत्तरबोधिसक्ताः परे बभूवुर्गगनप्रसन्नाः ॥ क्२२.४९ ॥ स्रोतः परिप्राप्तफलं ततोऽन्ये सकृत्तथागामिफलं तथान्ये । अन्येऽप्यनागांिफलं तदापुरर्हत्फलं क्लेशविमुक्तिमन्ये ॥ क्२२.५० ॥ एकस्तु तत्रार्जितपापशापस्तमःसमूहोपहितप्रमोहः । मायेयमित्याह हसन् जनानां सत्यस्थितिं संसदि देवदत्तः ॥ क्२२.५१ ॥ नृपं तु वात्सल्यनिलीनमेव पुत्रोदयात्प्रत्युपजातदर्पम् । मौद्गल्यभिक्षुर्जिनशासनेन महर्द्धिभिर्वीतमदं चकारम् ॥ क्२२.५२ ॥ दृष्ट्वापि राजा भगवत्प्रभावं नात्यद्भुतं पौरुषमेव मेने । अभ्यासलीनानि जनस्य नूनं सोत्कर्षकृत्यानि न विस्मयाय ॥ क्२२.५३ ॥ अथापरेद्युर्भगवान् सुरेन्द्रसंपादिते हेममहाविमाने । सुमेरुशीर्र्ष्णीव समानकान्तौ सिंहासने रत्नमये न्यषीदत् ॥ क्२२.५४ ॥ ब्रह्मेन्द्रमुख्येषु ततः सुरेषु तत्रोपविष्टेषु पृथुप्रभेषु । बभुस्तदुष्णीषशिखाविलासैश्चन्द्रांशुमालाजटीला इवाशाः ॥ क्२२.५५ ॥ अन्योन्यसंघट्टविलोलहारैर्धनावहारैस्त्रिदशैर्विशद्भिः । निरन्तरां तां भवमेत्य राजा द्वारेषु मार्गान्न चतुर्षु लेभे ॥ क्२२.५६ ॥ सभ्रूभ्रमैस्तत्र कुवेरमुख्यैर्निवार्यमाणाभिमतप्रवेशह् । विच्छायवक्रः स्खलिताभिधायी भूभृत्परं निष्प्रतिभो बभूव ॥ क्२२.५७ ॥ प्रवेशितस्तैर्जिनशासनेन कदाचिदासाद्य तदग्रभूमिम् । शुद्धोदनस्तप्रणिपत्य मूर्ध्ना चित्तप्रसादेन पुरोऽस्य तस्थौ ॥ क्२२.५८ ॥ शास्ता तु तस्मै चतुरार्यसत्यप्रबोधिकां धर्मकथां दिदेश । ज्ञानेन या विंशतिशृङ्गमस्य सत्कायदृग्भूधरमप्यब्ःाङ्क्षीत् ॥ क्२२.५९ ॥ ततः स गत्वा कृतकृत्यजन्मा शुक्लोदनं प्राप्त भजस्व राज्यम् । स्वस्याव्रतीत्तं भगवत्प्रदिष्टं तच्छासनं मोदयितुं न राज्यम् ॥ क्२२.६० ॥ द्रोणोदने राज्यपराङ्भुखेऽपि वैराग्ययोगादमृतोदने च । जग्राह शुद्धोदनसंप्रदिष्टां तां राजलक्ष्मीमथ भद्रकाख्यः ॥ क्२२.६१ ॥ राजार्हभोगैरथ पूजयित्वा जिनः जनेशः शुचिसंप्रणितैः । न्यग्रोधधाम प्रतिपाद्य चास्मै शुद्धोदनं शुद्धमनोरथोऽभूत् ॥ क्२२.६२ ॥ द्रोणोदनस्यापि सुतौ युवानौ राजाज्ञया प्रेरणया च मातुः । एकस्तु यः प्रव्रजितोऽनिरुद्धः परो महान्नाम गृही बभूव ॥ क्२२.६३ ॥ अथाभवच्चेतसि भद्रक्स्य राज्ञो विरक्तस्य वनाभिलाषः । विवेकभाजां प्रशमप्रवृत्तं नवापि लक्ष्मीर्न मनो रुणद्धि ॥ क्२२.६४ ॥ ततः समाहूय स देवदत्तं राज्याभिषेकप्रतिपन्नचित्तम् । उवाच मे प्रव्रजनस्य कालः समागतः किं भवताभिधेयम् ॥ क्२२.६५ ॥ तं प्रत्युवाचात्तविवेकदम्भः सुसंवृतं संसदि देवदत्तः । राजन्न राज्येऽस्ति ममाभिलाषः प्रव्रज्यया त्वत्सदृशो भवामि ॥ क्२२.६६ ॥ श्रुत्वेति राजा कुटिलस्य तस्य मिथ्याविनीतस्य कदर्थवाक्यम् । उदीरितं शाक्यगणस्तवायं संकल्पसाक्षीति हसन्नुवाच ॥ क्२२.६७ ॥ अथार्थतापोपहतः प्रदध्यौ भोगानुरागादिति देवदत्तः । मया किमेतदविपातमुक्तं भजेत वा प्रव्रजितोऽपि राज्यम् ॥ क्२२.६८ ॥ राज्यं समुत्सृज्य निजं व्रजन्तः शाक्यं कुमाराः सह भद्रकाद्याः । शुद्धोदनं निर्ययुरायवृत्तप्रीतिं पुरस्कृत्य रथैर्द्विपैश्च ॥ क्२२.६९ ॥ व्रजत्सु सर्वेष्वथ देवदत्तः किरीटसक्तं पृथिपद्मरागम् । जहार रक्ताक्तमिवामिषार्थी श्येनः प्रभापल्लविताम्बरार्कम् ॥ क्२२.७० ॥ नैमित्तिकैरुक्तमथास्य लक्ष्मदृष्ट्वा तदुग्रं नरकप्रयाणम् । चित्तं सदोषं किल दुर्निमित्तं निमित्तमन्यत्पुनरुक्तमेव ॥ क्२२.७१ ॥ कोकालिखण्डोत्कटमोरकाणां तिथ्यादिनाम्नां मददुर्मदानाम् । संसूचितान्यत्यधिकानि तत्र तथाविधानैर्बहुलक्षणानि ॥ क्२२.७२ ॥ भूपप्रमोदादथ भद्रकोऽपि तैर्देवदतप्रमुखैः सहैव । प्रव्रज्यया चीवरपात्रयोगात्चकार वैराग्यमयीमिव क्ष्माम् ॥ क्२२.७३ ॥ राज्ञस्तथा राजकुमारकाणामुत्सृष्टहाराङ्गदकुण्डलानाम् । सास्रो विरागादवतार्य तेषां केशानुपाली किल कल्पकोऽभूत् ॥ क्२२.७४ ॥ मूर्खः स नीचोऽपि जिनाज्ञयैव प्रव्रज्यया पूज्यतरो बभूव । चित्तप्रसादस्य परस्य मन्ये न कारणं पण्डितता नजातिः ॥ क्२२.७५ ॥ सामीचिकायामथ भद्रकोऽपि ज्ञात्वा नृपः पार्षदिकं तमेनम् । नीचस्य पादौ कथमस्य वन्दे महीपति सन्निति निश्चलोऽभूत् ॥ क्२२.७६ ॥ तमब्रवीदस्खलिताभिमानं विकल्पभिन्नं भगवान् विहस्य । प्रव्रज्यया मोहमहानुवन्धी संत्यज्यते जातिमयोऽभिमानः ॥ क्२२.७७ ॥ श्रुत्वेति राज्ञा सह राजपुत्रैः कृते प्रणामे पृथिवी चकम्पे । न देवदत्तः परुषाभिधायी पदौ ववन्दे भगवद्गिरास्य ॥ क्२२.७८ ॥ कम्पात्क्षितेर्विस्मितमानसेन पृष्टस्ततो भिक्षुगणेन शास्ता । उवच राजा किल कल्पस्य जन्मान्तरेऽप्यस्य कृतः प्रणामः ॥ क्२२.७९ ॥ पुरा युवा काशिपुरे विलोक्य भद्राभिधानां गणीकां दरिद्रः । सेवां व्यघात्सुन्दरकस्तदास्यै रागो हि सर्वव्य्सनोपदेष्टा ॥ क्२२.८० ॥ तया विसृष्टः कुसुमोच्चयाय पुनह्पुनर्भृङ्ग इवाधिकार्थी । तत्सङ्गमानङ्गमनोरथेन श्रान्तः स बभ्राम वनान्तरेषु ॥ क्२२.८१ ॥ अत्रान्तर श्रान्ततरः क्षितीशः प्राप्तो वनान्तं मॄगयारसेन । तं ब्रह्मदत्तः प्रसमीक्ष्य गीतं तस्याशृणोच्छन्नतनुर्लताभिः ॥ क्२२.८२ ॥ नवनवकुसुमाशया किमेवं मधुकरं तापहतोऽसि गच्छ तूर्णम् । विकसितकमलाननाब्जिनी सा भवति हि संकुचिता दिनावसाने ॥ क्२२.८३ ॥ तस्या हि गीतं नॄपतिर्निशम्य स्मितप्रभाघट्टितहारकान्तिः । उवाच तं तीव्रकरार्कतापः कोऽयं सखे गीतरसाभिओयोगह् ॥ क्२२.८४ ॥ सोऽप्यब्रवीद्भूमिपते न नाम तप्तो रविस्तप्ततरस्तु कामः । स्वकर्मदुःखानि विहन्ति लोके न ग्रीष्मदग्धानि मरुस्थलानि ॥ क्२२.८५ ॥ इत्यर्थवद्वाक्यगुणार्पणेन स भूपतेर्वल्लभतामवाप । संवादसंस्पर्शसुभाषितं हि केषां चसत्कारपदं न याति ॥ क्२२.८६ ॥ तेनाथ राजा विजने श्रमातुरः शीतोपचारैरपनीततापः । प्रीत्या तमादाय ततः सहैव स्वराजधानीमगमत्कृतज्ञह् ॥ क्२२.८७ ॥ तत्रास्य जीवप्रद इत्युदन्तसंतोष संपूरितचित्तवृत्तिः । राज्यार्धदानाभिमुखः स तस्थौ चित्तानुवृत्तस्य किमस्य देयम् ॥ क्२२.८८ ॥ राज्यार्धदानप्रसृतेऽथ तस्मिन्नाचिन्तयत्सुन्दरकः कृपायाम् भद्रां विना राज्यसुखेन किं मे धन्यो हि तत्प्रीतिसुधाभिषिक्तः ॥ क्२२.८९ ॥ मह्मं न राज्याद्यपि रोचतेऽर्धमखण्डिताल्पापि हि शोभते श्रीः । एकार्थयोगे हि सदा विवादः द्वयोर्हि भोगैः कलिरेव मूर्तः ॥ क्२२.९० ॥ तस्मान्नृपं कुण्ठमहं निपात्य समस्तराज्येन भवामि पूर्णः । क्षणं विचिन्त्येत्यनुतापतप्तः तीव्रं मनः स्वस्य पुनः प्रदध्यौ ॥ क्२२.९१ ॥ किं चिन्तितं निन्द्यपरं मयैतत्कोऽयं प्रकारः खलु तीक्ष्णतायाः । कृतघ्नसंकल्पकलङ्कलेपादहो नु लज्जा निजचेतसोऽपि ॥ क्२२.९२ ॥ स्वस्त्यस्तु राज्याय नमः सुखेभ्यः संमोहमाता क्षमतां च लक्ष्मीः । येषामनास्वादितचिन्तितानामेवंविधा धीः प्रथमः स्वभावः ॥ क्२२.९३ ॥ भ्रमं विधत्ते विदधाति मूर्च्छां निपातयत्येव तमस्तनोति । आघ्रातमात्रैव करोति पुंसामहो विनाशं विषवल्लरी श्रीः ॥ क्२२.९४ ॥ चिरं विचिन्त्येति स जातचित्तः प्रत्येकबोधिर्विमलः प्रभाते । अभ्यर्थमानोऽपि नरेश्वरेण राज्यं नजग्राह निवृत्ततृष्णः ॥ क्२२.९५ ॥ प्रत्येकबुद्धत्वमवाप्तमेनं कालेन दृष्ट्वा नृपतिर्महर्द्धिः । तत्पादपद्मच्युतमौलिमाल्यश्चित्तप्रसादोचितमित्यवेचत् ॥ क्२२.९६ ॥ स कोऽपि सत्कर्मविपाकजन्मा वन्द्यो विवेकः प्रशमाभिषेकः । यस्य प्रभावाद्विरतस्पृहाणां त्याज्येव रत्नाकरमेखला भूः ॥ क्२२.९७ ॥ श्रुत्वेति राज्ञा कथितं तदर्थजातं तदभ्यर्थनया विधाय । तत्कल्पकः शान्तिपदं प्रपेदे सेवान्तरङ्गः किल गङ्गपालः ॥ क्२२.९८ ॥ प्राप्तं तमयुत्तमकर्मयोगात्प्रव्रज्यया सज्जनपूज्यभावम् । राजा ववन्दे प्रणतः पृथिव्याः कम्पस्तदाभूदपि षड्विकारः ॥ क्२२.९९ ॥ सोऽयं राजा विहितविनतिर्भद्रको ब्रह्मदत्तो पश्योपाली स किल कुशली कल्पको गङ्गपालः । इत्याश्चर्यं भगवदुदितं भिक्षवस्ते निशम्य स्वच्छं चित्तं सुकॄतशरणे मेनिरे हेतुमेव ॥ क्२२.१०० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां पितापुत्रसमादानं नाम द्वाविंशतितमः पल्लवः ॥ २३. विश्वंतरावदानम् । चिन्तारन्तादध्करुचयः सर्वलोकेष्वनिन्द्या वन्द्यास्तेऽन्यैः पुरुषमणयः केऽप्यपूर्वप्रभावाः । येषां नैव प्रियमपि परं पुत्रदारादि दत्वा सत्त्वार्थानां भवति वदनम्लानता दैन्यदूती ॥ क्२३.१ ॥ भगवान् भिक्षुभिः पृष्टः पुरा शाक्यपुरे जिनः । जगाद पूर्ववृत्तान्तं देवदत्तकथान्तरे ॥ क्२३.२ ॥ पुरी बभूव विश्वाख्या विश्वासवसतिः श्रियः । विश्वोपकारसक्तस्यसुकॄतस्येव जन्मभूः ॥ क्२३.३ ॥ संजयाख्योऽभवत्तस्याममित्रतिमिरांशुमान् । नेत्रानन्दसुधासूतिर्विचित्रचरितो नृपः ॥ क्२३.४ ॥ तस्य विश्वंतरो नाम वदान्यस्तनयोऽभवत् । अपूर्वत्यागिना येन हृतं कल्पतयोर्यशः ॥ क्२३.५ ॥ ईर्ष्याविरहितास्तुल्यं विदग्धेन प्र्साधिताः । सत्येन भारती येन दानेन श्रीः श्रुतेन धीः ॥ क्२३.६ ॥ अद्यापि यस्य दिक्कान्ताकर्णाभरणतां गतम् । विभाति केतकीगर्भपलाशविशदं यशह् ॥ क्२३.७ ॥ स कदाचिद्ददौ दिव्यरत्नालकारमर्थिने । अथं विजयसाम्राज्यमनोरथहरं त्विषा ॥ क्२३.८ ॥ दत्ते रथवरे तस्मिन् विस्मयेनाखिलो जनः । बभूवाक्राण्तहृदयश्चिन्तया च नरेश्वरः ॥ क्२३.९ ॥ महामात्यानथाहूय हर्षहीनो महीपतिः । उवाचोपचितोद्वेगचिन्ताक्रान्तमनोरथह् ॥ क्२३.१० ॥ दत्तो रथः कुमारेण स जैत्रः शत्रुमर्दनः । यत्प्रभावार्जिता सेयं महारथवरूथिनी ॥ क्२३.११ ॥ लक्ष्मी सुखनिषण्णा मे याता निश्चलतां तया । रथे सौर्यपथे तस्मिन् जयकुश्न्जे च कुञ्जरे ॥ क्२३.१२ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा तमभाषन्त मन्त्रिणः । राजन् दोषस्तवैवायं वात्सल्येन प्रमाद्यतः ॥ क्२३.१३ ॥ धर्मः कस्य न हर्षाय दानं कस्य न संमतम् । किं तु मूलहताद्वृक्षान्निवर्तन्ते पलार्थिनः ॥ क्२३.१४ ॥ विक्रीतः परदेशे च रथस्तेन द्विजन्मना । इत्युक्त्वा मन्त्रिणः सर्वे शल्यविद्धा इवाभवन् ॥ क्२३.१५ ॥ अथ कालेन संप्राप्ते वसन्ते मदनोत्सवे । विपाके सुकृतस्येव हृदयानन्ददायिनि ॥ क्२३.१६ ॥ स्वयंग्रहोपजीव्यस्य मधोर्मधुकरार्थिनः । लोकः पुष्पवनैर्यातो यशोभिरिव शुभ्रताम् ॥ क्२३.१७ ॥ अशोकं लोकसच्छायमुपकारोद्यतं द्रुमम् । मधु विधूतं संनद्धे कलिकालं कृतं जगत् ॥ क्२३.१८ ॥ राजपुत्रः समारुह्य कुञ्जरं राजवर्धनम् । ययौ फुल्लान् वने द्रुष्टुमर्थिकल्पतरुस्तरून् ॥ क्२३.१९ ॥ व्रजन्तं प्रति सामन्तप्रयुक्तातं द्विजाः पथिः । बभाषिरे समभ्येत्य स्वस्तिवादपुरःसराः ॥ क्२३.२० ॥ चिन्तामणिर्गीयसे त्वं श्लाघ्यो जगति जङ्गमः । यस्य संदर्शनेनार्थी गाढमालिङ्ग्यते श्रिया ॥ क्२३.२१ ॥ द्वावेव विश्रुतोत्कर्षविदेषौ भद्रजन्मनि । दानार्द्रहस्तस्त्वं लोके गजश्चायं स्थिरोन्नतिः ॥ क्२३.२२ ॥ अस्मभ्यं सुकृत्प्दार कुञ्जरोऽयं प्रदीयताम् । त्वदन्येन वदान्येन दातुमेष न शक्यते ॥ क्२३.२३ ॥ इत्यर्थितस्तैः सोत्साहः स तेभ्यस्तु ददौ द्विपम् । सजीवमिव साम्राज्यं सशङ्खध्वजचामरम् ॥ क्२३.२४ ॥ दत्वा बोधिप्रधानेन प्रणिधानेन शुद्धधीः । रथरत्नं द्विपेन्द्रं च सोऽभूदानन्दनिर्भरः ॥ क्२३.२५ ॥ श्रुत्वैव नृपतिर्दत्तं विश्रुतं जयकुश्न्जरम् । रक्षाप्रकाररहितां राजलक्ष्मीममन्यत ॥ क्२३.२६ ॥ स राज्यभ्रंशभीतेन कुपितेन महीभुजा । निष्कासितः कुमारोऽथ प्रतस्थे प्रणिपत्य तम् ॥ क्२३.२७ ॥ माद्रीदयितया सार्धं जालिनं नाम दारकम् । कृष्णाभिधां तथा कन्यामादाय स ययौ वनम् ॥ क्२३.२८ ॥ वनेऽपि शेष ं स ददौ वाहनादिकमर्थिने । समं हि महतां सत्त्वं संपत्सु च विपत्सु च ॥ क्२३.२९ ॥ माद्य्रां कदाचिद्यातायां पुष्पमूलफलाप्तये । ब्राह्मणःकश्चिदभ्येत्य राजपुत्रमभाषत ॥ क्२३.३० ॥ परिचारकाहीनाय चतुरौ बालकाविमौ । देहि मह्यं महासत्त्वं सर्वदो ह्यसि विश्रुतः ॥ क्२३.३१ ॥ श्रुत्वैतदविचार्यैव दारकौ दयितौ परम् । दत्वा स तस्मै सहसा सेहे तद्विरहव्यथाम् ॥ क्२३.३२ ॥ धनपुत्रकलत्रादि लोके कस्य नवल्लभम् । दानादन्यद्वदान्यानां न दयावताम् ॥ क्२३.३३ ॥ अथ माद्री समभ्येत्य बालकौ बालवत्सला । अपश्यन्ती पुरः पत्युः पतितापन्नमूर्च्छिता ॥ क्२३.३४ ॥ सा लब्धसंज्ञा दीप्तेन व्याप्ता शोककृशानुना । शिशुप्रदानवृत्तान्तं श्रुत्वैवाभूत्पलापिनी ॥ क्२३.३५ ॥ तस्याश्चेतसि दुःखाग्निरपत्यस्नेहदुःसहः । प्रियप्रेमानुसृत्यैव प्रययौ पुटपाकताम् ॥ क्२३.३६ ॥ अत्राण्तरे समभ्येत्य विप्ररूपः सुरेश्वरः । भृत्यार्थी दयितां पत्नीं राजपुत्रमयाचत ॥ क्२३.३७ ॥ याचितस्तेन सहसा शुचं जायावियोगजाम् । धिया संस्तभ्य सत्त्वाब्धिः स तस्मै विततार ताम् ॥ क्२३.३८ ॥ सद्यः प्रदानतरलां संत्रस्तां हरिणीमिव । सोऽवदद्दयितामन्तः कलयन् बोधिवासनाम् ॥ क्२३.३९ ॥ समाश्वासिहि कल्याणि न शोकं कर्तुकर्हसि । स्वप्नप्रणयकल्पोऽयमसत्यः प्रियसंगमः ॥ क्२३.४० ॥ शुश्रूषया द्विजस्यास्य धर्मे ते रमतां मतिः । विलोललोकयात्रायां धर्मः स्थिरसुहृत्सताम् ॥ क्२३.४१ ॥ दृष्ट्वा सर्वे स्वजनसुजना बान्धवाश्चानुभूताः न्यस्ता कण्ठे क्षणपरिमलम्लायिनी मित्राला । दारे पुत्रे क्षपितमनिशं यौवनं जीवितं च प्राप्तो नाप्तश्तिरपरिचयः कोऽपि धर्मादृतेऽन्यः ॥ क्२३.४२ ॥ इत्युक्त्वा वल्लभां लोभपरित्यागादुवाह सः । द्युतिं वदनपद्मेन धैर्यवृत्तिं च चेतसा ॥ क्२३.४३ ॥ वियोगशोकविकलां माद्रीं दृष्ट्वा कृपाकुलः । निजरूपं समाधाय शचीपतिरुवाचताम् ॥ क्२३.४४ ॥ विषादं मा कृथाह्पुत्रि देवोऽहं त्रिदशेश्वरः । अर्थिभ्यस्त्वा ददात्येष तस्मादसि मयर्थिता ॥ क्२३.४५ ॥ अधुना सैव पत्युस्त्वं न्यासीभूता मयार्पिता । तं ददात्येष नान्यस्मौ दीयते कथम् ॥ क्२३.४६ ॥ करिष्यामि तवावश्यं दारकाभ्यां समागमम् । इत्युदीर्य सहस्राक्षः सहसाण्तरधीयतः ॥ क्२३.४७ ॥ अथ तौ दारकौ विप्रः समादायार्थलिप्सया । विश्वामित्रपुरं गत्वा लोभाद्वोक्रेतुमुद्यतह् ॥ क्२३.४८ ॥ विश्यामित्रः परिज्ञाय राजपुत्रस्य दारकौ । जग्राह महतार्थेन बाष्पसंरुद्धलोचनः ॥ क्२३.४९ ॥ कालेन त्रिदिवं याते विश्वामित्रमहीपतौ । भेजे विश्वंतरो राज्यं पौरामात्यगणार्थितः ॥ क्२३.५० ॥ राज्ये विरक्तस्य तस्य दानव्यसनिनः परम् । सत्त्वेन वर्धमानर्द्धिर्न कश्चिद्याचकोऽभवत् ॥ क्२३.५१ ॥ तद्वित्तपूर्णविभवो ब्राह्मणः सोऽपि जम्बुकह् । कृतघ्नः स्वप्रभावान्मे संपदित्यभ्यधाज्जनम् ॥ क्२३.५२ ॥ विश्वंतरः स एवाहं देवदत्तः स च द्विजः । उक्त्वेति चक्रे भगवान् भिक्षूणां दानदेशनाम् ॥ क्२३.५३ ॥ आलम्बनं श्वभ्रशतावपाते घोरान्धकारे सुचिरप्रकाशः । आश्वासनं दुःसहदुःखकाले दानं नराणां परलोकबन्धुः ॥ क्२३.५४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विश्वंतरावदानं नामत्रयोविंशः पल्लवः ॥ २४. अभिनिष्क्रमणावदानम् । हसति सकललोलालोकसर्गाय भानुः परमममृतवृष्टयै पूर्णतामेति चन्द्रः । इयति जगति पूज्यं जन्म गृह्णाति कश्चित्विपुलकुशलसेतुः सत्त्वसंतारणाय ॥ क्२४.१ ॥ पुरा शुद्धोदनः श्रीमान् राजा शाक्यपुरेऽभवत् । यशःशशाङ्कजनकः सुधासिन्धुरिवापरः ॥ क्२४.२ ॥ खलासक्ता स्वभावेन लक्ष्मीर्गुणिगणार्पिता । आश्चर्यकारिणा येन कृता सत्पक्षपातिनी ॥ क्२४.३ ॥ अद्याप्यखिलदिक्तीर्यवनासक्तैर्विवेकिभिः । यशोभिः शुचिभिर्यस्य मुनिव्रतमिवोह्यते ॥ क्२४.४ ॥ स्यामहं शुद्धमातेति पुरा प्रणिधितः किल । विश्वकर्मसुतो मर्त्यमाजगामामलद्युतिः ॥ क्२४.५ ॥ कीर्तिः सत्पुरुषस्येव तस्याभूद्वल्लभा परम् । महामायाभिधा देवी चन्द्रस्येव कुमुद्वती ॥ क्२४.६ ॥ सापश्यद्दन्तिनं श्वेतं स्वप्ने कुक्षौ विहायसा । गतमारोहणं शैले प्रणतिं च महाजनात् ॥ क्२४.७ ॥ अत्रान्तरे बोधिसत्त्वस्तुषितात्त्रिदशालयात् । गर्भं तस्याः समापेदे स्वयं लोकानुकल्पया ॥ क्२४.८ ॥ वहन्ती बोधिसत्त्वं सा गर्भे भुवननन्दनम् । इन्दुं दुग्धाब्धिवेलेव बभूव पाण्डुरद्युतिः ॥ क्२४.९ ॥ इक्ष्वाकुराजवंश्येन तेन गर्भस्थितेन सा । भूर्निधानवतीवाभूद्भव्यलक्षणलक्षिता ॥ क्२४.१० ॥ बभूव दोहदस्तस्या दानपुण्यमयोदयः । अङ्कुरेऽप्यविसंवादि सहकारस्य सौरभम् ॥ क्२४.११ ॥ अत्घ कालेन संपूर्णं सा लुम्बिनीवने स्थिता । असूत तनयं देवी दिवाकरमिवादितिः ॥ क्२४.१२ ॥ मातुर्गर्भमलास्पृष्टं कुक्षिं भित्त्वा स निर्गतः । तां चक्रेऽथ स्वभावेन स्वस्थाङ्गी विगतव्यथाम् ॥ क्२४.१३ ॥ निर्गच्छन्नेव रुद्धोऽसौ बलजिज्ञासया क्षणम् । शक्रेण वज्रसाराङ्गस्तस्याशक्यत्वमाययौ ॥ क्२४.१४ ॥ जातमातः शुइशुर्गत्वा स्वयं सप्त पदानि सः । दिशो विलोकयन्नूचे सुव्यक्ताक्षरया गिरा ॥ क्२४.१५ ॥ इयं निर्वृतिः पूर्वा च गतिर्लोकेषु दक्षिणा । पश्चिमा जातिरप्येषा संसारादियमुत्तरा ॥ क्२४.१६ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य पृथिवी समकम्पत । तमक्षयबलं धर्तुमशक्तेव जगद्गुरुम् ॥ क्२४.१७ ॥ छत्रं तस्य यशः शुभ्रं सत्त्वस्मेरं सचामरम् । व्योमाम्बुधाराधौतस्य जगृहुस्तस्य देवता ॥ क्२४.१८ ॥ अस्मिन्नवसरे पृष्टः स्वस्त्रीयेणासिताभिधः । नारदेन प्रभां दृष्ट्वा किष्किन्धाद्रिस्थितो मुनिः ॥ क्२४.१९ ॥ कस्मादर्कशतालोक इवालोकः प्रदृश्यते । तमोदरिद्रां येनेति गिरयः सगुहागृहाः ॥ क्२४.२० ॥ विस्मयादिति तेनोक्तः सोऽवदद्दिव्यलोचनः । जातः पुण्यप्रभासोऽयं बोधिसत्त्वस्य जन्मनि ॥ क्२४.२१ ॥ अचिरेणैव तं वत्स द्रक्षावः कुशलाप्तये । इत्युक्त्वा मुनिरानन्दाद्विश्रान्तिसुखितोऽभवत् ॥ क्२४.२२ ॥ पुत्रजन्मनि सर्वार्थसिद्धिं शुद्धोदनः परम् । दृष्ट्वा सर्वार्थसिद्धोऽयमिति नामास्य निर्ममे ॥ क्२४.२३ ॥ शाक्यवर्धननामाभूद्यक्षः शाक्यपुराश्रयः । यत्प्रणामेण शाक्यानां शिशवो निरुपद्रवाः ॥ क्२४.२४ ॥ तत्स्थित्या प्रेषितः पित्रा प्रणामाय सगुह्यकः । तं बोधिसत्त्वमालोक्य निपपातास्य पादयोः ॥ क्२४.२५ ॥ अथोत्सङ्गे समादाय हृष्टस्तं पृथिवीपतिः । लक्षणानि निमित्तज्ञैस्तस्य देहे व्यलोकयत् ॥ क्२४.२६ ॥ लक्षणज्ञास्ततः सर्वे नृपमूचुः सविस्मयाः । देव दिव्यकुमारोऽयं लक्षणैरुपलक्ष्यते ॥ क्२४.२७ ॥ जायते लक्षणैरेतैर्विश्वविश्रान्तशासनः । शक्राधिपश्चक्रवर्ती भगवान् स तथागतः ॥ क्२४.२८ ॥ दीर्घाङ्गुलिदलौ चक्रलाञ्छनौ सुप्रतिष्ठितौ । अरुणौ चरणावस्य कान्तौ कमलकोमलौ ॥ क्२४.२९ ॥ राजहंस इव प्रांशुः सजालाङ्गुलिपल्लवः । एष जानुयुगः श्रीमानाजानुभुजभूषितः ॥ क्२४.३० ॥ सकोशबस्तिगुह्यश्च न्यग्रोधपरिमण्डलः । दक्षिणावर्तरोमाङ्कः परिणाहसमोन्नतिः ॥ क्२४.३१ ॥ रजोमललवास्पृष्टस्तजाम्बूनदद्युतिः । हस्तपादांसकण्ठाग्रस्पष्टसप्तच्छदाकृतिः ॥ क्२४.३२ ॥ सिंहपूर्वार्धकायश्च बृहत्स्पष्टाङ्गविग्रहः । चत्वारिंशत्समाप्रोतशुक्लदन्तः सुनासिकः ॥ क्२४.३३ ॥ दीर्घप्रतनुजिह्वश्च मेघदुन्दुभिनिश्वनः । अभिनीलाक्षगोक्ष्मः सहजोष्णीषमस्तकः ॥ क्२४.३४ ॥ सितोर्णाङ्को भ्रुवोर्भागः स्वस्तिकोरःस्थलोज्ज्वलः । लेखाशृङ्गाब्जहस्तोऽयं छत्राकारशिराः शिशुः ॥ क्२४.३५ ॥ राजन्नयं ते तनयश्चक्रवर्ती भविष्यति । सम्यक्संबोधिसंबुद्धः सर्वज्ञो वा भविष्यति ॥ क्२४.३६ ॥ इत्युक्त्वा तेषु जातेषु लेभे हर्षं महीपतिः । सप्तभिदिवसैः शास्तुर्जननी त्रिदिवं ययौ ॥ क्२४.३७ ॥ तस्य जन्मनि शाक्यानां मुनीनामिव शान्तता । दृष्ट्वा यदा शाक्यमुनिर्नामाभूत्स तदा शिशुः ॥ क्२४.३८ ॥ देवानामपि देवोऽयमिति निश्चित्य तेजसा । देवातिदेव इत्यस्य नाम चक्रे महीपतिः ॥ क्२४.३९ ॥ नारदेनाथ सहितस्तत्त्वदर्शी तपोवनात् । तं समभ्याययौ द्रष्टुमादरादसितो मुनिः ॥ क्२४.४० ॥ स बोधिसत्त्वं बालार्कमिव कल्पप्रकाशनम् । दृष्ट्वा विकासिवक्र्क्रश्रीर्लेभे कमलतुल्यताम् ॥ क्२४.४१ ॥ सोऽब्रावीद्विहितातिथ्यं नृपतिं प्रणतं मुनिः । राजन् गुणगणेनेव स्पृहणीयोऽसि सूनुना ॥ क्२४.४२ ॥ एतानि लक्षणान्यस्य मोक्षलक्ष्मीसमागमम् । वदन्ति चक्रवर्तिश्रीःफलं नैषां विनश्वरम् ॥ क्२४.४३ ॥ अस्य बोधिप्रभावेण संबुद्धस्य्मुखाम्बुजम् । धन्य पद्माकरस्येव नेत्रपात्रं करिष्यति ॥ क्२४.४४ ॥ विबुधाः शुद्धसत्त्वस्य बोधिदुग्धमहोदधेः । धन्या वागमृतैरस्य भविष्यन्त्युपजीविनः ॥ क्२४.४५ ॥ पुण्यभाजि जगत्यस्मिन्नेक एवास्मि वञ्चितः । एतत्संदर्शनं यस्य पूर्णकालस्य दुर्लभम् ॥ क्२४.४६ ॥ इत्युक्त्वा नृपमामन्त्र्य गत्वा व्योम्ना तपोवनम् । सुप्रसन्नं मनः कृत्वा देहत्यागमचिन्तयत् ॥ क्२४.४७ ॥ स पर्यन्तोपदेशाय नारदेनाभिचोदितः । तमुवाचामृतं वत्सं कुमारः कथयिष्यति ॥ क्२४.४८ ॥ अधिगम्यामृतं तस्मान्नृपसूनोरनामयम् । तरिष्यसि भवाम्बोधिमित्युक्त्वा तनुमत्यजत् ॥ क्२४.४९ ॥ श्रीरसत्क्रियां तस्य कृत्वा सपदि नारदः । ययौ वाराणसीं सिद्ध्यै लेभे कात्यायनाभिधाम् ॥ क्२४.५० ॥ वर्धमानः कुमारोऽथ सर्वविद्यासु पारगः । लिपिप्रवीणोऽभिनवां लिपिं ब्राह्मीं विनिर्ममे ॥ क्२४.५१ ॥ नागायुतसमप्राणे तस्मिन् जगति विश्रुते । वैशालिकैः प्रियायास्मै प्रेषितो मत्तकुञ्जरः ॥ क्२४.५२ ॥ भविष्यति चक्रवर्तीत्यस्य प्रातमुपायनम् । देवदत्तः परिद्वेषात्तं जघान महागजम् ॥ क्२४.५३ ॥ च्युतं चकर्षं द्विदतं नन्दः सप्त पदानि तम् । कुमारस्तु तदुत्क्षिप्य प्राकाराद्बहिरक्षिपत् ॥ क्२४.५४ ॥ एकनारावनिर्भिन्नसप्ततालमहीतलः । छेद्यभेद्यास्त्रशस्त्रेषु स एवातिशयं ययौ ॥ क्२४.५५ ॥ तततुल्यगुणां पत्नीं राजसूनुर्यशोधराम् । अवाप विश्रुतां लोके शुद्धशील इवोन्नतिम् ॥ क्२४.५६ ॥ अत्रान्तरे महावातविच्युतः सप्तयोजनः । सरित्प्रवाहसंरोधं विदधे विपुलद्रुमः ॥ क्२४.५७ ॥ सां स्फारतरुसंरुद्धा रोहिका नाम निम्नगा । शीलभ्रष्टेव वनिता प्रययौ प्रतिलोमताम् ॥ क्२४.५८ ॥ राजपुत्रस्तमुत्क्षिप्य भङ्क्त्वा विक्षुप्य तं द्रुमम् । न्यवारयत्प्रजामत्स्यजलकल्लोलविप्लवम् ॥ क्२४.५९ ॥ ततः कदाचिदुद्याने हंसं निशितयन्त्रिणा । देवदत्तेन निहतं कुमारः समजीवयत् ॥ क्२४.६० ॥ संतापं तद्विवादेन देवदत्तोऽधिकं ययौ । न सहन्ते हि कुटिलास्तुल्यकुलगोणोन्नतिम् ॥ क्२४.६१ ॥ कदाचिद्गोपिका नाम कुमारं राजकन्यका । कन्दर्परूपमालोक्य किमप्यौत्सुक्यमाययौ ॥ क्२४.६२ ॥ शुद्धोदनः सुतस्थैतां ज्ञात्वा चित्तोचितां वधूम् । अपूरयद्विवाहेन मन्मथस्य मनोरथम् ॥ क्२४.६३ ॥ नैमित्तिकास्ततोऽभ्येत्य नृपमूचुः सुनिश्चयाः । पुत्रस्ते चक्रवर्ती वा मुनिर्वा सप्तमेऽहनि ॥ क्२४.६४ ॥ तच्छ्रुत्वा नृपतिः सूनोश्चक्राव्र्तिपदाप्तये । प्रव्रज्याचकितश्चिन्तां दिनसंख्यामयीं ययौ ॥ क्२४.६५ ॥ लोलां सर्वः स्र्हियं वेत्ति शान्तस्थिरसुखामपि । अत्थापि भोगरक्तानां संपत्स्वेवादरः परम् ॥ क्२४.६६ ॥ ततः कदाचिदुद्यानविहाराय नृपात्मजः । प्रययौ रथमारुह्य वल्गुतुङ्गतुरङ्गमम् ॥ क्२४.६७ ॥ स विवर्णं जराजीर्णं कीर्णशीर्णशिरोरुहम् । सुशुष्कपरुषाकारं ददर्श पुरुषं पथि ॥ क्२४.६८ ॥ स तं दृष्ट्वा निजं कायमालोक्याचिन्तयच्चिरम् । अहो पर्याप्तपाकोऽयं कायस्यास्य जुगुप्सितः ॥ क्२४.६९ ॥ वयः पर्याप्तमाप्तोऽपि पर्याप्तं नाश्रयत्ययम् । अतीव पलितव्याजाज्जरा वृद्धं हसत्यसौ ॥ क्२४.७० ॥ शरीरे संततस्नायुपाशप्रोतास्थिपञ्जरे । वृद्धः पुष्णाति मन्येऽहमहो मोहविहङ्गमम् ॥ क्२४.७१ ॥ सारथे किं करोत्येष किं न याति तपोवनम् । अस्ंकोचमेति वृद्धस्य देहेन सह सा मतिः ॥ क्२४.७२ ॥ वृद्धोऽवलम्बते यष्टिं न तु धर्ममयीं धियम् । जराकुटिलकायस्य स्वभावो निर्विवेकता ॥ क्२४.७३ ॥ जुगुप्सां जनयत्येष वृद्धः प्रस्खलिताक्षरैः । वचोभिश्च्युतदन्ताभैर्गलल्लालालवाकुलैः ॥ क्२४.७४ ॥ नष्टा दृष्टिः कृशः कायः शक्तिर्लुप्ता हता श्रुतिः । तथापि मोहाद्दृष्टैव वृद्धस्य तरुणीप्रिया ॥ क्२४.७५ ॥ धत्ते धवलतां वृद्धः किमेतामतिगर्हिताम् । लोला परं विरक्तापि यद्यस्यातिप्रिया तनुः ॥ क्२४.७६ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य निर्वेदः समजायत । मन्यमानस्य सापायं कायं निचयमापदाम् ॥ क्२४.७७ ॥ पुनश्च समयेऽन्यस्मिन्नपश्यद्व्याधितं नरम् । विपक्ककूणपप्रायं सपूयमिव पाण्डरम् ॥ क्२४.७८ ॥ स प्रदध्यौ तमालोक्य समुद्दिश्य निजां तनुम् । अहो नु सहजैवास्मिन् काये रोगगणोद्गतिः ॥ क्२४.७९ ॥ इदमेव महच्चित्रमियं मांसमयी तनुः । न याति क्लेदवैक्लव्यं क्षणं पर्युषीतेऽपि यत् ॥ क्२४.८० ॥ इति ध्यात्वा स सोद्वेगः शरीरविचिकित्सया । बभूव राज्यसंभोप्गरागे विगतितादरः ॥ क्२४.८१ ॥ अथान्यस्मिन् क्षणे माल्यवस्त्राच्छादितविग्रहम् । ददर्श देहसत्कारव्यग्रबन्धुजनं शवम् ॥ क्२४.८२ ॥ तं दृष्ट्वा सहसोद्वेगदयादुःखघृणाकुलः । चिरं निःसारसंसारपरिहारमचिन्तयत् ॥ क्२४.८३ ॥ एष प्रेतवनं याति संसक्तां हृदये वहन् ॥ क्२४.८४ ॥ अहो नु विषयाभ्यासविलासाध्यवसायिनाम् । नृणामन्त्यक्षणे कष्टा काष्ठपाषाणतुल्यता ॥ क्२४.८५ ॥ उद्वेगवारिभवसागरबुद्बुदेऽस्मिन् कालानिलाकुलितकर्मलताग्रपुष्पे । मायावधूनयनविभ्रमसंविभागे पुंसां क एष वपुषि स्थिरताभिमानः ॥ क्२४.८६ ॥ नोक्तं किंचित्परहितयुतं न श्रुतं धर्मयुक्तं नैव घ्रातं कुशलकुसुमं सत्यरूपं न दृष्टम् । नैव स्पृष्टं शमपदमिति व्यक्तमासक्तचिन्ता- विश्रान्तोऽयं वहति सहसा निश्चलत्वं गतायुः ॥ क्२४.८७ ॥ राजसूनुर्विचिन्त्येति शरीरं विपदाप्लुतम् । अशेषविषयासङ्गे परां नः स्नेहतां ययौ ॥ क्२४.८८ ॥ अथाग्रे निर्मितं देवैः स शुद्धावासकायिकैः । व्यलोकयत्प्रव्रजितं पात्रकाषायधारिणम् ॥ क्२४.८९ ॥ तं दृष्ट्वैव बभूवास्य प्रव्रज्याभिमुखी मतिः । ईप्सितालोकनप्रीत्या स्वभावो हि विभाव्यते ॥ क्२४.९० ॥ विराग्यकारणं तत्र नृपसूनोः पदे पदे । विलोक्य सारथिः सर्वं क्षितिपाय व्यनेदयत् ॥ क्२४.९१ ॥ कुमारोऽथ पितुर्वाक्यात्ग्रामालोकनकौतुकी । व्रजन् पथि निधानानि विवृतानि व्यलोकयत् ॥ क्२४.९२ ॥ तत्पूर्वपुरुषन्यस्तैः स्त्रीकरैरुत्थितान्यपि । यदा स नाग्रहीत्तानि तदा विविशुरम्बुधिम् ॥ क्२४.९३ ॥ ततः स कर्षकान् पांशुव्याप्तपाण्डुशिरोरुहान् । विदीर्णपाणिचरणान् क्षुत्पिपासाश्रमातुरान् ॥ क्२४.९४ ॥ हलकद्दालविषमोल्लेखपक्षव्रणादितान् । विलोक्य क्लेशविवशान् बभूव करुणाकुलः ॥ क्२४.९५ ॥ विधाय दयया तेषां द्रविणौरदरिद्रताम् । स वृषाणां वृषरतः क्लेशमुक्तिमकारयत् ॥ क्२४.९६ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तोऽथ सानुजः पार्थिवात्मजः । मध्याह्नपृथुसंतापे तरलस्तरणित्विषः ॥ क्२४.९७ ॥ रथघोषोन्मुखशिखिश्यामीकृतदिगन्तरः । स्वेदवारिकणाकीर्णः प्रभास्निग्धवनस्थलीम् ॥ क्२४.९८ ॥ सोऽवरुह्य रथात्तत्र गण्डस्खलितकुण्डलह् । विश्राण्त्यै विश्रुतयशा जम्बुच्छायामशिश्रियत् ॥ क्२४.९९ ॥ स बभारोरसि व्यक्तां स्वेदाम्बुकणसंततिम् । वपुराश्लेषललितां हारस्येव कुटुम्बिनीम् ॥ क्२४.१०० ॥ छायासु परिवृत्तासु शनकैः सर्वशाखिनाम् । तस्य जम्बूतरुच्छाया न चचाल तनुस्तनोः ॥ क्२४.१०१ ॥ सा तस्य शीतलच्छाया तापक्लान्तिमवारयत् । संसारविरतस्येव तीव्रवैराग्यवासना ॥ क्२४.१०२ ॥ पुत्रदर्शनसोत्कण्ठस्तं देशमथ भूपतिः । आजगाम गजोत्सर्पत्रस्तभ्रमरचामरः ॥ क्२४.१०३ ॥ छायां स निश्चलां दृष्ट्वा कुमारस्य प्रभावतः । गौरवाद्भुतसंप्राप्तः प्रणतं प्रणनाम तम् ॥ क्२४.१०४ ॥ ततः स सहितः पित्रा नगरं गन्तुमुद्यतः । अपश्यत्पुरपर्यन्ते श्मशानं शवसंकुलम् ॥ क्२४.१०५ ॥ स दृष्ट्वा कुणपाकीर्णमशिवं शिवकाननम् । सोद्वेगं सारथिं प्राह स्थगितस्यन्दनः क्षणम् ॥ क्२४.१०६ ॥ सारथे पश्य जन्तूनां कायापायमतीं दशाम् । दृष्ट्वेदमपि रागार्द्रं मनो मोहप्रमादिनाम् ॥ क्२४.१०७ ॥ परस्त्रीदर्शनात्तृप्तं नेत्रमास्वाद्य सादरम् । अस्यासत्यवती जिह्वा पश्य काकेन कृस्यते ॥ क्२४.१०८ ॥ अस्याः स्तनमुखन्यस्तनखोल्लेखसुखस्थितिः । ख्ण्डयत्यधरं गॄध्रः कामीव मदनिर्भरह् ॥ क्२४.१०९ ॥ एते दृष्टनिषक्टवायसशकृन्निष्ठिविनः पादपा मूर्च्छन्तीव विपाकपूयकुणपाघ्राणेन निष्कूणिताः । दृष्ट्वा गृध्रविदार्यमाणमसकृत्कीर्णार्द्रतन्त्र शवं भूयो वातविलोलपल्लवकरैराच्छादयन्तीव च ॥ क्२४.११० ॥ क्षीबस्येवाचलस्य द्रुतहृतहृदया जम्बुकी कण्ठसक्ता रक्ताभिव्यक्तकामा कमपि नखमुखोल्लेखमासुत्रयन्ती । आस्वाद्यास्वाद्य यूनः क्षणमधरदलं दत्तदन्तव्रणाङ्कं लग्नानङ्गक्रियायामियमतिरभसोत्कर्षमाविष्करोति ॥ क्२४.१११ ॥ इत्युक्त्वा जातविरतिर्भवबीभत्सकुत्सया । कलयन् क्लेशनिर्वाणं प्रविवेश पुरान्तरम् ॥ क्२४.११२ ॥ तत्र हर्म्यगतापश्यत्तं कन्याभिजनोज्ज्वला । मृगजा नाम मृगजानोदिनी मृगलोचना ॥ क्२४.११३ ॥ सरागतरला दृष्ट्ः श्रोत्रसंचारिणी परम् । अभूत्तद्दर्शने तस्याः सहसैव विरेकिणी ॥ क्२४.११४ ॥ सा तदालोकनेनैव बाला लज्जासहिष्णूना । स्मरेणेव समाकृष्टा सखीं प्राह पुरःस्थिताम् ॥ क्२४.११५ ॥ का धन्या ललना लोके स्पर्शेनास्य शशित्विषः । यस्या मदनसंतप्ता तनुर्निर्वाणमेष्यति ॥ क्२४.११६ ॥ निर्वाणशब्दं श्रुत्वैव राजपुत्रः समीहितम् । तां ददर्शोन्मुखः पद्मवनानीव दिशन् दृशा ॥ क्२४.११७ ॥ स तस्यास्तेन वचसा वपुषा व प्रसादितः । हारं सुवृत्तं चित्तं च विक्षेपास्यै गुणोज्ज्चलम् ॥ क्२४.११८ ॥ आलोकनानुकूल्येन भावं विज्ञाय भूपतिः । पुत्रस्यान्तःपुरपदे तामादाय न्यवेशयत् ॥ क्२४.११९ ॥ षण्णां काण्तासहस्राणां वृतमन्तःपुरं ततः । विवेश राजतनयः प्रियां शान्तिं विचिन्तयन् ॥ क्२४.१२० ॥ अत्राण्तरे नरपतिं प्राहुर्नैमित्तिकाः स्फुटम् । मुनिर्वा चक्रवर्ती वा प्रातस्ते बह्विता सुतः ॥ क्२४.१२१ ॥ ततः संचिन्त्य नृपतिः प्रव्रज्यां चकितः परम् । अकारयत्पुरद्वारगुप्तिं रुद्धगमागमाम् ॥ क्२४.१२२ ॥ द्रोणोदनमुखान् भ्रातॄन् द्वारेषु विनिवेश्य सः । नगरस्य स्वयं मख्ये तथा सामात्यसैनिकः ॥ क्२४.१२३ ॥ राजपुत्रादथ प्राप्तगर्भा देवी यशोधरा । वभाषे शारदीव द्यौः प्रत्यासन्नेन्दुपाण्डुरा ॥ क्२४.१२४ ॥ एकरात्रावशेषेऽथ नगरद्वाररक्षणे । शमप्रवृत्तार्कमभूत्प्रव्रज्याभिमुखं दिनम् ॥ क्२४.१२५ ॥ चिरं विचर्य संसारं शान्तिं याते दिवस्पतौ । काषायाम्बरमालम्ब्य ययौ संध्यावदृश्यताम् ॥ क्२४.१२६ ॥ अशेषाशातमोमोहविरामविमलां शनैः । इन्दुर्गामुदितश्चक्रे पूर्णालोकविलोकिनीम् ॥ क्२४.१२७ ॥ सरागतापे वभसश्चेतसीव गते रवौ । शुद्धेन्दुहृदयस्याभूत्प्रसादः कोऽप्यविप्लवः ॥ क्२४.१२८ ॥ अथास्मिन्नन्तरे कान्तासंततान्तःपुरोदरे । रत्नहर्म्यप्रविष्टेन्दुद्युतिसंदोहहासिनि ॥ क्२४.१२९ ॥ निःसारविरसं सर्वं राजसूनुर्विलोकयन् । जगाअ गगनस्वच्छस्वच्छन्दोच्छलितस्मृतिः ॥ क्२४.१३० ॥ गणोऽयं नारीणां मदनदहनोल्कापरिकरः परित्याज्यस्तीव्रव्यसनशतसंतापसचिवः । इदानीं युक्ता मे तरुतललताशीतलरे परित्यक्तागारप्रशमसुखसारे परिणतिः ॥ क्२४.१३१ ॥ एताश्चन्द्रद्युतिमदमया यामि नार्यो वनेऽस्मिन् निद्रामुद्रानियमितदृशः संस्तरस्रस्तवत्राः । स्वप्नोत्पन्नानुचितवचनाः केशसंछादितांसाः क्षिप्रं मन्दानिलविचलितान् लज्जयन्तीव दीपान् ॥ क्२४.१३२ ॥ सरलस्रस्तगात्राणां निर्लज्जानां विवाससाम् । सुप्तानां च मृतानां च भेदः को नाम देहिनाम् ॥ क्२४.१३३ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य संजाते गमनोद्यमे । मिथः कथा समभवन्नगरद्वाररक्षिणाम् ॥ क्२४.१३४ ॥ भो भोः कः कोऽत्र जागर्ति जाग्रतो नास्ति विप्लवः । प्रभुचित्तग्रहव्यग्राः समग्रा एव जाग्रति ॥ क्२४.१३५ ॥ जागर्ति संसारगृहे मनीषी मोहाण्धकारे स्वपिति प्रमत्तः । ज्जीवितमेव लोके मृतस्य सुप्तस्य च को विशेषः ॥ क्२४.१३६ ॥ इति मर्ह्यस्थितः श्रुत्वा रात्रौ राजसुतः कथाः । प्रस्थितं सत्पथेनेव निजं मेने मनोरथम् ॥ क्२४.१३७ ॥ निवॄत्तेर्लक्षणं दृष्ट्वा स स्वप्नं क्षणनिद्रया ॥ क्२४.१३८ ॥ ततः प्रबुद्धा सहसा त्रस्ता देवी यशोधरा । तत्कालोपनतं स्वप्नं दयिताय न्यवेदयत् ॥ क्२४.१३९ ॥ पर्यङ्काभरणान्गानि स्वप्ने भग्नानि मे विभो । श्रीर्व्रजन्ती मया दृष्ट्वा चन्द्रार्कौ च तोरिहितौ ॥ क्२४.१४० ॥ इत्याकर्ण्य स तामूचे मुग्धे सत्यविवर्जितः । संसार एव स्वप्नोऽयं स्वप्ने स्वप्नोऽपि कीदृशः ॥ क्२४.१४१ ॥ स्वप्नेऽद्य नाभिसंजाता लता व्याप्ता विहारसा । मेरूपधानशिरसा पूर्वपश्चिमवारिधौ ॥ क्२४.१४२ ॥ भुजाभ्यां चरणाभ्यां च दक्षिणाब्धिर्मया धृतः । भद्रे स्वप्नः शुभोऽयं ते स्त्रीणां भर्तुशुभं शुभम् ॥ क्२४.१४३ ॥ इत्युक्ते बोधिसत्त्वेन नोचे किंचिद्यशोधरा । पुनश्च निद्राभिमुखी बभूव मीलितेक्षणा ॥ क्२४.१४४ ॥ शक्रब्रह्ममुखाः सर्वे समेत्याथ सुधाभुजः । चक्रिरे बोधिसत्त्वस्य सत्त्वोत्साहप्रपूरणम् ॥ क्२४.१४५ ॥ तैर्देवपुत्राश्चत्वारः समादिष्टा महाजवाः । सहाया गमने तस्य भूशैलाब्धिधृतिक्षमाः ॥ क्२४.१४६ ॥ शक्रादिष्टेन यक्षेण पाञ्चिकाख्येन निर्मितैः । सहर्म्यासक्तसोपानैरवतीर्य विनिर्ययौ ॥ क्२४.१४७ ॥ सुप्तं सारथिमादाय छन्दकाख्यं प्रबोध्य सः । उत्सादमिव जग्राह कण्ठकाख्यं तुरङ्गमम् ॥ क्२४.१४८ ॥ तं तीक्ष्णरुचिरं लक्ष्मीकटाक्षतरलं हरिम् । स चक्रे संयमालीनं मूर्धि संस्पृश्य पाणिना ॥ क्२४.१४९ ॥ शमोद्यमे सुमनसा सकोऽप्यन्तर्बहिः समह् । शिशवोऽपि विमुञ्चन्ति यत्प्रभावेण चापलम् ॥ क्२४.१५० ॥ बलजिज्ञासया न्यस्तं तेनाथ चरणं क्षितौ । न ते कम्पयितुं शेकुर्देवपुत्राः सविस्मयाः ॥ क्२४.१५१ ॥ छन्दकेन सहारुह्य निस्तरङ्गं तुरङ्गमम् । स जगाहे महद्व्योम विमलं स्वमिवाशयम् ॥ क्२४.१५२ ॥ प्रययौ तरलावर्तिनर्तितोष्णीषपल्लवः । संसर्पिपवनोल्लसैः शोकोच्छ्वास इव श्रियः ॥ क्२४.१५३ ॥ तस्याभरणरत्नांशुलेखाभिः शबलं नभः । जग्राह सूत्रपत्रालीविचित्रम्जिव चीवरम् ॥ क्२४.१५४ ॥ कीर्णाश्रुबिन्दुकलिता विलोलनयनोत्पलाः । व्रजन्तं ददृशुर्दृश्यास्तमन्तःपुरदेवताः ॥ क्२४.१५५ ॥ संसारमिव विस्तीर्णं पुरं सनृपबान्धवम् । दूरात्प्रदक्षिणीकृत्य क्षम्यतामित्यभाषत ॥ क्२४.१५६ ॥ क्षपायां क्षणशेषायां जने निद्राभिमुद्रिते । तं ददर्श महान्नाम प्रबुद्धो राजबान्धवः ॥ क्२४.१५७ ॥ दिवि दृष्ट्वा व्रजन्तं तं शशाङ्कशङ्कया हृतः । ऊचे चिरं विचार्योच्चैर्बाष्याश्न्चितविलोचनह् ॥ क्२४.१५८ ॥ चित्रमेतद्विरक्तव्तं बन्धुजीवोपमस्य ते । कुमार रुचिराकार न युक्तं युक्तकारणम् ॥ क्२४.१५९ ॥ वंशोत्कर्षविशेषार्थू निबद्धाशः पिता त्वयि । कस्मान्निराश क्रियते सर्वाशाभरण त्वया ॥ क्२४.१६० ॥ इति शाक्यस्य महतः श्रुत्वा वाक्यं नृपात्मजः । तमूचे बान्धवप्रीतिर्बन्धो वन्धनशृङ्खला ॥ क्२४.१६१ ॥ अयं कायः क्षयं याति मिथ्यागृहसुखप्रियः । विषयोग्रविष्र्तानाममृतायतनं वनम् ॥ क्२४.१६२ ॥ हस्ताकृष्टस्त्रिफणिफणभृन्मस्तकन्यस्तमृत्यु कण्ठाबद्धित्कटविषलतापल्लवालोलमालः । दीप्ताङ्गारप्र्करगहनं गाहते दुर्गमार्गं संसारेऽस्मिन् विषयनिचये सप्रमोदः प्रमादी ॥ क्२४.१६३ ॥ इत्युदीर्य व्रजन् व्योम्ना विलङ्घ्य नगरं क्षणात् । बहिर्भूतलमभ्येत्य स ययौ वाजिना जवात् ॥ क्२४.१६४ ॥ महता शाक्यमुख्येन बोधितस्याथ भूपतेः । अन्तःपुरे च कान्तानामुद्भूतः करुणः स्वरः ॥ क्२४.१६५ ॥ अथ ब्रह्मेन्द्रधनदप्रमुखस्त्रिदशैर्वृतः । राजसूनुर्वनं प्राप गत्वा द्वादशयोजनम् ॥ क्२४.१६६ ॥ अवरुह्याथ तुरगात्ग्विमुच्याभरणानि सः । उवाच सूचितानन्दश्छन्दकं वदनत्विषा ॥ क्२४.१६७ ॥ गृहीत्वाबह्रणानि त्वं हयं च व्रज मन्दिरम् । मेदानीमस्ति मे कृत्यमेतैर्मायानिबन्धनैः ॥ क्२४.१६८ ॥ वनेऽस्मिन्नहमेकाकी शमसंतोषबान्धवः । एकः संजायते जन्तुरेक एव विपद्यते ॥ क्२४.१६९ ॥ विषमविषययोगं भोगमुत्सृज्य रे कः सरसरति विशेषक्लेशशोषप्रवृत्तः । परिभवभुवनेऽस्मिन्नेष नः संनिवेशः शमितमदनकान्तिः शान्तिमेव श्रयामि ॥ क्२४.१७० ॥ इत्युक्त्वाभरणान्यस्य दीप्तान्यङ्के मुमोच सः । त्यक्तशोकान्वितानीव मुक्तापक्कणसंचये ॥ क्२४.१७१ ॥ चूडां निस्कृष्य खङ्गेन स चिक्षेप नभःस्थले । शक्रश्च तं समादाय निनाय दिवमादरात् ॥ क्२४.१७२ ॥ केशः क्लेश इवोत्कृत्तो यत्र तेन महात्मना । केशप्रतिग्रहं चैत्यं सद्भिस्तत्र निवेशितम् ॥ क्२४.१७३ ॥ छन्दकोऽप्यश्वमादायं प्रयातः सप्तभिर्दिनैः । शनैः प्राप पुरोपान्तं शोकार्तः समचिन्तयत् ॥ क्२४.१७४ ॥ शून्यं तुरगमादाय परित्यज्य नृपात्मजम् । द्रष्टुं शक्नोमि नृपतिं कथं पुत्रप्रलापिनम् ॥ क्२४.१७५ ॥ विचिन्त्येति हयं त्यक्त्वा स तत्रैव व्यलम्बत । शून्यासनः परं वाजी मूर्तः शोक इवाविशत् ॥ क्२४.१७६ ॥ तं दृष्ट्वान्तः पुरजनः सामात्यश्च महीपतिः । प्रतिप्रलापमुखराश्चक्रिरे निखिला दिशः ॥ क्२४.१७७ ॥ उद्भूतार्तस्वरैः कण्ठैः सोत्कण्ठैः स विषादवान् । सर्वैर्गृहीतकीर्णाश्रुर्वाजी जीवितमत्यजत् ॥ क्२४.१७८ ॥ स बोधिसत्त्वसंस्पर्शपुण्यप्राप्तिपवित्रितः । जग्राह ब्राह्मणकुले जन्म संसारमुक्तये ॥ क्२४.१७९ ॥ शक्रदत्तं कुमारस्तु यत्र काषायमग्रहीत् । काषायग्रहणं तत्र चैत्यं चक्रे महाजनः ॥ क्२४.१८० ॥ विभवमभववृत्त्यै जन्म जन्मप्रमुक्त्यै विजनमपि जनानां मोहगर्तान्निवृत्त्यै । इति स कुशलकामः काममुत्सृज्य भेजे गुणकृतजनरागः श्लाघ्यतां त्यक्तरागः ॥ क्२४.१८१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामभिनिष्क्रमणावदानं चतुर्विशः पल्लवः ॥ २५. मारविद्रावणावदानम् । जयन्ति ते जन्मभयप्रमुक्ता भवप्रभावाभिभवाभियुक्ताः । यैः सुन्दरीलोचनचक्रवर्ती मारः कृतः शासनदेशवर्ती ॥ क्२५.१ ॥ ततस्तपोवने चास्मिन् बोधिसत्त्वे तपोजुषि । तदुपस्थापकाः पञ्च वाराणस्यां प्रवव्रजुः ॥ क्२५.२ ॥ स्पृहणीयो मुनीन्द्राणामथ शाक्यमुनिः शनैः । स्वयं सेनायनीग्रामं जनचारिकया ययौ ॥ क्२५.३ ॥ तत्र सेनाभिधानस्य कन्ये गृहपतेः सुते । नन्दा नन्दबलाख्या च चारुवृत्ते बभूवतुः ॥ क्२५.४ ॥ शुद्धोदनस्य भूभर्तुस्ते श्रुत्वा विश्रुतं सुतम् । चक्राते तद्विवाहार्थं व्रतं द्वादशवार्षिकम् ॥ क्२५.५ ॥ आमोदिनीनां हृदये सदा सूत्रवदास्थितः । मालानामिव बालानामभिलाषः स्वभावजः ॥ क्२५.६ ॥ धेनूनां पीतदुग्धानां दुग्धं ताभ्यां पुनः पुनः । गृहीट्वा स्फटिकस्थाल्या व्रतान्ते पायसं शुभम् ॥ क्२५.७ ॥ विधिवत्पायसे सिद्धे विप्ररूपः सुरेश्वरः । तं समभ्याययौ देशं देवश्च कमलासनः ॥ क्२५.८ ॥ हर्षादतिथिभागेऽथ कन्यकाभ्यां समुद्धृते । शक्रोऽवदत्सर्वगुणोदयायाग्रे प्रदीयताम् ॥ क्२५.९ ॥ मत्तोऽयमधिकस्तावद्ब्रह्मणः प्रथमोऽपि च । इत्युक्ते सुरराजेन प्रोवाच चतुराननः ॥ क्२५.१० ॥ मत्तोऽधिको देव आस्ते शुद्धावासनिकायिकः । इत्युक्ते ब्रह्मणा तेऽपि जगदुर्गगनस्थिताः ॥ क्२५.११ ॥ सर्वप्रतिविशिष्टोऽसौ बोधिसत्त्वस्तपःकृशः । नद्यां निराजनाख्यायां विगाह्य सलिले स्थितः ॥ क्२५.१२ ॥ एतदाकर्ण्य कन्याभ्यामाहूय मणिभाजने । अवतीर्यार्पितं भक्त्या तदस्मै मधुपायसम् ॥ क्२५.१३ ॥ बोधिसत्त्वस्तदादाय रत्नपात्रीं ददौ तयोः । दत्तेयं न पुनर्ग्राह्येत्युक्त्वा जगृहतुर्न ते ॥ क्२५.१४ ॥ सा तेन नद्यां निक्षिप्ता नागैर्नीता प्रभावती । विक्षोभ्याप्याहृता तेभ्यस्तार्क्ष्यरूपेण वज्रिणा ॥ क्२५.१५ ॥ प्रसादी बोधिसत्त्वोऽथ कन्यायुगलमभ्यधात् । दानस्य प्रणिधानेन भवत्योः किं समीहितम् ॥ क्२५.१६ ॥ ते तमूचतुरानन्दनिधिः शुद्धोदनात्मजः । सर्वार्थसिद्धोऽभिमतः कुमारः पतिरावयोः ॥ क्२५.१७ ॥ उद्यमं मारलीलायाः सरसं तद्वचस्तयोः । न लिलिम्प मनस्तस्य पाद्मं दलमिवोदके ॥ क्२५.१८ ॥ स जगाद कुमारोऽसौ न किं प्रव्रजितः श्रुतः । न तस्य लोलनयनाः प्रियाह्श्रिय इव स्त्रियः ॥ क्२५.१९ ॥ इत्यनीप्सितमाकर्ण्य दीर्घं निश्वस्य कन्यके । ऊचतुर्दानधर्मोऽयं सिद्धौ तस्यैव जायताम् ॥ क्२५.२० ॥ अदृष्टस्नेहसंश्लिष्टः प्रविष्टोऽन्तः पराङ्भुखः । न नाम सुचिराभ्यस्तः पक्षपातो निवर्तते ॥ क्२५.२१ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा बोधिसत्त्वः प्रसन्नधीः । प्रयातस्ते समामन्त्र्य विश्रान्त्यै काननान्तरम् ॥ क्२५.२२ ॥ पायसामृतभागेन लब्धदिव्यबलोदयः । प्रच्छायतरुसुच्छायमारुरोह महीधरम् ॥ क्२५.२३ ॥ पर्यङ्कबन्धमाधाय तत्र तस्मिन् सुखं स्थिते । अहंकार इवात्युच्चशिराह्सोऽद्रिर्व्यगीर्यत ॥ क्२५.२४ ॥ विशीर्णभूधरे तस्मिन् स प्रदध्यौ विषण्णधीः । सपक्षालानि कर्माणि मया कानि कृतान्यहो ॥ क्२५.२५ ॥ इति चिन्ताशतोच्छ्वासं तमूचुर्व्योमदेवताः । न त्वया विहितं साधो कर्म किंचिदसांप्रतम् ॥ क्२५.२६ ॥ अच्छिन्नोत्तप्तकुशलं धर्तुं न क्षमते क्षितिः । स त्वमुत्तप्तकुशलः प्रोच्चशैलशताग्द्गुरुः ॥ क्२५.२७ ॥ निरञ्जनीं समुत्तीर्य सरितं व्रज निश्चलम् । सिद्धिदं बोधिसत्त्वानां देशं वज्राअस्नाभिधम् ॥ क्२५.२८ ॥ देवतादिष्टमार्गेण प्रस्थितस्यास्य भूतले । पादन्यासैरभूत्तस्य हेमपद्मपरंपरा ॥ क्२५.२९ ॥ पृथिवी व्रजतस्तस्य प्रोल्लसत्सलिलाकुला । रणन्ती कांस्यपात्रीव प्रोन्ननाम ननाम च ॥ क्२५.३० ॥ तानि तानि निमित्तानि प्रवृत्तानि ददर्श सः । येषामनुत्तरज्ञाननिधानसाधनं फलम् ॥ क्२५.३१ ॥ निरञ्जनाय भुवने नागोऽन्धः कालिकाभिधः । बुद्धोत्पादितदृरभूमेः शब्दमाकर्ण्य निर्ययौ ॥ क्२५.३२ ॥ सर्वलक्षणसंपन्नं दीप्तजाम्बूनदद्युतिम् । स बोधिसत्त्वमालोक्य प्रोवाच रचिताश्न्जलिः ॥ क्२५.३३ ॥ नलिननयन कान्तस्त्वं वने यौवनेऽस्मिन् विहरसि विरहार्तिं संपदामर्पयित्वा । अशमशमविशेषोन्मेषसंतोषहेतुर् भवसि भवसमुद्रे देहिनां सत्यसेतुः ॥ क्२५.३४ ॥ अथामुञ्चन्त्येते भयतरलतामत्र हरिणाः यथा लीलाचक्रं विहरति समीपे खगगणः । ससत्त्वासत्त्वाना किमपि हृदयाश्वाससदनं तथा मन्ये बौद्धं वपुरिदमनायाससुखदम् ॥ क्२५.३५ ॥ करिकलभकह्पद्मप्रीत्या करोति हरेः करं सुखयति शिखी स्निग्धालापं कलापशिखानिलै । भवति हरिणी लोलापाङ्गा पुरः प्रणयोन्मुखी प्रशमसमयस्येयं पुण्यप्रसादमयी स्थितिः ॥ क्२५.३६ ॥ अद्यैव बुद्धत्वमवाप्य शुद्धं त्वं बोधिमेष्यत्य(?)खिलां त्रिलोकीम् । सद्यःप्रसादप्रमदावदातां कुमुद्वती पूर्ण इवामृतांशुः ॥ क्२५.३७ ॥ अन्योन्यं दिननाथदीप्तमहसः सद्यस्तवालोकनाल् लोकानां कनलप्रबोधकलया दिव्यप्रकाशस्पृशाम् । निर्याती हॄदयान्निबद्धमधुपश्रेणिव संबन्धन- त्रस्तान्तर्न पुनः करिष्यति पदं मोहान्दकारावलिः ॥ क्२५.३८ ॥ इति ब्रुवाणां विनयान्नागराजः प्रसन्नधीः । बोधिसत्त्वं समाभास्य समुत्तीर्य नदीं ययौ ॥ क्२५.३९ ॥ वज्रासनपदं प्राप्य बोधिमूलमनाकुलम् । दक्षिणाग्रैः कुशैश्चक्रे शक्तदत्तैः स संस्तरम् ॥ क्२५.४० ॥ तत्रोपविश्य पर्यङ्कबद्धो निश्चलनिश्चयः । मन्थावसानविश्रान्तः स दुग्धाब्धिरिवाबभौ ॥ क्२५.४१ ॥ असाधारः क्षमाधारः स धीरसरलाकृतिः । रुरुचे काञ्चनरुचिः परो मेरुरिवाचलः ॥ क्२५.४२ ॥ असावक्षयपर्यन्तः पर्यङ्कोऽयं मम स्थिरः । बबन्धेति स संकल्पं कृत्वा प्रतिमुखीं स्मृतिम् ॥ क्२५.४३ ॥ अत्राण्तरे समभ्येत्य मारः संयममत्सरः । लेखहारस्तत्र तूर्णं बोधिसत्त्वमभाषतः ॥ क्२५.४४ ॥ अकामकामता केयं लोके बन्धनदा मता । अकालकलिकाकारा मतिस्ते कास्य कामना ॥ क्२५.४५ ॥ गृहीतं हतशङ्केन देवदत्तेन ते पुरम् । निरुद्धन्तःपुरश्रेणीर्बद्धः शुद्धोदनो नृपः ॥ क्२५.४६ ॥ इति श्रुत्वैव वचनं शोकामर्षविषोज्झितः । अशिक्षितविकारेण चेतसा स व्यचिन्तयत् ॥ क्२५.४७ ॥ अहो बतान्तरायं मे मारः कर्तुं समुद्यतः । नर्तयत्येष दुर्वृत्तः शिस्वण्डिक्रीडयाजगत् ॥ क्२५.४८ ॥ मार मार विरामस्ते दौर्जन्यस्य न जायते । एकेन हिंसायज्ञेन प्राप्तेयं कम्रता त्वया ॥ क्२५.४९ ॥ यज्ञदाणतपःश्लाघां नात्मनः कर्तुमुत्सहे । स्वगुणोदीरणम्लानं पुण्यपुष्पं हि शीर्यति ॥ क्२५.५० ॥ इति निर्भत्सितस्तेन चित्तस्तेनः शरीरिणाम् । सामर्षः प्रययौ मारः समारम्भाधतोद्यमः ॥ क्२५.५१ ॥ अथादृश्यन्त ललिता लालित्याञ्चितलोचनाः । भ्रमद्भृङ्गरङ्गिण्यः कान्ताश्चूतलता इव ॥ क्२५.५२ ॥ चारुतच्चरितातृप्तास्तिस्रस्ताः कामकन्यकाः । सरागं पादनलिनीन्यासैश्चक्रुस्तपोवनम् ॥ क्२५.५३ ॥ विलोचनेन हरिणी करिणी गतिविभ्रमैः । तत्र ताभिर्मुखाम्भोजैर्नलिनी मलिनीकृता ॥ क्२५.५४ ॥ यौवनाभरणैरङ्गौरनुरागाविलेपनैः । लावण्यवसनैस्तासां कामोऽभूदप्यचेतसाम् ॥ क्२५.५५ ॥ वज्रासनसमाधानध्याननिश्चललोचनम् । तं विलोक्याभवत्तासां विस्मयध्यानधारणा ॥ क्२५.५६ ॥ ता बोधिसत्त्वसंकल्पान्मदरागमयं वयः । परित्यज्यैव सहसा सलज्जा भेजिरे जराम् ॥ क्२५.५७ ॥ प्रतीपगमनात्तासामथ भग्नमनोरथः । मन्मथः प्रथितारम्भः सैन्यसंब्ःारमाददे ॥ क्२५.५८ ॥ सर्वप्रहरणैर्व्याप्तं नानाप्राणिमुखैर्भयैः । षट्त्रिंशत्कोटीविपुलं बलं तस्य समुद्ययौ ॥ क्२५.५९ ॥ स्वयमाकर्णनिष्कृष्टकोपक्रूरशरासनः । मारः स्फारविकारेण बोधिसत्त्वं समाद्रवत् ॥ क्२५.६० ॥ शस्त्रवृष्टिस्तदुत्सृष्टा सह पांशुविषाश्मभिः । प्रययौ बोधिसत्त्वस्य मन्दाराम्बुजतुल्यताम् ॥ क्२५.६१ ॥ पुनर्मारबलोत्सृष्टा शस्त्रवृष्टिर्घृतक्षमे । चक्रिरे देवतास्तस्य वज्रप्रतिसमाश्रयम् ॥ क्२५.६२ ॥ स्मरोऽपि नष्टसंकल्पः समाधेः श्रोत्रकण्टकम् । घण्टापटुरटत्पत्रं निर्ममे स्फटीकद्रुमम् ॥ क्२५.६३ ॥ तं तारमुखरं वृक्षं मारं च सबलायुधम् । चक्रवाटे समुत्क्षिप्य चिक्षिपुर्व्योमदेवताः ॥ क्२५.६४ ॥ भगवानथ संप्राप्तप्रसन्नज्ञाननिर्मलः । सर्ववित्सर्वगः सरव्जातिस्मृतिपरोऽभवत् ॥ क्२५.६५ ॥ स तत्रानुत्तरज्ञानसम्यक्संबोधिमापितः । ददर्श सर्वभुताणि गतिं कर्मोर्मिनिर्मिताम् ॥ क्२५.६६ ॥ अथ शाक्यपुरे मारः प्रवादमसृजद्दिवः । बोधिसत्त्वः प्रयातोऽस्तं तपःक्लेशवशादिति ॥ क्२५.६७ ॥ तत्र शुद्धोदनो राजा पुत्रस्नेहविषातुरः । निपपात तमाकर्ण्य वज्राहत इव क्षितौ ॥ क्२५.६८ ॥ अन्तःपुरे सहनृपे प्राणत्यागकृतक्षणे । सुवृत्तपक्षपातिन्यस्तमूचुर्व्योमदेवताः ॥ क्२५.६९ ॥ पुत्रस्तवामृतं पीत्वा सम्यक्संबुद्धतां गतः । तेनावलोकितस्यापि नास्ते भृत्युभयं कुतः ॥ क्२५.७० ॥ इति सान्तःपुरामात्यः श्रुत्वा नरपतिर्वचः । अभूत्प्रत्यागतप्राणः सुधासिक्त इव क्षणात् ॥ क्२५.७१ ॥ तस्मिन्महोत्सवानन्दे बोधिसत्त्ववधूः सुतम् । कान्तं यशोधआसूत राहुग्रस्ते निशाकरे ॥ क्२५.७२ ॥ राहुलाख्यः स बालोऽपि नृपतेर्जन्मशङ्किनः । जनन्या सशिलः शुद्ध्यै निक्षिप्तोऽम्भसि पुप्लुवे ॥ क्२५.७३ ॥ भगवानपि सप्ताहं स्थितो निश्चलविग्रहः । वज्रपर्यङ्कबन्धेन देवानां विस्मयं व्यधात् ॥ क्२५.७४ ॥ स ब्रह्मकायिकाख्याभ्यां देवताभ्यां विरोधितः । अवदत्परमानन्दसुधासंदोहसुन्दरः ॥ क्२५.७५ ॥ अहो तव मया ज्ञाता पूर्वमेषा सुखस्थितिः । यया सुरासुरैश्वर्यसुखं दुःखगणायते ॥ क्२५.७६ ॥ लावण्याम्भःप्लाविताङ्गास्तरुण्यः पीयूषार्द्रः स्वर्गसंभोगवर्गः । अस्याशेषत्यागहेलासुखस्य स्पर्धाबन्धे पांशुनिःसार एव ॥ क्२५.७७ ॥ संतप्तोऽहं विषयविषमक्लेशसंसारपान्थः क्लान्तः शान्त्याश्रितिमुपगतश्चन्दनच्छाययेव । संजातेयं सकलकरणव्यापिनी निर्वृतिमे विश्रान्तानां शमहिमवने किं सुखस्योपमानम् ॥ क्२५.७८ ॥ अस्मिन्नवसरे पुण्यपरिपाकेण तद्वनम् । वणिजौ पृथुसार्थेन प्राप्तौ त्रपुसभल्लिकौ ॥ क्२५.७९ ॥ देवताप्रेतितौ भक्त्या भगवन्तमुपेत्य तौ । प्रणतौ पिण्डपातोऽयं गृह्यतामित्यभाषताम् ॥ क्२५.८० ॥ दयाविधेयः सर्वज्ञस्तदाकर्ण्य व्यचिन्तयत् । पूर्वैः पात्रे गृहीतोऽयं न पाणी पात्रवर्जिते ॥ क्२५.८१ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य महाराजाभिधाः सुराः । दत्वा स्फटिकपात्राणि चत्वारि त्रिदिवं ययुः ॥ क्२५.८२ ॥ कृत्वाथ भगवान् पात्रे पिण्डपातप्रतिग्रहम् । अनुग्रहं तयोश्चक्रे शरण्यत्रयशासनात् ॥ क्२५.८३ ॥ विततसुकृतसाक्षी पुण्यनिक्षेपदक्षः क्षयितविपदशेषः प्रार्थनाकल्पवृक्षः । भवति कुशलमूलैः कस्यचिद्भाग्यभाजः शुभपरिणतिदीक्षादक्षिणः साधुसङ्गः ॥ क्२५.८४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मारचिद्रावणावदानं नाम पञ्चविंशः पल्लवः ॥ २६. शाक्योत्पत्तिः । वंशः स कोऽपि विपुलः कुशलानुबन्धी यश्चारुवृत्तमुचितं गुणसंग्रहस्य । रत्नं विशुद्धरुचिसूचितसत्प्रकाशं मुक्तामयं जगदलंकरणं प्रसूते ॥ क्२६.१ ॥ न्यग्रोधारामनिरतं पुरा कपुलवास्तुनि । शाक्याः स्ववंशं पप्रच्छुर्भगवन्तं तथागतम् ॥ क्२६.२ ॥ तैः पृष्टः स्वकुलोत्पत्तिं स मौद्गल्यायनं पुरः । वक्तुं न्ययुङ्क्त कृत्वास्य विमलज्ञानदर्शनम् ॥ क्२६.३ ॥ स विलोक्य यथातत्त्वमतीतं ज्ञानचक्षुषा । तानवोचत संस्मृत्य श्रूयतां शाक्यसंभवः ॥ क्२६.४ ॥ अशेषेऽस्मिन् जलमये जगत्येकार्णवे पुरा । स्थिते पवनसंस्पर्शात्पयः पय इवाभवत् ॥ क्२६.५ ॥ जले तस्मिन् घनतया याते कठिनतां शनैः । अभूद्वर्णरसस्पर्शशब्दगन्धमयी मही ॥ क्२६.६ ॥ तस्यामाभास्वरा देवाश्च्युताः कर्मपरिक्षयात् । तत्तुल्यवर्णसंभूताः सत्त्वाः सत्त्वबलाधिकाः ॥ क्२६.७ ॥ अङ्गुल्या रसमास्वाद्य तत्तृष्णातीव्रमोहिताः । आहारदोषात्संप्रापोउर्गुरुरूक्षविवर्णताम् ॥ क्२६.८ ॥ अन्नप्रसविनी तेषां क्रमेणाभूद्वसुंधरा । तमोभिश्च विलुप्तानां क्षेत्राग ॥ क्२६.९ ॥ ततस्तेषां क्षतत्राणात्क्षत्रियः क्षितिपालने । महासंमतनामाभूज्जनस्य महतो मतः ॥ क्२६.१० ॥ तस्यान्वये महत्यासीनृपः श्रीमानुपोषधः । अम्लानकीर्तिकुसुमः पारिजात इवोदधौ ॥ क्२६.११ ॥ चक्रवर्ती सुतस्तस्य मान्धाताभूदयोनिजः । जगत्येकातपत्रस्य यस्य वंशो महानभूत् ॥ क्२६.१२ ॥ वंशे सहस्रवंशस्य कृकिस्तस्याभवन्नृपः । चित्तप्रसादमकरोद्भगवान् यस्य काश्यपः ॥ क्२६.१३ ॥ इक्ष्वाकुरन्वये तस्य तस्य चाभूद्विरूढकः । प्रीत्या कनीयसः सूनोर्ज्येष्ठास्तेन विवासिताः ॥ क्२६.१४ ॥ एकीभूय ततः सर्वे स्वदेशविगतस्पृहाः । कुमाराः कपिलाख्यास्य महर्षेराश्रमं ययुः ॥ क्२६.१५ ॥ ध्यानकालाण्तरायाणां बाल्यादुच्चैः प्रलापिनाम् । सोऽन्यत्र निर्ममे तेषां पुरं कपुलवास्त्विति ॥ क्२६.१६ ॥ कालेन पुत्रवात्सल्यादनुतापेन भूपतिः । आनीयन्तां कुमारास्ते सचिवानित्यभाषत ॥ क्२६.१७ ॥ तमूर्चुर्मन्त्रिणः सर्वे राजन् प्राप्तपुरोत्तमाः । प्रत्यानेतुमशक्यास्ते जातापत्यपृथुश्रियः ॥ क्२६.१८ ॥ इति तेषां पितुस्तत्र शक्याशक्यविचिन्तने । बभूवुः शाक्यसंज्ञास्ते नॄपुरस्तेषु वंशकृत् ॥ क्२६.१९ ॥ तद्वंशेषु पञ्चपञ्चसहस्रेषु महीभुजाम् । अतीतेषु क्षितिपतिः श्रीमान् दशरथोऽबह्वत् ॥ क्२६.२० ॥ तस्यान्वये सिंहहनुर्बभूव पृथिवीपतिः । न रणे सिंहमिव यं सेहिरे राजकुञ्जराः ॥ क्२६.२१ ॥ ज्येष्ठः शुद्धोदनस्तस्य सुतः शुक्लोदनः परः । द्रोणोदनस्तदनुजः कनीयानमृतोदनः ॥ क्२६.२२ ॥ कन्याश्चतस्रः शुद्धाख्या शुक्ला द्रोणामृता तथा । शुद्धोदनस्य भगवान् सूनुर्नन्दस्तथापरः ॥ क्२६.२३ ॥ शुक्लोदनस्य तनयौ द्वौ तिष्याख्योऽथ भद्रिकः । द्रोणोदनस्य द्वौ पुत्रावनिरुद्धो महांस्तथा ॥ क्२६.२४ ॥ आनन्ददेवदत्ताख्यावमृतोदनसंबह्वौ । शुद्धासुतः सुप्रशुद्धः शुक्लासूनुश्व मालिकः ॥ क्२६.२५ ॥ द्रोणापुत्रश्च भद्राणिर्वैशाल्यख्योऽमृतासुतः । राहुलो भगवत्सूनुर्यस्मिन् वंशः प्रतिष्ठितः ॥ क्२६.२६ ॥ इत्युज्ज्वलज्ञानमयेन तेन वंशं यथावत्कथितं निशम्य । शाक्या बभूवर्भगवत्प्रभावैः संभावितोत्कर्षविशेषशुद्धाः ॥ क्२६.२७ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शाक्योत्पत्तीर्नाम षड्विंशः पल्लवः ॥ २७. श्रोणाकोटीविंशावदानम् । स कोऽपि सत्त्वस्य विवेकबन्धोः पुण्योपसन्नस्य महान् प्रभावः । नापैति यः कायशतेषु पुंसः कस्तूरिकामोद इवांशुकस्य ॥ क्२७.१ ॥ जिने सर्वजगज्जन्तुसंतापकरुणाह्रदे । पुरे राजगृहे वेणुवनान्तरविहारिणि ॥ क्२७.२ ॥ श्रीमानभूद्भूमिपतिश्चम्पायां पोतलाभिधः । जहार धनदर्पान्ध्यं धनेन धनदस्य यः ॥ क्२७.३ ॥ अजायत सुतस्तस्य मनोरथशतान्वितः । धनानामीप्सितावाप्त्य सुखसख्यो विभूतयः ॥ क्२७.४ ॥ श्रवणर्क्षेण जातस्य स सूनोस्तस्य जन्मनि । प्रीत्या ददौ दरिद्रस्य कोटीनां विंशतिं तदा ॥ क्२७.५ ॥ स श्रोणकोटिविंशाख्यः शिशुः ख्यातस्तदाभवत् । विभवः सुकृतेनैव येन वंशो विभूषितः ॥ क्२७.६ ॥ प्राप्तविद्यः स सर्वार्थैः सह वृद्धिमुपागतः । चकार सुखविश्रान्तिं व्यवहारधरः पितुः ॥ क्२७.७ ॥ स कदाचित्प्रभापुञ्जमिअव्सूर्यस्य मण्डलात् । अवतीर्णं पुरप्रातं मौद्गल्यायनमब्रवीत् ॥ क्२७.८ ॥ को भवानर्कसंकाशः प्रकाशितदिगन्तरः । त्रिदशेशः शशाङ्को वा देवो वा द्रविणेश्वरः ॥ क्२७.९ ॥ स तं बभाषे न सुरः शिष्यो भगवतस्त्वहम् । बुद्धस्य विबुधाधीशवन्द्यमानगुणश्रियः ॥ क्२७.१० ॥ स्वच्छं तस्य प्रयच्छन्तं पिण्डपातं महामुनेः । सत्त्वशुद्धोदयावाप्तं भोग्यं भगवतः प्रियम् ॥ क्२७.११ ॥ इति श्रोणस्य भगवन्नाम्ना श्रवणगामिना । रविभक्रस्य जात्यापि रोमाञ्चः समजायतः ॥ क्२७.१२ ॥ प्राग्जन्मवासनायुक्तः स्वभावो यस्य यः स्थितः । स तस्योदीरणेनापि स्फुट एव विभाव्यते ॥ क्२७.१३ ॥ स तस्मै विंशतिस्थालीभागं नाकजनोचितम् । प्रहिणोद्भक्तिसंसक्तश्रद्धायुक्तेन चेतसा ॥ क्२७.१४ ॥ ततस्तं प्रेषितं तेन भगवान् भक्तिसंसदा । अनुग्रहाग्रहव्यग्रः समग्रं स्वयमग्रहीत् ॥ क्२७.१५ ॥ अस्मिन्नवसरे भक्त्या स्थालीभागं नृपोचितम् । समादाय स्वयं राजा बिम्बिसारः समाययौ ॥ क्२७.१६ ॥ श्रोणप्रहीतभोगानामामोदं तत्र पार्थिवः । आघ्राय शक्रप्रहितं सर्वं दिव्यममन्यत ॥ क्२७.१७ ॥ पात्रशेषं भगवता दत्तमास्वाद्य भूपतिः । श्रोणेन प्रेषितं श्रुत्वा तदनु विस्मयं ययौ ॥ क्२७.१८ ॥ भगवन्तं प्रणम्याथ राजधानीं नरेश्वरः । प्रविश्याचिन्तयत्स्फीतां दिव्यां श्रोणस्य संपदम् ॥ क्२७.१९ ॥ गच्छामि तं स्वयं गत्वा द्रष्टव्योऽसौ अम्हायशाः । इति निश्चित्य सचिवैः स यात्रारम्भमादिशत् ॥ क्२७.२० ॥ पोतलः क्षितिपं ज्ञात्वा स्वयमागमनोद्यतम् । नीतिज्ञं पुत्रमेकाण्ते श्रोणकोटिमभाषत ॥ क्२७.२१ ॥ पुत्र त्वां द्रष्टुमायाति वर्णाश्रमगुरुर्नृपः । इत्येष भृशमुत्कर्षः सदोषः प्रतिभाति मे ॥ क्२७.२२ ॥ क्षितीशा लक्षतां यातंपक्षपातोद्यता इव । अविलम्बितमाघ्नन्ति शरा इव गुणच्युताः ॥ क्२७.२३ ॥ भृत्यानामपि विद्वेष्यो भवत्यतिशयोन्नतिः । अभिमानैकसाराणां किं पुनः पृथिवीभूजाम् ॥ क्२७.२४ ॥ रूपे वयसि सौभाग्ये प्रभावे विभवे श्रुते । स्वसुतस्यापि संघर्षान्नोत्कर्षं सहते जनः ॥ क्२७.२५ ॥ जने द्वेषमये पुत्र गुणमाच्छाद्य जीव्यते । आच्छादितगुणः पद्मः प्रियस्तीक्ष्णरुचेरपि ॥ क्२७.२६ ॥ उद्धतः कस्य न द्वेष्यः प्रणतः कस्य न प्रियः । द्रुमं पातयति स्तब्धं नम्त्रं रक्षति मारुतः ॥ क्२७.२७ ॥ स चाभिगम्यो भूपालस्त्वां यदि स्वयमेष्यति । तदेषं दर्पमोहस्ते श्रेयसे न बह्विष्यति ॥ क्२७.२८ ॥ तस्मादितः स्वयं गत्वा प्रणम्यं प्रणम प्रभुम् । नक्षत्रराशिसदृशं दत्वा हारमुपायनम् ॥ क्२७.२९ ॥ पितुः श्रुत्वेति वचनं श्रोणकोटिर्हहीपतिम् । प्रययौ नावमारुह्य द्रष्टुं रत्नविभूषितः ॥ क्२७.३० ॥ स राजधानीमासाद्य प्राप्य दृष्ट्वा च भूपतिम् । ददौ हारं पर्णम्यास्मै हर्षहासमिव श्रियः ॥ क्२७.३१ ॥ तं दृष्ट्वा स्वयमायातं नृपतिः स्निग्धया दृशा । हेमरोमाङ्कचरणं विस्मयादित्यभाषत ॥ क्२७.३२ ॥ अहो पुण्यमहेशाख्यः कोऽपि त्वं सत्त्वबाम्धवः । यस्य संदर्शनेनैव मनोवृत्तिः प्रसीदति ॥ क्२७.३३ ॥ गुणेभ्यः परमैश्वर्यमैश्वर्यात्सुखमुत्तमम् । सुखेभ्यः परमारोग्यमारोग्यात्साधुसंगमः ॥ क्२७.३४ ॥ अपि दृष्टस्त्वया साधो भगवान् वेणुकानने । तत्पादपद्मयुगलं द्रष्टुमर्हसि मे मतः ॥ क्२७.३५ ॥ इत्युक्ते क्षितिनाथेन सौजन्यात्पक्षपातिना । तं श्रोणकोटीविंशोऽपि प्रणयात्प्रत्यभाषत ॥ क्२७.३६ ॥ अस्मादतुल्यकल्याणात्प्रसादाद्देवदेव ते । अधुना योग्यतायाता भगवद्दर्शने मम ॥ क्२७.३७ ॥ इत्युक्ते तेन सहितः प्रतस्थौ स्थितिकोविदः । भक्त्या तथागतं द्रष्टुं पद्भ्यामेव महीपतिः ॥ क्२७.३८ ॥ अस्पृष्टपादस्य भुवा श्रुणस्याजन्मवासरात् । महार्हवस्त्रैः प्रस्थाने भृत्यैराच्छादिता मही ॥ क्२७.३९ ॥ भगवद्भक्तिविनयाद्गौरवाच्च स भूपतेः । वस्त्राण्यवारयद्भृत्यैरवाच्च इव क्षितौ ॥ क्२७.४० ॥ वारितेष्वथ वस्त्रेषु दिव्यवस्त्रैर्वृता मही । अप्रयत्नोपकरणाः संपदः पुण्यशालिनाम् ॥ क्२७.४१ ॥ निवार्य दिन्यवस्त्राणि भूमौ तेनार्पिते पदे । विचचालाचला पृथ्वी सशैलवनसागरा ॥ क्२७.४२ ॥ ततः स भूमिपतिना सह प्राप्य जिनाश्रमम् । भगवन्तं विलोक्यास्य विदधे पादवन्दनम् ॥ क्२७.४३ ॥ उपविष्टस्य तस्याग्रे हृष्टस्यालोकनामृतैः । चक्रे शमविवेकस्य भगवानभिषेचनम् ॥ क्२७.४४ ॥ आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च विचार्य सः । सत्यसंदर्शनायास्य विदशे धर्मदेशनाम् ॥ क्२७.४५ ॥ सत्कायदृष्टिशैलोऽस्य तया विंशतिशृङ्गवान् । ज्ञानवज्रेण निर्भिन्नः स्रोतःप्राप्तिपदस्पृशः ॥ क्२७.४६ ॥ प्रव्रज्यायां ततस्तस्य जातायां सहसा स्वयम् । भगवन्तं प्रणम्याथ विस्मितः प्रययौ नृपः ॥ क्२७.४७ ॥ तीव्रव्रतेऽपि श्रोणस्य कदाचित्समजायत । वासनाशेषसंस्काराद्बन्धभोगसुखस्मृतिः ॥ क्२७.४८ ॥ स तमाहूय भगवान् विलक्षं प्राह सस्मितः । कोऽयं परिवितर्कस्ते प्रतिसंलीनचेतसः ॥ क्२७.४९ ॥ विश्लिष्टात्यन्तकृष्टा वा तन्त्री बह्वति विस्वरा । समा माधुर्यमायाति तस्मात्साम्यं समाश्रयेत् ॥ क्२७.५० ॥ इत्यादेशाद्भगवतः सर्वसाम्यमुपागतः । स प्राप विमलज्ञानं पश्चात्तापविवर्जितः ॥ क्२७.५१ ॥ तस्य तामद्भुतां सिद्धिं विलोक्य पृथुविस्मयाः । पप्रच्छुर्भिक्षवः सर्वे भगवन्तंस चाभ्यधात् ॥ क्२७.५२ ॥ श्रोणस्य श्रूयतां श्रेयःकर्म जन्मान्तरार्हितम् । न ह्यपुण्यानुभावानां भवन्त्यद्भुतसंपदः ॥ क्२७.५३ ॥ विपश्वी भगवान् सम्यक्संबुद्धः सुगतः पुरा । पुरीं बन्धुमतीं नाम जनचारिकया ययौ ॥ क्२७.५४ ॥ तत्र भक्त्या सुकृतिभिर्भक्तायोपनिमन्त्रितः । वारेण प्रत्यहं गेहं ययौ तेषां सहानुगः ॥ क्२७.५५ ॥ ततो दरिद्रःसंप्राप्तवारो ब्राह्मणदारकः । इन्द्रसोमाभिधश्चक्रे यत्नात्यद्योग्यभोजनम् ॥ क्२७.५६ ॥ स प्रयत्नेन महता भोज्यं भक्तिपवित्रितम् । आछाद्य वस्त्रैर्वसुधां प्रह्वस्तस्मै न्यवेदयत् ॥ क्२७.५७ ॥ तद्भोगप्रणिधानेन जातः सोऽयं महाधनः । सौवर्णरोमचरणः श्रोणकोटी सुरोपमः ॥ क्२७.५८ ॥ न वस्त्ररहिता भूमिः स्पृष्टानेन कदाचन । कम्पस्तच्चरणस्पर्शादत एवाभवद्भुवः ॥ क्२७.५९ ॥ इति सुगतवचः सुधावदातं दशनमयूखमिवोन्मिषत्स्वभावम् । प्रणिहितहृदयः परं निपीय स्थिरकुशलाय बभूव भिक्षुसंघः ॥ क्२७.६० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां श्रोणकोटीविंशावदानं सप्तविंशः पल्लवः ॥ २८. धनपालावदानम् । दौर्जन्यदुःसहविशालखलापकारैर्नैवाशये विकृतिरस्ति महाशयानाम् । व्यालोल्वणक्षितिभृदाकुलितोऽपि सिन्धुर्नैवोत्ससर्ज हृदयादमृतस्वभावम् ॥ क्२८.१ ॥ पुरे पुरा राजगृहे बह्गवान् वेणुकानने । कलन्दकनिवासाख्ये विजहार मनोहरे ॥ क्२८.२ ॥ तत्र वित्रासितानेकशत्रिनिस्त्रिंशबान्धवः । अजातशत्रुनामाभूद्बिम्बिसारसुतो नृपः ॥ क्२८.३ ॥ शाक्यवंश्यः सुहृत्तस्य देवदत्ताभिधोऽभवत् । क्षुद्रमन्त्रेण यस्यासीत्स वेताल इवोत्कटः ॥ क्२८.४ ॥ स कदाचित्सुखासीनं रहः प्राह महीपतिम् । न राजन् फलितोऽद्यापि ममापि त्वत्समाश्रयः ॥ क्२८.५ ॥ निथोपचाररहितः सुखनिर्यन्त्रतन्त्रयोः । मिथो मनोरथत्राणान्मित्रशब्दः प्रवर्तते ॥ क्२८.६ ॥ य एष शाक्यश्रमणः सुखे वेणुवने स्थितः । तं हत्वा प्राप्तुमिच्छामि तत्पदं देववन्दितम् ॥ क्२८.७ ॥ क्षीयते न यया शत्रुर्लभ्यते न यया यशः । वर्धते न यया मानः किं तया मित्रसंपदा ॥ क्२८.८ ॥ महाधनाभिधानेन तत्पौरेण निमन्त्रितः । स पुरं प्रातरागन्ता दाम्भिकः सह भिक्षुभिः ॥ क्२८.९ ॥ राजमार्गं प्रविशतः स तस्य व्यालकुञ्जरः । उत्सृज्यतामभिमुखः क्रोधान्धो धनपालकः ॥ क्२८.१० ॥ इत्युक्ते देवदत्तेन नृपतिर्मित्रवत्सलः । बुद्धप्रभावं संचिन्त्य नाह किंचिदवाङ्भुखः ॥ क्२८.११ ॥ देवदत्तोऽपि निर्गत्य राजसौहार्ददुर्मदः । प्राह हस्तिमहामात्रं हारं दत्वास्य तोषणम् ॥ क्२८.१२ ॥ श्रमणः प्रातरागन्ता पुरं भिक्षुशतैर्वृतः । प्रेरणीयस्त्वया तस्मै गज इत्याह भूपतिः ॥ क्२८.१३ ॥ देवदत्तवचः श्रुत्वा तथेत्युचे द्विपाधिपः । श्रेणी हि मेषमूर्खाणामेकयातानुपातिनी ॥ क्२८.१४ ॥ ज्ञात्वापि तमभिप्रायं सर्वज्ञः पापचेतसाम् । प्रातः समाययौ सार्धं भिक्षूणां पञ्चभि शतैः ॥ क्२८.१५ ॥ अथ हस्तिपकोत्सृष्टः कृष्टप्रासादपादपः । तमभ्यधावदाविद्धः क्रोधान्धः क्रूरकुञ्जरः ॥ क्२८.१६ ॥ अनायत्तः परिचयादङ्कुशस्य गुरोरपि । खलविद्धानिव द्वेषी मदेन मलिनीकृतः ॥ क्२८.१७ ॥ सेवव्यसनसक्तानामसकृत्कर्णचापलात् । प्राणापहारी भृङ्गाणां भृत्यानामिव दुष्पतिः ॥ क्२८.१८ ॥ मन्दरोपद्रवे तस्मिन् द्रुमद्रोहिण्यभिद्रुते । विद्रुते सहसा लोके हाहाकारो महानभूत् ॥ क्२८.१९ ॥ तस्याञ्चत्कर्णतालानिलतुलितसरत्सान्द्रसिन्दूरपूरैः संपूर्णे राजमार्गे च्युतचकितवधूरक्तवस्त्रासमानैः । उद्दण्डोच्चण्डशुण्डभ्रमणरवलसत्साध्वसायासिताशा व्यालोलालकाभभ्रमरमिलद्विभ्रमः संभ्रमोऽभूत् ॥ क्२८.२० ॥ पुरप्रमाथव्यथिते जने कोलाहलाकुले । आरुरोह महाहर्म्यं देवदत्तः प्रमत्तधीः ॥ क्२८.२१ ॥ भगवद्ग्रहणं द्रष्टुं सोऽभवद्भृशमुत्सुकः । उन्मूलनेन गुणिनां मातङ्गः परितुष्यति ॥ क्२८.२२ ॥ विद्रुतेषु गजत्रासात्तेषु सर्वेषु भिक्षुषु । आनन्द एक एवाभूद्भिक्षुर्भगवतोऽन्तिके ॥ क्२८.२३ ॥ तत्र पञ्चाननाह्पञ्च निर्ययुर्भगवत्करात् । करालकेसरसटास्तन्नखांशुचिता इव ॥ क्२८.२४ ॥ द्विपस्तद्गन्धमाग्राय पर्दापस्मारवारणम् । अभूत्स्रुतशकृन्मूत्रः सहसैव पराङ्मुखः ॥ क्२८.२५ ॥ जवेन विद्रुतस्तत्र दन्ती दर्पदरिद्रताम् । प्राप्तः प्रदीपदहनाः स ददर्श दिशो दश ॥ क्२८.२६ ॥ स विलोक्य जालवह्निज्वलज्ज्वालाकुलं जगत् । पादपद्मान्तिकं शास्तुः शीतलं समुपाययौ ॥ क्२८.२७ ॥ संकोचाभिरुचेः सचिन्तमनसः प्रध्वस्तवक्त्रद्युतेर्दैन्यापन्नविहीनदानमधुपप्रारब्धकोलाहलः । लोभान्धस्य महाव्ययोत्सव इव क्लेशोष्मनिश्वासिनस्तस्याभूत्परितापनिश्लथगतेर्भारायमाणः करः ॥ क्२८.२८ ॥ तं पादमूलमायान्तं भीतं कारुण्यसागरः । शास्ता करेण पस्पर्श चक्रस्वस्तिकलक्ष्मणा ॥ क्२८.२९ ॥ कुम्भविन्यस्तहस्तस्तं प्रोवाच भगवान् जिनः । पुत्र स्वकर्मणैनेमां प्राप्तोऽसि त्वमिमां दशाम् ॥ क्२८.३० ॥ विवेकालोकहलदः कायोऽयं मांसभूधरः । भारस्ते मोहसंभारः पापादुपनतः परः ॥ क्२८.३१ ॥ इत्युक्ते करुणर्द्रेण भितो भगवता गजः । स लब्धश्चासमालानलीनो निश्चलतां ययौ ॥ क्२८.३२ ॥ देवदत्तस्य संकल्पे कुञ्जरे च महोत्कटे । भग्ने निर्विघ्नहर्षोऽभूत्समुद्गताद्भुतो जनः ॥ क्२८.३३ ॥ ततः कृत्वा गृहपतेर्गृहे भोज्यप्रतिग्रहम् । भगवान् भिक्षुभिः सार्धं काननं गन्तुमुद्ययौ ॥ क्२८.३४ ॥ अभिसृत्य गजेन्द्रोऽपि जिनस्य चरणाब्जयोः । कृत्वा करेण संस्पर्शं वपुस्तत्याज कौञ्जरम् ॥ क्२८.३५ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु विशदद्युतिः । उपपन्नः स सहसा सुगतं द्रष्टुमाययौ ॥ क्२८.३६ ॥ स्वमाश्रमपदं प्राप्तं भगवन्तमुपेत्य सः । प्रणनामार्कसंकाशं प्रदीप्तमणिकुण्डलः ॥ क्२८.३७ ॥ तस्य केयूरमुकुटप्रभापल्लवपूरिताः । शक्रचापैरिव व्याप्ता विरेजुर्घनराजयः ॥ क्२८.३८ ॥ विनयादुपविश्याग्रे स शास्तुः स्रस्तकल्मषः । तं दिव्यपुष्पैराकीर्य सत्त्व शुभ्रैरभाषतः ॥ क्२८.३९ ॥ भगवन् भवतः पादपद्मसंस्पर्शनेन मे । दुर्दशादुःखसंतापः शान्तः संतोषशालिनः ॥ क्२८.४० ॥ शमश्लाघ्या कापि व्यसनविषदोषोष्मशमनी सुधावृष्टिर्दृष्टिर्बत भगवतः स्निग्धमधुरा । यया स्पृष्टस्पृष्टं खरतरविकारव्यतिकरं विमुत्यान्तःशान्तिं श्रयति हतमोह पशुरपि ॥ क्२८.४१ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य भगवान् भवशान्तये । सत्यदर्शनसंशुद्धां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्२८.४२ ॥ मौलिमुक्तांशुशुभ्रेण शिरसा चरणद्वयम् । स शास्तुः प्रययौ नत्वा हसन्निव भवभ्रमम् ॥ क्२८.४३ ॥ गते तस्मिन्मुखशशिप्रकाशितनभस्तले । भगवान् भिक्षुभिः पृष्टस्तद्वृत्तान्तमभाषत ॥ क्२८.४४ ॥ पूर्वकल्पान्तरे शास्तुः काश्यपाख्यस्य शासने । अभूत्प्रव्रजितोऽप्येष शिक्षापदनिरादरः ॥ क्२८.४५ ॥ अनादरात्कुञ्जरताभोगः संघोपसेवनात् । सत्यदृष्टिबलेनान्ते संप्राप्तः शासनग्रहः ॥ क्२८.४६ ॥ प्राग्जन्मविहितं कर्म कस्यचिन्न निवर्तते । कर्मोपदिष्टसंबन्धभक्तिभोगैः सचेतसः ॥ क्२८.४७ ॥ तस्मिन् व्यतिकरे घोरे सर्वैस्त्यक्रोऽस्मि भिक्षिभिः । न त्वानन्देन तत्रापि श्रूयतां पूर्वसंगतिः ॥ क्२८.४८ ॥ शशाङ्कशीतसरसि भ्रातरौ रुचिरौ पुरा । पूर्णमुखः शुखश्चेति राजहंसौ बभूवतुः ॥ क्२८.४९ ॥ कदाचिद्ब्रह्मदत्तस्य वाराणस्यां महीपतेः । ब्रहममतीं पुष्करिणीं रम्यां पूर्णमुखो ययौ ॥ क्२८.५० ॥ स तस्यां लोलकमलकिञ्जल्कपरिपिञ्जरः । विजहार सरोजिन्यां हंसानां पञ्चभिः शतैः ॥ क्२८.५१ ॥ पूर्वपुण्यानुभावेन तं रूपातिशयोज्ज्वलम् । ददर्शं कार्याण्युत्सृज्य जनो निश्चललोचनह् ॥ क्२८.५२ ॥ तं श्रुत्वा भूपतिस्तत्र स्थितं तद्दर्शनोत्सुकः । कुशलान् ग्रहणे तस्य व्यसृजज्जालजीविनः ॥ क्२८.५३ ॥ तस्मिन् गृहीते नलीनीलीलास्मितसितत्विषि । शतानि पञ्च हंसानां त्यक्त्वा तं प्रययुर्जवात् ॥ क्२८.५४ ॥ एकस्तु तस्य सौजन्यादबद्धोऽपि सुबद्धवत् । तदर्थं व्यथितस्तस्थौ प्रेमपाशवशीकृतः ॥ क्२८.५५ ॥ ततस्तैः प्रापितं राजा राजहंसं विलोक्य तम् । स्नेहबद्धं द्वितीयं च विस्मितस्ताववलोकयत् ॥ क्२८.५६ ॥ हंसः पूर्णमुखः सोऽहमानन्दस्तस्य चानुगः । गतास्तदद्य च त्यक्त्वा मां गंसा एव भिक्षवः ॥ क्२८.५७ ॥ पूर्वस्मिन्नबह्वत्काले वाराणस्यां महीपतिः । तुत्तुर्नाम मनःपट्टे लिखितं यद्यशः परैः ॥ क्२८.५८ ॥ सहस्रयोधस्तस्याभूद्दाक्षिणात्यो निरत्ययः । करदण्डीति विख्यातः संग्रामाग्रेसरः प्रियः ॥ क्२८.५९ ॥ कदाचिद्घोरसमरे पञ्चामात्यशतानि तम् । नृपं त्यक्त्वा ययुर्भीत्या करदण्डी तु नात्यजत् ॥ क्२८.६० ॥ अहमेव स भूपालः सचिवास्ते च भिक्षवः । करदण्डी स एवायमानन्दो न जहाति माम् ॥ क्२८.६१ ॥ जन्मान्तरेऽपि सिंहोऽहं मासं कूपे निपातितः । उपेक्षितः क्षणाद्भृत्यैः शृगालैर्येऽद्य भिक्षवः ॥ क्२८.६२ ॥ एकेन च नखैः खातं दीर्घं कृत्वास्मि मोक्षितः । जम्बुकेन स एवायमानन्दोऽद्य ममानुगः ॥ क्२८.६३ ॥ कूटपाशनिबद्धस्य मृगयूथपतेः पुरा । लुब्धकागमने एव जग्मुस्तदनुगा मृगाः ॥ क्२८.६४ ॥ अनुरक्ता न तत्याज तं मृगी साश्रुलोचना । प्रीतिशृङ्खलया बद्धा याता निस्पन्दतामिव ॥ क्२८.६५ ॥ अथ लुब्धकमायान्तं दृष्ट्वा मृगवधोद्यतम् । सावदन्मम बाणेन प्रथमं हर जीवितम् ॥ क्२८.६६ ॥ इति स्पष्टगिरा तस्याः स्नेहेन च स विस्मितः । मुमोच लुब्धकः प्रीत्या हरिणं हरिणीसखम् ॥ क्२८.६७ ॥ मॄगयूथपतिः सोऽहमानन्दः सा कुरङ्गिका । इत्येष प्रीतिसंबन्धः प्राग्वृत्तमनुवर्तते ॥ क्२८.६८ ॥ श्रुत्वेति वाक्यं सुगतस्य सर्वे लज्जानिलीना इव भिक्षवस्ते । सानन्दमानन्दमुखारविन्दं प्रभाभिरामं ददृशुः स्पृहार्द्राः ॥ क्२८.६९ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां धनपालावदानमष्टविंशः पल्लवः ॥ २९. काशीसुन्दरावदानम् । जयति स सत्त्वविशेषः सत्त्ववतां सर्वसत्त्वसुखहेतुः । देहदलनेऽपि शमयति कोपाग्निं शान्तिमुच्चैर्यः ॥ क्२९.१ ॥ धर्मोपदेशे भगवान् कौण्डिन्यस्याग्रवर्तिनः । भिक्षोः कथाप्रसङ्गेन पृष्ट्प्भिक्षुभिरभ्यधात् ॥ क्२९.२ ॥ ब्रह्मदत्तस्य तनयो वाराणस्यां महीपतेः । काशिसुन्दरनामा व कालभूश्च बभुवतुः ॥ क्२९.३ ॥ यौवराज्यभरैकर्हः कुमारः काशिसुन्दरः । धर्माधर्ममयं राज्यं विचार्याचिन्तयच्चिरम् ॥ क्२९.४ ॥ क्षणक्षयिणि तारुण्ये जीविते वीचिचञ्चले । राज्ये स्वप्नविवाहेऽस्मिन्मोहमूले न मे मतिः ॥ क्२९.५ ॥ रागप्रलापबहुले मायाम्फमहे मुहुः । वेश्यारोदननिःसारे संसारे नास्ति सत्यता ॥ क्२९.६ ॥ प्रव्रज्यामनघस्तस्मादगारादनगारिकम् । निस्त्रिंशवृत्तिसंसक्ताभिरागः किं विभूतिभिः ॥ क्२९.७ ॥ राजसूनुर्विचिन्त्येति विवेकविमलाशयः । उवाचाभ्येत्य भूपालमरण्यगमनोत्सुकः ॥ क्२९.८ ॥ मम संभोगवर्गोऽयं राजन्नैवोपयुज्यते । यौवराज्याभिषेकार्हः समारम्भो निवार्यताम् ॥ क्२९.९ ॥ क्रोधाग्नितप्ताः सुतरामेतास्तात न मे मताः । बद्धबन्धभयायासजनन्यो राजसंपदः ॥ क्२९.१० ॥ व्याप्ताः क्रूरतराचारैर्ज्वलिताः पार्थिवश्रियः । कुर्वन्ति कस्य नोद्वेगं श्मशानाग्निशिखा इव ॥ क्२९.११ ॥ छत्रसंछादिता लोकाश्चामरानिललोलिताः । पतन्ति पातकश्वभ्रे मदक्षीबाः क्षितीश्वराः ॥ क्२९.१२ ॥ मृदुभोगांशुकाभ्याससुकुमारे महीभुजाम् । काये पतति पर्यन्ते क्लेशः कुलिशदारुणः ॥ क्२९.१३ ॥ चिन्तासंततसंतापतीव्रतृष्णाप्रलापिनाम् । राज्यज्वरजुषां नैषां मोहमूर्च्छा निवर्तते ॥ क्२९.१४ ॥ वक्राणां रत्नदीप्तानां द्विजिहानां पदे पदे । छिद्रसंदर्शिनां राज्ञां व्यापारः परमारणम् ॥ क्२९.१५ ॥ नृपवंशशतोच्छिष्टां मन्यते मामनन्यगाम् । इतीव श्रीः क्षीतीशानां हारचामरहासिनी ॥ क्२९.१६ ॥ व्यञ्जितव्यजनोच्छ्वसा लक्ष्मीर्मुक्ताश्रुसंततिः । राज्ञां मोहाभृतातीतभूपतिस्मरणादिव ॥ क्२९.१७ ॥ तस्माद्व्रजामि प्रव्रज्याविवर्जितजनस्थितिः । संतोषशीतलच्छायं संतापशमनं वनम् ॥ क्२९.१८ ॥ अविश्रान्तस्य संसारपथपान्थस्य दुर्वहः । कायोऽस्य यत्सदापायः किं पुनः पृथिवीभरः ॥ क्२९.१९ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा भूप्तिर्भृशमप्रियम् । प्रव्रज्याशब्दचकितः सोद्वेगस्तमभाषतः ॥ क्२९.२० ॥ अस्य वंशस्य महतः साम्राज्यस्य वृद्धये । आशानिबद्धवृद्धेन त्वयि पुत्र मया परम् ॥ क्२९.२१ ॥ वत्स संकल्पभन्गं मे न काले क्र्तुमर्हसि । इदं तव महच्छायं यौवनं न वनोचितम् ॥ क्२९.२२ ॥ समन्त्राभ्यासयुक्तानां शक्तानां साधुदर्शने । जितेन्द्रियाणां सरव्त्र नृपाणामवनं तपः ॥ क्२९.२३ ॥ स्वपदेऽपि सरोजस्य निःसङ्गसलिलस्थितिः । दृष्ट्वा वनेऽप्यशोकस्य ललनाचरणाहतिः ॥ क्२९.२४ ॥ स्वगेहसुलभैर्भोगैर्यावद्दृष्टिविसूचिका । तावदेते परित्युक्तं शक्यन्ते विषयाः क्षणम् ॥ क्२९.२५ ॥ सुखमन्तः परित्यज्य स्वजनं गृहनिर्गतः । अभ्यस्तभोगचिरहक्लेशं न सहते जनः ॥ क्२९.२६ ॥ श्रूयते स्मर्यते धर्मः क्रियते च सुखाद्गृहे । वने शुष्यन्ति शुष्काणां श्रवणास्मरणक्रियाः ॥ क्२९.२७ ॥ क्षरत्क्षतजपादस्य दर्भसंदर्भसूचिभिः । ततः किं दुःखमपरं परलोले भविष्यति ॥ क्२९.२८ ॥ भुञ्जानं जनमीक्षन्ते याताश्चर्मास्थिशेषताम् । परदतं सदाश्नन्ति प्रेता इव तपस्विनः ॥ क्२९.२९ ॥ वने निवसनं पुत्र पांशुप्रावरणं समम् । पालनं ब्रह्मचर्यस्य मकराकरशोषणम् ॥ क्२९.३० ॥ दावाग्निधूमविकटभ्रुकुटिमुखेषु गोनासवासघनघूकगुहागृहेषु । सिंहाहतद्विरदलोहितलोहितेषु त्यक्त्वा गृहं भवति कस्य धृतिर्वनेषु ॥ क्२९.३१ ॥ कामी संयममिच्छति स्मरति च श्यामारतेः संयमी तृप्तस्तीव्रतरव्रतेषु रमते भक्ष्यं क्षुधा काङ्क्ष्ःति । एकाकी जनमीहते जनवनोद्वेगी वनं वाञ्छति त्यक्त्वान्वेषणतत्पराः पुनरपि प्राप्यावमानं जनाः ॥ क्२९.३२ ॥ न मां पुत्र परित्यज्य गहनं गन्तुमर्हसि । भवन्तु तव शत्रूणां वनवासमनोरथाः ॥ क्२९.३३ ॥ व्यक्तमौक्तिकहासिन्यः करवाललता इव । त्यक्ता न पुनरायान्ति मानिन्यो नृपसंपदः ॥ क्२९.३४ ॥ इत्युक्रोऽप्यसकृत्पित्रा निश्चयान्न चचाल सः । वज्ररत्नशिखाकल्पः संकल्पो हि महात्मनाम् ॥ क्२९.३५ ॥ जननीभिरमात्यैश्च बन्धुपौरमहत्तमैः । स प्रार्थितोऽप्यभून्मौनी निराहारो दिनत्रयम् ॥ क्२९.३६ ॥ राजभोगी तपस्वी वा जीवत्वेष निजेच्छया । कामानुवर्ती लोलोऽयमित्यूचिः सचिवा नृपम् ॥ क्२९.३७ ॥ स कथंचिदनुज्ञातः साश्रुनेत्रेण भूभुजा । ययौ पौरजनाक्रन्दमौनी मुनितपोवनम् ॥ क्२९.३८ ॥ वैराग्यपरिपाकेण तत्र मैत्रीपवित्रिताम् । भेजे स सर्वसत्त्वेषु विवेकदयितां दयाम् ॥ क्२९.३९ ॥ बभूवुस्तत्प्रभावेण तत्र सर्ववनौकसाम् । जातिवैराजलत्यागशीतलाश्चित्तवृत्तयः ॥ क्२९.४० ॥ त्यक्ते प्राणवधे प्रसक्तहरिणीवृन्दैः पुलिन्दैः परं सिंहैर्वारणदारणन्युपरमे सर्वाङ्गसङ्गीकृते । मायूरावरणैर्दरिद्रजघना मुक्ताकलापोज्झितास् तत्रोच्छ्वासविरागशुष्यदधरा जाताः किराताङ्गनाः ॥ क्२९.४१ ॥ क्षमां त्यक्त्वाब्धिवसनां सरव्भूतक्षमाश्रितः । सोऽभवत्क्षान्तिवादीति विशुतः काशिसुन्दरः ॥ क्२९.४२ ॥ अत्रान्तरे महीहर्षे ब्रह्मदत्ते दिवं गते । उद्वेग इव भूतानां भूपालः कलिभूरभूत् ॥ क्२९.४३ ॥ अथदभ्रभ्रमद्भृङ्गभ्रूभङ्गमलिनाननः । मुनिसंयमविद्वेषी वसन्तः प्रत्यदृश्यत ॥ क्२९.४४ ॥ मदनोन्मादभुतस्य प्रोद्भूतस्य मृगीदृशाम् । मानविध्वंसदूतस्य चुतस्य रुरुचे रुचिः ॥ क्२९.४५ ॥ रक्ताशोकस्य पार्श्वस्थलतालिङ्गनशङ्कितः । ईर्ष्यालुरिव पुष्पाणि जहार मलयानिलः ॥ क्२९.४६ ॥ उद्यानयौवने तस्मिन् काले कोकिलसंकुले । सान्तःपुरो नृपः प्रायाद्वनालोकनकौतुकी ॥ क्२९.४७ ॥ नानावर्णपतत्पुष्पप्रकारप्रचितानि सः । पश्यन् वनानि रम्याणि शनैः प्राप तपोवनम् ॥ क्२९.४८ ॥ वनस्थलीषु कान्तासु तत्र कन्यासखश्चिरम् । विहृत्य रतिविश्रान्तः क्षस्णं निद्रामवाप्तवान् ॥ क्२९.४९ ॥ अपूर्वकुसुमस्मेराश्चिन्वानास्तत्र मञ्जरी । अन्तःपुराङ्गनाश्चेरुः संचारिण्यो लता इव ॥ क्२९.५० ॥ अत्रान्तरे क्षान्तिवादी विविक्तोद्देशनिर्वृतः । एकान्ते निश्चलस्तस्थौ शान्तिमन्तर्विचिन्तयन् ॥ क्२९.५१ ॥ अमन्दानन्दचिष्यन्दी वन्दनीयो मनीषिणाम् । कृशोऽप्यकृशसौन्दर्यः शशीव प्रथमोदितः ॥ क्२९.५२ ॥ परिणाममनोज्ञेन रेखासंस्थानशोभिना । पुराणचित्ररूपेण नैव शून्या तदाकृतिः ॥ क्२९.५३ ॥ तं दृष्ट्वा राजललनाश्चित्तदर्पणमार्जनम् । तत्रैव निश्चलास्तस्थुस्ताश्चित्रलिखिता इव ॥ क्२९.५४ ॥ प्रबुद्धोऽथ नृपः क्षिप्रं नापश्यद्दयिताः पुरः । ददर्श वनमन्विष्य परिवार्य स्थिता मुनिम् ॥ क्२९.५५ ॥ भुजङ्गस्ता विलोक्यैव श्वसन्नीर्ष्याविषाकुलः । विससर्ज वरोचूपहलाहलमिवोत्कटम् ॥ क्२९.५६ ॥ कस्त्वं मुनिव्यञ्जनया चित्रकृत्रिममात्रया । मुष्णासि मुग्धगृदया नूनं नारीप्रतारकः ॥ क्२९.५७ ॥ परस्त्रीहरणे ध्यान जपस्तद्विघ्नवारणे । धूर्तानां परमोपायः सरलाश्वासनं तपः ॥ क्२९.५८ ॥ मुखमाधुर्यधूर्तस्य वृत्तिर्वल्कलिनस्तव । अहो नु मोहजननी वने विषतरोरिव ॥ क्२९.५९ ॥ मुनिकल्पसमाकल्पश्चरितं पुनरीदृशम् । सिद्धिं संभावितां वापि वेत्ति कस्तत्त्वमान्तरम् ॥ क्२९.६० ॥ इत्युक्ते भूभुजा क्रोधादक्रोधमधुराशयः । निर्विकारेण मनसा क्षान्तिवादी जगाद्तम् ॥ क्२९.६१ ॥ क्षान्तिवादी मुनिरहं न मां शन्कितुमर्हसि । एतासु निर्विशेषो मे कान्तासु च तलासु च ॥ क्२९.६२ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य क्षान्तं पश्यामि तेऽधुना । इति ब्रुवाणश्चिच्छेद हस्तौ तस्यासिना नृपः ॥ क्२९.६३ ॥ विशसेऽपि क्षमाशीलं निविकारं विलोक्य तम् । चकर्त चरणौ तस्य प्रशमाय समत्सरः ॥ क्२९.६४ ॥ प्रदिशन्त्यशिवं मार्गे जिह्वया दूषयन्ति च । लुम्पन्त्यङ्गानि पर्यन्ते खलाः कौलेयका इव ॥ क्२९.६५ ॥ ताडनेऽपि क्षमासक्ताः स्कन्धच्छेदेऽपि मौनिनः । शीतलास्तीव्रतापेऽपि सरलाः सरला इव ॥ क्२९.६६ ॥ निकृत्तपाणिचरणः स संस्तभ्य पृथुव्यथाम् । रक्षन्मन्युमनःक्षोभं क्षमया समचिन्तयत् ॥ क्२९.६७ ॥ त्यक्तान्यकर्मणानेन च्छिन्नान्यङ्गाणि मे यथा । संसारविषमक्लेशच्छेदं कुर्यामहं तथा ॥ क्२९.६८ ॥ कोपमोहादवज्ञाय नृपतौ भ्रातरं मुनिम् । पुरीं प्रयाते रजसा शोकम्लानेव भूरभूत् ॥ क्२९.६९ ॥ ततस्तद्दुःखकुपिता राज्ञे तत्क्षान्तिदेवता । चक्रे नगर्यां दुर्भोक्षमरकावृष्टिविप्लवम् ॥ क्२९.७० ॥ नैमित्तिकेभ्यो विज्ञाय राजामुनिपराभवात् । देवताकोअपजं दोषं तं प्रसादयितुं ययौ ॥ क्२९.७१ ॥ निपत्य पादयोस्तस्य क्षमस्वेत्यभिधाय सः । पश्चात्तापविषादेन निश्चेतन इवाभवत् ॥ क्२९.७२ ॥ तमब्रवीत्क्षान्तिवादी राजन्मन्युर्न मेऽण्वपि । कर्मरेखापरिच्छेदादीदृशी भवितव्यता ॥ क्२९.७३ ॥ सर्वाणि न गणयति स्वच्छन्दा भवितव्यता । न धैर्यं न गुणं नार्थं न तपो नापि गौरवम् ॥ क्२९.७४ ॥ अन्त्रस्थितप्रसवबीजपरंपराणि भिन्नानि कालपरिपाकविचित्रितानि । जन्मस्थले विपुलमूलबलस्य जन्तुर्भुङ्क्ते फलानि निजकर्ममहीरुहस्य ॥ क्२९.७५ ॥ त्वयि तस्मान्न मे कश्चिद्विकारोऽस्ति महीपते । सत्येनानेनमे पश्य रुधिरं क्षीरतां गतम् ॥ क्२९.७६ ॥ अङ्गच्छेदेऽप्यकलुषि बभूव यदि मे मनः । सत्येनैतेन श्चिष्टानि तान्येवाङ्गानि सन्तु मे ॥ क्२९.७७ ॥ इति शुद्धधियस्तस्य तीब्रसयोपयाचनात् । श्लिष्टान्यङ्गानि तान्येव सहसा स्वास्थ्यमाययुः ॥ क्२९.७८ ॥ मुकुटस्पृष्टचरणस्तमुवाच नृपस्ततः । मुने महाप्रभावोऽसि तपसा तत्किमिच्छसि ॥ क्२९.७९ ॥ पुण्यहस्तावलम्बेन म्फान्धं करुणानिधे । पापावसाने पतितं मां त्वमुद्धर्तुमर्हसि ॥ क्२९.८० ॥ इत्यर्थितः क्षितीशेन प्रत्यभाषत तं मुनिः । संतारणाय मग्नानां बद्धानामपि मुक्तये ॥ क्२९.८१ ॥ आश्वाशनाय भीतानां निर्वाणाय विमुह्यताम् ॥ क्२९.८२ ॥ यदा तु सम्यक्संबोधिं तामवाप्नोष्यनुत्तराम् । मोहच्छेदं करिष्यामि तदा ज्ञानासिना तव ॥ क्२९.८३ ॥ प्रययौ मुनिरित्युक्त्वा तमामन्त्र्य स्वमाश्रमम् । तमेव मनसा ध्यायन् राजधानीं नृपोऽप्यगात् ॥ क्२९.८४ ॥ क्षान्तिवादी स एवाहं कौण्डिन्यः कालभूरयम् । आसाद्य सम्यक्संबोधिमृद्धृतोऽयं मयाधुना ॥ क्२९.८५ ॥ इति सुगतमुखारविन्दनिर्मितमधुरमधुप्रतिमं वचः प्रसन्नम् । भ्रमरभव इवोदितप्रमोदः किमपि बभूव निपीय भिक्षुसंघः ॥ क्२९.८६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां काशीसुन्दरावदानं नाम ऊनत्रिंशः पल्लवः ॥ ३०. सुवर्णपार्श्वावदानम् । श्लाष्यः कोऽपि स सत्त्वसारसरलः सौजन्यपुण्यस्थितिर् निन्द्य कोऽपि स धर्ममार्गगमने विघ्नः कृतघ्नः परम् । चित्रं यच्चरितं विचार्य सुचिरं रोमाञ्चचर्चाचितस् तुल्यं याति जनः सबाष्पनयनस्तद्वर्पने मूकताम् ॥ क्३०.१ ॥ देवदत्तप्रसङ्गेन भिक्षुभिर्भगवान् पुरा । पृष्टः कथामकथयत्पूर्ववृत्तान्तसंश्रयाम् ॥ क्३०.२ ॥ महेन्द्रसेननामाभूद्वाराणस्यां नरेश्वरः । ययुः क्षितीश्वराः सर्वे यस्य लक्ष्म्या विलक्षताम् ॥ क्३०.३ ॥ चन्द्रप्रभाभवत्तस्य दिव्यकीर्तिरिव प्रिया । यस्याः पत्युः प्रभावेण स्वप्नाः सत्यत्वमाययुः ॥ क्३०.४ ॥ बभूव समये तस्मिन्मृतयूथपतिर्वने । सुवर्णपार्श्व इत्याप्तनामा हेममयच्छविः ॥ क्३०.५ ॥ नीलरत्नोदरास्फरमुक्ताहारनिभप्रभा । अभूद्दृष्टिच्छटा यस्य भूषणं काननश्रियः ॥ क्३०.६ ॥ प्रवालवल्लिशृङ्गस्य चित्ररत्नचितत्वचः । तस्याश्चर्यसुधाम्भोधिलहरी रुरुचे रुचिः ॥ क्३०.७ ॥ बोधिसत्त्वावतारस्य तस्य कान्तमभूद्वपुः । पूर्वं सुकृतचित्रस्य लक्षणं हि सुरूपता ॥ क्३०.८ ॥ दीर्घदृष्टिर्बभूवास्य वयस्यो वृद्धवायसः । लब्धकान्वेषणत्रासे दिग्विलोकनतत्परः ॥ क्३०.९ ॥ तौ कथाभिर्मिथः प्रीत्या विविक्तेषु विजस्रतुः । प्राक्पुण्यैर्जायते वाणी तिरश्चामपि माणुषी ॥ क्३०.१० ॥ स कदाचिज्जलान्वेषी यथूनाथः सहानुगैः । तटिन्या वेणुमालिन्याः पुलिनं समुपाययौ ॥ क्३०.११ ॥ तस्य तारतरं श्रुत्वा दीर्घमाक्रन्दनिश्वनम् । हरिणा दुद्रुवुः सर्वे ग्रीवावलनविभ्रमैः ॥ क्३०.१२ ॥ सुवर्णपार्श्वस्तु तदा कृपापाशवशीकृतः । तत्रैव निश्चलस्तस्थौ मर्मविद्ध इवेषुणा ॥ क्३०.१३ ॥ तदुद्धरणसंनद्धं दीर्घदृष्टिं विलोक्य तम् । काकः प्रोवाच न सखे युक्तोऽतं ते समुद्यमः ॥ क्३०.१४ ॥ पुष्पोपमा विपत्काले कृतार्थाः कुलिशोपमाः । कृतमेते न मन्यन्ते स्वकायसुहृदः खलाः ॥ क्३०.१५ ॥ इत्यसौ वार्यमाणोऽपि काकेन करुणाकुलः । अवतीर्याशु सरितं सरलस्तमतारत(?) ॥ क्३०.१६ ॥ विमुच्य बन्धनान्यस्य स शृङ्गाभ्यामशङ्कितः । तं पादपतितं दीनमवदद्गन्तुमुद्यतम् ॥ क्३०.१७ ॥ न त्वया कथनीयोऽहमत्रस्थः कस्यचित्सखे । प्रार्थयन्ते सुवर्णं मां चर्मलुब्धा हि लुब्धकाः ॥ क्३०.१८ ॥ इत्युक्तस्तेन विनयात्तत्तथेत्यभिधाय सः । ययौ कुटिलकाख्यस्तं प्रणम्य प्रस्तुतस्तुतिः ॥ क्३०.१९ ॥ अत्रान्तरे नरपतेः पत्नी चन्द्रप्रभा निशि । स्वप्ने ददर्शासनस्थं मृगं सद्धर्मवादिनम् ॥ क्३०.२० ॥ सत्य्स्वप्नाथ सा देवी प्रबुद्धा नृपमब्रवीत् । सुवर्णहरिणः स्वप्ने देव दृष्टो मयाद्भुतः ॥ क्३०.२१ ॥ तमहं द्रष्टुमिच्छामि साक्षादुपगतं मृगम् । अङ्कादिव मृगाङ्कस्य निर्गतं राहुशङ्कया ॥ क्३०.२२ ॥ इत्युक्तः प्रणयात्प्रीतो देव्या च पृथिवीपतिः । मृगग्रहाय व्यसृजत्लुब्धकान् द्रविणप्रदः ॥ क्३०.२३ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तास्ते वनमन्विष्य लुब्धकाः । निष्फलागमनक्रुद्धं सकम्पा जगदुर्नृपम् ॥ क्३०.२४ ॥ इयतीं जगती देव विचिता निचिताचलैः । भ्रान्ता वयमविश्रान्ता न लभ्यस्तद्विधो मृगः ॥ क्३०.२५ ॥ आश्चर्यरचनाकृष्टलोचनश्चारुलोचनः । स्वप्नसंपन्नरूपोऽसौ हिरण्यहरिणः कुतः ॥ क्३०.२६ ॥ मनो विनोदने तस्मिन् यदि देव प्रसीदति । कुर्वन्तु काञ्चनमृगं कुशलाः केऽपि शिल्पिनः ॥ क्३०.२७ ॥ इति श्रुत्वा स नृपतिर्ददद्बहुतरं धनम् । मृगान्वेषणसंकल्पे बभूवाभिनिवेशवान् ॥ क्३०.२८ ॥ ततः कुटिलकोऽभ्येत्य नृपं श्रुत्वा बहुप्रदम् । उवाच द्रविणादाने लुब्धकेभ्योऽपि लुब्धधीः ॥ क्३०.२९ ॥ प्रसादः क्रियतां देव मृगं संदर्शयाम्यमह् । दृष्टः कनकसाराङ्ग सारङ्गः समया वने ॥ क्३०.३० ॥ इत्याकर्ण्य क्षितिपतिः प्रहर्षित्फुल्ललोचनः । भद्र संदर्शय क्कासौ क्कासावित्यवदन्मुहुः ॥ क्३०.३१ ॥ तमेवाग्रेसरं कृत्वा मृगमार्गप्रदर्शकम् । ससैन्यः स ययौ स्वच्छच्छत्रचन्द्रोदयाचलः ॥ क्३०.३२ ॥ दीर्घदृष्टिर्ददर्शाथ काकस्तरुशिरःस्थितः । गजवाजिव्रजोदीर्णरेणुप्रवारणं वनम् ॥ क्३०.३३ ॥ सुवर्णपार्श्वमभ्येत्य जगाद मृययूथपम् । हितमुक्तं मया पूर्वं न श्रुतं न कृतं त्वया ॥ क्३०.३४ ॥ स एष पुरुषः प्राप्तः संनद्धैः सह धन्विभिः । मया निवारितेनापि संहारेण न तृप्यते ॥ क्३०.३५ ॥ अधुना क्क नु गन्तव्यं किं कर्तव्यं भयोद्भवे । हितं किमनुवर्तव्यं तुल्यं मर्तव्यमेव वा ॥ क्३०.३६ ॥ कृतघ्नः क्रूरचरितः क्षुद्रोऽयं संघपातकह् । त्वयैवात्मविनाशाय रक्षितो विषपादपः ॥ क्३०.३७ ॥ स्वशरीरप्रदस्यापि संहारेण न तृप्यते । ससत्त्वसागरग्रासी कृतघ्नो वाडवानलः ॥ क्३०.३८ ॥ उपकारः कृतघ्नेषु विश्वासः कुटुलात्मसु । उपदेशश्च मूर्खेषु कर्तुर्दोषाय केवलम् ॥ क्३०.३९ ॥ इति काकेन कथिते प्रत्यासन्ने च पार्थिवे । अचिन्तयत्प्राप्तकालं हितं यूथस्य यूथपह् ॥ क्३०.४० ॥ सुभटानामियं सेना विगाहेद्गहनं महत् । करोति मत्प्रसङ्गेन मुहूर्तेनैव निर्मृगम् ॥ क्३०.४१ ॥ तस्मात्सैन्यप्रधानस्य गच्छामि स्वयमन्तिकम् । एकस्यैव वधो मेऽस्तु सर्वे जीवन्त्वमी मृगाः ॥ क्३०.४२ ॥ इति निश्चित्य स ययौ समीपं भूपतेर्मृगः । परप्राणपरित्राणे तृणं प्राणां महात्मनाम् ॥ क्३०.४३ ॥ तमायान्तं द्रुतं दृष्ट्वा हृष्टः कुटुलकह्पुरः । सोऽयमित्याशु पाणिभ्यां राज्ञे दूरे व्यदर्शयत् ॥ क्३०.४४ ॥ तत्क्षणे द्रोणशापेन वज्रेणेव निपातिना । करु परिच्युतौ तस्य पापपादपपल्लवौ ॥ क्३०.४५ ॥ तद्वृत्तं विस्मितः श्रुत्वा मृगेण कथितं नृपः । अभूत्कृतघ्नचरिते धिक्कारमुखराननः ॥ क्३०.४६ ॥ ततः क्षितिपतिः प्रीत्या परया मृगम् । तं निनाय स्वनगरीं गौरवेण गरीयसा ॥ क्३०.४७ ॥ राजधानीमथासाद्य तस्मै रत्नासनं नृपः । दत्वा सान्तःपुरामात्यस्तस्याग्रे समुपाविशत् ॥ क्३०.४८ ॥ स बोधिसत्त्वो हरिणस्तस्यां पर्षदि दिव्यधीः । धर्मं दिदेश येनाभूज्जनः शिक्षापदान्वितः ॥ क्३०.४९ ॥ सुवर्णपार्श्वः सारङ्गः सोऽयमेवाभवं पुरा । योऽभवत्कुटिलः क्रूरो देवदत्तः स चाधुना ॥ क्३०.५० ॥ इति सुकृतचितं भगवता भवभीतिभिदा कथितमुदारसत्त्वरुचिरस्य ततश्चरितम् । प्रशममयं निशम्य कुशलाय स भिक्षुगणः किमपि बभूव पुण्यपरिपाकविवेकरुचिरः ॥ क्३०.५१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सुवर्णपार्श्वावदानं त्रिंशः पल्लवः ॥ ३१. कल्याणकार्यवदानम् । प्रत्यक्षलक्षणपरीक्षित एष लोके संलक्ष्यते सुजनदुर्जनयोर्विशेषः । अर्कः प्रकाशविशदं विदधाति विश्वमन्धीकरोति निखिलं जगदन्धकारः ॥ क्३१.१ ॥ सर्वज्ञः पूर्ववृत्तान्तमशेषमवलोकयन् । अस्मिन्नेव कथारम्भे भगवान् पुनरब्रवीत् ॥ क्३१.२ ॥ नृपः पातलिपुत्राख्ये पुरे भूमिपुरंदरः । अभूत्पुरंदरो नाम मन्दिरं पुण्यसंपदः ॥ क्३१.३ ॥ कल्याणकारी तस्याभूत्सूनुर्गुणगणोन्नतः । अकल्याणाभिधानश्चद्वितीयो निर्गुणः सुतः ॥ क्३१.४ ॥ कल्याणकारी सर्वार्थिकरुणाकल्पपादपः । छत्रावशेषामकरोद्दाणशीलः श्रियं पितुः ॥ क्३१.५ ॥ तस्मै मनोरमां नाम पुण्यसेनो महीपतिः । दूतं विसृज्य लेखेन स्वसुतां वचसा ददौ ॥ क्३१.६ ॥ प्रत्यासन्नविवाहोऽथ नृपं राजसुतोऽभ्यधात् । प्राप्तः परिणयस्तात संप्रत्येष न मे मतः ॥ क्३१.७ ॥ वात्सल्यपेशलतया मदात्ताः प्रकृतिश्रियः । मया दानव्यसनिना कोषस्ते शुषिरीकृतः ॥ क्३१.८ ॥ तस्मात्प्रवहणेनाहं समुत्तीर्य महोदधिम् । रत्नद्वीपं व्रहाम्येव दिव्यरत्नार्जनोद्यतः ॥ क्३१.९ ॥ दिव्यसंपदमासाद्य करिष्ये दारसंग्रहम् । कलत्रमकृतार्थस्य त्रासनं सुखसंपदाम् ॥ क्३१.१० ॥ इयुक्त्वा स पितुः प्राप्य शासनं चरणानतः । जगाहे जलधिं लोलकल्लोलालिङ्गिताम्बरम् ॥ क्३१.११ ॥ भ्राता तमनुवज्राज सौजन्यव्यञ्जनोऽनुजः । निर्गुणः सगुणद्वेषद्रोहमन्तर्विचिन्तयन् ॥ क्३१.१२ ॥ ज्येष्ठस्तमब्रवीद्वत्स समुद्रे कर्मविप्लवात् । अहं ग्राह्यस्त्वया स्कन्धे जाते प्रवहणक्षये ॥ क्३१.१३ ॥ इति भ्रात्रा कृताश्वासस्तथेत्यूवे स तं शठः । दोषोद्यतः प्रणयितां खलः समवलम्बते ॥ क्३१.१४ ॥ ततः प्रवाहणारूढः पवनैरनुकूलताम् । यातैः पुण्यैरिव प्राप्य रत्नद्वीपं नृपात्मजः ॥ क्३१.१५ ॥ दोव्यरत्नानि संप्राप्य प्रत्यावृत्ते ततः शनैः । राजपुत्रे प्रवहणं द्रागभञ्जत्प्रभञ्जनः ॥ क्३१.१६ ॥ भग्ने प्रवहणे तस्मिन् भ्रातरं पूर्वसंविदा । स जग्राह शठः कण्ठे तं भुजङ्ग इवानुजः ॥ क्३१.१७ ॥ कर्मवातेरितस्तूर्णं कूलं प्राप्य नृपात्मजः । अवाप सहसा निद्रामान्ध्यप्रथमदूतिकाम् ॥ क्३१.१८ ॥ तस्य सुप्तस्य रत्नानि दृष्ट्वा बद्धान्यथानुजः । प्रहर्तुं व्यसनच्छिद्रे क्रूरः समुपचक्रमे ॥ क्३१.१९ ॥ उत्पाट्य गाढबद्धस्य स तस्य नयनाम्बुजम् । तं तारकं भयाम्भोधौ चकार गततारकम् ॥ क्३१.२० ॥ आत्तरत्ने गते तस्मिन् वाजसूनुर्गतद्युतिः । मातङ्गोन्मूलिताम्भोज इवाभूत्कमलाकरः ॥ क्३१.२१ ॥ स बभूव निरालोकः शोकतीव्रतमोवृतः । कृष्णपक्षक्षपारम्भ इव सूर्येन्दुवर्जितः ॥ क्३१.२२ ॥ अत्रान्तरे समायातस्तं देशं गोकुशाधिपः । राजपुत्रं विलोक्यान्धमभूत्संक्रान्ततद्व्यथह् ॥ क्३१.२३ ॥ स तं नीत्वा स्वनिलयं परिचर्यापरः पार्ः । तस्यासीद्गुणसौजन्यस्नेहावेशवशीकृतः ॥ क्३१.२४ ॥ तत्र शोकसुजां शान्त्यै सदा चेतोविनोदिनीम् । वीणां स्वरप्रवीणोऽसौ पूर्वाभ्यस्तमवादयत् ॥ क्३१.२५ ॥ सत्संगमः पृथुविवेककथाभोयोगः काव्यासवः प्रियसुहृत्प्रणयो विहारः । वीणास्वनह्कुसुमकान्तवनान्तवासः शोकाग्नितप्तमनसाममृतावगाहः ॥ क्३१.२६ ॥ तस्य गोपपतेः पत्नी तीगवीणाविचक्षणा । पश्यन्ती राजतनयं प्रययौ साभिलाषताम् ॥ क्३१.२७ ॥ कृतोपदेशा सततं कुटिला वीणयेव सा । मूर्च्छन्ती नवरागेण सोत्कण्ठा समचिन्तयत् ॥ क्३१.२८ ॥ सुभगोऽयं ममातीव दृशि चित्ते च चर्तते । निवर्तते न मे तापः प्रेम्णि चेन्न प्रवर्तते ॥ क्३१.२९ ॥ धन्येयं नखसंपातैः क्कणन्ती रागिणीमुहुः । यातास्य वल्लकी पुण्यैरङ्कारोहणयोग्यताम् ॥ क्३१.३० ॥ इति संचिन्त्य सा स्वैरं तमुवाच सविभमम् । स्पृशन्ती तत्कराम्भोजं सकम्पकरपल्लवा ॥ क्३१.३१ ॥ ललनासुलभां लज्जां ममेदं त्वद्गतं मनः । अकृतज्ञ इव प्रीतिं न संस्मरति मानद ॥ क्३१.३२ ॥ न शीलं न कुलाचारं नाभिमानं न संशयम् । अपेक्षन्ते स्मरक्षिप्ता वैलक्ष्यरहिताः स्त्रियः ॥ क्३१.३३ ॥ प्रणयान्मम सङ्कल्पं सफलं कर्तुमर्हसि । भवन्ति मानिताः प्रीत्यै देवता इव योषितः ॥ क्३१.३४ ॥ इति तस्य वचः श्रुत्वा भिन्नस्वरविशृङ्खलम् । चपलां राजपुत्रस्तां त्रस्तान्तःकर्णोऽवदत् ॥ क्३१.३५ ॥ नेयं मातः समुचिता सतः शीलपरिच्युतिः । धिक्किल्बिषविषस्पृष्टः नष्टशीलस्य जीवितम् ॥ क्३१.३६ ॥ पराङ्गनापरिष्वङ्गमङ्गैरङ्गीकरोति यः । आलिङ्गति पतङ्गोऽयं नरकाग्निशिखां पुनह् ॥ क्३१.३७ ॥ परोपकारनिरताह्परदारनिरादराः । येऽप्यहिंसाव्यसनिनस्ते जीवन्ति मृताः परे ॥ क्३१.३८ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य साभूद्भग्नमनोरथा । निधनाभ्यधिकः प्रीतिप्रतिषेधो हि योषिताम् ॥ क्३१.३९ ॥ ततः स्वपतिमभ्येत्य भुजङ्गी भङ्गमागते । मनोरथे मन्युविषं वमन्तीव जगाद सा ॥ क्३१.४० ॥ परवत्सलता साधो दोषाय सरलस्य ते । को ह्यविज्ञातशीलानां स्वाधीनीकुरुते गृहम् ॥ क्३१.४१ ॥ परेषु भृशमाश्वासं स्पृशतस्ते न शोभनम् । गुप्तं चित्तं च वित्तं च जनो जानाति कस्य कः ॥ क्३१.४२ ॥ परदारसहस्राक्षस्त्वयान्धः स गृहे धृतः । दीनान्धजनवात्सल्यात्पश्य तस्योचितं फलम् ॥ क्३१.४३ ॥ अद्याहं तेन विजने संगमे भृशमर्थिता । यद्यस्य नयने स्यातां स्यात्कथं मे पलायनम् ॥ क्३१.४४ ॥ इत्युक्तः स तया कोपात्तप्तो गोपपतिर्भृशम् । द्वरे निष्कास्य तं चक्रे गेहं चित्तं च शीतलम् ॥ क्३१.४५ ॥ पिता त्यजति यत्पुत्रं सुहृन्मित्रं निहन्ति यत् । बन्धुच्छेदासिधाराणां तद्दाराणां विजृम्भितम् ॥ क्३१.४६ ॥ भ्रुवोर्दृशोर्यत्कौटिल्यं यत्तैक्ष्ण्यं यच्च चापलम् । कुचयोर्यच्च काठिन्यं तत्सर्वं हृदि योषिताम् ॥ क्३१.४७ ॥ कल्याणकारिसार्थेन पथः संतारितं शनैः । पितरि त्रिदिवं याते शुश्राव भ्रातरं नृपम् ॥ क्३१.४८ ॥ स पुरं पुण्यसेनस्य श्वशुरस्य महीपतेः । कालेन प्राप्प दूराध्वक्लेशप्रशमबान्धवम् ॥ क्३१.४९ ॥ अत्रान्तरे सुता तत्र महीभर्तुर्मनोरमा । वाचा दत्ता पुरा यस्मै तस्मिन्नब्धिच्युते श्रुते ॥ क्३१.५० ॥ आहूतेषु नरेन्द्रेषु निविष्टेषु यथाक्रमम् । आरुह्य रत्नशिबिकां स्वयंवरभुवं ययौ ॥ क्३१.५१ ॥ विलोकयन्ती भूपालान् सा शनैश्चललोचना । यदृच्छयागतं तत्र राजपुत्रं ददर्श तम् ॥ क्३१.५२ ॥ अन्धोऽपि तस्याः सहसास ययौ प्रियतां दृशोः । ग्रहमध्ये कुमुद्वत्या मेघान्धोऽपि प्रियः शशी ॥ क्३१.५३ ॥ नृपेषु प्रतियातेषु विलक्षेष्वफलागमात् । महीपतिसुतान्तस्तं वव्रे गुणविनिर्गतम् ॥ क्३१.५४ ॥ सापु हारं परिक्षिप्य कण्ठे तस्यायतेक्षणा । शनकौर्मधुरालापा त्वद्वशास्मीत्युवाच तम् ॥ क्३१.५५ ॥ स्त्रीवृत्तचकितः सोऽपि विजने तामभाषत । प्रज्ञादरिद्रया नेदं स्त्रिया युक्तं कृतं त्वया ॥ क्३१.५६ ॥ स्मरसौहार्दमित्रेषु पद्मनेत्रेषु राजसु । स्थितेषु वन्ध्यजन्मान्धः कस्मादस्मि वृतस्त्वया ॥ क्३१.५७ ॥ अन्यवक्र्क्रावलोकिन्यो जायाश्चक्षुष्मतामपि । वधूः किं पुनरन्धस्य दिनेऽप्यन्याभिसारिका ॥ क्३१.५८ ॥ ललनाभिर्न मे कृत्यं प्रत्ययस्तासु नास्ति मे । कुलकूलनिपातिन्यो निम्नगाः कुटिलाः स्तियः ॥ क्३१.५९ ॥ इत्युक्ता तेन परुषं लज्जालोला नृपात्मजा । तमूचे नाथ सर्वत्र न शङ्कां कर्तुमर्हसि ॥ क्३१.६० ॥ दृष्टदोषः क्कचिन्नार्यां यदि त्वमतिशङ्कितः । अदुष्टापि त्वया नाम तद्व्याप्ता क्रियते कथम् ॥ क्३१.६१ ॥ त्वय्येव यदि मे प्रीतिरनन्यशरणं मनः । तेन सत्येन ते नेत्रमेकं भवतु निर्मलम् ॥ क्३१.६२ ॥ इत्युक्तमात्रे सुदृशा दक्षिणं तस्य लेचनम् । सत्यानुभावेनाभूत्तत्प्रफुल्लकमलोपमम् ॥ क्३१.६३ ॥ राजपुत्रः प्रहृष्टोऽथ तां प्रसाद्य सिलोचनाम् । उवाच तन्मुखाम्भोजलावण्यगुणचिस्मित्ः ॥ क्३१.६४ ॥ कल्याणकारी सुभगः स एवाहं नृपात्मजः । यस्मौ पुरा त्वं गुरुणा वचसा प्रतिपादिता ॥ क्३१.६५ ॥ स एवाहं यदि परं निर्वैरः पाटने दृशः । तेन सत्येन नयनं स्वस्थं भवतु मेऽपरम् ॥ क्३१.६६ ॥ सत्योपयाचनेनेति सहसैवास्य लोचनम् । द्वितीयमपि वैमल्यमवाप सह चेतसा ॥ क्३१.६७ ॥ ततो विदितवृत्तेन पुण्यसेनेन भूभुजा । कृतसाहाय्यकः प्राप स्वराज्य स प्रियासखः ॥ क्३१.६८ ॥ कल्याण्कारी यः सोऽहं देवदत्तः स चानुजः । तेन पूर्वानुभावेन तद्विधोऽद्यापि वर्तते ॥ क्३१.६९ ॥ इत्युदारमुपकारनिर्मलं बोधिसत्त्वचरितं निशम्य ते । भिक्षवः खल्विचेष्टितं च तत्तुल्यमप्रतिमविस्मयं ययुः ॥ क्३१.७० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कल्याणाकार्यवदानमेकत्रिंशः पल्लवः ॥ ३२. विशाखावदानम् । वामाः सज्जनवामाः प्रायेण भवन्ति नीरोगिण्यः । तिमिरोन्मुखी सरागा क्षिपति रविं भूधरात्संध्या ॥ क्३२.१ ॥ देवदत्तस्य चरिते बहुजन्मान्तराश्रये । कथितेऽपि पुनः प्राह भगवान् ज्ञानसागरः ॥ क्३२.२ ॥ पुरा कलिङ्गविषये नृपतिः शत्रुभङ्गकृत् । श्रीमानभूदशोकाख्यः प्रख्यातासंख्यविक्रमः ॥ क्३२.३ ॥ तस्य शाखः प्रशाखश्च चत्वारः सदृशाः सुताः । अनुशाखो विशाखश्चेत्यभवन् भुवि विश्रुताः ॥ क्३२.४ ॥ तारुण्यमत्तास्ते पित्रा सपत्नीकाः प्रवासिताह् । सविकारनिकारेण पुत्रस्नेहोऽपि नश्यति ॥ क्३२.५ ॥ ते शनैः क्षीणपाथेया दुर्दशामिव दुःसहाम् । विकटामटवीं प्राप्यं क्षुत्क्षामाः समचिन्तयन् ॥ क्३२.६ ॥ एताः स्त्रियो विपत्काले गुल्फबन्धनशृङ्खलाः । कृच्छ्रलब्धे च भागिन्यः स्थिताः पर्णाशनेऽपि नः ॥ क्३२.७ ॥ इति चिन्तयतामासीत्तेषां स्त्रीबधनिश्चयह् । दुर्दशादग्धभाग्यानां घोरा संजायते मतिः ॥ क्३२.८ ॥ तेषां मध्याद्विशाखस्तु पापसंकल्पशङ्कितः । भार्यामादाय कृपया पलाय्य प्रययौ पृथक् ॥ क्३२.९ ॥ सा कलङ्कवती नाम भृशं वैक्लव्यमागता । दूराध्वधावनश्रान्ता मूर्च्छिता न्यपतद्भुवि ॥ क्३२.१० ॥ ततः सा करुणार्द्रेण भर्त्रा प्राणक्षयक्षणे । शरावेधसमुद्भूतं पायिता निजशोणितम् ॥ क्३२.११ ॥ तां रक्तपानसंप्राप्तजीवितां सत्त्वसागरः । स्वाङ्गं निष्कृत्य मांसेन प्राणवृत्तिमकारयत् ॥ क्३२.१२ ॥ निर्जलं घोरकान्तारं समुत्तीर्य क्रमेण तौ । प्रच्छायपादपश्यामं प्राप्तौ गिरिनदीतटम् ॥ क्३२.१३ ॥ विश्रान्तयोस्तयोस्तत्र कृत्तपादकरो नरः । तीव्राक्रन्दी नदीवेगेनोह्यमानः समाययौ ॥ क्३२.१४ ॥ दृष्ट्वैव करुणाश्लिष्टः कष्टां विपदमाश्रितः । विगाह्य सरितं दोर्भ्यां विशाखस्तमतारयत् ॥ क्३२.१५ ॥ ततः प्रत्यागतप्राणां तोयमूलफलादिभिः । स तं चक्रे दिनैरेव संरूढच्छेदनिर्व्यथम् ॥ क्३२.१६ ॥ स्वस्थोऽपि गतिवैकल्यान्नैव गन्तुं क्कचित्क्षमः । स तस्थौइ तत्र तत्पत्न्या काले कलितभोजनह् ॥ क्३२.१७ ॥ राजपुत्रस्तु जायायामभूद्विरलसंगमः । सिंहाल्परतयः शूराः प्रायेण विजिगीषवः ॥ क्३२.१८ ॥ दिव्यौषधिरसाहारपरिपूर्णतनुः शनैः । तत्पत्नी विकलायास्मौ चकार सुरतस्पृहाम् ॥ क्३२.१९ ॥ स्नेहेन नोपलिप्यन्ते न बध्यन्ते गुणेन च । गुरवे न च सज्जन्ति स्वेच्छस्पर्शसुखाः स्त्रियः ॥ क्३२.२० ॥ सा तेन निशि निःशब्दं रममाणा घनस्तनी । निःशङ्कसुरतातृप्ता पतिं विघ्नममन्यत ॥ क्३२.२१ ॥ सा पत्युः स्वैरिणी तेन विदधे वधसंविदम् । पापेषु शिक्षाकुशलाः कलुषाः किल योषितः ॥ क्३२.२२ ॥ सा शिरःशूलमतुलं वदन्ती स्वस्य छद्मना । चक्रे लिखितपापास्या ललाटे पट्टबन्धनम् ॥ क्३२.२३ ॥ तस्याः शिरोरुजां तीव्रां व्यतीतः पार्थिवात्मजः । कारुण्यात्तत्प्रतीकारे तां तां युक्तिमचिन्तयत् ॥ क्३२.२४ ॥ विषादचिन्तास्तिमितं श्वसन्तं सा जगाद्तम् । शीतार्तकूजद्भ्रमरा हिमम्लानेव पद्मिनी ॥ क्३२.२५ ॥ एवंविधं मे कन्यायाह्शिरःशूलं पुराभवत् । पाषाणभेदलेपेन भिषग्भिश्च निवारितम् ॥ क्३२.२६ ॥ पाषाणभेदव्याप्तोऽयं प्राग्भागोऽस्य्महीभृतः । राज्ज्वावतीर्य भवता गृह्यतां यदि शक्यते ॥ क्३२.२७ ॥ धारयिष्यामि पाणिभ्यामहमालम्बनं तव । इत्युक्तः प्रणयात्पत्नया तथेत्याह नृपात्मजः ॥ क्३२.२८ ॥ तत्पाणिधृतरज्ज्वाथ विहितालम्बनः शनैः । सोऽवतीर्णः शिलास्फालगर्जद्गिरिनदीतटम् ॥ क्३२.२९ ॥ भेषजादानसंसक्तः संत्यक्तालम्बनस्तया । स पपात महाश्वभ्रे स्त्रीचित्तचपलाम्भसि ॥ क्३२.३० ॥ शुभस्य कर्मणः शेषादभग्नतनुरेव सः । उह्यमानः प्रवाहेण धीरश्चितमचिन्तयत् ॥ क्३२.३१ ॥ नारीचित्ताभमावर्तं दर्शयन्त्या निजाशयम् । मम स्त्रीनियमे नूनमुपदेशः कृतोऽनया ॥ क्३२.३२ ॥ दुर्विज्ञेयाः प्रततमतिभिः स्वप्नसंकल्पकल्पा रागद्वेषव्यसनविषमायासविन्याससक्ताः । कामात्कामी सकलजनतामोहने संप्रवृत्ताः पातायैव क्षस्णपरिचितस्यापि मायाः स्त्रियश्च ॥ क्३२.३३ ॥ इति संचिन्तयन्नेव नदीवेगेन भूयसा । प्रापितः सुकृतेनेव स पुरीं पुष्करावतीम् ॥ क्३२.३४ ॥ तस्मिन्नवसरे तत्र निष्पुत्रे नृपतौ मृते । निमित्तज्ञैर्महामात्यैर्गृहीतः स सुलक्षणः ॥ क्३२.३५ ॥ अभिषिक्तः स तैस्तत्र विधिवन्मङ्गलोदकैः । अभूद्विवाहविद्वेषी दृष्टस्त्रीचरिताद्भुतः ॥ क्३२.३६ ॥ कलङ्कवत्यपि गिरौ बोधिसत्त्वविवर्जिते । मन्द्वीर्यौषधिः काले वृत्तिच्छेदाकुलाभवत् ॥ क्३२.३७ ॥ स्कन्धे भग्नाङ्गमारोप्य सा ग्रामपुरवर्त्मसु । जनं पतिव्रतास्मीति गिरा भिक्षामयाचत ॥ क्३२.३८ ॥ परिव्रतागौरवेण सर्वस्तस्यौ ददौ बहु । मिथ्याशीलप्रवादोऽपि सूते विपदि संपदम् ॥ क्३२.३९ ॥ अटन्ती सा शनैः प्राप्ता नगरीं पुष्करावतीम् । सतीति वन्दिता सर्वैर्वृपद्वारान्तिके ययौ ॥ क्३२.४० ॥ राजा स्त्रीवृत्तविद्वेषी वन्दते तु पतिव्रताम् । इति संचिन्त्य तद्भक्त्या नृपं प्राह पुहोहितः ॥ क्३२.४१ ॥ दूरेदेशान्तराद्देव प्राप्ता कापि पतिव्रता । ययेयं चरणन्यासैर्भूतधात्री पवित्रिता ॥ क्३२.४२ ॥ हे देव पश्य तां शाध्वीं स्कन्धारोपितभर्तृकाम् । पतिव्रताप्रणामेन पुंसामायुर्विवर्धते ॥ क्३२.४३ ॥ नृपः पुरोहितेनेति तत्संदर्शनमर्थितः । तमुवाच न जानीषे ब्राह्मणः सरले भवान् ॥ क्३२.४४ ॥ स्निग्धा स्त्रीति प्रवादोऽयं निर्व्याजेति मतिभ्रमः । सतीति व्योमपुष्पाप्तिः पापा स्त्रीति न संशयः ॥ क्३२.४५ ॥ निष्फलाश्चग्नुरोहिण्यः सरला जनसंगमे । नार्यो वेतसवल्लर्य इव निर्मूलबन्धनाः ॥ क्३२.४६ ॥ भेदद्रोहैकशीलाभ्यो दुःशीलाभ्यः स्वभावतः । नमः स्त्रीभ्यो नमः स्त्रीभ्यो नमः स्त्रीभ्यो नमो नमह् ॥ क्३२.४७ ॥ दृष्टस्त्रीवृत्तदोषाय तच्चिन्ताव्यथितान्मने । अप्येषा पृथिवी मह्यं रत्नपूर्णा न रोचते ॥ क्३२.४८ ॥ नगमृगवधूमुग्धास्तीक्ष्णाः परं परवञ्चने तनुवितरणे सक्ताः पुंसां हरन्ति च जीवितम् । दधति च भयं पुष्पायाते पिबन्ति च पावकं सरलकुटिला नैव ज्ञाता विचारशतैः स्त्रियः ॥ क्३२.४९ ॥ तथापि यदि निर्बन्धस्तव पश्यामि तां स्त्रियम् । इत्युक्त्वा हर्म्यमारुह्य तां ददर्श नरेश्वरः ॥ क्३२.५० ॥ तामेव स परिज्ञाय पापां कृत्ताङ्गसङ्गिनीम् । सचिवेभ्यः क्षितिपतिस्तद्वृत्तान्तं न्यवेदयत् ॥ क्३२.५१ ॥ नृपं सापि परिज्ञाय पापा क्षणमधोमुखी । निरस्ता प्रययौ तूर्णं पिहितश्रवणैर्जनैः ॥ क्३२.५२ ॥ विशाखनामा नरनाथसूनुः सोऽहं वधूः सास्य च देवदत्तः । श्रुत्वेतिवृत्तं कथितं जिनेन भिक्षुव्रजस्तच्चरितं निनिन्द ॥ क्३२.५३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां विशाखावदानं द्वात्रिंशः पल्लवः ॥ ३३. नन्दीपनन्दावदानम् । स कोऽपि पुण्यप्रशमानुभावः शुद्धात्मनामस्त्यमृतस्वभावः । यस्य प्रभावेण भवन्ति सद्यः क्रूरा अपि क्रोधविषप्रमुक्ताः ॥ क्३३.१ ॥ पुरा तथागते जेतवनारामविहारिणि । तदाज्ञया भिक्षुगणे गिरिकाननचारिणि ॥ क्३३.२ ॥ सुमेरुपरिषण्डायां स्थित्वा ध्यानपरायणाः । आययुर्भिक्षवः पाण्डुविच्छायवदनाः कृशाः ॥ क्३३.३ ॥ तेऽथ कृत्वा भगवतः पादपद्माभिवन्दनाम् । ऊचिरे भिक्षुभिः पृष्टा देहदौर्बल्यकारणम् ॥ क्३३.४ ॥ सुमेरुं त्रिगुणावृत्त्या वेष्टयित्वा व्यवस्थितौ । अदृष्टौ वैनतेयस्य नागौ नन्दोपनन्दकौ ॥ क्३३.५ ॥ तौ सदा त्रिविधोच्छ्वासं सृजतः कीर्णपावकम् । भवन्ति भस्म स्पर्शेन सहसैव शिला अपि ॥ क्३३.६ ॥ वयं तद्विषनिश्वासैर्निदग्धा ध्यानयोगिनः । विवर्णवदनच्छायाह्केवलं कृशतां गताः ॥ क्३३.७ ॥ इति तैः कथिते शास्ता भिक्षुसंघार्थितः पुरः । नागयोर्दमने योग्यं मौद्गल्यायनमादिशत् ॥ क्३३.८ ॥ स सुमेरुं समासाद्य शृङ्गैरालिङ्गिताम्बरम् । सुप्तौ ददर्श नागेन्द्रौ योगेनान्तर्हिताकृतिः ॥ क्३३.९ ॥ योध्यमानौ शनैस्तेन बुबुधाते यदा न तौ । तदा महानागवपुर्भूत्वा स समवेष्टयत् ॥ क्३३.१० ॥ प्रबुद्धौ पीडितौ तेन दृष्ट्वा तं भीषणाकृतिम् । विंद्रुतौ नररूपेण तस्थतुर्भयविह्वलौ ॥ क्३३.११ ॥ नागरूपं परित्यज्य कृत्वा रूपं स्वकं ततः । पलायमानावन्योन्यं तौ मौद्गल्यायनोऽवदत् ॥ क्३३.१२ ॥ नागौ क्क गम्यते तूर्ण भयं संत्यज्यतामिदम् । न स नागः स्थितस्तत्र येन विद्रावितौ युवाम् ॥ क्३३.१३ ॥ सर्वथा यदि नस्त्येअ तद्भयाद्यिवयोर्धृतिः । क्रियते किं शरण्यस्य न बुद्धस्याभिवन्दनम् ॥ क्३३.१४ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य विनयात्तौ तमूचतुः । प्रसादः क्रियतामार्य भगवद्दर्शनेन नौ ॥ क्३३.१५ ॥ इति ब्रवाणौ नागेन्द्रौ नीत्वा भगवतोऽन्तिकम् । स त द्वृत्तान्तमावेद्य प्रणम्य समुपाविशत् ॥ क्३३.१६ ॥ भगवानथ नागेन्द्रौ बभाषे शरणागतौ । प्रणामं चक्रतू रत्नप्रभाभूषीतभूतलौ ॥ क्३३.१७ ॥ शिक्षापदानि संप्राप्य सर्वभूताभयप्रदौ । शरणप्राप्तिसमयादधुना निर्भयौ युवाम् ॥ क्३३.१८ ॥ इत्यालोकनमात्रेण दोषद्वेषविवर्जितौ । कृतौ भगवता सम्यक्जग्मतुस्तं प्रणम्य तौ ॥ क्३३.१९ ॥ संदर्शनेनैव महाशयानां प्रभापदेशेन शरीरलग्नैः । सींस्रा अपि द्वेषविषोष्मतप्ताः शमामृतैः शीतलतां व्रजन्ति ॥ क्३३.२० ॥ तत्पूर्वजन्मवृत्ताण्तं भिक्षुभिर्भगवान् जिनः । प्रभावविस्मयात्पृष्टः सर्वदर्शी जगादा तान् ॥ क्३३.२१ ॥ कृकिर्नाम पुरा श्रीमान् वाराणस्यां नरेश्वरः । काश्यपाख्याद्भगवतः प्राप्तवान् धर्मशासनम् ॥ क्३३.२२ ॥ अमात्ययोः स विन्यस्य राज्यं नन्दोपनन्दयोः । बभूव बोधिसंसक्तः सत्यदर्शननिर्वृतः ॥ क्३३.२३ ॥ धर्मदह्र्ममयं राज्यं कृत्वा तौ तस्य मन्त्रिणौ । सर्वोपकरणैर्युक्तं विहारं काश्यपाय च ॥ क्३३.२४ ॥ कालेन जातौ नागेन्द्रावेतौ नन्दोपनन्दकौ । विहारार्पणपुण्येन पदं मेरुरभूत्तयोः ॥ क्३३.२५ ॥ इति जिननिगदितफणिवरचरितं परतनुपरिणतिपरिचितसुकृतम् । श्रुतवति शमनयमुनिपरिनिवहे विषधरनियमनगुणनुतिरुदभूत् ॥ क्३३.२६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां नन्दोपनन्दावदानं त्रयस्त्रिंशः पल्लवः ॥ ३४. गृहपतिसुदत्तावदानम् । दत्तः परहितभावनया यदु तनुधनकणशेषः । अपरिक्षयगुणकल्पनया भवति सुपुण्यविशेषः ॥ क्३४.१ ॥ अथ व्यतीते कस्मिंश्चित्काले भगवतोऽन्तिके । नन्दोपनन्दयोर्धर्मदेशनां श्रोतुमाययौ ॥ क्३४.२ ॥ राजा प्रसेनजिद्द्रष्टुं भगवन्तमुपागतः । ताभ्यामकृतसत्कारप्रणामः कोमपाययौ ॥ क्३४.३ ॥ स प्रणम्य जिनं गत्वा प्रदध्यौ निग्रहं तयोः । शस्त्रवृष्टिं संसृजन्तौ तौ च व्योम्ना समागतौ ॥ क्३४.४ ॥ सर्वज्ञप्रेषितस्तूरणं मौद्गल्यायन एत्य ताम् । शस्त्रवृष्टिं नरपतेश्चक्रे पद्मोत्पलावलिम् ॥ क्३४.५ ॥ पुनर्गत्वा भगवतः समीपं पृथिवीपतिः । संप्राप्तौ क्षमयामास तस्यादेशात्फणीश्वरौ ॥ क्३४.६ ॥ अथार्थितः पार्थिवेन भगवान् राजमन्दिरम् । भक्तिपूतं ययौ भोक्तुं भक्तं भिक्षुगणैः सह ॥ क्३४.७ ॥ भक्ष्येषु पच्यमानेषु रात्रौ तत्राग्निविल्पवः । जातो जिनप्रभावेण सहसा शान्तिमाययौ ॥ क्३४.८ ॥ भुक्त्वा गते भगवति क्षितिपः स्वपुरेऽभ्यधात् । ज्वलनज्वालनं रात्रौ वारयन् दण्डसंविदा ॥ क्३४.९ ॥ अत्राण्तरे गृहपतिः सुदत्तस्यात्मजि युवा । मिथ्यादोषदृद्धिबलो नाम राज्ञाभिघातितः ॥ क्३४.१० ॥ पूर्वं भगवतः शास्तुः शासनानुग्रहेण सः । लब्धज्ञानधृतिः पुत्रदुःखेऽप्यासीददुःखितः ॥ क्३४.११ ॥ अपुत्रः स्वधनं भूरि दीनेभ्यः प्रतिपाद्य सः । चकारातिरसादेकपणशेषं शनैः श्रियः ॥ क्३४.१२ ॥ पणलाभकृताशेषधर्मः स्वल्पप्रदोऽथ सः । अभूद्गृही सुदत्ताख्यो गृहं हि स्वप्लमुच्यते ॥ क्३४.१३ ॥ कदाचिद्दर्शनायातं भगवान् पुरतः स्थितम् । तं स्वल्पदाननाम्नैव लज्जितं दययावदत् ॥ क्३४.१४ ॥ अल्पदानं गृहपतेर्न लज्जां कर्तुमर्हसि । याति श्रद्धार्पितो दानकणः कनकशैलताम् ॥ क्३४.१५ ॥ पुरा बहुतरं दत्तं वेलमेन द्विजन्मना । श्रद्धाविरहसामान्यान्न तथा वृद्धिमाययौ ॥ क्३४.१६ ॥ यः सर्वं भोजयेद्भक्त्या जम्बुद्वीपगतं जनम् । यश्चैकं बोधिसंयुक्तं तस्य पुण्यं ततोऽधिकम् ॥ क्३४.१७ ॥ इति वाक्यं भगवतस्तथ्यं श्रुत्वाभिनन्द्य च । निजगेहं गृहपतिः प्रययौ प्रणिपत्य तम् ॥ क्३४.१८ ॥ दीपं दत्वा पठन् रात्रौ ततर्बुद्धानुशासनम् । दण्डाय राजपुरुषैः स नीतोऽग्निप्रवर्तनात् ॥ क्३४.१९ ॥ दण्डस्य संभवाद्बद्धं बन्धनागारवर्तिनम् । तं द्रष्टुमाययुर्देवा रात्रौ शक्रब्रह्मादयः ॥ क्३४.२० ॥ स तैर्धनं गॄहाणेति प्रार्थितो नाग्रहीद्यदा । तदा धर्मोपदेशोऽयं प्रवृत्तस्त्स्य मन्दिरे ॥ क्३४.२१ ॥ राजापि तत्प्रभावेण दृष्ट्वा प्रज्वालितं पुरम् । मुक्त्वा तं बन्धनागारान्न ददर्श जलं क्कचित् ॥ क्३४.२२ ॥ स गतः सुगतं द्रष्टुं कदाचित्तत्पुरः स्थितः । नृपं जिनप्रणामाय प्राप्तं पश्चाद्व्यलोकयत् ॥ क्३४.२३ ॥ अग्रे भगवतश्चक्रे प्रणयं न स भूपतेः । जगत्पूज्यस्य पुरतः पूजामर्हति नापरः ॥ क्३४.२४ ॥ जिनमामन्त्र्य नृपतिः प्रणतः स्वपुरं गतः । विवासनं गृहपतेरादिदेश निजात्पुरात् ॥ क्३४.२५ ॥ प्रसादिनी सुदत्तस्य देवता नृपतिं ततः । क्षुद्रजन्तुभिरुत्सृष्टैश्चक्रे दंशविषाकुलम् ॥ क्३४.२६ ॥ स त्रस्तस्तैर्नृपः प्राप्तः सामात्यान्तः पुरानुगः । गत्वा प्रसादयामास सुदत्तं जिनशासनात् ॥ क्३४.२७ ॥ इति स सततप्रत्यासत्त्या परामृतनिर्भरं भगवदुदितं शान्तिं भेजे सुदत्तगृहाधिपः । स्वमिव लभते विघ्नयासप्रवासविवर्जितं विमलमनसामन्तेवासी विवेकमहानिधिम् ॥ क्३४.२८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविचरितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां गृहपतिसुदत्तावदानं चतुर्स्त्रिशः पल्लवः ॥ ३५. घोषीलावदानम् । फलं समानं लभते स दातुर्याति क्षणं दानसहायतां यः । परोपकारप्रणयोद्यतानां नापुण्यकर्मा सचिवत्वमेति ॥ क्३५.१ ॥ रम्ये पुरा भगवति श्रावस्त्यां जेतकानने । अनाथपिण्डदारामविहाराधिरते जिने ॥ क्३५.२ ॥ कौशाम्ब्यां वत्सनृपतिर्बभूवोदयनाभिधः । गायत्यद्याषि यत्कीर्तिर्विद्याधरवधूजनः ॥ क्३५.३ ॥ अभवद्विषये तस्य कर्मान्ताकरजीवनः । गृहस्थः सुधनो नाम धनाधानविचक्षणः ॥ क्३५.४ ॥ नृपः कदाचिंदास्थाने तं कार्यार्थिनमागतम् । वचसैव परिज्ञाय जगाद्विहितादरः ॥ क्३५.५ ॥ जानाम्यहं गृहपते हिरण्योपचितस्वरम् । विपुलः संचयज्ञस्य सुवर्णनिधिरस्ति ते ॥ क्३५.६ ॥ इत्युक्तः सस्मितं राज्ञा स तमूचे कृताञ्जलिः । सत्यमस्त्येव मे राजन् गृहे काञ्चनसंचयः ॥ क्३५.७ ॥ सद्वृत्तचिन्तानिरते देवे वात्सल्यपेशले । किं वा नास्ति जनास्यास्य पितरि त्वयि गोप्तरि ॥ क्३५.८ ॥ धनिनो यान्त्यधनतां निधनं यान्ति चाधनाः । व्याघ्रतां याति देद्भूभृदामिषाघ्राणनिर्घृणः ॥ क्३५.९ ॥ निःसङ्कैरर्ज्यते वित्तमर्जितं च विभज्यते । विभक्तं भुज्यते स्पष्टं जनैर्धर्मधने नृपे ॥ क्३५.१० ॥ उपपन्नं वचः श्रुत्वा धीमतस्तस्य भूपतिः । तमूचे दशनोद्योतैः प्रसादं दर्शयन्निव ॥ क्३५.११ ॥ मतिमान् कार्यसचिवस्त्वं मे भवितुमर्हसि । धीधूर्यैस्त्वद्विधैरेव धार्यते धरणीभरः ॥ क्३५.१२ ॥ इति राजवचः श्रुत्वा शुधनस्तमभाषत । नवयं राजसेवासु सभामण्डलपण्डिताः ॥ क्३५.१३ ॥ स्वाच्छन्द्योद्यानविच्छेदः सुनिद्रासुखविक्रयः । सेवा हि पुंसां संसारदुःखदैन्यभयंकरः ॥ क्३५.१४ ॥ ईश्वरैर्मस्तकन्यस्तचरणः कृतकृत्यताम् । पादपीठ इवायाति सेवकोऽहं स्थितः सदा ॥ क्३५.१५ ॥ सेवायासप्रयासेन प्राप्तानामपि संपदाम् । संभोगः पिशुनासङ्गी प्रभुभ्रूभन्गभङ्गुरः ॥ क्३५.१६ ॥ एताश्च नावतिष्ठन्ते प्रयत्नेन धृता अपि । दर्पोग्रदुर्ग्रहग्राहदुर्ग्रहा नृपसंपदः ॥ क्३५.१७ ॥ क्षणं नवनवाश्लिषविशेषप्रणयोद्यताः । अवाचवाररमणीरमणीया विभूतयः ॥ क्३५.१८ ॥ इत्युक्तप्रतिषेधोऽपि स राज्ञा सचिवः कृतः । अतिक्रामति को नाम प्रभविष्णोः समीहितम् ॥ क्३५.१९ ॥ प्राप्तप्रौढपदं राज्ञा नीतं सर्वाधिकारिताम् । विद्वेषदूषिताः सर्वे मन्त्रिणस्तं न सेहिरे ॥ क्३५.२० ॥ धर्मजिज्ञासया राज्ञा पिशुनप्रेरितेन सः । नैवाकरोदसत्कार्यं नियुक्तोऽपि पुन पुनः ॥ क्३५.२१ ॥ आघातं प्रेक्षितः सोऽथ मिथ्याकोपेन भूभुजा । तथाप्यधर्मसंयुक्तं न शासनमतन्यत ॥ क्३५.२२ ॥ एकजन्मसुखायैव बहुजन्मशतार्दितम् । न साधुनिन्दितं कर्म करोमीति जगाद सः ॥ क्३५.२३ ॥ भयधर्मोपधाशुद्धः प्रतिमुक्तः स भूभुजा । दानसत्रमविच्छिन्नमकरोदखिलार्थिनाम् ॥ क्३५.२४ ॥ सर्वत्र विश्रुते तस्य दानसत्रे यशस्विनह् । कल्पवृक्षादरः पुंसां परं प्रतनुतां ययौ ॥ क्३५.२५ ॥ अत्रान्तरे मुनिगणास्तीर्थार्था दक्षिणापथात् । आगता कृच्छ्रकान्तारमविशन्निर्जनं वनम् ॥ क्३५.२६ ॥ तत्र तृष्णातुराः सर्वे मूर्च्छिताः शयनाश्रिताः । अयाचन्त जलं मोहादुच्चैर्निश्चेतनानपि ॥ क्३५.२७ ॥ देवगन्धर्वनागेभ्यः कश्चिद्योऽत्र दयाम्बुधिः । स्थितः प्रयच्छतु जलं सोऽस्माकमिति तेऽब्रुवन् ॥ क्३५.२८ ॥ ततः स रत्नकेयूरक्कनत्कङ्कणसद्ध्वनिः । भुजस्थमेमभृङ्गारस्तरुमध्याद्विनिर्ययौ ॥ क्३५.२९ ॥ ते तस्मादमृतास्वादं पाणिपद्मावनामितात् । आकण्ठं सलिलं पीत्वा जहृषुर्लब्धजीविताः ॥ क्३५.३० ॥ प्रार्थितः पुनरभ्येत्य पप्रच्छुस्ते सविस्मयाः । अदृश्यवृक्षनिलयादुद्भूतं को भवानिति ॥ क्३५.३१ ॥ सोऽब्रवीद्विश्रुतयशाः श्रावस्त्यामाशयः श्रियः । अनाथपिण्डदो नाम सर्वदोऽस्ति गृहाधिपः ॥ क्३५.३२ ॥ सौचिकेन मया पूर्वं तद्गृहान्तिकवासिना । भुजमुद्यभ्य तद्वेश्म दर्शितं नित्यमर्थिनाम् ॥ क्३५.३३ ॥ तेन पुण्येन देवत्वं प्राप्तोऽत्र विहराम्यहम् । बाहुर्मं विभात्येष दक्षिणः सोऽर्थिदक्षिणः ॥ क्३५.३४ ॥ ते तमामन्त्र्य मुनयः पुनः संप्रस्थिता वने । क्षुधिताः स्निग्धसच्छायं ददृशुः पादपं परम् ॥ क्३५.३५ ॥ तमप्युच्चैरयाचन्त भोजनं तद्वदेव ते । उच्चचार च गम्भीरा वाणी विस्मयकारिणी ॥ क्३५.३६ ॥ अत्र पुष्करिणीतीरे द्रोण्यां दिव्यान्नभोजनम् । संपूर्णमस्ति तद्गत्वा भुज्यतां यदभीप्सितम् ॥ क्३५.३७ ॥ इति तेन समादिष्टं भुक्त्वा ते दिव्यभोजनम् । को भवनिति पप्रच्छुस्तं दिव्यतरुसंश्रयम् ॥ क्३५.३८ ॥ सोऽप्याचचक्षे श्रावस्त्यां गृहस्थोऽनाथपिण्डदः । अस्ति तस्याहमभवं ब्राह्मणः संघहोजने ॥ क्३५.३९ ॥ चतुरः परिचर्यायां दधिकुम्भप्रचारकः । तद्भोजनान्ते संप्राप्ते स्वल्पशेषान्नभोजनः ॥ क्३५.४० ॥ भिक्षुणां गौरवेच्चारं दृष्ट्वाहं राजभोजनम् । आत्मनश्चान्नमक्षारमभवं खिन्नमानसः ॥ क्३५.४१ ॥ अनाथपिण्डदगिरा भोजने गौरवाशया । ततो मयाष्टाङ्गयुक्तं गृहीतं पोषधं व्रतम् ॥ क्३५.४२ ॥ असमाप्तव्रतेनाथ भुक्तं लौल्यान्मया निशि । तेनाहमभवं लोके विज्ञातः खण्डपोषधः ॥ क्३५.४३ ॥ खण्डेनापि व्रतेनाहं देवपुत्रत्वमागतः । इति ते तद्वचः श्रुत्वा मुनयो विस्मिता ययुः ॥ क्३५.४४ ॥ अचिन्तयन् व्रजन्तस्ते तीव्रेण तपसा वयम् । सुचिरं केवलं क्लिष्टां नाद्यापि कुशलस्पृशः ॥ क्३५.४५ ॥ अधुना पोषधं प्राप्तुं व्रतमेव यतामहे । निरपायसुखोपाये स्वहिते कस्य नादरः ॥ क्३५.४६ ॥ इति संचिन्तयन्तस्ते कौशाम्बीमभितो गताः । सुधनस्य गृहं प्रापुर्विश्रुतं गृहमेधिनः ॥ क्३५.४७ ॥ तत्र तेन कृतातिथ्या निवेद्यास्मै तदद्भुतम् । अनाथपिण्डदं द्रष्टुं तेनैव सहिता ययुः ॥ क्३५.४८ ॥ श्रावस्त्यां ते समासाद्य पूजितास्तेन सादरम् । अस्मै न्यवेदयन् सर्वं यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥ क्३५.४९ ॥ स तान् व्रतार्थिन सर्वान् सुहृदं सुधनं च तम् । निनाय धर्मसचिवः प्रीतो भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३५.५० ॥ भगवानपि तद्वाक्याच्चक्रे तेषामनुग्रहम् । सत्यदर्शनसंबुद्धा येन ते सुगतिं ययुः ॥ क्३५.५१ ॥ तेषु यातेषु सुधनं पक्षपाताद्रया दृशा । विलोक्य भगवान् सम्यग्विदधे ज्ञानभाजनम् ॥ क्३५.५२ ॥ सत्यसंदर्शनावाप्तविशेषकुशलोदयः । गत्वा जिनाय कौशाम्ब्यां स विहारमकारयत् ॥ क्३५.५३ ॥ यस्माद्भगवतादिष्टस्तस्मिन् यातः सहायताम् । भिक्षुश्चुन्दाभिधस्तस्मात्सोऽभूच्चुन्दविहारभूः ॥ क्३५.५४ ॥ राधाभिधा तदा दासी विहारपरिचारिका । दयया भगवानस्याः शीर्णवस्त्रं समग्रहीत् ॥ क्३५.५५ ॥ अदासी स्यामिति श्रद्धाप्रणिधानार्पितस्तया । स चीवरो भगवतः प्रययावेकवर्णताम् ॥ क्३५.५६ ॥ सुधनस्योज्ज्वलं दृष्ट्वांपुण्यसंभारमद्भुतम् । भिक्षुभिर्भगवान् पृष्टस्तत्पूर्वोदयमभ्यधात् ॥ क्३५.५७ ॥ सुन्धानाख्यो गृहपतिर्वाराणस्यामभूत्पुरा । नोदारकुश्न्जरस्याभूद्यस्य दानपरिक्षयः ॥ क्३५.५८ ॥ अनावृष्टिहते काले तस्य द्वादशवार्षिके । अवारितमभूच्छत्रमविच्छिन्नान्नमर्थिनाम् ॥ क्३५.५९ ॥ तस्य पद्माकरो नाम कोषागारपतिर्गृहे । दानसाहाय्यकं चक्रे सहस्था हि समृद्धयः ॥ क्३५.६० ॥ प्रत्येकबुद्धसंघस्य भक्तकालनिवेदकह् । धर्मदूताभिधस्तस्य मन्त्री धीमानपस्थितः ॥ क्३५.६१ ॥ कर्मव्याक्षेपतस्तस्य जाते कालव्यतिक्रमे । कदाचित्कुकुरस्तेषां कालसंज्ञां व्यधात्पुरः ॥ क्३५.६२ ॥ सुन्धानोऽद्य स एवाहं कोष्ठिकोऽनाथपिण्डदः । संघस्य धर्मदूतो यः स एवोदयनो नृपः ॥ क्३५.६३ ॥ संज्ञानिदेशको यश्च कुकुरः सुधनोऽपि सः । राज्ञा घोषेण विज्ञातो घोषिलापरनामभृत् ॥ क्३५.६४ ॥ चरितमित्युचितं भवभेदिना भगवता कथितं किल भिक्षवः । सुकृतसौरभसारसुधारसं सुमनसा श्रवणाञ्जलिभिः पपुः ॥ क्३५.६५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां घोषिलावदानं पञ्चत्रिंशः पल्लवः ॥ ३६. पूर्णावदानम् । विबुधसरसिः पद्मैः शोभिते पङ्कजिन्या शुचिपरिसरजातं स्पृश्यते न स्थलेऽब्जम् (?) । सहजपरिचितानां नित्यमन्तर्गतानां भवति सितगुणानां कारणं नैव जातिः ॥ क्३६.१ ॥ श्रावस्त्यां सर्वसत्त्वानां स्वस्तिध्यानपरायणे । जिनकल्पद्रुमे जेतवनारामस्थिते पुरा ॥ क्३६.२ ॥ शूर्पारकाख्ये नगरे रत्नसंचयसागरः । भवो नामाभवत्सार्थपरिर्मतिमतां वरः ॥ क्३६.३ ॥ भविलो भवभद्रश्च भवनन्दी च विश्रुताः । केतक्यां तस्य जायायां बभूवुस्तनयास्त्रयः ॥ क्३६.४ ॥ रोगयोगादुपगरः स कदाचिन्मुमूर्षुताम् । पारुष्याद्भृशमुद्विग्नैः पत्नीपुत्रैरुपेक्षितः ॥ क्३६.५ ॥ भक्त्या दासी तु तस्यैका परिचर्यापरा परम् । मल्लिकाख्याभवत्तस्याः सेवया स्वास्थ्यमाययौ ॥ क्३६.६ ॥ स्नेहोपकारप्रणतः कृतज्ञः स तयान्वितः । ऋतौ संगममभ्येत्य तस्याः पुत्रमजीजनत् ॥ क्३६.७ ॥ यदा तज्जन्मनि पितुः सर्वार्थाः पूर्णतां ययुः । स तदा पूर्णनामाभूद्बालः पूर्णेन्दुसुन्दरः ॥ क्३६.८ ॥ ज्येष्ठास्त्रयः कृतिद्वाहा ययुरब्धिं धनार्थिनः । पूर्णस्तु भाण्डशालायां पितुश्चक्रे धनार्जनम् ॥ क्३६.९ ॥ ततः प्रतिनिवृत्तास्ते प्राप्तार्थः सागरात्पुनः । गणनां हेमलक्षाणां कृत्वा स्वमुदिरे पुरम् ॥ क्३६.१० ॥ समुद्रगमने तेषां यावानासीद्धनागमः । पूर्णस्य स्वगृहे पण्यौर्बभूवाभ्यधिकस्ततः ॥ क्३६.११ ॥ तद्दृष्ट्वा जनकस्तेषां वृद्धः पर्यन्तवासरे । तमूचेहितमायत्यां तृष्णा नैकक्षयोदयः ॥ क्३६.१२ ॥ दृष्टं भवद्भिः सामुद्रलाभे कृतपरिश्रमैः । पूर्णेनोआर्जितं वित्तमक्लेशेन महीयसा ॥ क्३६.१३ ॥ शुभकर्मविपाकेन भवन्त्यर्था धनार्थिनाम् । हस्तात्पलायतेऽन्यस्य प्राप्नोति पतितं परः ॥ क्३६.१४ ॥ सन्मार्गस्यापरित्यागाद्युक्तायुक्तविवेचनात् । देशकालपरिज्ञानात्सतां सर्वत्र संपदः ॥ क्३६.१५ ॥ भवन्ति स्वगृहे शन्याः सुधियो धर्मभागिनः । गत्वा रत्नाकरं चान्ये लभन्ते प्राणसंशयम् ॥ क्३६.१६ ॥ यत्नेन बोद्धव्या सद्भिः धनस्योपनिष्त्परा । अद्रोहशुद्धबुद्धीनां स्वाधीनानां धनाच्छ्रियः ॥ क्३६.१७ ॥ रक्षणीयो भवद्भिश्च भेदः सततसंहतेः । भिन्नात्स्खलति कल्याणं कुलात्कुम्भादिवोदकम् ॥ क्३६.१८ ॥ अथाभिन्नेन्धनस्याग्नेर्नश्यन्ते सदृशास्त्विषः । तथा विपुलवंशस्य भिन्नज्ञातेर्विभूतयाः ॥ क्३६.१९ ॥ भ्रातॄणां संततो भेदः कथं नाम निवर्तते । अध्यापितानां पत्नीभिर्द्वेषविद्यां सदा निशि ॥ क्३६.२० ॥ उन्नतानां स्ववशानां द्वैधं तावन्न जायते । यावत्कुठारधारेव योषिद्विशति नान्तरम् ॥ क्३६.२१ ॥ भ्रातुरर्थानुवादेन गुरुं पारुष्यकुत्सया । मित्रमेकाभिलाषेण नयन्ति द्वैधतां स्त्रियः ॥ क्३६.२२ ॥ तद्वदन्ति हसन्त्योऽपि भ्रूविलासेन योषितः । यत्प्रयाति सुहृत्स्नेहमूलोन्मूलनहेतुताम् ॥ क्३६.२३ ॥ हितमुक्त्वेति पुत्राणां भूतयेऽभिमतं भवः । अनित्यतापरियुक्तः काले निधनमाययौ ॥ क्३६.२४ ॥ अविभक्ते धने शक्ता देशान्तरधनार्जने । ज्येष्ठा बभूवुः पूर्णस्तु गृहे वित्तमचिन्तयत् ॥ क्३६.२५ ॥ कालेन गृहमाप्तानां वस्त्राशनविवादिनाम् । स्त्रीमन्त्रदत्तकर्णानां भेदस्तेषामजायत ॥ क्३६.२६ ॥ वित्ते विभज्यमानेऽथतैर्विद्वेषवशीकृतेः । दासीसुतोऽयम्त्युक्त्वा नीतः पूर्णो निरंशताम् ॥ क्३६.२७ ॥ सोऽपि पूर्णशनः काले शीतसंकुचितं पथि । ददर्श ग्रीष्मताप्र्ऽपि विवशं दारुभारकम् ॥ क्३६.२८ ॥ आदाय दारुमूल्येन स तस्माद्दारुभारकम् । दिव्यचन्दनमद्राक्षीद्दहनस्यापि शीतदम् ॥ क्३६.२९ ॥ सुकृतेनैव महता तेन लब्धमहाधनः । स सेव्यः सार्थवाहानां पूज्योऽभूत्पृथिवीपतेः ॥ क्३६.३० ॥ रत्नाकरं स षट्कृत्वः प्रयातः सर्वदोऽर्थिनाम् । चकार सर्ववणीजां तरशुल्काद्यनुग्रहम् ॥ क्३६.३१ ॥ स्र्हावस्तीवासिभिः सार्थवणिग्भिः पुनरर्थितः । ययौ प्रवहणारूढः समुद्रद्वीपमाशु सः ॥ क्३६.३२ ॥ प्रत्यावृत्ते प्रवहणे सोऽथ शुश्राव गायताम् । वणिजां स्थाविराः शैलगाथाः सुगतसंश्रयाः ॥ क्३६.३३ ॥ कस्यैता इति ते तेन पृष्टाः सर्वे बभाषिरे । एता भगवता गीता गाथा बुद्धेन धीमता ॥ क्३६.३४ ॥ इति बुद्धाभिधामेव श्रुत्वा हर्षमवाप सः । पुंसां स्ववासनारूढं व्यक्तिमायात्युदीरितम् ॥ क्३६.३५ ॥ तैर्विस्तरेण कथितामाकर्ण्य भगवत्कथाम् । सोऽभवत्तद्गतमनास्तद्दर्शनसमुत्सुकः ॥ क्३६.३६ ॥ स शनैर्गृहमागत्य त्यक्त्वा सर्वपरिच्छदम् । अनाथपिण्डदं द्रष्टुं श्रावस्त्यां सुहृदं ययौ ॥ क्३६.३७ ॥ अभिलाषं निवेद्यास्मै प्रव्रज्यायां जितेन्द्रियः । जगाम सहितस्तेन भक्त्या भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३६.३८ ॥ दृष्ट्वैव तत्र सर्वज्ञं मोहध्वान्तदिवाकरम् । तत्पाददर्शनेनैव मेने स कृतकृत्यताम् ॥ क्३६.३९ ॥ विज्ञाय तस्य भगवान् संकल्पं तमभाषत । दशनज्योत्स्नया कुर्वन् विवेकविमला दिशः ॥ क्३६.४० ॥ एहि भिक्षि निराशङ्के निर्विपक्षे क्षयोज्झिते । आख्याते धर्मविनये ब्रह्मचर्यां चरेप्सितम् ॥ क्३६.४१ ॥ इति प्रसादशीलेन जिनेनोदीरिते पुरह् । प्रव्रज्या सहसैवास्य पपातालक्षिता तनौ ॥ क्३६.४२ ॥ ततः स शत्रौ मित्रे च प्रशमात्समतां श्रितः । शास्तुः शासनमादाय प्रणिपत्य जगाम तम् ॥ क्३६.४३ ॥ श्रोणापरान्तकं नाम देशं श्रूरजनाश्रयम् । स्वयं परीक्षितुं क्षान्तिं जनेन स समाययौ ॥ क्३६.४४ ॥ ततो दृष्ट्वा तमायान्तं मृगयायाममङ्गलम् । लुब्धकश्चापमाकृष्य हन्तुं क्रिधात्समाद्रवत् ॥ क्३६.४५ ॥ निर्विकारं निरुद्वेगं स तं विगतसाध्वसम् । प्रहरेति ब्रुवाणं च दृष्ट्वैव शममाप्तवान् ॥ क्३६.४६ ॥ शाम्यतस्तस्य सहसा प्रसादी लुब्धकस्य सः । धर्मं दिदेश येनासौ बोधिं प्राप सहानुगैः ॥ क्३६.४७ ॥ स तत्र सुगतार्हाणां सर्वोपस्करसंपदाम् । शतानि पश्न्च रम्याणां विहाराणामकारयत् ॥ क्३६.४८ ॥ पूर्णोऽपि ज्ञानसंपूर्णः प्राप्तिस्त्रिदशपूज्यताम् । वैराग्यलक्ष्म्या युक्तोऽभून्मुनीनां स्पृहणीयया ॥ क्३६.४९ ॥ अथ तस्याग्रजो भ्राता भविलः क्षीणवित्तताम् । कालेनोपगतः प्रायात्सम्दुरं द्रविणाशया ॥ क्३६.५० ॥ ततः प्रवहणारूढः सोऽनुकूलैः समीरणैः । गोशीर्षचन्दनवनं प्रापितः स्वल्पवासरैः ॥ क्३६.५१ ॥ कुठारिकशतैस्तस्मिन् पञ्चभिश्छेत्तुमुद्यते । तच्चन्दनवनं दिव्यं भुजङ्गगणासंकुलम् ॥ क्३६.५२ ॥ तत्स्वामी यक्षसेनानां महेश्वरमिति श्रुतः । कोपादुदसृजद्घोरं कालिकाख्यं महानिलम् ॥ क्३६.५३ ॥ मरुता महता तेन प्रापिताः प्राणसंशयम् । चक्रन्दुर्वणिजः सर्वे शर्वशक्रमुखान् सुरान् ॥ क्३६.५४ ॥ तानार्तरावमुखरान् भविलः सार्थनायकः । उवाच संचिन्त्य चिरं पश्चात्तापसमाकुलः ॥ क्३६.५५ ॥ पूर्णः कनीयान् भ्राता स हितैषी मां पुरावदत् । बहुक्लेशो ह्यल्पसुखः क्क गन्तव्यस्त्वयाम्बुधिः ॥ क्३६.५६ ॥ अकृत्वा धीमतस्तस्य वचनं सत्यदर्शिनः । च्युतोऽहं धनलोभेन घोरेऽस्मिन् व्यसनार्णवे ॥ क्३६.५७ ॥ श्रुत्वैतद्वणिजः सर्वे प्रभावं लोकविश्रुतम् । पूर्णस्य मनसा ध्यात्वा तमेव शरणं ययुः ॥ क्३६.५८ ॥ नमस्तुभ्यं जगत्क्लेशविषधोषापहारिणे । पूर्णयोदीर्णकरुणासुधासंपूर्णचेतसे ॥ क्३६.५९ ॥ इत्येकस्वररावेण तेषां संपूरितेऽम्बरे । क्षणेन गत्वा तद्वृत्तं पूर्णः प्राह स्वदेवताः ॥ क्३६.६० ॥ श्रोणापरान्तकगतः श्रुत्वा तेषां स विप्लवम् । व्योम्ना समाधिसंनद्धः प्राप प्रवहणं क्षणात् ॥ क्३६.६१ ॥ तस्मिन् पर्यङ्कबन्धनेन स्थितो मेरुरिवाचलह् । प्रलयोत्तालवेगस्य गतिं वाहोर्जहार सह् ॥ क्३६.६२ ॥ पूर्णेन पवनं रुद्धं ज्ञात्वा यक्षगणाग्रणीः । तं प्रसाद्य ययौ त्यक्त्वा तेभ्यश्चन्दनकाननम् ॥ क्३६.६३ ॥ पूर्णप्रसादादादाय भविलश्चन्दनद्रुमान् । हृष्टस्तेनैव सहितः शूर्पारं स्वपुरं ययौ ॥ क्३६.६४ ॥ पूर्णोऽथ्संमते भ्रातुस्तत्र गोशीर्षचन्दनैः । चक्रे चन्दनमालाख्यं प्रासादं सुगतोऽचितम् ॥ क्३६.६५ ॥ तत्र पूर्णेन भगवान् ध्यातस्तूर्णं विहाय्सा । समाययौ जेतवनादुल्लङ्घ्य शतयोजनीम् ॥ क्३६.६६ ॥ आगच्छतो भगवतः पुरःप्रसृतया जगत् । देहकान्त्या कपिशितं सर्वं हिममिवाभवत् ॥ क्३६.६७ ॥ पुरोपान्तनिवासिन्यस्तं विलोक्य गृहाङ्गनाः । तीव्रचित्तप्रसादेन प्रशमोन्मुखतां ययुः ॥ क्३६.६८ ॥ कुशलोपचितां तासां भगवान् सत्यदेशनाम् । चक्रे भवादृतां कान्तास्ताह्प्रापुः कुशलं ययुः ॥ क्३६.६९ ॥ ऋद्ध्या भगवतस्तत्र चैत्यं पौराङ्गनाभिधम् । ताभिर्विहितमद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्३६.७० ॥ मुनीनां भगवान् कृत्वा तथा वल्कलिनो मुनेः । प्रव्रज्यानुग्रहं शुद्धां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३६.७१ ॥ ततश्चन्दनमालाख्यं प्रासादं भगवान् जिनः । प्रविश्य स्फाटिकं चक्रे जनसंघभरक्षमम् ॥ क्३६.७२ ॥ अथ रत्नासनासीनः स तत्र करुणानिधिः । विदधे सर्वसत्त्वानां शान्त्यै निर्वाणदेशनाम् ॥ क्३६.७३ ॥ अत्रान्तरे सानुचरौ मुनीन्द्रौ कृष्णागौतमौ । अभ्येत्य धर्मश्रवणेशास्तुः शासनमापतुः ॥ क्३६.७४ ॥ तत्र कृत्वाथ भगवान् प्रासादस्य प्रतिग्रहम् । पुनर्जेतवनं गच्छन्नुद्ययौ सह भिक्षुभिः ॥ क्३६.७५ ॥ व्रहन्मारीचिलोकस्थां मौद्गल्यायनमातरम् । सग्दिरा चार्यसत्ये तां धर्ममार्गे न्यवेशयत् ॥ क्३६.७६ ॥ अथ जेतवनं प्राप्तं भगवन्तं सविस्मयाः । पूर्णस्य पुण्यं पप्रच्छुर्भिक्षवः सोऽप्यभाषत ॥ क्३६.७७ ॥ काश्यपस्य पुरा सम्यक्संबुद्धस्यान्यजन्मनि । विहाराधिकृतः पूर्णः संघोपस्थायकोऽभवत् ॥ क्३६.७८ ॥ स कदाचिदसंमृष्टां दृष्ट्वा वैहारिकीं भुवम् । प्राह प्रव्रजितं तीव्रं क्रोधादुपधिवारिकम् ॥ क्३६.७९ ॥ दृप्तस्योपधिवारोऽद्य विहारोऽस्मिन्नमार्जितः । कस्य दासीसुतस्येति ब्रुवाणस्तमभर्त्सयत् ॥ क्३६.८० ॥ तेन पारुष्यपापेन भुक्त्वा नरकदुर्गतिम् । दासीसुतोऽभवत्पूर्णः पञ्च जन्मशतानि सः ॥ क्३६.८१ ॥ संघोपासनमेवास्य पुण्यायाभून्महीयसा । अर्हत्त्वं येन निःशेषभवक्लेशोज्झितः श्रितः ॥ क्३६.८२ ॥ इति प्रभावं कथितं जिनेन पूर्णस्य पुण्योपचयप्रणितम् । श्रुत्वाद्भुतं संसदि भिक्षुसंघः पुण्यप्रसंशाभिरतो बभूव ॥ क्३६.८३ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां पूर्णावदानं षट्त्रिंशः पल्लवः ॥ ३७. मूकपङ्ग्ववदानम् । आकिंचन्यसुखाय निःस्पृहतया वैराग्यलक्ष्मीजुषः सर्वं यान्ति विहाय कायसचिवाः सन्तः प्रशान्त्यै वनम् । तत्रापि व्रतडम्बरे परिकरारम्भाय चेत्संचयस् तत्कः कोशपरिच्छदोपकरणैर्गेहेऽपराधः कृतः ॥ क्३७.१ ॥ जिने जेतवनारामविहाराभिरते पुरा । शाक्यराजकुमाराणां प्रव्रज्यासंजुषां पुरः ॥ क्३७.२ ॥ चित्रचीवरसत्पात्रयोगपट्टादिसंचयम् । प्रभूततरमालोक्य भगवान् समचिन्तयत् ॥ क्३७.३ ॥ अहो बतैषां नाद्यापि बन्धहेतुर्निवर्तते । अभिमानमयः काये प्रियः परिकरग्रहः ॥ क्३७.४ ॥ काये कायपरिष्कारस्तस्योपकरणावली । तस्याः परिकरादानमहो नु बन्धशृन्खला ॥ क्३७.५ ॥ इति संचिन्त्य भगवान्नैकान्तविहितस्थितिः । कारुण्यादुपसन्नानां कुशलाय समुद्यतः ॥ क्३७.६ ॥ मासत्रयमुपस्थानं कर्तव्यं येन केनचित् । अदर्शनाय भिक्षूणामकरोदिति संविदम् ॥ क्३७.७ ॥ प्रवृत्ते नियमे तस्मिन् भिक्षुरारण्यकव्रतः । आययावुपसेनाख्यः कार्यार्थं तनुचीवरः ॥ क्३७.८ ॥ प्रवारितः स संप्राप्य धन्यः सुगतदर्शनम् । कृतकृत्यः क्षस्णं स्थित्वा प्रतस्थे प्रणिपत्य तम् ॥ क्३७.९ ॥ व्रजन्तमेत्य पप्रच्छुर्भिक्षवः परिवार्य तम् । तवार्य दर्शनमहो दत्तं भगवता कथम् ॥ क्३७.१० ॥ मासत्रयं दर्शनेऽस्य नियमः शासनेन यः । स कथं भवता भग्नः संघस्योन्मार्गगामिना ॥ क्३७.११ ॥ श्रुत्वा तद्वचनं तेषामुपसेनः स्मितोत्तरम् । तानुचे नमया कश्चित्कृतः समयविप्लवः ॥ क्३७.१२ ॥ अहमुक्तो भगवता दर्शनावसरे स्वयम् । आरण्यकस्य मे भिक्षोर्निषेधो नास्ति दर्शने ॥ क्३७.१३ ॥ परिच्छदोपकरणत्यागनिर्मुक्तबन्धनाः । अवार्यदर्शना वृक्षमूलिकाः पांशुकूलिकाः ॥ क्३७.१४ ॥ इदमद्य परं प्रातरिति ये संचये रताः । पात्रवीचरवर्गेषु तेषां नास्तीह दर्शनम् ॥ क्३७.१५ ॥ पाथोभिः प्रसरत्तुषारशिशिरैस्तृष्णातुरास्ते परं ते नित्यं च निधानधाम्नि विवृतेऽप्यन्यादलं दुर्गताः । तेषां चन्दनपादपादुपनतः संतापकः पावको यैरेष प्रशमव्रतोपकरणे बद्धोऽभिमानग्रहः ॥ क्३७.१६ ॥ इत्युक्तमुपसेनेन श्रुत्वा ते शाक्यभिक्षवः । वैलक्ष्यक्षयितोत्साहाः सहसैव व्यचिन्तयन् ॥ क्३७.१७ ॥ एतद्भगवतादिष्टमस्मानुद्धिश्य नापरान् । विचित्रचीवरचयप्रावारा वयमेव यत् ॥ क्३७.१८ ॥ विरतेच्छाः प्रियाह्शास्तुर्महेच्छा वयमप्रियाः । तस्मादिच्छां परित्यज्य भवामस्तस्य संमताः ॥ क्३७.१९ ॥ इति संचिन्त्य ते सर्वे चारुचीवरसंचयम् । प्रावृत्याभ्यधिकं त्यक्त्वा ययुर्भगवतोऽन्तिकम् ॥ क्३७.२० ॥ इच्छाविरामे भगवान् व्यधात्तेषामनुग्रहम् । ज्ञानवज्रेण सत्कायदृष्टिशैलं बिभेद यः ॥ क्३७.२१ ॥ शाक्यराजकुमाराणां श्रोतःप्राप्तिफलस्पृशाम् । भिक्षुभिः पूर्ववृत्तान्तं पृष्टः प्राह तथागतः ॥ क्३७.२२ ॥ वाराणस्यामभूत्पूर्वं ब्रह्मदत्तो महीपतिः । दानार्द्रहस्तो यद्बाहुः क्ष्मामधाद्दिग्द्विपोपमः ॥ क्३७.२३ ॥ तस्य ब्रह्मावती मुक्तालतेव गुणशालिनी । कीर्तिः सत्पुरुषस्येव विश्रुता वनिताभवत् ॥ क्३७.२४ ॥ प्रतिबिम्बोपमं पत्युः सा सुतं विमलाशया । जलक्रीडागता काले सुषुवे दिव्यलक्षणम् ॥ क्३७.२५ ॥ उदकाख्यः स बालोऽभूत्संजातः सलिलान्तरे । वर्धमानः पितुस्तुल्यं यौवराज्यानोरथैः ॥ क्३७.२६ ॥ शतानि पञ्चामात्यानां तस्य जन्मदिनं समम् । अवापुस्तुल्यरूपाणां पुत्राणां शतपञ्चकम् ॥ क्३७.२७ ॥ निजं जातिस्मरः स्मृत्वा प्राग्वृत्तं स शिशुः शनैः । अचिन्तयत्प्राप्तकालं हितं सुकृतमात्मनः ॥ क्३७.२८ ॥ षष्टिवर्षाणि कृत्वा तु यौवराज्यमहं पुरा । अभवं कृच्छ्रसंतप्तश्चिरं नरकसंकटे ॥ क्३७.२९ ॥ जन्मन्यस्मिन्नपि पुनर्यौवराज्यमुपस्थितम् । सर्वथा प्रार्थ्यमानोऽपि न करिष्यामि पातकम् ॥ क्३७.३० ॥ इति संचिन्त्य स चिरं राजभोगपराङ्मुखः । पितुरुद्वेगजननीमग्रहीत्पङ्गुमूकताम् ॥ क्३७.३१ ॥ सर्वलक्षणयुक्तोऽपि राजवृत्तेरभाजनम् । स मूकपङ्गुर्नामाभूद्बन्धूनां दुःखवर्धनः ॥ क्३७.३२ ॥ प्राप्तेषु मन्त्रिपुत्रेषु शस्त्रशास्त्रबलोदयम् । राजपुत्रः प्रवृद्धोऽपि नोदतिष्ठन्न चावदत् ॥ क्३७.३३ ॥ पृष्टस्ततः क्षितीशेन वैद्यास्तद्दोषभेषजम् । अवदन् वैकल्यं राजन् राजसूनोर्न दृश्यते ॥ क्३७.३४ ॥ अभ्यासाद्यदि जातोऽस्य दोषोऽपि सुखसेविनः । तदेष भयसंवेगादुत्तिष्ठति च वक्ति च ॥ क्३७.३५ ॥ इति वैद्यैरभिहितं तथेत्युक्त्वा क्षितीश्वरः । मिथ्यैव वध्यवसुधां भयाय व्यसृजत्सुतम् ॥ क्३७.३६ ॥ स भर्त्स्यमानह्पुरुषैस्तमुवाच रथस्थितम् । अपि कश्चिद्वसत्यस्यां वाराणस्यां न वा जनः ॥ क्३७.३७ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा तैर्नीतः स नृपान्तिकम् । तत्र पित्रार्थ्यमानोऽपि मूक एवाभवत्पुनः ॥ क्३७.३८ ॥ पुनर्वध्यभुवं नीतः शवं दृष्ट्वा जगाद्सः । अस्त्येष जीवति शवः किं वा सर्वात्मना मृतः ॥ क्३७.३९ ॥ श्रुत्वैतत्तैः पितुः पार्श्वे न्यस्तो मौनं व्यधात्पुनः । पुनर्वधभयाच्चैव नीतः प्रोवाच तान् पथि ॥ क्३७.४० ॥ राशिर्य एष धान्यस्य स हि भुक्तोऽनुभुज्यते । इत्युक्तवाक्योऽपि पुनर्नोचे किंचित्पितु परः ॥ क्३७.४१ ॥ ततः ख्यातप्रतिक्षेपे तस्यादिष्टे महीभुजा । सोऽवदद्वरदानेन वच्मि प्रद्भ्यां व्रजामि च ॥ क्३७.४२ ॥ अथास्य राज्ञा हृष्टेन वरदाने प्रतिश्रुते । स पद्भ्यां स्वयमभ्येत्य स्पष्टं पितरमब्रवीत् ॥ क्३७.४३ ॥ नाहं पङ्गुर्न मूकोऽहं नैव चाहं जडाशयः । किंतु जन्मान्तरक्लेशं स्मृत्वा वैह्वल्यमाश्रितः ॥ क्३७.४४ ॥ यौवराज्यसुखं भुक्त्वा षष्टिवर्षाण्यहं पुरा । षष्टिवर्षसहस्राणि न्यवसं नरकोदरे ॥ क्३७.४५ ॥ राजभीत्या मया तस्मात्कृतेयं मूकपङ्गुता । प्रव्रज्यया ब्रह्मचर्यं चराम्येष वरो मम ॥ क्३७.४६ ॥ इति तेनोक्तमाकर्ण्य तमुवाच महीपतिः । अमूक इत्याप्तधृतिर्विरक्त इति दुःखितः ॥ क्३७.४७ ॥ धर्ममूलमिदं राज्यं पुत्र न त्यक्तुमर्हसि । यज्ञदानप्रजात्राणैः पुण्यपूर्णा नॄपश्रियः ॥ क्३७.४८ ॥ एकपुत्रस्त्वया पुत्र परित्यागरसादहम् । निद्रादरिद्रतां नीतः शोकशय्यासमाश्रयः ॥ क्३७.४९ ॥ संपूर्णचन्द्ररुचिरां व्यक्तमौक्तिकहासिनीम् । कथं संपदमुत्सृज्य प्रव्रज्याभिमता तव ॥ क्३७.५० ॥ कथं शय्याः परित्यज्य प्राज्यराज्यसुखोचिताः । वनान्तवासव्यसनी सेवसे पांशुलाः स्थलीः ॥ क्३७.५१ ॥ कान्तालीलामुकुरमणिमन्मन्दिरीं राजधानीम् एतां त्यक्त्वाननु वनभुवः संपतद्व्याघ्रघोराः । सर्वप्रीत्यै जरदजगराश्वासविप्लुष्टपत्राः क्लिष्टच्छायाह्प्रविरललतास्ताः कथं ते भवन्ति ॥ क्३७.५२ ॥ पितुः श्रुत्वेति वचनं राजपुत्रस्तमब्रवीत् । दन्तकान्ताधररुचिं वैराग्यं ग्राहयन्निव ॥ क्३७.५३ ॥ शीतला निर्मलजलाह्संतोषशशिशीतलाः । वने वैराग्यसुभगा भुवः कस्य न वल्लभाः ॥ क्३७.५४ ॥ परदारा इव क्षिप्रसुखावर्जितदुर्जनाः । नरकप्रत्ययायामे सापाया न प्रियाः प्रियाः ॥ क्३७.५५ ॥ ध्यानं मन्त्रः परिज्ञानमिन्द्रियाणां चनिर्जयः । राज्ञां हिंसाप्रयत्नेन योगोऽयं नरकप्रदः ॥ क्३७.५६ ॥ हसन्त्यः संसारं कुसुमकलिलाः काननभुवः स्वभावेन प्रीतिं विदधति बुधानां शममयीम् । दृढं चिन्ताश्राण्ता व्यजनपवनोच्छ्वासबहुला विभूतिर्भूपानां शिरःसक्तामनित्यताम् ॥ क्३७.५७ ॥ अनुजानीहि मां तात व्रजाम्येष तपोवनम् । जानीहि सर्वभावानां शिरःसक्तामनित्यताम् ॥ क्३७.५८ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा तत्तथेति विचिन्तयन् । उवाचोपचिताश्चर्यस्तं मनीषी महीपतिः ॥ क्३७.५९ ॥ विवेकविमलं पुत्र त्वमिच्छासि स चेद्वनम् । हित्वामे संशयं तावत्पश्चाद्युक्तिं करिष्यसि ॥ क्३७.६० ॥ व्रजता बध्यवशुधां तिर्यगुक्तं त्वया वचः । प्रचुरं तदभिप्रायं वक्तुमर्हसि तत्त्वतः ॥ क्३७.६१ ॥ इति क्षितिभुजा पृष्टः सोऽब्रवीत्तन्मयोदितम् । वसत्यत्र न कश्चित्त्वा मद्वधाद्यो निवर्तयेत् ॥ क्३७.६२ ॥ सुकृती जीवति शवः स पापस्तु मृतोऽमृतः । प्राक्पुण्यं भक्ष्यते मूलात्सधनैर्धान्यराशिवत् ॥ क्३७.६३ ॥ इत्याशयान्मया तात तदुक्तं वचनं प्रियम् । * * * * * * * * ॥ क्३७.६४ ॥ इति श्रुत्वा क्षितिपतिस्तं परिष्वज्य सादरः । उचितं क्रियतां पुत्र कुशलायेत्यभाषतः ॥ क्३७.६५ ॥ ततः स पित्रानुज्ञातः साश्रुनेत्रेण काननम् । प्रययौ मन्त्रिपुत्राणां सहितः पञ्चभिः शतैः ॥ क्३७.६६ ॥ महर्षेरन्तिके तत्र प्रव्रज्यां प्राप्य सानुगह् । तेषां कालेन सोऽपश्यत्कुण्डवल्कलसंचयम् ॥ क्३७.६७ ॥ ततःस संचयद्वेषी तददर्शनसंविदा । एकाकी विजने तस्थौ कंचित्कालंमहामतिः ॥ क्३७.६८ ॥ दर्शनाभाषणे बद्धनियमोऽपि यदृच्छया । प्राप्तं स्वागतमित्युक्त्वा पप्रच्छ कुशलं मृगम् ॥ क्३७.६९ ॥ पुनश्च पूजितं दृष्ट्वा मुनिं तेन मृगव्रतम् । अमात्यतनयाः सर्वे विलक्षाः समचिन्तयन् ॥ क्३७.७० ॥ मृगो मृगव्रतश्चायं पूजितौ निष्परिग्रहौ । एतावनजिनौ दण्डसंब्ःाराडम्बरोज्झितौ ॥ क्३७.७१ ॥ एतदर्थमनेनास्मद्दर्शने नियमः कृतः । व्रतोपकरणव्यग्रान्नूनमस्यापि वारयेत् ॥ क्३७.७२ ॥ इति संचिन्त्य सर्वं ते व्रतोपचारसंचयम् । नद्यां प्रक्षिप्य वारायां ययुः शुद्धास्तदन्तिकम् ॥ क्३७.७३ ॥ त्यक्त्वा गृहभूवं तेषामाशयानुशयोचिताम् । स धातुं प्रकृतिं ज्ञात्वा विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३७.७४ ॥ राजपुत्रः स एवाहं शाक्यास्ते मन्त्रिसूनवः । पुनस्त्यागोपदेशोऽयमद्याप्येषां मया कृतः ॥ क्३७.७५ ॥ इति शाक्यकुमारवृत्तमेतत्कथितं भिक्षुगणः स्वयं जिनेन । अवधार्य परामपूजयत्तां करुणामाश्रितवत्सलस्य तस्य ॥ क्३७.७६ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां मूकपङ्ग्ववदानं नाम सप्तत्रिंशः पल्लवः ॥ ३८. क्षान्यवदानम् । ते जयन्ति धृतिशीलिनः परं निर्विकाररुचिसूचिताद्भुताः । शेषवत्पृथुलभारनिर्व्यथाः ये वहन्ति सुकृतक्षमाः क्षमाम् ॥ क्३८.१ ॥ पुरा पुरा पुण्यविपर्ययेण रिपुः प्रजानां जनितप्रकम्पः । उदुन्बनामा निबिडोपतापैर्यक्ष क्षयायैव कृतक्षणोऽभूत् ॥ क्३८.२ ॥ अकालकालं तमनाथबन्धुर्लोकानुकम्पी भगवान् प्रसह्य । शिक्षोपदेशं शरणं प्रपन्नं शमाभिधायी विनये न्ययुङ्क्त ॥ क्३८.३ ॥ तस्मिन् प्रशान्ते भुवनोपतापे द्रष्टुं प्रहृष्टः सुगतं समेत्य । संचारिणं नाकपतिः प्रणम्य तत्कालजातस्मितमित्युवाच ॥ क्३८.४ ॥ कस्मादकस्मात्स्मितचन्द्रलेखा मुखाम्बुजे भाति तवाद्भुतेयम् । अकारणं सत्त्वसुधासमुद्रा न लोकसामान्यतयां हसन्ति ॥ क्३८.५ ॥ श्रुत्वेति वाक्यं त्रिदशेश्वरस्य तत्तं सर्वदर्शी भगवान् बभाषे । अस्मिन् प्रदेशे निजपूर्ववृत्तं स्मृत्वा स्म्तं जातमिदं ममेन्द्रम् ॥ क्३८.६ ॥ पुरा मुनिः क्षानिरतिर्वनेऽस्मिन्नुवास निर्वासितरोषदोषः । योऽभूद्भुवो रागरजःस्वभावे विद्वेषवानिन्दुरिवारविन्दे ॥ क्३८.७ ॥ अथोत्तराशाधिपतिर्वसन्ते वनान्तरालोकनकौतुकेन । सान्तःपुरः केलिसुखाय कामी तदाश्रमोपान्तमहीमवाप ॥ क्३८.८ ॥ रागी कलिर्नाम स भूमिपालः पादप्रहारैर्वदनासवैश्च । लेभे विलासेषु नितम्बिनीनामशोकशोभां बकुलश्रियं च ॥ क्३८.९ ॥ दिशस्तपोलोपपृथुप्रकोपभ्रूभङ्गवृन्दैरिव तापसानाम् । तत्र भ्रमद्भिर्भ्रमरैर्बभूवुः कामाग्निधूमैरिव सान्धकाराह् ॥ क्३८.१० ॥ लीलाविलोलाः पवनाकुलालीस्तनावनम्राः स्तबका लतानाम् । रक्ताधराः पाटलपल्लवानां प्रापुर्विलासं ललना लतानाम् ॥ क्३८.११ ॥ राजाङ्गनाः कौतुकविभ्रमेण वने चरन्त्यस्तमृषिं विलोक्य । अचञ्चलध्यानसमाधिसक्तं विमुक्तरागं परिवार्य तस्थुः ॥ क्३८.१२ ॥ तद्देशमभ्येत्य नरेश्वरोऽथ दृष्ट्वा वभूभिः परिवारितं तम् । ईर्ष्याप्रकोपानलदुर्निरीक्ष्यः चिच्छेद तस्याशु स पाणिपादम् ॥ क्३८.१३ ॥ छिन्नाङ्गवर्गोऽपि स निर्विकारश्चुकोप भूपाय न नाम धीरः । न्यवारयत्क्रूरतरं च तस्मै गन्धर्वयक्षोरगदेवसंघम् ॥ क्३८.१४ ॥ ततः प्रयाते नृपतौ पुरं स्वां समेत्य सर्वे मुनयो वनेभ्यः । तं तत्र कृतावयवं विलोक्य क्षान्ता अपि क्रोधधुता बभूवुः ॥ क्३८.१५ ॥ शापप्रदानाभिमुखान्निवार्य क्षन्तव्यमित्येव स तानुवाच । क्षामासमालिङ्गितमानसानां कोपक्रियाभिः क्रियते न सङ्गः ॥ क्३८.१६ ॥ विकारवेगोऽपि न पाणिपादच्छेदे ममाभूद्यदि वीतमन्योः । सत्येन तेनाक्षतदेह एव स्यामित्यवादीत्स पुनः प्रसादी ॥ क्३८.१७ ॥ ततः क्षणात्संगतपाणिपादं रूढव्रणं प्रेत्य सदोदयेन । अपूजयत्क्षान्तिगुणं स्तवेन तं देवता सत्त्वसितैश्च पुष्पैः ॥ क्३८.१८ ॥ राजापि तत्किल्बिषकालकूटविस्फोटसंघट्टविनष्टचेष्टः । पूरोत्कटावर्तविवर्तमानः संवर्तपाकं नरकं जगाम ॥ क्३८.१९ ॥ योऽभूत्पुरा क्षान्तिरतिर्महर्षिः सोऽहं कलिर्यश्च स देवदत्तः । अतीतवृत्तस्मरणेन शक्र नाकारणं जातमिदं स्मितं मे ॥ क्३८.२० ॥ इति भगवतः श्रुत्वा वाक्यं स विस्मयमानसः प्रमदविकचव्यक्तोत्साहा वहन्नयनावलीः । तरणिकिरणस्पर्शेनेव स्फुटः कमलाकरस् त्रिदशवसतिं प्रीतः प्रायात्पतिस्त्रिदिवैकसाम् ॥ क्३८.२१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां क्षान्त्यवदानमष्टत्रिंशः पल्लवः ॥ ३९. कपिलावदानम् । अत्यन्तमुन्नतिमतां महतां विनाशदोषस्य दुर्जनसमागम एव हेतुः । कूलद्रुमाः किल फलप्रसवैः सहैव सद्यः पतन्ति जलसंगतिभिन्नमूलाः ॥ क्३९.१ ॥ रुचिरागारशालिन्यां वैशाल्यां भगवान् पुरा । वल्गुमत्यास्तटे नद्या विचचार तथागतः ॥ क्३९.२ ॥ तस्याः कैवर्तसर्थेन गम्भीरेऽम्भसि दुस्तरे । कदाचिद्घोरमकरः क्षिप्त्वा जालं समुद्धृतः ॥ क्३९.३ ॥ अष्टादशशिराः सिःसद्विरप्रखराननः । नृणां सहस्रैराकृष्टः पर्वताकारविग्रहः ॥ क्३९.४ ॥ तं दृष्ट्वा तत्र वित्रस्ताह्स्रस्ताकर्षणरज्जवः । आश्चर्यनिश्चलदृशो न तस्थुर्न ययुः क्षणम् ॥ क्३९.५ ॥ गणनां गहनाश्चर्यविशेषशतशालिनाम् । संसारे कर्मवैचित्र्ये विकाराणां करोति कः ॥ क्३९.६ ॥ अत्रान्तरे तमुद्देशं भगवान् भूतभावनः । जिनह्समाययौ सर्वजनत्राणकृतक्षणह् ॥ क्३९.७ ॥ सवृद्धबालललनं जनं कौतुकसंगतम् । दृष्ट्वा तत्राकरोत्तीरे भगवानासनग्रहम् ॥ क्३९.८ ॥ भिक्षुसंघैः परिवृतं दृष्ट्वा तत्र तथागतम् । जनोऽभूदुन्मुखः सर्वः प्रत्यावृत्तः इवोदधिः ॥ क्३९.९ ॥ तं विलोक्यैव विनताः कैवर्ताः प्राणिबन्धनम् । विशालजालं सहसा संसारमिव तत्यजुः ॥ क्३९.१० ॥ मत्स्यकुम्भीनक्रादिसंसारं तद्गिराम्भसि । त्यक्त्वा ते विरताटोपा बभूवुः किल्बिषद्विषः ॥ क्३९.११ ॥ तैर्न्यस्तं भगवान् दृष्ट्वा महाकमरमग्रतः । तं जगाद सृजन् दन्तकान्त्यैव करुणानदीम् ॥ क्३९.१२ ॥ अपि त्वं कपिलः पुत्र किं नस्मरसि दुष्कृतम् । वचोदुश्चरितस्यायं परिपाकोऽनुभूयते ॥ क्३९.१३ ॥ साप्यकल्याणमित्रं ते जननी क्काद्य वर्तते । सर्वज्ञेनेत्यभिहितः स्मृत्वा जातिमुवाच सः ॥ क्३९.१४ ॥ विभो भवामि कपिलः स्मरामि निजदुष्कृतम् । वचोदुश्चरितस्यायं परिपाकोऽनुभूयते ॥ क्३९.१५ ॥ याता मे नरकं माता नरकादेशिनी पुरा । इत्युक्त्वा मकरस्तत्र रुरोद परुषस्वरम् ॥ क्३९.१६ ॥ तं शोकसागरे मग्नं बभाषे भगवान् पुनः । अकाले किं करोम्यद्य तिर्यग्योनिगतस्य ते ॥ क्३९.१७ ॥ अपुण्यप्रारम्भे रभसहसितोल्लासविहिते प्रमत्तानां याते नरकपरिपाकप्रणयिताम् । अशान्तेः संतापं रुदितशरणानि प्रतिनिशं भृशं क्लेशावेशैर्दिशति विषतुल्यैरनुशयः ॥ क्३९.१८ ॥ क्षणं दुःखक्षयायैव मयि चित्तं प्रसादय । प्रसन्नमानसः काले यास्यसि त्रिदशालयम् ॥ क्३९.१९ ॥ शृणु वत्स हितं चेदं विचार्य कुरु चेतसि । अनित्याः सर्वसंस्काराः शान्तिनिर्वाणमक्षयम् ॥ क्३९.२० ॥ इत्याज्ञयाः भगवतस्तस्मिन् याते प्रसन्नताम् । जनसंघः स सुचिरं बभूवाश्चर्यनिश्चलः ॥ क्३९.२१ ॥ आर्यानन्दः प्रणयिना जनेनाभ्यर्थितस्ततः । तत्पूर्ववृत्तं पप्रच्छ भगवन्तं कृताञ्जलिः ॥ क्३९.२२ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच विमपज्ञानलोचनः । अस्याकुशलशीलस्य वृत्तान्तः श्रूयतामयम् ॥ क्३९.२३ ॥ भद्रकाख्ये पुरा कल्पे वर्षायुतयुगायुषि । जने बभूव भगवान् काश्यपाख्यस्तथागतः॥ क्३९.२४ ॥ कृकिर्नाम महीपालः कल्पशाल इवार्थिनाम् । अभवत्समये तस्मिन् वाराणस्यां बहुप्रदः ॥ क्३९.२५ ॥ कदाचिद्विबुधास्थाने सहस्राक्षमिवापरम् । आसीनं वादिसिंहाख्यस्तं विद्वानाययौ द्विजः ॥ क्३९.२६ ॥ अविलम्बितसंप्राप्तदर्शनासनसत्कृतिः । स दत्ताशीर्नरपतिं शिष्यश्रेणिवृतोऽभ्यधात् ॥ क्३९.२७ ॥ स्वस्ति स्वस्तिमते बुधाधिपसभासीनाय तुभ्यं विभो लुब्धाः सच्चरितामृते तव परं संदर्शने रागिणः । सद्वेषाः परभूपनाम्नि मुखरास्ते सुद्गुणोदीरणे कस्मात्सर्वगुणाश्रयेण भवता दुषैर्वयं योजिताः ॥ क्३९.२८ ॥ यद्याचका अपि निरन्तररत्नवर्षे नानार्थिसार्थपरिपूरकतां प्रयान्ति । सर्वं भवानुपमपुण्यनिधे वदान्य निर्दैन्यदानविभवस्य विजृम्भितं ते ॥ क्३९.२९ ॥ राजन् किंचित्परिचितगुणैः सेवया सद्गुरुभ्यः प्राप्तोऽस्माभिर्विबुधविजयी कोऽपि विद्यांशलेशः । अस्यां विद्वत्कमलभरसौम्यप्रभायां सभायां तस्योत्कर्षं कतिपयपदं प्रत्ययं दर्शयामः ॥ क्३९.३० ॥ निजगुणगणने धीर्लज्जते सज्जनानां मुखरयति तथापि प्रौढवादाभिलाषः । इयति जगति राजन् क्षिप्रमान्विष्यतां मे प्रतिवचनरुचिशेदस्ति कश्चिद्विपश्चित् ॥ क्३९.३१ ॥ संदर्भगर्भगम्भीरमिति तस्योत्कटं वचः । श्रुत्वा क्षितिपतिः क्षिप्रं विलक्षः समचिन्तयत् ॥ क्३९.३२ ॥ अप्राप्तप्रतिमल्लोऽयं यदि यायान्मदोद्धतः । तदेष ममदेशस्य यशःखण्डनदिण्डिमः ॥ क्३९.३३ ॥ गुणापमानकृद्यत्र मूर्खो भवति भूपतिः । न करोति जनस्तत्र विद्यार्जनपरिश्रमम् ॥ क्३९.३४ ॥ विवेकविमलालोके धर्मारामे महीपतौ । लोके विद्याः प्रवर्तन्ते सदाचारक्रिया इव ॥ क्३९.३५ ॥ तस्मादस्य प्रयत्नेन कर्तव्यो मदनिग्रह । विद्यादरिद्रता देशे दोष एव विशांपतेः ॥ क्३९.३६ ॥ इति संचिन्त्य नृपतिर्विप्रं कर्वटवासिनम् । आनिनाय महामत्यैरन्विषय विदुषां गुरुम् ॥ क्३९.३७ ॥ अभूभृत्सभामुपाध्याय प्रेत्य तं तर्ककर्कशम् । चकार वादिसिंहस्य दर्पकेसरकर्तनम् ॥ क्३९.३८ ॥ तस्य तेन जितस्याशु विजिताशेषवादिनः । मौनसूत्रं समापेदे लज्जितेव सरस्वती ॥ क्३९.३९ ॥ आरूढाः शुभ्रमहसं नक्षत्राणामिवोदयाः । उपर्युपरि दृश्यन्ते गुणोत्कर्षा मनीषिणाम् ॥ क्३९.४० ॥ वादिसिंहं विसृज्याथ दत्वा भूरि धनं नृपः । ददौ द्विजाय जयिने कर्वटं नगरोपमम् ॥ क्३९.४१ ॥ लब्धराजगजाश्वोऽथ चरुकेयूरकङ्कणः । उपाध्यायः स्वभवनं प्रविवेश सह श्रिया ॥ क्३९.४२ ॥ भुजैर्जिता भूमिभुजां वणिजां सागरार्जिताः । विद्यावतां विराजन्ते गुणोत्कर्षर्जिताः श्रियः ॥ क्३९.४३ ॥ कालेन श्रीमतस्तस्य पुत्रजन्मोत्सवोऽभवत् । सुखेऽपि सुखसंपत्तिर्लक्षणं पुण्यकर्मणाम् ॥ क्३९.४४ ॥ कपिलो नाम स शिशुस्तेजःपिङ्गशिरोरुहः । वर्धमानमतिर्विद्वान् पितुरभ्यधिकोऽभवत् ॥ क्३९.४५ ॥ कुले महति वैदुष्यं विभवोद्भवः । विभवे सत्सुतोत्कर्षः फलं सुकृतशाखिनः ॥ क्३९.४६ ॥ कदाचिद्व्याधिसंयोगात्प्रत्यासन्नतनुक्षयः । विजने पुत्रमाहूय सोऽवदत्पुत्रवत्सलः ॥ क्३९.४७ ॥ बाल्ये गुणार्जनं पुत्र परलोकसुखार्जनम् ॥ क्३९.४८ ॥ उत्तमर्ण इव प्राप्ते काले सुगणितावधौ । अधुना विवशः क्काहं क्क सा विद्या क्क तद्धनम् ॥ क्३९.४९ ॥ गुणपुष्पे सुखफले बद्धमूले धनैर्जने । वने वज्र इवाकालकालः पततिः दुःसहः ॥ क्३९.५० ॥ क्षपयति सकलाभिर्जन्म विद्याकलाभिः क्षणिकसुखनिमित्तं संनिधत्ते च वित्तम् । पशुशिशुषु मनुष्यः प्रीयते मोहशिष्यः तनुविरहमूर्हूर्ते सर्वमन्यत्स चान्यः ॥ क्३९.५१ ॥ इदं तु ते हितं वच्मि स्नेहमोहवशीकृतः । संसारसारशरणं वत्स वेत्सि बहुश्रुतः ॥ क्३९.५२ ॥ सन्तः प्रणम्याः परुषण्न वाच्यं कार्यः प्रयत्नेन परोपकारः । पापावपाते सततं हि पुंसामेतानि पुण्यान्यवलम्बनानि ॥ क्३९.५३ ॥ अलोभशोभाभरणा विभूतिरद्वेषसक्तिः स्वसुखेष्वमोहः । मूलत्रयेऽस्मिन् कुशलद्रुमस्य वसत्यशेषाखिलसत्फतश्रीः ॥ क्३९.५४ ॥ यावत्तपति तीक्ष्णांशुरस्मिन् भुवनमण्डले । तावत्त्वत्सदृशः पुत्र विद्वान् वादी न विद्यते ॥ क्३९.५५ ॥ भिक्षुभिस्तु न कर्तव्यस्त्वया वादः कदाचनह् । गम्भीरज्ञानदुर्बोधप्रबुद्धा बौद्धबुद्धयः ॥ क्३९.५६ ॥ पुरा भिक्षुर्मया पृष्टः पदस्यार्थं जहास माम् । प्रश्नं कर्तुं न जानीषे विद्वानिति जगाद च ॥ क्३९.५७ ॥ तस्माद्भिक्षुविवादस्ते परं पाण्डित्यपीडनम् । बलप्रभावकामो हि गिरिं मूर्ध्नां न ताडयेत् ॥ क्३९.५८ ॥ इत्युक्त्वा तनयं विप्रः परलोकभुवं ययौ । कायावसथपान्थानां देहिनां न चिरस्थितिः ॥ क्३९.५९ ॥ वाग्मी कालेन कपिलः खण्डिताखिलपण्डितः । नृपाद्बहुग्र्णं प्राप धनमानमहोदयम् ॥ क्३९.६० ॥ ततः कदाचिदेकान्ते कपिलं काचराभिधा । संप्राप्तं वादिसाम्राज्यं जगाद जननी शनैः ॥ क्३९.६१ ॥ वादिदर्पच्छिदा पुत्र दिग्द्वीपजयिना त्वया । दुर्जनाः श्रमणाः कस्माद्दर्पान्धाः परिवर्जिताः ॥ क्३९.६२ ॥ परोत्कर्षाधिरूढस्य प्रतिपक्षे क्षमारतेः । अक्षमोऽयमिति व्यक्तं क्षणेन क्षीयते यशः ॥ क्३९.६३ ॥ इति मातुर्वचः श्रुत्वा सोऽवदद्बिदुषो वचः । न वादः श्रमणैः कार्यः पित्राहमिति वारितः ॥ क्३९.६४ ॥ इयं दुर्जीविकास्माकं पत्रालम्बनवादिनाम् । क्रियते गुणमान्यानां मानम्लानिर्मुखे यया ॥ क्३९.६५ ॥ धिगेतच्चण्डपाण्डित्यं गुरुविद्वेषदुःसहम् । महतां सुखभङ्गाय सदा तस्मिन् समुद्यमः ॥ क्३९.६६ ॥ यस्यां न मया सा बुद्धिः सा श्रीर्लोभं निहन्ति या । दर्पो न यस्य विद्या सा शक्तिर्या च क्षमावती ॥ क्३९.६७ ॥ एवमेव न कर्तव्यः परैर्विद्वेषविग्रहः । किं मातर्जगतां पूज्यभिक्षुभिः ख्यातलक्ष्मभिः ॥ क्३९.६८ ॥ विजेतुं न च ते शक्याः प्रंानपरिनिष्ठिताः । प्रतिपक्षैरविक्षिप्तं येषां नैरात्म्यशासनम् ॥ क्३९.६९ ॥ इति पुत्रवचः श्रुत्वा कुपिता तमुवाच सा । अभूत्तव पिता नूनं पापश्रमणचेतकः ॥ क्३९.७० ॥ महति ब्राह्मणकुले जातः प्राज्ञो बहुश्रुतः । भिक्षपक्षे निपतितः कथं त्वमपि तादृशः ॥ क्३९.७१ ॥ पृथुप्रमाणखङ्गेन कुरु श्रमणनिग्रहम् । अविदार्याभ्रसंघातं तीर्क्ष्णांशुर्न विराजते ॥ क्३९.७२ ॥ इत्स प्रेरितो मातुर्गिरा तद्भक्तियन्त्रितः । भिक्षूणामाश्रमपदं शनैर्गन्तुं समुद्ययौ ॥ क्३९.७३ ॥ व्रजन् स संमुखायातं भिक्षुं जिज्ञासया पथि । ग्रन्थसारं प्रमाणं च पप्रच्छ समयोचितम् ॥ क्३९.७४ ॥ स तेन पृष्टः प्रोवाच गाढशब्दार्थनिर्णयम् । लक्षत्रयप्रमाणं न शस्त्रं तीर्थिकदुर्लभम् ॥ क्३९.७५ ॥ कुतः पारेऽतिवर्तन्ते क्क च वर्त्मातिवर्तते । सुखदुःखे च लोकस्य क्कचित्समभिबन्धतः ॥ क्३९.७६ ॥ इति गम्भीरशब्दार्थं शास्तुर्भगवतो वचः । अनुपासितसर्वज्ञैर्ज्ञायते न यथा तथा ॥ क्३९.७७ ॥ एतदाकर्ण्य कपिलः श्लोकगाम्भीर्यविस्मितः । ययौ भगवतः पुण्यं काश्यपस्य तपोवनम् ॥ क्३९.७८ ॥ तथा भिक्षुगणं दृष्ट्वा प्रसन्नहृदयाननः । अचिन्तयत्तदश्रद्धां विहाय गतमत्सरः ॥ क्३९.७९ ॥ एतेषां द्वेषकालुष्यात्क्रौर्यं कः कर्तुमर्हति । येषां संदर्शनेनैव वैमल्यं लभते मनः ॥ क्३९.८० ॥ इति संचिन्त्य स चिरं तद्विवादपराङ्मुखः । दूराध्वखिन्नः स्वगृहं गत्वा प्रोवाच मातरम् ॥ क्३९.८१ ॥ मिथ्यैवाहं त्वया मातः प्रेरितः कलिकर्मणि । अजयाः श्रमणा लोके गूढार्थग्रन्थवादिनः ॥ क्३९.८२ ॥ श्लोकमात्रं मया श्रुत्वा भिक्षोरेकस्य वर्त्मनि । अज्ञातार्थेन वैलक्ष्यात्सुचिरं वीक्षितां क्षितिः ॥ क्३९.८३ ॥ तद्ग्रन्थेष्वकॄताभ्यासस्तान् वक्तुं कह्प्रगल्भते । कथयन्ति स्वशस्त्रं ते न हि प्रव्रजितादृते ॥ क्३९.८४ ॥ इति तेनोदितं श्रुत्वा जननी तमभाषत । आयासिताहं भवता गर्भभारेण केवलम् ॥ क्३९.८५ ॥ संघर्षमर्षशून्येन दैन्यात्सर्वप्रणामिना । धर्षणानिर्विमर्षेण क्रियते पुरुषेण किम् ॥ क्३९.८६ ॥ लोके सकलरत्नानां तेजसैव महार्घता । को ह्यर्थः पुरुषप्राणैस्तेजोजीवनवर्जितैः ॥ क्३९.८७ ॥ मिथ्या तद्ग्रन्थलाब्ःाय प्रव्रज्या गृह्यते न किम् । मूर्ध्नि कृत्तेषु जायन्ते किं केशेषु कुशः पुनः ॥ क्३९.८८ ॥ इति मातुर्गिरा तस्य मनः कलुषतां ययौ । सहसा कालवातालीरजोरुद्धमिवाम्बरम् ॥ क्३९.८९ ॥ ततः स कूटप्रशमप्रणयी भिक्षुकाननम् । गत्वा गृहीत्वा प्रव्रज्यां शास्त्रं सौगतमाप्तवान् ॥ क्३९.९० ॥ कालेन धर्मकथकः स विद्वान् गुणगौरवात् । सिंहासनं समारुह्य विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्३९.९१ ॥ जनन्या प्रेरितस्तस्यां देशनायां क्रमेण सः । भिक्षुधर्मविरुद्धार्थमव्क्तुं समुपचक्रमे ॥ क्३९.९२ ॥ धर्मप्रहारव्यथितैर्भिक्षुभिः स पदे पदे । निवार्यमाणस्तानूचे कृत्वा विकृतमाननम् ॥ क्३९.९३ ॥ अज्ञात्वा दर्पमुखरैरयथा बहुवादिभिः । भवद्भिः स्थूलदन्तोष्ठैर्व्याख्या मम विसूदिता ॥ क्३९.९४ ॥ यूयं गर्दभमर्कटोष्ट्रवदना द्वीप्यास्यपश्वानना मार्जारैणवराहकुक्कुरमुखा दुर्दर्शवक्र्क्रः परम् । सह्या मौनजुषोऽपि नैव विकटाटोपं रटन्तः किमु भ्रूभङ्गैरिति भिक्षुसंघमसकृन्निर्भर्त्सयन् सोऽभ्यधात् ॥ क्३९.९५ ॥ तस्य वाक्यशरैस्तीक्ष्णैर्विकृत्ता इव भिक्षवः । अनुक्त्वैव प्रतिवचस्त्यक्त्वा तं ययुरन्यतः ॥ क्३९.९६ ॥ तेन वाक्पातकेनाथ पश्चात्तापमुपागतः । तत्याज जननीमेव प्रव्रज्यां न तु तां द्विजः ॥ क्३९.९७ ॥ श्रमणैर्मे हृतः पुत्र इति सा विप्रलापिनी । उन्मादिनी तनुं त्यक्त्वा प्रपेदे नरकस्थितिम् ॥ क्३९.९८ ॥ ततः कालेन कपिलः स्वयं कलितकिल्बिषः । देहान्ते वाक्यपारुष्यादिमां मकरतां गतः ॥ क्३९.९९ ॥ तान्येतानि मुखान्यस्य यान्यूचे भिक्षुभर्त्सने । फलं सदृशरूपं हि कर्मबीजात्प्रजायते ॥ क्३९.१०० ॥ इत्युक्त्वा तत्र भगवान् धर्ममादिश्य शाश्वतम् । जनस्यानुग्रहं चक्रे नानाबोधिविधायकम् ॥ क्३९.१०१ ॥ ततः प्रयाते स्वपदं जिने तन्मयमानसः । कमरः प्रोज्झिताहारस्त्यक्त्वा देहं दिवं ययौ ॥ क्३९.१०२ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु विशदद्युतिः । श्रीमान् स जातः सुगते क्षणं चित्तप्रसादनात् ॥ क्३९.१०३ ॥ ततः पूर्णेन्दुवदनः स्रग्वी रुचिरकुण्डलह् । स साकार इवानन्दः सुगतं द्रष्टुमाययौ ॥ क्३९.१०४ ॥ प्रकीर्णदिव्यकुसुमः किरीटस्पृष्टभूतलः । प्रभापूरितदिक्चक्रस्तं भक्त्या प्रणनाम सः ॥ क्३९.१०५ ॥ चक्रे तस्योपविष्टस्य भगवान् धर्मदेशनाम् । यया स्रोतःफलं प्राप्य सत्यदर्शी जगाम सः ॥ क्३९.१०६ ॥ तृणमिव गुरुकायोऽप्युद्धृतः पापपङ्काद् इति स जननिकायः सोऽपि दुःखाज्जिनेन । व्यसननिपतितानां लीलया पुण्यशीला निखिलमतुलमूलं क्लेशमुन्मूलयन्ति ॥ क्३९.१०७ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कपिलवदानं नाम एकोनचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४०. उद्रायणावदानम् । तुल्यमेव पुरुषेण भुज्यते कायभाजनगतं शुभाशुभम् । देहिनां विविधकर्मजं फलं न ह्यभुक्तमुपयाति संक्षयम् ॥ क्४०.१ ॥ भगवान् सुगतः पूर्वं पुरे राजगृहाभिधे । कलन्दकनिवासाख्ये विजहार वनान्तरे ॥ क्४०.२ ॥ बिम्बिसारः क्षितिपतिस्तत्राभूद्विश्रुतः श्रिया । आकरः सरव्रत्नानां रत्नाकरमिवापरः ॥ क्४०.३ ॥ बभूव समये तस्मिन् रौरुकाख्ये पुरे नृपः । श्रीमानुद्रायणो नाम यशश्चन्द्रमहोदधिः ॥ क्४०.४ ॥ तस्य चन्द्रप्रभा नाम पत्नी चन्द्राननाभवत् । शिखण्डी युवराजश्च सूनुर्विक्रमकर्कशः ॥ क्४०.५ ॥ हिरुको भिरुकश्चेति तस्यामात्यौ बभूवतुः । गणनीयौ न विनये ययुः शुक्रबृहस्पती ॥ क्४०.६ ॥ जाता भूमिभुजः प्रीतिर्लेखखत्विषस्तयोः । रवेर्दूरस्थितस्यापि कमलाकरयोरिव ॥ क्४०.७ ॥ अपूर्वरत्ननिचयप्रेषणैर्बहुशस्तयोः । परिपूर्णं परं प्राप सख्यं प्रेम विधानतः ॥ क्४०.८ ॥ दूरस्थापि परं प्रीतिः सतां कीर्तिरिवाक्षया । संसक्तापि खलप्रीतिस्तृणज्वालेव न स्थिरा ॥ क्४०.९ ॥ कदाचिद्दिव्यरत्नाङ्कं कवचं काञ्चनोज्ज्वलम् । प्राहिणोद्बिम्बिसाराय सारमुद्रायणो नृपः ॥ क्४०.१० ॥ विषह्सस्त्राग्निरक्षार्हं विचित्ररत्नकं च तत् । सुहृत्प्रेषितमादाय प्रोवाच सचिअवान्नृपः ॥ क्४०.११ ॥ इदं मे प्रहितं तेन सौजन्यमिव भूभुजा । सर्व रक्षाक्षमं वर्म गाढप्रेमनिवेदकम् ॥ क्४०.१२ ॥ न पश्याम्यस्य सदृशं प्रतिदेयं तथाधिकम् । अल्पप्रतिक्रिया शल्यमुपकारापकारयोः ॥ क्४०.१३ ॥ उचितं चिन्त्यतां किंचित्प्रेषणीयमतोऽधिकम् । सर्वैर्भद्भिरित्युक्त्वा नॄपश्चिन्ताकुलोऽभवत् ॥ क्४०.१४ ॥ अथ धीमान्महामात्यश्चिरं ध्यात्वा तमब्रवीत् । वर्षकाराभिधो विप्रः सर्वविद्यासु पारगः ॥ क्४०.१५ ॥ अतो बहुगुणं रागन्नेकमेवास्त्युपायनम् । तस्य संप्रेषने यत्नः क्रियतां यदि शक्यते ॥ क्४०.१६ ॥ य एष भगवान् बुद्धः स्थितस्त्वद्विषयान्तिके । देवानामादरस्थानं पटस्तत्प्रतिमान्वितः ॥ क्४०.१७ ॥ अशेषलोककल्याणकलिकाकल्पपादपः । चित्रे स्वप्नेऽथ संकल्पे पृथुपुण्यैः स दृश्यते ॥ क्४०.१८ ॥ इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा तथेत्युक्त्वा महीपतिः । गत्वा भगवते नम्रस्तमेवार्थं न्यवेदयत् ॥ क्४०.१९ ॥ अनुज्ञातस्ततस्तेन नृपश्चित्रकरान् वरान् । आदिदेशाशु भगवत्प्रतिमोल्लेखकर्मणि ॥ क्४०.२० ॥ जिनस्यालोकयन्तस्ते मूर्ति रूपव्शीकृताः । ययुः प्रमाणग्रहणे प्रगल्भा अप्यशक्तताम् ॥ क्४०.२१ ॥ संक्रान्तां निमलपटे छायां भगवतस्ततः । सुवर्णभावनाभिख्यां ते शनैः समपूरयन् ॥ क्४०.२२ ॥ प्राःिणोदथ भूपालस्तं बुद्धप्रतिमापटम् । जगन्नयनपुण्यानां मूर्तानामिव संचयम् ॥ क्४०.२३ ॥ बिम्बिसारस्य हस्ताङ्कलेखामुद्रायणो नृपः । पटस्य पुरतः प्राप्तां हृष्टः स्वयमवाचयत् ॥ क्४०.२४ ॥ सुगतचरणपद्मन्यासपुण्योपकण्ठात् त्रिदशपुरविशेषान्मागधोदाररदेशात् । कुशलकलितमूर्तिर्भूपतिर्बिम्बिसारः क्षितितलतिलकं त्वां धर्मबन्धुर्ब्रवीति ॥ क्४०.२५ ॥ एतत्ते प्रहितं हितं भवमहामोहामये भेषजं राजद्वेषविषापहं भगवतो बिम्बं शशाङ्कत्विषः । तृष्णापच्छमनं प्रसन्नमधुरं त्वन्नेत्रपात्रार्पितं धन्यः पुण्यरसायनं पिब हठादाकण्ठमुत्कण्ठितः ॥ क्४०.२६ ॥ सन्मार्गे विनियोजनं स्गुणगणाधाने सदाध्यापनं दुर्व्यापारनिवारणं थिरसुखप्राप्तौ परिप्रेरणम् । निर्व्याजोपकृतौ निरन्तरतया सर्वात्मना वर्तनं कर्तव्यं किमतः परं प्रियहितं कल्याणमित्रैः सताम् ॥ क्४०.२७ ॥ इति लेखार्थमास्वाद्य सुहृत्प्रेमामृतोचितम् । राजा गजाधिरूढस्य पटस्य प्रययौ पुरः ॥ क्४०.२८ ॥ अभिनन्द्य तमानन्दात्सामात्यः सपुरोहितः । हेमसिंहासनोत्सङ्गे स प्रसार्य न्यवेशयत् ॥ क्४०.२९ ॥ लावण्यपुण्यनिलयं दृष्ट्वा तत्सौगतं वपुः । नमो नमह्प्रबुद्धायेत्यवदजगतीजनः ॥ क्४०.३० ॥ बुद्धाभिधानं श्रुत्वैव पुलकालंकृताकृतिः । पुष्पवर्षे सुरैर्मुक्ते विस्मितोऽभून्महीपति ॥ क्४०.३१ ॥ पुण्यं भगवतः श्रुत्वा स तत्र चरितामृतम् । पयोदानादसोत्कण्ठनीलकण्ठतुलां ययौ ॥ क्४०.३२ ॥ द्वादशाङ्गं पटस्याध सानुलोमविपर्ययम् । प्रतीत्यसमुत्पादं च दृष्ट्वा मोहं मुमोच सः ॥ क्४०.३३ ॥ स्रोतःप्राप्तिफलेनैवं दृष्टसत्योऽथ भूपतिः । दिदेश प्रतिसंदेशं सख्युर्भिक्षुर्विसर्जनैः ॥ क्४०.३४ ॥ बिम्बिसारस्ततस्तस्मै कृत्वा भगवतोऽर्थनाम् । कात्यायनं च व्यसृजत्शैलाख्यां चापि भिक्षुणीम् ॥ क्४०.३५ ॥ उद्रायणस्य नॄपतेरार्यः कात्यायनोऽथ सः । पूजाविधायिनस्तत्र विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.३६ ॥ धर्मदेशनया तस्य संगतः सुमहान् जनः । स्रोतःसकृदनागामिफलार्हत्पदमाप्तवान् ॥ क्४०.३७ ॥ तस्मिन् गृहपती ख्यातौ तिष्यपुष्याभिधौ पुरे । शान्त्यै प्रव्रज्य तस्याग्रे परिनिर्वृतिमापतुः ॥ क्४०.३८ ॥ कालेन विहितै स्तूपौ देहान्ते ज्ञातिभिस्तयोः । तन्नामचिह्नावद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्४०.३९ ॥ देव्याश्चन्द्रप्रभायाश्च शओलाख्या सापि भिक्षुणी । क्रमेणान्तःपुरे चक्रे सततं धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.४० ॥ कदाचिदथ भूपालह्क्रीडगारगतां प्रियाम् । तामज्ञासीन्निमित्तज्ञः सप्ताहावधिजीविताम् ॥ क्४०.४१ । ज्ञातसंसारचरितस्ततस्तां वशुधाधिपः । अनुजज्ञे शुभपदं प्रातुं प्रव्रज्यया पुरः ॥ क्४०.४२ ॥ स्वाख्याते धर्मविन्मये भिक्षुक्या नृपतेर्गिरा । देवी प्रव्रजिता देहं दिने तत्याज सप्तमे ॥ क्४०.४३ ॥ चातुर्महाराजिकेषु देवेषु सहसैव सा । प्रयाता देवकन्यात्वं जगाम जिनकाननम् ॥ क्४०.४४ ॥ तत्र पूर्णेन्दुवदना दिव्याभरणभूषिता । दृष्ट्वा शाक्यमुनिं हृष्टा सा पपातास्य पादयोः ॥ क्४०.४५ ॥ प्रकीर्णदिव्यपुष्पायास्तस्याश्चक्रे तथागतः । धर्मोपपादनं येन दृष्टसत्या जगाम सा ॥ क्४०.४६ ॥ सा गत्वा नगरं पत्युर्व्योम्ना मूर्तिरिवैन्दवी । विबोध्य निशि सुप्तस्य चक्रे बोधिप्रकाशनम् ॥ क्४०.४७ ॥ यातायां स्वपदं तस्यां प्रभाते वसुधाधिपः । प्रव्रज्याभिमुखः पुत्रमभिषिच्य शिखण्डिनम् ॥ क्४०.४८ ॥ प्रजात्राणाय निक्षिप्य तं महामात्ययोस्ततः । नृपतेर्बिम्बिसारस्य सुहृदः स ययौ पुरम् ॥ क्४०.४९ ॥ बिम्बिसारस्तमायातं विगतच्छत्रचामरम् । नृपोपचारैः प्रणतः प्रीतिपूतैरपूजयत् ॥ क्४०.५० ॥ विश्रान्तमासनासीनं स तमूचे सविस्मयः । हृष्ठः संदर्शनेनास्य श्रीवियोगेन दुःखितः ॥ क्४०.५१ ॥ राजन्ननन्तसामन्तमौलिविश्रान्तशासनः । पाकशासनतुल्यस्त्वं कथमेवमुपागतः ॥ क्४०.५२ ॥ अभिन्नवक्र्क्रप्रकृतेर्गुप्तमन्त्रस्य धीमतः । परेण राज्यहरणं वीर संभाव्यते न ते ॥ क्४०.५३ ॥ इति पृष्टः स सुहृदा सस्मितस्तमभाषत । राजन् वृद्धिविभूतिर्मे न प्रिया सर्वगामिनी ॥ क्४०.५४ ॥ विषयास्वादवैमुख्याद्वितृष्णेन मया स्वयम् । उत्सृष्टमिव संत्यक्तमैश्वर्यं भोगभाजनम् ॥ क्४०.५५ ॥ त्वया कल्याणमित्रेण सुगतप्रतिमापटः । योऽसौ हिताय प्रहितः सवैराग्यगुरुर्ममः ॥ क्४०.५६ ॥ अधुना त्वत्प्रसादेन गत्वा भगवतोऽन्तिके । इच्छाम्यवाप्तुं प्रव्रज्यामगारादनगारिकः ॥ क्४०.५७ ॥ इति सख्युर्वचः श्रुत्वा तत्तथेति विचिन्त्य च । सादरस्तद्विवेकेन बिम्बिसारस्तमब्रवीत् ॥ क्४०.५८ ॥ धन्यो बहुमतश्चासि सतां त्वं पृथिवीपते । कथं संसारविमुखी जाता ते मतिरीदृशी ॥ क्४०.५९ ॥ संतोषविभवो भोगसुभगः शोभसे परम् । लक्षणं शुद्धसत्त्वानां वैराज्याभरणं मनह् ॥ क्४०.६० ॥ किं साम्राज्यमहौजसा सरजसा दुःसाधनैः साधनैः किं भोगैः क्षणभोजनैः कुलषदैः किं सत्त्वदुःखैः सुखैः । संसारोपरमाय चेतसि सतां जन्मान्तरोपार्जितं वैराग्यं कुरुते पदं यदि महामोहप्ररोहापहम् ॥ क्४०.६१ ॥ येन प्राणमनःप्रिया वसुमती संत्यज्यते लीलया त्रैलोक्याभिमतेऽपि यः स्मरसुखे वैमुख्यदीक्षागुरुः । संमोहव्य्सनातुरं जगदिदं येनानुकम्पास्पदं पुण्यैः कोऽपि स जायते मतिमतां संसारवामः शमह् ॥ क्४०.६२ ॥ इत्युक्त्वा बिम्बिसारस्तं नीत्वा वेणुवनाश्रमम् । सप्रणामं भगवते तद्वृत्तान्तं न्यवेदयत् ॥ क्४०.६३ ॥ उद्रायणोऽपि सुगताकारं सुचिरचिन्तितम् । विलोक्य हर्षादात्मानं कृतकृत्यममन्यत ॥ क्४०.६४ ॥ पर्णामव्यग्रशिरसा संसारच्छेदिनि तनौ । पपात भगवद्दृष्टिस्तस्य प्रव्रज्यया सह ॥ क्४०.६५ ॥ भिक्षुभावमथासाद्य पात्रपाणिः स चीवरी । नगरे पिण्डपातार्थी चकार जनविस्मयम् ॥ क्४०.६६ ॥ प्रजाः शिखण्डी धर्मेण पालयित्वा प्रसन्नधीः । यातः कालेन कालुष्यमधर्माभिरतोऽबह्वत् ॥ क्४०.६७ ॥ कलुषं काञ्चनरुचिव्यक्तविद्युद्विलासिनी । न कस्य कुरुते लक्ष्मीर्मेघमालेव मानसम् ॥ क्४०.६८ ॥ अनायत्तं महामात्यौ हिरुको भिरुकश्च तम् । अधर्मकर्मनिरतं क्रुद्धौ तत्यजतुः प्रभुम् ॥ क्४०.६९ ॥ तत्पदे विहितौ राज्ञा सचिवौ दण्डमुग्दरौ । चित्तानुवृत्तिकुशलौ स्वैरं सक्तं तमूचतुः ॥ क्४०.७० ॥ प्रजारञ्जनसंसक्ता राजदौर्जन्यवादिनः । स्वयशःख्यापनायैव जायन्ते धूर्तमन्त्रिणः ॥ क्४०.७१ ॥ न धर्मं न सुखं नार्थं न कीर्ति न च जीवितम् । गणयन्ति प्रभोरर्थे ते भृत्या भव्यभक्तयः ॥ क्४०.७२ ॥ नाखण्डिता नाक्षयिता नातप्ता नाप्यपीडिताः । कुर्वन्त्यर्थक्रिया राज्ञस्तिलतुल्याः किल प्रजाः ॥ क्४०.७३ ॥ इति ब्रुवाणौ तौ राज्ञा नियुक्तौ राज्यचिन्तने । लोभात्प्रवृत्तौ दुर्नीतौ हन्तुं निःशरणाः प्रजाः ॥ क्४०.७४ ॥ निर्विचारे दुराचारे कुमतौ पृथिवीपतौ । लुप्तसत्ये महामात्ये प्रजानां जीवितं कुतः ॥ क्४०.७५ ॥ उद्रायणोऽथाचिरेण कदाचिद्वणिजंपथि । निजदेशागतं वार्तां पप्रच्छ नृपराष्ट्रयोः ॥ क्४०.७६ ॥ सोऽवदद्देव कुशली सुतस्तव महीपतिः । किं तु सन्मन्त्रिरहितः कुमन्त्रिवशमागतः ॥ क्४०.७७ ॥ तत्र प्रजानां विततोपतापः कोऽपि प्रवृत्तः प्रभुशासनेन । येनाद्य तत्कुत्सितदेशजन्म दिवानिशं शोचति पौरलोकः ॥ क्४०.७८ ॥ यत्र ध्वान्तं सृजति तरणिर्यत्र चन्द्रोऽग्निवर्षी यत्रोदेति प्रकटममृतादुत्कटः कालकूटः । यत्र त्राता हरति नृपतिर्जीववृत्तिं प्रजानां तत्राक्रन्दं प्रसॄतविपुलोपप्लवं कः शृणोति ॥ क्४०.७९ ॥ इत्यासक्तनृपायासखिन्नस्यार्तिमयं वचः । दुःसहं वणिजः श्रुत्वा स तमूचे कृपानिधिः ॥ क्४०.८० ॥ दद्गिरा त्वमितो गत्वा तूर्णमाश्वासय प्रजाः । स्थापयिष्याम्यहं धर्मे स्वयमेत्य शिखण्डिनम् ॥ क्४०.८१ ॥ इत्युक्तस्तेन सानन्दः स्वदेशं शनकैर्वणिक् । गत्वा प्रजानां विदधे स्वैरमाश्वासनं पुरः ॥ क्४०.८२ ॥ प्रवादे प्रसृते तस्मिन्नमात्यौ दण्डमुद्गरौ । अतीतभूपागमनत्रस्तौ भूपतिमूचतुः ॥ क्४०.८३ ॥ सर्वत्र श्रूयते देव प्रवादः साधुनिन्दितः । वृद्धः प्रव्रजितो राजा राज्यार्थी यत्नवानिति ॥ क्४०.८४ ॥ तीव्रव्रतपरिक्लिष्टः संभोगाभिमुखादरः । लज्जां प्रव्रज्यया सार्धं त्यक्त्वा स पुनरेष्यति ॥ क्४०.८५ ॥ राजन्नपक्कवैराग्यास्त्यजन्ति सहसैव यत् । तत्पूर्वाभ्यधिकं तेषां प्रयाति प्रियतां पुनः ॥ क्४०.८६ ॥ लोकस्थितिविरुद्धेषु विषयेषु विशेषतः । स्पृहा संजायते जन्तोरपथ्येष्विव रोगिणः ॥ क्४०.८७ ॥ सुखोत्सेकात्परित्यक्तं प्रहस्तमुपागतम् । प्रायः सर्वं भवत्येव जडस्याम्रमिव प्रियम् ॥ क्४०.८८ ॥ तस्माद्भवन्तमुत्सार्य प्रतापनिधिमासनात् । क्षीणः शशीव स्थविरः स राज्यं भोक्तुमिच्छति ॥ क्४०.८९ ॥ चीवरोद्विग्नगात्रस्य वरवस्त्राभिलाषिणः । जातास्य मुण्डिते मूर्ध्नि रत्नाङ्कमुकुटस्पृहा ॥ क्४०.९० ॥ रत्नहर्म्येषु नवतासंभोगविभवोद्भवम् । त्यक्त्वा विलासमायासं वनवासं सहेत कः ॥ क्४०.९१ ॥ मृदुशयनसुखार्हा ये कथं शेरते ते हरिणखरखुरोद्यत्कत्कण्टकासु स्थलीषु । मधु विधुकरशीतं यैर्निपीतं कथं ते वनजगजमदोष्णं तिक्तमम्भः पिबन्ति ॥ क्४०.९२ ॥ अधुनैव तवासन्नप्रवेशविषमस्थितेः । आद्यंमतं न्यायविदां राजपुत्र निपातनम् ॥ क्४०.९३ ॥ तस्मादनागतो राजा पूर्वं वध्यस्तव प्रभो । दीपं हन्ति पतङ्गो हि न दग्धश्चेत्समापतन् ॥ क्४०.९४ ॥ तयोरिति गिरा क्षिप्रमभूद्भूपतिराकूलः । खलमेघैः कलुषतां नीतं कस्य न मानसम् ॥ क्४०.९५ ॥ स तौ बभाषे साशङ्कः क्रकचक्रूरतां गतः । बाधः साधारणश्चायं युवयोर्मम चाग्रतः ॥ क्४०.९६ ॥ भवद्भ्यामेव विनयोपायविश्रान्तया धिया । विचार्य कार्यतात्पर्यं यद्युक्तं तद्विधीयताम् ॥ क्४०.९७ ॥ इति राज्ञा कृतोत्साहौ तौ विसृज्याशु घातकान् । उद्रायणस्याग्रपथं वधायैव बबन्धतुः ॥ क्४०.९८ ॥ सोऽपिप्रज्ञापरित्राणे नियोक्तुं पुत्रमुद्यतः । भगवन्तं समभ्येत्य व्रजामीति व्यजिज्ञपत् ॥ क्४०.९९ ॥ सर्वज्ञेनाभ्यनुज्ञातः स्वकृतं भुज्यतामिति । कर्मपाशसमाकृष्टः स ययौ रोरुकं पुरम् ॥ क्४०.१०० ॥ तस्माद्व्रजन्तं निर्व्याजमाचारमिव दुर्जनाः । दुष्टामात्यप्रयुक्तास्ते जग्नुर्वर्त्मनि घातकाः ॥ क्४०.१०१ ॥ तस्य चाईवरपात्रादीन् गृहीत्वा निहतस्य ते । व्यदेवयन् कृतं प्रीत्यौ राजाकार्यममात्ययोः ॥ क्४०.१०२ ॥ ततः पापप्रहृष्टाभ्यां नृपस्ताभ्यां प्रदर्शितम् । दृष्ट्वा मुमोह सहसा रक्ताक्तं चीवरं पितुः ॥ क्४०.१०३ ॥ स लब्धसंज्ञः शनकैः शुशोच न तथा गुरुम् । यथा पतितमात्मानं घोरे नरकगह्वरे ॥ क्४०.१०४ ॥ सोऽवदद्वत्स संप्राप्तं फलं खलजनान्मया । ऐश्वर्यमधुलुब्धेन पापपातमपश्यता ॥ क्४०.१०५ ॥ अहो बत निरालम्बे घोरे नरकसंकटे । उन्नतारोहिणां सद्यः पातकं खलसंगतम् ॥ क्४०.१०६ ॥ कृतमेतन्महत्पापं दुष्टामात्यधिया मया । पतितस्य ममेदानीं पावकोऽपि न पावकह् ॥ क्४०.१०७ ॥ तुल्यं पितुश्चार्हतस्य वधे का मम निष्कृतिः । पीतं यत्र मयैकस्मिन् पात्रे सदहनंविषम् ॥ क्४०.१०८ ॥ वृद्धे पितरि निःसङ्के शमं प्रव्रज्ययाश्रिते । स्वचित्त निशितं शस्त्रं लोभाद्व्यापारितं मया ॥ क्४०.१०९ ॥ यत्संचिन्तितमेव कम्पजनकं श्रोतुं नयत्शक्यते दृष्टं यच्च करोति शोककलनां निश्चेतनानामपि । यत्र क्रैर्यमपि प्रयाति मृदुतां तीव्रानुतापाग्निना तत्रापि प्रसरन्ति निर्घृणधियां निस्त्रिंशतीक्ष्णाः क्रियाः ॥ क्४०.११० ॥ इत्युक्त्वा दुःकह्संतप्तः प्रलापमुखराननः । न्यवारयत्तयोः कोपात्प्रवेशं दुष्टमन्त्रिणोः ॥ क्४०.१११ ॥ गुणान्तरं परिज्ञाय भिरुकं हिरुकं च सः । आनिनाय प्रसाद्याशु पुराणौ सचिवौ पितुः ॥ क्४०.११२ ॥ ततश्चिन्ताकृशे राज्ञि शोकात्पाण्डुरतां गते । स्वैरं तज्जननीमेत्य दुष्टामात्याववोचताम् ॥ क्४०.११३ ॥ देवि त्वतनयः श्रीमान् स्वभावसरलाशयः । राज्यरक्षां न जानाति स्वजनोच्छेदकर्कशाम् ॥ क्४०.११४ ॥ पिता प्रव्रजितोऽप्यस्य राज्यं हर्तुमुपागतः । आवाभ्यां प्रशमं नीतस्तत्र का नाम वाच्यता ॥ क्४०.११५ ॥ नीचतन्त्रोपपन्नश्चेत्क्रमोऽयमशुभक्रमः । राज्याभिलाषिणो भिक्षोस्तस्यापि स कथं क्रमः ॥ क्४०.११६ ॥ आवां पितृवधक्रिधाद्वारितौ भूभुजा पदात् । स्वयमद्यापि शोकेन किं मिथ्या परिशुष्यते ॥ क्४०.११७ ॥ सुकृतं कृतमावाभ्यां प्रभोर्दुःखकृशाङ्गता । भवन्ति सर्वभावेषु भृज्या एवापराधिनः ॥ क्४०.११८ ॥ गतं शोचति किं राजा यत्कृतं कृतमेव तत् । उपेक्ष्यते त्वया देवि कस्माच्चिन्ताकृशः सुतः ॥ क्४०.११९ ॥ ताभ्यामित्युदितं श्रुत्वा सा राजजननी शनैः । ऊचे तरलिका नाम तद्वाक्यविहितादरा ॥ क्४०.१२० ॥ आनन्तर्यमिदं कर्म द्वयोर्नरकपातकम् । युष्मन्मतादुपनतं राज्ञः पूर्वकृतेन वा ॥ क्४०.१२१ ॥ अहं तु वारयाम्यस्य शोकं पितृवधोद्भवम् । अर्हद्वधोद्भवं दुःखं भवद्भ्यामपि वार्यताम् ॥ क्४०.१२२ ॥ इति तौ स्वैरमादिश्य सा गत्वा पार्थिवान्तिकम् । तमुवाच शुचाक्रान्तं परिक्षीणमिवोडुपम् ॥ क्४०.१२३ ॥ धर्माधर्ममयं पुत्र राज्यं राज्ञां बहुच्छलम् । पापानां शङ्कया तस्मिन् किं शुचा परिशुष्यसि ॥ क्४०.१२४ ॥ पितुर्वधात्प्रतप्तोऽसि यदि नाम गुरुप्रियः । तत्रोच्यते समुत्सृज्य लज्जां त्वद्दुःखसंकटे ॥ क्४०.१२५ ॥ स्वैरं जातस्त्वमन्येन न स तद्धर्मतः पिता । स्वेच्छाहारसुखाः पुत्र स्त्रियो हि निरपत्र्पाः ॥ क्४०.१२६ ॥ इत्यप्रियमपि श्रुत्वा राजा तद्वचनं रहः । पितृवैशसपापोग्रदुःखसंतापमत्यजत् ॥ क्४०.१२७ ॥ प्रकुर्वन्त्यस्ताद्रेरुदयगिरिणा क्लेशकलनां क्षणात्क्षोणीक्ष्माभृद्विघटनवोनोदं विदधति । सृजन्त्येता वह्निं सपदि सलिलात्तच्च दहनाद् अशाध्यं नारीणां न हि भवति किंचित्र्त्रिभुवने ॥ क्४०.१२८ ॥ अथ सोऽर्हद्वधेनैव शल्यतुल्येन पीडितः । नृपः पप्रच्छ धर्मज्ञान्निष्कृतिं तस्य कर्मणः ॥ क्४०.१२९ ॥ ततस्तौ दुष्टसचिवौ तिष्यपुष्याख्यचैत्ययोः । मार्जारपोतौ धृत्वान्तःसक्तावामिषशिक्षया ॥ क्४०.१३० ॥ निषिद्धावपि धाष्टर्येन प्रविश्य नृपतेः सभाम् । तमूचतुस्तीव्रतापसंतापप्रशमार्थिनम् ॥ क्४०.१३१ ॥ देव मिथ्यैव भवता चित्तमायास्यते भृशम् । सर्वकल्याणा लोकेऽस्मिन्नार्हन्तः सन्ति ते मताः ॥ क्४०.१३२ ॥ यदि सत्यं भवेयुस्ते नभसो राजहंसवत् । ऋद्धिमन्तः कथं तेषामन्येन वधसंभवः ॥ क्४०.१३३ ॥ न सन्ति तस्मादर्हन्तः कुतस्तद्वधपातकम् । सीमाविवादः कस्तत्र्यत्र ग्रामो न विद्यते ॥ क्४०.१३४ ॥ तिष्यपुष्यौ गृहपती यावर्हत्पदमापतुः । मार्जारावन्तरे जातौ तावेवाद्यस्वचैत्ययोः ॥ क्४०.१३५ ॥ प्रकटौ तौ च दृश्येते प्रत्यक्षं कस्य संशयः । प्रत्ययो यदि नास्त्येव स्वयं किं न निरीक्ष्यते ॥ क्४०.१३६ ॥ इत्युक्त्वा भूपतेः कृत्वा खलौ दोलाकुलं मनः । जग्मतुः सहितौ तेन चैत्यसंदर्शनाय तौ ॥ क्४०.१३७ ॥ अपूर्वकौतुकावेशात्तत्र संघटिते जने । विलोकनोद्यते राज्ञो सामात्ये दुष्टमन्त्रिणौ ॥ क्४०.१३८ ॥ आमिषाभ्याससंबद्धतिष्यपुष्याभिधानयोः । धूर्तौ चक्रतुराह्वानं शनैर्बालबिडालयोः ॥ क्४०.१३९ ॥ तौ तिष्यपुष्यावर्हन्तौ मार्जारौ स्थो युवां यदि । प्रदक्षीणं वा क्रियतां तेन सत्येन चैत्ययोः ॥ क्४०.१४० ॥ मांसदानक्षणे ताभ्यामिति वाचमुदीरितौ । तूर्णं निर्गत्य मार्जारौ चक्रतुस्तौ प्रदक्षिणम् ॥ क्४०.१४१ ॥ तद्दृष्ट्वा सहसावाप्तप्रत्यये सानुगे नृपे । याते दुर्जनमायैव जगज्जयमहीं ययौ ॥ क्४०.१४२ ॥ मुष्टौ वायुं दृषदि कमलं चित्रमाकाशदेशे जिह्वाग्रे च प्रचुररचनासृष्टिसंहारलीलाः । किं वा नान्यत्पशुशिशुधियां मोहनायेन्द्रजालं मूर्तं धुर्ताः क्षणपरिचितप्रत्ययं दर्शयन्ति ॥ क्४०.१४३ ॥ निष्प्रत्ययपरो राजा ततः सौगतदर्शने । आर्यकात्यायनस्याग्रे श्रद्धापूजामवारयत् ॥ क्४०.१४४ ॥ राजधान्यां निषिद्धोऽथ बहिरेव ससानुगः । विनेयकृपया तत्र तस्थौ शैला च भिक्षुणी ॥ क्४०.१४५ ॥ ततः कदाचिदायान्तं दृष्ट्वा कात्यायनः पुरः । नृपतिं जनसंपातादवमानभयाद्ययौ ॥ क्४०.१४६ ॥ प्रेषितं पूर्वमन्त्रिभ्यां व्रजन्तमवलोक्य तम् । दुष्टामात्यौ नरपतिं दीर्घवैराववोचताम् ॥ क्४०.१४७ ॥ राजन्नमङ्गलनिधिर्मुण्डोऽयं विशिरः पथि । दृष्टोऽद्य भिक्षुरस्माभिर्न विद्मः किं भविष्यति ॥ क्४०.१४८ ॥ न पश्यामि मुखं राज्ञः पापस्येति भणत्यसौ । तथा हि क्षणमेकान्ते गत्वा दूरमितः स्थितः ॥ क्४०.१४९ ॥ श्रुत्वैतद्दुर्जनामर्षादुवाचानुचरान्नृपः । एष दूरस्थितः पांशुमुष्टिभिः पूर्यतामिति ॥ क्४०.१५० ॥ पूर्यमाणः स तैः पांशुमुष्टिभिर्दुष्टचेटकैः । दिव्यां कुटीं प्रवेशेन परिहाराय निर्ममे ॥ क्४०.१५१ ॥ अमर्षकोपिताः सर्पाः व्याघ्रा वा पीतलोहिताः । शान्तेरायान्ति मृदुतां नतु भूपतिचेटकाः ॥ क्४०.१५२ ॥ ततः प्रयाते नृपतौ पांशुराशिशतावृतम् । दुःखादूचतुरभ्येत्य हिरुको भिरुकश्च तम् ॥ क्४०.१५३ ॥ आर्य कृच्छ्रमवाप्तोऽसि राज्ञा क्रूरेण दुष्कृतैः । लोचनानि धिगस्माकं यैरिदं दृश्यते पुरेः ॥ क्४०.१५४ ॥ मोहान्धः पातकश्वभ्रे दुर्जनैः पातितो नृपः । कर्मणो वयमप्यस्य दर्शनात्पापभागिनः ॥ क्४०.१५५ ॥ भूरियं भूरिपापार्ता त्याज्या प्राज्यमतेस्तव । दुःसहः खलसंवासः त्यागः कस्य न संमतः ॥ क्४०.१५६ ॥ प्रयाति न शमः शमं क्षयमुपैति नैव क्षमा भवन्ति न च बुद्धयः परुषरोषदोषस्पृशः । वसन्ति न विमानना मनसि शल्यतुल्याः सतां न दुष्टजनवर्जनादपरमास्ति लोके सुखम् ॥ क्४०.१५७ ॥ ऐश्वर्यं गुणिनामधोनिपतनायासप्रयासप्रदं गाम्भीर्यं तिमिराकारं प्रविशतां प्राणापहं प्राणिनाम् । नष्टा सापि निकृष्ट्दुष्ट्कुटिलव्यालैरुपादेयता कूपस्येव खलस्य नास्ति तदहो दोषालियुक्तं यतः ॥ क्४०.१५८ ॥ तयोरिति वचः श्रुत्वा महाकात्यायनोऽवदत् । न निकारेऽपि मे कोपः कर्मणो गतिरीदृशी ॥ क्४०.१५९ ॥ एतावदेव मे दुःखं यन्मूढस्य महीपतेः । खलसंगमदोषेण भयं महदुपस्थितम् ॥ क्४०.१६० ॥ प्रथमे हि महावायुः पुरेअस्य निपतिष्यति । द्वितीये पुष्पवृष्टिश्च वस्त्रवृष्टिस्ततः परे ॥ क्४०.१६१ ॥ रूप्यवृष्टिश्चतुर्थे च हेमवृष्टिश्च पञ्चमे । रत्नवृष्टिस्ततः षष्ठे पांशुवृष्टिश्च सप्तमे ॥ क्४०.१६२ ॥ तया सबन्धुराष्ट्रोऽसय्न भविष्यति भूपतिः । तस्माद्भवद्भ्यां गन्तव्यं रत्नान्यादाय भूयसे ॥ क्४०.१६३ ॥ इति तद्वचनं श्रुत्वा विनिश्चित्य तथेति तौ । हिरुकः श्यामकं पुत्रं तस्योपस्थापकं व्यधात् ॥ क्४०.१६४ ॥ भिरुकश्च सुतां श्यामावतीमादाय पाणिना । अभ्येत्य भिक्षुकीं शैलां प्रणयादिदमब्रवीत् ॥ क्४०.१६५ ॥ आर्ये भवत्या मे कन्या घोषिलस्य गृहप्रभोः । गृहे समर्पणीयेयमासन्नप्रतिपन्नया ॥ क्४०.१६६ ॥ एवमुक्त्वार्पयित्वा तावमात्यौ जग्मतुर्गृहम् । शैलापि कन्यामादाय प्रययौ घोषिलालयम् ॥ क्४०.१६७ ॥ ततः क्रमेण तदभूद्यथोक्तं भिक्षुणा पुरे । ज्ञानदीपवती प्रज्ञा यथातत्त्वं हि पश्यति ॥ क्४०.१६८ ॥ षष्ठेऽह्नि रत्नवर्षेऽथ पतिते रत्नपूरिताम् । ययतुर्नावमादाय तावमात्यावलक्षितौ ॥ क्४०.१६९ ॥ तौ दक्षिणां दिशं गत्वा चक्रतुर्नगरद्वयम् । हिरुको हिरुकाख्यानं भिरुकाख्यं तथापरः ॥ क्४०.१७० ॥ परेऽह्नि पांशुवर्षेणमहता पतता नृपः । सबन्धुराष्ट्रः प्रलय्ं प्रययौ नरकातिथिः ॥ क्४०.१७१ ॥ सदण्डिमुद्गरे राज्ञि याते किल्बिषशेषताम् । तं मन्त्रिपुत्रमादाय व्योम्ना कात्यायनो ययौ ॥ क्४०.१७२ ॥ तमेवानुगता प्रीत्या नभसा पुरदेवता । तदाज्ञया खवचनीकर्वटे विदधे स्थितिम् ॥ क्४०.१७३ ॥ भिक्षुपुण्यानुभावेन भाग्यैर्मन्त्रिसुतस्य च । अधिष्ठानेन देव्याश्च श्रीमत्तदबह्वत्पुरम् ॥ क्४०.१७४ ॥ तत्राथ देवता चक्रे चैत्यं कात्यायनस्य सा । सुरवत्यां यदद्यापि वन्दन्ते चैत्यवन्दकाः ॥ क्४०.१७५ ॥ मन्त्रिसूनुमथादाय लग्नं चीवरकर्णिके । लम्बनं स ययौ व्योम्ना देशं कात्यायनः परम् ॥ क्४०.१७६ ॥ लम्बते लम्बते कोऽयमित्युक्ते विस्मयाज्जनैः । बभूवुस्ते जनास्तत्र लम्बका इति विश्रुताः ॥ क्४०.१७७ ॥ अत्रान्तरे दिवं याते तत्रापुत्रे महीपतौ । स कृतः श्यामको राजा लक्षणज्ञिस्तदाज्ञया ॥ क्४०.१७८ ॥ गत्वा भोक्कानकं नाम दिशा कात्यायनस्ततः । जनन्यास्तत्र संशुद्धां विदस्धे धर्मदेशनाम् ॥ क्४०.१७९ ॥ सा दृष्टसत्या पुत्रस्य यष्टीमादाय सादरम् । वन्द्यमाद्यपि महती यष्टिचैत्यमकारयत् ॥ क्४०.१८० ॥ श्रावस्तीमथ सोत्कण्ठः प्राप्य कात्यायनः शनैः । जिनं विलोक्य सानन्दश्चक्रे तत्पादवन्दनम् ॥ क्४०.१८१ ॥ उद्रायणसुतकथां तत्र तेन निवेदिताम् । आकर्ण्य भिक्षुभिः पृष्टः सर्वज्ञस्तानभाषत ॥ क्४०.१८२ ॥ लुब्धकह्कालपाशाख्यः कर्वटोपान्तकानने । सकूटां मृगबन्धाय निदधे वागुरां पुरः ॥ क्४०.१८३ ॥ यन्त्रं पाशावृतं दत्वा याते तस्मिन् यदृश्छया । प्रत्येकबुद्धस्तं देशं प्राप्य विश्रान्तिमाप्तवान् ॥ क्४०.१८४ ॥ तस्य पुण्यानुभावेन बन्धं न विविशुर्मृगाः । न हि शुद्धात्मनामग्रे प्राप्नोत्यकुशलं जनह् ॥ क्४०.१८५ ॥ लुब्धकोऽपि ततोऽभ्येत्य पाशानालोक्य निर्मृगान् । प्रत्येकबुद्धं क्रोधान्धो विषदिग्धेषुणावधीट् ॥ क्४०.१८६ ॥ तस्य सायकविद्धस्य ज्वलज्ज्वलनतेज्सः । प्रभावमद्भुतं दृष्ट्वा पादयोर्निपपात सः ॥ क्४०.१८७ ॥ अकार्यकरणोद्वेगसंतापादथ लुब्धकः । निनिन्द शोचन्नात्मानं संत्यज्य शरवागुराः ॥ क्४०.१८८ ॥ परिनिर्वाणमाप्तस्य तस्यास्थीनि निधाय सः । छत्रध्वजादिसंभारैः स्तूपं चक्रे सदार्चितम् ॥ क्४०.१८९ ॥ लुब्धकस्तेन पुण्येन बभूवोद्रायणो नृपः । वधात्प्रत्येकबुद्धस्य बहुशो वधमाप्तवान् ॥ क्४०.१९० ॥ नन्दनाम्नो गृहपतेर्मदलेखाभिधा सुता । बभूव धनधन्यादिस्फूतिः कर्वटवासिनः ॥ क्४०.१९१ ॥ सा कदाचिन्मदोत्सिक्ताः गृहमार्जनरेणुभिः । प्रत्येकबुद्धमायान्तं पथि मोहादवाकिरत् ॥ क्४०.१९२ ॥ तस्मिन्नेव दिने तस्याश्चिरचिन्ताभिरर्थितः । वरः स्तनभरार्ताया वरणार्थी समाययौ ॥ क्४०.१९३ ॥ मूध्नि प्रत्येकबुद्धस्य पांशुमुष्टिउनिपातनात् । प्रत्यासन्नविवाहाहमिति भ्रातरमाह सा ॥ क्४०.१९४ ॥ ततस्तस्याह्प्रवादेन चिक्षिपुर्वरणाप्तये । मूर्ध्नि प्रत्येकबुद्धस्य रजांसि प्रौढकन्यकाः ॥ क्४०.१९५ ॥ गुणाकारप्रवृत्तेन प्रययेन विमोहिताः । निर्विचार्य प्रवर्तन्ते विरुद्धेष्वपि वस्तुषु ॥ क्४०.१९६ ॥ प्रवृत्तपातकाचारे तस्मिन् बुद्धबुधाभिधौ । निवारणं गृहपती कर्मणस्तस्य चक्रतुः ॥ क्४०.१९७ ॥ सैव कन्या नरपतिः शिखण्डी पापभागभूत् । प्रवादकर्ता तद्भ्राता भिक्षुः कत्यायनोऽप्ययम् ॥ क्४०.१९८ ॥ जातौ गृहपती रूढदुष्टाचारनिवारणात् । पुरिपतापान्निर्मुक्तौ हिरुको भिरुकश्च तौ ॥ क्४०.१९९ ॥ इति भगवतः श्रुत्वा वाक्यं विचार्य च भिक्षवः फलपरिणतिं ज्ञात्वा चित्रां शुभाशुभकर्मणाम् । खलजनवचस्तुल्यं शत्रुं विचारसमं गुरुं सुकृतसदृशं बन्धुं लोके न किंचन मेनिरे ॥ क्४०.२०० ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामुद्रायणावदानं चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४१. कपिलावदानम् । यद्भूपालविशालदानबिभवप्रोद्भूतपुण्याधिकं दानस्यातिकृशस्य सत्फलभरमप्नोत्यलं दुर्गतः । शुद्धस्यैव विवृद्धधर्मधवलश्रद्धासमृध्यान्वितं निःसंसारविजृम्भितं तदुचितं चित्तस्य वित्तस्य च ॥ क्४१.१ ॥ जिने जेतवनारामविहारिणि महाधनह् । धीराभिधानः श्रावस्त्यामभूद्गृहपतिः पुराः ॥ क्४१.२ ॥ तस्य पण्डितनामभूत्पुत्रः सुकृतपण्डितः । अखण्डितयशःपुण्यदानालंकारमण्डितः ॥ क्४१.३ ॥ स बाल एव भिक्षूणां राजार्हैर्वस्त्रभोजनैः । शारिपुत्रप्रधानानां चकारातिथिसत्क्रियाम् ॥ क्४१.४ ॥ ततः कदाचिदक्षीणादुर्भिक्षक्षयिते जने । याच्ययाचकतुल्यत्वे पिण्डिच्छेदोऽथिनामभूत् ॥ क्४१.५ ॥ भिक्षूणां संकटे तस्मिन् काले परमदारुणे । पण्डितः सुगताहूतः प्रतस्थे जेतकाननम् ॥ क्४१.६ ॥ तं व्रजन्तं तुरङ्गेण काञ्चनादामशोभिनम् । ऊचुर्विटाः समभ्येत्य गुणोत्साहासहिष्णवः ॥ क्४१.७ ॥ अर्थिसार्थार्थनाकल्पवृक्षस्त्वं दिक्षु विश्रुतः । शतानि पञ्च संप्राप्तास्त्वामुद्दिश्याशया वयम् ॥ क्४१.८ ॥ अलंकारांशुकयुगं प्रत्येकं नः समीहितम् । अधुनैवाविलम्बेन दीयतां यदि शक्यते ॥ क्४१.९ ॥ इत्युक्तस्तैः सदाचारः सोऽवतीर्य तुरङ्गमात् । साधु पूजां विधायैषां धीमान् क्षणमचिन्तयत् ॥ क्४१.१० ॥ भगवन्तमदृष्ट्वैव गच्छामि स्वगृहं यदि । आसन्नामृतपानस्य तं विघ्नं कथमुतशे ॥ क्४१.११ ॥ अदत्वा प्रियमर्थिभ्यो व्रजामि यदि निस्त्रपह् । कथं करोमि दानस्य तां स्वयं व्रतखण्डनाम् ॥ क्४१.१२ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य भित्त्वा भूमिं समुद्गतः । नागराजः स्वयं शेषः प्रादादर्थिसमीहितम् ॥ क्४१.१३ ॥ दत्तानि नागराजेन वस्त्राण्याभरणानि च । स तेभ्यः प्रतिपाद्याशु ययौ निःशल्यतामिव ॥ क्४१.१४ ॥ तेऽपि दृष्ट्वा तदाश्चर्यं पुण्यां सुगतभावनाम् । सर्वार्थसंपत्सिद्धीनां जननीमेव मेनिरे ॥ क्४१.१५ ॥ जातचित्तप्रसादास्ते तेनैव सहितास्ततः । भगवन्तं ययुर्द्रष्टुं विनष्टद्वेषकल्मषाः ॥ क्४१.१६ ॥ भगवन्तमथालोक्य कुमारः प्रणताननः । तत्पादपद्मरजसा धन्यश्चक्रे ललाटिकाम् ॥ क्४१.१७ ॥ हारं पुनश्चरणयोः शास्तुः शशिकरोज्ज्वलम् । विन्यस्य प्रणतानग्रे स तानस्मै न्यवेदयत् ॥ क्४१.१८ ॥ धर्मदेशनया तेषां भगवान् ज्ञानवज्रभृत् । भित्त्वा सत्कायदृष्ट्यद्रिं स्रोतःप्राप्तिफलं व्यधात् ॥ क्४१.१९ ॥ दृष्टसत्येषु यातेषु ततस्तेषु प्रणम्य तम् । कुमारंपण्डितं प्रीत्या भगवान् स्वयमभ्यधात् ॥ क्४१.२० ॥ वत्स पुण्यैरवाप्तोऽसि पर्याप्तिं सुकृतश्रियाम् । दुर्भिक्षेस्वपि भिक्षूणां कुरु भोज्याधिवासनाम् ॥ क्४१.२१ ॥ परिग्रहो मे भिक्षूणां शतान्यर्हत्रयोदश । अन्ये चान्विष्य कृच्छ्रार्ताः संविभज्यास्त्वया पुरे ॥ क्४१.२२ ॥ इति श्रुत्वा भगवतः पण्डितः प्रमदाकुलः । भक्त्या संघस्य विदधे यावज्जीवं निमन्त्रणम् ॥ क्४१.२३ ॥ ततः स्वगृहमभ्येत्य राजार्हैभिक्षुसंमतैः । संबुद्धप्रमुखं संघं सदा भोज्यैरपूजयत् ॥ क्४१.२४ ॥ दरिद्रानदरिद्रांश्च याच्यानपि च याचकान् । अनुकम्प्यान् स विदधे दानेनान्यानुकम्पिनह् ॥ क्४१.२५ ॥ शेषान् कृपणसंघातान् सोऽन्विष्य करुणाम्बुधिः । रत्नराशिं ददौ तेभ्यो दौर्गत्यतिमिरापहम् ॥ क्४१.२६ ॥ स रत्ननिकरस्तेषां जगामाङ्गारराशिताम् । नृणां भाग्यानि रत्नानि मणयः प्रस्थजातयः ॥ क्४१.२७ ॥ ते तमूचुः समभ्येत्य स्वप्नदृष्टधना इव । रत्ननाम्ना त्वयास्माकं स दत्तोऽङ्गारसंचयः ॥ क्४१.२८ ॥ धनलाभेन महता सद्यः प्राप्तोन्नतिर्जनह् । तत्संक्षयात्क्षणेनैव परिभ्रष्टो न जीवति ॥ क्४१.२९ ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा पण्डितः करुणानिधिः । तानूचे पुण्यदीनानां रत्नान्यायान्त्यरत्नताम् ॥ क्४१.३० ॥ युष्माभिर्न कृतः पूर्वं मोहात्सुकृतसंचयः । तेनायं रत्नराशिर्वः प्रयातोऽङ्गारसारताम् ॥ क्४१.३१ ॥ रत्नानि यत्ननिहितान्यपि यान्ति दूरं पुण्यक्षयादुपनयन्ति च भाग्ययोगात् । वित्तार्जनं पतितशोकनिमित्तमेव वित्तं हि चित्तमुचितं सुकृतप्रवृत्तम् ॥ क्४१.३२ ॥ तस्माद्भवद्भिर्भोज्याय भिक्षुसंघोऽधिवास्यताम् । भोगसंभारसंपत्तिमहं संपादयामि वः ॥ क्४१.३३ ॥ इत्युक्तास्तेन तद्दत्तवित्तभोजनसंपदा । ते बुद्धप्रमुखं संघं दिनमेकमपूजयन् ॥ क्४१.३४ ॥ संघं यथावदभ्यर्च्य प्रणीधानमकारि तैः । माकदाचन दारिद्य्रं स्यादस्माकमिति क्षणम् ॥ क्४१.३५ ॥ ततस्ते पण्डितगिरा गत्वा ददॄशुरग्रतः । तमेवाङ्गारनिकरं प्रयातं रत्नराशिताम् ॥ क्४१.३६ ॥ भवने पण्डितस्याथ कुमारस्य प्रभवतः । विवृतानां निधानानां निर्विघ्नं शतमुद्ययौ ॥ क्४१.३७ ॥ स प्रसेनजिते राज्ञे धर्मज्ञः स्थितिरक्षणात् । ददौ निधानषड्भागं स चास्याङ्गारतामगात् ॥ क्४१.३८ ॥ कुमारस्यैव सुकृतैर्भोग्योऽयं निधिसंचयः । इत्यन्तरीक्षाद्वचनं ततः शुश्राव भूपतिः ॥ क्४१.३९ ॥ कुमारस्यैव वचसा तान्निधीन्निर्धितां पुनः । प्राप्तां विलोक्य साश्चर्यः प्रहिणोत्तद्गृहं नृपः ॥ क्४१.४० ॥ ततस्तदखिलं वित्तं वितीर्य विपुलाशयः । कुमारः संपदां चक्रे स्थितिं दुर्गतवेश्मसु ॥ क्४१.४१ ॥ अथ निःसारसंसारविचारविरतस्पृहः । अनित्यतां स संचिन्त्यः दीरः पितरब्रवीत् ॥ क्४१.४२ ॥ अनुजानीहि मां तावत्गन्तुं तात पतोवनम् । इमा जन्मशतोच्छिष्टाः क्लिष्टा मम विभूतयः ॥ क्४१.४३ ॥ त्रैलोक्यसंपत्संप्राप्तिर्यस्मिन् व्रजति भोग्यताम् । तदिदं सर्वभूतानामायुर्भाजनमल्पकम् ॥ क्४१.४४ ॥ शीते यस्य करोमि संततमृदुस्पर्शांशुकौर्गूहनं संतापे रचयामि यस्य शिशिरश्रीखण्डचर्चार्चनम् । यस्यार्थे विषशस्त्रवह्निभुजगव्रातात्परं मे भयं प्राप्तः सोऽप्यमपायतः परिहृतेऽप्यायाति कायः क्षयम् ॥ क्४१.४५ ॥ भोगाद्विरक्तः प्रव्रज्यामादाय दयितां वने । विहरामि हरन् चिन्तां चिन्तातप्तस्य चेतसः ॥ क्४१.४६ ॥ इत्युक्त्वा स परित्यज्य विषयस्नेहबन्धनम् । कृताभ्युओपगमः पित्रा शारिपुत्राशमं ययौ ॥ क्४१.४७ ॥ तत्र प्रव्रजितस्तेन पात्रपाणिः सचीवरः । तस्यैवानुचरो भूत्वा विचचार यतव्fअतः ॥ क्४१.४८ ॥ स दृष्ट्वा कर्षकैर्धारां क्षेत्रात्क्षेत्रप्रवर्तिताम् । निर्दिष्टेन पथा यान्तीं विस्मयादित्यचिन्तयत् ॥ क्४१.४९ ॥ अहो विहितमार्गेण गच्छतामप्यचेतसाम् । जलानां कर्मसंसिद्धर्दृश्यते नतु देहिनाम् ॥ क्४१.५० ॥ संचिन्त्येति व्रजन्नग्रे दृष्ट्वा यष्टीकृतं शरम् । प्रतप्तमिषुकारेण प्रदध्यौ धीमतां वरः ॥ क्४१.५१ ॥ तापात्प्रगुणतामेते यान्ति निश्चेतनाः शराः । न तु संसारसंतप्ता अपि वक्राः शरीरिणः ॥ क्४१.५२ ॥ इति ध्यायन् विलोक्याग्रे तक्ष्णा शकटचक्रताम् । नीतानि दृढरूपाणि पुनश्चिन्तां समाययौ ॥ क्४१.५३ ॥ अहो नु घटनायोगाद्यान्ति कर्मण्यतां क्षणात् । निश्चेतनानिदारूणि न चित्तानि शरीरिणाम् ॥ क्४१.५४ ॥ इत्चंचिन्त्य संयातः सुधर्मनियमादरः । वत्सलं पितरं पुत्र इवाचार्यमुवाच सः ॥ क्४१.५५ ॥ आर्य एव प्रयात्वद्य पिण्डपाताय मत्कृते । अहं तु भवतादिष्टं चिन्तयामि निजव्रतम् ॥ क्४१.५६ ॥ इत्युपाध्यायमभ्यर्थ्य भक्तकृत्याय पण्डितः । तस्मिन् याते तदादिष्टं विहारागारमाविशत् ॥ क्४१.५७ ॥ तत्र यष्टीकृततनुः कृत्वा प्रतिमुखीं स्मृतिम् । स प्रदध्यौ निजं धर्मं बद्धपर्यङ्कनिश्चलः ॥ क्४१.५८ ॥ तस्मिन् समाधिसंनद्धे वसुधा सधराधरा । विचचालाखिलाम्भोधिजललोलदुकूलिनी ॥ क्४१.५९ ॥ शक्रस्तं ध्याननिरतं ज्ञात्वा निर्विघ्नसिद्धये । दिदेश दिक्षु रक्षायै दिक्पालान् सेन्दुभास्करान् ॥ क्४१.६० ॥ भगवानथ सर्वज्ञस्तस्य सिद्धिमुपस्थिताम् । पाकात्कुशलमूलानां ज्ञात्वा क्षणमचिन्तयत् ॥ क्४१.६१ ॥ आसन्नार्हत्पदस्यास्य शारिपुत्रः समेत्य चेत् । द्वारमुद्धाटयेन्मध्ये विघ्न एष न संशयः ॥ क्४१.६२ ॥ तस्मादागच्छतस्तस्य गत्वा स्वयमहं पुरः । करोमि कालहाराय नानाप्रश्नाश्रयाः कथाः ॥ क्४१.६३ ॥ इति संचिन्त्य भगवान् स्वयं तद्दिशमागतः । भिक्षोरागच्छतस्यस्य व्ज्लम्बं कथयाकरोत् ॥ क्४१.६४ ॥ सुरप्रभावान्निःशब्दे नभोगतविहंगमे । लोके निर्वातदीपस्य तुल्यतां प्राप पण्डितः ॥ क्४१.६५ ॥ स्रोतः प्राप्तिफलादूर्ध्वं सकृदागाम्यवाप्य सः । अनागामिफलं प्राप्य ततोऽर्हत्फलमाप्तवान् ॥ क्४१.६६ ॥ ततः कथान्ते सुगते प्रयाते निजमाश्रमम् । शारिपुत्रः प्रविश्यर्कमिव शिष्यं व्यलोकयत् ॥ क्४१.६७ ॥ तं दृष्ट्वा सहसोत्तीर्णं विशीर्णभवबन्धनम् । सिद्धिं युगशतप्राप्यां तस्य तां प्रशशंस सः ॥ क्४१.६८ ॥ तां तस्यार्हत्पदप्राप्तिं श्रुत्वा जगति विश्रुताम् । भिक्षुभिर्भगवाण्पृष्टस्तत्कथामब्रवीज्जिनह् ॥ क्४१.६९ ॥ भगवान् काश्यपः पूर्वं वाराणस्यां तथागतः । सह भिक्षूसहस्राणां विंशत्या पुरवासिभिः ॥ क्४१.७० ॥ श्रद्धाप्रणीतैः शुचिभिः सर्वभोग्यैर्मनोनुगैः । उवास पूजितह्कंचित्कालं सत्त्वहितोद्यतः ॥ क्४१.७१ ॥ भिक्षुपूजापरे तत्र वर्तमाने गृहे गृहे । अचिन्त्ययद्विनिःश्वस्य दुर्गतो नाम दुर्गतः ॥ क्४१.७२ ॥ धिङ्मामतीव दारिद्य्रात्नीचं निष्कुशलक्रियम् । नैकोऽपि मन्दभाग्येन येन भिक्षुर्निमन्त्रितः ॥ क्४१.७३ ॥ त्याज्या जनस्य सकलव्यवहारबाह्याः वाक्यप्रमाणपदसंधिषु नैव योग्याः । नष्टक्रिया विगतकारकतर्कहीनाः शब्दा इवार्थरहिताः पुरुषा भवन्ति ॥ क्४१.७४ ॥ इति चिन्तानलाक्रान्तं निन्दितं धनहीनतः । तं समाहूय कोऽप्येत्य सुकृतप्रेरकोऽभ्यधात् ॥ क्४१.७५ ॥ क्षीणार्थेनापि भवता जन्मान्तरशुभाप्तये । यथाकथंचिदेकोऽपि भिक्षुः किं न निमन्त्रितः ॥ क्४१.७६ ॥ इत्युक्तस्तेन संसक्तशल्यः पुनरिवाहतः । भिओक्षुभोजनवैकल्यात्स भृधं व्यथितोऽभवत् ॥ क्४१.७७ ॥ कथंचित्क्ष्ःुत्परिक्षामः स गत्वा श्रेष्ठिमन्दिरम् । यत्नेन प्राप मूल्यांशं दारुपाटनकर्मणा ॥ क्४१.७८ ॥ कृत्वा तत्रैव तद्भार्या शुद्धतण्डुलखण्डनम् । तदंशभृतिमूल्याप्तं भक्त्या भर्त्रे न्यवेदयत् ॥ क्४१.७९ ॥ समुद्यतस्य तस्याथ भिक्षुभोजनसिद्धये । शुद्धये शुद्धसत्त्वस्य शक्रोऽभूदनुसाधकह् ॥ क्४१.८० ॥ दिव्यवर्णरसामोदे भोज्ये शक्रेण साधिते । प्रीत्या प्रच्छन्नरूपेण भिक्षुं लेखे न दुर्गतः ॥ क्४१.८१ ॥ विभूतिमोहितैर्गूढैः पूर्वं पुरनिवासिभिः । संघे निमन्त्रिते दुःखात्दुर्गतो मर्तुमुद्ययौ ॥ क्४१.८२ ॥ कृपया तस्य भगवान् स्वयमभ्येत्य काश्यपः । शुद्धिसिद्धिं परिज्ञाय चक्रे भोज्यप्रतिग्रहम् ॥ क्४१.८३ ॥ अहोऽहं भवतो भोज्यं प्रयच्छामीति भूभुजा । प्रयत्नात्प्रार्तितोऽप्यर्थं नैवामन्यत दुर्गतः ॥ क्४१.८४ ॥ गुणद्रविणसंपूर्णः स्यां दरिद्रप्रसादनः । भगवन्तमथाभ्यर्च्य प्रणीधानं चकार सः ॥ क्४१.८५ ॥ स्वाश्रमं काश्यपे याते सुरेन्द्रे च दिवं गते । दुर्गतस्य गृहं सर्वं दिव्यरत्नैपूरयत् ॥ क्४१.८६ ॥ विश्वकर्मा ततस्तस्य विदधे शक्रशासनात् । भवनं रुचिरोद्यानं रत्नस्तम्भविभूषितम् ॥ क्४१.८७ ॥ संप्राप्तविमलैश्वर्यः सहितं सर्वभिक्षुभिः । सप्ताहं विभवैर्भोगैः स काश्यपमपूजयत् ॥ क्४१.८८ ॥ क्षुत्क्षामाङ्गनमर्थिभिः परिहृतद्वारं रुदद्दारकं गेहं निश्चलकज्जलान्यपि स्थलीकोणस्वनन्मक्षिकम् (?) । चुल्लीसुप्तबिडालबालमपरं यस्याभवद्रौरवं श्रीस्तस्यैव नृपस्पृहास्पदतयाश्चर्यं न कस्य स्वयम् ॥ क्४१.८९ ॥ तेन दानप्रभावेण सुधाशुद्धेन दुर्गतः । जन्मान्तरे पण्डिततामवाप्यार्हत्त्वमागतः ॥ क्४१.९० ॥ इति पण्डितपूर्वजन्मवृत्तं कथितं सर्वविदा गुणादरेण । अवधार्य विशुद्धदानपुण्यं कुशलार्हं प्रशशंस भिक्षुसंघः ॥ क्४१.९१ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कपिलावदानं नामैकचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४२. कनकवर्णावदानम् । सत्त्वेन सूर्यरुचयस्तमसि स्फुरन्ति धर्मेण रत्ननिचया नभसः तपन्ति । धैर्येण सर्वविपदः प्रशमं व्रजन्ति दानेन भोगसुभगाः ककुभो भवन्ति ॥ क्४२.१ ॥ भगवान् सुगतः पूर्वं श्रावस्त्यां जेतकानने । कुशलानां प्रपान्नानां विदधे धर्मदेशनाम् ॥ क्४२.२ ॥ पूर्वकल्पान्तरजने वत्सराष्टायुतायुषि । श्रीमान् कनकवर्णाख्यो बभूव पृथिवीपतिः ॥ क्४२.३ ॥ कनकाख्या पुरी तस्य शक्रस्येवामरावती । सर्वलोकेश्वरस्यापि वसतिर्वल्लभाभवत् ॥ क्४२.४ ॥ नायकार्हं यशःशुभ्रं चारुवृत्तगुणोचितम् । हॄदये यः प्रजाकार्यं मुक्ताहारमिवावहत् ॥ क्४२.५ ॥ प्रजाकर्मविपाकेन पुरे परमदारुणा । अवृष्टिरभवत्तत्र सर्वभूतभयप्रदा ॥ क्४२.६ ॥ सा धैर्यहारिणी सर्वलोकसंतापकारिणी । अवृष्टिः प्रययौ भूभृन्मानसायासहेतुताम् ॥ क्४२.७ ॥ कुण्ठसर्वप्रतीकारः स चिन्तास्तिमितं पुरः । उवाच सुचिरं ध्यात्वा प्रधानामात्यमण्डलम् ॥ क्४२.८ ॥ अवर्षोपनिपातोऽयं प्रजानां निष्प्रतिक्रियः । करोति मे यत्नकृतं निष्फलं परिपालनम् ॥ क्४२.९ ॥ निवृत्तवर्षाः ककुभो भवन्त्यभ्राश्च स्वच्छकाः । प्रवृत्तबाष्पवर्षाश्च प्रजाः पापेन भूभुजाम् ॥ क्४२.१० ॥ त्राणं महाभयाद्राजा प्रजानां न करोति यः । तस्य स्पष्टं नटस्येव किरीटमुकुटग्रहः ॥ क्४२.११ ॥ तदा कॄतयुगं लोके यदा राजा प्रजाहितः ॥ क्४२.१२ ॥ दुर्भिक्षक्षयिताः पृथुतरक्लेशावलीविह्वलाः । हाहाकारविशृङ्खलाः खलतरैरत्यर्दिता वल्लभैः शोचन्त्यः प्रलयं प्रयान्तशरणाः पापैर्नृपाणां प्रजाः ॥ क्४२.१३ ॥ तस्मात्समस्तकोषेण रक्षणीया मया प्रजाः । राज्ञां प्रजापरित्राणपुण्यं रत्नमयो निधिः ॥ क्४२.१४ ॥ इत्युक्त्वा सर्वलोकस्य संचिन्त्य कोष्ठकोषयोः । स निनाय निजं सर्वं सदा भोग्योपभोग्यताम् ॥ क्४२.१५ ॥ ततः कालेन तस्योग्रदुर्भिक्षेणान्नसंचयः । ययौ महाव्ययादेकपुरुषाशनशेषताम् ॥ क्४२.१६ ॥ तस्मिन्नवसरे व्योम्ना समभ्येत्य रविप्रभः । प्रत्येकबुद्धस्तस्याथ विदधे भोजनार्थनाम् ॥ क्४२.१७ ॥ नियमे संशये तस्मिन्नात्मनः प्राणधारणे । निर्विकल्प्य स ततस्र्वं ददौ तस्मै प्रसन्नधीः ॥ क्४२.१८ ॥ स्वप्राणवृत्तिं तेनासौ कृत्वातिथ्यप्रसादिना । प्रययौ नबह्सा तस्य प्रसंशन् सत्त्वशीअल्ताम् ॥ क्४२.१९ ॥ अथोद्ययौ व्यओममहाद्विपस्य नीलालिमालेव सदम्बुलेखा । मेघावली पश्चिमदिक्प्रलम्बा कपोलकालागुरुमञ्जरीव ॥ क्४२.२० ॥ ततः समस्तं गगनान्तरालमुत्फुल्लनीलोत्पलकाननाभम् । आच्छाद्यमानं सरसैर्बभासे भृङ्गप्रवन्धौरिव मेघसंघैः ॥ क्४२.२१ ॥ ततः पपाताखिलभोज्यवृष्टिरिष्टा प्रजानां भुवि सप्त रात्रीः । धान्यादिवृष्टिस्तदनन्तरं च रत्नदिवृष्टिश्च ततः क्रमेण ॥ क्४२.२२ ॥ इति स कनकवर्णः क्ष्मापतिर्भूपतीनां मुकुटमणिरिवोच्चैर्भ्राजमानः प्रजानाम् । अकृत सुकृतसंपत्प्रीणितह्प्राणरक्षां प्रभवति हि परार्थे सज्जनानां प्रभावः ॥ क्४२.२३ ॥ भूपतिः कनकवर्ण एष यः सोऽहमेव वपुषात्मनाधुना । इत्युदीर्य भगवान् जिनः सतां धीमतां व्यधित धर्मदेशनाम् ॥ क्४२.२४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कनकवर्णावदानं नाम द्विचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४३. हिरण्यपाण्यवदानम् । सर्वोपकारप्रणयी प्रभावः सर्वोपजीव्या महती विभूतिः । पुण्याङ्कुरार्हस्य फलं विशालपलार्हमेतत्प्रथमं हि पुष्पम् ॥ क्४३.१ ॥ जिने जेतवनारामविहाराभिगते पुरा । श्रावस्त्यां देवसेनाख्यः श्रीमानासीद्गृहाधिपः ॥ क्४३.२ ॥ हिरण्ंयपाणिस्तस्याभूत्पुत्रः सत्पुत्रमानिनः । यस्य हेममयं जातं पाणिद्वितयमद्भुतम् ॥ क्४३.३ ॥ रूप्यलक्षद्वयं तस्य प्रातः प्रातः करद्वये । प्रादुरासीत्स तेनाभूदर्थिनां कल्पपादपः ॥ क्४३.४ ॥ तस्य व्यक्तविवेकेन परिपाकेन भूयसा । काले कुशलमूलानां जिने भक्तिरजायत ॥ क्४३.५ ॥ अथ जेतवन गत्वा बह्गवन्तं तथागतम् । स दृष्ट्वा विदधे तस्य सानन्दः पादवन्दनम् ॥ क्४३.६ ॥ भगवानपि संषारतापप्रशमचन्दिकाम् । सुधासखीं दिदेशास्मै दृशं कुशलवृतिकाम् ॥ क्४३.७ ॥ स शास्तुर्दर्शनेनैव संमोहतिमितोज्झित । बभासे सुर्यकिरणप्रबुद्धकमलोपमः ॥ क्४३.८ ॥ भगवान् विदधे तस्य ततः सद्धर्मदेशनाम् । यया धर्ममयं चक्षुरक्षुण्णालोकमुद्ययौ ॥ क्४३.९ ॥ प्राक्पुण्यपरिणामेन जातवैराग्यवासनः । प्रणम्य विमलप्रज्ञः स सर्वज्ञमभाषतः ॥ क्४३.१० ॥ शरण्य शरणाप्तस्य भगवन् भवहारिणी । अशेषक्लेशनाशाय प्रव्रज्या मे विधीयताम् ॥ क्४३.११ ॥ चपलं प्राणिनामायुष्ततोऽपि नवयौवनम् । विद्युद्विलासचपलास्ततोऽप्येता विभूतयः ॥ क्४३.१२ ॥ इति तस्य ब्रुवाणस्य सुगतानुग्रहोदिता । पपात वितरजसः प्रव्रज्या वपुषि स्वयम् ॥ क्४३.१३ ॥ रक्तचीवरसुव्यक्तां बिभ्राणः स विरक्तताम् । पात्रग्रहेण तत्याज पुनः संसारपात्रताम् ॥ क्४३.१४ ॥ तस्य तामद्भुतां सिद्धिं प्रत्यक्षं वीक्ष्यं भिक्षवः । तत्पूर्ववृत्तं पप्रच्छुर्भगवन्तं स चाब्रवीत् ॥ क्४३.१५ ॥ वाराणस्यां पुरा राजा कृकिर्नाम तथागते । काश्यपाख्ये भगवति प्रयाति परिनिर्वृतिम् ॥ क्४३.१६ ॥ शरीरमस्य सम्कृत्य स्तूपं रत्नमयं व्यधात् । स्वर्गावगाहनप्रौढं मूर्तं पुण्यमिवोन्नतम् ॥ क्४३.१७ ॥ तस्मिन्नारोप्यमाणायां यष्टयां पूजापरिग्रहे । कितवः कन्दलो नाम निदधे रूपकद्वयम् ॥ क्४३.१८ ॥ चित्तप्रसादशुद्धेन तेन पुण्येन भूयसा । हिरण्यपाणिः प्राप्तोऽद्य महतां स्पॄहणीयताम् ॥ क्४३.१९ ॥ भवति विभवस्त्यागोदारः समग्रगुणो भुवि प्रसरतिः यशः शुक्लं लोके सुधांशुसहोदरम् । परिणतिपदे पुण्यं धत्ते यदल्पमनल्पतां विमलमनसः श्रद्धाशुद्धं तदेव विजृम्भितम् ॥ क्४३.२० ॥ इति प्रभावं कथितं जिनेन पुण्यानुभावस्य हिरण्यपाणेः । श्रुत्वैव हर्षादरविस्मयानां स भिक्षुसंघः प्रणयी बभूव ॥ क्४३.२१ ॥ इति क्षेमन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हिरण्यपाण्यवदानं त्रिचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४४. अजातशत्रुपितृद्रोहावदानम् । दुर्जनदुःसहविषधरभीषणतरतिमिरपतितानाम् । आलम्बनजननं भवभयहरणं जिनस्मरणम् ॥ क्४४.१ ॥ पुरे राजगृहाभिख्ये भगवान् भूभृतः पुरा । कटके गृध्रकूटस्य विजहार तथागतः ॥ क्४४.२ ॥ तस्मिन्नवसरे राजा बिम्बिसारः सुतप्रियः । अजातशत्रुणा तत्र पुत्रेण क्रूरकारिणा ॥ क्४४.३ ॥ सुहृदः पावकस्येव देवदत्तस्य संमतम् । घोरान्धबन्धनागारं निःसंचारं प्रवेशितः ॥ क्४४.४ ॥ पत्न्या प्रवेशितं तस्य बन्धने गूढभोजनम् । ज्ञात्वा स तत्क्षयाकाङ्क्षी क्षुत्क्षामस्य न्यवारयत् ॥ क्४४.५ ॥ रूक्षः कृशोऽतिमलिनः सोऽभवत्पृथिवीपतिः । अकालकालमेघार्तः कृष्णपक्ष इवोडुपः ॥ क्४४.६ ॥ संकीर्णवाससंतापात्प्रायः पेशलचेतसाम् । करोत्यालिङ्गनं प्रौढा गाढप्रणयिनी विपत् ॥ क्४४.७ ॥ स समुद्धिश्य शोकार्तः सुगताध्युषितां दिशम् । कृताञ्जलिर्नतशिराः क्षामस्वरमभाषत ॥ क्४४.८ ॥ नामस्तुभ्यं भगवते महार्हाय महार्हते । दीनोद्धरणसंनद्धसम्यक्संबोधिबोधिचेतसे ॥ क्४४.९ ॥ नमस्ते घोरसंसारमकराकरसेतवे । जिनाय जनताजन्मक्लेशप्रशमहेतवे ॥ क्४४.१० ॥ नमो नित्यप्रबुद्धाय सर्वसत्त्वैकबन्धवे । विशुद्धधान्मे बुद्धाय करुणामृतसिन्धवे ॥ क्४४.११ ॥ इति भक्तिसुधां शिक्त्वा सुगतश्रवणोचिताम् । पुण्यपुष्पप्रसविनीं स चक्रे स्तुतिमञ्जरीम् ॥ क्४४.१२ ॥ सर्वज्ञस्तस्य विज्ञाय कायक्लेशशमयीं दशाम् । बन्धनागारविवरालोकैराप्यायनं व्यधात् ॥ क्४४.१३ ॥ अजातशत्रुस्तद्वृत्तं ज्ञात्वा शङ्काकुलः पितुः । न्यवारयद्बन्धगृहे सुसूक्ष्मविवराण्यपि ॥ क्४४.१४ ॥ ततस्तस्य तदादेशात्चक्रुर्बन्धनरक्षिणः । क्षुरेण गाढबद्धस्य पादयोस्तद्विकर्तनम् ॥ क्४४.१५ ॥ स तीव्रवैशसक्लेशव्यथितह्पार्थिवः परम् । नमो बुद्धाय बुद्धायेत्यार्तसंक्रन्दनं व्यधात् ॥ क्४४.१६ ॥ भगवानथ सर्वज्ञः पुरः प्रत्यक्षतां गतः । शक्रदत्तासनासीनः कारुण्यात्तमभाषतः ॥ क्४४.१७ ॥ राजन् किं क्रियते क्रूरकर्मणां गतिरीदृशी । शुभाशुभसमुद्भूतं न भुक्तं क्षियते फलम् ॥ क्४४.१८ ॥ रागद्वेषविषासक्ते नानाव्यसनदुःसहे । एवंविधैव निःसारे संसारे दुःखसारता ॥ क्४४.१९ ॥ संक्लेशकलिले काले विपत्संपद्विसंकटे । धैर्यमेव परित्राणं वैराग्यं च निराकुलम् ॥ क्४४.२० ॥ संसारघोरगहनान्तरवर्धमानैः दुःखानलव्यतिकरप्रसृतैरसिक्ताः । धूमोद्गमैरिव पुनः सुकृतोचितानां बाष्पाम्बुबिन्दुकलिला न दृशो भवन्ति ॥ क्४४.२१ ॥ भजस्व धैर्यं दुःखेऽस्मिन् भोगाशां त्यज भूपते । परिणामविरोधिन्यः सर्वाः संसारवृत्तयः ॥ क्४४.२२ ॥ अधुनैव तवासन्ना देहात्ते कुशलस्थितिः । इत्युक्त्वा तं समाश्वस्य भगवान् स्वपदं ययौ ॥ क्४४.२३ ॥ बिम्बिसारोऽपि देहान्ते तस्मिन्नेव क्षणे दिवि । अभूज्जिनर्षभो नाम श्रीमान् वैश्रवणात्मजः ॥ क्४४.२४ ॥ अजातशत्रुर्जनकं ज्ञात्वा विगतजीवितम् । शरीरमस्य सत्कृत्य निनिन्द निजदुष्कृतम् ॥ क्४४.२५ ॥ तस्यातितीव्रपापार्तं चित्तं दुर्वृत्तदूषितम् । पश्चात्तापाग्निपतनं प्रायश्चित्तमिवाकरोत् ॥ क्४४.२६ ॥ सोऽवदद्बत संमोहादैश्वर्यमदलुब्धधीः । दुर्वृत्तपातकश्वभ्रे पतितोऽहमधोमुखः ॥ क्४४.२७ ॥ श्रुतप्रज्ञादरिद्राणां निजनिद्रासुखापहा । चिन्ता दहति गात्राणि खलमन्त्रानुवर्तिनाम् ॥ क्४४.२८ ॥ पतितस्यावसन्नस्य पापपङ्के प्रमादिनह् । अनालम्बस्य संत्राणं जिनसंस्मरणं मम ॥ क्४४.२९ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स गत्वा सुगतान्तिकम् । जुगुप्समानः कुकृतात्परं संकोचमाययौ ॥ क्४४.३० ॥ तत्रापवित्रमात्मानं मन्यमानः सपत्रपः । प्रणनाम जिनं दूरात्पापस्पर्शभयादिव ॥ क्४४.३१ ॥ साश्रुनेत्रः परित्राणं स सर्वज्ञं व्यजिज्ञपत् । सकम्पः कायसंसक्तं विधुन्वन्निव दुष्कृतम् ॥ क्४४.३२ ॥ भगवन् कृतपायोऽहमासन्ननरकानलः । उत्तप्तः करुणासिन्धुं त्वामेव शरणं गतः ॥ क्४४.३३ ॥ मामियं शोणपर्यन्ता दृष्टिस्ते पुष्करप्रभा ॥ क्४४.३४ ॥ खलमन्त्रप्रवृत्तेन दुर्वृत्तेन प्रमादिना । मया विभवलुब्धेन पापेन निहतः पिता ॥ क्४४.३५ ॥ इति प्रलापिनस्तस्य वचः श्रुत्वा तथागतः । ससर्ह तत्पापरजःशुद्ध्यै पुण्यसरस्वतीम् ॥ क्४४.३६ ॥ राजन्न चिन्तितः पापः खलेनेव स्वकर्मणा । प्रेरितस्त्वं पितृवधे पतितः पापसंकटे ॥ क्४४.३७ ॥ दुःखं तत्तेन भोक्तव्यं प्राप्तव्यं किल्बिषं त्वया । तव तस्य च भूपाल तुल्यैषा भवितव्यता ॥ क्४४.३८ ॥ निजकण्ठसमुत्कीर्णां ललाटपटवर्तिनी । शिलाशकललेखेव निश्चला नियतिर्नृणाम् ॥ क्४४.३९ ॥ कुर्वता कलुषं कर्म खलप्रेरणया त्वया । प्रत्यासन्नामृतश्रेयः स्वहस्तेन तिरस्कृतम् ॥ क्४४.४० ॥ अद्यापि यदि ते पापं हन्तुं प्राप्तुं च संपदम् । वाञ्छास्ति तत्कुरु मतिं पुण्ये पापशमात्मनि ॥ क्४४.४१ ॥ दीपवृत्त्या सुखं सूते जीवयत्युज्ज्वलं यशह् । अमृतस्य प्रकारोऽयं सुवृत्तः सत्समागमः ॥ क्४४.४२ ॥ पश्चात्तापाग्नुपातेन साधुना संगमेन च । संकीर्तनेन दानेन पापं नश्यति देहिनाम् ॥ क्४४.४३ ॥ पात्रं पवित्रयति नैव गुणान् क्षिणोति स्नेहं न संहरति नैव मलं प्रसूते । दोषावसानरुचिरश्चलतां न धत्ते सत्संगमः सुकृतसद्मनि कोऽपि दीपः ॥ क्४४.४४ ॥ गुणिगणविपद्दीक्षादक्षः क्षपाक्षणसंनिभः सकलनयनव्यापाराणां जनेषु निरोधकः । असमविषमायासावासः प्रकाशपरिक्षयात् सृजति हि महामोहाग्दाढं तमः खलसंगमः ॥ क्४४.४५ ॥ प्रत्येकबुद्धस्त्वं राजन् कालेन क्षीणकिल्बिषः । भविष्यसि विवेकेन कृतालेकः शनैः शनैः ॥ क्४४.४६ ॥ इति तस्य दयाश्वासं चकार बह्गवान् जिनह् । पतितेष्वधिकं सन्तः करुणास्निग्धलोचनाः ॥ क्४४.४७ ॥ ततः प्रणम्य सुगतं प्रयातः स्वपदं नृपः । महतः पापभारस्य विवेद लघुतामिव ॥ क्४४.४८ ॥ तस्मिन् प्रयाते सर्वज्ञः पृष्टस्तत्कर्म कौतुकात् । भिक्षुभिः क्षितिपालस्य पूर्ववृत्तमभाषत ॥ क्४४.४९ ॥ वाराणस्यां निरायासविलासव्यवसायिनः । चत्वारः श्रेष्ठितनया बभूवुः श्रीविशृङ्खलाः ॥ क्४४.५० ॥ ते कदाचित्सुखक्षीबा मिथः कलिकथास्थिताः । प्रत्येकबुद्धमायान्तं ददृशुर्यौवनोद्धताः ॥ क्४४.५१ ॥ तं दृष्ट्वा जातविद्वेषाः शमसंयमनिन्दकाः । ज्येष्ठः सुन्दरको नाम भ्रातॄन् प्रोवाच सस्मितः ॥ क्४४.५२ ॥ अयं चीवरपात्राङ्कः पानेन गतजीवितः । क्षिबो विधीयते भिक्षुरित्ययं मे मनोरथः ॥ क्४४.५३ ॥ इत्युक्ते चापलात्तेन द्वितीयः कुन्दराभिधः । उवाच भिक्षुं क्षिप्त्वेमं हन्तुमिच्छाम्यहं जले ॥ क्४४.५४ ॥ ततस्तृतीयोऽप्यवदत्पापः सुन्दरकाभिधः (?) । एष भिक्षुर्वरं तस्यां वीथ्यां निक्षिप्यते जवात् ॥ क्४४.५५ ॥ चतुर्थोऽप्यवदत्क्रूरमतिः कन्दरकाभिधः । भिक्षोः क्षुरेण क्रियते निश्चर्म चरणद्वयम् ॥ क्४४.५६ ॥ इति तेषां ब्रुवाणानां कलुषोऽभून्मनोरथः । येन जन्मान्तरे प्रापुस्ते स्वेच्छासदृशं फलम् ॥ क्४४.५७ ॥ धनं पश्यति लोभान्धः क्रिधान्धः शत्रुमेव च । कामान्धह्कामिनीमेव दर्पान्धस्तु न किंचन ॥ क्४४.५८ ॥ धनिद्भूतविकाराणां प्रयात्यनियतात्मनाम् । मदमन्दविचाराणामानन्दः क्लेशबन्धताम् ॥ क्४४.५९ ॥ क्रुध्यन्त्यकारणमकारणमुत्पतन्ति स्निह्यन्त्यकारणमकारणमामनन्ति । मोहाहताः खलु हिताहितनिर्विचाराः तृप्ताः परं नृपशवः समदा भवन्ति ॥ क्४४.६० ॥ ज्येष्ठः श्रेष्ठिसुतः पापात्स एवापरजन्मनि । शारिर्यानाभिधः शाक्यः पीत्वा मद्यं व्यपद्यत ॥ क्४४.६१ ॥ द्वितीयोऽपि महान्नाम शाक्यस्तोये क्षयं गतः । तृतीयश्च स्वपुत्रेण व्यस्तो राजा प्रसेनजित् ॥ क्४४.६२ ॥ बिम्बिसारश्चतुर्थोऽसौ धृतः पुत्रेण बन्धने । प्रयुक्तं धनवत्कर्म भुज्यते हि सवृद्धिकम् ॥ क्४४.६३ ॥ मोहाहतैरिह हि सद्भिरसद्भिरेषां निःशर्म कर्म सहसैव विडम्ब्यते यत् । बाष्पाम्बुपूर्णनयनैरनयोपनीतःमस्तोकशोकविवशैरनुभूयतेऽत्र ॥ क्४४.६४ ॥ क्४४.॥ सुगतकथितमेतत्पूर्वजन्मप्रवृत्तं विषविषमविपाकं बिम्बिसारस्य वृत्तम् । विबुधसदसि भिक्षुः स्पष्टमाकर्ण्य मेने व्यसनशतनिमित्तं दूषितं चित्तमेव ॥ क्४४.६५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायामजातशत्रुपितृद्रोदावदानं नाम चतुश्चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४५. कृतज्ञावदानम् । अन्धीकृतोऽपि स्वदृशा तमसा खलेन लक्ष्मीविहारविरहे विनिपातितोऽपि । कष्टां दशामिव निशामतिवाह्य पद्मः स्वामेव संपदमुपैति पुनर्गुणाढ्यः ॥ क्४५.१ ॥ श्रावस्त्यां सुगते जेतवनोद्यानविहारिणि । देवदत्तः परिद्वेषव्याधिव्याप्तो व्यचिन्तयत् ॥ क्४५.२ ॥ तुल्यः समानो मे भ्राता मनुष्यः शाक्यवंशजः । प्राप्तः पुण्यप्रभावेण त्रिजगत्पूज्यतां जिनः ॥ क्४५.३ ॥ जीवितोद्वृत्तये तस्मात्तय्स्य यत्नं करोम्यहम् । न ह्यनस्तंगते भानौ परतेजः प्रकाशते ॥ क्४५.४ ॥ विज्ञानेनानुभावेन विद्यया तपसा श्रिया । परप्रकर्षं सहते न हि मानोन्नतं मनह् ॥ क्४५.५ ॥ विषं निजनखाग्रेषु धृत्वा तस्य प्रणामकृत् । संचारयामि वपुषि नेदिष्ठः पादपीडणैः ॥ क्४५.६ ॥ इति संचिन्त्य कलुषं विद्वेषविवशः खलह् । स तिष्यप्रमुखानेत्य बान्धवानिदमभ्यधात् ॥ क्४५.७ ॥ क्रूरः कृतापकारोऽहं सुगतस्याद्य पादयोः । सरलस्य प्रसादाय प्तामि गुरुपातकह् ॥ क्४५.८ ॥ इति ब्रुवाणस्तैः सर्वैः सुदत्तानुमतैः सह । जिनं जेतवनासीनं द्रष्टुं दुष्टमतिर्ययौ ॥ क्४५.९ ॥ भगवन्तं विलोक्याभूत्तत्र यावत्स सर्वशः । तावद्दग्धोऽहमित्युच्चैरुत्क्षिप्तचरणोऽवदत् ॥ क्४५.१० ॥ हुइंसासंकल्पपापेन व्रज्रेणेव समाहतः । सशरीरं क्षणे तस्मिन्नरकाग्नौ पपात सः ॥ क्४५.११ ॥ सर्वज्ञः सहसा दृष्ट्वा तं घोरनरके च्युतम् । उवाच श्रुततद्वृत्तविस्मितां भिक्षुसंसदम् ॥ क्४५.१२ ॥ एष किल्बिषदोषेण पतितः क्लेशसंकटे । तीव्रं हि तिमिर सूते सर्वथा मलिनं मनः ॥ क्४५.१३ ॥ नगर्यामतिघोषायां रतिसोमस्य भूपतेः । कृतज्ञश्चाकृतज्ञश्च पुरा पुत्रौ बभूवतुः ॥ क्४५.१४ ॥ कृतज्ञः कृपयार्थिभ्यः कल्पवृक्षः इवानिशम् । निजं विमुच्य प्रददौ रत्नाभरणसंचयम् ॥ क्४५.१५ ॥ अविभक्तं पितुर्द्रव्यं सर्वं साधारणं तयोः । वदन्नित्यकृतज्ञ्पोऽपि तेनदत्तः जहत्तत् ॥ क्४५.१६ ॥ ततः श्लाध्याय वचसा मतिघोषाभोधो नृपः । जनकल्यानिकां नाम कृतज्ञाय सुतां ददौ ॥ क्४५.१७ ॥ स्वयमेवार्जितं वित्तं दातुं जातमनोरथः । आरुरोहं प्रवहणं कृतज्ञोऽथ महोदधौ ॥ क्४५.१८ ॥ रत्नार्जनोद्यतं यान्तं तं द्वेषस्पर्धितादरः । तमेवानुययौ लोभादकृतज्ञोऽपि दुर्जनः ॥ क्४५.१९ ॥ संपूर्णं वणिजां सार्थैः ततः प्रवहणं शनैः । आनुकूल्येन मतुतामवाप द्वीपमीप्सितम् ॥ क्४५.२० ॥ तस्मिन् प्रतिनिवृत्तेऽथ स्वदेशं गन्तुमुद्यते । रत्नराशिभिरापूर्णसंक्लपे स्वदेशं गन्तुमुद्यते ॥ क्४५.२१ ॥ कृतज्ञः पृथिवीमूल्यं रत्नानां शतपःञ्चकम् । आदाय ग्रन्थिपट्टेन बबन्धांशुकपल्लवे ॥ क्४५.२२ ॥ रत्नभारपरिश्रान्तं ततः प्रवहणं महत् । अभज्यत महावातैरैश्वर्यमिव दुर्नयैः ॥ क्४५.२३ ॥ ततः फलकवाहस्तं कृतज्ञः प्राप्तजीवितः । अकृतज्ञं निमज्जन्तं पृष्ठेन समतारयत् ॥ क्४५.२४ ॥ तारितः कृपया भ्रात्रा स घोरमकराकरात् । अपश्यदञ्चले तस्य रुचिरं रत्नसंचयम् ॥ क्४५.२५ ॥ स तस्य रत्नलोभेन द्वेषेन च वशीकृतः । समुद्रतीरे श्रान्तस्य भ्रातुर्द्रोहमचिन्तयत् ॥ क्४५.२६ ॥ तस्य निद्रानिलीनस्य शस्त्रेणोत्पाट्य लोचनम् । गृहीत्वा रत्ननिचयं कृतघ्नः स ययौ जवात् ॥ क्४५.२७ ॥ क्रूरेणाङ्गीकृतस्तेन राहुणेव दिवाकर । लोकोपकारविहतो दुःखितः सोऽप्यचिन्तयत् ॥ क्४५.२८ ॥ अधुनार्थिप्रदानेऽर्थे व्यर्थीभूते मनोरथे । किं ममान्धस्य वन्ध्येन जीवितेन प्रयोजनम् ॥ क्४५.२९ ॥ अप्राप्तविषयाः प्राणा न प्रयान्ति यदि क्षयम् । तदसंगतयो योगाः क्लेशय्न्ति क्ष्यक्षमाः ॥ क्४५.३० ॥ क्षणे धने जने द्वेषमानवैकल्यविह्वले । पूज्ये पुंसां समेनैव शेषस्य च यशोव्ययः ॥ क्४५.३१ ॥ इति संचिन्त्य स शनैर्व्रजन्सार्थेन तारितः । अवाप नगरोपान्तं मतिघोषस्य भूपतेः ॥ क्४५.३२ ॥ गोपालभवने तत्र स कंचित्कालमास्थितः । उद्यानयात्रागतया राजपुत्र्या विलोकितह् ॥ क्४५.३३ ॥ तं दृष्ट्वान्धमपि व्यक्तराजलक्शणलक्षितम् । प्राग्जन्मप्रेमबन्धेन साभिलाषा बभूव सा ॥ क्४५.३४ ॥ ततः स्वयंवरविधिं सा कृत्वा शासनात्पितुः । राज्ञां मध्ये च मान्यानां वव्रे विगतलोचनम् ॥ क्४५.३५ ॥ भूमिपालान् परित्यज्य वृतोऽन्धः पापया त्वया । उक्त्वेति पित्रा कोपेन निरस्ता शुशुभे न सा ॥ क्४५.३६ ॥ उद्याने सा निधायान्धं यत्नेनाहृत्य भोजनम् । सदा तस्मै ददौ प्रेमप्रणयोपचितादरा ॥ क्४५.३७ ॥ कदाचित्तां चिरायातामाहारावसरे गते । उवाच राजतनयः परं म्लानाननः क्षुधा ॥ क्४५.३८ ॥ असमीक्षितकारिणा त्वया केवलचापलात् । वृतोऽहमन्धः संत्यज्य नृपान् विपुललोचनान् ॥ क्४५.३९ ॥ पश्चात्तापेन नूनं त्वं मयि पर्युषितादरा । अधुना ताण्डवं प्रेम्णह्प्रदर्शयितुमुद्यता ॥ क्४५.४० ॥ अन्धसंदर्शनोद्विग्ना सुरूपालोकनोन्मुखी । आहारकालेऽतिक्रान्ते चिरेणेह त्वमागता ॥ क्४५.४१ ॥ इत्युक्त्वा परुषं तेन कम्पमाना लतेव सा । उवाच गुञ्जन्मधुपश्रेणीमधुरवादिनी ॥ क्४५.४२ ॥ नाथ मिथ्यैव मे शन्कां न कोपात्कर्तुमर्हसि । वाग्बाणपातं सहते न चेतः प्रीतिपेशलम् ॥ क्४५.४३ ॥ त्वामेच देवतां जाने यद्यहं शुद्धमानसा । तेन सत्येन सालोकमेकं नयनमस्तु ते ॥ क्४५.४४ ॥ इत्युक्ते सत्त्वशालिन्या तया तस्याशु लोचनम् । उत्फुल्लकमलाकारमेकं विमलतां ययौ ॥ क्४५.४५ ॥ तस्याह्सत्यप्रभावेण संजातपृथुविस्मयह् । सत्यप्रत्ययसोत्साहं कृतज्ञस्तामभाषत ॥ क्४५.४६ ॥ भ्रात्रा तेनाकृतज्ञ्न पाटिते लोचनद्वये । तस्मिन् विकारो वैरं वा न निकारोऽप्यभून्मम ॥ क्४५.४७ ॥ स्वच्छं तेनास्तु सत्येन द्वितीयमपि लोचनम् । इत्युक्ते तक्षणेनास्य स्पष्टं चक्षुरलक्ष्यत ॥ क्४५.४८ ॥ अतः कथितवृत्तान्तं कृतज्ञमुचितं पतिम् । प्रहृष्टा जनकल्याणी गत्वा पित्रे न्यवेदयत् ॥ क्४५.४९ ॥ पूजितः श्वशुरेणाथ स रत्नगजवाजिभिः । श्रियेव कान्तया सार्धं जगाम नगरं पितुः ॥ क्४५.५० ॥ स तत्र पित्रा हृष्टेन चरणालीनशेखरः । जनानुरागसुभगे यैवराज्ये पदे धृतः ॥ क्४५.५१ ॥ अकृतज्ञोऽपि निर्लज्जस्तं प्रसादयितुं शठः । विचिन्त्य पादपतने तस्य द्रोहं समाययौ ॥ क्४५.५२ ॥ उन्मना हन्तुमायातः स तं कुटुलचेष्टितः । हाहा दग्धोऽस्मि दग्धोऽस्मीत्युक्त्वैव नरकेऽपतत् ॥ क्४५.५३ ॥ स एव देवदत्तोऽसौ कृतज्ञोऽप्यहमेव च । जन्मान्तरानुबन्धेन द्वेषोऽस्य न निवर्तते ॥ क्४५.५४ ॥ सर्वज्ञभाषितमिति प्रचुरोपकारं तद्देवदत्तचरितं परितापकारि । जन्मान्तरोपचितपातकसंनिबद्धं श्रुत्वा बभूव विमना इव भिक्षुसंघः ॥ क्४५.५५ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां कृतज्ञावदानं पञ्चचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४६. शालिस्तम्बावदानम् । दानैकतानमनसां पृथुसत्त्वभाजामुत्साहमानगुणभोगविभूटिपूतः । प्राकुण्यसंचयमयः कुशलभिधानः काले फलत्यविकलः किल कल्पवृक्षः ॥ क्४६.१ ॥ कोसलेन्द्रस्य भूभर्तुः श्रावस्त्यां भगवान् पुरा । विजहार व रोद्याने सह भिक्षगणैर्जिनः ॥ क्४६.२ ॥ आदिमध्याण्तकल्याणं बह्वाभिभवसाधकम् । संदिदेश स सद्धर्मं त्रैलोक्यकुशलोद्यतः ॥ क्४६.३ ॥ अत्राण्तरे नागराजपुत्राः सागरवासिनह् । चत्वारः सुगतोदीर्णं सद्धर्मं परमामृतम् ॥ क्४६.४ ॥ अभिरत्याख्यया स्वस्रा प्रेरिताः श्रोतुमागताः । ते बलातिबल-श्वास-महाश्वासाभिधाः समम् ॥ क्४६.५ ॥ क्रकुच्छन्दस्य सुधियः काले भगवतः पुर । कनकाख्यस्य च मुनेः काश्यपस्य च यत्नतः ॥ क्४६.६ ॥ आजग्मुः श्रीसुखासक्ताः श्रोतुमप्रार्थिता अपि । तत्पुण्यपरिणामेन प्राप्ताः शाक्यमुनेः पुरा ॥ क्४६.७ ॥ तेषु प्रणम्य शास्तारं चरणालीनमौलिषु । विधाय मानुषं रूपमुपविष्टेषु पर्षदि ॥ क्४६.८ ॥ सद्धर्ममाययौ श्रोतुं कोसलेन्द्रः प्रसेनजित् । लक्ष्मीमन्दस्मितच्छायं निवार्य च्छत्रचामरम् ॥ क्४६.९ ॥ शास्तुः पादप्रणामाय विशतस्तस्य संसदि । अवकाशं नताश्चक्रुः सर्वे नृपतिगौरवात् ॥ क्४६.१० ॥ तस्याभिनन्द्यमानस्य वर्षाश्रमगुरोर्नृभिः । नागराजसुताश्चक्रुर्नावकाशं न सत्कृतम् ॥ क्४६.११ ॥ तस्याभिनन्द्यमानस्य वर्णाश्रमगुरोर्नृभिः । नागराजसुताश्चक्रुर्नावकाशं न सत्कृतम् ॥ क्४६.१२ ॥ स संज्ञया समादिश्य निजं परिजनं पुरः । गमने निग्रहं तेषां निर्विकार इवाभवत् ॥ क्४६.१३ ॥ भगवानपि सर्वज्ञस्तस्य ज्ञात्वा च निश्चयम् । धर्मोपदेशपर्यन्ते प्रोवाच रचितस्मितः ॥ क्४६.१४ ॥ न विद्वेषरजःपूर्णमनोमलिनदर्पणे । भाति धर्मोपदेशस्य प्रतिबिम्बप्रतिग्रहः ॥ क्४६.१५ ॥ अविहितसमतानां कोपमोहाहतानां कृशमपि कुशलांशं नोपदेशः करोति । न हि वहुतरदोषे शुद्धिहीने शरीरे व्रजति हतमतीनां भेषजं भेषजत्वम ॥ क्४६.१६ ॥ इति युक्तं भगवता हितमुक्तं महीपतिः । श्रुत्वापि न च तत्याज नागेषु विमनस्कताम् ॥ क्४६.१७ ॥ भगवन्तं प्रणम्याथ प्रयाते स्वपदं नृपे । नागास्तत्सैनिकाबद्धमार्गे व्योमपथा ययुः ॥ क्४६.१८ ॥ ते विचिन्त्य स्वभवने क्ष्मासंक्षयकृतक्षणाः । घोरनिर्घातमेघौघग्रस्तलोकाः समाययुः ॥ क्४६.१९ ॥ तेषां व्यवसितं ज्ञात्वा सर्वज्ञः पक्षपातिनाम् । रक्ष्ःाक्षमं क्षितिपतेर्मौद्गल्यायनमादिशत् ॥ क्४६.२० ॥ अथ नागगणोत्सृष्टा वज्रवृष्टिर्महीपतौ । भूभर्तुस्तत्प्रभावेण प्रययौ पुष्पवृष्टिताम् ॥ क्४६.२१ ॥ शस्त्रास्त्रवृष्टिर्निबिडक्षिप्ता तैरथ दुःसहा । मौद्गल्यायनसंकल्पाद्ययौ राजार्हभोज्यताम् ॥ क्४६.२२ ॥ तत्प्रभावात्प्रयातेषु भोग्नोत्साहेषु भोगिषु । गत्वा ववन्दे सुगतं नृपतिर्वीतविप्लवः ॥ क्४६.२३ ॥ स मौद्गल्यायनस्यार्घ्यमुचितं भोगसंपदा । भक्तिसंस्कारसुभगं विदधे जिअन्शासनात् ॥ क्४६.२४ ॥ ततः स्वर्गोचितां भिक्षुर्विभूतिं वीक्ष्य भूपतेः । पप्रच्छ कौतुकवशात्सर्वज्ञं चरिताञ्जलिः ॥ क्४६.२५ ॥ भगवन् कस्य पुण्यस्य प्रभावेण प्रसेनजित् । सर्वैर्विराजितं भोगैः प्राज्यं राज्यमवाप्तवान् ॥ क्४६.२६ ॥ इक्षुस्तम्बवदेतस्य शालिस्तम्बश्च जायते । दिव्यपानान्नसंपत्तिः फलं तत्कस्य कर्मणः ॥ क्४६.२७ ॥ इति पृष्टः प्रणयिना भिक्षुणा भगवान् जिनः । उवाच श्रूयतां राज्ञः कारणं भोगसंपदाम् ॥ क्४६.२८ ॥ कोसलेऽस्मिन् जनपदे खण्डाख्यगुडकर्षकः । ददौ प्रत्येकबुद्धाय पूर्वमिक्षुरसौदनम् ॥ क्४६.२९ ॥ भुक्तेनेक्षुरसान्नेन तेन वातगदार्दितः । प्रत्येकबुद्धस्तत्पुण्यैः प्रसन्नः सुस्थतां ययौ ॥ क्४६.३० ॥ राजा प्रसेनजित्सोऽयं पुण्यवान् गुडकर्षकह् । तेन पुण्यप्रभावेण भोगभागी विराजते ॥ क्४६.३१ ॥ उपकारः कृतज्ञानां निकारः क्रूरचेतसाम् । सुकृतांशश्च शाधूनामप्लोऽप्यायात्यनल्पताम् ॥ क्४६.३२ ॥ सर्वज्ञेनेति कथिते पूर्वपुण्ये महीपतेः । बभूव सुकृतोत्कर्षे भिक्षुराश्चर्यनिश्चलह् ॥ क्४६.३३ ॥ अथ भक्त्या भगवतः कृत्वा राजाधिवासनाम् । उपनिन्ये स्वयं तां तां सुरार्हां भोगसंपदम् ॥ क्४६.३४ ॥ परोपचारै रुचिरैरर्चिते काञ्चनासने । सुखोपविष्टं प्रोवाच नरनाथस्तथागतम् ॥ क्४६.३५ ॥ भगवन्मे भवद्भक्तिविभक्तसुकृतश्रियः । चयह्कुशलमूलानामनिर्मुक्त्यै भविष्यति ॥ क्४६.३६ ॥ विनयात्पार्थिवेनेति पूर्णपुण्याभिमानिना । पृष्टः स्मितसितालोकं जगाद सुगतः सृजन् ॥ क्४६.३७ ॥ राजन् संसारमार्गोऽयमनादिनिधनोद्भवः । हेलालङ्घ्यः कथं पुंसामप्राप्य क्लेशसंक्षयम् ॥ क्४६.३८ ॥ चिरपरिचितैश्चक्रावर्तैरसक्तगतागतिः प्रकृतिगहनः संसारोऽयं सुखेन न लङ्घ्यते । असति हि विना योगाभ्यासं क्षये किल कर्मणां स्फुटफलततिर्धर्मोऽप्यस्मिन्निबन्धनतां गतः ॥ क्४६.३९ ॥ सर्वतो विनिवृत्तस्य दानाभ्यासेन भूयसा । ममापि धर्मसंसारो बभूव भूरिजन्मकृत् ॥ क्४६.४० ॥ धनिको नाम धनवान् वाराणस्यामभूत्पुरा । तापापहः फलस्फीटश्छायावृक्ष इवार्थिनाम् ॥ क्४६.४१ ॥ दुर्भिक्षक्षपिते लोके विषमक्लेशविह्वले । भोज्यं प्रत्येकबुद्धानां सोऽर्थितः पञ्चभिः शतैः ॥ क्४६.४२ ॥ स तेषां परभोगार्हं दुर्भिक्षावधि भोजनम् । अकल्पयदनल्पश्रीः कोष्ठागारी गतस्मयः ॥ क्४६.४३ ॥ शतपञ्चकसंघातैर्भोक्तुं तस्य गृहं ततः । क्रमात्प्रत्येकबुद्धानां सहस्रद्वयमाययौ ॥ क्४६.४४ ॥ तस्य तत्पुण्यवासेन जातो लब्धफलश्रिया । दुर्भिक्षदानजनितो रत्नकोशस्तदाक्षयः ॥ क्४६.४५ ॥ सुखं सनातनं पुण्यभोग्यत्वं प्रणिधानतः । शास्तुस्ततः परेणायं सम्यक्संबोधिमापितः ॥ क्४६.४६ ॥ पुण्येन पापेन च वेष्टितेयं संसारिणां कर्मफलप्रवृत्तिः । सितासिता बन्धनरज्जुरेषा तत्संक्षये मोक्षपथं वदन्ति ॥ क्४६.४७ ॥ इति क्षितीशः कथितं जिनेन मोहव्यपायेन निशम्य मोक्षम् । क्लेशक्षयार्हं शममेव मत्वा पुण्याभिमानं शिथिलीवकार ॥ क्४६.४८ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां शालिस्तम्बावदानं नाम षट्चत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४७. सर्वार्थसिद्धावदानम् । स्वार्थप्रवृत्तौ विगतस्पृहाणां परोपकारे सततोद्यतानाम् । क्लेशेष्वभीता व्यसनैरनीता विघ्नैरपीडाकरमेति सिद्धिः ॥ क्४७.१ ॥ श्रावस्त्यां भगवान् पूर्वं जिनो जेतवनस्थितः । धर्माख्यानप्रसङ्गेन भिक्षुसंघमभाषत ॥ क्४७.२ ॥ आसीदखिलभूपालमौलिलालितशासनह् । सिद्धार्थो नाम सुकृती सार्वभौमो महीपतिः ॥ क्४७.३ ॥ सागराख्यस्य नागस्य सूनुर्जलधिवासिनह् । सर्वार्थसिद्धः पुत्रत्वं प्रययौ तस्य भूपतेः ॥ क्४७.४ ॥ स भाद्रकल्पिको बोधिसत्त्वः सत्त्वोज्ज्वलप्रभः । जातमात्रः क्षितितलं चक्रे पूर्णं स्वऋद्धिभिः ॥ क्४७.५ ॥ तस्य प्रवर्धमानस्य धर्मस्येव समुद्ययौ । समस्तभुवनव्यापि विबुधाभ्यर्चितं यशः ॥ क्४७.६ ॥ स कदाचिद्वरोद्याने स्यन्दनेन युवा व्रजन् । ददर्श वृद्धपुरुषं देवतानिर्मितं पुरः ॥ क्४७.७ ॥ तं विलोक्य जराजीर्णं जातवैराग्यवासनह् । संसारमिव निःसारं स शरीवममन्यत ॥ क्४७.८ ॥ उद्यानयात्राविरतः शनैः प्रतिनिवृत्य सः । दारिद्य्रविद्रुतच्छायानद्राक्षीत्कृपणान् पथि ॥ क्४७.९ ॥ दृष्ट्वा तानसुखक्लेष्टान् करुणाकृष्टमानसः । अचिन्तयदहो दुःखं सहन्ते भुवि दुर्गताः ॥ क्४७.१० ॥ अदानप्रभवं दुःखं वदन्तीति विसंगताः । पृथिव्यां रत्नपूर्णायां परपिण्डोपजीविनः ॥ क्४७.११ ॥ इदमेवाविसंवादि चिह्नं कलुषकर्मणाम् । दीनां यदेते याचन्ते पुरुषं पुरुषाः परम् ॥ क्४७.१२ ॥ अहो दुष्कृतमेतेषामवधूताः पदे पदे । यदेते मार्गणोद्विग्ना भिक्षित्वापि बुभुक्षिताः ॥ क्४७.१३ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं विश्चक्लेशक्षयोद्यतः । यदरिद्रं जगत्कर्तुं रत्नार्थी जलधिं ययौ ॥ क्४७.१४ ॥ कथचिदिव संसक्तः स पित्रा दृढनिश्चयः । स्मारुह्य प्रवहणं रत्नद्वीपमवाप्तवान् ॥ क्४७.१५ ॥ तत्र प्रवहणारूढान् वणिजः सहयायिनः । सोऽब्रवीत्क्रियतां कामं युष्माभिर्मणिसंग्रहम् ॥ क्४७.१६ ॥ एतैः सामान्यरत्नैस्तु मम नास्ति प्रयोजनम् । कोशे महान्ति भास्वन्ति सन्ति रत्नोत्तमानि नः ॥ क्४७.१७ ॥ किं तु चिन्तामणिप्राप्त्यै विपुलोऽयं ममोद्यमः । तेन विद्रुतदारिद्य्रां कर्तुमिच्छामि मोदेनीम् ॥ क्४७.१८ ॥ श्रुतं मया नागराजः सागराख्यो महोदधौ । वसत्यस्ति गृहे तस्य चिन्तितार्थप्रदो मणिः ॥ क्४७.१९ ॥ विलङ्घ्य विषमं मार्गं तमादातुं व्रजाम्यहम् । नास्ति धैर्यसहायानां दुर्गमं व्यवसायिनाम् ॥ क्४७.२० ॥ न च मद्विरहे किंचिद्व्यसनं वो भविष्यति । सत्यमेव परार्थोऽयं यदि मे सुकृतोद्यमः ॥ क्४७.२१ ॥ इत्युक्त्वा तान् समामन्त्र्य प्रतस्थे स्थिरनिश्चयः । महतीं धृतिमालम्ब्य सत्त्ववान् पार्थिवात्मजः ॥ क्४७.२२ ॥ गुल्फमात्रेण सप्ताहं गत्वा गङ्गमवर्त्मना । जानुदघ्नेन सप्ताहं सप्ताहं पौरुषेण च ॥ क्४७.२३ ॥ चत्वारि सप्तरात्राणि ततः पुष्करिणीजलैः । गत्वा दृष्टिविषान् घोरान् ददर्श फणिनः पुरः ॥ क्४७.२४ ॥ मैत्रीयुक्तेन मनसा कृत्वा तानथ निर्विषान् । क्रूरकोपैर्वृतं यक्षैर्यक्षद्वीपमवाप सः ॥ क्४७.२५ ॥ तत्र मैत्रेण मनसा वीतक्रोधान् विधाय तान् । शुश्राव तैरभिहितं विपुलोत्साहविस्मितैः ॥ क्४७.२६ ॥ कुमार स्फीटसत्त्वेन तथा वीर्येणचामुना । नागराजस्य भवनं समाहितमवाप्य तम् ॥ क्४७.२७ ॥ कालेन सम्यक्संबुद्धः सर्वज्ञस्त्वं भविष्यसि । श्रावकाश्च भविष्यामो वयं त्वदनुयायिनः ॥ क्४७.२८ ॥ प्रसन्नैरिति तैरुक्तमभिनन्द्य नृपात्मजः । रक्षेवरावृतं प्राप राक्षसद्वीपमुत्कटम् ॥ क्४७.२९ ॥ तथैव विगतक्रूरविकारैस्तैः स पूजितः । भूजोत्क्षेपेण निक्षिप्तः क्षणान्नागेन्द्रसद्मानि ॥ क्४७.३० ॥ स तत्र दीप्तविभवे दिव्योत्साससुखोचितः । अशृणोद्दीर्घदुःखार्तिसूचकं रोदनध्वनिम् ॥ क्४७.३१ ॥ स तमाकर्ण्य सोद्वेगः प्रकृत्यैव दयार्द्रधीः । किमेतदिति पप्रच्छ दृष्ट्वाग्रे नागकन्यकाम् ॥ क्४७.३२ ॥ सा तं बभाषे संसक्तशोकोष्मपिशुनैर्मुहुः । म्लानयन्तीं स्वनिश्वासौर्बिम्बाधरदलत्विषम् ॥ क्४७.३३ ॥ गुणावान्नागराजस्य पुत्रः कमललोचनः । ज्योष्ठः सर्वार्थसिद्धाख्यः प्रियः पञ्चत्वमागतः ॥ क्४७.३४ ॥ ततः प्रतिगतानन्दे विनिवृत्तसुखोत्सवे । धनेन रोदनेनास्मिन्न भवेद्भवने स्थितिः ॥ क्४७.३५ ॥ इति तस्या वचः श्रुत्वा सोऽन्तः परिचितां वहन् । स्वदेशदर्शनप्राप्तो नागराजान्तिकं ययौ ॥ क्४७.३६ ॥ नागराजस्तमायान्तं परिज्ञाय प्रियासखः । एह्येहि पुत्रेति वदन् बभूवानन्दविह्वलः ॥ क्४७.३७ ॥ मर्त्यजन्मकथां तेन स्वं चागमनकारणम् । श्रुत्वा निवेदितं नागः परिष्वज्य जगाद तम् ॥ क्४७.३८ ॥ चिन्तामणिरयं पुत्र मम मौलिविभूषणम् । गृह्यतां तव संकल्पं न वन्ध्यं कर्तुमुत्सहे ॥ क्४७.३९ ॥ देयः कृतजगत्कृत्यो ममैवायं पुनस्त्वया । इत्युक्त्वास्मै ददौ दिव्यचूडं रत्न विमुच्य सः ॥ क्४७.४० ॥ हृष्टः प्रणम्य नागेन्द्रं ययौ प्रवहणान्तिकम् ॥ क्४७.४१ ॥ समुद्रदेवता तत्र तं दृष्ट्वा श्रुततत्कथा । उवाच कीदृशः साधो प्राप्तश्चिन्तामणीस्त्वया ॥ क्४७.४२ ॥ * * * * । * * * * ॥ क्४७.४३ ॥ * * * * । * * * * ॥ क्४७.४४ ॥ समुद्रे पतितं दृष्ट्वा रत्नं कृच्छ्रतरार्जितम् । स जगाद दृढोद्योगवैफल्योद्वेगनिश्चलः ॥ क्४७.४५ ॥ अहो गुणोचिताकारा प्रणयान्मृदुवादिनी । विद्वेषकलुषं कर्म कृत्वा त्वं न विलज्जसे ॥ क्४७.४६ ॥ परोत्कर्षेषु संघर्षशोकक्लेशमुपैति यः । शीतला अपि तस्यैता ज्वालावलयिता दिशः ॥ क्४७.४७ ॥ परित्साहः प्रियो यस्य तस्य सत्त्वमहोदधेः । कर्पूरधवलं धत्ते त्रिलोकीतिलकं यशः ॥ क्४७.४८ ॥ देवि प्रयच्छ मे रत्नमस्माद्विरम पातकात् । अपवादलतां कर्म न साधोरधिरोह्हति ॥ क्४७.४९ ॥ लोभात्प्रमादाद्द्वेषाद्वा रत्नं चेन्न प्रयच्छसि । शोषयाम्येष जलधिं तदिमं ते समाश्रयम् ॥ क्४७.५० ॥ इत्युक्त्वा प्यसकृत्तेन सा रत्ने न ददौ यदा । स तदा स्वप्रभावेण शोषायाब्धेः समुद्ययौ ॥ क्४७.५१ ॥ ध्यातमात्रं सहस्राक्षवचसा विश्वकर्मणा । निर्मितं सहसा तस्य पत्रमाविरभुत्करे ॥ क्४७.५२ ॥ स तेनागस्त्यचुलुकाकारेणाम्भः पयोनिधेः । अन्तरीक्षे समुत्क्षिप्य चिक्षेप क्षमणोद्यतः ॥ क्४७.५३ ॥ कृते भूभागशेषेऽब्धौ तेनात्यद्भुतकारिणा । सुरनिर्भर्त्सिता भीता देवतास्मै मणीं ददौ ॥ क्४७.५४ ॥ निर्व्याजं साहसं दीप्तिं रत्नानामिव तत्त्वतः । प्रभावं वेत्ति महतां मन्त्राणां तपसां च कः ॥ क्४७.५५ ॥ स्फारस्तावदपारवारिविरसव्यापारहेलाबलात् कल्लोलावलियन्त्रिताम्बरतया रत्नाकरः श्रूयते । गम्भीरः पुनरप्रमेयमहिमा कोऽपि प्रभावः सतां यस्मिन् विस्मयधाम्नि चिन्तनविधावन्ते प्लवन्ते धियः ॥ क्४७.५६ ॥ ततश्चिन्तामणिं बुद्ध्वा निजसार्थेन संगतः । राजसूनुः स्वनगरं प्राप पूर्णमनोरथः ॥ क्४७.५७ ॥ कृतकृत्यः प्रहृष्टेनः स पित्रा तत्र पूजितः । ध्वजाग्रे रत्नमाधाय जगाद जनसंसदि ॥ क्४७.५८ ॥ परार्थ एव यत्नोऽयं नात्मार्थो यदि मे क्कचित् । तेन सत्येन लोकोऽय सर्वं यात्वदरिद्रताम् ॥ क्४७.५९ ॥ इत्युक्ते सत्त्वनिधिना तेन दीनदयालुना । रत्नवृष्टिरपर्यन्ता निपपात महीतले ॥ क्४७.६० ॥ तेन रत्नसमूहेन दिक्षु सर्वासु भास्वता । ययौ जनस्य दारिद्य्रमयं निःशेषतां तमः ॥ क्४७.६१ ॥ आशापाशवतां बलाप्त्रविशतां बाह्याङ्गणं श्रीमतां द्वाःस्थाघातवतां मुहुर्विचलतां द्वारोदरे सीदताम् । दीर्घैर्निःश्वसितैः शुचा निपतितां देहक्षयं काङ्क्षतां दीनानां मणिराशिरश्मिशबलः श्रीसंगमः कोऽप्यभूत् ॥ क्४७.६२ ॥ तच्छासनादुरगनायकमेव याते चिन्तामणौ विगतदैन्यजने च लोके । सर्वत्र दानरसिकस्य जनस्य चेतः सर्वार्थिसार्थविरताकुलितं बभूव ॥ क्४७.६३ ॥ सर्वार्थसिद्धः क्षितिपालसूनुः योऽभूत्स एवाहमिहान्यदेहः । श्रुत्वेतिवृत्तं कथितं जिनेन ते भिक्षवस्तन्मयतामवापुः ॥ क्४७.६४ ॥ इति क्षेमेन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां सर्वार्थसिद्धावदानं सत्पचत्वारिंशः पल्लवः ॥ ४८. हस्तकावदानम् । मत्तेभकुम्भोच्चकुचाभिरामाः कर्पूरहारांशुविलासहासाः । प्रीतिप्रदाः पुण्यवतां भवन्ति प्रौढा युवत्यश्च विभूतयश्च ॥ क्४८.१ ॥ तथागते भगवति श्रावस्त्यां वनचारिणि । अभवत्सुप्रबुद्धाख्यः श्रीमान् गृहपतिः पुरा ॥ क्४८.२ ॥ बभूव हस्तको नाम तस्यातिदयितः सुतः । पूर्वार्जितानां पुण्यानां साकार इव संचयः ॥ क्४८.३ ॥ तस्य जन्मदिने जातश्चामीकरमयो महान् । एकीभूत इवाश्चर्यव्रजः प्रवरकुञ्चरः ॥ क्४८.४ ॥ स गजेन्द्रः कुमारश्च तत्पितुश्च मनोरथः । लोककौतुककोशाश्च पूर्णतां त्युल्यमाययुः ॥ क्४८.५ ॥ स शशीव शिशुः काले कलानिलयतां गतः । रुरुचे रुचिमान् सर्वलोकलोचनबान्धवः ॥ क्४८.६ ॥ स शनैः पूरिताभोगभुजस्तम्भविभूषणम् । लेभे मनोभवारम्भभवनं नवयौवनम् ॥ क्४८.७ ॥ कदाचिदथ भूभर्तुः स प्रसेनजितः सुताम् । तनुचीवरचिह्नेन सहजेन विराजिताम् ॥ क्४८.८ ॥ कन्यां चीवरकन्याख्यां लावण्यललिताननाम् । उद्यानदर्शनायातां ददर्शायतलोचनाम् ॥ क्४८.९ ॥ अक्लिष्टरूपामालोक्य तामपर्युषितद्युतिम् । विस्मयस्मरयोस्तुल्यमाययौ सहसा वशम् ॥ क्४८.१० ॥ सोऽचिन्तयदहो कान्तमिदमत्यद्भुतं वपुः । यस्मिन् भाति मुखव्याजाददोषविशदः शशी ॥ क्४८.११ ॥ लावण्यमप्रतिममेव बिभति तन्वी बन्धूकबन्धुरधरो मधुरस्वभावः । द्रोहोद्यतः सरसविद्रुमपल्लवानां बिम्बप्रभाप्रसभभ्रमवन्ध्यकारः ॥ क्४८.१२ ॥ वक्र्क्रं न क्षमते मदं शशमृतः क्लेश्नाति कान्तिः सुधाम् उत्फुल्लोत्पलकाननस्य कुरुते दृष्टिः प्रभाभ्र्त्सनम् । मन्ये मन्मथसंगमोचिततनोः साप्त्न्यभीतिप्रदा लीलायास्याः सहसा विलासलहरीशोषं विधत्ते रतेः ॥ क्४८.१३ ॥ उद्वृत्ते कठिने परोधरयुगे नश्यद्विवेके चिरं यस्या दोषमयेऽप्यहो गुणवता हारेण बद्धा स्थितिः । यच्चास्मिन्नवलम्बतेऽम्बुजधिया रोलम्बरेखा मुखे लोलाक्ष्याः किमपि प्रशान्तनयने लीनं मुनीनां मनः ॥ क्४८.१४ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य वपुः पुष्पशरोपमम् । विलोक्य भूपतिसुता बभूवाश्चर्यनिश्चला ॥ क्४८.१५ ॥ हृते लज्जांशुके तस्याः स्मरेण स्मितकारिणा । प्रत्यग्रपुलकाकीर्णं वपुः स्पष्टमदृश्यत ॥ क्४८.१६ ॥ रुद्धा नवाभिलाषेण वैलक्ष्येण निवर्तिता । मनस्तत्रैव निक्षिप्य सा शून्येव शनैर्ययौ ॥ क्४८.१७ ॥ राजधानीं समासाद्य लज्जाविस्मयमन्मथैः । मीलितेव निलीनेव प्रोषितेव बभूव सा ॥ क्४८.१८ ॥ कुमारोऽपि स्वभवने समुद्भूतमनोभाव्ः । तामेवेन्दुमुखीमग्रे संकल्पैरलिखन्मुहुः ॥ क्४८.१९ ॥ स तां मानससर्वस्वं स्मरविद्यामिव स्मरन् । प्रदध्यौ कुर्लभां मत्वा तनयां चक्रवर्तिनः ॥ क्४८.२० ॥ जन्मान्तरे तनुर्यस्य तपःपरिचिता चिरम् । धन्यः स तामवाप्नोति लतां सुकृतशाखिनः ॥ क्४८.२१ ॥ रम्यप्रदानपुण्येन तद्दर्शनमवाप्यते । न जाने तानि पुण्यानि येषां तत्संगमः फलम् ॥ क्४८.२२ ॥ तद्वक्र्क्रशीतकिरणस्मरणोत्सवेन तस्याश्च दुर्लभतया विरहोष्मणा मे । नो वेद्मि किं धृतिरियं किमयं विमोहः किं जीवितं किमसुभिः सहः विप्रयोगः ॥ क्४८.२३ ॥ तद्वक्र्क्रब्जजितः प्रसह्र भजते क्षैण्यं क्षपावल्लभः तद्भूविभ्रमलज्जितं च विनतिं धते धनुर्मान्मथम् । तस्याह्पल्लवपेशलद्युतिमुषा शोषाधरेणार्दितं नूनं प्राप्य पराजयं वनमहीं बिम्ब समालम्बते ॥ क्४८.२४ ॥ इति पूर्णेन्दुवदनावदनध्याननिश्चलह् । निशां निनाय संत्यक्तः सेर्ष्ययेव सनिद्रया ॥ क्४८.२५ ॥ कन्यादर्शनवृत्तान्तं ततस्तेन निवेदितम् । श्रुत्वा पितास्य संक्रन्तचिन्तापरिचितोऽभवत् ॥ क्४८.२६ ॥ स तमूचे वयं पुत्र राज्ञोऽस्य पुरवासिनह् । स कथं ते दुहितरं चक्रवर्ती प्रदास्यति ॥ क्४८.२७ ॥ अशक्यं नैव कुर्वन्ति समीहन्ते न दुर्लभम् । असंभाव्यं न भाषन्ते मानकामा मनीषिणः ॥ क्४८.२८ ॥ चूतचम्पकवल्लीषु स्वाधीनासु निरादरः । चिन्तयन् पारिजातस्य लतां शुष्यति षट्पदः ॥ क्४८.२९ ॥ तव तस्याश्च संबन्धः प्राज्गन्मविहितो यदि । तदवश्यं भवत्येव निष्प्रयत्नफलोदयह् ॥ क्४८.३० ॥ आशापाशैरनाकृष्टं विचारैरकदर्थितम् । प्रयत्नभारैरश्रान्तं विधत्ते भवितव्यता ॥ क्४८.३१ ॥ इत्याकर्ण्य पितुर्वाक्यं तत्तथेति विचिन्तयन् । न चेतः कन्यकानीतं समानेतुं शशाक सः ॥ क्४८.३२ ॥ स गत्वा दन्तयुगलं ययाचे हेमकुञ्चरम् । नवसंदर्शने राज्ञः प्रीतियोग्यमुपायनम् ॥ क्४८.३३ ॥ पुण्यबन्धेन करिणा दत्तं दन्तयुगं ततः । स हेममयमादाय द्रष्टुं भूमिपतिं ययौ ॥ क्४८.३४ ॥ स रत्नरुचिरं प्राप्य भवनं पृथिवीपतेः । प्रविश्यः प्रणतः प्रीत्यै हेमदन्तद्वयं ददौ ॥ क्४८.३५ ॥ भूभुजा विश्रुतगुणः प्रसादेनाभिनन्दितः । वरं गृहाणेत्युक्तश्च स न जग्राह किंचन ॥ क्४८.३६ ॥ तस्यादीनद्युतेश्चक्रे मानमभ्यधिकं नृपः । औचित्यचारुचरितः प्रियः कस्य न निःस्पृहः ॥ क्४८.३७ ॥ स सदा दर्शने राज्ञः काञ्चनाङ्गानि दन्तिनः । पुनर्जातनवाङ्गेन दत्ताणि प्रीयते ददौ ॥ क्४८.३८ ॥ तमुवाच महीपालः सेवाप्रणययन्त्रितः । दूतीं मनःप्रसादय वदनद्युतिमुद्वहन् ॥ क्४८.३९ ॥ प्रभूतहेमसंभारां गुर्वीं सोवामिमामहम् । न सहे प्रौरवार्गो हि भवणीयो महीभृताम् ॥ क्४८.४० ॥ संविभज्य जनानीतैः का प्रीतिर्मम काञ्चनैः । तवानर्घगुणा मूर्तिरियमेव मम प्रिया ॥ क्४८.४१ ॥ लोभः पुरुषरत्नेषु भूषणार्हेषु शोभते । राज्ञां कोशेषु सीदन्ति हेमरत्नाश्मसंचयाः ॥ क्४८.४२ ॥ समीहिततमं तुभ्यं किं प्रयच्छामि कथ्यताम् । निःशेषकोशदानेन न नामानुशयोऽस्तु मे ॥ क्४८.४३ ॥ राज्ञ्ं दृक्पातपात्रेण प्राप्यन्ते यदि न श्रियः । तदनर्थं गतार्थिन्या कोऽथः पार्थिवसेवया ॥ क्४८.४४ ॥ इत्युक्तः क्षितिपालेन कुमारः कलिताञ्जलिः । तमभाषत भूपाल दातुमर्हति कोऽपरः ॥ क्४८.४५ ॥ अनर्थितेन रत्नानि विबुधेभ्यः प्रयच्छता । तदुन्निद्रं समुद्रस्य मुद्रितं भवता यशः ॥ क्४८.४६ ॥ महतापि प्रयत्नेन पूर्यते न महाशयः । अल्पकानां तदैर्श्वर्यं दारिद्यं तन्महीयसाम् ॥ क्४८.४७ ॥ किं तु त्वद्भुजगुप्तानां धर्ममार्गेण जीवताम् । जनानां नास्ति दारिद्यं द्रविणं येन मृग्यते ॥ क्४८.४८ ॥ धनार्थिनो न तु वयं न च सेवाधिकारिणः । धनं धनं धनधियां मान एव मनस्विनाम् ॥ क्४८.४९ ॥ मीलद्गुणेन परमेश्वरसेवनेन नुर्मूलतां सुमनसां सहसा गतानाम् । दैन्यात्पुनः कृपणपण्यपथे च्युतानां न स्पर्शमात्रमपि साधुजनः करोति ॥ क्४८.५० ॥ अर्थित्वान्मरणं वरं तनुभृतां दैन्यावसन्नात्मनां अर्थी सर्वजनावमानवसतिः सत्कारयोग्यः शवः । कुम्भस्तावदधह्प्रयाति गुणवान् कूपावतारे परं यावन्मोहतमःप्रवेशविवशः प्राप्तोऽर्थिता लम्बते ॥ क्४८.५१ ॥ सामान्या धनसंपदः क्रयकृषिप्राप्या सदा धीमतां संतोषो यदि नास्ति तत्किमपरा भूमिर्निधानावृता । सन्त्येवातिशयप्रसादनिरतास्ता हेमरत्नक्रियाः कस्येष्टः प्रियसंगमाय वपुषां सेवामयो विक्रयः ॥ क्४८.५२ ॥ इत्यपारधियस्तस्य वचः श्रुत्वा महीपतिः । गॄह्यतामपरं किंचिदित्यभाषत सादरः ॥ क्४८.५३ ॥ औचित्यचतुरालापः कर्कशोऽपि नृपां प्रियः । कृपणश्चाटुकारोऽपि कर्णशूलाय केवलः ॥ क्४८.५४ ॥ और्दार्यपरितुष्टेन स राज्ञभ्यर्थितः परम् । तमूचे यदु तुष्टोऽसि सुता मह्यं प्रदीयताम् ॥ क्४८.५५ ॥ इत्युक्ते तेन नृपतिः संदेहान्दोलिताशयः । प्रातर्वक्ताहमित्युक्त्वा क्षणं क्ष्मातलमैक्षत ॥ क्४८.५६ ॥ स कुमारं विसृज्याथ प्रधानामात्यमब्रवीत् । प्रसादरभसेनैव कृतं वाक्चापलं मया ॥ क्४८.५७ ॥ चक्रवर्तिकुलोत्पन्ना कन्या पुण्यपणोचिता । कथं सामान्यपौराय गुणमात्रेण दीयते ॥ क्४८.५८ ॥ ददामीति प्रतिश्रुत्य पश्चादनुशयाकुलः । कथं सराधनो भूत्वा भविष्याम्यर्थिनिष्फलः ॥ क्४८.५९ ॥ कथं प्राप्तस्य तस्याहं प्रातर्द्रष्ट्मुखं पुरः । प्रियोऽप्यप्रियतां यातः स मे दुर्लभयेच्छया ॥ क्४८.६० ॥ नूनं गुणोपपन्नोऽपि प्रकृत्यैव शरीरिणाम् । वक्ति यावन्न देहीति तावद्गवति वल्लभह् ॥ क्४८.६१ ॥ इति भूमिपतेः श्रुत्वाः वचो दोलावलम्बिनः । तमुवाच महामात्यः संचिन्त्यावसरोचितम् ॥ क्४८.६२ ॥ अनालोचितपर्यन्ताः प्रत्यग्रसरसादराः । स्वभावरभसा एव भवन्ति प्रभुबुद्धयः ॥ क्४८.६३ ॥ अशक्यार्थनया तेन लुब्धेनेव गुणोदयः । राजसेवाप्रवृत्तेन हेमहस्ती विनाशितः ॥ क्४८.६४ ॥ वाच्योऽसौ भवता स्वैरं कन्यार्थी पुनरागतः । हेमहस्तिनमारुह्य प्राप्तः प्राप्स्यसि मे सुताम् ॥ क्४८.६५ ॥ तेनोत्कृत्तः स्वहस्तेन कुतस्तस्य स कुञ्जरः । न चासौ तद्विरहितः पुनरायाति लज्जया ॥ क्४८.६६ ॥ इत्यमात्यस्य वचसा नृपतिर्युक्तिमाश्रितः । प्राप्तं कुमारमन्येद्युस्तदेवाभिमुखोऽवदत् ॥ क्४८.६७ ॥ कुमारोऽपि गॄहं गत्वा विवाहोचितमङ्गलैः । हौमद्विरदमारुह्य स्वजनेन सजाययौ ॥ क्४८.६८ ॥ स्वर्णवारणसंरूढं तमायान्तं महीपतिः । विलोक्याश्चर्यविभवं मेने पुण्यवतां वरम् ॥ क्४८.६९ ॥ कौतुकादथ भूपालस्तं गजं हेमविग्रहम् । आरुरोह महोत्साहः सुमेरुमिव वज्रभृत् ॥ क्४८.७० ॥ आरूढे पृथिवीपाले न चचाल स कुञ्जरः । प्रसर्सर्प कुमारेण पुनश्चालंकृतासनः ॥ क्४८.७१ ॥ तं ज्ञात्वा नृपतिर्देवं तत्प्रभावेण विस्मितः । धन्योऽस्मीति वदन् कन्यां ददौ तस्मै स्मरश्रियम् ॥ क्४८.७२ ॥ अभ्यर्च्य कन्यारत्नेन नृपतिः पुरुषोत्तमम् । हर्षोत्सवसमुद्धूतः सुधासिन्धुरिवाबभौ ॥ क्४८.७३ ॥ ततः कुमारे दयितामादाय स्वगृहं गते । सफलोऽभूदनङ्गस्य कार्मुकाकर्षणश्रमः ॥ क्४८.७४ ॥ नवे वयसि भोगार्हे नवकान्तासमागमे । तस्याभूद्विभवोदारः सदा नवनवोत्सवः ॥ क्४८.७५ ॥ ततः कदाचिद्भूपालः कृतकृत्यः प्रसेनजित् । पुण्यप्रभावं जामातुः कलयन् समचिन्तयत् ॥ क्४८.७६ ॥ अहो दिव्यः प्रभावोऽसौ कुमारस्य प्रदृश्यते । न हि सामान्यपुण्यानां पाको भवति तद्विधः ॥ क्४८.७७ ॥ कुलं लक्ष्मीहर्म्यं हृतशशिमदा रूपलहरी वयः संभोगार्हं गुणपरिचयो भूषणचयः । यशः पुण्योद्यानप्रसृतकुसुमोल्लासरुचिरं न विद्मः कस्यायं कुशलपरिणामस्य विभवः ॥ क्४८.७८ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं स संजातकुतूहलः । सर्वज्ञदर्शनावद्धमारुरोह मनोरथम् ॥ क्४८.७९ ॥ स जातातरमाहूय सुतां च सचिवैः सह । भगवन्तं ययौ द्रष्टुं मनसा प्रथमं गतः ॥ क्४८.८० ॥ याते दृष्टिपथं जेतवने संत्यज्य वाहनम् । उपसृत्यः नृपः पद्भ्यां भगवन्तं व्यलोकयत् ॥ क्४८.८१ ॥ स तं प्रणम्य तत्पादपद्मभूतिशिखामणिः । सुतां जामातरं चास्मै नम्रो नाम्ना न्यवेदयत् ॥ क्४८.८२ ॥ उपविष्टेषु सर्वेषु प्रणामानतमौलिषु । पप्रच्छ राजा सर्वज्ञं भगवन्तं कृताञ्जलिः ॥ क्४८.८३ ॥ अयं गुणगओपेतः कुमारः श्रीमतां वरः । हैमेव दन्तिनायातो भगवन् केन कर्मणा ॥ क्४८.८४ ॥ इयं चीवरकन्या च मत्सुतास्य नवा वधूः । केन पुण्यप्रभावेण जीवितादधिवल्लभा ॥ क्४८.८५ ॥ इति पृष्टः क्षितीशेन सर्वविद्भगवान् जिनः । तमूचे भूपते पुंसां पुण्योद्भूता विभूतयः ॥ क्४८.८६ ॥ यदुदारो यदुचितो यद्भ्राजिंष्णु यदद्भुतम् । स्पृहणीयं च यल्लोके तत्तत्पुण्यसमुद्बह्वम् ॥ क्४८.८७ ॥ विपश्वी भगवान् पूर्वं सुगतः सह भिक्षुभिः । चचार लोककृपया राज्ञो बन्धुमतः पुरे ॥ क्४८.८८ ॥ तस्मिन्नवसरे तत्र कुमार्या सह दारकः । विक्रीडावर्त्मनि पुरः कृत्वा दारुमयं गजम् ॥ क्४८.८९ ॥ तौ विलोक्य समायान्तं ध्मातजम्बूनदद्युतिम् । फुल्लपद्मदलाकारकरुणास्निग्धलोचनम् ॥ क्४८.९० ॥ भगवन्तं समुद्भूततद्भक्तिसरसोन्मुखौ । क्रीडागजं निवेद्यास्मै प्रणतौ तस्थतुः पुरः ॥ क्४८.९१ ॥ भगवानपि सर्वज्ञस्तयोर्ज्ञात्वा मनोरथम् । दयया चरणस्पर्शं विदधे दारुदन्तिनः ॥ क्४८.९२ ॥ सम्यक्चित्तप्रसादेन दृष्टौ भगवताथ तौ । प्रणीधानं विवाहाय चक्रतुर्दारकौ मिथः ॥ क्४८.९३ ॥ कुलप्रभावविभवैर्भूयाज्जन्म ममोचितम् । वाहनं हेमदन्ती च कुमारस्येत्यभून्मतिः ॥ क्४८.९४ ॥ दृष्ट्वा भगवतः कन्या संसक्त्रे चारुचीवरे । जन्मचीवरयुक्तां स्यामहमेतचिन्तयत् ॥ क्४८.९५ ॥ स एष प्रणिधानेन जातस्तेनेह हस्तकः । इयं चीवरकन्या च तनुचीवरलक्षण ॥ क्४८.९६ ॥ इति क्ष्रुत्वा क्षितिपतिस्तद्वृत्तं सुगतोऽदितम् । मुकुटस्पृष्टतत्पादपद्मः स्वभवनं ययौ ॥ क्४८.९७ ॥ याते सविस्मयं राज्ञि कुमारः सह जायया । कथ्यमानं भगवता धर्मं शुश्राव शुद्धधीः ॥ क्४८.९८ ॥ ततस्तौ जातवैराग्यौ क्षीणसंसारवासनौ । प्रव्रज्यया जितक्लेशौ शुद्धां बोधिमवापतुः ॥ क्४८.९९ ॥ विततसुकृतपुण्याभ्यासयोगेन पुंसां भवति कुशलभाजां धर्मकामार्थसंपत् । अभिमतमथ भुक्त्वा तत्फलं सदारास्ते विघनगगनकान्तिं शान्तिमन्ते भजन्ते ॥ क्४८.१०० ॥ इति क्षेमन्द्रविरचितायां बोधिसत्त्वावदानकल्पलतायां हस्तकावदानमष्टचत्वारिंशः पल्लवः ॥ � </poem> [[वर्गः:बौद्धदर्शनम्]] g3uy9tc9alarbbe2t0dtm175tt28xnk 0 125424 341412 2022-07-26T05:21:19Z Shubha 190 {{header | title = अवदानशतकम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> अवदानशतकम्* । ॥ नमः श्रीसर्वज्ञाय ॥ -------------------- वैद्य, १ --------------------... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = अवदानशतकम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> अवदानशतकम्* । ॥ नमः श्रीसर्वज्ञाय ॥ -------------------- वैद्य, १ -------------------- प्रथमो वर्गः । तस्योद्दानम्* । पूर्णभद्रो यशोमती कुसीदो वणिजस्तथा । सोमो वडिकः पद्माङ्कः पञ्चालो धूप एव च । राजानं पश्चिमं कृत्वा वर्गो ह्येष समुद्दितः ॥ १ ॥ ******************************************************* १ पूर्णभद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तत्र भगवतोऽचिराभिसंबुद्धबोधेर्यशसा च सर्वलोक आपूर्णः ॥ अथ दक्षिणागिरिषु जनपदे संपूर्णो नाम ब्राह्मणमहाशालः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिः प्रदानाभिरतो महति त्यागो वर्तते ॥ यावदसौ सर्वपाषण्डिकं यज्ञमारब्धो यष्टुम्*, यत्रानेकानि तीर्थिकशतसहस्राणि भुञ्जते स्म । यदा भगवता राजा बिम्बिसारः सपरिवारो विनीतः, तस्य च विनयाद्बहूनि प्राणिशतसहस्राणि विनयमुपगतानि, तदा राजगृहात्पूर्णस्य ज्ञातयोऽभ्यागत्य पूर्णस्य पुरस्ताद्बुद्धस्य वर्णं भाषयितुं प्रवृत्ता धर्मस्य संघस्य च । अथ पूर्णो ब्राह्मणमहाशालो भगवतो गुणसंकीर्तनं प्रतिश्रुत्य महान्तं प्रसादं प्रतिलब्धवान्* । ततः शरणमभिरुह्य राजगृहाभिमुखः स्थित्वा उभौ जानुमण्डले पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य पुष्पाणि क्षिपन्*, धूपमुदकं च भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्तः: आगच्छतु भगवान् यज्ञं मे अनुभवितुं यज्ञवाटमिति । अथ तानि पुष्पाणि बुद्धानां बुद्धानुभावेन देवतानां च देवतानुभावेनोपरि भगवतः पुष्पमण्डपं क्षिप्त्वा तस्थुः धूपोऽभ्रकूटवदुदकं वैडूर्यशलाकवत् ॥ अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: कुत इदं भदन्त निमन्त्रणमायातमिति । भगवानाह: दक्षिणागिरिष्वानन्द जनपदे संपूर्णो नाम ब्राह्मणमहाशालः प्रतिवसति, -------------------- वैद्य, २ -------------------- तत्रास्माभिर्गन्तव्यम्, सज्जीभवन्तु भिक्षव इति । भगवान् भिक्षुसहस्रपरिवृत्तो दक्षिणागिरिषु जनपदे चारिकां चरित्वा पूर्णस्य ब्राह्मणमहाशालस्य यज्ञवाटसमीपे स्थित्वा चिन्तामापेदे: यन्वहं पूर्णब्राह्मणमृद्धिप्रातिहार्येणावर्जयेयमिति । अथ भगवांस्तं भिक्षुसहस्रमन्तर्धाप्य एकः पात्रचरकव्यग्रहस्तः पूर्णस्मीपे स्थितः । अथ पूर्णो ब्राह्मणमहाशालो भगवन्तं ददर्श द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनस्त्वरितत्वरितं भगवतः समीपमुपसंक्रम्य भगवन्तमुवाच: स्वागतं भगवन्, निषीदतु भगवान्, क्रियतामासनपरिग्रहो ममानुग्रहार्थमिति । भगवानाह: यदि ते परित्यक्तं दीयतामस्मिन् पात्र इति । अथ पूर्णो ब्राह्ममहाशालः पञ्चमाणवकशतपरिवृतो भगवतो विविधभक्ष्यभोज्यखाद्यलेह्यपेयचोष्यादिभिराहारैरारब्धः पात्रं परिपूरयितुम्* । भगवानपि स्वकात्पात्राद्भिक्षुपात्रेष्वाहारं संक्रमयति । यदा भगवतो विदितं पूर्णानि भिक्षुसहस्रस्य पात्राणीति, तदा स्वपात्रं पूर्णमादर्शितुम्* । ततो भिक्षुसहस्रं पूर्णपात्रमर्धचन्द्राकारेण दर्शितवान् । देवताभिरप्याकाशस्थाभिः शब्दमुदीरितम्: पूर्णानि भगवतो भिक्षुसहस्रस्य च पात्राणीति । ततः प्रातिहार्यदर्शनात्पूर्णः प्रसादजातो मूलनिकृत्त इव द्रुमो हृष्टतुष्टप्रमुदितः उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् पूर्णस्य ब्राह्मणमहाशालस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः, अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान् -------------------- वैद्य, ३ -------------------- निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । -------------------- वैद्य, ४ -------------------- यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १.६ ॥ इति <स्पेयेर्७> भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । एष आनन्द पूर्णो ब्राह्मणमहाशालः । अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य पूर्णभद्रो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ यदा भगवता पूर्णो ब्राह्मणमहाशालोऽनुत्तरायां स्म्यक्संबोधौ व्याकृतः, तदा पूर्णेन भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं यज्ञवाटे भोजितः । भूयश्चानेन चित्राणि कुशलमूलानि समवरोपितानि ॥ तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः, शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २ यशोमती । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) <स्पेयेर्८> बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वैशालीमुपनिश्रित्य विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायाम्* । अथ पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघ्पुरस्कृतो वैशालीं पिण्डाय प्राविक्षत् । सावदानीं वैशालीं पिण्डाय चरित्वा येन सिंहस्य सेनापतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः ॥ अथ सिंहस्य सेनापतेः स्नुषा यसोमती नम अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । सा भगवतो विचित्रलक्षणोज्ज्वलकायं दृष्ट्वा अत्यर्थं प्रसादं लब्धवती । सा श्वशुरं पप्रच्छ: अस्ति कश्चिदुपायो येनाहमप्येवंगुणयुक्ता स्यामिति । अथ सिंहस्य सेनापतेरेतदभवत्: उदाराधिमुक्ता बतेयं दारिका । यदि पुनरियं प्रत्ययमासादयेत्, कुर्यादनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानमिति विदित्वोक्तवान्*: दारिके यदि हेतुं समादाय वर्तिष्यसि, त्वमप्येवंविधा भविष्यसि यादृशो भगवानिति ॥ <स्पेयेर्९> ततः सिंहेन सेनापतिना यशोमत्याः प्रसादाभिवृद्ध्यर्थं प्रभूतं हिरण्यसुवर्णं रत्नानि च दत्तानि । ततो यशोमत्या दारिकया भगवान् सश्रावकसंघः श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः । -------------------- वैद्य, ५ -------------------- अधिवासितं च भगवता तस्या अनुग्रहार्थम्* ॥ अथ यशोमती दारिका सुवर्णमयानि पुष्पाणि कारयित्वा रूप्यमयाणि रत्नमयानि प्रभूतगन्धमाल्यविलेपनसंग्रहं कृत्वा शतरसमाहारं सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन सिंहस्य सेनापतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ यशोमती दारिका सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शतरसेनाहारेण स्वहस्तं संतर्प्य पुष्पाणि भगवति क्षेप्तुमारब्धा । अथ तानि पुष्पाणि उपरि भगवतो रत्नकूटागारो रत्नच्छत्रं रत्नमण्डप इवावस्थितम्*, यन्न न शक्यं सुशिक्षितेन कर्मकारेण कर्मान्तेवासिना वा कर्तुम्*, यथापि तद्बुद्धानां बुद्धानुभावेन देवतानां च देवानुभावेन ॥ अथ यशोमती दारिका तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्त इव द्रुमः सर्वशरीरेण भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धा: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् यशोमत्या दारिकाया हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः, अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २.१ ॥ -------------------- वैद्य, ६ -------------------- यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: <स्पेयेर्१२> नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया यशोमत्या दारिकया ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द यशोमती दारिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः -------------------- वैद्य, ७ -------------------- षट्पारमिताः परिपूर्य रत्नमतिर्नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तस्याभिप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३ कुसीदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी प्रतिवसति, आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सडृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवतायाचनं कुरुष्वेति ॥ अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्, एकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत् तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ । माता कल्या भवति ऋतुमती । गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तथा ह्यसौ श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवविप्रलब्धोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते स्म । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधर्मिका नित्यानुबन्धा अपि देवता आयाचते स्म । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युत्वा तस्याः प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पञ्च । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं पुरुषं जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः -------------------- वैद्य, ८ -------------------- पूर्वकायमत्युन्नमय्य *{अभ्युन्नमय्य}* दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा कृत्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति । शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैर् आहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैर्हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरिमां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । जन्मनि चास्य तत्कुलं नन्दितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातयः ऊचुः: यस्मादस्य जन्मनि सर्वकुलं नन्दितम्, तस्माद्भवतु दारकस्य नन्द इति नामेति । तस्य नन्द इति नाम व्यवस्थापितम्* ॥ नन्दो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महान् संवृत्तः पंचवर्षः षड्वर्षो वा, तदा कुसीदः संवृत्तः परमकुसीदः । नेच्छति शयनासनादप्युत्थातुम्* । तेन तीक्ष्णनिशितबुद्धितया अन्तर्गृहस्थेनैव शास्त्राण्यधीतानि ॥ अथ श्रेष्ठिन एतदभवत्: सोऽपि मे कदाचित्कर्हिचिद्देवताराधनया पुत्रो जातः, सोऽपि कुसीदः परमकुसीदः । शयनासनादपि नोत्तिष्ठते । तत्किं ममानेनेदृग्जातीयेन पुत्रेण, यो नाम स्वस्थशरीरो भूत्वा पशुरिव संतिष्ठतीति ॥ स च श्रेष्ठी पूरणाभिप्रसन्नः । तेन षट्तीर्थिकाः शास्तारः स्वगृहमाहूताः: अपि नाम अयं दारकस्तेषां दर्शनाद्गौरवजातः शयनासनादपि तावदुत्तिष्ठेत्* । अथ कुसीदो दारकस्तांश्छास्तॄन् दृष्ट्वा चक्षुःसंप्रेक्षणामपि न कृतवान्*, कः पुनर्वाद उत्थास्यति वा अभिवादयिष्यति वा, आसनेन वा उपनिमन्त्रयिष्यति । अथ स गृहपतिस्तामेवावस्थां दृष्ट्वा सुष्ठुतरमुत्कण्ठितः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां -------------------- वैद्य, ९ -------------------- नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य च बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्* । कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि । कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्* । कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्* । कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ३.१ ॥ पश्यति भगवान्: अयं दारकः कुसीदो मद्दर्शनाद्वीर्यमारप्स्यते यावदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ चित्तं परिणामयिष्यतीति । ततो भगवता तीर्थ्यानां मददर्पच्छित्त्यर्थं दारकस्य च कुशलमूलसंजननार्थं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णमरीचय उत्सृष्टाः, यैस्तद्गृहं समन्तादवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । स इतश्चामुतश्च प्रेक्षितुमारब्धः: कस्य प्रभावान्मम शरीरं प्रह्लादितमिति । ततो भगवान् भिक्षुगणपरिवृतस्तद्गृहं प्रविवेश । ददर्श कुसीदो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषुलक्षणैः समलंकृत अशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं प्रसादमापन्नः । सहसा स्वयमेवोत्थाय भगवतोऽर्थे आसनं प्रज्ञपयति । एवं चाह: एतु भगवान्, स्वागतं भगवतः, निषीदतु भगवान् प्रज्ञप्त एवासन इति । अथास्य मातापितरावन्तर्जनश्चादृष्टपूर्वप्रभावं दृष्ट्वा परमं विस्मयमापन्नाः ॥ ततः कुसीदो दारको हर्षविकसिताभ्यां नयनाभ्यां भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता अनेकप्रकारं कौसीद्यस्यावर्णो भाषितः, वीर्यारम्भस्य चानुशंसः । चन्दनमयीं चास्य यष्टिमनुप्रयच्छति: इमां दारक यष्टिमाकोटयेति । स तामाकोटयितुमारब्धः । अथासौ यष्टिराकोट्यमाना मनोज्ञशब्दश्रवणं करोति, विविधानि च रत्ननिधानानि पश्यति । तस्यैतदभवत्: महान् बतायं वीर्यारम्भे विशेषो यन्वहं भूयस्या मात्रया वीर्यमारभेयेति । स श्रावस्त्यां घण्टाववघोषणं सार्थवाहमात्मानमुद्घोष्य षड्वारान्महासमुद्रमवतीर्णः । ततः सिद्धयानपात्रेण महारत्नसंग्रहं कृत्वा भगवानन्तर्निवेशने सश्रावकसंघो भोजितः । अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* ॥ अथ भगवान् कुसीदस्य दारकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या -------------------- वैद्य, १० -------------------- अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति, तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान् यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ३.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ३.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ च ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: <स्पेयेर्२१> नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ३.३ ॥ -------------------- वैद्य, ११ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ३.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ३.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ३.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन कुसीदेन दारकेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द कुशिदो दारकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अतिबलवीर्यपराक्रमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४ सार्थवाहः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमो महासार्थवाहो महासमुद्राद्भग्नयानपात्र आगतः । स द्विरपि त्रिरपि स्वदेवतायाचनं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णो भग्नयानपात्र एवागतः । ततोऽस्य महान् खेद उत्पन्नः । स इमां चिन्तामापेदे: को मे उपायः स्वाद्येन धनार्जनं कुर्यामिति । तस्यैतदभवत्: अयं बुद्धो भगवान् सर्वदेवप्रतिविशिष्टतरः आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महाधर्मकामः प्रजावत्सलः, यन्वहमिदानीमस्य नाम्ना पुनरपि महासमुद्रमवतरेयम्* । सिद्धयानपात्रस्त्वागच्छेयं चेदुपार्धेन धनेनास्य पूजां कुर्यामिति ॥ -------------------- वैद्य, १२ -------------------- स एवं कृतव्यवसायः पुनरपि महासमुद्रमवतीर्णः । बुद्धानुभावेन च रत्नद्वीपं संप्राप्य महारत्नसंग्रहं कृत्वा कुशलस्वस्तिना स्वगृहमनुप्राप्तः । स मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य भाण्डं प्रत्यवेक्षितुमारब्धः । तस्य नानाविचित्राणि रत्नानि दृष्ट्वा महांल्लाभ उत्पन्नः । चिन्तयति च: मया ईदृशानां रत्नानां श्रमणस्य गौतमस्य उपार्धं दातव्यं भविष्यति । यन्वहमेतानि स्वस्याः पत्न्या आयः । तेन कार्षापणद्वयेन विक्रीय भगवतो गन्धं दद्यामिति । स कार्षापणद्वयेनागरुं क्रीत्वा जेतवनं गतः । ततोऽपत्रपमाणरूपो द्वारकोष्ठके स्थित्वागरुं धूपितवान्* ॥ अथ बहगवांस्तद्रूपमृद्ध्यभिसंस्कारमभिसंस्कृतवान् येन स धूप उपरि विहायसमभ्युद्गम्य सर्वां च श्रावस्तीं स्फुरित्वा महदभ्रकूटवदवस्थितः । तस्य तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा महान् प्रसाद उत्पन्नः । स स्वचित्तं परिभाषितवान्: नैतन्मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं भगवन्तं रत्नैर्नाभ्यर्चयेयमिति ॥ अथ तेन सार्थवाहेन भगवान् सश्रावकसंघोऽन्तर्निवेशने भक्तेनोपनिमन्त्रितः । ततः प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य महारत्नैरवकीर्णः । ततस्तानि रत्नानि उपरि विहायसमभ्युद्गम्य मूर्ध्नि भगवतो रत्नकूटागारो रत्नच्छत्रं रत्नमण्डपश्चावस्थितः, यन्न शक्यं सुशिक्षितेन कर्मकारेण कर्मान्तेवासिना वा कर्तुम्*, यथापि तद्बुद्धस्य बुद्धानुभावेन देवतानां च देवतानुभावेन ॥ अथ सार्थवाहो द्विगुणजातप्रसादस्तत्प्रतिहार्यदर्शनान्मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य सार्थवाहस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविष्कार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः -------------------- वैद्य, १३ -------------------- परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ४.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ४.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ४.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ४.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ४.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । -------------------- वैद्य, १४ -------------------- यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ४.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन सार्थवाहेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द सार्थवाहोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य रत्नोत्तमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तस्याभिप्रसादः ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५ सोमः । [लो स्त्] (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) ******************************************************* ६ वडिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिः श्रेष्ठी प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः गृहपतेः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः ॥ तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा वडिक इति नामधेयं कृतवान् पिता । वडिको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तः अंसधात्रीभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां मलधात्रीभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेन अन्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महान् संवृत्तः पञ्चवर्षो षड्वर्षो वा, तदा गुरौ भक्तिं कृत्वा सर्वशास्त्राणि अधीतानि । तीक्ष्णबुद्धितया शीघ्रं सर्वशास्त्रस्य पारं गतः ॥ तदनन्तरं तस्य वडिकस्य किंचित्पूर्वजन्मकृतकर्मविपाकेन शरीरे कायिकं दुःखं पतितमिति दुःखी भूतश्चिन्तापरः स्थितः: किं पापं कृतं मया, यदिदं कायिकं दुःखं मम शरीरे जातम्* । तस्य पितापि पुत्रस्येदं कायिकं दुःखभावं दृष्ट्वा महदुद्विग्नः पुत्रात्ययशङ्खया दीनमानसः शोकाश्रुव्याप्तवदनस्त्वरितं वैद्यमाहूय तस्य पुत्रस्य रोगं दर्शयति: को रोगः, -------------------- वैद्य, १५ -------------------- केन हेतुना मम पुत्रस्य देहे जात इति । ततः स वैद्यस्तस्य रोगचिह्नं दृष्ट्वा चिकित्सां कर्तुमारब्धः । तथापि तस्य रोगशान्तिर्न भवति, पुनर्वृद्धिर्भवति । पिता पुत्रस्य रोगं वृद्धं जातं दृष्ट्वा अवश्यं पुत्रो मरिष्यति, यद्वैद्येनापि चास्य रोगस्य चिकित्सितुं न शक्यते, इति मूर्च्छया भूमौ पतितः । तं दृष्ट्वा भूयोऽपि पुत्रस्य चिन्ता जाता । भूयोऽपि चिन्तया मानसी व्यथा जाता । स दारको रोगी भूतोऽशक्योऽपि वदितुं कथंचित्पितरं बभाषे: मा तात साहसम्* । धैर्यमवलम्ब्योत्तिष्ठ । ममात्ययाशङ्कया मा भूस्त्वमपि मादृशः । मम नाम्ना देवानां पूजां कुरु, दानं देहि । ततो मम स्वस्था *{स्वास्थं}* भविष्यति । स गृहपतिरिति पुत्रस्य वच आकर्ण्य सर्वदेवेभ्यः पूजां कृतवान्* । सर्वब्राह्मणतीर्थिकपरिव्राजकेभ्यो दानं दत्तवान्* । तथापि तस्य रोगशान्तिर्न भवति । तदा तस्य महान्मानसो दुःखोऽभूत्* । सर्वदेवेषु पूजा कृता, दानोऽपि दत्तः पित्रा मम, तथापि स्वस्था न भवति । ततस्तथागतगुणाननुस्मृत्य बुद्धं नमस्कारं कर्तुमारब्धः । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्* । कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्* <। कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्* । कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्* । कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ६.१ ॥ ततो भगवता वडिकस्य गृहपतेः पुत्रस्य तामवस्थां दृष्ट्वा सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचयः सृष्टाः, यैस्तद्गृहं समन्तादवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । ततो भगवांस्तस्य द्वारकोष्ठकमनुप्राप्तः । दौवारिकपुरुषेणास्य निवेदितं भगवान् द्वारे तिष्ठतीति । अथ वडिकः श्रेष्ठिपुत्रो लब्धप्रसादोऽधिगतसमाश्वास आह: प्रविशतु भगवान्, स्वागतं भगवते, आकाङ्क्षामि भगवतो दर्शनमिति । अथ भगवान् प्रविश्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् वडिकमुवाच: किं ते वडिक बाधत इति । वडिक उवाच: कायिकं च मे दुःखं चेतसिकं -------------------- वैद्य, १६ -------------------- चेति । ततोऽस्य भगवता सर्वसत्वेषु मैत्र्युपदिष्टा: अयं ते चेतसिकस्य प्रतिपक्ष इति । लौकिकं च चित्तमुत्पादयामास: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो गन्धमादनात्पर्वतात्क्षीरिकामोषधीमानयेदिति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रो देवेन्द्रो गन्धमादनात्पर्वतात्क्षीरिकामोषधीमानीय भगवते दत्तवान्* । भगवता च स्वपाणिना गृहीत्वा वडिकाय दत्ता: इयं ते कायिकस्य दुःखस्य परिदाहशमनीति ॥ स कायिकं प्रस्रब्धिसुखं लब्ध्वा भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामास । प्रसन्नचित्तश्च राज्ञः प्रसेनजितो निवेद्य भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयित्वा शतसहस्रेण वस्त्रेणाच्छद्य सर्वपुष्पमाल्यैरभ्यर्चितवान्* । ततश्चेतनां पुष्णाति स्म, प्रणिधिं च चकार: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन यथैवाहं भगवता अनुत्तरेण वैद्यराजेन चिकित्सितः, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् वडिकस्य धातुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति, तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । ते निर्मिते चित्तम् अभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान् यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ६.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ६.३ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, १७ -------------------- अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ च ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ६.४ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ६.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य धीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ६.५ ॥ ****** नोते ओन् ६.५ : सुसुअल्ल्य्वीर्य, बुथेरे धीर. ****** नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ६.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यनेन वडिकेन गृहपतिपुत्रेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द वडिको गृहपतिपुत्रोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य शाक्यमुनिर्नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८ -------------------- ******************************************************* ७ पद्मः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ यदा भगवांल्लोके नोत्पन्न आसीत्, तदा राजा प्रसेनजित्तीर्थिकदेवतार्चनं कृतवान् पुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनैः । यदा तु भगवांल्लोके उत्पन्नः, राजा च प्रसेनजिद्दहरसूत्रोदाहरणेन विनीतो भगवच्छासने श्रद्धां प्रतिलब्धवान्, तदा प्रीतिसौमनस्यजातस्त्रिर्भगवन्तमुपसंक्रम्य दीपधूपगन्धमाल्यविलेपनैरभ्यर्चयति ॥ अथान्यतम आरामिको नवं पद्ममादाय राज्ञः प्रसेनजितोऽर्थं श्रावस्तीं प्रविशति । तीर्थिकोपासकेन च दृष्टः पृष्ठश्च: किमिदं पद्मं विक्रीणिष्ये? स कथयति: आमेति । स क्रेतुकामो यावदनाथपिण्डदो गृहपतिस्तं प्रदेशमनुप्रतः ॥ तेन तस्माद्द्विगुणेन मूल्येन वर्धितम्* । ततः परस्परं वर्धमानौ यावच्छतसहस्रं वर्धितवन्तौ । अथारामिकस्यैतदभवत्*: अयमनाथपिण्डदो गृहपतिरचञ्चलः स्थिरसत्वः । नूनमत्र कारणेन भवितव्यमिति । तेन संशयजातेन स तीर्थिकाभिप्रसन्नः पुरुषः पृस्टः: कस्यार्थे भवानेवं वर्धत इति । स आह: अहं भगवतो नारायणस्यार्थे इति ॥ अनाथपिण्डद आह: अहं भगवतो बुद्धस्यार्थे इति । आरामिक आह: क एष बुद्धो नामेति? ततोऽनाथपिण्डदेन विस्तरेणास्य बुद्धगुणा आख्याताः । तत आरामिकोऽनाथपिण्डदमाह: गृहपते अहं स्वयमेव तं भगवन्तमभ्यर्चयिष्य इति ॥ ततोऽनाथपिण्डदो गृहपतिरारामिकमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । ददर्शारामिको बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च आरामिकेण तत्पद्मं भगवति क्षिप्तम्* । ततः क्षिप्तमात्रं शकटचक्रमाणं भूत्वा उपरि भगवतः स्थितम्* ॥ अथ स आरामिकस्तत्प्रतिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्य कृतकरपुटश्चेतनां पुष्णाति, प्रणिधिं च कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्यारामिकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद् -------------------- वैद्य, १९ -------------------- गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभान् आभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ७.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ७.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ७.३ ॥ -------------------- वैद्य, २० -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ७.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ७.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ७.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेनारामिकेण प्रसादजातेन ममैवंविधां पूजां कृताम्* । एवं भदन्त । एष आरामिकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य पद्मोत्तमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८ पञ्चालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ तेन खलु समयेनोत्तरपञ्चालराजो दक्षिणपञ्चालराजेन सह प्रतिविरुद्धो बभुव । ॰ ॰ ॰ [गपिनल्ल्म्स्स्] अथ राजा प्रसेनजित्कौशल्यो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णो राजा प्रसेनजित्कौशल्यो भगवन्तमिदमवोचत्* : भगवान्नाम भदन्त अनुत्तरो धर्मराजो व्यसनगतानां सत्वानां परित्राता, अन्योन्यवैरिणां वैरप्रशमयिता । अयं चोत्तरपञ्चालो राजा दक्षिणपञ्चालराजेन सह प्रतिविरुद्धः । तौ परस्परमेव महाजनविप्रघातं कुरुतः । तयोर्भगवान् दीर्घरात्रानुगतस्य वैरस्योपशमं -------------------- वैद्य, २१ -------------------- कुर्यादनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञः प्रसेनजितः कौशल्यस्य तूष्णीभावेन । अथ राजा प्रसेनजित्कौशल्यो भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ अथ भगवांस्तस्या एव रात्रेरत्ययात्पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय येन वाराणसी काशीनां नगरं तेन चारिकां प्रक्रान्तः । अनुपूर्वेण चारिकां चरन् वाराणसीमनुप्राप्तो वाराणस्यां विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तयोर्विदितं भगवानस्मद्विजितमनुप्राप्त इति । यावद्भगवता ऋद्धिबलेन चतुरङ्गबलकायं निर्मायोत्तरपञ्चालराजस्त्रासितः । स भीत एकरथमभिरुह्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य भगवता वैरप्रशमाय धर्मो देशितः । स तं धर्मं श्रुत्वा भगवत्सकाशे प्रव्रजिते । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ दक्षिणपञ्चालराजेनापि भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं शतरसेनाहारेणोपनिमन्त्रितः, शतसहस्रेण च वस्त्रेणाच्छादितः । प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्दक्षिणपञ्चालराजस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वा च एवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ८.१ ॥ -------------------- वैद्य, २२ -------------------- यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ८.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे कर{तले}ऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ८.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ८.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ८.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ८.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द दक्षिणपञ्चालराजेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द पञ्चालराजोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः -------------------- वैद्य, २३ -------------------- षट्पारमिताः परिपूर्य विजयो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९ धूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां द्वौ श्रेष्ठिनौ । तावन्योन्यं प्रतिविरुद्धौ बभूवतुः । ताभ्यामेकः पूरणोऽभिप्रसन्नः, द्वितीयो बुद्धे भगवति । ततस्तयोः परस्परं कथासांकथ्यविनिश्चये वर्तमाने पूरणोपासक आह: बुद्धात्पूरणो विशिष्टतर इति । बुद्धोपासक आह: भगवान् सम्यक्संबुद्धो विशिष्टतर इति । ततस्ताभ्यां सर्वस्वापहरणे बन्धनिक्षेपः कृतः ॥ यावद्राज्ञः प्रसेनजितः श्रुतम्* । तेनामात्यानामाज्ञा दत्ता: तयोर्मीमांसा कर्तव्येति । ततस्तैरमात्यैः सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: सप्तमे दिवसे बुद्धतीर्थिकोपासकयोर्मीमांसा भविष्यति, ये चाद्भुतानि द्रष्टुकामास्ते आगच्छन्त्विति । ततः सप्तमे दिवसे विस्तीर्णावकाशे पृथिवीप्रदेशेऽनेकेषु प्राणिशतसहस्रेषु संनिपतितेषु गगनतले चानेकेषु देवतासहस्रेषु संनिपतितेषु गोमयमण्डलके कॢप्ते सर्वगन्धमाल्येषूपहृतेषु पूर्वतरं तीर्थिकोपासकेन सत्योपयाचनं कृतम्*: येन सत्येन पूरणप्रभृतयः षट्शास्तारो लोके श्रेष्ठाः, अनेन सत्येनेमानि पुष्पाणि अयं च धूपः इदं च पानीयं तानुपगच्छन्त्विति ॥ एवं प्रव्याहतमात्रे (स्पेयेर्: प्रव्याहृतमात्रे) तानि पुष्पाणि भूमौ पतितानि, अग्निर्निर्वृतः, पानीयं पृथिव्यामस्तं परिक्षयं पर्यादानं गतम्* । ततो महाजनकायेन किलकिलाप्रक्ष्वेडोच्चैर्नादो मुक्तः, यमभिवीक्ष्य तीर्थ्योपासकस्तूष्णीभूतो मङ्कुभूतः (स्पेयेर्: मद्गुभूतः), स्रस्तस्कन्धोऽधोमुखो निष्प्रतिभानः, प्रध्यानपरमः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः ॥ ततो भगवच्छ्रावकेण हर्षोत्कण्ठजातेन प्रसादविकसिताभ्यां नयनाभ्यामेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणजानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य सत्योपयाचनं कृतम्*: येन सत्येन भगवान् सर्वसत्वानामग्र्यः, अनेन सत्येनेमानि पुष्पाणि धूप उदकं भगवन्तमुपगच्छन्त्विति । एवं प्रव्याहृतमात्रो तानि पुष्पाणि हंसपंक्तिरिवाकाशे जेतवनाभिमुखं संप्रस्थितानि, धुपोऽभ्रकूटवत्*, उदकं वैडूर्यशलाकवत्* । अथ स महाजनकायस्तत्प्रातिहार्यं दृष्ट्वा किलकिलाप्रवेक्ष्वेडोच्चैःशब्धं कुर्वंस्तेषां संप्रस्थितानां पृष्ठतः पृष्ठतः समनुबद्धः ॥ -------------------- वैद्य, २४ -------------------- ततस्तानि पुष्पाणि भगवत उपरि स्थितानि, धूप उदकं चाग्रतः । ततः स महाजनकायो लब्धप्रसादो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रावणाय । तेषां भगवानिदं सूत्रं भाषते स्म: तिस्र इमा ब्राह्मणगृहपतयोऽग्रप्रज्ञप्तयः । कतमास्तिस्रः? बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः, धर्मे, संघे अग्रप्रज्ञप्तिः । बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्ब्राह्मणगृहपतयः सत्वा अपदा वा द्विपदा वा बहुपदा वा, रूपिणो वा अरूपिणो वा, संज्ञिनो वा असंज्ञिनो वा, नैवसंज्ञिनो नासंज्ञिनः, तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्बुद्धेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः । धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्धर्माः संस्कृता वा असंस्कृता वा, विरागो धर्मस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्धर्मेऽभिप्रसन्ना, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः । संघेषु अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचित्संघा वा गणा वा पूगा वा परिषदो वा, तथागतश्रावकसंघस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचित्संघेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो संघे अग्रप्रज्ञप्तिः । अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे तेषां ब्राह्मणगृहपतीनां कैश्चिद्बुद्धधर्मसंघेषु प्रसादः प्रतिलब्धः, कैश्चिच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि, कैश्चित्प्रव्रज्य इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा, सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य, सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तेन च तीर्थ्योपासकेन तथागतान्तिके प्रसादः प्रतिलब्धः । ततो मूलनिकृत्त इव द्रुमः {भगवतः} पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य तीर्थिकोपासकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: -------------------- वैद्य, २५ -------------------- न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ९.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ९.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ९.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ९.४ ॥ -------------------- वैद्य, २६ -------------------- तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ९.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ९.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन तीर्थिकोपासकेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द तीर्थोपासकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन {देयधर्मपरित्यागेन} च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अचलो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १० राजा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च अजातशत्रुः उभावप्येतौ परस्परं विरुद्धौ बभूवतौः । अथा राजा अजातशत्रुश्चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं राजानं प्रसेनजितं कौशलमभिनिर्यातो युद्धाय ॥ अश्रौषीद्राजा प्रसेनजित्कौशलः: राजा अजातशत्रुश्चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं च अभिनिर्यातो युद्धायेति । श्रुत्वा च चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं राजानमजातशत्रुं प्रत्यभिनिर्यातो युद्धाय । अथ राज्ञा अजातशत्रुणा राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्य सर्वो हस्तिकायः पर्यस्तः, अश्वकायो रथकायः पत्तिकायः पर्यस्तः । राजा प्रसेनजित्कौशलो जितो भीतो भग्नः पराजितः परापृष्ठीकृत एकरथेन श्रावस्तीं प्रविष्टः । एवं यावत् त्रिरपि ॥ -------------------- वैद्य, २७ -------------------- अथ राजा प्रसेनजित्कौशलः शोकागरं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तत्र च श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन श्रुतं यथा राजा प्रसेनजित्कौशलो जितो भग्नः परापृष्ठीकृतः, एकरथेनेह प्रविष्ट इति । श्रुत्वा च पुनर्येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलं जयेनायुषा च वर्धयित्वा च (स्पेयेर्: उवाच): किमर्थं देव शोकः क्रियते? अहं देवस्य तावत्सुवर्णमनुप्रयच्छामि, येन देवः पुनरपि यथेष्टप्रचारणं करिष्यतीति । तेन तस्य महान् सुवर्णराशिः कृतः, यत्रोपविष्टः पुरुष उत्थितं पुरुषं न पश्यति, उत्थितो वा उपविष्टम्* ॥ अथ राज्ञा प्रसेनजित्कौशल्येन स्वविषये चरपुरुषाः समन्तत उत्सृष्टाः: शृणुत जनप्रवादानिति । यावज्जेतवने द्वौ मल्लावन्योन्यं संजल्पं कुरुतः: अस्ति केसरी नाम संग्रामः । तत्र ये कातराः पुरुषास्ते संग्रामशिरसि स्थाप्यन्ते, ये मध्यास्ते मध्ये, ये उत्कृष्टाः शूरपुरुषास्ते पृष्ठत इति । ततस्ते राज्ञे इति वेदितवन्तः । श्रुत्वा च राजा प्रसेनजित्कौशलस्तथा चतुरङ्गबलकायं संनाह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं च राजानमजातशत्रुमभिनिर्यातो युद्धाय । ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन राज्ञोऽजातशत्रोर्वैदेहीपुत्रस्य सर्वो हस्तिकायः पर्यस्तः, अश्वकायो रथकायः पत्तिकायः पर्यस्तः । राजानमप्यजातशत्रुं वैदेहीपुत्रं जितं भीतभग्नपराजितं परापृष्ठीकृतं जीवग्राहं गृहीत्वा एकरथेऽभिरोप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषीदति । एकान्तनिषण्णो राजा प्रसेनजित्कौशलो भगवन्तमित्यवोचत्: अयं हि भदन्त राजा अजातशत्रुर्दीर्घरात्रमवैरस्य मे वैरी, असपत्नस्य सपत्नः । न चेच्छाम्येनं जीविताद्व्यपरोपयितुम्*, यस्माद्वयस्यपुत्रोऽयं भवति । मुञ्चाम्येनमिति । मुञ्च महाराजेत्युक्त्वा भगवांस् तस्यां वेलायां गाथां भाषते: जयो वैरं प्रसवति दुःखं शेते पराजितः । उपशान्तः सुखं शेते हित्वा जयपराजयम्* ॥ १०.१ ॥ अथ राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्यैतदभवत्: यन्मया राज्यं प्रतिलब्धम्*, तदस्य श्रेष्ठिनः प्रसादात्* । यन्वहमेनं वरेण प्रवारयेयमिति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलस्तं श्रेष्ठिनं वरेण प्रावरयति । स कथयति: आकांक्षामि वरम्*, सप्ताहं मे यथाभिरुचितं राज्यमनुप्रयच्छतेति । ततो राज्ञा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: दत्तं मे श्रेष्ठिने सप्ताहमेकं राज्यमिति । यावत्तेन श्रेष्ठिना बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः सप्ताहं ब्कह्तेनोपनिमन्त्रितः, राजा च प्रसेनजित्सपरिवारः । यावन्तश्च काशिकोशलेषु जनकायाः प्रतिवसन्ति, तेषां दूतसंप्रेषणं कृतम्*: सप्ताहं यूयं सकला यथेष्टचारिणः सुखस्पर्शं विहरत । किंचिदागत्य बुद्धं शरणं गच्छत, धर्मं च -------------------- वैद्य, २८ -------------------- भिक्षुसंघं च । मामकं च भोजनं मुञ्जानास्तथागतं पर्युपासध्वमिति । तेन सप्ताहं भगवान् सश्रावकसंघो महता सत्कारेण सत्कृतः, बहूनि च प्राणिशतसहस्राणि कुशले नियोजितानि । सप्ताहस्यात्ययेन भगवतः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति, प्रणिधिं च चकार: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य श्रेष्ठिनो हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १०.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, -------------------- वैद्य, २९ -------------------- नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १०.३ ॥ -------------------- वैद्य, २० -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १०.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यसि त्वमानन्द अनेन श्रेष्ठिना तथागतस्य सश्रावकसंघस्यैवंविधं सत्कारं कृतम्*, महाजनकायं च कुशले नियुक्तम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द श्रेष्ठीऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अभयप्रदो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर् महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ३० -------------------- द्वितीयो वर्गः । तस्योद्दानम्*: नावा स्तम्भं च स्नात्रं च तथेतिः प्रतिसारकम्* (प्रतिहार्यकम्*) । पाञ्चवार्षिकं स्तुतिर्वरदः काशिकं दिव्यभोजनम्* ॥ ******************************************************* ११ नाविकाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति नद्या अजिरवत्या अधस्तान्नाविकग्रामे । अथ ते नाविका येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदन्* । एकान्तनिषण्णांस्तान्नाविकान् भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ ते नाविका उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमूचुः: अधिवासयतु भगवानस्माकं नद्या अजिरवत्यास्तीरे श्वो भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन । नौसंक्रमेणोत्तारयिष्याम इति । अधिवासयति भगवान्नाविकानां तूष्णीभावेन ॥ अथ नाविका नद्या अजिरवत्यास्तीरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापयामासुरुच्छ्रितच्छत्रध्वजपताकं नानापुष्पावकीर्णं गन्धघटिकावधूपितम्* । प्रणीतमाहारं कृतवन्तः । प्रभूतं च पुष्पसंग्रहं कृत्वा नौसंक्रमं पुष्पमण्डपैरलंकारयामासुः । भगवतश्च दूतेन कालमारोचयामासुः: समयो भदन्त सज्जं भक्तम्*, यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन नाविकग्रामकस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद् भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने न्यषीदत्* । अथ ते नाविकाः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेण शुचिना प्रणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतराण्यासनानि गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तेषां नाविकानामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा अनेकैर्नाविकैः स्रोतआपत्तिफलानि प्राप्तानि, कैश्चित्सकृदागामिफलानि कैश्चिदनागामिफलानि, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकबोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । सर्वा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता । ततस्तैर्नाविकैर्भगवान्महता सत्कारेण नौसंक्रमेणोत्तारितः सार्धं भिक्षुसंघेन ॥ -------------------- वैद्य, ३१ -------------------- भिक्षवो बुद्धपूजादर्शनादावर्जितमनसो बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवतः कुशलमूलानि कृतानीति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि, येन तथागतस्यैवंविधा पूजा । इच्छथ भिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि भागीरथो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । तस्मिन् समयेऽन्यतरः सार्थवाहोऽनेकशतपरिवारो नद्यां गङ्गायां सार्थमुत्तारयति । तस्मिंश्च प्रदेशे महत्तस्करभयम्* । अथ ददर्श सार्थवाहो भागीरथं सम्यक्संबुद्धं द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः चित्तं प्रसादयामास । प्रसन्नचित्तश्च भगवन्तमामन्त्रितवान्: तत्प्रथमतरमेव भगवन्तं तारयिष्यामीति । अधिवासयति भागीरथः सम्यक्संबुद्धः सार्थवाहस्य तूष्णीभावेन । ततस्तेन सार्थवाहेन भागीरथः सम्यक्संबुद्धः द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो महत्या विभूत्या नौसंक्रमेणोत्तारितः । प्रणीतेन चाहारेण संतर्प्यानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहो बभूव, अहं सः । मया स भागीरथः, सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो नौसंक्रमेणोत्तारितः, प्रणीतेनाहारेण संतर्पितः, प्रणिधानं च कृतम्* । तस्य मे कर्मणो विपाकेनानन्तसंसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धस्यैवविधा पूजा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १२ स्तम्भः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कौरव्येषु जनपदचारिकां चरन् कौरव्यं नगरमनुप्राप्तः । स च कौरव्यो जनकायो बुद्धवैनेय उदारचितः प्रदानरुचिश्च । ततो भगवत एतदभवत्*: यन्वहं शक्रं देवेन्द्रं मरुद्गणपरिवृतमाह्वेयेयम्, यद्दर्शनादेषां कुशलमूलविवृद्धिः -------------------- वैद्य, ३२ -------------------- स्यादिति । ततो भगवांल्लौकिकं चित्तमुत्पादयति: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो मरुद्गणसहायो गोशीर्षचन्दनमयं स्तम्भमादाय गच्छेदिति ॥ सहचित्तोत्पादाच्छक्रो देवेन्द्रो मरुद्गणपरिवृतो आगतो यत्र विश्वकर्मा चत्वारश्च महाराजा अनेकदेवनागयक्षकुम्भाण्डपरिवृतो गोशीर्षचन्दनस्तम्भमादाय । हाहाकारकिलकिलाप्रक्ष्वेडोच्चैर्नादं कुर्वाणा भगवतोऽर्थे गोशीर्षचन्दनमयं प्रासादमभिसंस्कृतवन्तः । ततस्तस्मिन् प्रासादे शक्रेण देवेन्द्रेण भगवान् सश्रावकसंघो दिव्येनाहारेण दिव्येन शयनासनेन दिव्यैर्गन्धमाल्यपुष्पैः सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितः ॥ अथ कौरव्यो जनकायस्तां दिव्यां विभूषिकां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्न इमां चिन्तामापेदे: नूनं बुद्धो भगवांल्लोकेऽग्र्यः । यत्तु नाम सेन्द्रैर्देवैः पूज्यत इति आवर्जितमना भगवन्तमुपसंक्रान्तः । भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णः कौरव्यो जनकायस्तस्मिन् प्रासादेऽत्यर्थं प्रसादमुत्पादयति ॥ तेन भगवांस्तत्प्रासादमन्तर्धाप्य अनित्यताप्रतिसंयुक्तां तादृशीं धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा अनेकैः कौरव्यनिवासिभिर्मनुष्यैः स्रोतआपत्तिफलान्यनुप्राप्तानि, कैश्चित्सकृदागामिफलानि कैश्चिदनागामिफलानि, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकायां बोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । सर्वा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता । ततस्ते भिक्षवो भगवतो दिव्यपूजादर्शनादावर्जितमनसो बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवता कुशलमूलानि कृतानीति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि, येन तथागतस्यैवंविधा पूजा । इच्छथ भिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि ब्रह्मा नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन येन भगवान् ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य ब्रह्मणः सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं भगवान् बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ स लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: अधिवासयतु -------------------- वैद्य, ३३ -------------------- मे भगवानस्यां राजधान्यां त्रैमास्यवासाय । अहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । अधिवासयति ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । अथ स राजा मूर्धाभिषिक्तो भगवतोऽर्थे गोशीर्षचन्दनमयं प्रासादं कारयामास । स तं विचित्रैर्वस्त्रालंकारैरलंकृतं नानापुष्पावकीर्णं गन्धघटिकाधूपितं भगवतः सश्रावकसंघस्य निर्यात्य त्रैमास्यं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य विविधैर्वस्त्रविशेषैराच्छाद्यानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधिं चकार ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो बभूव, अहं सः । यन्मया ब्रह्मणः सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधा पूजा कृता, तस्य मे कर्मणो विपाकेनानन्तसंसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धस्यैवविधा पूजा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १३ स्नात्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां पञ्चमात्राणि वणिक्शतानि कान्तारमार्गप्रतिपन्नानि । ते मार्गात्परिभ्रष्टा वालुकास्थलमनुप्राप्ताः । ते धर्मश्रमपरिपीडिताः क्षीणपथ्यादनाश्च मध्याह्नसमये तीक्ष्णकररश्मिसंतापिता जलोद्धृता इव मत्स्याः पृथिव्यामावर्तन्ते दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाः । तानि देवतासहस्राण्यायाचन्ते: तद्यथा शिववरुणकुबेरवासवादीनि । न चैनान् कश्चित्परित्रातुं समर्थः ॥ तत्र चान्यतर उपासको बुद्धशासनाभिज्ञः । स तान् वणिज आह: भवन्तो बुद्धं शरणं गच्छन्त्विति । तत एकरवेण सर्व एव बुद्धं शरणं गताः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां -------------------- वैद्य, ३४ -------------------- नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १३.१ ॥ यावत्पश्यति भगवान् संबहुलान् वणिजो व्यसनसंकटसंबाधप्राप्तान्* । ततश्चक्षुःसंप्रेषणमात्रेण जेतवनेऽन्तर्हितो भिक्षुगणपरिवृतस्तं प्रदेशमनुप्राप्तः । ददृशुस्ते वणिजो भगवतं सभिक्षुसंघम्* । दृष्ट्वा च उच्चैर्नादं मुक्तवन्तः । ततो भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्*: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो माहेन्द्रं वर्षमुत्सृजतु, शीतलाश्च वायवो वान्त्विति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रेण माहेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टम्*, शीतलाश्च वायवः प्रेषिताः, यतस्तेषां वणिजां तृषा विगता, दाहश्च प्रशान्तः । ततस्तैर्वणिग्भिः संज्ञा प्रतिलब्धा । भगवता चैषां मार्ग आख्यातो येन श्रावस्तीमनुप्राप्ताः ॥ ते मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य ततो भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ताः । तेषां भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा कैश्चित्स्रोतआपत्तिफलमधिगतम्*, कैश्चित्सकृदागामिफलम्*, कैश्चिदनागामिफलम्*, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकायां बोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । यद्भूयसा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भगवान्*, यावदिमे वणिजो भगवता कान्तारमार्गात्परित्राताः । सहचित्तोत्पादाच्च माहेन्द्रवर्षं वृष्टम्* । शीतलाश्च वायवः प्रवाता इति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माण्यपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चन्दनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता -------------------- वैद्य, ३५ -------------------- देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ चन्दनः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो येन चन्दनः सम्यक्संबुद्दस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य चन्दनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं चन्दनं सम्यक्संबुद्दो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन चन्दनः सम्यक्संबुद्दस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य चन्दनं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवानस्यां राजधान्यां त्रैमास्यवासाय सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति चन्दनः सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । तत्र च समयेन महती अनावृष्टिः प्रादुर्भूता, यया नद्युदपानान्यल्पसलिलानि संवृत्तानि, पुष्पफलवियुक्ताश्च पादपाः ॥ ततो राजा चन्दनं सम्यक्संबुद्धमध्येषितुं प्रवृत्तः । भगवन्नस्मिन् नगरमध्ये पुष्करिणीं गन्धोदकपरिपूर्णां करयिष्यामि, यत्र भगवान् सश्रावकसंघः स्नास्यति । अप्येव नाम भगवतः स्नानादस्मिन्मे विजिते देवो वर्षेदिति । अधिवासयति भगवांश्चन्दनः सम्यक्संबुद्धो रज्ञस्तुष्णीभावेन । ततो रज्ञा क्षत्रियेण मूर्धाभिषिक्तेनामात्येभ्य आज्ञा दत्ता: गन्धोदकं सज्जीकुर्वन्तु भवन्तः, रत्नमयांश्च कुम्भान्*, येन वयं भगवन्तं सश्रावकसंघं स्नापयिष्याम इति । ततो राज्ञा आमात्यगणपरिवृतेन तन्नगरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितुमुच्छ्रितध्वजपताकं नानापुष्पावकीर्णं गन्धोदकपरिषिक्तं विचित्रधूपधूपितम्* । पुष्करिणी चास्य कारिता । ततो भगवांश्चन्दनः सम्यक्संबुद्दः सर्वानुग्रहार्थमेकचीवरकः पुष्करिण्यां स्थितः । ततो राज्ञामात्यगणपरिवृतेन चन्दनः सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघो नानागन्धपरिभावितेनोदकेन स्नापितः । सहस्नानादेव चन्दनस्य सम्यक्संबुद्धस्य शक्रेण देवेन्द्रेण तथाविधं माहेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टं येन सर्वसस्यानि निष्पन्नानि । तद्धैतुकं च महाजनकायेन बुद्धे भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा । अनेके च गन्धस्तूपाः प्रतिष्ठापिताः । ये च तत्र चन्दनं सम्यक्संबुद्धं शरणं गताः, सर्वे ते परिनिर्वृताः । अहमेकस्तेषामवशिष्टः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १४ ईतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । -------------------- वैद्य, ३६ -------------------- तस्मिंश्च नाडकन्थायां महाजनमरको बभूव । ततो जनकायो रोगैः पीडितः तानि तानि देवतासहस्राण्यायाचते शिववरुणकुबेरवासवादीनि । न चास्य सा ईतिरुपशमं गच्छति । अथान्यतम उपासको नाडकन्थायां प्रतिवसति । स नाडकन्थेयान् ब्राह्मणगृहपतीनिदमवोचत्: एत यूयं बुद्धं शराणं गच्छत, तं च भगवन्तमायाचध्वमिहागमनाय । अप्येव भगवता स्वल्पकृच्छ्रेणास्या ईतेर्व्युपशमः स्यादिति । अथ नाडकन्थेया ब्राह्मणगृहपतयो भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्ताः: आगच्छतु भगवानस्माद्व्यसनसंकटान्मोचनायेति ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १४.१ ॥ अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो नाडकन्थामनुप्राप्तः । ततो भगवता तन्नगरं सर्वं हृदिमैत्र्या स्फुटम्*, यतो मरकाः प्रक्रान्ताः, ईतिश्च व्युपशान्ता । ततस्तेषां ब्राह्मणगृहपतीनां बुद्धदर्शनान्महाप्रसाद उत्पन्नः, प्रसादजातैश्च भगवान् सश्रावकसंघः चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः संप्रवारितः । ततस्तेभ्यो भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्ब्राह्मणगृहपतिभिः स्रोतआपत्तिफलमनुप्राप्तम्*, अपरैः सकृदागामिफलम्, अपरैः अनागामिफलम्*, अपरैः प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । सर्वं च तन्नगरं बुद्धनिम्नं धर्मप्रवणं संघप्राग्भारं संवृत्तम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यावदिमे सत्वा भगवतः प्रसादाद्व्यसनगताः सन्तो व्यसनात्परिमुक्ता इति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । -------------------- वैद्य, ३७ -------------------- कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{सोन्स्त्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चन्द्रो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: चन्द्रः सम्यक्संबुद्धोऽस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येन चन्द्रः सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य चन्द्रस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन चन्द्रः सम्यक्संबुद्धस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य चन्द्रं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवानिह वासं त्रैमास्यं सार्धं भिक्षुसंघेन । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । अधिवासयति चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । तस्य च राज्ञो नगरे तेन समयेन महाजनमरको बभूव, ईतिश्च, येन स महाजनकायोऽतीव संतर्प्यते । ततो राज्ञा व्याधिप्रशमनार्थं चन्द्रः सम्यक्संबुद्धोऽधीष्टः । साधु भगवन् क्रियतामस्या ईतेरुपशमोपाय इति । ततो भगवांश्चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो राजानमुवाच: गच्छ महाराज इमां संघाटीं ध्वजाग्रे बद्धा महता सत्कारेण स्वे विजिते पर्याटय, अस्य च महान्तमुत्सवं कुरु । सर्वं च महाजनकायं बुद्धानुस्मृतौ समादापयेति । ते स्वस्तिर्भविष्यतीति । ततो राज्ञा यथानुशिष्टं सर्वं तथैव च कृतम्* । तद्धेतुतत्प्रत्ययं च सर्वा ईतयः प्रशान्ताः । ततः स जनकायो लब्धप्रसादो राजामात्यपौराश्च बुद्धं शरणं गताः, धर्मं संघं च शरणं गताः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । मयासौ चन्द्रस्य सम्यक्संबुद्धस्य महती पूजा कृता । तस्य मे कर्मणो विपाकेन देवमनुष्यसंप्रापकं संसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमपि तद्धैतुक्येव विभूतिः, येन यच्चिन्तयामि यत्प्रार्थये तत्तथैव सर्वं समृध्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ३८ -------------------- ******************************************************* १५ प्रातिहार्यम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा राज्ञा अजातशत्रुणा देवदत्तविग्राहितेन पिता धार्मिको धर्मराजो जीविताद्व्यपरोपितः, स्वयमेव च राज्ये प्रतिष्ठितः, तदा ये अश्राद्धास्ते बलवन्तो जाताः, श्राद्धास्तु दुर्बलाः संवृत्ताः । यावदन्यतमो वृद्धामात्यो ऽश्राद्धो भगवच्छासनविद्वेषी, स ब्राह्मणेभ्यो यज्ञमारब्धो यष्टुम्* । तत्रानेकानि ब्राह्मणशतसहस्राणि संनिपतितानि । तैः क्रियाकारः कृतः: न केनचिच्छ्रमणगौतमं दर्शनायोपसंक्रमितव्यम्* । अथ ते ब्राह्मणाः कृतावयः समग्राः संमोदमाना वीथीमध्ये वेदोक्तेन विधिना शक्रमायाचितुं प्रवृत्ताः: एह्येहि अहल्याजार ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १५.१ ॥ पश्यति भगवान्: इमे ब्राह्मणाः पूर्वावरोपितकुशलमूला गृहीतमोक्षमार्गाः स्वहितैषिणोऽभिमुखा निर्वाणे बहिर्मुखाः संसारादकल्याणमित्रसंसार्गादिदानीं मच्छासनं विद्विषन्ति, यन्वहमेषां विनयहेतोरौत्सुक्यमापद्येयेति । अथ भगवाञ्छक्रवेषमभिनिर्माय तं यज्ञवाटं दिव्येनावभासेनावभास्य अवतरितुमारब्धः । ततस्ते ब्राहणा हृष्टतुष्टप्रमुदिता उदग्रप्रीतिसौमनस्यजाता -------------------- वैद्य, ३९ -------------------- एकसमूहेनोक्तवन्तः: एह्येहि भगवन्, स्वागतं भगवत इति । ततो भगवान् शक्रवेषधारी प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । एष शब्दो राजगृहे समन्ततो विसृतः: यज्ञे शक्रो देवेन्द्रोऽवतीर्ण इति । यं शुत्वानेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । ततो भगवानावर्जिता ब्राह्मणा इति विदित्वा शक्रवेषमन्तर्धाप्य बुद्धवेषेणैव स्थित्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा षष्ट्या ब्राह्मणसहस्रैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, अनेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर् भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यावदेभिर्ब्राह्मणैर्भगवन्तमागत्य सत्यदर्शनं कृतम्*, अनेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर्महान् प्रसादोऽधिगत इति । भगवानाह: तथागतेनैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि इन्द्रदमनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । सा राजधानी तीर्थिकावष्टब्धा । अश्रौषीदन्यतमो राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: इन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धोऽस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येनेन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवत इन्द्रदमनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तमिन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्(स्पेयेर्: बोधिसत्वकरकैर्) धर्मैः समादापयति । अथ स राजा लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येनेन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य इन्द्रदमनं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवांस् त्रैमास्यवासाय । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । भगवानाह: अस्ति ते महाराज विजिते कश्चिद्विहारो यत्रागन्तुका गमिकाश्च भिक्षवो वासं कल्पयिष्यन्तीति? राजोवाच: नास्ति भगवन्, किं तर्हि तिष्ठतु भगवान्, अहं विहारं कारयिष्यामि, यत्रागन्तुका गमिकाश्च भिक्षवो वासं कल्पयिष्यन्तीति । ततो राज्ञा तथागतस्यार्थे विहारः कारितः अविद्धप्राकारतोरणो गावाक्षनिर्यूहजालार्धचन्द्रवेदिकाप्रतिमण्डित -------------------- वैद्य, ४० -------------------- आस्तरणोपेतो जलाधारसंपूर्णस्तरुगणपरिवृतो नानापुष्पफलोपेतः । कृत्वा च भगवतः सश्रावकसंघस्य निर्यातितः । अधीष्टश्च भगवान्महाप्रातिहार्यं प्रति । ततो भगवता इन्द्रदमनेन सम्यक्संबुद्धेन राज्ञोऽध्येषया महाप्रातिहार्यं विदर्शितं बुद्धावतंसकविक्रीडितम्*, यद्दर्शनाद्राजा सामात्यनैगमजानपदः सर्वे च नागराः सुप्रसन्नाः शासने संरक्ततराः संवृत्ताः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । मया सा इन्द्रदमनस्य सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधा पूजा कृता । तस्य मे कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्* । इदानीं मे तथागतस्य सत इयं शासनशोभा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १६ पाञ्चवार्षिकम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा देवदत्तेन मोहपुरुषेण भगवच्छासनेऽनर्थसहस्राणि कृतानि, न च शकितं भगवतो रोमेञ्जनमपि कर्तुम्*, तदा राजानमजातशत्रुमामन्त्रितवान्*: क्रियतां राजगृहे क्रियाकारो न केनचिच्छ्रमणस्य गौतमस्योपसंक्रमितव्यम्*, पिण्डकेन वा प्रतिपादयितव्यः । एवमयमलब्धलाभोऽलब्धसंमानो नियतमन्यदेशं संक्रान्तिं करिष्यतीति । रज्ञा तथा कारितम्* । तत्र ये उपासका दृष्टसत्यास्ते रोदितुं प्रवृत्ताः: हा कष्टमनाथीभूतं राजगृहनगरं यत्र हि नाभोदुम्बरपुष्पदुर्लभप्रादुर्भावं (स्पेयेर्: नामोदुम्बरपुष्पदुर्लभप्रादुर्भावं) बुद्धं भगवन्तमासाद्य तस्य न शक्यते संग्रहः कर्तुमिति । एष शब्दः श्रुतिपरंपरया भिक्षुभिः श्रुतः । तत आयुष्मतानन्देन यथाश्रुतं भगवतो निवेदितः । भगवानाह: अल्पोत्सुकस्त्वमानन्द भव, तथागता एवात्र कालज्ञाः । अपि तु यावच्छासनं मे तावच्छ्रावकाणामुपकरणवैकल्यं न भविष्यति प्रागेवेदानीमिति ॥ अत्रान्तरे शक्रस्य देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति भगवच्छासनस्यैवंविधां विकृतिम्* । सहदर्शनादेव दायकदानपतीनामुत्साहसंजननार्थं बुद्धोत्पादस्य माहात्म्यसंजननार्थमजातशत्रोर्देवदत्तस्य च मददर्पच्छित्त्यर्थमात्मनश्च प्रसादसंजननार्थं सकलं राजगृहमुदारेणावभासेनावभास्योच्चैःशब्धमुदारितवान्: एषोऽहमद्याग्रेण भगवन्तं सश्रावकसंघं दिव्यैश्चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपस्थास्यामि । इत्युक्त्वा येन -------------------- वैद्य, ४१ -------------------- भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते स्थितः । अथ शक्रो देवेन्द्रो भगवन्तमिदमवोचत्: अधिवासयतु मे भगवानस्मिन्नेव राजगृहे नगरे । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । भगवानाह: अलं कौशिक कृतमेतद्यावदेव चित्तमभिप्रसन्नम्* । बहवो हि लोके पुण्यकामा इति । शक्रः प्राह: अधिवासयतु मे भगवान् पञ्च वर्षाणि । तथागतस्यार्थे पञ्चवार्षिकं करिष्यामीति । भगवानाह: अलं कौशिक कृतमेतद्यावच्चित्तमभिप्रसन्नम्* । बहवो हि लोके पुण्यकामा इति । शक्रः प्राह: अधिवासयतु मे भगवान् पञ्च दिवसानिति । ततो भगवान् स्वपुण्यबलप्रत्यक्षीकरणार्थं शक्रस्य च देवेन्द्रस्यानुग्रहार्थमनागतपञ्चवार्षिकप्रबन्धहेतोश्चाधिवासितवांस्तूष्णीभावेन ॥ अथ शक्रो देवेन्द्रो भगवस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा तद्वेणुवनं वैजयन्तं प्रासादं प्रदर्शितवान्*, दिव्यानि चासनानि, दिव्याः पुष्करणीर्दिव्यं च भोजनम्* । अथ भगवान् प्रज्ञप्त एव आसने निषण्णः । ततः शक्रो देवेन्द्रः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा अनेकदेवतासहस्रपरिवृतः स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेण स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवान् शक्रं देवेन्द्रं सपरिवारं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । पश्यति च राजा अजातशत्रुरुपरिप्रासादतलगतः सन् भगवतो वेणुवने एवंविधां पूजां* । दृष्ट्वा च पुनर्विप्रतिसारजातो महान्तं प्रसादं प्रवेदितवान्* । राजगृहनिवासिनश्च पौरा धर्मवेगपृअप्ता राजानमुपसंक्रम्यैवमूचुः: मुष्यन्ते देव महाराज राजगृहनिवासिनः पौराः, यत्र नाम देवाः प्रमत्ताः सन्तः प्रमादविहारिणो दिव्यान् विषयानपहाय भगवन्तं पूजयन्ति । साधु देव उघाट्यतां क्रियाकार इति ॥ ततो राज्ञा अजातशत्रुणा क्रियाकारमुद्घाट्य राजगृहे नगरे घण्टावघोषणं कारितम्*: क्रियतां भगवतः सत्कारो यथासुखमिति । ततो राजगृहनिवासिनः पौराः सपरिवारा हृष्टतुष्टप्रमुदिता उदग्रप्रीतिसौमनस्यजाताः पुष्पगन्धमाल्यान्यादाय भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः । ततो देवैर्मनुष्यैश्च भगवतो महान् सत्कारः कृतः, भगवता च तदधिष्ठानं देवमनुष्याणां तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्देवमनुष्यैः सत्यदर्शनं कृतम्* ॥ भिक्षवो भगवतः पूजां दृष्ट्वा संशयजाता बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवतः शासने एवंविध उत्सव इति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, -------------------- वैद्य, ४२ -------------------- न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि रत्नशैलो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । तस्यां च राजधान्यां धर्मबुद्धिर्नाम राजा राज्यं कारयति तस्यां च राजधान्यां महती ईतिः । ततस्तेन राज्ञा ईतिप्रशमनहेतोर्भगवान् श्रावकसंघत्रैमास्ये भक्तेनोपनिमन्त्रितः ।त्रायाणां मासानामत्ययेन सा ईतिः प्रशान्ता । ततो राज्ञो नागरैश्चावर्जितमानसैस् तथागतस्य सश्रावकसंघस्य पञ्चवार्षिकं कृतम्* । आह च: राजभूतेन आनन्द रत्नशैलो महाद्युतिः । अवीष्टः शान्तिकामेन अकार्षीत्पञ्चवार्षिकम्* ॥ १६.२ ॥ इति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया रत्नशैलस्य तथागतस्य पञ्चवार्षिकं कृतम्*, तेन मे संसारे महत्सुखमनुभूतम्* । तद्धैतुकश्चेदानीं तथागतस्यैवंविधः सत्कारः । परिनिर्वृतस्य च मे शासने अनेकानि पञ्चवार्षिकशतानि भविष्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १७ स्तुतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां पञ्चमात्राणि गान्धर्विकशतानि गोष्ठिकानां प्रतिवसन्ति । तत्र च काले सुप्रियो नाम गान्धर्विकराजोऽभ्यागतः । तस्यैवंविधा शक्तिः: एकस्यां तन्त्र्यां साप्त स्वरानादर्शयति, एकविंशतिं मूर्च्छिनाः । स षण्महानगराण्यपटुकान्युद्घोषयमाणः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । श्रावस्तीनिवासिभिश्च गान्धर्विकै राज्ञे निवेदितम्* । राजाह: अल्पोत्सुका भवन्तु भवन्तः, वयमत्र कालज्ञा भविष्याम इति ॥ -------------------- वैद्य, ४३ -------------------- अथ सुप्रियस्य गान्धर्विकराजस्यैतदभवत्: एवमनुश्रूयते राजा प्रसेनजिद्गान्धर्वेऽतीव कुशलः । यन्वहमनेन सह वादमारोचयेयमिति । ततः सुप्रियो गान्धर्विकराजो येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलमिदमावोचत्*: श्रुतं मे राजन् यथा त्वं गान्धर्वकुशल इति । यदि ते अगुरु, मीमांसस्वेति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तस्य विक्षेपः कृतः । उक्तश्च: साधो अस्ति मे गुरुर्जेतवने स्थितोऽनुत्तरो गान्धर्विकराजः । एहि तत्समीपं यास्याम इति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलः पञ्चमात्रैर्गान्धर्विकशतैः परिवृतः सुप्रियेण गान्धर्विकराजेनानेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर्जेतवनं गतः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १७.१ ॥ ततो भगवान् वैनेयजनानुग्रहार्थं लौकिकं चित्तमुत्पादितवान्* । अहो बत पञ्चशिखो गन्धर्वपुत्रः सप्तगन्धर्वसहस्रपरिवृतो वैडूर्यदण्डां वीणामादाय मत्सकाशमुपसंक्रामेदिति । सहचित्तोत्पादात्पञ्चशिखो गन्धर्वपुत्रः सप्तगन्धर्वसहस्रपरिवृतो भगवन्तं यथावदभ्यर्च्य भगवतो वैडूर्यदण्डां वीणामुपनयति स्म । ततः सुप्रियो गन्धर्वराजो भगवतः पुरस्ताद्वीणामनुश्रावितुमारब्धः । यत एकस्यां तन्त्र्यां सप्त स्वराणि एकविंशतिं मूर्च्छनाश्च दर्शयितुमारब्धः, यच्छ्रवणाद्राजा प्रसेनजिदन्यतमश्च महाजनकायः परं विस्मयमापन्नः । ततो भगवानपि वैडूर्यदण्डां वीणामाश्रावितवान्*: यत एकैकस्यां तन्त्र्यामनेके स्वरविशेषा मूर्च्छनाश्च बहुप्रकारा दर्शिताः, ते च शून्याकारेणैव । इदं च शरीरं वीणावदादर्शितवान्*, स्वरानिन्द्रियवत्, मूर्च्छनाश्चित्तधातुवत्* । यच्छ्रवणादावर्जितः सुप्रियो गन्धर्वराजो वीणां गन्धकुट्यां निर्यात्य भगवत्सकाशे प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया -------------------- वैद्य, ४४ -------------------- पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत आवर्जिता देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भ्हगवच्छासने रक्षावरणगुप्तिं कर्तुमारब्धाः । पञ्चानामपि गान्धर्विकशतानां प्रीतिसौमनस्यजातानामेतदभवत्*: वयं नीचे कर्मणि वर्तामहे कृच्छ्रवृत्तयश्च । यन्नु वयं राजानं विज्ञाप्य भगवन्तं सश्रावकसंघं नगरप्रवेशेनोपनिमन्त्रयेमहीति । यावत्तैर्गान्धर्विकैर्लब्धानुज्ञैर्भगवान् सश्रावकसंघो नगरप्रवेशेनोपनिमन्त्रितः । अधिवासितं च भगवता तेषां गान्धर्विकाणां तूष्णीभावेन । ततस्तैर्गान्धर्विकैर्राजामात्यपौरजानपदसहायैः सर्वा श्रावस्ती नगरी अपगतपाषाणशर्करकठल्ला गन्धोदकपरिषिक्ता नानापुष्पावकीर्णा विचित्रधूपधूपिता पुष्पवितानमण्डिता । ते च गान्धर्विकाः स्वयमेव वीणामादाय मृदङ्गवेणुपणवादिविशेषैरुपस्थानं चक्रुः, प्रणीतेन चाहारेण भगवन्तं सश्रावकसंघं संतर्पयामासुः ॥ ततो भगवान् स्मितमकार्षीत्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १७.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १७.३ ॥ -------------------- वैद्य, ४५ -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १७.४ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १७.५ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १७.६ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १७.७ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द एभिर्गान्धर्विकैर्ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एते आनन्द गान्धर्विकाः अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यथाकालानुगतां प्रत्येकां बोधिं समुदानीय अनागतेऽध्वनि वर्णस्वरा नाम प्रत्येकबुद्धा भविष्यन्ति हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । अयमेषां देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ -------------------- वैद्य, ४६ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयानां छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त भगवता कुशलमूलानि कृतानि येषामयमनुभाव इति । भगवानाह: तथागतेनैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि प्रबोधनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अथ राज्ञ उद्यानं सर्वकुशलसंपन्नं बभूव । अथ स भगवांस्तदुद्यानं प्रविश्य राजानुग्रहार्थमन्यतमं वृक्षमुपनिश्रित्य निषण्णः । ततः संस्तरं प्रज्ञप्य तेजोधातुं समापन्नः । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः स्त्रीमयेन तूर्येण वाद्यमानेनोद्यानं प्रविष्टः । अथ स राजा तदुद्यानमनुविचरन् ददर्श भगवन्तं प्रबोधनं सम्यक्संबुद्धं प्रासादिकं प्रसादनीयं शान्तमानसं परमेण चित्तदमव्युपशमेन समन्वागतं सुवर्णयूपमिव श्रिया ज्वलन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातः स राजा सान्तःपुरो विविधेन वाद्येन वाद्यमानेन भगवन्तं ततः समाधेः प्रबोधयामास, प्रणीतेन चाहरेण प्रतिपादितवान्*, अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ कृतवान्* ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया प्रबोधनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पूजा कृता, तेनैव हेतुना इदानीं मम गान्धर्विकैरेवंविधं सत्कारः कृतः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १८ वरदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ श्रावस्त्यामन्यतमः पारदारिको मलिने कर्मणि वर्तते । स राजपुरुषैर्गृहीत्वा राज्ञ उपनामितः । -------------------- वैद्य, ४७ -------------------- ततो राज्ञा अपराधिक इति कृत्वा वध्य उत्सृष्टः । स राजपुरुषैर्नीलाम्बरवसनैरुद्यतशस्त्रैः करवीरमालाबद्धकण्ठेगुणो रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेष्वनुश्राव्यमाणो दक्षिणेन नगरद्वारेण अपनीयते ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १८.१ ॥ अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । ददर्श स पुरुषो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतं शीत्यानुवञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमिदमवोचत्*: वराहोऽस्मि भगवन्*, इष्टं मे जीवितं प्रयच्छेति । ततो भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द राजानं प्रसेनजितम्* । वद: अनुप्रयच्छ मे एतं पुरुषम्*, प्रव्राजयामीति । अथायुष्मानानन्दो येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलं भगवद्वचनेनोवाच: अनुजानीहि, भगवानेतं पुरुषं प्रव्राजयतीति । भव्यरूप इति विदित्वा राज्ञा प्रसेनजित्कौशलेनानुज्ञातः । स भगवता प्रव्राजित उपसंपदितश्च । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयानां छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता सर्वं चिन्तितमात्रं समृध्यतीति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु -------------------- वैद्य, ४८ -------------------- जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि इन्द्रध्वजो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । तस्यां राजधान्यां ब्राह्मणो वेदवेदाङ्गपारगो राज्ञोऽग्रासनिकः । अथेन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धाः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय तां राजधानीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अद्राक्षीत्स ब्राह्मण इन्द्रध्वजं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्योवाच: वारहोऽस्मि सुगत, निषीदतु भगवानग्रासन इति । अथ भगवानिन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धस्तस्यानुग्रहार्थमग्रासने निषण्णः । अग्रासने निषण्णश्चेन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धस्तेन ब्राह्मणेन पदशतेन स्तुतः, प्रणीतेन चाहरेण प्रतिपादितः, अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* । तद्धैतुकं यावदावर्जिता राजामत्यपौराः ॥ तत्किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ब्राह्मणो बभूव, अहं सः । यन्मे इन्द्रध्वजस्य तथागतस्य पूजा कृता, तद्धैतुकं च मे संसारे अनन्तं सुखमनुभूतम्* । अपि यच्चिन्तयामि, यत्प्रार्थये, तत्सर्वं समृध्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १९ काशिकवस्त्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा राज्ञा बिम्बिसारेणानेकप्राणिशतसहस्रपरिवारेण सत्यानि दृष्टानि, तदा तेन कृतप्रत्युपकारसंदर्शनार्थं बुद्धपूजासंवर्तनार्थं गृहविस्तरसंदर्शनार्थं बुद्धोत्पादबहुमानसंजननार्थं च भगवान् -------------------- वैद्य, ४९ -------------------- सश्रावकसंघो राजकुले भक्तेनोपनिमन्त्रितः, मागधकानां च पौराणामाज्ञा दत्ता: भगवतो नगरप्रवेशे पुष्पगन्धमाल्यविलेपनैः पूजा कर्तव्या, सर्वं च राजगृहं नगरमपगतपाषाणसर्करकठल्लं व्यवस्थापयितव्यम्*, नानापुष्पावकीर्णमुच्छ्रितध्वजपताकं यावच्च वेणुवनं यावच्च राजगृहम्*, अत्रान्तरा सर्वो मार्गो विचित्रैर्वस्त्राइराच्छादयितव्य इति । अमात्यैश्च सर्वमनुष्ठितम्* । ततो राजा बिम्बिसारः स्वयमेव भगवतो मूर्ध्नि शतशलाकं छत्रं धारयति, परिशेषाः पौराः भिक्षुसहस्रस्य ॥ अथ भगवान् दान्तो दान्तपरिवारः शान्तः शान्तपरिवारो मुक्तो मुक्तपरिवार आश्वस्त आश्वस्तपरिवारो विनीतो विनीतपरिवारोऽर्हन्नर्हत्परिवारो वीतरागो वीतरागपरिवारः प्रासादिकः प्रासादिकपरिवारो वृषभ इव गोगणपरिवृतो गज इव कलभगणपरिवृतः सिंह इव दंष्ट्रिगणपरिवृतो हंस इव हंसगणपरिवृतो सुपर्णीव पक्षिगणपरिवृतो विप्र इव शिष्यगणपरिवृतः स्वश्व इव तुरगगणपरिवृतः शूर इव योधगणपरिवृतो देशिक इवाध्वगगणपरिवृतः सार्थवाह इव वणिग्गणपरिवृतः श्रेष्ठीव पौरजनपरिवृतः कोट्टराज इव मन्त्रिगणपरिवृतश्चक्रवर्तीव पुत्रसहस्रपरिवृतश्चन्द्र इव नक्षत्रगणपरिवृतः सूर्य इव रश्मिसहस्रपरिवृतो धृतराष्ट्र इव गन्धर्वगणपरिवृतो विरूढ इव कुम्भाण्डगणपरिवृतो विरूपाक्ष इव नागगणपरिवृतो धनद इव यक्षगणपरिवृतो वेमचित्रीवासुरगणपरिवृतः शक्र इव त्रिदशगणपरिवृतो ब्रह्मा इव ब्रह्मकायिकपरिवृतः स्तिमित इव जलनिधिः सजल इव जलधरो विमद इव गजपतिः सुदान्तैरिन्द्रियैरसंक्षोभितेर्यापथप्रचारोऽनेकैरावेणिकैर्बुद्धधर्मैः परिवृतो भगवांस्तत्पुरं प्रविशति ॥ यदा च भगवता इन्द्रकीले पादो न्यस्तः, तदेयं महापृथिवी षड्विकारं प्रकम्पिता । भगवतः पुरप्रवेशे एवंरूपाण्यद्भुतानि भवन्त्यन्यानि च । तद्यथा: संक्षिप्तानि विशालीभवन्ति, हस्तिनः क्रोशन्ति अश्वाश्च हेषन्ते ऋषभा नर्दन्ते गृहगतानि विविधवाद्यभाण्डानि स्वयं नदन्ति, अन्धाश्चक्षूंषि प्रतिलभन्ते, बधिराः श्रोत्रं मूकाः प्रव्याहरणसमर्था भवन्ति, परिशिष्टेन्द्रियविकला इन्द्रियाणि परिपूर्णानि प्रतिलभन्ते, मद्यमदाक्षिप्ता विमदीभवन्ति, विषपीता निर्विषीभवन्ति, अन्योन्यवैरिणो मैत्रीं प्रतिलभन्ते, गुर्विण्यः स्वस्तिनः प्रजायन्ते, बन्धनबद्धा विमुच्यन्ते, अधना धनानि प्रतिलभन्ते, आन्तरिक्षाश्च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा दिव्यं पुष्पमुत्सृजन्ति ॥ अथ भगवानेवंविधया विभूत्या राजकुलं प्रवेष्टुमारब्धः । राजा च बिम्बिसारः स्वयमेव बहिर्द्वारशालस्थो गोशिर्षचन्दनोदकेन पाद्यं गृहीत्वा भगवतः पादौ भिक्षुसंघस्य च प्राक्षलयति । सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शतरसेनाहारेण प्रतिपादयामास । भुक्तवन्तं काशिकवस्त्रैराच्छादितवान्* । तद्धैतुकं च आवर्जिता मागधकाः पौराः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवता कुशलमूलानि कृतानि, यतो भगवत एवंविधा पूजा भिक्षुसंघस्य चेति । -------------------- वैद्य, ५० -------------------- भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि क्षेमंकरो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं राजधानीमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतः । येन भगवान् क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य क्षेमंकरस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ स राजा लब्धप्रसादः क्षेमंकरं सम्यक्संबुद्धं राजकुले निमन्त्र्य शतरसेनाहारेण प्रतिपादयामास । शतसाहस्रेण च वस्त्रेणाच्छादयामास । परिनिर्वृतस्य च समन्तयोजनं स्तूपं कारितवान् क्रोशमुच्चत्वेन ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया क्षेमंकरस्य सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधां पूजा कृता, तेन मया संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्* । इदानीं तेनैव हेतुना राजा बिम्बिसारेणापि तथागतस्य मे एवंविधा पूजा कृता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २० दिव्यभोजनम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तत्र अन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, ५१ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी तीर्थ्याभिप्रसन्नश्च । स आयुष्मता महामौद्गल्यायनेनावर्जितः शासने च अवतारितो भगवत्यत्यर्थमभिप्रसन्नः । स च गृहपतिरुदाराधिमुक्तः । तेनायुष्मान्महामौद्गल्यायन उक्तः: सहायो मे भव, इच्छामि भगवतः पूजां कर्तुमिति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तस्य गृहपतेस्तूष्णीभावेन, अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तं गृहपतिमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः, उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्ण आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवन्तमिदमवोचत्: अयं भदन्त गृहपतिराकाङ्क्षति भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयितुम्* । तदस्य भगवानधिवासयेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवांस्तस्य गृहपतेस्तूष्णीभाव्नेअ । अथ स गृहपतिर्भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा शतरसमाहारं समुदानयति, पुष्पगन्धमाल्यविलेपनानि च । आयुष्मतापि महामौद्गल्यायनेन शक्रो देवेन्द्रोऽधीष्टः: क्रियतामस्य गृहपतेरुपसंहार इति । ततः शक्रेण देवेन्द्रेण वेणुवनं नन्दवनमभिनिर्मितम्*, ऐरावणसुप्रतिष्ठितसदृशानि च नागसहस्राणि ॰ ॰ ॰ [गप्?] वालव्यजनेन वीजयन्ति । सुप्रियपञ्चशिखतुम्बरुप्रभृतीनि (स्पेयेर्: श्तुम्बुरुश्) चानेकानि गन्धर्वसहस्राण्युपनीतानि ये विचित्रैर् वाद्यविशेषैर्वाद्यं कुर्वन्ति, दिव्यं च सुधाभोजनम्* । ततः स गृहपतिर्दिव्यमानुषैरुपकरणैर्भगवन्तमुपस्थाय सर्वाङ्गेण भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणीधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य गृहपतेर्हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् -------------------- वैद्य, ५२ -------------------- ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २०.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २०.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या *{अधिगत्य}* श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २०.५ ॥ -------------------- वैद्य, ५३ -------------------- नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन गृहपतिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द गृहपतिरनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य दिव्यान्नदो नाम सम्यक्संबुद्धा भविष्यन्ति दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । एतच्च प्रकरणं राजा बिम्बिसारो मागधकाश्च परिचारकाः श्रुत्वा परं विस्मयमापन्नाः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदनेन गृहपतिना भगवान् सश्रावकसंघो दिव्यमानुषीभिरृद्धिभिरभ्यर्चित इति ॥ भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ २०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि पूर्णो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ पूर्णः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: पूर्णः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं राजधानीमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येन भगवान् पूर्णः सम्यक्संबुद्धस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं पूर्णः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः पूर्णं सम्यक्संबुद्धं सश्रावकसंघं त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपनिमन्त्रितवान्* । अधिवासितं च पूर्णेन सम्यक्संबुद्धेन राज्ञस्तूष्णीभावेन । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपस्थाप्य भगवतो रत्नमयप्रतिमां कारयित्वा बुद्धहर्षं कारितवान्*, यत्रानेकैः प्राणिशतसहस्रैर्महाप्रसादो लब्धः । तथेतुतत्प्रत्ययं च ते परिनिर्वृताः ॥ -------------------- वैद्य, ५४ -------------------- किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य तादृशी पूजा कृता, तेन मे संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्*, तेनैव च हेतुना तथागतस्य च मे श्रेष्ठिना शक्रेण च ईदृशी पूजा कृता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५५ -------------------- तृतीयो वर्गः । तस्योद्दानम्*: चन्दनो ह्यथ पद्मश्च चक्रं दशशिरास्तथा । सूक्ष्मत्वक्* शीतदीप्तश्च नाविका गन्धमादनः । निर्मलो वल्गुस्वरश्च वर्गो भवति सत्तमः ॥ ******************************************************* २१ चन्दनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । तेन खलु पुनः समयेन गङ्गातीरस्य नातिदूरे स्तूपमवरुग्णं वातातपाभ्यां परिशीर्णम्* । भिक्षुभिर्दृष्ट्वा भगवान् पृष्टः कस्य भगवन्नयं स्तूप इति । भगवानाह: चन्दनो नाम प्रत्येकबुद्धो बभूव, तस्येति । भिक्षव ऊचुः: कुतो भगवंश्चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुं यथा चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्च? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते तद्यथा: आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता {च} कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । तस्य चोद्याने महापद्मिनि । तत्र पद्ममतिप्रमाणं जातम्* । तद्दिवसे दिवसे वर्धते न तु फुल्लति । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । रज्ञा उक्तः परीक्ष्यतामेतत्पद्ममिति । यावदपरेण समयेन सूर्योदये तत्पद्मं विकसितम्* । तस्य च पद्मस्य कर्णिकायां दारकः पर्यङ्कं बद्ध्वावस्थितः, अभिरूपो दर्शनीयः -------------------- वैद्य, ५६ -------------------- प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाटः उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतगात्रोऽशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रः । तस्य मुखात्पद्मगन्धो वाति शरीराच्च चन्दनगन्धः । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । ततो राजा सामात्यः सान्तःपुरश्च तदुद्यानं गतः । सहदर्शनात्तेन दारकेण राजा संभाषितः: एहि तात, अहं तेऽपुत्रस्य पुत्र इति । ततो राजा हृष्टतुष्टप्रमुदित उवाच: एवमेव पुत्र यथा वदसीति । ततो राजा पद्मिनीमवगाह्य तं दारकं पद्मकर्णिकायां गृहीत्वा पाणितले स्थापितवान्* । यत्र यत्र स दारकः पादौ स्थापयति, तत्र तत्र पद्मानि प्रादुर्भवन्ति । ततस्तस्य चन्दन इति नाम कृतम्* ॥ यदा चन्दनो दारकोऽनुपूर्वेण महान् संवृत्तः, तदा नागरै राजा विज्ञप्तः: इहास्माकं देव नगरपर्व प्रत्युपस्थितम्* । तदर्हति देवश्चन्दनं कुमारमुत्स्रष्टम्* (स्पेयेर्: उत्स्रष्टुम्)। अस्माभिः सह पर्वानुभविष्यति, पद्मैश्च सर्वमधिष्ठानमलंकरिष्यतीति । राजाह: एवमस्त्विति । ततश्चन्दनः सर्वालंकारविभूषितोऽमात्यपुत्रपरिवृतो विविधैर्वाद्यैर्वाद्यमानै राजकुलाद्बहिरुपयाति नगरपर्व प्रत्यनुभवितुम्* । तत्र तस्य गच्छतः पदविन्यासे पदविन्यासे पद्मानि प्रादुर्भवन्ति दर्शनीयानि मनोरमाणि च । तान्यर्करश्मिभिः स्पृष्टमात्राणि म्लायन्ति शुष्यन्ति ॥ अथ तस्य शुद्धसत्वस्य कल्याणाशयस्य पूर्वबुद्धावरोपितकुशलमूलस्य तद्दर्शनाद्योनिशो मनसिकार उत्पन्नः: यथेमानि पद्मानि उत्पन्नमात्राणि शोभन्ते, अर्करश्मिपरितापितानि म्लायन्ति शुष्यन्ति, एवमेतदपि शरीरमिति । तस्यैवं चिन्तयतस्तुलयत उपरीक्षमाणस्य सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्यधर्मा अभिमुखीभूताः । ते तस्यैव जनकायस्य मध्ये स्थितेन प्रत्येकबोधिः साक्षात्कृता । यावच्छुद्धावासकायिकैर्देवैस्तस्मै काषायाण्युपनामितानि । तानि च प्रावृत्य गगनतलमुत्पतितः, विचित्राणि च प्रातिहार्याणि कर्तुं प्रवृत्तः, यद्दर्शनाद्राज्ञामात्यनैगमसहायेन महान् प्रसादः प्रतिलब्धो विचित्राणि च कुशलमूलान्यवरोपितानि । भगवानाह: अतश्चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर् नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति ॥ भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त चन्दनेन प्रत्येकबुद्धेन कर्माणि कृतानि येनास्य शरीरं सुगन्धि तीक्ष्णेन्द्रियश्चेति । भगवानाह: काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव, तत्रानेन केशनखस्तूपे गन्धावसेकः कृतः, पुष्पाणि चावरोपितानि, प्रत्येकबोधौ चानेन मार्गो भावितः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५७ -------------------- ******************************************************* २२ पद्मः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । आचरितमेतन्मध्यदेशे यदारामिकाः पद्मान्यादाय वीथीं गत्वा विक्रीणते । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अन्यतमा च स्त्री दारकं स्वभुजाभ्यामादाय वीथीमवतीर्णा । ददर्श च स दारको बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातः सहसा बाहुमभिप्रसार्य आरामिकसकाशात्पद्मं गृहीत्वा भगवतो मूर्ध्नि प्रक्षिप्तवान्* । ततस्तत्पद्मं शकटशक्रमात्रं (स्पेयेर्: शकटचक्रमात्रं) भूत्वोपरि विहायसि स्थितम्* । भगवन्तं च गच्छन्तमनुगच्छति, तिष्ठन्तं तिष्ठति । ततो भगवता पद्मरागसदृशा प्रभा उत्सृष्टा सकला श्रावस्ती अवभासिता, तद्धैतुकं च राजामात्यपौराः आवर्जिताः ॥ ततो भगवता स्मितमुपदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २२.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २२.२ ॥ -------------------- वैद्य, ५८ -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २२.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २२.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २२.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २२.६ ॥ इति ॥ भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन दारकेण प्रसादजातेन तथागतस्य पद्मं क्षिप्तम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द दारकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च पञ्चदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति । दिव्यमानुषसुखमनुभूय पद्मोत्तरो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: य बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५९ -------------------- ******************************************************* २३ चक्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहेऽन्यतमः सार्थवाहो महासमुद्रमवतीर्णः । तस्य भार्या यौवनवती । सा स्वामिनोऽर्थे उत्कण्ठति परितप्यति, न चास्या भर्ता आगच्छति । तया नारायणस्य प्रणिपत्य प्रतिज्ञातम्*: यदि मे शीघ्रमागच्छति, अहं ते सौवर्णचक्रं प्रदास्यामीति । ततस्तस्याः स्वामी स्वस्तिक्षेमाभ्यां महासमुद्रादशु प्रत्यागतः । तया सौवर्णचक्रं कारितम्* । सा दासीगणपरिवृता चक्रमादाय गन्धधूपपुष्पं च, देवकुलं संप्रतिस्थिता ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ २३.१ ॥ पश्यति भगवान्: इयं दारिका मद्दर्शनात्प्रत्येकबोधेः कुशलमूलान्यवरोपयिष्यतीति । ततः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अथासौ दारिका ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च लब्धप्रसादा भवति सौवर्णचक्रं क्षेप्तमारब्धः । ततश्चेटिकया वार्यते: नायं नारायण इति सा वार्यमाणापि तीव्रप्रसादा आवर्जितमानसा बुद्धस्य भगवत उपरि सौवर्णचक्रं निक्षिप्य गन्धमाल्यं च दत्तवती ॥ -------------------- वैद्य, ६० -------------------- ततो भगवान् स्मितं ददर्शितुम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां तं निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २३.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २३.३ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २३.४ ॥ -------------------- वैद्य, ६१ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २३.५ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २३.६ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २३.७ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया दारिकया तथागतस्य सौवर्णचक्रं क्षिप्तम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द दारिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च पञ्चदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति, दिव्यं मानुषं सुखमनुभूय च चक्रान्तरो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २४ दशशिराः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः सार्धं भिक्षुसंघेन । अद्राक्षुस्ते भिक्षवो दूरत एव पुराणस्तूपं वातातपवर्षैरवरुग्णं प्ररुग्णम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवन्तं पप्रच्छुः: कस्यैष भदन्त स्तूप इति । भगवानाह: दशशिरसः प्रत्येकबुद्धस्येति । भिक्षवः ऊचुः: कुतो भदन्त दशशिरसः प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुमिति? त ऊचुः: एवं भदन्तेति । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं -------------------- वैद्य, ६२ -------------------- तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । स च राजा अपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा: आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । स चैवमायाचनपरस्तिष्टति । तस्य चोद्याने नहती पद्मिनी उत्पलपद्मकुमुदपद्मपुण्डरीकसंछन्ना हंसचक्रवाककारण्डवादिशकुनोपशोभिता नलिनी । तत्र पद्ममतिप्रमाणमकण्टकं सहोत्पन्नम्* । तद्दिवसे दिवसे वर्धते न तु फुल्लति । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । रज्ञा उक्तः: परिरक्ष्यताम् एतत्पद्ममिति । यावदपरेण समयेन सूर्योदये तत्पद्मं विकसितम्* । तस्य पद्मस्य कर्णिकायां दारकः पर्यङ्कं बद्ध्वावस्थितः, अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतोऽशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रः । तं दृष्ट्वा आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । श्रुत्वा राजा सामात्यः सान्तःपुरश्च तदुद्यानं गतः । ददर्श राजा पद्मकर्णिकायां तथा विभाजमानम्* । दृष्ट्वा च पुनर् हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातः पद्मिनीमवगाह्य तं गृहीत्वा महता सत्कारेण स्वगृहमानीय श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकानां निवेद्य त्रीणि सप्तकान्येकविंशतिं दिवसान् जातस्य जातिमहं कृत्वा दशशिरा इति नामधेयं कृतवान्* ॥ दशशिरा दारकः अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्त्{अप्तोत्त्}अप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च कुमारः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । स पश्यति पितरं राजधर्मे स्थितं सावद्यमवद्यानि कर्माणि कुर्वाणम्* । दृष्ट्वा च कुमारः संविग्नः पितरं विज्ञापयामास: अनुजानीहि मां तात, प्रव्रजिष्यामि स्वाख्याते धर्मविनये इति । यावत्पित्रानुज्ञातः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजितः । तेन विनोपदेशेन सप्तत्रिंशद्बोधिपक्षान् धर्मानामुखीकृत्य प्रत्येका बोधिः साक्षात्कृता । स गगनतलमुत्पत्य पितुः सकाशे विचित्राणि प्रातिहार्याणि चकार । ततो राज्ञा त्रैमास्य पिण्डकेनोपनिमन्त्रितः । स शरीरभारोद्वहनपरिखिन्नो विचित्राणि प्रातिहार्याणि दर्शयित्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निर्वृतिमुपजगाम । तस्यैष स्तूप इति ॥ अथ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त दशशिरसा कर्माणि कृतानि, येन मातुः कुक्षौ नोपपन्नः, पद्म उपपन्न इति ॥ भगवानाह: दशशिरसैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । दशशिरसा कर्माणि कृतान्युपचितानि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । -------------------- वैद्य, ६३ -------------------- न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ २४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । अथ विपश्यी सम्यक्संबुद्धः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो बन्धुमतीं राजधानीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अन्यतरश्च सार्थवाहः पद्ममादाय वीथीं प्रतिपन्नः । अथासौ पश्यति विपश्यिनं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाद्भगवत उपरि तत्पद्मं चिक्षेप । तत्क्षिप्तमात्रं भगवत उपरि शकटचक्रमात्रं भूत्वा भगवन्तं गच्छन्तमुपगच्छति, तिष्ठन्तमनुतिष्ठति । यावद्विपश्यिना सम्यक्संबुद्धेन स सार्थवाहः प्रत्येकबोधौ व्याकृतः । ततो हृष्टतुष्टप्रमुदितमनाः स्वगृहमागतः । प्रजापती चास्य तेन कालेन प्रजायमाना सस्वरं क्रन्दितवती । तेन परिचारिका पृष्टा: किमिदमिति । तया समाख्यातम्* । ततः सार्थवाहः संविग्नः प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: मा कदाचित्संसारे मातुः कुक्षावुपपद्येयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहो बभूव, अयं स दशशिराः प्रत्येकबुद्धः । तेन कुशलमूलेनैकविंशतिं कल्पान्न कदाचिन्मातुः कुक्षावुपपन्नः । पश्चिमे चास्य भवे इयं विभूतिः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २५ सूक्ष्मत्वक्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगः प्रभूतवित्तोपकरणः पर्भूतसत्वस्वापतेयः प्रभूतमित्रामात्यज्ञातिसालोहितः । स च गृहपतिः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्यैतदभवत्: इमे भोगाः जलचन्द्रस्वभावाः मरीचिसदृशा अनित्या अध्रुवा अनाश्वासिका विपरिणामधर्माणः पञ्चभिरुग्रदण्डैः साधारणाः । यन्वहमसारेभ्यो भोगेभ्यः सारमादद्यामिति । तेन भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गृहं चापगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितं -------------------- वैद्य, ६४ -------------------- चन्दनवारिपरिषिक्तं विचित्रगन्धघटिकासुरभिधूपधूपितं नानापुष्पाभिकीर्णम्* । पुष्पासनानि प्रज्ञप्तानि । ततः सुस्वादशीतरसपानानि भक्ष्यभोज्यानि च सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । ततो भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन तस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ स गृहपतिः सुखोपविष्टं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेनाहारेण स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् गृहपतिं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य तूष्णींभूतः । अथ स गृहपतिर्लब्धप्रसादः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति । ततो भगवान् स्मितं विदर्शितवान्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां सत्वानां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २५.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २५.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, ६५ -------------------- अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २५.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २५.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २५.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २५.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन श्रेष्ठिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द श्रेष्ठी अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च सूक्ष्मत्वगिति नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ६६ -------------------- ******************************************************* २६ शीतप्रभः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्यैतदभवत्: इमे भोगा जलचन्द्रस्वभावा गजकर्णसदृशा अनित्या अध्रुवा अनाश्वासिका विपरिणामधर्माणः पञ्चभिरुग्रदण्डैः साधारणाः । यन्वहमसारेभ्यो भोगेभ्यः सारमादद्यामिति । तेन ग्रीष्मकाले वर्तमाने भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गृहं चापगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितं चन्दनवारिपरिषिक्तं विचित्रगन्धघटिकासुरभिधूपधूपितं नानापुष्पाभिकीर्णम्* । पुष्पासनानि प्रज्ञप्तानि । ततः शीतरसानि पानकानि भक्ष्यभोज्यानि च सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । ततो भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन तस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ स गृहपतिः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेन शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तं गृहपतिं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णींभूतः । अथ स गृहपतिर्लब्धप्रसादः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति । ततो भगवान् स्मितं विदर्शितवान्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, -------------------- वैद्य, ६७ -------------------- यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २६.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २६.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २६.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २६.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २६.५ ॥ -------------------- वैद्य, ६८ -------------------- नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २६.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन गृहपतिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द गृहपतिरनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च शीतप्रभो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २७ नाविकाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन नाविकास्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य नाविकानिदमवोचत्*: उत्तारयन्तु भवन्तो मामिमां नदीमिति । नाविका ऊचुः: तरपण्यं प्रयच्छेति । ततो भगवांस्तान्नाविकानिदमवोचत्*: अहमपि भवन्तो नाविकः पूर्वमासम्* । मया हि रागनदीपतितो नन्दस्तारितः, द्वेषार्णवपतितो अङ्गुलिमालः, मानार्णवपतितो मानस्तब्धो माणवः, मोहार्णवपतितो उरुबिल्वकाश्यपस्तारितः । न च मे तरपण्यं याचिता इति । तथाप्युच्यमाना न प्रतिपाद्यन्ते तारयितुम्* ॥ अन्यतमेन नाविकेन भगवतो अष्टाङ्गोपेतं स्वरं श्रुत्वा तां च रूपसंपदं दृष्ट्वा प्रसादजातेनोक्तम्*: अहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुत्तारयिष्यामीति । ततो भिक्षवो नावमभिरूढाः । भगवानृद्ध्या अग्रत एव तस्य नाविकस्यापारिमात्तीरात्पारिमे तीरे स्थितः । ततः स नाविकस्तदृद्धिप्रातिहार्यं दृष्ट्वा आवर्जितमनाः पादयोर्निपतितः । तस्मै भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन नाविकेन विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं -------------------- वैद्य, ६९ -------------------- भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ २७.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ २७.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । (स्पेयेर्: विगतजन्मजरामरणामय) भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ २७.३ ॥ इति द्वितीयस्य नाविकस्य महान् विप्रतिसार उत्पन्नः । तेन भगवतः पादयोर्निपत्य अत्ययो देशितः, भगवांश्च सश्रावकसंघः पिण्डकेन प्रतिपादितः ॥ भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव {वयं} भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २७.४ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २७.५ ॥ -------------------- वैद्य, ७० -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २७.६ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २७.७ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २७.८ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २७.९ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन नाविकेन ममान्तिके चित्तं प्रसादितम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द नाविकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतेऽध्वनि संसारोत्तरणो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ७१ -------------------- ******************************************************* २८ गन्धमादनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । आचरितमेतन्मध्यदेशे: भूयसा मध्यदेशनिवासिनो जानपदा विचित्रैरनुलेपनैर्गात्रमनुलिम्पन्ति । यावदन्यतमो गृहपतिपुत्रः । तस्य दारिका श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया लोहितचन्दनं पिनष्टि । भगवांश्च पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अद्राक्षीत्सा दारिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च दारिकाया महान् प्रसाद उत्पन्नः । ततो लब्धप्रसादाया एतदभवत्*: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन याहमीदृशं क्षेत्रमासाद्य न शक्नोमि दारिद्र्यदोषाद्भगवतः कारान् कर्तुमिति ॥ ततस्तया स्वजीवितमगणयित्वा उभौ पाणी लोहितचन्दनेन प्रलिप्य भगवतः पादयोरङ्गदे कृते, भगवता च ऋद्ध्या सकलं राजगृहनगरं चन्दनगन्धेनापूरितम्* । ततो दारिका तत्प्रतिहार्यं दृष्ट्वा प्रसन्नचित्ता भगवतः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति: अनेन कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कुर्यामिति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलान् -------------------- वैद्य, ७२ -------------------- अबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २८.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २८.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २८.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २८.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २८.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २८.६ ॥ इति -------------------- वैद्य, ७३ -------------------- भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया दारिकया ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द दारिका कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च गन्धमादनो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्या देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २९ निर्मलः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामम्यतम आरामिकः । स दन्तकाष्ठमादाय श्रावस्तीं प्रविशति । नैमित्तिकश्च द्वारेऽवस्थितः । स कथयति: य एतद्दन्तधावनं भक्षयिष्यति, स शतरसं भोजनं भक्षयिष्यति । तद्वचनमारामिकेण श्रुतम्* । श्रुत्वा चैवं चिन्तयामास: कस्मायेतद्दन्तधावनं दद्याम्* । येन मे महान् संमानः स्यादिति । तस्यैतदभवत्*: अयं बुद्धो भगवान् सचराचरे लोके जङ्गमं पुण्यक्षेत्रमबन्ध्यमहाफलं च । यन्वहमिदं बुद्धाय भगवते दद्यामिति ॥ अथ स आरामिको दन्तकाष्ठमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः स आरामिको भगवन्तमिदमवोचत्*: इदं भगवन् दन्तकाष्ठं प्रतिगृह्यतां ममान्तिकादनुकम्पामुपादायेति । अथ भगवानारामिकस्यानुग्रहार्थं गजभुजसदृशं सुवर्णवर्णं बाहुमभिप्रसार्य गृहीतवान्*, गृहीत्वा भक्षितवान्*, भक्षयित्वा चैनमारामिकस्याग्रतो विसर्जितवान्*, विसर्ज्य तद्दन्तकाष्ठं पृथिव्यां निखातवान्* । निखातमात्रमेव च तच्छाखापत्रपुष्पफलसमृद्धो महान्यग्रोधः परिमण्डलस्तत्रैव क्षणे निर्वृत्तः । यस्य च्छायायां निषद्य भगवता अनेकेषां देवमनुष्याणां धर्मो देशितः । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना भगवान्* शतरसेनाहारेण प्रतिपादितः ॥ अथ स आरामिको भगवदुपस्थानात्प्रातिहार्याच्चावर्जितमना मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य प्रणिधानां कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कुर्यामिति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद् -------------------- वैद्य, ७४ -------------------- गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २९.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २९.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २९.३ ॥ -------------------- वैद्य, ७५ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २९.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २९.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २९.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेनारामिकेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द आरामिकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रयोदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति, पश्चिमे भवे पश्चिमे निकेते पश्चिमे समुच्छ्रये पश्चिमे आत्मभावप्रतिलम्भे निर्मलो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३० वल्गुस्वराः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । संबहुलाश्च गोष्ठिका मद्यमदाक्षिप्ता वीणामृदङ्गपणवैर्विविधैर्वाद्यैर्वाद्यमानैर्नृत्यन्तो गायन्त उत्पलपद्मपुण्डरीकवार्षिकादिभिर् उदारपुष्पैरासक्तकण्ठेगुणा विशिष्टाम्बरवसना बहिः श्रावस्त्या निर्गच्छन्ति । भगवांश्च श्रावस्त्यां पिण्डाय प्राविक्षत्* । ददृशुस्ते गोष्ठिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं -------------------- वैद्य, ७६ -------------------- जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च तेषां योऽसौ मद्यमदः स प्रतिविगतः । ततो विगतमद्यमदाः प्रसादावर्जितमनसो नृत्यगीतवाद्यैर्भगवतः उपस्थानं चक्रुः, नीलपद्मानि चोपरि भगवतो निचिक्षिपुः । निक्षिप्तानि चोपरि भगवतो नीलकूटागारो नीलच्छत्रं नीलमण्डप इवावस्थितानि । तानि च भगवन्तं गच्छन्तमनुगच्छति, तिष्ठन्तमनुतिष्ठन्ति । भगवता च नीलप्रभा उत्सृष्टा, यया श्रावस्ती इन्द्रनीलमणिसदृशप्रभा अवस्थिता ॥ अथ थे गोष्ठिका लब्धप्रसादाः चेतनां पुष्णान्ति: अनेन वयं कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कूर्यामेति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ३०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ३०.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, ७७ -------------------- चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ३०.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ३०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ३०.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ३०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द एभिर्गोष्ठिकैर्ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एते आनन्द गोष्ठिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च विंशत्यन्तरकल्पान् विनिपातं न गमिष्यन्ति, पश्चिमे भवे पश्चिमे निकेते पश्चिमे समुच्छ्रये पश्चिमे आत्मभावप्रतिलम्भे वल्गुस्वरा नाम प्रत्येकबुद्धा भविष्यन्ति । अयमेषां देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ७८ -------------------- चतुर्थो वर्गः । तस्योद्दानम्: पद्मकः कवडश्चैव धर्मपालः शिबिस्तथा । सुरूपो मैत्रकन्यश्च शशो धर्मगवेषिणा । अनाथपिण्डः सुभद्रश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ३१ पद्मकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । शरत्कालसमये भिक्षवो रोगेण बाध्यन्ते पीतपाण्डुकाः कृशशरीरा दुर्बलाङ्गाः । भगवांस्त्वल्पाबाधोऽल्पातङ्कोऽरोगो बलवान्* । तद्दर्शनाद्भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त एते भिक्षवः शारदिकेन रोगेण बाध्यन्ते, पीतपाण्डुकाः कृशशरीरा दुर्बलाङ्गाः । भगवांस्त्वल्पाबाधोऽल्पातङ्को बलवानरोगजातीयः, समपाकया च ग्रहण्या समन्वागत इति ॥ भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माण्यपि कल्पशतैरपि । *{औछ्: कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ३१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां पद्मको नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम् (स्पेयेर्: अकण्ठकम्) एकपुत्रमिव राज्यं कारयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । तस्मिंश्च समये वाराणस्यां कालवैषम्याद्धातुवैषम्याद्वा व्याधिरुतपन्नः । प्रायः सत्वानां पाण्डुरोगः संवृत्तः । ततो राज्ञा तान् दृष्ट्वा कारुणिकमुत्पादितम्: मया ह्येषां परित्राणं करणीयं चिकित्सा चेति । ततः स राजा सर्वविषयनिवासिनो वैद्यान् संनिपात्य तेषां सत्वानां निदानमाशयानुशयं चोपलक्ष्य -------------------- वैद्य, ७९ -------------------- स्वयमारब्धश्चिकित्सां सर्वौषधसमुदानयं च कर्तुम्* । ततश्चिकित्स्यमानानां तेषां सत्वानां बहवः काला अतिक्रान्ताः । न च शक्यन्ते वैद्यद्रव्यौषधपरिचारकसंपन्ना अपि चिकित्सितुम्* । ततो राज्ञा सर्ववैद्यानाहूय आदरजातेन पुनः पृष्टाः: कोऽत्र हेतुर्न मे दुश्चिकित्स्या इति । वैद्या विचार्य गुणदोषानेकमतेनाहुः: देव कालवैषम्याद्धातुवैषम्याच्च लक्ष्यामहे । अपि तु देव अस्त्येकभैषज्यं रोहितो नाम मत्स्यः । यदि तस्य प्राप्तिः स्यात्, शक्यन्ते चिकित्सितुमिति । ततो राजा रोहितं मत्स्यं समन्वेषितुमारब्धः । स बहुभिरपि चारपुरुषैर्मृग्यमाणो न लभ्यते । ततस्ते राज्ञे निवेदितवन्तः ॥ अथ राजा अपरेण समयेन बहिर्याणाय निर्गच्छति । ते च व्याधिन एकसमूहेन स्थित्वा राजानमूचुः: परित्रायस्व महाराज अस्मानस्माद्व्याधेः । प्रयच्छ जीवितमिति । ततो राजा करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुच्यमानस्तदातुरवचनं श्रुत्वा कारुण्यादाकम्पितहृदयः साश्रुदुर्दिनवदनं चिन्तयामास: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन राज्यैश्वर्याधिपत्येन वा ईदृशेन, योऽहं परेषां दुःखार्तानां न शक्तोऽस्मि शान्तिं कर्तुमिति । एवं विचिन्त्य राजा महान्तमर्थोत्सर्गं कृत्वा ज्येष्ठं कुमारं राज्यैष्वर्याधिपत्येषु प्रतिष्ठाप्य बन्धुजनं क्षमयित्वा पौरामात्यांश्च क्षमयित्वा दीनान् समाश्वास्य अष्टाङ्गसमन्वागतं व्रतं समादाय उपरिप्रासादतलमभिरुह्य धूपपुष्पगन्धमाल्यविलेपनं च क्षिप्त्वा प्राङ्मुखं प्रणिधिं कर्तुं प्रारब्धः: येन सत्येन सत्यवचनेन महाव्यसनगतान् सत्वान् व्याधिपरिपीडितान् दृष्ट्वा स्वजीवितमिष्टं परित्यजामि । अनेन सत्येन सत्यवाक्येन अस्यां वालुकायां नद्यां महान् रोहितमत्स्यः प्रादुर्भवेयम्* । इत्युक्त्वा प्रासादतलादात्मानं मुमोच ॥ स पतितमात्रः कालगतो नद्यां वालुकायां महान् रोहितमत्स्यः प्रादुर्भूतः । इति देवताभिः सर्वविजिते शब्द उत्सृष्टः: एष दीर्घकालमहाव्याध्युत्पीडितानाममृतकल्पो नद्यां वालुकायां महान् रोहितमत्स्य प्रादुर्भूतः इति । यतः सहश्रवणान्महाजनकायः शस्त्रव्यग्रकरः पिटकानादाय निर्गत्य विविधैस्तीक्ष्णैः शस्त्रैर्जीवित एव मांसान्युत्कर्तितुमारब्धः । स च बोधिसत्वो विकर्त्यमानशरीरस्तान् सर्वान्मैत्र्या स्फुरन् सबाष्पाश्रुवदनश्चिन्तयामास: लाभा मे सुलब्धाः यन्नाम इमे सत्वा मदीयेन मांसरुधिरेण सुखिनो भविष्यन्तीति । तदनेनोपक्रमेण सत्वान् द्वादशवर्षाणि स्वकेन मांसरुधिरेण संतर्पयामास, न चानुत्तरायाः सम्यक्संबोधेश्चित्तं निवर्तितवान्* ॥ यदा तेषां सत्वानां स व्याधिरुपशान्तस्तदा तेन रोहितमत्स्येन शब्द उदीरितः: शृण्वन्तु भवन्तः सत्वाः । अहं स राजा पद्मकः । मया युष्माकमर्थे स्वजीवितपरित्यागेनायमेवंविध आत्मभाव उपात्तः । ममान्तिके चित्तं प्रसादयध्वम्* । यदाहमनुत्तरां सम्यक्संबोधिम् -------------------- वैद्य, ८० -------------------- अभिसंभोत्स्ये, अहं तदा युष्मानत्यन्तव्याधेः परिमोच्य अत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापयिष्यामीति । तच्छ्रवणात्स जनकायो लब्धप्रसादो राजामात्यपौराश्च पुष्पधूपमाल्यविलेपनैरभ्यर्च्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धाः: अतिदुष्करकारक, यदा त्वमनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येथाः, तदा ते वयं श्रावकाः स्यामेति । भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन पद्मको नाम राजा बभूव, अहं स । यदेवंविधाः परित्यागाः कृताः, तेन मे संसारेऽनन्तसुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः, समपाकया च ग्रहण्या समन्वागतः । येन मे अशितपीतखादितास्वादितं सम्यक्सुखेन परिणमति । अल्पाबाधो रोगतातीतश्चास्मि । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्सर्वसत्वेषु दयां भावयिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३२ कवडः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: सचेद्भिक्षवः सत्वा जानीयुर्दानस्य दानसंविभागस्य च फलविपाकं यथाहं जानामि दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपकाम्*, अपीदानीं योऽसावपश्चिमकः कवडश्चरम आलोपः, ततोऽपि नादत्वा असंविभज्य परिभुञ्जीत सचेल्लभेत दक्षिणीयं प्रतिग्राहकम्* । न चैषामुत्पन्नं मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठेत्* । यस्मात्तर्हि सत्वा न जानन्ति दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपाकम्*, यथाहं जानामि दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपाकम्*, तस्मात्ते अदत्वा असंविभज्य परिभुञ्जते आगृहीतेन चेतसा, उत्पन्नं चैषां मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठति ॥ इदमवोचद्भगवान्* । इदमुक्त्वा सुगतो ह्यथापरमेतदुवाच शास्ता: एवं हि सत्वा जानीयुर्यथा प्रोक्तं महर्षिणा । विपाकः संविभागस्य यथा भवति महार्थिकः ॥ ३२.१ ॥ नादत्वा परिभुञ्जीरन्न स्युर्मत्सरिणस्तथा । न चैषामाग्रहे चित्तमुत्पद्येत कदाचन ॥ ३२.२ ॥ -------------------- वैद्य, ८१ -------------------- यस्मात्तु न प्रजानन्ति बाला मोहतमोवृताः । तस्मात्तु भुञ्जते सत्वा आगृहीतेन चेतसा । उत्पन्नं चैषां मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठति ॥ ३२.३ ॥ यदा भगवता एतत्सूत्रं भाषितं तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् दानस्य वर्णं भाषते दानसंविभागस्य च फलविपाकमिति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यत्तथागतो दानस्य वर्णं भाषते, दानसंविभागस्य फलविपाकमिति । यन्मयातीतेऽध्वनि याचनकहेतोर्मुखद्वारगतः स्वकवडः परित्यक्तः । तच्छ्रुणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* (स्पेयेर्: अकण्ठकम् ) । एकपुत्रमिव राज्यं कारयति । स राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन महद्दुर्भिक्षं प्रादुर्भूतं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशम्* । ततस्ते जनकाया दुर्भिक्षाकालभयभीताः क्षुत्क्षामकण्ठकपोलाः प्रेताश्रयसदृशाः संगम्य समागम्यैकसमूहेन राजानमुपसृत्य जयेनायुषा वर्धयित्वोचुः: देव परित्रायस्व अस्मानस्माद्दुर्भिक्षभयात्* । प्रयच्छ जीवितमिति । ततो राजा कोष्ट्ःागारिकं पुरुषमामन्त्रितवान्*: अस्ति भो पुरुष कोष्ठागारे अन्नपानं यदस्माकं स्यादेषां च जनकायानाम्*? इति श्रुत्वा कोष्ठागारिक आह: परिगण्य देव सस्यानि आख्यास्यामीति । ततो गणितकुशलैर्गणनां कृत्वा सर्वेषां विषयनिवासिनां दिवसे दिवसे एककवडो राज्ञो द्वौ कवडावियन्तं कालं भविष्यतीति समाख्यातम्* । ततो राजा जनकायानाहूयोक्तवान्*: तेन हि भवन्तो दिवसानुदिवसमागत्य राजकुले कवडमभ्यवहृत्य गच्छतेति । ततस्ते प्रतिदिवसमागत्य प्रत्येकमेकैकं कवडमभ्यवहृत्य यथेष्टं गच्छन्ति ॥ अथान्यतमो ब्राह्मणस्तस्यां गाणनायां नासीत्* । परेभ्यश्च श्रुत्वा राजानमुवाच: देव जनपदगतेन मे श्रुता गणना । दीयतां ममापि कवड इति । ततो राजा स्वकात्कवडद्वयादेकं ब्राह्मणाय दत्तवान्* । एकं कवडं जनसामान्यमभ्यवहर्तुं प्रवृत्तः ॥ शक्रस्य देवेन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । तस्यैतदभवत्*: अतिदुष्करं बत वाराणसेयो राजा करोति, यन्वहमेनं मीमांसेयेति । अथ शक्रो देवेन्द्रो ब्राह्मणवेषमात्मानमभिनिर्माय भोजनकाले राजानमुपसृप्तः । जयेनायुषा च वर्धयित्वोवाच: बुभुक्षितो कुरुष्व स्वककवडेनानुग्रहमिति । ततो राजा स्वजीवितपरित्यागं व्यवसायकारुण्यात्स्वकवडं ब्राह्मणाय दत्वानाहारतां प्रतिपन्नः । यावत्षड्भक्तच्छेदा अनेनोपक्रमेण कृताः । तं च महाजनकायं भुञ्जानं दृष्ट्वा परां प्रीतिमापेदे । अथ शक्रो देवेन्द्रस्तं राज्ञोऽतिदुष्करं व्यवसायं दृष्ट्वा ब्राह्मणवेषमन्तर्धाप्य स्वेन रूपेण स्थित्वा राजानं संवर्धयामास: साधु साधु महाराज, आवर्जिता -------------------- वैद्य, ८२ -------------------- वयं भवतानेन दुष्करेण व्यवसायेन, सनाथश्चायं जनकाय ईदृशेन प्रजापालकेन । न दुष्यतां तव विजिते सर्वबीजानि, वाप्यन्ताम्* । अहं सप्तमे दिवसे तथाविधं माहेन्द्रं वर्षमुत्स्रक्ष्यामि, येन सर्वसस्यानि निष्पत्स्यन्त इति । राज्ञा तथा कारितम्* । शक्रेणापि तथाविधं महेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टम्*, येन दुर्भिक्षं विनिवर्तितं सुभिक्षं प्रादुर्भूतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ब्रह्मदत्तो नाम राजा बभूव, अहं स । मया तान्येवंविधे दुर्भिक्षे वर्तमाने स्वजीवितपरित्यागादेवंविधानि दानानि दत्तानि । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्दानानि दास्यामः पुण्यानि करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३३ धर्मपालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा देवदत्तेन मोहपुरुषेण भगवतो वधार्थेन धनपालको हस्तिनाग उत्सृष्टः, उदपानो विषचूर्णेन चावकीर्णः, वधकपुरुषाश्चोत्सृष्टाः । स भगवतो दीर्घरात्रं वधकः प्रत्यर्थिकः प्रत्यमित्रः, भगवांश्चास्य मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पाचित्तेन न प्रत्युपस्थितः । तदा भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदयं देवदत्तो भगवतो वधायोद्यतः, भगवांश्चास्य मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पचित्तेना प्रत्युपस्थित इति ॥ भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेन दहरकवयस्यवस्थितेन वधाय पराक्रान्तस्यास्यान्तिके नैवं चित्तं दूषितम्* । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । तस्य च राज्ञो दुर्मतिर्नाम देवी चण्डा रोषणी साहसिका । एकपुत्रश्च धर्मपालो नाम्ना तस्या एव दुर्मत्याः सकाशाज्जातः । स च धर्मपालो दयावान् श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय -------------------- वैद्य, ८३ -------------------- आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । सर्वेषां च वाराणसेयानां ब्राह्मणगृहपतीनामिष्टः कान्तः प्रियो मनापो दर्शनेन । स चोपाध्यायसकाशं गत्वा दारकैः सह लिपिं पठति ॥ यावद्राजा अपरेण समयेन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे देव्या सहान्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं निर्गतः । तत्र च राज्ञ उद्यानेऽन्तःपुरजनेन सह क्रीडत ईर्ष्यारोषपरीता दुर्मतिर्देवी कुपिता । राज्ञा चास्या अर्धं पीतकं वर्जितम्* । तया कुपितया राज्चः संदेशो विसर्जितः: पुत्रस्याहं रुधिरं पिबेयम्*, यद्यहं तवार्धं पीतकं पिबेयमिति । कामान् खलु प्रतिसेवमानस्य नास्ति किंचित्पापकं कर्माकरणीयमिति । ततो राजा ब्रह्मदत्तो धार्मिकोऽपि सन् कामरागपर्यवसानविगमादन्तःपुरजनेन सान्त्व्यमानोऽपि क्रोधाग्निना प्रज्वलितः । ततस्तेन संप्रवृद्धक्रोधेनाज्ञा दत्ता: गच्छत, धर्मपालस्य गलं छित्वा रुधिरं पाययतैनामिति ॥ ततो दारकशालावस्थितो धर्मपालः कुमारः श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्तः । एवं चाह: धिक्सत्वसभागतां संसारे, यत्र नाम क्रोधवशादङ्गनिःसृतमपि सुतं परित्यजन्तीति । ततो धर्मपालः सर्वालंकारविभूषितः पितुः पादयोर्निपत्य कथयति: साधु तात प्रसीद । निरपराधं मा मां परित्याक्षीः । इष्टाश्च सर्वेषां पितॄणां पुत्रा इति । राजा कथयति: पुत्रक यदि ते माता क्षमते, अहमपि क्षमे इति । ततो धर्मपालः प्ररुदन्मातुः सकाशमुपसंक्रान्तः पादयोर्निपत्य कृतकरपुट उवाच: अम्ब क्षमस्व, मा मां जीविताद्व्यपरोपयेति । सा एवं करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुच्यमाना न क्षमते । ततो वध्यघातैस्तीक्ष्णेन शस्त्रेण धर्मपालस्य कुमारस्य गलं छित्वा दुर्मतिर्देवी रुधिरं पायिता । न च दुर्मत्या विप्रतिसारो जातः । धर्मपालोऽपि कुमारो मातापितृवध्यघातेषु चित्तं प्रसाद्य कालगतः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन धर्मपालो नाम कुमारो बभूव, अहं सः । सा दुर्मतिर्देवी, एष देवदत्तः । तदापि मे वधकहस्तगतेनास्य मैत्रं चित्तमुत्पादितम्* । इदानीमप्यहमस्य वधायोद्यतस्य मैत्रचित्तो हितचित्तः अनुकम्पाचित्तः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्सर्वसत्वेषु मैत्रं चित्तं भावयिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३४ शिबिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, ८४ -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां भिक्षूणां द्वौ संनिपातौ भवतः । एक आषाढ्यां वर्षोपनायिकायां द्वितीयः कार्तिक्यां पूर्णमास्याम्* । तत्र भिक्षवः पात्राणि पचन्ति, चीवराणि धावयन्ति, पांसुकूलानि च सीव्यन्ति । यावदन्यतमो भिक्षुश्चीवरं स्योतुकामः सूचीछिद्रं सूत्रकं न शक्नोति प्रतिपादयितुम्* । स करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुवाच: को लोके पुण्यकाम इति । भगवांश्चास्य नातिदूरे चंक्रमे चंक्रम्यते । ततो भगवान् गम्भीरमधुरविशदकलविङ्कमनोज्ञदुन्दुभिनिर्घोषो गजभुजसदृशबाहुमभिप्रसार्य कथयति: अहं भिक्षो लोके पुण्यकाम इति । ततोऽसौ भिक्षुर्भगवतः पञ्चाङ्गोपेतं स्वरमुपश्रुत्य संभ्रान्तस्त्वरितत्वरितं भगवतः पाणिं गृहीत्वा स्वशिरसि स्थापयित्वाह: भगवन्*, अनेन ते पाणिना त्रीणि कल्पासंख्येयानि दानशीलक्षान्तिवीर्यध्यानप्रज्ञा उपचिताः । अथ च पुनर्भगवानेनमाह: अतृप्तोऽहं भिक्षो पुण्यैः, लब्धरसोऽहं भिक्षो पुण्यैः, अतो मे तृप्तिर्नास्तीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् पुण्यमयैः, संस्कारैरतृप्त इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तः । यत्त्वहमतीतेऽध्वनि सरागः सद्वेषः समोह्Èऽपरिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यो तृप्तः पुण्यमयैः संस्कारैः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि शिबिघोषायां राजधान्यां शिबिर्नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च शिबी राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । स कल्यम् (स्पेयेर्: काल्यम् ) एवोत्थाय यज्ञवाटं प्रविश्य अन्नमन्नार्थिभ्यः प्रयच्छति, वस्त्रं वस्त्रार्थिभ्यः । धनधान्यहिरण्यसुवर्नमणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालादीनां (स्पेयेर्: श्प्रवाडाश्) परित्यागं करोति । न चासौ पुण्यमयैः संस्कारैस्तृप्तिं गच्छति । सोऽन्तःपुरं प्रविश्यान्तःपुरजनस्य भक्ताच्छादनं प्रयच्छति, कुमाराणाममात्यानां भटबलाग्रस्य नैगमजानपदानाम्* ॥ अथ राज्ञः शिबेरेतदभवत्*: संतर्पिता अनेन मनुष्यभूताः, क्षुद्रजन्तोऽवशिष्टाः, केन संतर्पयितव्या इति । स परित्यक्तविभवसर्वस्व एकशाटकनिवसितः स्वशरीरावशेषश्चिन्तामापेदे । तस्यैतदभवत्: क्षुद्रजन्तुभ्यः स्वशरीरमनुप्रयच्छामीति । स शस्त्रेण स्वशरीरं तक्षयित्वा यत्र दंशमशकास्तत्रोत्सृष्टकायः प्रतिष्ठते । प्रियमिवैकपुत्रकं रुधिरेण संतर्पयति ॥ शक्रस्य देवेन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । तस्यैतद्बहवत्*: किमयं शिबी राजा सत्वानामर्थमेवं करोति, उत करुणया? यन्वहमेनं विज्ञासेयेति । ततो भिन्नाञ्जनमसिवर्णं -------------------- वैद्य, ८५ -------------------- गृध्रवेशमात्मानमभिनिर्माय राज्ञे शिबेः सकाशमुपसंक्रम्य मुखतुण्डकेनाक्ष्युत्पाटयितुं प्रवृत्तः । न च राजा संत्रासमापद्यते । किं तु मैत्रीविशालाभ्यां नयनाभ्यां तं गृध्रमालोक्य कथयति: वत्स, यन्मदीयाच्छरीरात्प्रयुञ्जसे, तेन प्रणयः क्रियतामिति । ततः आवर्जितः शक्रो देवेन्द्रो ब्राह्मणवेषमात्मानमभिनिर्माय राज्ञः शिबेः पुरस्तात्स्थित्वा: साधु पार्थिव, दीयतामेतन्नयनद्वयमिति । राजोवाच: महाब्राह्मण गृह्यतां यदभिरुचितम्*, न मेऽत्र विघ्नः कश्चिदस्तीति । ततः शक्रो देवेन्द्रो भूयस्या मात्रयाभिप्रसन्नो ब्राह्मणवेषमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा राजानम् अभ्युत्साहयन्नुवाच: साधु साधु भोः पार्थिव, सुनिश्चिता ते बुद्धिः, अकम्प्यस्ते प्रणिधिः; अनुगता ते सत्वेषु महाकरुणा, यत्र नाम त्वं संत्रासकरेषु धर्मेषु विशारदोः । न चिरात्त्वमनेन व्यवसायेनानुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यसे ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन शिबिर्नाम राजा बभूव, अहं स । तदानीमपि पुण्यमयैः संस्कारैस्तृप्तिर्नास्ति, प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्दानानि दास्यामः, पुण्यानि करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३५ सुरूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदा मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्*, अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यानेञ्जमानैर् (स्पेयेर्: अनिञ्जमानैर्)इन्द्रियैः, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त यावद्धर्मरत्नस्यामी भाजनभूताः सत्वा आदरेण श्रोतव्यं मन्यन्त इति । भगवानाह: यथा तथागतेन भिक्षव आदरजातेन धर्मः श्रुतश्चोद्गृहीतश्च, तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां सुरूपो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । तस्य च राज्ञः सुन्दरिका नाम देवी अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका -------------------- वैद्य, ८६ -------------------- सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता, सुन्दरकश्च नाम्ना एकपुत्रः इष्टः कान्तः प्रियो मनापः क्षान्तोऽप्रतिकूलः । अथापरेण समयेन राज्ञः सुरूपस्य धर्मे अभिलाष उत्पन्नः । तेन सर्वे अमात्याः संनिपात्योक्ताः: पर्येषत मे ग्रामण्यो धर्मान्, धर्मो मे रोचत इति । ततस्ते अमात्याः कृतकरपुटा राजानं विज्ञापयन्ति: दुर्लभो महाराज धर्मः । श्रूयते महाराज बुद्धानां लोके उत्पादाद्धर्मस्योत्पादो भवतीति । ततो राज्ञा सुवर्णपिटकं ध्वजाग्रे बद्ध्वा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: यो मे धर्मं वक्ष्यति, तस्येमं सुवर्णपिटकं दास्यामि, महता च सत्कारेण सत्करिष्यामीति । ततो बहवः काला अतिक्रान्ताः । न च कश्चिद्धर्मदेशक उपलभ्यते । ततः स राजा धर्महेतोरुत्कण्ठति परितप्यति ॥ शक्रस्य च देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञनदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति राजानं धर्महेतोर्विहन्यमानम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं सुरूपां राजानं मीमांसेयेति । ततो यक्षरूपमात्मानमभिनिर्माय विकृतकरचरणनयनोऽनेकपरिषन्मध्यगतं राजानमेतदवोचत्*: ननु धर्माभिलाषी भवान्*, अहं ते धर्मं वक्ष्यामीति । ततो धर्मश्रवणात्प्रीतिप्रामोद्यजातो राजा यक्षमेतदुवाच: ब्रूहि गुह्यक धर्मान् श्रोष्यामीति । गुह्यक उवाच: सुखितस्य बत महाराज धर्मा अभिलसन्ति । बुभुक्षितोऽस्मि भोजनं तावन्मे प्रयच्छेति । तच्छ्रुत्वा राजा पौरुषेयानाममन्त्रयामास: आनीयन्तामस्य भक्ष्यभोज्यप्रकारा इति । यक्ष आह: सद्योहतरुधिरमांसभक्ष्योऽहम्* । एतं मे सुन्दरमेकपुत्रकं प्रयच्छेति । श्रुत्वा राजा परं विषादमापन्नः: कदाचित्कर्हिचिन्मेऽद्य धर्मशब्द आसादितः । सोऽप्यनर्घेण मूल्येनेति । ततः सुन्दरः कुमारस्तदुपश्रुत्य पितुः पादयोर्निपत्य राजानं विज्ञापयामास: मर्षय देव । पूर्यतां देवस्याभिप्रायम्*, प्रयच्छ मां गुह्यकायाहारार्थमिति । ततो राजा तमेकपुत्रकमिष्टं कान्तं प्रियं मनापं क्षान्तमप्रतिकूलं धर्मस्यार्थे यक्षाय दत्तवान्* । ततो यक्षेण ऋद्धिबलाधानाद्रज्ञः पर्षदश्च तथा दर्शितो यथाङ्गप्रत्यङ्गानि पृथग्विकृत्य भक्षितानि, रुधिरं च पीयमानम्* । ॰ ॰ ॰ दृष्ट्वा राजा धर्माभिलाषी न निषादमापन्नः । स गुह्यको राजानमुवाच: अतृप्तोऽस्मि भोः पार्थिव, भूयो मे प्रयच्छेति । ततो राजा तस्मै दयितां भार्यां दत्तवान्* । सापि तेनैवाकारेण दर्शिता । ततो भूयो राजानमुवाचा: भो पार्थिव, अद्यापि तृप्तिर्न लभ्यत इति । ततो राजा यक्षमुवाच: वत्स दत्तो मे एकपुत्रको भार्या च दयिता, किं भूयः प्रार्थयसे इति । गुह्यक उवाच: स्वशरीरं मे प्रयच्छ । अनेन तृप्तिमुपयास्यामीति । राजोवाच: यदि स्वशरीरं ते प्रदास्यामि, कथं पुनर्धर्मं श्रोष्यामि? किं नु पूर्वं मे धर्मं वद, पश्चाद्गृहीतधर्मा शरीरं परित्यक्ष्यामीति । ततो गुह्यकेन राजानं प्रतिज्ञायां प्रतिष्ट्ःाप्यानेकशतायाः परिषदः पुरस्ताद्धर्मो देशितः ॥ -------------------- वैद्य, ८७ -------------------- प्रियेभ्यो जायते शोकः प्रियेभ्यो जायते भयम्* । प्रियेभ्यो विप्रमुक्तानां नास्ति शोकः कुतो भयमिति ॥ ३५.१ ॥ ततो राजा अस्या गाथायाः सहश्रवणात्प्रह्लादितमनाः प्रीतिसौमनस्येन्द्रियजातो यक्षमुवाच: इदं गुह्यक शरीरम्*, यथेष्टं क्रियतामिति ॥ ततः शक्रो देवेन्द्रो राजानं मेरुवदकम्प्यमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ विदित्वा यक्षरूपमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा प्रसादविकसिताभ्यां नयनाभ्यामेकेन पाणिना पुत्रं गृहीत्वा द्वितीयेन च भार्यां राजानमभ्युत्साहयन्नुवाच: साधु साधु सत्पुरुष । दृढसंनाहस्त्वम्* । नचिरादनेन व्यवसायेन अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यसे । अयं च ते इष्टजनसमागम इति । ततो राजा शक्रं देवेन्द्रमिदमवोचत्*: साधु साधु कौशिक, कृतोऽस्माकं धर्माभिप्रायः पूरितश्चेति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सुरूपो नाम राजा बभूव, अहं स । सुन्दरः कुमार आनन्दः । सुन्दरिका एषा एव यशोधरा । तदापि मे भिक्षवो धर्महेतोरिष्टबन्धुपरित्यागः स्वजीवितपरित्यागश्च कृतः, प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्धर्मं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । धर्मं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३६ मैत्रकन्यकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: सब्रह्मकाणि भिक्षवस्तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? ब्रह्मभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । साचार्यकाणि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? आचार्यभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । आहवनीयानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? आहवनीयौ हि कुलपुत्रस्य -------------------- वैद्य, ८८ -------------------- मातापितरौ सहधर्मेण । साग्निकानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? अग्निभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । सदेवकानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? देवभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । इदमवोचद्भगवान्* । इदमुक्त्वा सुगतो ह्यथापरमेतदुवाच शास्ता: ब्रह्मा हि मातापितरौ पूर्वाचार्यौ तथैव च । आहवनीयौ पुत्रस्य अग्निः स्याद्दैवतानि च ॥ ३६.१ ॥ तस्मादेतौ नमस्येत सत्कुर्याच्चैव पण्डितः । उद्वर्तनेन स्नानेन पादानां धावनेन च । अथवा अन्नपानेन वस्त्रशय्यासनेन च ॥ ३६.२॥ तया स परिचर्यया मातापितृषु पण्डितः । इह चानिन्दितो भवति प्रेत्य स्वर्गे च मोदते ॥ ३६.३ ॥ यदा भगवता एतत्सूत्रं भाषितम्*, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान्मातापितृगुरुशुश्रूषावर्णवादीति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तो मातापितृगुरुशुश्रूषाया वर्णवादी । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः मातुः स्वल्पमपकारं कृत्वा महदुःखमनुभूतम्* । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां मित्रो नाम सार्थवाहो बभूव आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रा जायन्ते म्रियन्ते चा । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राज्ञो विधेयं भविष्यतीति । तस्य वयस्यकेनोपदिष्टम्*: यदि ते पुत्रा जायन्ते, तस्य दारिकानाम स्थापयितव्यम्* । एवमसौ चिरजीवी भविष्यतीति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीन् अन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । कतमेषां त्रयाणां स्थानानाम्*? मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता {च} कल्या भवति ऋतुमती । -------------------- वैद्य, ८९ -------------------- गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स च आयाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युतः तस्य प्रजापत्या कुक्षिमवक्रान्तः । पंचावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पंच । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं {पुरुषं} जानाति । कालं जानाति, ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्यार्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति । शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैर्हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावद् एव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: अयं दारको मित्रस्य पुत्रः कन्या च । तस्माद्भवतु दारकस्य मैत्रकन्यको नामेति ॥ मैत्रकन्यको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेन अन्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । पिता चास्य महासमुद्रमवतीर्णः, तत्रैव च निधनमुपयातः । यदा मैत्रकन्यको महान् संवृतस्तदा मातरमुवाच: अम्ब पितास्माकं किंकर्मफलोपजीवी आसीत्? ततः पश्चादहमपि (स्पेयेर्: अहं पि ) तथा करिष्यामीति । माता कथयति: पुत्रक पिता ते ओक्करिक आसीत्* । आकाङ्क्षमाणः त्वमोक्करिकत्वं कुरु । सा चिन्तयति: यद्यहमस्मै वक्ष्यामि महासमुद्रवणिगासीदिति, एषोऽपि कदाचिन्महासमुद्रमवतीर्णस्तत्रैव निधनमुपगच्छेदिति ॥ तेनौक्करिकापणो व्यवस्थापितः । ततः प्रथमे दिवसे चत्वारः कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः: एभिरम्ब श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् प्रतिपादयस्वेति । -------------------- वैद्य, ९० -------------------- यावदपरेणोच्यते: पिता ते गान्धिकापणिक आसीदिति, तेनौक्करित्वं त्यक्त्वा गान्धिकापणो व्यवस्थापितः । अष्टौ कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । यावदपरेणोच्यते: पिता ते हैरण्यिक आसीदिति, तेन तमापणं त्यक्त्वा हैरण्यिकापणो व्यवस्थापितः । ततः प्रथमे दिवसे षोडश कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । द्वितीये दिवसे द्वात्रिंशत्कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । यावद्धैरण्यिकैरीर्ष्याप्रकृतैः सर्वानधिष्ठानव्यवहारान् विदित्वोक्तः: मैत्रकन्यक, किं तवानया अधर्मजीविकया? पिता ते महासमुद्रवणिगासीत्* । केन त्वं कुसंव्यवहारे नियुक्त इति । स हैरण्यिकवचनसंचोदितो मातुर्गत्वा कथयति: अम्ब एवमनुश्रूयते पितास्माकं महासमुद्रवणिगासीदिति । तदनुजानीहि, अहमपि महासमुद्रमवतरिष्यामीति । माता कथयति: एवमेतत्पुत्रक । किं तु त्वं बाल एकपुत्रकश्च । मा मां परित्यज्य महासमुद्रमवतरिष्यसीति । स ईर्ष्याप्रकृतिभिरकल्याणमित्रैर्विप्रलब्धो न निवर्तते । ततस्तेन मातुर्वचनमवचनं कृत्वा वाराणस्यां नगर्यां घण्टावघोषणं कारितम्*: शृण्वन्तु भवन्तो वाराणसीनिवासिनो वणिजः: मैत्रकन्यकः सार्थवाहो महासमुद्रमवतरिष्यति । ये युष्माकमुत्सहन्ते मैत्रकन्यकेन सार्थवाहेन सार्धमशुल्केनागुल्मेनातरपण्येन महासमुद्रमवतर्तुम्*, ते महासमुद्रगमनीयं पण्यं समुदानयन्त्विति । स कृतकुतूहलमङ्गलस्वस्त्ययनः पञ्चवणिक्शतपरिवारः शकटैर्भारैर्मूटैः पिटकैः उष्ट्रैर्गोभिर्गर्दभैः महासमुद्रगमनीयं पण्यं समुदानीय संप्रस्थितः । माता चास्य स्नेहव्याकुलहृदया साश्रुसुर्दिनवदना पादयोर्लग्ना: पुत्रक मा मां परित्यज्य महासमुद्रमवतरेति । अथ स एवं करुणदीनविलम्बितैरल्पाक्षरैर्(स्पेयेर्: अप्यक्षरैर्) उच्यमानः कृतव्यवसायो मातरं पादेन शिरस्यभिहत्य सार्थसहायः संप्रस्थितः । मात्रा चोक्तः: मा मे पुत्रक अस्य कर्मणो विपाकमनुभवेथा इति ॥ यावदसौ ग्रामनिगमराष्ट्रराजधानीपट्टनान्यवलोकयन् समुद्रतीरमनुप्राप्तः । स पञ्चभिः पुराणशतैर्वहनं भृत्वा पंच पौरुषेयान् गृहीत्वा आहारं नाविकं कैवर्तं कर्णधारं च त्रिरपि घण्टावघोषणं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णः । यावद्वहन्तं मकरेण मत्स्यजातेनानयाद्वयसनमापादितम्* । ततो मैत्रकन्यकः फलकमासाद्य स्थलमनुप्राप्तः । ततः स्थले चञ्चूर्यमाणो नदूरान्नगरं रमणकं नाम्ना दृष्टवान्* । स तदुपजगाम । यावत्ततश्चतस्रोऽप्सरसो निर्गताः, अभिरूपा दर्शनीयाः प्रासादिकाः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्*, यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । दक्षिणपद्धतिगमनाच्चैनं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति सदामत्तं नाम नगरम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादप्यष्टावप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सहानेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* -------------------- वैद्य, ९१ -------------------- यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति नन्दनं नाम नगरम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादपि षोडशाप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति ब्रह्मोत्तरं नाम प्रासादम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादपि द्वात्रिंशदप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* ॥ यथा दक्षिणा पद्धतिं गच्छति, तथास्येच्छा वर्धते । यावत्पुनरपि दक्षिणेन यथा गच्छन् पश्यत्ययोमयं नगरम्* । स तत्र प्रविष्टः । प्रविष्टमात्रस्य चास्य द्वारं पिहितम्* । ततोऽभ्यन्तरं प्रविष्टः । तत्रास्य द्वारं पिहितम्* । ततोऽभ्यन्तरं प्रविष्टः । यावत्पुरुषं पश्यति महाप्रमाणम्* । मूर्ध्नि चास्य अयोमयं चक्रं भ्रमत्यादीप्तं प्रदीप्तं संप्रज्वलितमेकज्वालीभूतम्* । तस्य शिरसो यत्पूयशोणितं प्रघरति, सोऽस्याहारः । ततो मैत्रकन्यकस्तं पुरुषं पृष्टवान्*: भो पुरुष, कस्त्वमिति । स कथयति: अहं मातुरपकारीति । उदाहृतमात्रे च तेन पुरुषेण मैत्रकन्यकस्य तत्कर्माभिमुखीभूतम्*: अहमपि मातुरपकारीति मन्ये तेनैवाहं कर्मणा इहाकृष्ट इति । अथ तस्मिन्नन्तरे आकाशाच्छब्दो निर्गतः: ये बद्धास्ते मुक्ताः, ये मुक्तास्ते बद्धाः । इत्युक्तमात्रे तस्य पुरुषस्य मूर्ध्नि चक्रमन्तर्हितम्*, मैत्रकन्यकस्य मूर्ध्नि प्रादुर्भूतम्* । ततो दुःखार्तं मैत्रकन्यकमवेक्ष्य स पुरुषो गाथया प्रत्यभाषत: अतिक्रम्य रमणकं सदामत्तं च नन्दनम्* । ब्रह्मोत्तरं च प्रासादं केन त्वमिहागतः ॥ ३६.१ ॥ मैत्रकन्यकः प्राह: अतिक्रम्य रमणकं सदामत्तं च नन्दनम्* । ब्रह्मोत्तरं च प्रासादमिच्छयाहमिहागतः ॥ ३६.२ ॥ दूरं हि कर्षते कर्म दूरात्कर्म प्रवर्तते । तत्र प्रकर्षते कर्म यत्र कर्म विपच्यते ॥ ३६.३ ॥ -------------------- वैद्य, ९२ -------------------- तेन कर्मविपाकेन चक्रं वहति मस्तके । आदीप्तं संप्रज्वलितं मम प्राणोपरोधकम्* ॥ ३६.४ ॥ इति पुरुष प्राह: त्वया प्रदुष्टचित्तेन माता दुष्करकारिका । पादेनाभ्याहता मूर्ध्नि तस्य ते कर्मणः फलम्* ॥ ३६.५ ॥ इति मैत्रकन्यकः प्राह: कति वर्षसहस्राणि चक्रं वर्त्स्यति मस्तके । आदीप्तं संप्रज्वलितं मम प्राणोपरोधकम्* ॥ ३६.६ ॥ इति पुरुष प्राह: षष्टिवर्षसहस्राणि षष्टिवर्षशतानि च । आदीप्तमायसं चक्रं तव मूर्ध्नि भ्रमिष्यति ॥ ३६.७ ॥ इति मैत्रकन्यक आह: भोः पुरुष, अस्ति कश्चिदन्योऽपीहागमिष्यतीति? पुरुषः प्राह: य एवंविधकर्मकारी भविष्यतीति ॥ ततो मैत्रकन्यको दुःखवेदनाभिभूतः सत्वानामन्तिके कारुण्यं जनयित्वा तं पुरुषमाह: इच्छाम्यहं भोः पुरुष सर्वसत्वानामर्थे इदं चक्रमुपरि शिरसा धारयितुम्* । मा कश्चिदन्योऽप्येवंविधकर्मकारी इहागच्छत्विति । इत्युक्तमात्रे मैत्रकन्यकस्य बोधिसत्वस्य तच्चक्रं सप्ततालमात्रं मूर्ध्नि उद्गम्याकाशे स्थितम्* । स च कालं कृत्वा तुषिते देवनिकाये उपपन्नः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मैत्रकन्यक आसीत्, अहं स । यन्मया संव्यवहरता माता कार्षापणैः प्रतिपादिता, तस्य मे कर्मणो विपाकेन चतुर्षु महानगरेषु महत्सुखमनुभूतम्* । यतश्च मातुः परीत्तोऽपकारः कृतः, तस्य मे कर्मणो फलविपाकेनैवंविधं दुःखमनुभूतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यन्मातापितृषु कारान् करिष्यामो नापकारान्* । तदेते दोषा न भविष्यन्ति ये मैत्रकन्यकस्य । पृथग्जनस्य एष एष गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैव देवपुत्रभूतस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* । तत्कस्य हेतोः? दुष्करकारकौ हि भिक्षवः पुत्रस्य मातापितरौ आप्यायकौ पोषकौ संवर्धकौ स्तन्यस्य दातारौ, चित्रस्य जम्बूद्वीपस्य दर्शयितारौ । य एकेनांसेन पुत्रो मातरं द्वितीयेन पितरं पूर्णं वर्षशतं परिहरेत्*, यद्वा अस्यां महापृथिव्यां मणयो मुक्ता वैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालरजतजातरूपमश्मगर्भो मुसारगल्वो लोहितिका दक्षिणावर्तः, इत्येवंरूपे वा ऐश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेत्*, न इयता पुत्रेण मातापित्रोः कृतं वा स्यादुपकृतं वा । यस्त्वसावश्राद्धं मातापितरं श्रद्धासंपदि समादापयति, विनयति, निवेशयति, प्रतिष्ठापयति, दुःशीलं शीलसंपदि, मत्सरिणं त्यागसंपदि, दुष्प्रज्ञं प्रज्ञासंपदि, समादापयति, विनयति, निवेशयति, प्रतिष्ठापयति, इयता पुत्रेण मातापित्रोः कृतं वा स्यादुपकृतं वा ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ९३ -------------------- ******************************************************* ३७ शशः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । स उन्नीतो वर्धितो महान् संवृतः । पिता चास्य धनक्षयमनुप्राप्तो भोगक्षयमनुप्राप्तः । स च विस्तीर्णसुहृत्संबन्धिबान्धवस्तं पुत्रं कालानुकालं ज्ञातिसकाशं प्रेषयति । स तैर्ज्ञातिभिस्तथा लालितो यथा तेषु प्रवृद्धस्नेहः संवृत्तः ॥ यावदपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । स प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारे दोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । स एवं प्रव्रजितः सन् ज्ञातिभिः सह संसृष्टो विहरति । ततो भगवांस्तं गृहिसंसर्गान्निवार्य अरण्ये नियोजयते । स तत्र नाभिरमते । यावद्भगवांस्तं त्रिरपि गृहिसंसर्गान्निवारयति: वत्स अनेकदोषदुष्टोऽयं गृहिसंसर्गः । सन्ति चक्षुर्विज्ञेयानि रूपाणि इष्टानि कान्तानि प्रियाणि मनापानि कामोपसंहितानि रञ्जनीयानि । श्रोत्रविज्ञेयाः शब्दाः, घ्राणविज्ञेया गन्धाः, जिह्वाविज्ञेया रसाः, कायविज्ञेयानि स्प्रष्टव्यानि, मनोविज्ञेया धर्माः इष्टाः कान्ताः प्रिया मनापाः कामोपसंहिता रञ्जनीयाः कण्टकभूताः । अनेकपर्यायेण चास्य अरण्यगुणाः संवर्णिताः, यत्र स्थितस्य कुशलानां धर्माणां वृद्धिर्भवति । यावत्तेन कुलपुत्रेण भगवन्तं कल्याणमित्रमागम्य अरण्यवासेन वसता युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेनेदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स पूर्वनिवासमनुस्मृत्य भगवतोऽस्यातिदुष्कराणि दृष्ट्वा भगवन्तमुपसंक्रम्य सगौरवः स्तौति मानयति च ॥ -------------------- वैद्य, ९४ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त, यावदयं कुलपुत्रो भगवता यावत्त्रिरपि ग्रामान्तान्निवार्य अरण्ये नियोजितः, यावदर्हत्वे प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञेन सर्वाकारज्ञेन सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तेन अयं कुलपुत्रो यावन् त्रिरपि ग्रामान्तान्निवार्य अरण्ये नियोजितः, यावदर्हत्वे प्रतिष्ठापितः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैरयं कुलपुत्रः स्वजीवितपरित्यागेन ग्रामान्तान्निवार्य अरण्यवासे नियुक्तः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अन्यतरस्मिन् गिरिकन्दरे प्रस्रवणपुष्पफलकन्दसंपन्नो ऋषिः प्रतिवसति कष्टतपाः फलमूलाम्बुभक्षोऽजिनवल्कलवासी अग्निहोत्रिकः । तस्य च ऋषेः शशो वयस्यो मानुषप्रलापी । स दिवसानुदिवसं त्रिरृषिसमीपमुपसंक्रामति । उपसंक्रम्याभिवादनं कृत्वा विविधाभिः कथाभिः संमोदते । तावेवं प्रवृद्धस्नेहौ पितापुत्रवदवस्थितौ । यावत्कालान्तरेण महत्यनावृष्टिः प्रादुर्भूता, यया नद्युदपानान्यल्पसलिलानि संवृत्तानि, पुष्पफलवियुक्ताश्च पादपाः । ततः स ऋषिस्तत्राश्रमपदे उपभोगविहरान्नाभिरमते । सोऽजिनचीरवल्कलान्यभिसंक्षेप्तुमारब्धः ॥ अथ शशस्तं तथा प्रवृत्तं दृष्ट्वा पृष्टवान्*: महर्षे क्व गमिष्यसीति । ऋषिराह: ग्रामान्तमेव गमिष्यामि (स्पेयेर्: अवगमिष्यामि), तत्र पक्वभैक्षेण यापयिष्यामीति । ततः स ऋषिवचनमुपश्रुत्य जातसंतापो मातापितृवियोगमिव मन्यमानः पादयोर्निपत्य तमृषिमुवाच: मा मां परित्यज । अपि च अनेकदोषसंकुलो गृहवासोऽनेकगुणसंपन्नश्चारण्यवास इति । स बह्वप्युच्यमानो न निवर्तते । ततः स शशेनोच्यते: यद्यवश्यं गन्तव्यम्*, किं नु अद्येह तावत्प्रतीक्षस्व, श्वो यथाभिप्रेतं यास्यसीति । ततस्तस्य ऋषेर् एतदभवत्*: नियतमयं मामाहारजातेनोपनिमन्त्रयितुकामः । यस्मादिमे तिर्यग्योनिगताः प्राणिनः संचयपरा इति । तेन तस्य प्रतिज्ञातम्* ॥ अथ कृताह्निकमाहारकाले शश उपसंक्रम्य तमृषिं प्रदक्षिणीकृत्य क्षमयितुमारब्धः: क्षमस्व मम महर्षे यन्मया ऊहापोहविरहितेन तिर्यग्योनावुपपन्नेन तव किंचिदपकृतं स्यात्* । इत्युक्त्वा सहसोत्प्लुत्याग्नौ प्रपतितः । ततः स ऋषिर्जातसंवेगो बाष्पदुर्दिनमुखः प्रियैकपुत्रमिवोपगुह्योवाच (स्पेयेर्: इवोपगृह्योवाच): वत्स किमिदमारब्धमिति । शश उवाच: महर्षे अरण्यप्रियतया मदीयेन मांसेनाहोरात्रं यापयिष्यसि । किं च: न सन्ति मुद्गा न तिला न तण्डुला वने विवृद्धस्य शशस्य केचन । शरीरमेतत्त्वनलाभिसंस्कृतं ममोपयोज्याद्य तपोवने वस ॥ ३७.१ ॥ इति -------------------- वैद्य, ९५ -------------------- ततः स ऋषिः शशवचनमुपश्रुत्य जातसंवेग उवाच: यद्येवं तव प्रियतया काममिहैव जीवितं परित्यक्ष्यामि, न च ग्रामान्तमवतरिष्यामीति । श्रुत्वैतद्वचनं शशः प्रीतमनाः संवृत्तः । ऊर्ध्वमुखश्च गगनतलमभिवीक्ष्य याचितुं प्रवृत्तः । आह च: अरण्ये मे समागम्य विवेके रमते मनः । अनेन सत्यवाक्येन माहेन्द्रं देव वर्ष नु ॥ ३७.२ ॥ इत्युक्तमात्रे बोधिसत्वानुभावेन माहेन्द्रभवनमाकम्पितम्* । देवतानां चाधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: किं कृतमपि । पश्यन्ति बोधिसत्वानुभावादिति । यावच्छक्रेण देवेन्द्रेण माहेन्द्रवर्षं वृष्टं येन तदाश्रमपदं पुनरपि तृणगुल्मौषधिपुष्पफलसमृद्धं संवृत्तम्* ॥ ततस्तेन ऋषिणा शशं कल्याणमित्रमागम्य तत्र वसता पञ्चाभिज्ञाः साक्षात्कृताः । ततः स ऋइषिः शशमुवाच: भोः शश, तेन दुष्करेण व्यवसायेन कारुण्यभावाच्च किं प्रार्थयसे इति । तेनोक्तम्*: अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति । ततः स ऋषिरिदं वचनमुपश्रुत्य शशमब्रवीत्: यदा त्वं बुद्धो भवेथाः, अस्माकमपि समन्वाहरेथा इति । शश उवाच: एवमस्त्विति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन शश आसीत्, अहं स । ऋषिरेष कुलपुत्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्कल्यणामित्रा विहरिष्यामः कल्याणसहायाः कल्याणसंपर्काः, न पापमित्रा न पापसहाया न पापसंपर्का । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: इह मम भदन्त एकाकिनो रहोगतस्य प्रतिसंलीनस्यैवं चेतसि चेतःपरितर्क उदपादि: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । भगवानाह: मा त्वमानन्द एवं वोचः: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । सकलमिदमानन्द केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । तत्कस्य हेतोः? मां ह्यानन्द कल्याणामित्रमागम्य जातिधर्माणः सत्वा जातिधर्मतया (स्पेयेर्: जातिधर्मतायाः) परिमुच्यन्ते, जराव्याधिशोकमरणपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासधर्माणः सत्वा उपायासधर्मतायाः परिमुच्यन्ते । तदनेनैव ते आनन्द पर्यायेण वेदितव्यं यत्सकलमिदं केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ९६ -------------------- ******************************************************* ३८ धर्मगवेषी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । आचरितमेतदनाथपिण्डदस्य गृहपतेः: कल्यमेवोत्थाय भगवतो दर्शनायोपसंक्रम्य जेतवनं स्वयं संमार्ष्टुम्* । अथान्यतमेन कालेन अनाथपिण्डदस्य गृहपतेः कश्चिद्व्याक्षेपः समुत्पन्नः । ततो भगवान् पुण्यकामानां सत्वानां पुण्यतीर्थोपदर्शनार्थं स्वयमेव संमार्जनीं गृहीत्वा जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्तः । भगवन्तं दृष्ट्वा महाश्रावका अपि शारद्वतीपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपनन्दरेवतप्रभृतयः संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः । ततो जेतवनं सह श्रावकैः संमृज्य उपस्थानशालां प्रविश्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: पञ्चेमे भिक्षव आनुशंसाः संमार्जने । कतमे पञ्च? आत्मनश्चित्तं प्रसीदति । परस्य चित्तं प्रसीदति । देवतानां मनसो भवति प्रासादिकम्* । संवर्तनीयं कुशलमूलमुपचिनोति । कायस्य च भेदात्सुगतौ स्वर्गलोके देवेषूपपद्यते । इति पञ्चानुशंसाः संमार्जने ॥ ततश्चतस्रः पर्षदो भगवतः सकाशात्संमार्जनस्येति पञ्चानुशंसानुपश्रुत्य प्रसादजाताः प्रीतिसौमनस्यप्रसन्नचित्ताः स्वस्वासनादुत्थाय येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रगृह्य भगवन्तमेतदूचुः: वयं भगवन् भगवत उपस्थापकाः (स्पेयेर्: उपस्थायकाः) सर्वं जेतवनं सदा संमार्ष्टुमिच्छामः । अस्माकमनुग्रहं कुरु । ततो भगवांस्तासां तूष्णीभावेनाधिवासयति । ततस्ताश्चतस्रः पर्षदो भगवतोऽधिवासनां विदित्वा संमार्जनीगृहीत्वा सर्वं जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः । सर्वं जेतवनं चाराममार्गपर्यन्तं संमार्ज्य भगवतो धर्मदेशनां श्रोतुमेकान्ते निषण्णा आदरयुक्ताः ॥ अनाथपिण्डदो गृहपतिरपि तं प्रदेशमनुप्राप्तः । तेन श्रुतं यथा भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयमेव जेतवनं संमृष्टमिति । भगवता देशितान् संमार्जने पञ्चास्नुशंसानुपश्रुत्य विप्रतिसारीभूतः इति चिन्तितवान्: किमर्थं मया भगवतो विहारे तस्मिन् पुण्यक्षेत्रे, यत्राद्यैवारोपितं बीजमद्यैव फलं संपद्यते, स्वल्पस्यानन्तं फलं निष्पद्यते, तथागतसंमुखीभूते सर्वश्रावकसंवासितेऽतीव मनोरमभूमौ सर्वदेवासुरमनुष्यगन्धर्वगरुडकिन्नरमहोरगाणां मनोहर्षास्पदीभूते सर्वभूतप्रेतपिशाचयक्षराक्षसनारकद्रोहिणाम् अनवकाशे सर्वमारमारकायिकानां देवानां मनुष्याणां चानवकाशभुवने भग्नाभिभवजाते रागद्वेषमोहमात्सर्येर्ष्यामानदुष्टसत्वानामविदितप्रभावे पापाचाराणामलब्धागमने पापमित्रहस्तगतानाममनापजाते श्रद्धाविगतानां त्यागधर्मरहितानामदृष्टचिन्तितभावने दुःशीलानां कुवृत्तिनाममनोगमने दयाभावविरहितानां क्रोधिनां परुषभाषिणामलब्धशरणे वीर्यहीनकुसीदवृत्तिनां त्यक्तारम्भाशमिनां सुदूरीभूते ध्यानच्युतमुषितस्मृतीनां कुदृष्टिचारिणां कुमार्गप्रस्थितानामन्धकारीभूते दुष्प्रज्ञानां कुबुद्धिलब्धज्ञानान्तराणाम् अप्राप्तागमनभावे दातॄणामतीव मनोरथकृते सुशीलयुक्तानां मनोरमवासे क्षमाचारिणाम् -------------------- वैद्य, ९७ -------------------- आदरागमनलब्धे वीर्यारब्धानां नित्यानुगमनप्राप्ते ध्यानरतानामालीनभूवने प्रज्ञाधारिणां प्रबोधप्रकाशापरित्यक्तक्षेत्रे एतादृशे बुद्धविक्रीडिते विहारे संमार्ष्टुं चित्ताक्षेपः कृतः । न पुनः कदापि मया तथा क्षमं कर्तुम्* । इति निश्चित्य पुनस्तस्यैतदभवत्: यत्र भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयं संमार्जनं कृतम्*, कथमहमस्योपरि यास्यामि? ततोऽनाथपिण्डदोऽपत्रपमाणरूपो लज्जापरिगतहृदयस्तत्रावस्थाने स्थितः । जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः । तेन भिक्षवः पृष्टाः: क एष इति । भिक्षव ऊचुः: अनाथपिण्डदो भदन्त भगवतो लज्जायमानरूपोऽपत्राप्यपरिगतहृदयो नेच्छति भगवतः सकाशमत्रोपरिष्टात्पादन्यासेनोपसंक्रमितुम्*, यत्र नाम भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयं जेतवनं संमृष्टमिति । ततस्तं भगवानाह: गृहपते बुद्धवचनं ॰॰पोस्सिब्ल्य्रेस्तोरे: श्रुत्वा भगवता> प्रवेष्टव्यम्* । कस्मात्? सद्धर्मगौरवा हि बुद्धा भगवन्तः, धर्मो ह्यर्हतां गुरुरिति । ततोऽनाथपिण्डदो गाथाभिगीतेन गायन् येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तादेकान्ते निषण्णो धर्मकथाश्रवणाय । ततो भगवता धर्म्यया कथया संदर्शितः समादापितः समुत्तेजितः संप्रहर्षितः । सोऽनेकपर्यायेण भगवता धर्म्यया कथया संदर्शितः समादापितः समुत्तेजितः संप्रहर्षितः संप्रक्रान्तः ॥ तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् धर्मे सादरजातः सगौरवजातो धर्मस्यैव वर्णं भाषत इति । पश्य भदन्त यावद्धर्मरत्नस्यामी भाजनहूतः सत्वा आदरेण सर्वं जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः, धर्मं च श्रोतव्यं मन्यन्त इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागद्वेषमोहोऽथ परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैर्धर्मे सादरजातः सगौरवजातो धर्मस्यैव वर्णं भाषते । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैर्धर्महेतोः स्वजीवितस्यापि परित्यागः कृतः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । सोऽपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण सा देवी सत्ववती संवृत्ता । दोहदश्चास्याः समुत्पन्नः: सुभाषितं शृणुयामिति । तया राज्ञे निवेदितम्* । राज्ञा नैमित्तिकानाहूय पृष्टाः । त ऊचुः: देव अस्य सत्वस्यानुभाव इति । ततस्तेन राजा सौभाषणिकस्यार्थे सुवर्णपिटको ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानीषु -------------------- वैद्य, ९८ -------------------- पर्यटितः । न च तत्सुभाषितमुपलभ्यते । यावत्परिपूर्णैर्नवभिर्मासैः सा देवी प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवत्वस्य दारकस्य नामेति । अमात्या ऊचुः: यस्मादयं दारकोऽजात एव सुभाषितं गवेषते तस्माद्भवतु दारकस्य सुभाषितगवेषी नामेति । तस्य सुभाषितगवेषीति नाम कृतम्* । सुभाषितगवेषी दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा क्रमेण महान् संवृत्तस्तदापि सुभाषितं गवेषते, न च लभते ॥ स पितुरत्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठितः अमात्यानामाज्ञापयति: सुभाषितेन मे ग्रामण्यः प्रयोजनम्* । गवेषत मे सुभाषितमपि । ततस्तैरमात्यैः सकले जम्बूद्वीपे हिरण्यपिटकाः सुभाषितहेतोः संदर्शिताः । न च सुभाषितमासादितम्* । ततस्ते राज्ञे निवेदितवन्तः । ततः स राजा सुभाषितश्रवणहेतोरुत्कण्ठति परितप्यति ॥ शक्रस्य देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति राजानं सुभाषितश्रवणहेतोर्विहन्यमानम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं राजानं मीमांसेयेति । अथ शक्रो देवानामिन्द्रो गुह्यकरूपधारी भूत्वा विकृतकरचरणनयनो राज्ञः पुरस्ताद्गाथां भाषते: धर्मं चरेत्सुचरितं नैनं दुश्चरितं चरेत्* । धर्मचारी सुखं शेते अस्मिंल्लोके परत्र च ॥ ३८.१ ॥ इति ॥ ततो राजा विस्मितोत्फुल्लदृष्टिस्(स्पेयेर्: विस्मयोत्फुल्लदृष्टिस्) तं गुह्यकमुवाच: ब्रूहि ब्रूहि गुह्यक तावन्मे, एतां गाथां श्रोष्यामीति । ततो गुह्यको राजानमुवाच: यदि यद्ब्रवीमि तन्मे करिष्यसि, एवमहमपि यदाज्ञापयिष्यसि, तत्करिष्यामीति । राजोवाच: किमाज्ञापयिष्यसीति । गुह्यक उवाच: सप्ताहोरात्राणि खदिरकाष्ठैरग्निखदां तापयित्वा तत्र यद्यात्मानमुत्स्रक्ष्यसि, ततस्तेऽहं पुनर्गाथां वक्ष्यामीति । तच्छ्रवणाच्च राजा प्रीतमनास्तं गुह्यकमुवाच: एवमस्त्विति । ततो राज्ञा गुह्यकं प्रतिज्ञायां प्रतिष्ठाप्य सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्* सप्तमे दिवसे राजा सुभाषितश्रवणहेतोरग्निखदायामात्मानमुत्स्रक्ष्यति । येऽद्भुतानि द्रष्टुकामाः, आगच्छन्त्विति ॥ ततोऽनेकेषु प्राणिशतसहस्रेषु संनिपतितेषु गगनतलेषु चानेकेषु देवताशतसहस्रेषु संनिपतितेषु बोधिसत्वस्याध्याशयशुद्धितामवगम्याद्भुतभावं च द्रष्टुमिहावतस्थुः । अथ स गुह्यक आकाशमुत्पत्य बोधिसत्वमुवाच: क्रियतां महाराज यथाप्रतिज्ञातमिति । ततो राजा ज्येष्ठं कुमारं राज्येऽभिषिच्य अमात्यान्नैगमजानपदांश्च क्षमयित्वा जनकायं चाश्वास्य अग्निखदासमीपमुपगम्य इमां गाथां भाषते: -------------------- वैद्य, ९९ -------------------- एषाङ्गारखदा महाभयकरी ज्वालार्करक्तोपमा धर्मार्थे प्रपतामि निश्चितमना निःसाध्वसो जीविते । एषा चाग्निखदा भविष्यति शुभा पुण्यानुभावान्मम शीता चन्दनपङ्कवासितजला पद्माकुला पद्मिनी ॥ ३८.२ ॥ इत्युक्त्वा बोधिसत्वस्तस्यामग्निखदायां पतितः । पतितमात्रस्य चास्य अग्निखदा पद्मिनी प्रादुर्भूता । ततः शक्रो देवानामिन्द्रस्तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा यक्षरूपमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा गाथां भाषते: धर्म चरेत्सुचरितं नैनं दुश्चरितं चरेत्* । धर्मचारी सुखं शेते लोकेऽस्मिं च परत्र ॥ ३८.३ ॥ इति ॥ अथ बोधिसत्वेन तां गाथामुद्गृहीत्वा सुवर्णपत्रेष्वभिलिख्य कृत्स्ने जम्बुद्वीपे ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानिषु पर्यटिता ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं स । तदापि मे सुभाषितश्रवणहेतोः स्वजीवितं परित्यक्तं प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्धर्मं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । धर्मं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३९ अनाथपिण्डदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्त्यां पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो राजमार्गमवतीर्णः । तत्र च राजमार्गेऽन्यतमो ब्राह्मणोऽभ्यागतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः सुचिरं निरीक्ष्य पृथिव्यां लेखां निष्कृष्य (स्पेयेर्: निकृष्य) भगवन्तमुवाच: भो गौतम, न तावदुत्ते लेखा लङ्घयितव्या, -------------------- वैद्य, १०० -------------------- यावन्मे पञ्च पुराणशतानि नानुप्रयच्छसीति । ततो भगवान् कर्मणामविप्रणाशसंदर्शनार्थमदत्तादानवैरमण्यार्थं च इन्द्रकील इव तस्मिन् प्रदेशे स्थितः ॥ एष च शब्दः श्रावस्त्यां समन्ततो विसृतः: यथा किल भगवान् राजमार्गेऽन्यतमेन ब्राह्मणेन पञ्चानां पुराणशतानामर्थं विधारित इति । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलः सहश्रवणादेवामात्यगणपरिवृत्तो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: गच्छतु भगवान्, अहं प्रदास्यामीति । न महाराज त्वयैतानि दातव्यानि, अपि त्वन्येनैतानि दातव्यानीति । तथा विशाखा मृगारमाता ऋषिदत्तपुराणौ स्थपती शक्रब्रह्मादयो देवा वैश्रवणप्रभृतयश्चत्वारो लोकपाला हिरण्यसुवर्णमुपादाय भगवन्तमुपसृप्ताः । तानपि भगवानुवाच: न भवद्भिरेतानि दातव्यानीति । यावदनाथपिण्डदेन गृहपतिना श्रुतम्* । स हिरण्यसुवर्णस्य हेलां पूरयित्वा उपरि पञ्च पुराणशतानि दत्वा भगवन्तमुपगतः: भगवन्*, इदं प्रतिगृह्यतामिति । भगवानाह: गृहपते त्वया एतानि दातव्यानि । दीयतां ब्राह्मणायेति । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना सा सुवर्णहेला ब्राह्मणाय दत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सराजिका च पर्षत्सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदनेन ब्राह्मणेन भगवान् विधारितोऽनाथपिण्डदेन च कार्षापणा दत्ताः । कुतश्च प्रभृति भगवानस्मै धारयत इति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये । तथागतेनैतानि <व्: थे पोर्तिओन् fरों तथागतेनैतानि उप्तो खलु देहिनामिसोउतोf प्लचे हेरे.> भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु अवश्यंभावीनि कर्माणि कृतान्य् उपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः बाह्ये पृथिवीधातौ नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माण्य्कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ३९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । तस्य ज्येष्ठः कुमारो युवराजः । सोऽपरेण समयेन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे अमात्यपुत्रपरिवृतः क्रीडति रमते । वयसोऽमत्यपुत्रः वयस्यः । सोऽपरेण पुरुषेण सार्धमक्षैः क्रीडितवान्* । ततोऽमात्यपुत्रस्तेन पुरुषेण पञ्च पुराणशतानि निर्जितः । राजपुत्रश्चास्य प्रतिभूरवस्थितः । ॰॰॰ <थेरे सेएं तो बे अ लोन्ग्ग> तेन मे संसारेऽनन्तं भोगव्यसनमनुभूतम्* । -------------------- वैद्य, १०१ -------------------- इदानीमप्यभिसंबुद्धबोध्हिरनेन बाधितः । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः, अदत्तादानस्य च प्रहाणाय व्यायन्तव्यम्*, यथा एवंविधा दोषास्तस्य । एवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४० सुभद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कुशिनगर्यां विहरति स्म मल्लानामुपवर्तने यमकशालवने । अथ भगवांस्तदेव परिनिर्वाणकालसमये आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: प्रज्ञापय आनन्द तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चम्* । अद्य तथागतस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चं प्रज्ञाप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वाइकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत् । प्रज्ञप्तो भदन्त तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरा मञ्चः । अथ भगवान् येन मञ्चस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिनेन पार्श्वेन शय्यां कल्पयति पादे पादमाधाय अलोकसंज्ञो स्मृतः संप्रजानन्निर्वाणसंज्ञामेव मनसि कुर्वन् ॥ तेन खलु समयेन कुशिनगर्यां सुभद्रः परिव्राजकः प्रतिवसति जीर्णवृद्धो महल्लकः । स विंशतिशतवयस्कः कौशिनागराणां मल्लानां सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽर्हन् संमतः । अश्रौषीत्सुभद्रः परिव्राजकः: अत्र श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्*, आशा च मे संतिष्ठते, प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमः तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । श्रुत्वा च पुनः कुशिनगर्या निष्क्रम्य येन यमकशालवनं तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन आयुष्मानानन्दो बहिर्विहारस्याभ्यवकाशे चंक्रमे चंक्रम्यते । अद्राक्षीत्सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दम्* । दूरादेव दृष्ट्वा च पुनर्येनायुष्मानानन्दस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्यायुष्मतानन्देन सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्यैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: श्रुतं मे आनन्द अद्य श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ -------------------- वैद्य, १०२ -------------------- परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्*, आशा च मे संतिष्ठते, प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नव्याकरणाय । आनन्द आह: अलं सुभद्र । मा भगवन्तं विहेठय । श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः । द्विरपि त्रिरपि सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्* श्रुतं भो आनन्द अद्य श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति, अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्* । आशा च मे संतिष्ठते । प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द, अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नस्य व्याकरणाय । द्विरपि त्रिरपि आयुष्मानानन्दः सुभद्रं परिव्राजकमिदमवोचत्: अलं सुभद्र, मा तथागतं विहेठय, श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः । पुनरपि सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: श्रुतं भो आनन्द पुराणानां परिव्राजकानामन्तिकाज्जीर्णानां बुद्धानां (स्पेयेर्: वृद्धानां) महतां चरणाचार्याणाम्*: कदाचित्कर्हिचित्तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धा लोके उत्पद्यन्ते, तद्यथा उदुम्बरं पुष्पम्* । तस्य चाद्य भगवतो गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्* । आशा च मे संतिष्ठते । प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नव्याकरणाय । पुनरप्यानन्दः सुभद्रं परिव्राजकमिदमवोचत्*: अलं सुभद्र । मा तथागतं विहेठय । श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः ॥ इमां च पुनरायुष्मता आनन्दस्य सुभद्रेण परिव्राजकेना सार्धमन्तराकथां विप्रकृतामश्रौषीद्भगवान् दिव्येन श्रोत्रेण विशुद्धेनातिक्रान्तमानुषेण । श्रुत्वा च पुनरायुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्: अलमानन्द । मा सुभद्रं परिव्राजकं वारय । प्रविशतु, पृच्छतु यद्यदेवाकाङ्क्षति । अयं मे पश्चिमो भविष्यति अन्यतीर्थिकपरिव्राजकैः सार्धमन्तराकथासमुदाहारः । अयं च मे चरमो भविष्यति साक्षाच्छ्रावकाणामेहिभिक्षुकया प्रव्रजितानाम्*, यदुत सुभद्र परिव्राजकः । अथ सुभद्र परिव्राजको भगवता कृतावकाशो हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो येन भगवांस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्यैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णः सुभद्रः परिव्राजको भगवन्तमिदमवोचत्: यानीमानि भो गौतम पृथग्लोके तीर्थ्यायतनानि: तद्यथा पूरणः कास्यपः, मास्करी गोशालीपुत्रः, सञ्जयी वैरूटीपुत्रः, अजितः केशकम्बलः, कुकुदः कात्यायनः, निर्ग्रन्थो ज्ञातपुत्रः, प्रत्यज्ञासिषुर्मे स्वां स्वां प्रतिज्ञां ॰॰॰ ॥ अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते: एकान्नत्रिंशत्को वयसा सुभद्र यत्प्राव्रजं किंकुशलं गवेषी । पञ्चाशद्वर्षाणि समाधिकानि यस्मादहं प्रव्रजितः सुभद्र ॥ ४०.१ ॥ -------------------- वैद्य, १०३ -------------------- शीलं समाधिश्चरणं च विद्या चैकाग्रता चेतसो भाविता मे । आर्यस्य धर्मस्य प्रदेशवक्ता इतो बहिर्वै श्रमणोऽस्ति नान्यः ॥ ४०.२ ॥ यस्य सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्गो नोपलभ्यते, प्रथमः श्रमणस्तत्र नोपलभ्यते । द्वितीयस्तृतीयश्चतुर्थः श्रमणस्तत्र नोपलभ्यते । यस्मिंस्तु सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्ग उपलभ्यते प्रथमः श्रमणस्तत्रोपलभ्यते । द्वितीयस्तृतीयश्चतुर्थः श्रमणस्तत्रोपलभ्यते । अस्मिंस्तु सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्ग उपलभ्यते । इह प्रथमः श्रमण उपलभ्यते, इह द्वितीयः, इह त्र्तीयः, इह चतुर्थः । न सन्ति इतो बहिः श्रमणा वा ब्राह्मणा वा । शून्याः परप्रवादाः श्रमणैर्वा ब्राह्मणैर्वा । एवमत्र पर्षदि सम्यक्सिंहनादं नदामि । अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे सुभद्रस्य परिव्राजकस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* । अथ सुभद्रः परिव्राजको दृष्टधर्मा प्राप्तधर्मा पर्यवगाढधर्मा तीर्णकाङ्क्षस्तीर्णविचिकित्सोऽपरप्रत्ययोऽनन्यनेयः शास्तुः शासनधर्मेषु वैशारद्यप्राप्त उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मानानन्दस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत् । लाभा भदन्त आनन्देन सुलब्धा यद्भगवता आनन्दो महाचार्येण महाचार्यान्तेवासिकाभिषेकेणाभिषिक्तः । अपि तु अस्माकमपि स्युर्लाभाः सुलब्धा यद्वयं लभेमहि स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: अयं भदन्त सुभद्रः परिव्राजक आकाङ्क्षते स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । तत्र भगवान् सुभद्रं परिव्राजकमामन्त्रयते । एहि भिक्षो, चर ब्रह्मचर्यम्* । सैव तस्यायुष्मतः प्रव्रज्याभूत्सोपसंपत्, स भिक्षुभावः ॥ एवं प्रव्रजितः स आयुष्मानेको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा व्यहार्षीत्* । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा विहरन्* यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञया साक्षात्कृत्योपसंपद्य प्रवेदयति: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयं नान्यमस्माद्भवं प्रजानामि । आज्ञातवानायुष्मानर्हन् बभूव सुविमुक्तः । अथायुष्मतः सुभद्रस्यार्हत्वप्राप्तस्य विमुक्तिसुखं प्रतिसंवेदयत एतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं शास्तारं परिनिर्वापयन्तं पश्येयम्* । यन्वहं प्रथमतरं परिनिर्वापयेयमिति । तत्रायुष्मान् सुभद्रः प्रथमतरं परिनिर्वृतः, ततः पश्चाद्भगवान्* ॥ यदा भगवता पश्चिमशयनोपगतेन धर्मोपरोधिकायां वेदनायां वर्तमानायाम्*, छिद्यमानेषु धर्मेषु, मुच्यमानेषु संधिषु, सुभद्रोऽर्हत्वे प्रतिष्ठापितः, बहवश्च कौशीनागरा मल्ला धर्मे नियुक्ताः, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त, यदयं सुभद्रः परिव्राजको भगवता छिद्यमानेषु धर्मेषु मुच्यमानासु संधिषु संसारवागुराया मोचयित्वा यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सुभद्रः परिव्राजकः संसारवागुराया मोचयित्वा यावदत्यन्तनिष्ठे -------------------- वैद्य, १०४ -------------------- निर्वाणे प्रतिष्ठापितः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैरूहापोहविरहितेन तिर्यग्योनावुपपन्नेन स्वजीवितपरित्यागेन सुभद्रः परित्रातः, कौशीनागराश्च मल्लाः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अन्यतरस्यां पर्वतदर्यां मृगयूथपः प्रतिवसति अनेकमृगसहस्रपरिवारः पण्डितो व्यक्तो मेधावी । तच्च मृगयूथं लुब्धकेन विचार्य राज्ञे निवेदितम्* । ततो राज्ञा चतुरङ्गेण बलकायेन निर्गत्य तन्मृगयूथं सर्वं संकटीकृतम्* । ततो यूथपतेरेतदभवत्*: यद्यहमिदानीमिमान्न रक्षिष्यामि, अद्यैव ते सर्वं न भविष्यन्तीति । ततो यूथपतिः समन्ततो व्यवलोकयितुमारब्धः: कतमेन प्रदेशेनास्य मृगकुलस्य निःसरणं स्यादिति । स पश्यति तस्यां पर्वतदर्यां नदीं वहमानाम्* । सा च नदी अहार्यहारिणी शीघ्रस्रोताः, ते च मृगा दुर्बलाः । ततो यूथपतिः सहसा तां नदीमवतीर्य मध्ये स्थित्वा शब्दमुदीरयति: आगच्छन्तु भवन्तः, एतस्मात्कूलादुत्प्लुत्य मम पृष्टे पादान् स्थापयित्वा परत्र कूले प्रतितिष्ठत । अनेनोपायेन जीवितं वः पश्यामि, अतोऽन्यथा मरणमिति । ततस्तैर्मृगैस्तथैव कृतम्* । अथ तस्य पृष्ठे क्षुरनिपातात्वक्छिन्ना । मांसरुधिरास्थिराशिर्व्यवस्थितः । न चास्य व्यवसायो निवृत्तः तद्गतकारुण्यो मृगाणामन्तिके । ततः सर्वेषु लङ्घितेषु पृष्ठतोऽवलोकयितुं प्रवृत्तः: मा कश्चिदत्रालङ्घितं (स्पेयेर्: श्तो) भविष्यतीति । स पश्यति मृगशावकमेकमलङ्घितम्* । ततो यूथपतिश्छिद्यमानेषु मर्मसु मुच्यमानासु संधिषु इष्टजीवितमगणयित्वा कूलमुत्तीर्य मृगशावकं पृष्ठमधिरोह्य नदीमुत्तार्य कूले स्थापयित्वा तं मृगगणमुत्तीर्णं दृष्ट्वा मरणकाले प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: यथा मे इमे मृगा अयं च मार्गशावक इष्टेन जीवितेनाच्छादिताः, व्यसनात्परित्राताः, एवमप्यहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्य एतान् संसारवागुराया मोचयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मृगपतिरासीत्*, अहं स । मृगा इमे कौशीनागरा मल्लाः । मृगशावकः अयमेव सुभद्रः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुभद्रेण कर्माणि कृतानि येन पश्चिमः साक्षाच्छ्रावकाणामिति । भगवानाह: सुभद्रेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि । न बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माण्य्कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ४०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य -------------------- वैद्य, १०५ -------------------- भागिनेयोऽशोको नाम्ना । स भगवत्सकाशे मोक्षार्थी प्रव्रजितः । स स्वाधीनं मोक्षं मन्यमानो न व्यायच्छते । यावद्दीर्घकालप्रकर्षेणाशोको जनपदे वर्षोषितः । भगवांश्च काश्यपः सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निः पश्चिमशयनोपगतः, अशोकश्च भिक्षुरशोकस्याधस्तात्प्रतिसंलीनो बभूव । अथ या देवता तस्मिन्नशोकवृक्षे व्युषिता, सा भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य परिनिर्वाणं श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्ता । तस्य रुदन्त्या अश्रुबिन्दवोऽशोकस्य काये निपतितुं प्रवृत्ताः । अथाशोक ऊर्ध्वमुखस्तां देवतां रुदन्तीमाह: किमर्थं देवते रुद्यत इति । देवतोवाच: अद्य रात्र्या मध्यमे यामे भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य परिनिर्वाणं भविष्यतीति । अथाशोको देवतावचनमुपसृत्य मर्मविद्ध इव प्रचलितवान्* । सोऽपि करुणकरुणं रोदितुं प्रवृत्तः । ततो देवतया पृष्टः: किमर्थं रोदिषीति । अशोक उवाच: गुरुवियोगाज्ज्ञातिवियोगाच्च । काश्यपो मे सम्यक्संबुद्धो मातुलः । सोऽहं विस्रब्धविहारी न व्यायतवान्* । दूरे चासौ । अहं च पृथग्जनः । अपकृष्टत्वादध्वनो न शक्ष्यामि विशेषमधिगन्तुमिति । देवतोवाच: यदि पुनरहं भवन्तं भगवत्सकाशमुपनयेयम्*, किं शक्यमिति । अशोक उवाच: तथा हि मे बुद्धिः परिपक्वा, यथा सहदर्शनादेव भगवतः शक्ष्यामि विशेषमधिगन्तुमिति । ततो देवतया अशोको भगवत्सकाशमृद्ध्यनुभावान्नीतः । तस्य भगवद्दर्शनात्प्रसाद उत्पन्नः । प्रसादजातस्य च भगवता काश्यपेन तथाविधो धर्मो देशितः यच्छ्रवणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । प्रथमतरं चायुष्मानशोकः परिनिर्वृतः, ततो भगवान् काश्यपः सम्यक्संबुद्धाः ॥ ततः सा देवता आयुष्मतोऽशोकस्य परिनिर्वाणं दृष्ट्वा प्रीतिमुत्पादयामास । चिन्तयति च: यः कश्चिदनेनायुष्मता विशेषोऽधिगतः, सर्वः स मामागम्य । एवमप्यहमनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहमेव पश्चिमशयनोपगतस्य चरमः साक्षाच्छ्रवकाणामेहिभिक्षुकया प्रव्रजितानां भवेयम्*, पूर्वतरं च भगवतः परिनिर्वापयेयम्*, ततो भगवान्* शाक्यमुनिरिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ देवता, अयं स सुभद्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यत्कल्याणमित्रता विहरिष्यामः कल्याण्सहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्: इह मम भदन्त एकाकिनो रहोगतस्य प्रतिसंलीनस्य एवं चेतसि चेतःपरितर्क उदपादि: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । {भगवानाह:} मा त्वमानन्द एवं वोचः: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । सकलमिदमानन्द -------------------- वैद्य, १०६ -------------------- केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । तत्कस्य हेतोः? मां ह्यानन्द कल्याणमित्रमागम्य जातिधर्माणः सत्वा जातिधर्मतायाः परिमुच्यन्ते, जराव्याधिशोकमरणपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासधर्माणः सत्वा उपायासधर्मतायाः परिमुच्यन्ते । तदनेनैव ते आनन्द पर्यायेण वेदितव्यं यत्सकलमिदं केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापसहायता न पापमित्रता न पापसंपर्कः । इत्येवं ते आनन्द शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १०७ -------------------- पंचमो वर्गः तस्योद्दानम्*: गुडशाला च भक्तं च तोयं वर्चघटेन च । कोलिको ह्युत्तरश्चापि जात्यन्धः श्रेष्ठिरेव च । पुत्रो जाम्बालकश्चैव वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ४१ गुडशाला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा भगवता अनुत्तरा सम्यक्संबोधिरभिसंबुद्धा, तदायुष्मद्भ्यां शारिपुत्रमौद्गल्यायनाभ्यामियं प्रतिज्ञा कृता: न तावत्पिण्डकं परिभोक्ष्यामहे (स्पेयेर्: परिभोक्ष्यावहे), यावन्नरकतिर्यक्प्रेतेभ्य एकसत्वम् अपि न मोचयाव इति । ततस्तावायुष्मतौ कालेन कालं कदाचिन्नरकचारिकां चरतः, कदाचित्तिर्यक्प्रेतचारिकां चरतः । तौ तत्र सत्वानां विविधयातनाभ्याहतानामसत्प्रलापं दृष्ट्वा तानागत्य चतसृणां पर्षदामारोचयतः । तेऽपि श्रुत्वा संवेगमापद्यन्ते । ततस्तौ तदधिष्ठानं तथाविधां धर्मदेशनां कुरुतः, यया अनेके सत्वा विशेषमधिगच्छन्ति, धर्मश्रवणकथायाश्च भाजनीभवन्ति ॥ यावदपरेण समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतचारिकां चरन्नद्राक्षीत्प्रेतं पर्वतकूटप्रख्यं समुद्रसदृशकुक्षिं सूचीछिद्रोपममुखं स्वकेशसंछन्नमादीप्तं सम्यक्प्रज्वलितमेकज्वालीभूतं ध्यायन्तमार्तस्वरं क्रन्दन्तम्*, दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनामनुभवन्तम्*, येन येनोच्चारप्रस्रावभूमिस्तेन तेनान्वाहिण्डमानं तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तम्* । ततः स्थविरः प्रेतं पप्रच्छ: किं ते भोः कर्म कृतं येनैवंविधां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयस इति । प्रेत आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं परिपृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः -------------------- वैद्य, १०८ -------------------- स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतमद्राक्षं सूचीछिद्रोपममुखं पर्वतोपमकुक्षिं स्वकेशसंछन्नं दुर्गन्धं परमदुर्गन्धम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटः सुदुःखितः प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रयः । (स्पेयेर्: श्चञ्विताश्रयः ) स्वकेशसंछन्नमुखो दिगम्बरः सुसूक्ष्मसूचीसदृशाननः कृशः ॥ ४१.१ ॥ नग्नः स्वकेशसंछन्नो अस्थियन्त्रवदुच्छ्रितः । कपालपाणिर्घोरश्च क्रन्दन् समभिधावति ॥ ४१.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्लान्तो व्यसनपीडितः । आर्तस्वरं क्रन्दमानो दुःखां वेदति वेदनाम्* । किं तेन प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* ॥ ४१.३ ॥ इति भगवानाह: पापकारी मौद्गल्यायन स प्रेतः । इच्छसि तस्य कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन राजगृहे नगरेऽन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तस्य पञ्चमात्राणीक्षुशालशतानि, यत्र चेक्षुः पीड्यते । असति च बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धो हीनदीनानुकम्पकी प्रान्तशयनासनसेवी । स पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । स च भदन्तः क्षयव्याधिना स्पृष्टः । तस्य वैद्येनेक्षुरस उपदिष्टः । स श्रेष्ठिसकाशं यन्त्रशालाम् उपसंक्रान्तः । श्रेष्ठिना च स प्रत्येकबुद्धो दृष्टः कायप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च । दृष्ट्वा श्रेष्ठिना उक्तः: केनार्यस्य प्रयोजनमिति । प्रत्येकबुद्धः कथयति: गृहपते इक्षुरसेनेति । ततस्तेन गृहपतिना भृतकपुरुषस्याज्ञा दत्ता आर्यस्येक्षुरसं प्रयच्छेति । स च गृहपतिः केनचिदेव करणीयेन बहिर्यानाय संप्रस्थितः । अथ तस्य पुरुषस्य परकीये द्रव्ये मात्सर्यमुत्पन्नम्*: यद्यहमस्य रसं दास्ये, पुनरप्येष आगमिष्यतीति । तेन अनिष्टगतित्रयप्रपातनम्रेण सर्वाभिमतगतिद्वयनिराकरिष्णुना अत्यन्तदूरापगतेनार्यधर्मेभ्यः पापं चित्तमुत्पाद्य स प्रत्येकबुद्ध उक्तः: आहर भिक्षो पात्रम्*, देहि, रसं ते दास्यामीति । असमन्वाहृत्य अर्हच्छ्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तत इति । हीनदीनानुकम्पितया भृत्यपुरुषोऽयमस्यानुग्रहः कर्तव्य इति तत्पात्रमुपनामितम्* । ततोऽसौ दुराचारो निर्घृणहृदयस्तद्गृहीत्वा प्रतिगुप्तं प्रदेशं गत्वा प्रस्रावेणा पूरयित्वा उपरि इक्षुरसेनाच्छाद्य तस्मै प्रत्येकबुद्धायानुप्रददौ । तेन संलक्षितम्* स चिन्तयति: बह्वनेन तपस्विना पापं कृतमपि । स तदेकान्ते छोरयित्वा प्रक्रान्तः ॥ -------------------- वैद्य, १०९ -------------------- भगवानाह: किं मन्यसे मौद्गल्यायन योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन भृतकपुरुष आसीत्ऽ, अयं स प्रेतः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमपि प्रेतभूतः प्रकृष्टतरं दुःखमनुभवति । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एवंविधा दोषा न स्युर्ये प्रेतस्य । इति हि मौद्गल्यायन एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं ते मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४२ भक्तम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः {श्रावस्त्यां} विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः अन्यतरस्मिन् वृक्षमूले निषण्णो दिवाविहाराय । अश्रौषीदायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेत्याः शब्दमार्तस्वरं क्रन्दन्त्याः, दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाया भक्तं मार्गन्त्याः: बुभुक्षितास्मि मार्षाः, पिपासितास्मि मार्षा इति । ततः स्थविरमहामौद्गल्यायनेन प्रेती दृष्ट्वा पृष्टा च: किं ते पापं कृतं येनैवंविधानि दुःखान्यनुभविष्यसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं पृच्छ, स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं स्वकेशसंछन्नां नग्नामार्तस्वरं क्रन्दन्तीं दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटा सुदुःखिता प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रया । (स्पेयेर्: श्चञ्चिताश्) स्वकेशसंछन्नमुखी दिगम्बरा सुसूक्ष्मसूचीसदृशानना कृशा ॥ ४२.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११० -------------------- नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता । कपालपाणिनी घोरा क्रन्दन्ती परिधावति ॥ ४२.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्रान्ता व्यसनपीडिता । *{सोन्स्त्: पिपासया क्लान्त व्यसनपीडिता}* आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दन्ति वेदनाम्* ॥ ४२.३ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४२.४ ॥ इति भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन अतीतेऽध्वनि विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तस्यां च वाराणस्यामन्यतमा गृहपतिपत्नी मत्सरिणी कुटुकुञ्चिका आगृहीतपरिष्कारा काकायापि बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति, प्रागेवान्येषां याचकानाम्* । सा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । यावदन्यतरः पिण्डपातिकस् तस्या गृहं प्रविष्टः । तस्यास्तं दृष्ट्वा मात्सर्यमुत्पन्नम्* । चित्तं च प्रदूष्य इमां चिन्तामापेदे: यद्यहमस्य सत्कारं करिष्यामि, पुनरप्येष आगमिष्यतीति । ततस्तया पापकारिण्या अनिष्टं परलोकभयमविगणय्य स भिक्षुरुपनिमन्त्र्य द्वारं बद्ध्वा भक्तच्छेदं कारितः । बहु च परिभाष्योक्तः: इयं ते भिक्षो सत्क्रिया । मा पुनरिदं गृहं प्रवेक्ष्यसीति ॥ सा तेन मात्सर्येणासेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन प्रेतेषूपपन्ना । एवंविधानि दुःखानि प्रत्यनुभवति । तस्मात्तर्हि मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ते तस्याः प्रेत्या इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनस आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४३ पानीयम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतचारिकां चरन् प्रेतीमद्राक्षीद्दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशसंछन्नां -------------------- वैद्य, १११ -------------------- सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति, तदा तस्या उपरि सविस्फुलिङ्गाङ्गारवर्षं पतति । दृष्ट्वा तामायुष्मान्महामौद्गल्यायन आह: किं त्वया कृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: पापकारिण्यहं भदन्त महामौद्गल्यायन । एतमार्थं भगवन्तं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं कथयिष्यति, यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्कर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिन एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । महामौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीम् अद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीमार्तस्वरं क्रदन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति तदा अस्या उपरि सविस्फुलिङ्गमङ्गारवर्षं पतति । भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन अतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतमो भिक्षुरध्वानं प्रतिपन्नः । स तृषार्तः कूपमुपसृप्तः । तत्रान्यतरा दारिका पानीयघटं पूरयित्वा स्थिताभूत्* । सा भिक्षुणोक्ता: तृषार्तोऽहं भगिनि, पानीयमनुप्रयच्छेति । तस्या मात्सर्यमुत्पन्नम्* । सा आगृहीतपरिष्कारा भिक्षुमुवाच: भिक्षो यदि म्रियसे, न ते ददामि पानीयम्*, घटो मे ऊनो भविष्यतीति । ततोऽसौ भिक्षुस्तृषार्तो निराशः प्रक्रान्तः । ततोऽसौ दारिका तेन मात्सर्येणासेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन कालं कृत्वा प्रेतेषूपपन्ना । एवंविधां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयते । तस्मात्तर्हि मौद्गल्यायन एवं शिक्षितव्यं यन्मात्सर्यप्रहाणाय व्यायंस्यामहे । इत्येवं ते मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ११२ -------------------- ******************************************************* ४४ वर्चघटः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । राजगृहं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य येन गृध्रकूटः पर्वतस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य गृध्रकूटं पर्वतमवगाह्यान्यतरद्वृक्षमूलं निश्रित्य निषण्णो दिवाविहाराय । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतीमाद्रक्षीद्दग्धस्थूणासदृशीं नग्नां स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीमार्तस्वरं क्रदन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दुर्गन्धां परमदुर्गन्धां वर्चःसदृशीं वर्चोहारां तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तीम्* । दृष्ट्वा च पुनरायुष्मान्महामौद्गल्यायनः संविग्नः । प्रेतीं च पप्रच्छ: किं त्वया प्रकृतं पापं यस्य ते ईदृशं फलमिति । प्रेती आह: पापकारिण्य्<म्स्: प्रागपकारिण्य्> अहं भदन्त महामौद्गल्यायन । एतमार्थं बुद्धं भगवन्तं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यति (स्पेयेर्: श्ष्यतीति) । यां श्रुत्वान्येऽपि सत्वाः पापकर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान् {मधुर}मधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं नग्नां स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतामार्तस्वरं क्रन्दन्तीं दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति, तदा तस्या उपरि सविस्फुलिङ्गमङ्गारवर्षं पतति, दुर्गन्धां परमदुर्गन्धां वर्चःसदृशां च वर्चाहारां तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तीम्* । आह च: {नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता ।} आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दति वेदनाम्* ॥ ४४.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११३ -------------------- येन हि वर्चधानानि तेन धावति दुःखिता । वर्चः पास्यामि भोक्ष्ये च तच्च दुःखेन लभ्यते ॥ ४४.२ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४४.३ ॥ भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्याः कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः प्रत्येकबुद्धो हीनदीनानुकम्पी प्रान्तशयनासनसेवी च । स व्याधितो वाराणसीं पिण्डाय प्राविशति । यावदस्य वैद्येन सांप्रेयं भोजनमुपदिष्टम्* । स येनान्यतमस्य श्रेष्ठिनो निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । तेन च श्रेष्ठिना दृष्टः पृष्टश्च: केन ते आर्य प्रयोजनमिति । तेनोक्तं कुलसांप्रेयेण भोजनेनेति । ततः श्रेष्ठिना वध्वा आज्ञा दत्ता: आर्याय सांप्रेयं भोजनं दातव्यमिति । अथ तस्या वध्वा मात्सर्यमुत्पन्नम्*: यद्यहमस्मै अद्य भोजनं प्रदास्यामि, श्वो भूय आगमिष्यतीति । तया एकान्तमपसृत्य वर्चसः पात्रं पूरयित्वा उपरि भक्तेन प्रच्छाद्य तस्मै प्रत्येकबुद्धाय दत्तम्* । असमन्वाहृत्य श्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तते । तेन प्रतिगृहीतम्* । प्रतिगृह्य संलक्षितं यथैतद्दुर्गन्धम्* । नूनमनया अमेध्यस्य पूरितमिति । ततोऽसौ महात्मा तदेकान्ते छोरयित्वा प्रक्रान्तः ॥ भगवानाह: किं मन्यसे मौद्गल्यायन यासौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठिवधुका, इयं सा प्रेती । यदुपादायानया तादृक्पापं कृतम्* । ततः प्रभृति नित्यं नरकतिर्यक्प्रेतेषूपपद्यते, नित्यं च वर्चाहारा । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एते दोषा न स्युर्ये तस्याः प्रेत्या । एवं मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४५ मौद्गल्यायनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु पुनः समयेन अन्तरा च राजगृहमन्तरा च वेणुवनमत्रान्तरे पञ्च प्रेतशतानि दग्धस्थूणाकृतीनि नग्नानि स्वकेशसंछन्नानि पर्वतोपमकुक्षीणि सूचीछिद्रोपममुखानि आदीप्तानि प्रदीप्तानि संप्रज्वलितान्येकज्वालीभूतान्यार्तस्वरं प्रलपमानानि दुःखां तीव्रां खरां कटुकाम् -------------------- वैद्य, ११४ -------------------- अमनापां वेदनां वेदयमानानि वायुमण्डलवदाकाशे परिभ्रमन्ति, न क्वचित्प्रतिष्ठां लभन्ते । अथायुष्मान्महमौद्गल्यायनः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । तेन ते प्रेता दृष्टाः, तैरपि प्रेतैरायुष्मान्महामौद्गल्यायनः । ततस्ते एकसमूहेनायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमुपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरेकरवेणोचुः: वयं स्मो भदन्त महामौद्गल्यायन राजगृहे पञ्च श्रेष्ठिशतान्यभूवन्* । ते वयं मत्सरिणः कुटुकुञ्जका आगृहीतपरिष्काराः । स्वयं तावदस्माभिर्दानप्रदानानि न दत्तानि, परेषामपि दानप्रदानेषु दीयमानेषु विघ्नाः कृताः, दक्षिणीयाश्च बहवः प्रेतवादेन परिभाषिताः: प्रेतोपपन्ना इव यूयं नित्यं परगृहेभ्यो भैक्ष्यमटथ (स्पेयेर्: अठथ) । एते वयं कालं कृत्वा एवंविधेषु प्रेतेषूपपन्नाः । इति भदन्त महामौद्गल्यायन येऽस्माकं ज्ञातयो राजगृहे प्रतिवसन्ति, तेषामस्माकीनां कर्मप्लोतिं निवेद्य छन्दकभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणादेशनां कारयित्वा चास्माकं प्रेतयोनेर्मोक्षः स्यादिति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतानां तूष्णीभावेन । तत आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तेषां ज्ञातिगृहेभ्यश्च्छन्दकभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः श्वो भक्तेनोपमन्त्रितः । प्रेतानां च निवेदितम्*: श्वो भगवान् सभिक्षुसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः, तत्र युष्माभिरागन्तव्यमिति । ज्ञातीनामप्यारोचितम्*: भवद्भिरागन्तव्यं तत्र ज्ञातिभोजने । तान् प्रेतान् द्रक्ष्यामः । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः स्वयमेवोद्युक्तो भोजनं प्रतिजागरितुम्* ॥ अथ प्रभातायां रजन्यामाहारे सज्जीकृते गण्डीदेशकाले संप्राप्ते तान् प्रेतान्न पश्यति । तत आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो दिव्येन चक्षुषा तान् प्रेतान् समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः । सर्वस्मिन्नेव मगधमण्डले नाद्राक्षीत्* । यावत्क्रमेण चातुर्द्वीपिकं व्यवलोकयितुं प्रवृत्तः । तत्रापि नाद्राक्षीत्* । ततो यावदस्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते, ततो व्यवलोकयितुं प्रवृत्तः । तत्रापि नाद्राक्षीत्* । तत आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः संविग्नो भगवते निवेदयामास: भगवन्, न मे दानपतयो दृश्यन्त इति । भगवानाह: अयं मौद्गल्यायन मा खेदमापद्यस्व । सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धविषयम् अतिक्रम्य अपरिमाणा लोकधातवः सन्ति । तत्र ते कर्मवायुना क्षिप्ताः । अपि मौद्गल्यायन अद्य तथागतबलं पश्य । सर्वज्ञज्ञानदर्शनं व्यक्तीकरिष्यामि । तथागतविकुर्वितं दर्शयिष्यामि । आकोट्यतां गण्डीति । ततो गण्ड्यामाकोटितायां सर्वो भिक्षुसंघः संनिपतितः, प्रेतज्ञातयोऽन्ये च कौतूहल्याभ्यागताः सत्वाः प्रेतदर्शनोत्सुकाः संनिपतिताः । ततो भगवता ऋद्ध्या तथा दर्शितं यथा प्रेता बुद्धं भगवन्तं सश्रावकसंघं भुञ्जानं पश्यन्ति, स्मृतिं च प्रतिलभन्ते: ज्ञातयो अस्मदर्थे बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयन्तीति । ततो भगवान् पञ्चाङ्गोपेतेन स्वरेण दक्षिणामादिशति: इतो दानाद्धि यत्पुण्यं तत्प्रेताननुगच्छतु । उत्तिष्ठन्तां क्षिप्रमेते प्रेतलोकात्सुदारुणात्* ॥ ४४.१ ॥ इति ॥ -------------------- वैद्य, ११५ -------------------- यावद्भगवता तदधिष्ठाना तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्प्राणिशतसहस्रैर्मात्सर्यमलं प्रहाय सत्यदर्शनं कृतम्* । ते च प्रेता भगवति चित्तमभिप्रसाद्य कालगताः, प्रणीतेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्यकाया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यन्ति प्रेतेभ्यश्च्युताः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति । अथ प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामेतदभवत्: नास्माकं प्रतिरूपं स्यात्, यद्वयं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेम । यन्नु वयमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेमेति । अथ प्रेतपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रमौलयः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मपुण्डरीकमन्दारवादीनां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा समन्ततो वेनुवं कलन्दकनिवापमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैराकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा प्रेतपूर्विकैर्देवपुत्रैर्महान् विशेषोऽधिगतः । ते लब्धलाभा इव वणिजो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य तत्रैवान्तर्हिताः ॥ तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमामन्त्रयते । साधु साधु महामौद्गल्यायन । सफलं ते वैयावृत्यं संवृत्तम्* । यत्ते ॰ ॰ ॰ प्रेता देवेषु प्रतिष्ठापिताः । तेऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्ताः । तेषां मया धर्मो देशितः । ते लब्धोदया लब्धलाभाः प्रक्रान्ता इति ॥ तत आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तेषां ज्ञातीनामारोचितम्* । ते श्रुत्वा परं विस्मयमुपगता भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामासुर्भूयश्च सत्कारं प्रचक्रुरिति । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भवन्ति ये तेषां प्रेतानामिति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४६ उत्तरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहेऽन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति -------------------- वैद्य, ११६ -------------------- रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादुत्तरे नक्षत्रे जातस्तस्माद्भवतूत्तर इति नाम । उत्तरो दारको उन्नीतो वर्धितो महान् संवृतः । पिता चास्य कालगतः । उत्तरश्च गृहे स्वामी संवृत्तः । तेनापणः स्थापितः । क्रीणाति विक्रीणीते क्रयविक्रयेण जीविकां कल्पयति । स दिवसानुदिवसं भगवत्सकाशमुपसंक्रामति । तस्य भगवत्संदर्शनात्सद्धर्मश्रवणाच् च भगवच्छासने प्रसादो जातः । तस्य प्रव्रज्याचित्तमुत्पन्नम्* । स मातरं विज्ञापयामास: अम्ब अनुजानीहि मां भगवच्छासनेषु प्रव्रजिष्यामीति । ततो माता कथयति: पुत्र त्वमेकपुत्रकः । यावदहं जीवामि, तावन्न प्रव्रजितव्यम्* । मृतायां मयि यथाकरणीयं करिष्यसीति । स चोत्तरो यत्किंचिदुपार्जयति तत्सर्वं मात्रेऽनुप्रयच्छति: अनेन अम्ब श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् प्रतिपादयस्वेति । सा चास्य माता लुब्धा कुटुकुञ्चिका मत्सरिणी आगृहीतपरिष्कारा तान् कार्षापणान् गोपयित्वा ये श्रमणब्राह्मणाः पिण्डार्थिनस्तद्गृहं प्रविशन्ति, तान् परिभाषते: प्रेतोपपन्ना इव यूयं नित्यं परगृहेभ्यो भैक्षम् अटथेति । सा च पुत्रं विसंवादयति: अहमद्य इयतां भिक्षूणां भोजनं प्रयच्छामीति ॥ यावदसौ कालं कृत्वा प्रेतेषूपपन्ना । उत्तरश्च मातृवियोगाद्दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ स गङ्गातीरे पर्णकुटिं कृत्वा ध्यायति । सा चास्य माता प्रेतलोकोपपन्ना नग्ना दग्धस्थूणासदृशी स्वकेशरोमसंछन्ना सूचीछिद्रोपममुखी पर्वतोपमकुक्षिरादीप्ता संप्रज्वलिता एकज्वालीभूता आर्तस्वरं क्रदन्ती आयुष्मन्तमुत्तरमुपसंक्रान्ता । यावदायुष्मता उत्तरेण सा प्रेती दृष्ट्वा पृष्टा च: का त्वमेवंविधेति । प्रेती आह: अहं ते जननी स्निग्धा यया जातोऽसि पुत्रक । अन्नपानवियुक्तेषु प्रेतेषु समुपागता ॥ ४६.१ ॥ पञ्चविंशति वर्षाणि यतः कालगता ह्यहम्* । नाभिजानामि पानीयं कुतो भक्तस्य दर्शनम्* ॥ ४६.२ ॥ सफलान् वृक्षान् गच्छामि निष्फला मे भवन्ति ते । पूर्णानि सरांसि गच्छामि तानि शुष्काणि सन्ति मे ॥ ४६.३ ॥ -------------------- वैद्य, ११७ -------------------- सुखं भदन्तस्य हि वृक्षमूलमुदकं भजते शीतल भाजनेस्मिम्* । कृपा जनयित्वा {जनेत्वा} कृपणायै मह्यं ददस्व तोयं तृषार्तितायै ॥ ४६.४ ॥ तत उत्तरो मातरमुवाच: अम्ब ननु पुरा त्वं मया मनुष्यभूता दानानि दापिता, पुण्यानि कारितेति । प्रेती आह: न मया पुत्रक मात्सर्याभिभूतया दानानि दत्तानि, पुण्यानि वा कृतानि । सर्वं तदर्थजातं पापचित्तया अग्निखदायां निखातम्* । तदिदानीं पुत्रक ज्ञातिगृहं गत्वा छन्दनभिक्षं कृत्वा मम नाम्ना बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजय, दक्षिणामादेशय, देशनां च कारय । एवं प्रेतयोनेर्मम मोक्षः स्यादिति । उत्तर आह: एवमस्तु अम्ब । किं तु त्वया बुद्धान्ते स्थातव्यमिति । प्रेती आह: पुत्रका, अपत्रपे नग्ना ह्रियान्वितेति । उत्तर आह: अम्ब यदा पापं करोषि, तदा नापत्रपिता । इदानीं किमर्थं फलकाले व्यपत्रपस इति । प्रेती आह: एवं भवतु, आगमिष्यामीति ॥ तत उत्तरेण ज्ञातिगृहेभ्यश्छन्दनभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः श्वो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गण्डीकाले च बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः सन्निपतितः । सा च प्रेती बुधान्ते स्थिता । प्रेतीदिदृक्षुकान्यनेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । ते तां प्रेतीं विकृताश्रयां दृष्ट्वा परं संवेगमुपगताः भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामासुः । ततः आयुष्मानुत्तरो बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य प्रेत्या नाम्ना दक्षिणादेशनां कारयामास । भगवांश्च पञ्चाङ्गोपेतेन स्वरेण स्वयमेव दक्षिणादेशनामादिशति: इतो दानाद्धि यत्पुन्यं तत्प्रेतीमनुगच्छतु । उत्तिष्ठतां क्षिप्रमियं प्रेतलोकात्सुदारुणात् ॥ ४६.५ ॥ इति ॥ यावद्भगवता तदधिष्ठानं तस्याः प्रेत्या महतश्च जनकायस्य तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकप्राणिशतसहस्रैर्सत्यदर्शनं कृतम्* । सा च प्रसन्नचित्ता कालगता प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्ना ॥ आयुष्मतोत्तरेण समन्वाहृता प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्ना । तत आयुष्मता उत्तरेणोक्तम्*: अम्ब अस्ति ते शक्तिः । क्रियतां दानोत्सर्ग इति । प्रेतमहर्द्धिकोवाच: पुत्र न शक्यामि । नास्ति मे दानेऽभिलाष इति । तत आयुष्मानुत्तरः प्रेतमहर्द्धिकामुवाच: अद्यापि ते तिष्ठति तच्छरीरं विवृद्धनिर्मांसत्वगस्थिचर्मम्* । लोभान्धकारावृतलोचनाया निवर्तितं यत्त्वया प्रेतलोके ॥ ४६.६ ॥ इति ॥ यावदायुष्मता उत्तरेण सुबहु परिभाष्य एका यमली लब्धा । ततः सा संघाय दत्ता । येन च भिक्षुणा संघमध्यात्सा यमली क्रीता, तेन मानवके स्थापिता । ततस्तया प्रेत्या रात्रावुपागत्यापहृता । ततस्तेन भिक्षुणा आयुष्मत उत्तराय निवेदितम्* । उत्तरेण गत्वा प्रेतीं परिभाष्य पुनरप्यानीय दत्ता । एवं यावत्त्रिरपि तस्य भिक्षोः सकाशादपहृता, आयुष्मता चोत्तरेणानीय दत्ता । भिक्षुणा च सा पाटयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय विलेपनिकायां -------------------- वैद्य, ११८ -------------------- सीविता । ततस्तया न पुनरपहृता । अत एव मात्सर्यं सत्वानां विडम्बनकरं दृष्ट्वा मात्सर्यप्रहाणाय ध्यायितव्यम्* । तथा एवंविधा दोषा न स्युर्यथा तस्याः प्रेत्या इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४७ जात्यन्धा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथायुष्मान्नन्दकः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य प्रेतचारिकां चरति स्म । अद्राक्षीद् आयुष्मान्नन्दकः प्रेतीं दग्धस्थूणासदृशीं जात्यन्धां स्वकेशरोमसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं दुर्गन्धां श्मशानसदृशीं काकैर्गृध्रैः श्वभिः शृगालैश्चाभिद्रुताम्* । येऽस्याः समन्तत उत्पाट्योत्पाट्य मांसं भक्षयन्ति । सा मर्मवेदनाभ्याहता आर्तस्वरं क्रन्दति दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयन्ति । आयुष्मान्नन्दकः संविग्नः पृछति: किं त्वया भगिनि प्रकृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्नन्दको येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं नन्दकमिदमवोचत्*: एहि ननदक, स्वागतं ते, कुतस्त्वं नन्दक एतर्ह्यागच्छसीति । नन्दक आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशरोमसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं दुर्गन्धां श्मशानसदृशीं काकैर्गृध्रैः श्वभिः शृगालैश्चाभिद्रुताम्*, येऽस्याः समन्तत उत्पाट्योत्पाट्य मांसं भक्षयन्ति । सा मर्मवेदनाभ्याहता आर्तस्वरं क्रन्दति दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटा सुदुःखिता प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रया । स्वकेशसंछन्नमुखी दिगम्बरा सुसूक्ष्मसूचीसदृशानना कृशा ॥ ४७.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११९ -------------------- नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता । कपालपाणिनी घोरा क्रन्दन्ती परिधावते ॥ ४७.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्लान्ता व्यसनपीडिता । आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दति वेदनाम्* ॥ ४७.३ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४७.४ ॥ इति ॥ भगवानाह: पापकारिणी नन्दक सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि नन्दक शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं नन्दक अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यामन्यतमा श्रेष्ठिदुहिता । सा धर्माभिलाषिणी । यावदसौ धर्मं श्रुत्वा संसारदोषदर्शिनी निर्वाणे गुणदर्शिनी संवृत्ता । सा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तस्या अर्थं ज्ञातिभिर्भिक्षुणीवर्षकः कारितः । सा तत्र शैक्षाशैक्षीभिर्भिक्षुणीभिः सार्धं प्रतिवसति । यावत्तया प्रमादाच्छिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । ततो भिक्षुणीभिर्दुःशीलेति निष्कासिता । ततस्तया दानपतिर्गृहेभ्यः प्रवृत्तकानि छन्दकानि ॰ ॰ ॰ <थे गप्मय्बे fइल्लेदोउ ब्याच्छिन्नानि; स्पेयेर्: कुर्कुरैः शृगालैश्च.> शैक्षाशैक्षीणां च अवर्णो भाषितः । भिक्षवश्च ये शीलवन्तः, तान् दृष्ट्वा नयने निमीलितवती ॥ किं मन्यसे नन्दक या सा श्रेष्ठिदुहिता, इयं सा प्रेती । यत्तया वर्षके मात्सर्यं कृतम्*, तेन प्रेतेषूपपन्ना । यत्तया नैत्यकसमुच्छेदः कृतस्तेन काकैर्गृध्रैः कुर्कुरैश्चाभिद्रुता । यत्तया शैक्षाशैक्षीणां भिक्षुणीनामवर्नो भाषितः, तेन दौर्गन्ध्यमासादितम्* । यत्तया शीलवतो भिक्षून् दृष्ट्वा नयने निमीलिते, तेन जात्यन्धा संवृत्ता । इति हि नन्दक एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि ते नन्दक एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं ते नन्दक शिक्षितव्यम्* ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे दशभिः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: इमे चान्ये च आदीनवा मात्सर्ये वाग्दुश्चरिते चेति ज्ञात्वा मात्सर्यस्य वाग्दुश्चरितस्य च प्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १२० -------------------- ******************************************************* ४८ श्रेष्ठी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । सोऽपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता यां श्रुत्वा संसारदोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी भूत्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । प्रव्रजितश्च ज्ञातो महापुण्यः संवृत्तो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणाम्* । स गृहीतपरिष्कारो लब्धं लब्धं संचयं करोति, न तु सब्रह्मचारिभिः सह संविभागं करोति । स तेन मात्सर्येण सेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन परिष्काराध्यवसितः कालगतः स्वके लयने प्रेतेषूपपन्नः ॥ ततोऽस्य सब्रह्मचारिभिर्मुण्डिकां गण्डीं पराहत्य शरीराभिनिर्हारः कृतः । ततोऽस्य शरीरे शरीरपूजां कृत्वा विहारमागताः । ततो लयनद्वारं विमुच्य पात्रचीवरं प्रत्यवेक्षितुमारब्धाः । यावत्पश्यन्ति तं प्रेतं विकृतकरचरणनयनं परमबीभत्साश्रयं पात्रचीवरमवष्टभ्यावस्थितम्* । तथाविकृतं दृष्ट्वा भिक्षवः संविग्ना भगवते निवेदितवन्तः । ततो भगवांस्तस्य कुलपुत्रस्यानुग्रहार्थं शिष्यगणस्योद्वेजनार्थं मात्सर्यस्य चानिष्टविपाकसंदर्शनार्थं भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतस्तं प्रदेशमनुप्राप्तः । ततोऽसौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतोऽन्तिके प्रसादो जातः । स व्यपत्रपितवान्* । ततो भगवान् सजलजलदगम्भीरदुन्दुभिस्वरः प्रेतं परिभाषितवान्: भद्रमुख त्वयैवैतदात्मवधाय पात्रचीवरं समुदानीतम्*, येनास्यपायेषूपपन्नः । साधु ममान्तिके चित्तं प्रसादय, अस्माच्च परिष्काराच् चित्तं विरागय । मा हैव इतः कालं कृत्वा नरकेषूपपत्स्यस इति । ततः प्रेतः संघे पात्रचीवरं निर्यात्य भगवतः पादयोर्निपत्य अत्ययं देशितवान्* । ततो भगवता प्रेतस्य नाम्ना दक्षिणा आदिष्टा: इतो दानाद्धि यत्पुण्यं तत्प्रेतमनुगच्छतु । उत्तिष्ठतु क्षिप्रमयं प्रेतलोकात्सुदारुणात्* ॥ ४८.१ ॥ इति ॥ ततः स प्रेतो भगवति चित्तं प्रसाद्य कालगतः प्रेतमर्द्धिकेषूपपन्नः । ततः प्रेतमहर्द्धिकश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रमौलिः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् -------------------- वैद्य, १२१ -------------------- तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । भगवता तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा प्रसादजातः प्रक्रान्तः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः, यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवनस्यां रात्रौ ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि स प्रेतः कालं कृत्वा प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्नः । स इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । स प्रसादजातः प्रक्रान्तः । तस्मात्तर्हि भिक्षवो मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ये तस्य श्रेष्ठिनः प्रेतभूतस्य । इत्येवं भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४९ पुत्राः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथायुष्मान्नालदः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । राजगृहं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य प्रेतचारिकां प्रक्रान्तः ॥ स गृध्रकूटपर्वतसामन्तके प्रेतीं ददर्श यमराक्षससदृशीं रुधिरबिन्दुचितामस्थिशकलापरिवृतां श्मशानमध्य इवावस्थितम्* । रात्रिंदिवेन पञ्च पुत्रान् प्रसूय तादृशं दुःखमनुभूय पुत्रस्नेहे सत्यपि क्षुत्क्षामतया पुत्रांस्तान् भक्षयन्तीम्* । ततः स्थविरो नालदस्तां पृष्टवान्: किं त्वया प्रकृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं परिपृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्कर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्नालदो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं -------------------- वैद्य, १२२ -------------------- शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं नालदमिदमवोचत्*: एहि नालद, स्वागतं ते, कुतस्त्वं नालद एतर्ह्यागच्छसीति । नालद आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं यमराक्षससदृशीं रुधिरबिन्दुचितामस्थिशकलापरिवृतां श्मशानमध्य इवावस्थितम्* । आह च: पञ्च पुत्रानहं रात्रौ दिवा पञ्च तथापरान्* । भक्षयामि जनित्वा तान्नास्ति तृप्तस्तथापि मे ॥ ४९.१ ॥ इति किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४९.२ ॥ इति भगवानाह: पापकारी नालद सा प्रेती । इच्छसि तस्याः कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि नालद शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं नालद अतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्याम्ऽन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो नैव पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं कृत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते स्म । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणां स्थानानाम्*? मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तस्य देवताराधनेऽपि सति न पुत्रो न दुहिता ॥ तस्यैवं बुद्धिरुत्पन्ना: द्वितीयां भार्यामनयामि । कदाचित्सा सत्ववती स्यादिति । तेन सदृशात्कुलाद्द्वितीया भार्या आनीता । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण सा आपन्नसत्वा संवृत्ता । तया हृष्टतुष्टप्रमुदितया स्वामिने निवेदितम्: दिष्ट्या आर्य्पुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति, नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदनयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं -------------------- वैद्य, १२३ -------------------- पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात्* । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यते: इदं तयोर्यत्रयत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविराजितगात्रीम् अप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरिमां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय ॥ ततस्तस्याः पूर्विकायाः प्रजापत्याः प्रथमपत्न्यास्तां बहुमानाल्लालितां (स्पेयेर्: लडितं) दृष्ट्वा ईर्ष्या समुत्पन्ना । चिन्तयन्ति: यद्येषा पुत्रं जनयिष्यति, नियतं मां बाधयिष्यति । सर्वथोपायसंविधानं कर्तव्यमिति । कामान् खलु प्रतिसेव्यमानस्य (स्पेयेर्: प्रतिसेवमानस्य) नास्ति किंचित्पापं कर्माचरणीयमिति । तया अनिष्टगतिप्रपातनमुग्धया विस्रम्भमुत्पाद्य तथाविधं गर्भशातनं द्रव्यं दत्तं येन पीतमात्रेणैव तस्यास्तपस्विन्याः स्रस्तो गर्भः । ततस्तया द्वितीयपत्न्या सर्वज्ञातीन् संनिपात्य सा प्रथमा पत्नी समनुयुज्यते: त्वया मे विस्रम्भमुत्पाद्य शातनं द्रव्यं दत्तम्*, येन मे स्रस्तो गर्भ इति । ततोऽसौ प्रथमपत्नी ज्ञातिमध्ये शपथं कर्तुं प्रवृत्ता: यदि मया गर्भशातनं द्रव्यमनुप्रदत्तं स्यात्*, अहं प्रेती भूत्वा जाताञ्जातान् पुत्रान् भक्षयेयमिति ॥ किं मन्यसे नालद यासौ श्रेष्ठिभार्या, इयं सा प्रेती । यत्तया ईर्ष्याप्रकृतया गर्भशातनं दत्तं तेन प्रेतेषूपपन्ना । यत्तया मृषावादेन शपथः कृतः, तस्य कर्मणो विपाकेन रात्रिंदिवेन पञ्च पुत्रान् प्रसूय तानेव भक्षयति । तस्मात्तर्हि ते नालद वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एवंविधा दोषा न स्युर्ये तस्याः प्रेत्याः । इत्येवं ते नालद शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्नालदोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५० जाम्बालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वैशालीमुपनिश्रित्य विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायाम्* । तेन खलु समयेन वैशाल्यामन्यतरस्यां नगरपरिखायां पञ्च प्रेतशतानि प्रतिवसन्ति वान्ताशान्युज्झिताशानि खेटमूत्रोपजीवीनि पूयशोणितविष्ठाहाराणि घोराणि प्रकृतिदुःखितानि च । आह च: -------------------- वैद्य, १२४ -------------------- वान्ताशा उज्झिताशाश्च खेटमूत्रोपजीवितः । पूयशोणितविष्ठाशा घोराः प्रकृतिदुःखिताः ॥ ५०.१ ॥ इति ॥ तस्यां च वैशाल्यामन्यतरो ब्राह्मणः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । दौर्गन्धं चास्याः काये संवृत्तम्* । ततस्तेन ब्राह्मणेन नैमित्तिका आहूय पृष्टाः । ते कथयन्ति: योऽयमुदरस्थो दारकस्तस्यायं प्रभाव इति । यावदसौ नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो दुर्वर्णो दुर्दर्शनो अवकोटिमकोऽमेध्यम्रक्षितगात्रो दुर्गन्धश्च । तथाप्यसौ स्नेहपाशानुबद्धाभ्यां परमबीभत्सोऽपि मातृपितृभ्यां संवर्धितः । सोऽमेध्यस्थानेष्वेवाभिरमते संकारकूटे जम्बाले, केशांल् लुञ्चति, अमेध्यं मुखे प्रक्षिपति । तस्य बालो जाम्बाल इति संज्ञा संवृत्ता ॥ यावदसावितश्चामुतश्च परिभ्रमन् पूरणेन काश्यपेन दृष्टः । तस्यैतदभवत्: यादृशेषु स्थानेष्वयमभिरमते, नूनमयं सिद्धपुरुषः । यन्वहमेनं प्रव्राजयेयमिति । स तेन प्रव्राजितो नग्नः पर्यटति सत्क्रियासु च वर्तते । ततस्तेन पर्यटता वैशालीपरिखायां पञ्च प्रेतशतानि दृष्टानि । स पूर्वकर्मविपाकसंबन्धात्तां नगरपरिखामवतीर्य तैः सार्धं संगम्य समागम्य संमोदते, सखित्वं चाभ्युपगतः । यावदपरेण समयेन जाम्बालो दारकः क्वचित्प्रयोजनेन व्याक्षिप्तो वैशालीं प्रविष्टः । भगवांश् च तां नगरपरिखामनुप्राप्तः । ददृशुस्ते प्रेता बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतः पादयोर्निपतिताः । भगवता उक्ताः: किं भवतां बाधत इति । ते ऊचुः: पिपासिताः स्मो भगवन्निति । ततो भगवता पञ्चभ्योऽङ्गुलिभ्योऽष्टाङ्गोपेतस्य पानीयस्य पञ्च धारा उत्सृष्टाः, येन तानि पञ्च प्रेतशतानि संतर्पितानि । ततस्ते भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगताः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्यकाया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । ते पश्यन्ति प्रेतेभ्यश्च्युताः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति ॥ अथ प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामेतदभवत्: नास्माकं प्रतिरूपं स्यात्, यद्वयं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेम । यन्नु वयमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेमेति । अथ प्रेतपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रमौलयः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वां कूटागारशालामुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं -------------------- वैद्य, १२५ -------------------- धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा पञ्चभिर्देवपुत्रशतैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलमनुप्राप्तम्* । स दृष्टसत्या लब्धलाभा इव वणिजः, संपन्नसस्या इव कर्षकाः, शूरा इव विजितसंग्रामाः, सर्वरोगपरिमुक्ता इवातुरा यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतास्तयैव विभूत्या भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य स्वभवनं गताः ॥ अथ जाम्बालो नगरपरिखामागतस्तान् प्रेतान्नाद्राक्षीत्* । ततः समन्वेषितुमारब्धः । स च तान् परिमार्गमाणः खेदमापन्नो न च तानासादयति ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ५०.२ ॥ ततो भगवाञ्जाम्बालस्य कुलपुत्रस्यानुग्रहार्थं पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो वैशालीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदनुपूर्वेण पिण्डपातमटन् वीथीमवतीर्णः । जाम्बालश्च इतस्ततोऽन्वाहिण्डमानो भगवतोऽग्रतः स्थितः । अथ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चितं प्रसादितं* । स प्रसादजातो भगवतः पादयोर्निपत्य कृतकरपुट उवाच: यदि भगवन्मादृशानां सत्वानामस्मिन् धर्मविनये प्रव्रज्यास्ति; लभेयं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामिति । ततो भगवान्महाकरुणापरिगतहृदयः सत्वानामाशयानुशयज्ञस्तं भव्यरूपं विदित्वा रजभुजसदृशं सुवर्णवर्णबाहुमभिप्रसार्येदमवोचत्*: एहि भिक्षोर्चर ब्रह्मचर्यम्* । इत्युक्तमात्रे भगवता सप्ताहावरोपितैरिव केशैर्द्वादशवर्षोपसंपन्नस्येव भिक्षोरीर्यापथेन पात्रकरकव्यग्रहस्तोऽवस्थितः । आह च: -------------------- वैद्य, १२६ -------------------- एहीति चोक्तः स तथागतेन मुण्डश्च संघाटिपरीतदेहः । सद्यः प्रशान्तेन्द्रिय एव तस्थावेवं स्थितो बुद्धमनोरथेन ॥ ५०.३ ॥ ततोऽस्य भगवता मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽपि लूहेनाभिरमते । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषो ऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां लूहाधिमुक्तानाम्*, यदुत जाम्बालो भिक्षुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: किं भदन्त जाम्बालेन स्थविरेण कर्म कृतं येनैवंविधं दुःखमनुभवतीति । भगवानाह: जाम्बलेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । जाम्बालेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५०.४ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । तस्यां च राजधान्यामन्यतमेन गृहपतिना विहारः कारितो यत्र नानादिग्देशवासिनो भिक्षव आगन्तव्यं गन्तव्यं वस्तव्यं च मन्यन्ते । तस्मिंश्च विहारे पृथग्जनो भिक्षुर्नैवासिकः । स चातीवातिवामत्सरी (स्पेयेर्: चातीवावासमत्सरी) । आगन्तुकान् भिक्षून् दृष्ट्वाऽभिषज्यते कुप्यति व्यापद्यते मद्गुः प्रतितिष्ठति कोपं संजनयति । ये तु तस्माद्विहाराद्भिक्षवः प्रक्रामन्ति, तान् दृष्ट्वा प्रीतिप्रामोद्यबहलः प्रत्युद्गम्याभाषते च । यावदपरेण समयेन जनपदादर्हद्भिक्षुरागतः । स च विहारस्वाम्यनागामी । तेनासावीर्यापथेन संलक्षितोऽर्हन्निति । ततः प्रसादजातेन श्वो भक्तेन जेन्ताकस्नात्रेण चोपनिमन्त्रितः सार्धं भिक्षुसंघेन । स चावासिको भिक्षुस्तत्र नासीत्* । यावद्द्वितीये दिवसे जेन्ताकस्नात्रे प्रतिपादिते भक्ते सज्जीकृते आवासिको भिक्षुरागतः । सोऽपि जेन्ताकस्नात्रं प्रविष्टः । पश्यति विहारस्वामिनमेकशाटकनिवसितमागन्तुकस्य भिक्षोः परिकर्म कुर्वाणम्* । ततोऽस्य मात्सर्यमुत्पन्नम्* । तेन प्रदुष्टचित्तेन खरं -------------------- वैद्य, १२७ -------------------- वाक्कर्म निश्चारितम्*: वरं खलु ते भिक्षो अमेध्येन शरीरमुपलिप्तम्*, न तु एवंविधस्य दानपतेः सकाशादुपस्थानं स्वीकृतमिति । ततस्तेनार्हता तूष्णीभावेनाधिवासितम्*: मा हैवायं तपस्वी गाढतरस्य कर्मणो भागी भविष्यतीति । यावत्सामग्रीदेशकाले संप्राप्ते नैवासिकेन भिक्षुणा श्रुतम्*: अर्हतोऽन्तिके त्वया चित्तं प्रदूषितमिति । श्रुत्वा चास्य विप्रतिसारो जातः । ततोऽर्हतो भिक्षोः पादयोर्निपत्याह: क्षमस्व आर्य यन्मया त्वयि परुषा वाग्निश्चारितेति । ततोऽर्हंस्तस्य प्रसादाभिवृद्ध्यर्थं गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततोऽस्य भूयसा विप्रतिसारः समुत्पन्नः । तेन तस्य पुरस्तात्तत्कर्म अत्ययेनादेशितं प्रकाशितमुत्तानीकृतम्*, च न चानेन शकितं नैष्ठिकं ज्ञानमुत्पादयितुम्* । यावन्मरणकालसमये प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: यन्मयार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूषितम्*, खरं च वाक्कर्म निश्चरितम्*, मा अस्य कर्मणो विपाकं प्रतिसंवेदयेयम्* । यत्तु मया पठितं स्वाध्यायितं दानप्रदानानि दत्तानि संघस्य चोपस्थानां कृतम्*, तस्य कर्मणो विपाकेन अनागतान् सम्यक्संबुद्धानारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेनावासिको भिक्षुः, अयमेवासौ जाम्बालः । यदनेनार्हतोऽन्तिके खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*, अस्य कर्मणो विपाकेनानन्तं संसारे दुःखमनुभूतम्* । तेनैव च कर्मावशेषेण एतर्हि पश्चिमे भवे एवं दुर्गन्धः परमदुर्गन्धोऽमेध्यावस्करस्थाननिवासाभिप्रायः संवृत्तः । यत्पुनरनेन तत्र पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलमायतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तस्मात् तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यन्मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम् * । तत्कस्य हेतोः? एते दोषा न भविष्यन्ति, ये जाम्बालस्य पृथग्जनभूतस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति, योऽसौ तस्यैवार्हत्वप्राप्तस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १२८ -------------------- षष्ठो वर्गः । तस्योद्दानम्*: कृष्णसर्पश्च चन्द्रश्च सालः श्रीमतिरेव च । वस्त्रं शुकश्च दूतश्च महिषः पोषधश्च वै । x x x x x हंसो भवति पश्चिमः ॥ ******************************************************* ५१ कृष्णसर्पः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहे नगरद्वारेऽन्यतरो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च मत्सरी कुटुकुञ्चक आगृहीतपरिष्कारः काकायापि बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति । स श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । स्वके चोद्याने महान् हिरण्यसुवर्णस्य राशिः स्थापितः । स तत्र गृद्धोऽध्यवसितः कालगतः ॥ स कालं कृत्वा तस्यैवोपरि आशीविष उतपन्नो महान् कृष्णसर्पो दृष्टिविषः । अथ ये तदुद्यानं जनकायाः प्रविशन्ति, तान् प्रेक्षितमात्रेण जीविताद्व्यपरोपयति । एष च शब्दो राजगृहे नगरे समन्ततो विसृतः: ये अमुकमुद्यानं प्रविशन्ति, सर्वे ते निधनमुपयान्तीति । जनकायेन च राज्ञे बिम्बिसाराय निवेदितम्* ॥ अथ राज्ञो बिम्बिसारस्यैतदभवत्*: कस्तं शक्यति विनेतुमन्यत्र बुद्धाद्भगवत इति । अथ राजा बिम्बिसारो महाजनकायपरिवृतो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णं राजानं बिम्बिसारं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ राजा बिम्बिसार उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: इह भगवन् राजगृहे नगरेऽमुष्मिन्नुद्याने महानाशीविषः कृष्णसर्पो दृष्टिविषः प्रतिवसति, महाजनविप्रघातं करोति । साधु भगवांस्तं विनयेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञो बिम्बिसारस्य तूष्णीभावेन । अथ राजा बिम्बिसारो भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ अथ भगवांस्तस्या एव रात्रेरत्ययात्पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय येन तदुद्यानं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचय उत्सृष्टाः, -------------------- वैद्य, १२९ -------------------- यैस्तदुद्यानं सर्वमवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । अथ स आशीविष इतश्चामुतश्च प्रेक्षितुमारब्धः: कस्य प्रभावान्मम शरीरं प्रह्लादितमिति । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चितं प्रसादितं* । प्रस्सन्नचित्तस्य च भगवता तन् मय्या गत्यास्तन्मय्या योन्या धर्मो देशितः: भद्रमुख त्वयैवैतद्द्रव्यमुपार्जितम्* । येन त्वमाशीविषगतिमुपपादितः । साधु ममान्तिके चित्तं प्रसाद्य, अस्माच्च निधानाच्चित्तं विरागय । मा हैव इतः कालं कृत्वा नरकेषूपपत्स्यस इति । यदास्य भगवता जातिः स्मारिता, तदा रोदितुं प्रवृत्तः । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथे भाषते: इदानीं किं करिष्यामि तिर्यग्योनिगतस्य ते । अक्षणप्रतिपन्नस्य किं रोदिषि निरर्थकम्* ॥ ५१.१ ॥ साधु प्रसाद्यतां चित्तं महाकारुणिके जिने । तिर्यग्योनिं विराग्येह ततः स्वर्गं गमिष्यसि ॥ ५१.२ ॥ इति ॥ यावद्भगवता पात्रे प्रक्षिप्य वेणुवनं नीतः । अत्रान्तरे राज्ञा मागधेन जनकायेन च श्रुतं यथासावाशीविषो भगवता विनीत इति ॥ अथासावाशीविषः स्वाश्रयं जुगुप्समानोऽनाहारता प्रतिपन्नः । भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यति: आशीविषेभ्यश्च्युतः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति ॥ अथाशीविषपूर्वकस्य देवपुत्रस्यैतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्यात्*, यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्नु अहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं वेणुवनं कलन्दकनिवासमुदारेणावभासेनावभासयन् भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवानाशीविषपूर्विकस्य देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा आशीविषपूर्वकेण देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस् त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: -------------------- वैद्य, १३० -------------------- तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५१.३ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५१.४ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५१.५ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारः चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारीं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५१.६ ॥ अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, संपन्नसस्य इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमुपगतस्तयैव विभूत्या तस्यामेव रात्रौ राज्ञो बिम्बिसारस्य सकाशमुपसंक्रम्य सर्वं राजकुलमुदारेणावभासेनावभास्य राजानं प्रबोध्य एतदुवाच: महाराज उत्तिष्ठ उत्तिष्ठ, किं स्वपिषीति । अथ राजा प्रबुद्धः पश्यति तमुदारमवभासं तं च देवपुत्रम्* । दृष्ट्वा प्रीतमनास्तं पप्रच्छ कस्त्वमिति । स कथयति: अहं स दृष्ट्याशीविषो भगवता तत्रोद्याने विनीतः, कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । भगवन्तं च मे पर्युपास्य सत्यदर्शनं कृतम्* । स इदानीं प्रबोधयामि । गत्वा तदुद्यानममुकस्मात्प्रदेशान्महानिधानमुत्पाट्य मम नाम्ना भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजय, दक्षिणादेशनां च कारयेति । अधिवासयति राजा बिम्बिसारो देवपुत्रस्य तूष्णीभावेन । अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रो राज्ञस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा तत्रैवान्तर्हितः ॥ अथ स राजा बिम्बिसारस्तस्यामेव रात्रौ मागधानां पौरजानपदानां निवेद्य तदुद्यानं गत्वा निधानमुत्पाट्य भगवन्तं सश्रावकसंघं त्रैमास्यं भोजयित्वा भगवन्तं पप्रच्छ: कानि भगवन्नशीविषपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि, येनाशीविषेषूपपन्नः: कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतमिति? भगवानाह: यत्तेनातिमात्रो लोभ उत्पादितः, श्रमणब्राह्मणवनीपकानां चान्तिके चित्तं प्रदुषितम्*, तेनाशीविषेषूपपन्नः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेन देवेषूपपन्नः । काश्यपे च सम्य्कसंबुद्धे उपासकभूतेन शरणगमनशिक्षापदग्रहणं कृतम्*, तेन सत्यदर्शनं कृतमिति । तस्मात्तर्हि महाराज मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति ये आशीविषस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति, यस्तस्यैव देवपुत्रस्येत्येवं ते महाराज शिक्षितव्यम्* । अथ राजा बिम्बिसारो भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १३१ -------------------- ******************************************************* ५२ चन्द्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः कर्षको ब्राह्मणः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वजनमनोनयनप्रह्लादनकरः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातौ सर्वलोकानां नयनप्रह्लादनम्*, तस्माद्भवतु अस्य दारकस्य चन्द्र इति नामेति । स च तेन ब्राह्मणेन कृच्छ्रेण लब्धः । न चास्यान्यः पुत्रो न दुहिता ॥ स उन्नीतो वर्धितो महान् संवृत्तः । स सर्वलोकप्रह्लादनकरत्वाद्ब्राह्मणगृहपतिभिः कृत्स्नं नगरमन्वाहिण्ड्यत इति । स ब्राह्मणस्तस्मिन् भूयस्या मात्रयाध्यवसितो नित्यमेव क्रमस्थानशय्यासु संरक्षणपरोऽवतिष्ठिते । तस्य च ब्राह्मणस्यानाथपिण्डदसमीपे गृहम्* । अथ स ब्राह्मणदारकोऽनाथपिण्डदसंसर्गाज्जेतवनं गत्वा बुद्धवचनं शृणोति । तेन भगवच्छासने प्रसादः प्रतिलब्धः । स चाल्पायुष्कः कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नश्च केन कर्मणेति । पश्यति मनुष्येभ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति । अथ ब्राह्मणपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्यात्*, यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ ब्राह्मणपूर्वको देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् ब्राह्मणपूर्वकस्य देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा ब्राह्मणपूर्वकेण देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: -------------------- वैद्य, १३२ -------------------- तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५२.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५२.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५२.३ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिनन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५२.४ ॥ अथ ब्राह्मणपूर्वको देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव {वि}जितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया हि विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्र्यां भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः, अपि योऽसावेकपुत्रोऽस्य ब्राह्मणस्य पुत्रोऽल्पायुष्कः कालगतः, स ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, सोऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्यश्च स्वभवनं गतः ॥ अत्र चान्तरे स ब्राह्मणस्तमेकपुत्रकमिष्टं कान्तं प्रियं मनापं क्षान्तमप्रतिकूलं श्मशाने निर्हृत्योत्सङ्गे कृत्वा करुणकरुणं विलपन्* कथयति: हा पुत्रक हा एकपुत्रकेति । ज्ञातयः सुबह्वपि शोकविनोदनं कुर्वणा न शक्नुवन्त्युत्थापयितुम्* । स काककुररश्वशृगालगृध्रपरिवृतः प्रकीर्णकेशीभिः स्त्रीभिरनुगतो महाजनकायेन चोद्वीक्ष्यमाणस्तिष्ठति । ततोऽस्य पुत्रो देवभूतः पितरं परिदेवमानं दृष्ट्वा कारुण्यादाकम्पितहृदयः पितुः शोकविनोदनार्थमृषिवेषधारिणमात्मानमभिनिर्माय श्मशानसमीपे पञ्चतपावस्थितः । अथ स ब्राह्मणस्तमृषिं पप्रच्छ: भो महर्षे अनेन तपसा किं प्रार्थयस इति । ऋषिराह: राज्यं प्रार्थये, सौवर्णश्च मे रथः स्यान्नानारत्नविचित्रः, सूर्याचन्द्रमसौ रथचक्रे स्याताम्*, चत्वारश्च लोकपालाः पुरस्तान्नमेयुः । सोऽहं तं रथमभिरुह्येमां महापृथिवीमन्वाहिण्डेयेति । ब्राह्मणः कथयति: यदि वर्षशतं पूर्णं तपिष्यसि निरन्तरम्* । न लप्स्यसेऽपि तत्स्थानं परमतपसापि हि ॥ ५२.५ ॥ इति ॥ ऋषिः कथयति: त्वं च पुनरनेन मृतकुणपेनाशुचिना परमदुर्गन्धेन शवेन काष्ठभूतेन किं प्रार्थयस इति । ब्राह्मणः प्राह: प्रियो मे एकपुत्रकः कालगतः, तं प्रार्थय इति । ऋषिराह: -------------------- वैद्य, १३३ -------------------- यदि वर्षशतं पूर्णं रोदिष्यसि निरन्तरम्* । न लप्स्यसेऽपि तं पुत्रं रुदितेन हि किं तव ॥ ५२.६ ॥ इति ॥ ततस्तस्य ब्राह्मणस्य भूतमृषिवचनमवगत्य प्रसादो जातः । प्रसादजातश्चाह: कस्त्वमिति । तत ऋषिस्तं वेषमन्तर्धाप्य स्ववेषेण स्थित्वा पितरमाह: अहं ते स एकपुत्रको भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । तव शोकविनोदनार्थमिहागतः । एहि त्वं तात बुद्धं भगवन्तं शरणं गच्छ, अप्येव त्वमपि संसारसमतिक्रामं कुर्या इति ॥ अथ स ब्राह्मणो मृतशरीरमपहाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन ब्राह्मणेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स लब्धोदयो लब्धलाभो भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य प्रक्रान्तः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन्, यावदनेन देवपुत्रेणायं पिता शोकं विनोद्य सत्यदर्शने प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदनेनैतर्हि दृष्टसत्येन पिता परित्रातः । यत्त्वनेन अतीतेऽध्वनि पृथग्जनेन सता यावत्त्रिरपि पिता जीविताद्व्यवरोप्यमाणः परित्रातः । तच्छ्रुणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः पारदारिकः । तस्य पुत्रो भद्रः कल्याणाशयोऽतीव लोकस्याभिमतः । यावदस्य पित्रा चौर्यं कृतम्* । ततो राज्ञा वध्यतामित्याज्ञप्तम्* । ततः पुत्रेण यावत्त्रिरपि राजानं विज्ञाप्य इष्टेन जीवितेनाच्छादितः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन पारदारिक आसीत्*, अयं स ब्राह्मणः । पारदारिकपुत्रोऽयमेव ब्राह्मणदारकः ॥ भिक्षव ऊचुः: किं कर्म कृतं येन पितापुत्राभ्यां सत्यदर्शनं कृतमिति । भगवानाह: काश्यपे सम्यक्संबुद्धे उपासकभूताभ्यां शरणगमनशिक्षापदग्रहणं कृतम्* । तेनेदानीं सत्यदर्शनं कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षवः सर्वसंस्कारा अनित्याः, सर्वधर्मा अनात्मानः, शान्तं निर्वाणमिति निर्वाणे यत्नः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १३४ -------------------- ******************************************************* ५३ सालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु पुनः समयेन श्रावस्त्यां सालभञ्जिका नाम पर्व प्रत्युपस्थितम्* । तत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपत्य सालपुष्पाण्यादाय क्रीडन्ति रमन्ते परिचारयन्ति । यावदन्यतरा श्रेष्ठिदारिका सालपुष्पाण्य् आदाय श्रावस्तीं प्रविशति । भगवांश्च भिक्षुगणपरिवृतः श्रावस्तीं पिण्डाय चरित्वा निर्गच्छति । ददर्श सा दारिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातया भगवान् सालपुष्पैरवकीर्णः । ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रतिनिवृत्ता: भूयोऽन्यानि गृहस्यार्थे आनेष्यामीति । यावदसौ सालवृक्षमधिरूढा पतिता । भगवतः कृतोपस्थाना कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना यावत्सालपुष्पविमानालंकृता देवसमितिमुपसंक्रान्ता ॥ तस्मिंश्च काले शक्रो देवेन्द्रः सुधर्मायां देवसभायां देवगणस्य मध्ये बुद्धस्य वर्णं भाषते, धर्मस्य संघस्य च वर्णं भाषते । ददर्श शक्रो देवेन्द्रस्तां देवकन्यां सालपुष्पविमानालंकृतामुत्तप्तकुशलमूलाम्* । दृष्ट्वा च गाथया प्रत्यभाषत: गात्रं केन विमृष्टकाञ्चननिभं पद्मोत्पलाभं तव गात्रश्रीरतुला कृतेयमिह ते देहात्प्रभा निःसृता । वक्त्रं केन विबुद्धपद्मसदृशं चामीकराभं तव ब्रूहि त्वं मम देवते फलमिदं यत्कर्मजं भुज्यते ॥ ५३.१ ॥ देवता प्राह: सश्रावको नरादित्य आकीर्णो वरलक्षणैः । तत्कर्म कुशलं कृत्वा राजतेऽभ्यधिकं मम । जलजेन्दुविशुद्धाभं वदनं कान्तदर्शनम्* ॥ ५३.२ ॥ शक्रः प्राह: अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । यत्र न्यस्तं त्वया बीजमिष्टं स्वर्गोपपत्तये ॥ ५३.३ ॥ -------------------- वैद्य, १३५ -------------------- को नार्चयेत्प्रवरकाञ्चनराशिगौरं बुद्धं विशुद्धकमलायतपत्रनेत्रम्* । यत्राधिकारजनितानि वराङ्गनानां रेजुर्मुखानि कमलायतलोचननि ॥ ५३.४ ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति । अथ तस्या देवकन्याया एतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ सा देवकन्या चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्री मणिरत्नविचित्रचूडा कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्री अनेकदेवताशतसहस्रपरिवृता तेनैव सालपुष्पविमानेन सह भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तस्या देवताया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा तया देवकन्यया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न देवताभिर्न राज्ञा नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद् भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५३.५ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५३.६ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५३.७ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५३.८ ॥ अथासौ देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ -------------------- वैद्य, १३६ -------------------- भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः, यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भदन्त इमां रात्रिं ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टा युष्माभिः सा दारिका, यया अहमन्तर्मार्गो सालपुष्पैरवकीर्णः? एवं भदन्त । सैषा ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगता प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । सा इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५४ श्रीमती । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहे नगरे राजा बिम्बिसारो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकमेकपुत्रमिव राज्यं पालयति । यदा राज्ञा बिम्बिसारेण भगवतः सकाशात्सत्यानि दृष्टानि, तदा रात्रिं भगवन्तमुपसंक्रामति सार्धमन्तःपुरेण । अथ राजा बिम्बिसारोऽपरेण समयेन संप्राप्ते वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे देव्या सहान्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं निर्गतः । तत्र चान्तःपुरिकाभी राजा विज्ञप्तः: देव वयं न शक्नुमोऽहन्यहनि भगवन्तमुपसंक्रमितुम्* । तत्साधु देवोऽस्मिन्नन्तःपुरे तथागतस्य केशनखस्तूपं प्रतिष्ठापयेद्* यत्र वयमसकृत्पुष्पैर्गन्धैर्माल्यैर्विलेपनैश्छत्रैर्ध्वजैः पताकाभिः पूजां कुर्यामेति । यावद्राज्ञा बिम्बिसारेण भगवान् विज्ञप्तः: दीयतामस्मभ्यं केशनखं येन वयं तथागतस्तूपमन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापयाम इति । यावद्भगवता केशनखं दत्तम्* । राज्ञा बिम्बिसारेण महता सत्कारेणान्तःपुरसहायेन तथागतस्य केशनखस्तूपोऽन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापितः । तत्र चान्तःपुरेऽन्तःपुरिका दीपधूपपुष्पगन्धमाल्यविलेपनैरभ्यर्चनं कुर्वन्ति ॥ यदा पुना राज्ञा अजातशत्रुणा देवदत्तविग्राहितेन पिता धार्मिको धर्मराजो जीविताद्व्यपरोपितः, स्वयं च राज्यं प्रतिपन्नः, तदा भगवच्छासने सर्वेदेयधर्माः समुच्छिन्नाः । -------------------- वैद्य, १३७ -------------------- क्रियाकारश्च कारितो न केनचित्तथागतस्तूपे काराः कर्तव्या इति । यदा पञ्चदश्यां प्रवारणा संवृत्ता, तदा तत्र केशनखस्तूपे न कश्चित्संमार्जनं दीपधूपपुष्पदानं वा कुरुते । ततोऽन्तःपुरिका केशनखस्तूपं तथाविधं राजानं च बिम्बिसारमनुस्मृत्य करुणकरुणं रोदितुमारब्धाः: हा कष्टं धर्मराजवियोगाद्वयं पुण्यात्प्रहीणा इति । तत्र च श्रीमती नामान्तःपुरिका । सा स्वकं जीवितमगणयित्वा बुद्धगुणांश्चानुस्मृत्य केशनखस्तूपं संमृज्य दीपमालामकार्षीत्* । यावदजातशत्रुरुपरिप्रसादतलगतः तमुदारमवभासं दृष्ट्वा पप्रच्छ किमिदमिति । यावदन्यया कथितम्*: श्रीमत्या केशनखस्तूपे दीपमाला कृतेति । ततः श्रीमतीमाहूय कथयति: किमर्थं राजशासनमतिक्रमसीति । सा कथयति: यद्यपि मया तव शासनमतिक्रान्तम्*, किं तु धर्मराजस्य मया बिम्बिसारस्य शासनं नातिक्रान्तमिति । ततस्तेन कुपितेन चक्रं क्षिप्त्वा जीविताद्व्यवरोपिता । सा भगवति प्रसन्नचित्ता कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना ॥ तत्र काले देवसमितिरुपस्थिता । अथ श्रीमती देवकन्या समन्तयोजनं दिव्यप्रभामण्डलावभासिता देवसमितिमुपसंक्रान्ता । ततः शक्रो देवेन्द्रस्तमुदारमवभासं दिव्यां च प्रभां समन्तयोजनं दृष्ट्वा पप्रच्छ: गात्रं केन विमृष्टकाञ्चननिभं पद्मोत्पलाभं तव गात्रश्रीरतुला कृतेयमिह ते देहात्प्रभा निःसृता । वक्त्रं केन विबुद्धपद्मसदृशं चामीकराभं तव ब्रूहि त्वं मम देवते फलमिदं यत्कर्मजं भुज्यते ॥ ५४.१ ॥ देवता प्राह: त्रैलोक्यनाथं जगतः प्रदीपं निरीक्ष्य बुद्धं वरलक्षणाढ्यम्* । चकार दीपं वदतां वरस्य तमोनुदं क्लेशतमोनुदस्य ॥ ५४.२ ॥ दृष्ट्वा प्रभां चन्द्रमरीचिवर्णां चकार भावेन मुनौ प्रसादम्* । प्रभां च हर्षात्समुदीक्ष्य शास्तुश्चक्रे प्रणामं वदतां वरस्य ॥ ५४.३ ॥ तत्कर्मणा श्रिया देहं राजतेऽभ्यधिकं मम । जलजेन्दुविशुद्धाभं वदनं कान्तदर्शनम्* ॥ ५४.४ ॥ शक्रः प्राह: अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । यत्र न्यस्तं त्वया बीजमिष्टं स्वर्गोपपत्तये ॥ ५४.५ ॥ -------------------- वैद्य, १३८ -------------------- को नार्चयेत्प्रवरकाञ्चनराशिगौरं बुद्धं विशुद्धकमलायतपत्रनेत्रम्* । यत्राधिकारजनितानि वराङ्गनानां रेजुर्मुखानि कमलायतलोचननि ॥ ५४.६ ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति । अथ श्रीमत्या देवकन्याया एतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ श्रीमती देवकन्या दिव्यप्रभावभासपरिवेष्टिता दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं वेणुवनं कलन्दकनिवापम् उदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवाञ्छ्रीमत्या देवकन्याया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा स्रीमत्या देवकन्याया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५४.७ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५४.८ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५४.९ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५४.१० ॥ अथ श्रीमती देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव {वि}जितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ -------------------- वैद्य, १३९ -------------------- भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु राज्ञो बिम्बिसारस्य श्रीमती नामान्तःपुरिका स्वजीवितमगणयित्वा बुद्धगुणांश्चानुस्मृत्य तथागतस्य केशनखस्तूपे दीपमालां कृतवती । ततो राज्ञा अजातशत्रुणा कुपितेन जीविताद्व्यवरोपिता । सा ममान्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगता प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । सा अस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५५ वस्त्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा अनाथपिण्डदेन गृहपतिना बुद्धप्रमुखाय भिक्षुसंघाय जेतवनं निर्यातितम्*, क्रमेण {च} कोटिशतं भगवच्छासने दत्तम्*, तदा तस्य बुद्धिरभवत्*: किमत्राश्चर्यं यदहं दानानि ददामि, पुण्यानि वा करोमि, यन्वहं दरिद्रजनानुग्रहार्थ्ं श्रावस्तीनिवासिनो जनकायाच्छन्दकभिक्षणं कृत्वा भगवन्तं सश्रावकसंघमुपतिष्ठेयम्* । एवं मे महाजनानुग्रहः कृतो भविष्यति, बहु चानेन पुण्यं प्रसूतं भविष्यतीति । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना एष वृत्तान्तो राज्ञे निवेदितः । राज्ञा सर्वस्यां श्रावस्त्यां घण्टाघोषणं कारितम्*: शृण्वन्तु भवन्तः श्रावस्तीनिवासिनः पौराः । अद्य सप्तमे दिवसे अनाथपिण्डदो गृहपतिर्हस्तिस्कन्धाभिरूढस्तथागतस्य सश्रावकसंघस्यार्थाय च्छन्दकभिक्षणं कर्तुकामः । यस्य वो यन्मात्रं परित्यक्तं तदनुप्रदातव्यमिति । यावत्सप्तमे दिवसे अनाथपिण्डदो गृहपतिर्हस्तिस्कन्धाधिरूढस्तथागतस्य सश्रावकसंघस्यार्थाय छन्दकभिक्षणं कर्तुं प्रवृत्तम्* । तत्र येषां यन्मात्रो विभवस्ते तन्मात्रं दातुं प्रवृत्ताः । केचिद्धारं प्रयच्छन्ति, केचित्कटकम्*, केचित्केयूरम्*, केचिज्जातरूपमालाम्*, -------------------- वैद्य, १४० -------------------- केचिदङ्गुलिमुद्राम्*, केचिन्मुक्ताहारम्*, केचिद्धिरण्यम्*, केचित्सुवर्णम्*, केचिदन्तशः कार्षापणम्* । गृहपतिरपि परानुग्रहार्थं प्रतिगृह्णाति ॥ यावदन्यतमा स्त्री परमदरिद्रा । तया त्रिभिर्मासैः कृच्छ्रेण पटक उपार्जितः । सा तं पटकं प्रावृत्य वीथीमवतीर्णा । अनाथपिण्डदश्च तया दूरत एवागच्छन्*, शङ्खपटहैर्वाद्यमानैरवलोकितः । तयान्यतम उपासकः पृष्टः: यदि तावदयं गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोहोऽन्तर्भूमौ निगूढान्यपि निधानानि पश्यति, कस्मादयं परकुलेभ्यो भैक्ष्यमटतीति । सा उपासकेनोक्ता: परानुग्रहार्थम्* । येऽसममर्था भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयितुम्*, तेषामर्थेऽनुग्रहं करोति । कथं बहवः समेता भगवन्तं प्रतिपादयेयुरिति । ततस्तया दारिकाया बुद्धिरुत्पन्ना: अहं तावदकृतपुण्या, न मे शक्तिरस्ति, यदहमेकाकिनी भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजनेन प्रतिपादयेयम्* । यन्वहमत्र किंचिदनुप्रदद्यामिति । सा स्वकं विभवमवलोकयन्ती न किंचित्पश्यति ऋते पटकात्* । सा चिन्तयितुं प्रवृत्ता: यद्यहमिहस्थैव पटकं प्रदास्यामि, नग्ना भविष्यामि । यन्वहं शरणपृष्ठमभिरुह्य पटकं क्षिपेयमिति । ततः सा शरणपृष्ठमभिरुह्य स्वशरीरात्पटकमवनीय अनाथपिण्डदस्योपरि क्षिप्तवती । सा गृहपतिना संलक्षिता: नूनमस्या एष एव विभवो यदनया शरणसंस्थया क्षिप्तमिति । तेन स्वपौरुषेयाणामाज्ञानुप्रदत्ता । गच्छन्तु भवन्तः, अवलोकयन्तु केनायं पटकः क्षिप्त इति । तैरवलोकिता यावदुत्कुटुका निषण्णा । ततस्तैः पृष्टा । तया चोक्तम्*: यो मे विभव आसीत्स मे भगवद्गुणानुकीर्तनं प्रतिश्रुत्य दारिद्र्यभयभीतया (स्पेयेर्: दारिद्रभयभीतया) तथागतप्रमुखे भिक्षुसंघे दत्त इति । ततस्तैरनाथपिण्डदाय निवेदितम्* । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना परमविस्मयजातेना सा दारिका विचित्रैर्वस्त्रैराभरणैश्चाच्छादिता । सा चाल्पायुष्का कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । उपपन्नमात्रायास्तस्यास्तथाविधानि वस्त्राणि प्रादुर्भूतानि, न कस्यचिदन्यस्य देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतः पटकप्रदानादिति । ततो वस्त्रदायिका देवकन्या चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्री मणिरत्नविचित्रचूडा कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्री तामेव रात्रिं दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् पटकप्रदायिकाया देवकन्याया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा पटकप्रदायिकाया देवकन्याया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं -------------------- वैद्य, १४१ -------------------- कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५५.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्:सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५५.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५५.३ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५५.४ ॥ अथ पटप्रदायिका देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्रौ भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । या दरिद्रदारिका अनाथपिण्डदस्य गृहपतेश्छन्दकभिक्षणं कुर्वाणस्य पटं दत्वा कालगता, प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, सा इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः । सा प्रसादजाता प्रक्रान्ता, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धधर्मसंघेषु कारान् करिष्यामो नापकारान्* । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५६ शुकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । राजगृहे नगरे राजा बिम्बिसारो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय -------------------- वैद्य, १४२ -------------------- आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । यावदसौ भगवद्दर्शनोत्कण्ठितः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । ततोऽमात्यरुक्तः: किमर्थं देव शोकः क्रियत इति । राजोवाच: चिरदृष्टो मे सुगतः । सोऽहमाकाङ्क्षामि भगवतो दर्शनमिति । अश्रौषीद्भगवान् दिवाविहारोपगतो दिव्येन श्रोत्रेण विशुद्धेनातिक्रान्तमानुषेण राजा बिम्बिसार उत्कण्ठित इति । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः, कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ५६.१ ॥ ततो भगवान् राज्ञो बिम्बिसारस्यानुग्रहार्थं त्रयाणां वार्षिकाणां मासानामत्ययात्कृतचीवरो निष्ट्ःितचीवरः समादाय पात्रचीवरं जनपदचारिकां प्रक्रान्तः । अनुपूर्वेण चारिकां चरन्नन्यतमं वनषण्डमनुप्राप्तः । तत्र च वनषण्डे मनुष्यप्रलापी शुकः प्रतिवसति । तेन भगवान् दूरत दृष्टः । ततस्त्वरितत्वरितं भगवन्तमुवाच: एतु भगवान्, स्वागतं भगवते, क्रियतामस्माकमनुग्रहः, इहैव वनषण्डे एकां रात्रिं प्रतिवसेति । ततो भगवाञ्छुकस्यानुग्रहार्थं यत्र व्क्षे शुकस्यालयस्तत्र तृणसंस्तरं संस्तीर्य पर्यङ्केण निषण्णः, अन्यवृक्षेषु महाश्रावकाः, ततः शुकः कृत्स्नां रात्रिमितस्ततस्तं वनषण्डं पर्यटति, मा हैव कश्चिद्भगवन्तं सश्रावकसंघं विहेठयिष्यतीति मनुष्यो वा अमनुष्यो वा यक्षो वा राक्षसो वा श्वापदश्चण्डशृङ्गो वेति । ततः प्रभातायां रजन्यां भगवन्तं त्रिःप्रदक्षीणीकृत्य क्षमयितुमारब्धः । क्षमस्व भगवंस्तिर्यग्योनिगतोऽहम्*, नास्ति मे विभवो येन भगवन्तमभ्यर्चयेयम्*, अपि त्वहमग्रतो गच्छामि । राज्ञो बिम्बिसारस्य भगवत आगमनं निवेदयामीति । एवमस्त्विति । यावदसौ राज्ञः सकाशं संप्रस्थितः । अनुपूर्वेण राज्ञः सकाशमनुप्राप्तम्* । तस्मिंश्च समये राजा उपरिप्रासादतलगतो निष्पुरुषेण तूर्येण क्रीडति रमते परिचारयति । ततः शुको मानुषप्रलापी राजानमुवाच । भो राजन्*, विदितं ते भवतु: भगवान् सश्रावकसंघस् -------------------- वैद्य, १४३ -------------------- तव विजितमनुप्राप्तः । तदर्हति देवो भक्तं सज्जीकर्तुमिति । ततो राजा त्वरितत्वरितं प्रासादादवतीर्यामात्यगणपरिवृतो भगवतोऽर्थेन आसनकानि प्रज्ञप्य छत्रध्वजपताकाभिर्विचित्रैश्च गन्धपुष्पधूपैर्भगवन्तं प्रत्युद्गतः । ततो राज्ञा भगवान् सश्रावकसंघो महता सत्कारेण प्रवेशितः, प्रणीतेन चाहारेण संतर्पितः ॥ अथ शुकस्यैतदभवत्*: यद्भगवान् सश्रावकसंघ एवंविभूतिस्तत्सर्वं मामागम्य । इति विदित्वा हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो राज्ञः पुरस्तादितश्चामुतश्च पर्यटन्* श्येनकेनापहृत्य पञ्चत्वमापादितः । भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: तिर्यग्भ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ शुकपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ शुकपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानाम् उत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवांश्छुकपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा शुकपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५६.२ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५६.३ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५६.४ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५६.५ ॥ -------------------- वैद्य, १४४ -------------------- अथ शुकपूर्वी देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्रौ भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टः स युष्माभिः शुको येन वयं तस्मिन् वनषण्डे रात्रिं वस्तुमुपनिमिन्त्रिता इति? भिक्षव ऊचुः: एवं भदन्तेति । भगवानाह: स एष भिक्षवः कालं कृत्वा, प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्न इति । भिक्षव ऊचुः: कानि भदन्त शुकपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि येन शुकेषूपपन्नः, कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह: शुकपूर्वकेणैव भिक्षवो देवपुत्रेण पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शुकपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५६.६ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति स्म । तस्यान्यतम उपासकः । तेन शिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । तस्य कर्मणो विपाकाच्छुकेषूपपन्नः । यन्मयान्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेन देवेषूपपन्नः । यत्तेन परिषिष्टानि शिक्षापदानि रक्षितानि, तेन सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १४५ -------------------- ******************************************************* ५७ दूतः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे वर्षा उपगतो वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथ अनाथपिण्डदो गृहपतिर्येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं जयेनायुषा च वर्धयित्वा विज्ञापयति: यत्खलु देव जानीयाश्चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इच्छामो वयं भगवन्तं द्रष्टुमिति । ततो राजा अनाथपिण्डदं गृहपतिमुवाच: कच्चित्ते गृहपते श्रुतं कुत्र भगवानेतर्हि वर्षा उपगत इति? अनाथपिण्डद उवाच: श्रुतं मे देव भगवान् राजगृहे वर्षा उपगत इति ॥ ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन अनाथपिण्डदाद्यैश्च पौरजानपदामात्यैरन्यतमः पुरुषो दूत्येनाहूयोक्तः: एहि त्वं भो पुरुष, येन भगवांस्तेनोपसंक्राम । उपसंक्रम्यास्माकं वचनेन भगवतः पादौ शिरसा वन्दस्व, अल्पाबाधतां च पृच्छ अल्पातङ्कं च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं च वद: राजा भदन्त कौशलः श्रावस्तीनिवासिनश्च पौरा आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इछामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । साधु भगवाञ्छ्रावस्तीमागच्छेदनुकम्पामुपादायेति । एवं देवेति स पुरुषो राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्य सामात्यपौरजानपदस्य प्रतिश्रुत्य श्रावस्तीतोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो राजगृहं नगरमनुप्राप्तः । ततः पूर्वं राजगृहं नगरमवलोक्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णः स पुरुषो भगवन्तमिदमवोचत्*: राजा भदन्त प्रसेनजित्कौशलः श्रावस्तीनिवासिनश्च पौरा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा अल्पाबाधतां पृच्छन्ति, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं चाहुः: चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इछामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । साधु भगवाञ्छ्रावस्तीमागच्छेदनुकम्पामुपादायेति । भगवानाह: सचेन्मे भोः पुरुष राजा बिम्बिसारोऽनुज्ञास्यति; गमिष्यामीति । ततः स दूतो राजानं बिम्बिसारमनुज्ञाप्य भगवन्तमिदमवोचत्*: अनुज्ञातोऽसि भगवन् राज्ञा बिम्बिसारेण गमनाय, यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अधिवासयति भगवांस्तस्य पुरुषस्य तूष्णीभावेन ॥ अथ भगवांस्त्रयाणां वार्षिकाणां मासानामत्ययात्कृतचीवरो निष्ठितचीवरः समादाय पात्रचीवरं महता परिवारेण श्रावस्त्यभिमुखोऽभिजगाम । दूतोऽपि रथाभिरूढः संप्रस्थितः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं पद्भ्यां संप्रस्थितम्* । ततो रथादवतीर्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: प्रतिगृह्यतां भगवन्नस्माकीनो रथोऽनुकम्पामुपादायेति ॥ -------------------- वैद्य, १४६ -------------------- भगवानाह: ऋद्धिपादरथेनाहं सम्यग्व्यायामवर्तिना । विचरामि महीं कृत्स्नामक्षतः क्लेशकण्ठकैः ॥ ५७.१ ॥ इति ॥ दूतः प्राह: यद्यपि भगवानृद्धिपादयानयायी; तथापि तु क्रियतां ममानुग्रहार्थमनुकम्पेति । अथ भगवान् दूतस्यानुग्रहार्थमृद्ध्या रथस्योपरि स्थितः । ततो भगवान् रथाभिरूढः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । दूतेन च राज्ञे निवेदितम्* । अथ राजा सामात्यः सपौरजानपदो भगवन्तं प्रत्युद्गतः । तत्रैव च जेतवने रात्रिंवासमुपगतो धर्मश्रवणाय । स च दूतोऽल्पायुष्को धर्मं श्रुत्वा तस्यामेव रात्रौ कालगतः । स कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ दूतपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ दूतपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् दूतपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा दूतपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५७.२ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५७.३ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५७.४ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५७.५ ॥ -------------------- वैद्य, १४७ -------------------- अथ दूतपूर्वी देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया हि विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ ततो राजा प्रसेनजिदुपरिप्रासादतलगतस्तमुदारमवभासं दृष्ट्वा प्रभातायां रजन्यां भगवन्तं पप्रछ: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न महाराज ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः, अपि तु तावको दूतः स ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । स इमां रात्रिं मत्सकाशमागतः । तस्य मया धर्मो देशितः । स दृष्टसत्यः स्वभवनं गत इति । ततो राजा विस्मयजातः कथयति: अहो बुद्धो अहो धर्मः अहो संघो यत्र नाम परीत्तं कर्म कृत्वा महान् विपाक इति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलो भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: तिस्र इमा भिक्षवोऽग्रप्रज्ञप्तयः । कतमास्तिस्रः? बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिर्धर्मे संघेऽग्रप्रज्ञप्तिः । बुद्धेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्सत्वा अपदा वा द्विपदा वा बहुपदा वा रूपिणो वा अरूपिणो व संज्ञिनो वा असंज्ञिनो वा नैवसंज्ञिनो नासंज्ञिनः, तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्बुद्धेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते बुद्धेऽग्रप्रज्ञप्तिः । धर्मेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्धर्माः संस्कृता वा असंस्कृता वा, विरागो धर्मस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्धर्मेऽभिप्रसन्ना, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः । संघेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचित्संघा वा गणा वा पूगा वा परिषदो वा, तथागतश्रावकसंघस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचित्संघेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते संघे अग्रप्रज्ञप्तिः ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५८ महिषः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, १४८ -------------------- सश्रावकसंघः कोशलेषु जनपदेषु चारिकां चरन्नन्यतमवनषण्डमनुप्राप्तः । तत्र च वनषण्डे महान्महिषीयूथः प्रतिवसति, पञ्चमात्राणि च महिषीपालशतानि । यावत्तत्रान्यतमो महिषो बलवान् परमेण बलेन समन्वागतः । स परमनुष्याणां गन्धमाघ्राय पृष्ठतोऽनुधावति । भगवांश्च तं प्रदेशमनुप्रापत्ः । ततो महिषीपालैर्भगवान् सश्रावकसंघो दूरत एव दृष्टः । ततस्तैरुच्चैः शब्दैरुक्तः: भगवन्, इमं मार्गं वर्जय, दुष्टमहिषोऽत्र प्रतिवसतीति । भगवानाह: अल्पोत्सुका भवन्तु भवन्तः । वयमत्र कालज्ञा भविष्याम इति । अथासौ दुष्टमहिषो भगवन्तं दूरत एव दृष्ट्वा लाङ्गूलमुन्नाम्य येन भगवांस्तेन प्रधावितः । ततो भगवता पुरस्तात्पञ्च केसरिणः सटाधारिणः (स्पेयेर्: केशरिणः सटधारिणः) सिंहा निर्मिताः, वामे दक्षिणे च पार्श्वे द्वावग्निस्कन्धौ, उपरिष्टान्महत्ययोमयी शिला । ततः स महिषः समन्ततो महाभयं दृष्ट्वा भगवतः पादौ निश्रित्य दीनवदनश्च भगवन्तं प्रेक्ष्यते (स्पेयेर्: प्रेक्षते) । ततोऽस्य भगवता तन्मय्या गत्यास्तन्मय्या योन्यास्त्रिभिः पादैर्धर्मो देशितः: इति हि भद्रमुख सर्वसंस्कारा अनित्याः, सर्वधर्मा अनात्मानः, शान्तं निर्वाणमिति । जातिश्च स्मारिता । स श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्तः । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथे भाषते: इदानीं किं करिष्यामि तिर्यग्योनिगतस्य ते । अक्षणप्रतिपन्नस्य किं रोदिषि निरर्थकम्* ॥ ५८.१ ॥ साधु प्रसाद्यतां चित्तं मयि कारुणिके जिने । तिर्यग्योनिं विराग्येह ततः स्वर्गं गमिष्यसि ॥ ५८.२॥ इति ॥ अथासौ दुष्टमहिषः स्वाश्रयं जुगुप्समानोऽनाहारतां प्रतिपन्नः । दीप्ताग्नयस्तिर्यग्योनिगताः प्राणिनः । स आशु कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: तिर्यग्भ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ महिषपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ महिषपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं तं वनषण्डमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान्महिषपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा महिषपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस् त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न -------------------- वैद्य, १४९ -------------------- देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५८.३ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५८.४ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५८.५ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५८.६ ॥ अथ तैर्महिषीपालैः स उदारोऽवभासो दृष्टः, यं दृष्ट्वा कुतूहलजाता भगवन्तं पप्रछुः: क एष भगवन्*, रात्रौ दिव्यमवभासं कृत्वा भगवत्सकाशमनुप्राप्त इति । भगवानाह: स एष भवन्तो महिषो ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । सोऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । स दृष्टसत्यः स्वभवनं गतः । ततस्ते महिषीपालाः परं विस्मयमापन्नाः: आश्चर्यं यन्नाम अयं तिर्यग्योनिगतो भूत्वा भगवन्तं कल्याणमित्रमासाद्य देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतम्* । कथं नाम वयं मनुष्यभूता विशेषं नाधिगच्छेमेति? ततस्ते बुद्धं भगवन्तं सश्रावकसंघं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य भगवतोऽन्तिके प्रव्रजिताः । तैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त महिषपूर्विकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि येन महिषेषूपपन्नः? एभिश्च महिषीपालैः किं कर्म कृतं येनाहर्त्वं साक्षात्कृतम्*? भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिः कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५८.७ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति -------------------- वैद्य, १५० -------------------- ऋषिपतने मृगदावे । तत्र च काले भिक्षूणां विनिश्चये वर्तमाने त्रिपिटो भिक्षुः पञ्चशतपरिवारो विनिश्चयेऽअवस्थितः । तत्र च भिक्षवः शैक्षाशैक्षाः । ते त्रिपिटं प्रश्नं पृच्छन्ति । स न शक्नोति व्याकर्तुम्* । तेन कुपितेन खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*: इमे च महिषा किं प्रजानन्तीति । शिष्यैरप्यस्योक्तम्: इमे महिषीपालाः किं प्रजानन्तीति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ महिषः, अयमसौ त्रिपिटः । ये ते शिष्याः, इमे ते महिषीपालाः । तेन कर्मणा पञ्च जन्मशतानि महिषेषूपपन्नाः । इमानि च पञ्च महिषीपालशतानि संवृत्तानि । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एते दोषा न भविष्यन्ति ये महिषस्य महिषीपालाणां च । एष एव गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैव देवपुत्रभूतस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५९ उपोषधः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु पुनः समयेन देवानां त्रायस्त्रिंशानामुपोषधो नाम देवपुत्रोऽसकृदसकृद्भगवत्सकाशमुपसंक्रामति धर्मश्रवणाय । यावदपरेण समयेन उपोषधो नाम देवपुत्रः पञ्चशतपरिवारो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवानुपोषधस्य देवपुत्रस्य आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा उपोषधेन देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५९.१ ॥ -------------------- वैद्य, १५१ -------------------- त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५९.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५९.३ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५९.४ ॥ ततो भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संविग्ना भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु उपोषधो नाम देवपुत्रः पञ्चशतपरिवारो मां दर्शनायोपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । दृष्टसत्यश्च स्वभवनं गत इति । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुतो भदन्त उपोषधस्य देवपुत्रस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं हिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदपरेण समयेन कृकी राजा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामति पर्युपासनाय । यावद्द्वौ ब्राह्मणाउ ऋषिपतनं गतौ केनचित्करणीयेन । ताभ्यां राजा द्र्ष्टो महत्या राजऋद्ध्या महता राजानुभावेन । तयो राज्याभिलाषो जातः । ताभ्यामन्यतम उपासकः पृष्टः: भो बुद्धोपासक, किं कर्म कृत्वा यच्चिन्तयति यत्प्रार्थयते तदस्य सर्वं समृध्यतीति । उपासकेनोक्तम्*: य परिशुद्धमष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपवसति, यच्चिन्तयति यत्प्रार्थयते तदस्य सर्वं समृध्यतीति । ततस्तौ ब्राह्मणौ आषाढस्य गृहपतेः सकाशादष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपलभ्योपोषितौ । तदैकेन परिशुद्धो रक्षितः । स कालं कृत्वा राज्ञः कृकेः पुत्रत्वमभ्युपगतः । तस्य सुजात इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । स पितुरत्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठापितः ॥ द्वितीयेनोपवासः खण्डितः । स कालं कृत्वा नागेषूपपन्नः । तस्योपरि दिवसे दिवसे सप्तकृत्वः तप्तवालुका निपतति यया सोऽस्थिशेषः क्रियते । तस्यैतदभवत्*: कस्येदं कर्मणः फलं कस्यायं कर्मणः फलविपाको येनाहमीदृशं दुःखमनुभवामीति । स पश्यति: अष्टाङ्गसमन्वागतं मे उपवासं समादाय शिक्षाशैथिल्यं कृतं येनाहमीदृशं महद्दुःखं प्रत्यनुभवामि । येन पुनः समादाय रक्षितं तेन राज्यं प्रतिलब्धमिति । तस्यैतदभवत्: यन्वहमिदानीमपि -------------------- वैद्य, १५२ -------------------- तावदष्टाङ्गसमन्वागत्मुपवासमुपवसेयम्* । अप्येव नाम नागयोनेर्मोक्षः स्यादिति । ततो नागवर्णमन्तर्धाप्य ब्राह्मणवर्णमात्मानमभिनिर्माय राज्ञः सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य जयेनायुषा च वर्धयित्वोवाच: अष्टाङ्गसमन्वागतेन मे महाराज उपवासेन प्रयोजनम्* । तदर्हति देवोऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासं पर्येषितुम्* । अथ न पर्येषसे, नियतं देवस्य सप्तधा मूर्धानं स्फालयामि । इत्युक्त्वा तत्रैवान्तर्हितः । ततो राजा भीतस्त्रस्तः संविग्न आहृष्टरोमकूपो हिरण्यपिटकं ध्वजाग्रे बद्ध्वा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारयामास: यो मेऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासं देशयिष्यति, तस्यैतं हिरण्यपिटकं दास्यामि, महता सत्कारेण सत्करिष्यामीति । यावदन्यतमा वृद्धा स्त्री पलगण्डदुहिता । तया राज्ञः स्तम्भो दर्शितः: अत्र मे स्तम्भे पिता असकृद्गन्धधूपपुष्पार्चनं कृतवान्* । तमुत्पाट्य प्रत्यवेक्षस्वेति । ततो राज्ञा पौरुषेयाणामाज्ञा दत्ता: अयं स्तम्भ उत्पाट्यतामिति । ततो राजपुरुषैः स्तम्भ उत्पाटितः । तस्याधस्तात्सुवर्णपत्राभिलिखितोऽष्टाङ्गसमन्वागत उपवासो लब्धः । सह पञ्च चोपासकशिक्षापदानि सप्तत्रिंशच्च बोधिपक्ष्या धर्माः । ततो राज्ञा तस्य नागस्याष्टाङ्गसमन्वागत उपवासो लिखित्वा दत्तः । ऋषिपतननिवासिभिश्च द्वादशभिरृषिसहस्रैः सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्या धर्माः प्रत्यक्षीकृताः । स च नागोऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपोष्य स्थलमुद्गम्योत्सृष्टकायोऽवस्थितः । सोऽनाहारतां प्रतिपण्णः कालं कृत्वा पञ्चशतपरिवारः प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । अतो भिक्षवो उपोषधस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६० हंसाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यां राजा प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । यावदपरेण समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो जेतवनं निर्गतो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । राज्ञा च पञ्चालेन राज्ञः प्रसेनजित्कौशलस्य प्राभृतं पञ्च हंसशतानि प्रेषितानि । यदा राजा जेतवनं निर्गतस्तदा तानि पञ्च हंसशतान्युपनामितानि । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तेषामभयप्रदानं दत्वा तत्रैव जेतवनए समुत्सृष्टाणि । यदा भगवान्महाश्रावकपरिवृतोऽजिने (स्पेयेर्:ऽशन) उपनिषीदति, तदा ते हंसा भगवत्सकाशमुपसंक्रामन्ति । भगवानपि तेभ्य आलोपम् अनुप्रयच्छन्ति महाश्रावकाश्च । -------------------- वैद्य, १५३ -------------------- ते मुक्त्वा तृप्ताः प्रणीतेन्द्रियास्तिष्ठन्ति । यदा भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां धर्मं देशयति, तदा ते हंसा भगवत्सकाशं गत्वा धर्मं शृण्वन्ति । ते चाल्पायुष्काः कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यन्ति हंसेभ्यश्च्युताः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ हंसपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रचूडाः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् हंसपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा हंसपूर्विभिर्देवपुत्रैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । ते दृष्टसत्या वणिगिव लब्धलाभाः, सस्यसंपन्ना इव कर्षकाः शूरा इव विजितसंग्रामाः, सर्वरोगपरिमुक्ता इवातुराः यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतास्तयैव विभूत्या स्वभवनं गताः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टास्ते युष्माभिर्भिक्षवस्तानि पञ्च हंसशतानि राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन इहोत्सृष्टानि? एवं भदन्त । तानि ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतानि, प्रणीतेषु देवेषूपपन्नानि । तान्यस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तानि । तेषां मया धर्मो देशितः । दृष्टसत्यानि च स्वभवनं गतानि ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हंसपूर्वकैर्देवपुत्रैः कर्माणि कृतानि येन हंसेषूपपन्नाः, कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नाः सत्यदर्शनं च कृतमिति? भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिः कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६०.१ ॥ -------------------- वैद्य, १५४ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवो अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रैभिः प्रव्रजितैः शिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । तेन हंसेषूपपन्नाः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन देवेषूपपन्नाः । यत्परिशिष्टानि शिक्षापदानि तेन सत्यदर्शनं कृतमिति । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १५५ -------------------- सप्तमो वर्गः । तस्योद्दानम्*.: सुवर्णाभः सुगन्धिश्च वपुष्मान् बलवान् प्रियः । पद्माक्षो दुन्दुभिः पुत्राः सूर्यो मल्लपताकया ॥ ******************************************************* ६१ सुवर्णाभः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णं जाम्बूनदनिष्कसदृशः । सुवर्णवर्णया चानेन प्रभया सर्वं कपिलवस्तु नगरमवभासितम्* । तद्दर्शनान्मातापितरावन्ये च कुतूहलाभ्यागताः सत्वाः परं विस्मयमागताः । चिन्तयन्ति च: कुतोऽयमीदृशः सत्वविशेष इति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादनेन जातेन सुवर्णवर्णया प्रभया सर्वं कपिलवस्तु नगरमवभासितम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य सुवर्णाभ इति नामेति । सुवर्णाभो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्योऽनुप्रदत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च पण्डितो व्यक्तो मेधावी श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः ॥ यावदपरेण समयेन रूपमदमत्तो बहिरधिष्ठानस्य क्रीडति । संबहुलाश्च शाक्या न्यग्रोधारामं गच्छन्ति । ततस्तेन सुवर्णाभेन दृष्टाः पृष्टाश्च: क्व भवन्तो गच्छन्तीति । तैरुक्तम्*: न्यग्रोधारामं गच्छामो बुद्धं भगवन्तं द्रष्टुमिति । सुवर्णाभस्य बुद्ध इत्यश्रुतपूर्वं नाम श्रुत्वा सर्वरोमकूपाण्याहृष्टनि, परमं च कुतूहलमुत्पन्नम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहमपि बुद्धं भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । सोऽपि न्यग्रोधारामं गच्छति । ततस्तत्र ददर्श सुवर्णाभकुमारो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य -------------------- वैद्य, १५६ -------------------- योऽसौ रूपमदः स प्रतिविगतः । स भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता धर्मो देशितः । स तं धर्मं श्रुत्वा प्रव्रज्याभिलाषी संवृत्तः । यावन्मातापितरावनुज्ञाप्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवान् गजभुजसदृशं सुवर्णवर्णबाहुमभिप्रसार्य सुवर्णाभदारकम् इदमवोचत्*: एहि कुमार, चर ब्रह्मचर्यमिति । एहीति चोक्तः स तथागतेन मुण्डश्च संघाटिपरीतदेहः । सद्यः प्रशान्तेन्द्रिय एव तस्थावेवं स्थितो बुद्धमनोरथेन ॥ ६१.१ ॥ यावत्सप्ताहावरोपितकेशश्मश्रुर्द्वादशवर्षोपसंपन्नेर्यापथः पात्रकरव्यग्रहस्तो भगवतः पुरस्तात्स्थितः । तस्य भगवता मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुवर्णाभेन कर्माणि कृतानि येनैवंरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः प्रव्रज्य च अचिराद्(स्पेयेर्: चाचिरं) अर्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुवर्णाभेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुवर्णाभेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६१.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धो बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततो राज्ञा बन्धुमता भगवतः शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन -------------------- वैद्य, १५७ -------------------- । स्तूपमहश्च प्रज्ञप्तः । यावदन्यतमो गृहपतिस्तस्मिन् स्तूपमहे वर्तमाने निर्गतः । तेन तस्मात्स्तूपात्सौवर्णवर्ण आदर्शः पतितो दृष्टः । स तेनावतंसकं कारयित्वा तत्र स्तूपे आरोपितः । गन्धधूपपुष्पार्चनं कृत्वा पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामि, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स सुवर्णाभः । यत्तेन विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य स्तूपे काराः कृताः, तेनास्यैवंविधो रूपविशेषः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तदिहैव जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६२ सुगन्धिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः कुलपुत्रः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको अतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । तस्य मुखान्नीलोत्पलगन्धो वाति सर्वशरीराच्चन्दनगन्धः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य मुकान्नीलोत्पलगन्धो वाति, शरीराच्चन्दनगन्धः, तस्माद्भवतु दारकस्य सुगन्धिरिति नामेति । सुगन्धिर्दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स पूर्वहेतुबलाधानाच्छ्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । यदा सुगन्धिर्दारकः केयूरहारकटकालंकृतो वीथीमवतरति, तदा चन्दनगन्धेन सर्वं नगरमापूरयति । जनकायश्च दिव्यं गन्धमाघ्राय परं विस्मयमापद्य्ते । एवं चाह: अहो पुण्यानां सामर्थ्यमिति । -------------------- वैद्य, १५८ -------------------- यावदपरेण समयेन सुगन्धिर्दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुगन्धिदारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुगन्धिना कर्माणि कृतानि येनास्य मुखान्नीलोत्पलगन्धो वाति, सर्वशरीराच्चन्दनगन्धश्च । भगवानाह: सुगन्धिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुगन्धिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्य् अशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६२.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततो राज्ञा बन्धुमता भगवतः शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । स्तूपमहश्च प्रज्ञप्तः । तत्रान्यतमेन गृहपतिना प्रसादजातेन विचित्रैर्गन्धैः प्रलेपं दत्वा धूपपुष्पार्चनं कृत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन एवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामि । एवंविधमेव शास्तारमारागयेयम्*, मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स सुगन्धिः । यदनेन विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य स्तूपे काराः कृतास्तेन तेन सुगन्धः संवृत्तः । -------------------- वैद्य, १५९ -------------------- यत्प्रणिधानं कृतं तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६३ वपुष्मान् । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णं रम्यवपुः सूक्ष्मत्वङ्महेशाख्यः प्राप्तोच्छ्रयकायश्च । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य दिव्यं वपुः, तस्माद्भवतु दारकस्य वपुष्मानिति नामेति । वपुष्मान् दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः सर्वलोकेषु पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च । ततो वपुष्मान् यान् यानपि स भूप्रदेशान्* गत्वा क्रामति, ते तेऽस्य मेध्या भवन्ति । एवंविधः पुण्यमहेशाख्यः ॥ यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं -------------------- वैद्य, १६० -------------------- प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा वपुष्मता विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त वपुष्मता कर्माणि कृतानि येनास्यैवंविध आश्रयोऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: वपुष्मतैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । वपुष्मता कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततोऽस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र च राज्ञा बन्दुमता सपुत्रवर्गेण सामात्यगणपरिवृतेन स्तूपमहः कृतः । यावदन्यतमस्मिन् दिवसेऽन्यतमो दरिद्रपुरुषः स्तूपाङ्गणं प्रविष्टः । तत्र तेन पुष्पाणि म्लानानि दृष्टानि, रजसा च स्तूपाङ्गणो मलिनीकृतः । ततस्तेन बुद्धगुणाननुस्मृत्य प्रसादजातेन संमार्जनीं गृहीत्वा स्तूपः संमृष्टो निर्माल्यं चापनीतम्* । ततोऽपगतरजं स्तूपं निर्मलं दृष्ट्वा प्रसादजातः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलेन चित्तोत्पादेन चैवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामीत्येवंविधमेव शास्तारमारागयेयम्*, मा विरागयेयमिति ॥ -------------------- वैद्य, १६१ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन दरिद्रः पुरुष आसीत्*, अयं स वपुष्मान्* । यतस्तेन स्तूपः संमृष्टः, तेनाभिरूपः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६४ बलवान् । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तपौरुषबलः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं दारको बलवान्, प्राप्तं स्यादस्य बलवानिति नाम । बलवान् दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः ॥ यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या {च्}आनुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा बलवता विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः -------------------- वैद्य, १६२ -------------------- शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त बलवता कर्माणि कृतान्युपचितानि येनास्याश्रयो बलवान्*, अर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: बलवतैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । बलवता कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र स्तूपमहे वर्तमाने महाजनकायेन नृत्यता गायता च स्तूपं पांसुना मलिनीकृतम्* । यावदन्यतमो गृहपतिः स्तूपाङ्गणं प्रविष्टः । स पश्यति स्तूपाङ्गणं रजसा मलिनीकृतः । ततस्तेन गृहपतिना बुद्धगुणाननुस्मृत्य प्रसादजातेन तैलव्यामिश्रो गन्धकायो दत्तः, प्रणिधानं च कृतम्*: अप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्* । एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिः, अयं स बलवान्* । यदनेन विपश्यिनः स्तूपे काराः कृतास्तेन बलवान् संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १६३ -------------------- ******************************************************* ६५ प्रियः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यो प्रियदर्शनश्च । तस्य जन्मनि सर्वं कपिलवस्तु नगरं यशसा आपूरितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव सर्वजनप्रियः, तस्मादस्य प्रिय इति नाम भवतु । प्रियो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिः प्रदानेऽभिरतो महति त्यागे वर्तते । स श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकानां विविधैर्दानविसर्गैः संग्रहं करोति ॥ यावत्प्रियो दारकोऽपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । स प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा प्रियेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त प्रियेण कर्माणि कृतान्युपचितानि येन महायशसां प्रियो मनापश्च । प्रव्रज्य चार्हत्वं प्राप्तमिति । भगवानाह: प्रियेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि -------------------- वैद्य, १६४ -------------------- ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । प्रियेण कृतानि कर्माण्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यावदपरेण सम्येन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादेषु नानाविचित्रितेषु पुष्पेषु प्रादुर्भूतेष्वन्यतमो गृहपती राजानं विज्ञापयामास: इच्छाम्यहं देवसहायो विपश्यिनः स्तूपे पुष्पारोपणं कर्तुमिति । राजा कथयति: एवमस्त्विति । यावत्तेन गृहपतिना राजामात्यपौरुषैः सहायेन घण्टावघोषणेन विचित्रपुष्पसंग्रहं कृत्वा विपश्यिनः स्तूपे पुष्पारोहणं कृतम्*, यत्रानेकैः प्राणिशतसहस्रैश्चित्तानि प्रसाद्य कुशलमूलानि समारोपितानि ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्* अयं स प्रियः । यत्तेन महाराजसहायेन कुशलमूलान्यवरोपितानि, तेन महाजनस्य प्रियो मनापश्च संवृत्तः, तेनैव हेतुना दर्शनीयः प्रसादिकः । अर्हत्वं च प्राप्तम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६६ पद्माक्षः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, १६५ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽभिनीलपद्मनेत्रः दिव्येनेन्द्रनीलमणिरत्नेन शिरस्याबद्धेन, येन कपिलवस्तु नगरमिन्द्रनीलवर्णं व्यवस्थापितम्* । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पद्मसदृशे अक्षिणी, तस्माद्भवतु दारकस्य पद्माक्ष इति नामेति । पद्माक्षो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामस्त्यागरुचिः प्रदानाभिरतो महति त्यागे वर्तते । स येन येन गच्छति, तेन देवमनुष्यैः पूज्यतेऽभ्यर्च्यते च ॥ यथ पद्माक्षो दारकोऽपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा पद्माक्षेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकदुःखितान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । यावदसौ पिण्डपातप्रविष्टो महाजनकायेनोद्वीक्ष्यमाणो जिह्रेति । अथ स पद्माक्षो भगवतः सकाशमुपसंक्रम्य भगवन्तं विज्ञापयामास: साधु मे भगवांस्तथा करोतु यथा मणिरत्नमन्तर्धीयेत । भगवानाह: कर्मजं ह्येतत्*, न शक्यमन्तर्धापयितुम्* । अपि तु तथा करिष्यामि यच्छ्राद्धा द्रक्ष्यन्ति नाश्राद्धा इति । ततो भगवता तथा कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त पद्माक्षेण कर्माणि कृतान्य्{उपचितानि} येनैवं महाशख्योऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: पद्माक्षेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । पद्माक्षेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? -------------------- वैद्य, १६६ -------------------- न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः । तत्र अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावदन्यतमः सार्थवाहो महासमुद्रात्सिद्धयानपात्रोऽभ्यगतः । तेन तत्र महिन्द्रनीलकं रत्नमानितम्* । तेन विपश्यिनः स्तूपं दृष्ट्वा तथागतगुणाननुस्मृत्य तन्मणिरत्नं विपश्यिनः स्तूपवर्षस्थाल्यामुपरि निबद्धम्* । तस्यानुभावेन दिग्विदिशः सर्वा नीलाकारा अवस्थिताः । पद्मैश्च पूजां कृत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवं गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाह आसीत्*, अयं स पद्माक्षः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे मणिरत्नमारोपितं तस्य कर्मणो विपाकेनास्य मणिरत्नं शिरसि प्रादुर्भूतम्* । यन्नीलपद्मैः पूजा कृता तेनाभिनीलपद्मनेत्रः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृत्वा तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६७ दुन्दुभिस्वरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते -------------------- वैद्य, १६७ -------------------- परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यः कलविङ्कमनोज्ञभाणी (स्पेयेर्: कलविङ्कमनोज्ञभाषी) दुन्दुभिस्वरनिर्घोषः । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं दारको दुन्दुभिस्वरः, तस्मादस्य भवतु दुन्दुभिस्वर इति नामेति । दुन्दुभिस्वरो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिर्महति त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन दुन्दुभिस्वरो दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा दुन्दुभिस्वरेण दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दुःखितान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त दुन्दुभिस्वरेण कर्माणि कृतान्य्येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रसादिकोऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: दुन्दुभिस्वरेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । दुन्दुभिस्वरेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६७.१ ॥ -------------------- वैद्य, १६८ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावदन्यतरेण गृहपतिना विचित्राणि वाद्यभाण्डानि पुरुषाश्च शिक्षयित्वा तत्र स्तूपे निर्यातिताः, ये तत्र स्तूपे अहन्यहनि वाद्यविशेषैः सत्कारं कुर्वन्ति ॥ {भगवानाह:} किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स दुन्दुभिस्वरः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे वाद्यभाण्डानि निर्यातितानि, तेनेदानीं दुन्दुभिस्वरः संवृत्तः । तेनैव हेतुनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मनामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६८ पुत्राः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । महती महती मांसपेशी जाता, यां दृष्ट्वा मातापितरौ विषण्णौ, अन्ये च गृहवासिनः परिचारका ज्ञातयश्च: को नामायमेवंविधो जात इति । यावदसौ गृहपतिः शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: कस्य निवेदयेयम्*, को ज्ञास्यति किमेतदिति । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: अयं बुद्धो भगवान् सर्वज्ञः सर्वदर्शी । बुद्धस्य भगवतो निवेदयामि, स ज्ञास्यतीति । स येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तं पप्रच्छ । भगवानाह: मा भैषीस्त्वं गृहपते, मा भैषीः । सुविहिते कर्पासे -------------------- वैद्य, १६९ -------------------- मांसपेशीं स्थापयित्वा त्रिर्दिवसस्य पाणिनापमृज्य क्षीरेण पुनः परिप्रोक्षस्व यावत्सप्ताहम्* । ततः स्फुटिष्यति, कुमारशतमुत्पत्स्यते । ते च सर्वे महानग्नबलिनो भविष्यन्ति । इति श्रुत्वा गृहपतिः परं विस्मयमापन्नः । चिन्तयति च: लाभा मे सुलब्धा यस्य मे ईदृशाः पुत्रा उत्पत्स्यन्तीति । तेन तथैव कृतम्* । यावत्सप्तमे दिवसे सा मांसपेशी स्फुटिता । कुमारशतमुत्पन्नम्* । सर्वे अभिरूपा दर्शनीयाः प्रासादिकाः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता महानग्नबलिनः ॥ यावत्क्रमेण उन्नीता वर्धिता महान्तः संवृत्ताश्च । सर्वे यौवनमदमत्ता इतश्चामुतश्च परिभ्रमन्तो न्यग्रोधारामं गताः । अथ ते ददृशुर्बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । तेषां भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सर्वैरेवं विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ते दृष्टसत्या मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिताः । तैः सर्वैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्तो बभूवस्त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखाः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्याश्च संवृत्ताः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कुमारशतेन कर्माणि कृतान्य्येन महानग्नबलिनः संवृत्ताः, सहिताश्च भ्रातर इति । भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिर्कृतानिकर्माण्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन, यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावद्गोष्ठिकानां -------------------- वैद्य, १७० -------------------- शतं निर्गतम्* । तंब्स्तूपं दृष्ट्वा तथागतगुणाननुस्मृत्य तैस्तत्र स्तूपे एकपुरुषेण वा एकदेहिना वा एकात्मना वा एकचित्तेनेव एकात्मभावेनेव (स्पेयेर्: एकपुरुषेणेवैकदेहिनेवैकात्मनेवैकचित्तेनेवैकात्मभावेनेव) सर्वैरेकसमूहीभूतैः प्रसन्नचित्तकैः प्रीतिजातैरेकात्मनीभूतैस्तत्र स्तूपे पुण्यधूपगन्धमाल्यविलेपनानि नैवेद्यरसरसाग्रभोज्यानि सर्वोपहाराणि चोपढौकितानि । ध्वजवितानच्छत्राणि चारोपितानि । आरोप्य एकसमूहीभूत्वा एकस्वरेण स्तूतिं कृत्वा प्रदक्षिणशतसहस्रं कृतम्* । ततस्तैः सर्वैरेकात्मभावेनैकचित्तकेन प्रणिधानं कृत्वा: अनेन कुशलमूलेनास्माकं तथैवैकात्मजाता एकचित्तकाः समानदेहाः समानाचाराः समानधर्माः समानपुण्याः समनिर्वाणा भवन्तु इति । तत्रैव स्तूपे एवं भक्तिपरायणा निर्वृत्ताः ॥ ॰॰॰ <थे तेxतिनल्ल्म्सिस्मुतिलतेद्. थे पर मुस्त्बेगिन्न् wइथ्किं मन्यध्वे भिक्षवः ... संवृत्ताः.> {किं मन्यध्वे भुक्षवः ... संवृत्ताः} । तेनैव हेतुना इदानीमेकपेशीजाताः समरूपाः समदेहभावाः समात्मचित्ताः समबलवीर्यपराक्रमाः समाचाराः समधर्मेषु परायणाः समं स्रोतापत्तिफलं प्राप्ताः, समं चार्हत्वं प्राप्ताः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६९ सूर्यः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यः शिरसि मणिरत्नयुक्तः । ॰॰॰ <तिब्त्रन्स्ल्. सेएम्स्तो अद्दfएw सेन्तनेचेस्हेरे, देस्च्रिबिन्ग्थे सुन् लिने स्प्लेन्दोउरोf थे गेमोन् थे च्रेस्त्. च्f. तस्य मणिरत्नस्य प्रभया सर्वं गृहमवभासितं सूर्यस्येव.> । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य दारकस्य शिरसि मणिरत्नं प्रादुर्भूतम्*, तस्य मणिरत्नस्य प्रभया सर्वं गृहमवभासितं सूर्यस्येव, तस्मादस्य -------------------- वैद्य, १७१ -------------------- सूर्यो नाम भवतु इति । सूर्यो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानकौशलो महति त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन सूर्यो दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य स्वशिरसि मणिरत्नमुद्धृत्य भगवत उपनामितम्* । ततः प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवता सूर्यस्यानुकम्पामुपादाय तन्मणिरत्नमुपगृह्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन सूर्येण दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दुःखितान् सत्वान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवतः शासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सूर्येण दारकेण कर्माणि कृतान्य्येन शिरसि मणिरत्नं जातम्*, येन च महेशाख्योऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: सूर्येणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सूर्येण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः -------------------- वैद्य, १७२ -------------------- सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । तत्र स्तूपमहो वर्तते । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयो विचित्रैर्गन्धमाल्यविलेपनैश्छत्रैर्ध्वजैः पताकाभिः पूजां कुर्वन्ति । यावदपरेण पुरुषेण राज्ञाः सकाशाद्द्यूतं क्रीडतः सूर्याभासं (स्पेयेर्: सूर्यावभासं) मणिरत्नं निर्जितम्* । ततस्तेन प्रसादजातेन विपश्यिनश्चैत्ये वर्षास्थाल्यां समारोपितम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च एवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधं शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयम्*, एवंविधेन चूडायां बद्धेन मातुः कुक्षेर्निर्गच्छेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन अक्षधूर्त आसीत्*, अयं स सूर्यः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे रत्नं समारोपितं तेनास्य शिरसि मणिरत्नं प्रादुर्भूतम्* । तेनैव हेतुना अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । अर्हत्वं च साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७० मल्लपताका । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । यदासौ कुमारो जातस्तदा देवताभिर्दिव्याः पताकाः समन्तत उच्छ्रापिताः, दिव्यानि वाद्यभाण्डानि पराहतानि, दिव्यानि चोत्पलकुमुदपद्मपुण्डरीकमान्दारवाणां पुष्पाणि क्षिप्तानि, सर्वं च कपिलवस्तु नगरं यशसा आपूरितम्*, सर्वगृहेषु चास्य नाम्ना पताका उच्छ्रापिताः । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातस्य यशसा सर्वलोक -------------------- वैद्य, १७३ -------------------- आपूरितः, तस्माद्भवतु दारकस्य विदितयशा इति नामेति । विदितयशा दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन विदितयशसा दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यः श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकेभ्यो दानप्रदानानि दत्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स याचितचीवरं परिभुङ्क्ते अल्पमयाचितम्*, याचितपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारान् परिभुङ्क्ते अल्पमयाचितम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त विदितयशसा कर्माणि कृतान्य्येन जातमात्रस्य देवताभिः पताका उच्छ्रापिताः, यशसा च सर्वलोक आपूर्णः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: विदितयशसैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । विदितयशसा कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो -------------------- वैद्य, १७४ -------------------- भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यत्र अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावद्राज्ञा बन्धुमता स्तूपमहः कारितः । तत्र च स्तूपमहे वर्तमाने मल्लानां मध्ये पताका उच्छ्रापिता । यावद्राजमल्लेन राजमल्लो निहतः । ततस्तेन मल्लपताका आसादिता । स तामादाय अनेकप्राणिशतसहस्रपरिवृतो नानाविचित्रैर्वाद्यैर्वाद्यमानैर् येन विपश्यिनः स्तूपस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य तथागतगुणानामनुस्मरणं कृत्वा तां पताकां स्तूपयष्ट्यां बद्ध्वा प्रणिधानं कृतवान्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मल्ल आसीत्*, अयं स विदितयशाः । यदनेन विपश्यिनः स्तूपे काराः कृतास्तेन संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतवान्* । तेनैव हेतुना इदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १७५ -------------------- अष्टमो वर्गः । तस्योद्दानम्*: सुप्रभा सुप्रिया चैव शुक्ला सोमा तथापरा । कुवलया सुन्दरी यैव मुक्ता चैव कचङ्गला । क्षेमा विरूपा + + वर्गो भवति समुद्धितः ॥ ******************************************************* ७१ सुप्रभा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका दिव्यालंकारभूषिता मणिरत्नेन कण्ठे आबद्धेन । तस्माच्च प्रभा निर्गच्छति, यया सर्वा श्रावस्ती अवभासते । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादनया जातमात्रया मणिरत्नावभासेन सर्वा श्रावस्ती अवभासिता, तस्माद्भवतु दारिकायाः सुप्रभेति नामेति । सा सुप्रभा दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सा अष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । सा दारिका श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया आत्महितपरहितप्रतिपन्ना । तस्या ये ये याचनका आगच्छन्ति, तेभ्यस्तेभ्यः कण्ठादलंकारमवमुच्य प्रयच्छति । दत्ते च पुनरलंकारः प्रादुर्भवति ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदा तस्या बहवो याचनका आगच्छन्ति, राजपुत्रा अमात्यपुत्राः श्रेष्ठिपुत्राश्च । तैरुपद्रूयमाणः पिता चास्याः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मे अमित्रा भविष्यन्तीति । यावदसौ दारिका पितरं चिन्तापरमवेक्ष्योवाच: तात किमसि चिन्तापर इति । तेन सोऽर्थो विस्तरेण समाख्यातः । दारिका कथयति: तात न ते शोकः कर्तव्यः । स्वयमेवाहं सप्तमे दिवसे स्वयंवरमवतरिष्यामीति । ततः श्रेष्ठी राज्ञः प्रसेनजितो निवेद्य श्रावस्त्यां घण्टावघोषणं कारयामास: सप्तमे दिवसे सुप्रभा दारिका स्वयंवरमवतरिष्यति, येन वो यत्करणीयं स तत्करोत्विति ॥ -------------------- वैद्य, १७६ -------------------- ततः सप्तमे दिवसे सुप्रभा दारिका रथाभिरूढा काषायं ध्वजमुच्छ्राप्य बुद्धं भगवन्तं चित्रपटे लेखयित्वा अभिष्टुवती वीथीमवतीर्णा । सा तत्र राजपुत्रैरमात्यपुत्रैः श्रेष्ठिपुत्रैश्च सोत्कण्ठ्Èद्वीक्ष्यमाणा विचित्राभिः कथाभिः संज्ञप्योवाच: सर्वथाहं न केनचिदंशेन भवतां परिभवं करोमि । केवलं तु नाहं कामेनार्थिनी । बुद्धं शरणं गतास्मि । तस्य सकाशे प्रव्रजिष्यामीति । ततस्ते निर्भर्त्सिताः प्रतिनिवृत्ताः । सुप्रभापि दारिका भगवत्सकाशमुपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । तस्या भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुप्रभया दारिकया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, अभिनिर्हारश्च कृतः । अथ सुप्रभा दारिका उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुणीभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवान् संलक्षयति: अनया अस्माच्छासने (स्पेयेर्: अस्मच्छासने) महद्विनेयाकर्षणं कर्तव्यमिति । ततो भगवतोक्ता: गच्छ दारिके पर्षदमवलोकयेति । ततः सुप्रभा दारिका जेतवनान्निर्गत्य तत्रागता । तत्रैकैकस्यैवं भवति: बलेनैनां हराम इति । ते तामाक्रमितुमारब्धाः । ततः सुप्रभा दारिका तैरुपक्रम्यमाणा विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि दर्शयितुमारब्धा । आशु पृथग्जनस्य ऋद्धिरावर्जनकरी । ततस्ते तदत्यद्भूतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा उद्दण्डरोमाणो मूलनिकृत्त इव द्रुमाः पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धाः: अवतर अवतर भगिनि, ययैते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः । अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिभुञ्जीथा इति । ततः सुप्रभा दारिका गगनतलाद्(स्पेयेर्: गगणतलाद्) अवतीर्य जनकायस्य पुरस्तात्स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । ततो भगवता महाप्रजापत्याः संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुप्रभया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका, मणिरत्नं च कण्ठे प्रादुर्भूतम्*, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुप्रभयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि {लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुप्रभया दारिकया कर्माणि कृतान्युपचितानि} । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि -------------------- वैद्य, १७७ -------------------- कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । या बन्धुमतो राज्ञोऽग्रमहिषी वृद्धीभूता, तया विचित्राण्याभरणानि शरीरादवमुच्य तत्र स्तूपे दत्तानि । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतवती: अनेन कुशलमूलेम चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन चार्हत्वं प्राप्नुयामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो या सा तेन कालेन तेन समयेन राज्ञो बन्धुमतो अग्रमहिषी आसीत्*, इयं सा सुप्रभा । यदनया विपश्यिनः स्तूपे विचित्राण्याभरणानि समारोपितानि, तेनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता संवृत्ता । यत्प्रणिधानं कृतम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७२ सुप्रिया । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन अनाथपिण्डदस्य गृहपतेः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता श्रावस्त्यधिवासिनो जनकायस्यातीव प्रिया । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं प्रिया सर्वजनस्य, तस्माद्भवतु दारिकायाः सुप्रियेति नामेति । जातिस्मरा जातमात्रा गाथां भाषते: -------------------- वैद्य, १७८ -------------------- दत्तं हि दानं बहु वाल्पकं वा विस्तीर्यते क्षेत्रविशेषयोगात्* । तस्माद्धि देयं विदुषा प्रयत्नात्* बुद्धाय लोकेन्द्रसुरेश्वराय ॥ ७२.१॥ आथास्या मातापितरावन्ये च गृहवासिनस्तं वाक्यव्याहारं श्रुत्वा भीतास्त्रस्ताः संविग्ना आकृष्टरोमकूपाः (स्पेयेर्: आहृष्टरोमकूपाः) कथयन्ति: पिशाचीव सेयं दारिकेति । सा कथयति: अम्ब नाहं पिशाची नापि राक्षसी, किं तर्हि दारिका । इच्छामि दानानि दातुमिति । ततोऽस्या मात्रा अनाथपिण्डदस्य गृहपतेर्निवेदितम्*: एवमेषा दारिका ब्रूत इति । ततस्तेन गृहपतिना हृष्टतुष्टप्रमुदितेन भगवानन्तर्गृहे सभिक्षुसंघो भोजितः, तस्याश्च नाम्ना दक्षिणादेशनं कारितम्* ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण सप्तवर्षा संवृत्ता, मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । सा सर्वासां भिक्षुणीनामिष्टा कान्ता प्रिया मनापा । यावत्तत्र कालेन महादुर्भिक्षं प्रादुर्भूतं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशम्*, यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि अन्नपानवियोगात्कालं कुर्वन्ति । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: गच्छ आनन्द, मद्वचनात्सुप्रियां वद: चतस्रस्ते पर्षदस्त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः प्रतिपादयितव्या इति । तत आयुष्मानानन्दः सुप्रियां गत्वोवाच: भगवानाह: चतस्रस्ते परिषदस्त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः प्रतिपादयितव्या इति । ततः सुप्रिया कृतकरपुटा भगवत आज्ञां शिरसि कृत्वा कथयति: एवमस्त्विति ॥ सुप्रिया श्रावस्तीमभिसंप्रस्थिता गोचरव्यवलोकनार्थम्* । यावदेषा प्रवृत्तिरनाथपिण्डदेन श्रुता । स त्वरितं सुप्रियाया अग्रतो भूतः कथयति: सुप्रिये क्व गच्छसीति । सा कथयति: भगवानाह त्रैमास्यं वैयावृत्यकर्मणि नियुक्तेति । अनाथपिण्डद उवाच: अल्पोत्सुका भव, अहं त्वां सर्वेण प्रवारयामीति । सुप्रिया कथयति: किमत्राश्चर्यं यदि तातो दृष्टसत्यः प्रवारयति समन्ततोऽन्तर्हितानि निधानान्यभिसमीक्ष्य । अहं तु दरिद्रजनस्यानुग्रहं करोमीति । तथा पञ्चभिरुपासकशतैरल्पोत्सुका क्रियते । मालिकया देव्या, वर्षाकारया क्षत्रियया, ऋषिदत्तपुराणाभ्यां स्थपतिभ्यां, विशाखया मृगारमात्रा, राज्ञा प्रसेनजिता । अटवीगता तत्राप्यमनुष्यैर्मनुष्यवेषधारिभिः प्रवार्यते । तया एवं प्रवार्यमाणया भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यमुपस्थितश्चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः । तत्रैव च त्रैमास्ये युज्यमानघटमानव्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ -------------------- वैद्य, १७९ -------------------- अथ भगवांस्त्रैमास्यात्ययात्कृतचीवरो निष्ठितचीवरः समादाय पात्रचीवरं श्रावस्त्या राजगृहं संप्रस्थितः सार्धं श्रावकसंघेन । ततः सुप्रियया भगवानन्तर्मार्गे अल्पोत्सुकः कृतः । यावदसौ ॰॰॰ {अल्पो}दिकामटवीमनुप्राप्तः, गण्डीदेशकालो जातः, पथ्यदनं च नास्ति । तया भगवान् सश्रावकसंघ उपनिवेशितः । ततः पात्रं वामे पाणौ प्रतिष्ठाप्योवाच, प्रव्याहृतवती: यदि पुण्यानामस्ति विपाकः, पात्रमेवंविधभक्ष्यभोज्यादिना परिपूर्येतेति । ततो देवतया दिव्यया सुधया परिपूरितम्* । ततः सुप्रियया अनुपरिपाटिकया सर्वस्य भिक्षुसंघस्य पात्राणि पूरितानि । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षूणीनां मम श्राविकाणां कृतपुण्यानां यदुत सुप्रिया भिक्षुणी ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुप्रियया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अभिमता सर्वजनस्य, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुप्रिययैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुप्रियया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७२.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ काश्यपः सम्यक्संबुद्धः पुर्वाह्णे निवास्य पात्रचिवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो वाराणसीं नगरीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदन्यतरः श्रेष्ठी सपरिजन उद्यानं गतः, प्रभूतं च खादनीयं भोजनीयं नीतम्* । यावत्तस्य प्रेष्यदारिकया ॰॰॰ <अचोर्दिन्ग्तो कल्पद्रुमावदान इतिस्: पेशामादाय पैष्टिकीम्.> । {तया} भगवान् सश्रावकसंघोऽन्तर्मार्गे दृष्टः । तस्याः प्रसादजाताया बुद्धिरुत्पन्ना: किं मां स्वामी द्विरपि दासीकरिष्यति, यन्वहं भगवन्तं भोजयेयमिति । ततस्तया बन्धनताडनमगणयित्वा भक्तपेडामुद्धाट्य भगवान् सश्रावकसंघो विचित्रेणाहारेण संतर्पितः । ततः श्रेष्ठिनः सकाशमुपसंक्रान्ता । यावच्छ्रेष्ठिना उक्ता: दारिके क्व सा भक्तपेडेति । सा कथयति: भगवान्मे काश्यपः सम्यक्संबुद्धाः पिण्डकेन प्रतिपादितः । इति -------------------- वैद्य, १८० -------------------- श्रुत्वा श्रेष्ठी परं विस्मयमापन्नः । ततस्तेन हृष्टतुष्टप्रमुदितेनोक्ता: गच्छ दारिके, अद्याग्रेण त्वमदासी भव, या त्वं मम सुप्तस्य जागर्षीति । सा कृतकरपुटा गृहपतिं विज्ञापितवती: अनुजानीहि मं*, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । ततोऽस्याः श्रेष्ठिना पात्रचीवरं दत्तम्* । सा स्वकेन पात्रचीवरेण भगवच्छासने प्रव्रजिता । भगवतः काश्यपस्य प्रवचने दशवर्षसहस्राणि वैयावृत्यं कृतम्*, भक्तैस्तर्पणैर्यवागूपानैर्नित्यकैर्नैमित्तिकैर्(स्पेयेर्: निमित्तिकैर्) दीपमालाभिः कठिनचीवरैर्दानप्रदानानि दत्वा प्रणिधानं कृतम्*: यन्मया भगवते काश्यपाय कृच्छ्रेण समुदानीय दानप्रदानानि दत्तानि, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च भगवतः शाक्यमुनेः प्रव्रज्याहर्त्वं प्राप्नुयामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ प्रेष्यदारिका, इयमसौ सुप्रिया । यदनया भगवान् कास्यपः पिण्डकेन प्रतिपादितः, तेन आढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अभिमता सर्वजनस्य । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७३ शुक्ला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । शाक्येषु रोहिणो नाम शाक्यः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरवासवादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्*, एकैकस्य पुत्रसहस्रम् अभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ -------------------- वैद्य, १८१ -------------------- रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता च कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एतेषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च ॥ स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमा च दारिका अन्यतमस्मात्देवनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्ता । तया स्वामिने निवेदितम्* । ततः स्वामिनोच्यते: भद्रे यदि पुत्रं जनिष्यसीत्येवं कुशलम्*, अथ दुहितरम्*, तयैव सह त्वां निष्कासयामीति । यावदसावष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अतिक्रान्ता मानुष्यां वर्णमसंप्राप्ता च दिव्यं वर्णम्*, शुक्लैर्वस्त्रैः प्रावृता अनुपलिप्तैव गर्भमलेन । यावद्रोहिणेन श्रुतं प्रजाप्ती ते प्रसूता दारिका जातेति, स कुपितः प्रविष्टः । ततोऽस्य प्रजाप्त्या दिव्यवस्त्रप्रवृता दारिकोपनीता । ततो रोहिणः शाक्यो दारिकां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं शुक्लवस्त्रपरिवृता जाता, तस्माद्भवतु दारिकायाः शुक्लेति नामेति । शुक्ला दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सा अष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यथा यथा च शुक्ला दारिका वर्धते, तथा तथा तान्यपि वस्त्राणि वर्धन्ते न च मलिनीभवन्ति, न चास्याः कायो मलेनाभिभूयते ॥ यदा शुक्ला दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदास्या बहवो याचनका आगच्छन्ति, राजपुत्रा अमात्यपुत्राश्च । ततस्तैरुपद्रूयमाणः पिता चास्याः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मे अमित्रा भविष्यन्तीति । यावदसौ दारिका पितरं चिन्तापरमवेक्ष्योवाच: तात किमसि चिन्तापर इति । तेन सोऽर्थो विस्तरेण समाख्यातः । दारिका कथयति: तात न ते शोकः कर्तव्यः, नाहं कामेनार्थिनी, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामि, अनुजानीहि मां तातेति । यावदसौ मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । येनैव वस्त्रेण प्रावृता जाता, तत एव परिपूर्णं पञ्चचीवरं संपन्नम्* । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त शुक्लया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका, शुक्लवस्त्रप्रावृत्ता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: शुक्लयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शुक्लया -------------------- वैद्य, १८२ -------------------- कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरा श्रेष्ठिभार्या श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया केनचिदेव करणीयेन ऋषिपतनं गता । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । ततोऽस्या भगवता काश्यपेन धर्मो देशितः । तया लब्धप्रसादया भगवन्तं सश्रावकसंघमन्तर्गृहे भोजयित्वा भिक्षुसंघाय कठिनचीवरमनुप्रदत्तम्*, क्रमेण च मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ श्रेष्ठिभार्या, एषैवासौ शुक्ला भिक्षुणी । यदनया भिक्षुसंघाय कठिनचीवरमनुप्रदत्तं तेन शुक्लवस्त्रप्रावृत्ता जाता । यद्ब्रह्मचर्यवासः परिपालितस्तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७४ सोमा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो ब्राह्मण आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी त्रयाणां वेदानां पारगतः सनिघण्टकैटभानां साक्षरप्रभेदानामितिहासपञ्चमानां पदशो व्याकरणः । स पञ्च माणवकशतानि ब्राह्मणकान्मन्त्रान् पाठयति । तेन -------------------- वैद्य, १८३ -------------------- पुत्रहेतोः सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: प्रायशोऽस्माकं पुत्रपौत्रिकया सोमनामानि क्रियन्ते । भवतु दारिकायाः सोमेति नामेति । सोमा दारिका उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा क्रमेण महती संवृत्ता, सा पण्डिता व्यक्ता मेधाविनी पटुप्रचारा स्मृतिमती श्रुतिधरा च । यावदस्याः पिता माणवकान्मन्त्रान् पाठयति, सा श्रुतमात्रेणोद्गृह्णाति । श्रुत्वा च तेषां शास्त्राणां पूर्वापरेण व्याख्यानं करोति । ततोऽस्या यशसा सर्वा श्रावस्ती स्फुटा संवृत्ता । तीर्थ्याश्चास्या अहन्यहनि दर्शनायोपसंक्रामन्ति, तया च सह विनिश्चयं कुर्वन्ति । यदा भगवाननुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः तदा श्रावस्तीमागतः । प्रायेण ये पण्डिताः पण्डितसंख्याताः, ते भगवतो दर्शनायोपसंक्रामन्ति । ततः सा तान्न पश्यन्ती अन्तर्जनमामन्त्रयते: कोऽत्र भवन्तो हेतुर्येनैतर्हि शास्त्रविदो नोपसंक्रामन्तीति । ते कथयन्ति: भगवान् सर्वज्ञः शाक्यमुनिर्नामेह संप्राप्तः, सर्वे तत्प्रवणाः संवृत्ता इति । ततो बुद्ध इत्यश्रुतपूर्वं घोषं श्रुत्वास्याः सर्वरोमकूपा हृष्टाः (स्पेयेर्: सर्वरोमकूपाहृष्टाः ) । तत्र सोमा दारिका बुद्धशब्दश्रवणाद्भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् सोमाया दारिकाया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा सोमया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या महाप्रजापत्याः सकाशे प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ यदा भगवता भिक्षुभ्य आज्ञा दत्ता: यूयमेव भिक्षवोऽन्वर्धमासं प्रातिमोक्षसूत्रोद्देशमुद्दिशतेति, तदा महाप्रजापत्या: उद्दिशतु भगवान् प्रातिमोक्षम्*, उद्दिशतु सुगतः प्रातिमोक्षमिति । भगवानाह: न हि भिक्षुण्यस्तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धः पदशो धर्ममुद्दिशन्ति । यदि युष्माकं काचिदुत्सहते (स्पेयेर्: उच्छहते) सकृदुक्तं धारयितुम्*, एवमहमुद्दिशेयमिति । तेन खलु समयेन सा भिक्षुणी तस्यामेव पर्षदि संनिषण्णा संनिपतिता । अथ सा भिक्षुणी उत्थायासनाद्येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमेतदवोचत्*: उद्दिशतु भगवान् प्रातिमोक्षम्*, -------------------- वैद्य, १८४ -------------------- उद्दिशतु सुगतः प्रातिमोक्षम्* । अहं सकृदुक्तं धारयिष्ये । ततो भगवता विस्तरेणोद्दिष्टः, सोमया सकृदुक्तो धारितः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां बहुश्रुतानां श्रुतधरीणां यदुत सोमा भिक्षुणी ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सोमया बिक्षुण्या कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका श्रुतिधरा च संवृत्तेति । भगवानाह: सोमयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सोमया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरा ब्राह्मणदारिका भगवतः कास्यपस्य शासने प्रव्रजिता । तया तत्रोद्दिष्टं पठितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्* । न तु शक्तितं नैष्ठिकं ज्ञानमुत्पादयितुम्* । यस्याश्चोपाध्यायिकायाः सकाशे प्रव्रजितासीत्*, सा भगवता काश्यपेन श्रुतधरीणामग्रा निर्दिष्टा । ततः सोमया भिक्षुण्या मरणकाले प्रणिधानं कृतम्*: यथा मे उपाध्यायिका श्रुतधरीणामग्रा निर्दिष्टा, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेनोत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्य शासने प्रव्रजिता भगवता शाक्यमुनिना श्रुतिधरीणामग्रा निर्दिश्येय ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ ब्राह्मणदारिका आसीत्*, इयं सा सोमा भिक्षुणी । यदनया प्रणिधानं कृतम्*, तेन श्रुतिधरीणामग्रा निर्दिष्टा । यदनया तस्योद्दिष्टं पठितं स्वाध्यायितम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८५ -------------------- ******************************************************* ७५ कुवलया । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु समयेन राजगृहे नगरे गिरिवल्गुसमागमो नाम पर्व प्रत्युपस्थितम्* । तत्र सर्वेभ्यः षड्भ्यो महानगरेभ्यो जनकायः संनिपतति । यावद्दक्षिणापथान्नटाचार्य आगतः । तस्य दुहिता कुवलया नाम अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । सा रूपयौवनारोग्यमदमत्ता । यदा रङ्गमध्यमवतरति, तदा सर्वप्रेक्षकैः सोत्कण्ठैरुद्वीक्ष्यते । ये चाप्रतिसंख्यानबहुलास्तेषां मनांस्याकर्षति । तत्र यदा पर्व प्रत्युपस्थितं भवति, तदा पूरणप्रभृतयः सपर्षत्का उपसंक्रामन्ति । ततः कुवलया दारिका जनकायमुवाच: अस्ति भवन्तो राजगृहे नगरे कश्चिन्मनुष्यभूतो यो मे रूपेण समो विशिष्टतरो वेति । जनकायेनोक्ता: अस्ति श्रमणो गौतमः सपरिवार इति । कुवलयोवाच: किमसौ मनुष्यभूतोऽथ देव इति । मनुष्यभूतः स तु सर्वज्ञ इति ॥ ततस्तद्वचनमुपश्रुत्य कुवलया सर्वालंकारभूषिता भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । उपसंक्रम्य भगवतः पुरस्तात्स्थित्वा नृत्यति गायति वादयते स्त्रीलिङ्गानि स्त्रीचिह्नानि स्त्रीनिमित्तानि चोपदर्शयति । ये सरागा भिक्षवस्ते तया संभ्रामिताः । ततो भगवान् रागबहुलानां भिक्षूणां विनयनार्थं कुवलयायाश्च रूपयौवनमदापनयनार्थं तद्रूपानृद्ध्यभिसंकारानभिसंकृतवान्*, येन कुवलया जीर्णा वृद्धा पलितशिरस्का खण्डदन्ता कुब्जगोपानसीवक्त्रा निर्मिता । तत्कालसमनन्तरमेव कुवलाया आत्मानं बीभत्समभिवीक्ष्य योऽसौ रूपयौवनमदः स प्रतिविगतः । रागबहुलाश्च भिक्षवः संविग्नाः । ततः कुवलया अपगतमदा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवन्तं विज्ञापितवती: साधु मे भगवांस्तथा धर्मं देशयतु, यथाहमस्मात्पूतिकलेवराद्(स्पेयेर्: पूतिकडेवराद्) अल्पकृच्छ्रेण परिमुच्येयेति । अथ भगवान् कुवलायास्तेषां चावीतरागाणां भिक्षूणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा ताथविधां धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा कैश्चिद्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, कैश्चित्सकृदागामिफलम्*, कैश्चिदनागामिफल्म्*, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । कुवलयापि लब्धप्रसादा भगवत्सकाशे प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता -------------------- वैद्य, १८६ -------------------- भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । तैरपि नटैस्तेन संवेगेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता कुवलया नटदारिका रूपयौवनमदमत्ता जरया संवेज्य यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापिता इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञेन सर्वाकारज्ञेन सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तेन कुवलया दारिका रूपयौवनमदमत्ता जरया संवेज्य यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापिता । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः कुवलया दारिका संवेज्य पञ्चसु व्रतप्रदेशेषु प्रतिष्ठापिता । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं कारयति । यावदसौ राजा देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिको जातो अभिरूपो दर्शनीयो प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषणः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पिता काशिराजः, अयं चाभिरूपो दर्शनियः प्रासादिकः, तस्माद्भवतु दारिकस्य काशिसुन्दर इति नाम । काशिसुन्दरो दारकः अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महावृत्तस्तदा यौवराज्येऽभिषिक्तः । सोऽनेकदोषदुष्टमनर्थमूलं राजत्वं विदित्वा ऋइषिषु प्रव्रजितः । स च हिमवत्कन्दरे प्रतिवसति फलमूलांबुभक्तोऽजिनवल्कलधारी अग्निहोत्रिकः । यावदपरेण समयेन फलानामर्थमन्यतरं पर्वतकन्दरमनुप्रवृत्तः । यावत्तत्र किन्नरदारिका । ऋइषिकुमारं दृष्ट्वा संरक्ता नृत्यति गायति वादयति स्त्रीचिह्नानि स्त्रीनिमित्तानि स्त्रीविक्रीडितान्युपदर्शयति । यावत्काशिसुन्दरेण ऋषिणा तस्या दारिकाया धर्मदेशना दत्ता । जीर्णासि भगिनि, प्रथमस्ते स्वरो मधुरः स्निग्धश्च, पश्चिमस्ते जर्जरीभूत इति । ततस्तेन तस्या धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा किन्नरकन्याया योऽभूद्रूपमदः -------------------- वैद्य, १८७ -------------------- स प्रतिविगतः । तया प्रसादजातया प्रणिधानं कृतम्*: यस्मिन् समयेऽनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येथाः, तदा तेऽहं श्राविका स्यामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ऋषिकुमारो बभूव, अहं सः । किन्नरकन्या इममेव कुवलया । भिक्षवो बुद्धं भगवन्तं पृच्छन्ति: कानि भदन्त कुवलयया कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका संवृत्ता, कानि कर्मणि कृतानि येनार्हत्वं साक्षात्कृतमपि । भगवानाह: कुवलययैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कुवलयया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्दक्षिणापथादन्यतरो नटाचार्य आगतः । तत्र शोभनेन (स्पेयेर्: शोभेन) राज्ञा भगवतः सकाशात्सत्यदर्शनं कृत्वा नटाचार्याणामाज्ञा दत्ता: बौद्धं नाटकं मम पुरस्तान्नाटयितव्यमिति । तैराज्ञा शिरसि प्रतिगृहीता: एवं भदन्तेति । ततः सर्वनटैर्बौद्धं नाटकं विचार्य मुनिनिर्जितं कृतम्* । यावद्राज्ञोऽमात्यगणपरिवृतस्य पुरतो नटा नाटयितुमारब्धाः । तत्र नटाचार्यः स्वयमेव बुद्धवेषेणावतीर्णः, परिशिष्टा नटा भिक्षुवेषेण । ततो राज्ञा हृष्टतुष्टप्रमुदितेन नटाचार्यप्रमुखो नटगणो महता धनस्कन्धेनाच्छादितः । ततस्ते भगवच्छासने लब्धप्रसादा दानप्रदानानि दत्वा सम्यक्प्रणिधानं चक्रुः: अनेन वयं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतान् बुद्धानारागयेम, मा विरागयेमेति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो ये ते नटाः, इमे ते कुवलयाप्रमुखाः । यदेभिस्तत्र प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८८ -------------------- ******************************************************* ७६ काशिसुन्दरी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वाराणस्यां विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यां नगर्यां राजा ब्रह्मदत्तो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावदसौ राजा देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं काशिराजस्य दुहिता सुरूपा च, तस्माद्भवतु दारिकायाः काशिसुन्दरीति नामेति । काशिसुन्दरी दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । साऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा काशिसुन्दरी दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदा प्रातिसीमैः षड्भिः राजभी राज्ञे ब्रह्मदत्तस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्*: श्रुतमस्माभिर्यथा तव दुहिता जातेति । तदर्हस्यस्माकं पुत्राणामन्यतरस्मै अनुप्रदातुमिति । ततो राजा शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितश्चिन्तयति: यद्येकस्मै दास्यामि, अपरेण सह मे (स्पेयेर्: मे सह) विरोधो भविष्यतीति । काशिसुन्दरी दारिका सर्वालंकारविभूषिता पितुः सकाशमुपसंक्रान्ता । तया पिता शोकार्तो दृष्टः पृष्टश्च: तात किमर्थं शोकः क्रियत इति । पित्रा अस्या यथाभूतं समाख्यातम्* । ततः काशिसुन्दरी पितरमुवाच: क्रियतां तात प्रातिसीमानां राज्ञां दूतसंप्रेषणम्* । सप्तमे दिवसे काशिसुन्दरी दारिका स्वयंवरमवतरिष्यति । येन वो यत्करणीयं स तत्करोत्विति । यावत्सप्तमे दिवसे षट्प्रातिसीमा राजानः संनिपतिताः । काशिसुन्दर्यपि रथमभिरुह्य काषायं ध्वजमुच्छ्राप्य बुद्धपटं हस्तेन गृहीत्वा राजसभां गत्वोवाच: शृण्वन्तु भवन्तः प्रातिसीमा राजानः । नाहं भवतां रूपयौवनकुलभोगैश्वर्यं तुलयामि, अपि तु नाहं कामैरर्थिनी । य एष एव मे भगवान् बुद्धः पटे लिखितस्तस्याहं श्राविका । अस्य शासने प्रव्रजिष्यामीति ॥ यावदृषिपतनं गत्वा भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षु{णी}भावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवतो महाप्रजापत्यां संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं -------------------- वैद्य, १८९ -------------------- विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । ततस्ते राजपुत्रास्तस्या रूपयौवनशोभां समनुस्मृत्य रागमदमत्ताः प्रव्रजितामपि प्रार्थयितुं प्रवृत्ताः । सा तैः प्रार्थ्यमाना विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलम् (स्पेयेर्: गगणतलम्) अभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धा । आशु पृथग्जनस्य ऋद्धिरावर्जनकरी । ततस्ते रापुत्रा अत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा आहृष्टरोमकूपाः पादयोर्निपत्य क्षमापयितुमारब्धाः: मर्षय भगिनि । यथैते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः, अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिमुञ्जीथा इति । ततः काशिसुन्दरी दारिका गगनतलादवतीर्य जनकायस्य पुरस्तात्स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैर्महान् विशेषोऽधिगतः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त काशिसुन्दर्या कर्माणि कृतानि, येनैवमाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमपि । भगवानाह: काशिसुन्दर्यैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । काशिसुन्दर्या कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे त्रिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां कनकमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । ॰॰॰ <थे नमे ओf थे प्लचे इस्मिस्सिन्ग्.> । यावत्तत्रान्यतरा राजदुहिता श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया आत्महितपरहितप्रतिपन्ना । तया विहारं कारयित्वा सर्वोपकरणैः परिपूर्य भगवते सश्रावकसंघाय प्रतिपादितः । कनकमुनौ च सम्यक्संबुद्धे प्रव्रज्य दशवर्षसहस्राणि मैत्री भविता ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो या सा राजदुहिता, इयं सा काशिसुन्दरी दारिका । यदनया विहारः प्रतिपादितस्तेनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका संवृत्ता । यत्कनकमुनौ भगवति प्रव्रज्य दशवर्षसहस्राणि मैत्री भाविता तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९० -------------------- ******************************************************* ७७ मुक्ता । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यां पुष्यो नाम श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका मुक्तामालया शिरसि बद्धया । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्या जातमात्राया मुक्तमाला शिरसि प्रादुर्भूतं, तस्माद्भवतु दारिकाया मुक्तेति नामेति । मुक्ता दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । साऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यावन्मुक्ता दारिका क्रमेण महती संवृत्ता । तस्याः सा मुक्तामाला अवतारिता पुनः प्रादुर्भवति । ततः सा दारिका कृपणवनीपकान् दृष्ट्वा भागसंविभागं करोति । यदा च प्रदेया संवृत्ता, तदा तस्या बहवो याचनका आगच्छन्ति राजपुत्रा अमात्यपुत्राः श्रेष्ठिपुत्राश्च । ततोऽस्याः पिता शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितश्चिन्तयति: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मेऽमित्रा भविष्यन्तीति । ततोऽसौ दारिका पितरं विज्ञापयामास: तात किमर्थं शोकः क्रियत इति । तेन यथावृत्तं सर्वं तत्समाख्यातम्* । ततो दारिका कथयति: तात नाहं कामैरर्थिनी । भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । यावदनाथपिण्डदस्य सुप्रियो नाम कनीयः पुत्रस्तेन पिता विज्ञप्तः । ममार्थायैतां दारिकां याचस्वेति । ततोऽनाथपिण्डदेन पुष्यस्य गृहपतेर्दूतसंप्रेषणं कृतम्*: दीयतां मुक्ता दारिका मम पुत्राय । एवं कृतं सांबन्धिकं यावज्जीवसुख्यं कृतं च भविष्यतीति । ततः पुष्येण गृहपतिना स्वस्यां दुहितरि सोऽर्थो निवेदितः । सा कथयति: समयतो यदीन्द्रियाणां परिपाकान्मया सह भगवच्छासने प्रव्रजति, एवमहं तं भर्तारं वरयामीति । तेन तथैव कृतम्* । यावदुभावेव गृहान्निष्क्रम्य भगवच्छासने प्रव्रजितौ । ताभ्यां युज्यमानाभ्यां घटमानाभ्यां व्यायच्छमानाभ्यामिदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्तौ संवृत्तौ त्रैधातुकवीतरागौ समलोष्टकाञ्चनावाकाशपाणितलसमचित्तौ वासीचन्दनकल्पौ विद्याविदारिताण्डकोशौ विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तौ भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखौ । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यौ मान्यावभिवाद्यौ च संवृत्तौ ॥ -------------------- वैद्य, १९१ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त मुक्तया कर्माणि कृतानि येन मुक्तामालया शिरस्याबद्धया, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: मुक्तयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मुक्तया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतमः सार्थवाहः स महासमुद्रमवतीर्णः । ततः स्वस्ति सुसिद्धयानपात्र आगतः । ततस्तेन मुक्ताहारः परमशोभन आनितः । तस्य च भार्या अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । तेन तस्याः शिरसि बद्धः ॥ वाराणस्यामन्यतमो गृहप्तिः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहं छन्दकभिक्षणं कृत्वा भगवतः काश्यपस्य शासने पञ्चवार्षिकं कुर्यामिति । तेन राज्ञः कृकिणो निवेदितम्*: इच्छाम्यहं छन्दकभिक्षणं समादाप्य भगवतः पञ्चवार्षिकं कर्तुमिति । राज्ञा एवमस्त्विति समनुज्ञातः । अथासौ गृहपतिर्हस्तिस्कन्धारूढो वाराणास्यां नगर्यां रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेषु च्छन्दकभिक्षणं याचितुं प्रवृत्तः । यावत्सार्थवाहभार्या मुक्ताहारं शिरसोऽवमुच्य तस्मिंश्छन्दकभिक्षणे दत्तवती । यावत्सार्थवाह आगतस्तं मुक्ताहारं शिरसोऽपनीतं दृष्ट्वा पृष्टवान्*: भद्रे क्वासौ मुक्ताहार इति । ततस्तयोक्तम्*: आर्यपुत्र प्रीतिं जनय, प्रसादमुत्पादय, भगवच्छासने छन्दकभिक्षणे दत्त इत् । यावत्सार्थवाहेन पुष्कलेन मूल्येन निष्क्रीय तस्यै पत्न्यै दत्तः । सा नेच्छति पुनस्तं ग्रहीतुम्*, परित्यक्तो (स्पेयेर्: परित्यक्ता) मे इति । स्वामिनोच्यते: भद्रे मया प्रभूतेन हिरण्यसुवर्णेनायं क्रीतः । कस्मान्नेच्छसीति । ततोऽसौ दारिका तं गृहीत्वा प्रभूतं पुष्पसंग्रहं कृत्वा गन्धमाल्यानि च गृहीत्वा ऋषिपतनं गता । ततो गन्धकुट्यां गन्धप्रलेपं कृत्वा पुष्पैराकीर्य मुक्ताहारं भगवतो मूर्ध्नि क्षिप्तवती । स सहसा भगवतः काश्यपस्य मूर्धनि स्थितः । ततः प्रसादजातया प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लभिनी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहभार्या, इयं सा मुक्ता । यदनया भगवति काश्यपे काराः कृतास्तेनाभिरूपा दर्शनिया प्रासादिका । मुक्ताहारश्चास्याः -------------------- वैद्य, १९२ -------------------- शिरसि प्रादुर्भूतः । तेनैव हेतुनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७८ कचङ्गला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कचङ्गलायां विहरति काचङ्गलीये वनषण्डे । तस्यां कचङ्गलायां कचङ्गला नाम वृद्धा । सा घटमादाय उदकार्थिनी कूपमुपसृप्ता । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द, एतस्यां वृद्धायां कथय: भगवांस्त्र्षितः, पानीयमनुप्रयच्छस्वेति । सा आनन्देनोक्ता: अहं स्वयमेवानेष्यामीति । यावत्कचङ्गला पानीयघटं पूरयित्वा भगवतः सकाशं गता । ददर्श कचङ्गला बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनादस्याः पुत्रस्नेहः समुत्पन्नः, स्तनाभ्यां क्षीरधाराः प्रसूताः । सा ऊर्ध्वबाहुः पुत्र पुत्रेति भगवन्तं परिष्वक्तुमारब्धा । भिक्षवस् तां वारयन्ति । भगवानाह: मा यूयं भिक्षव इमां वृद्धां वारयत । तत्कस्य हेतोः: पञ्च जन्मशतान्येषा मम माता आसीन्निरन्तरम्* । इयं मे पुत्रस्नेहेन गात्रेषु समश्लिक्षत ॥ ७८.१ ॥ सचेदेषा निवार्येत मम गात्रेषु श्लेषणात्* । इदानीं रुधिरं ह्युष्णं कण्ठादस्याः स्रवेत्क्षणात्* ॥ ७८.२ ॥ कृतज्ञतामनुस्मृत्य दृष्ट्वेमां पुत्रलालसाम्* । कारुण्याद्गात्रसश्लेषं ददामि अनुकम्प्यया ॥ ७८.३ ॥ यावदसौ पुत्रस्नेहं विनोद्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । भगवान् चास्या आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा कचङ्गलया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या गाथा भाषते: यत्कर्तव्यं हि पुत्रेण मातुर्दुष्करकरिणा । तत्कृतं भवता मह्यं चित्तं मोक्षपरायणम्* ॥ ७८.४ ॥ -------------------- वैद्य, १९३ -------------------- दुर्गतिभ्यः समुद्धृत्य स्वर्गे मिक्षे च ते अहम्* । स्थापिता सर्वयत्नेन विशेषः सुमहान् कृतः ॥ ७८.५ ॥ यावदसौ स्वामिनमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । यदा भगवान् भिक्षुणीनां संक्षेपेणोद्दिश्य प्रतिसंलयनाय प्रविशति, तदा कचङ्गला भिक्षुणीनां व्याकरोति । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषाग्र मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां सूत्रान्तविभागकर्त्रीणां यदुत कचङ्गला भिक्षुणीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कचङ्गलया कर्म कृतं येन वृद्धा प्रव्रजिता, किं कर्म कृतं येन भगवान् पश्चिमगर्भवासेन *{स्: पश्चिमगर्भवासेन}* धारितः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्*, सूत्रान्तविभागकर्त्रीणां चाग्रा निर्दिष्टा इति । भगवानाह: कचङ्गलयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कचङ्गलया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि बोधिसत्वचर्यायां वर्तमानस्यैषा मे पञ्च जन्मशतानि माता आसीत्* । निरन्तरं यदाहं प्रव्रजितुमिच्छामि, तदा मामेषा वारयति । तस्य कर्मणो विपाकेन वृद्धा प्रव्रजिता । दानं ददतो मे दानान्तरायोऽनया कृतः । तेन दरिद्रा संवृत्ता । किं त्वनया नैवंविधानि महेशाख्यसंवर्तनीयानि कर्माणि कृतानि, यथा महामाया कृतवती । तेनाहमनया पश्चिमे न धारितः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता आसीत्* । तत्रानया शैक्षाशैक्षा भिक्षुण्यो दासीवादेन समुदाचीर्णाः । तेन दासी संवृत्ता । यत्तत्रानया पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थनकौशलं च कृतम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, सूत्रन्तविभाकर्त्रीणां चाग्रतायां निर्दिष्टा । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९४ -------------------- ******************************************************* ७९ क्षेमा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च ब्राह्मदत्त उभावप्येतौ परस्परविरुद्धौ । यावद्राजा प्रसेनजित्कौशलः स्वविषयपर्यन्तं गत्वा काष्ठवाटं बद्ध्वावस्थितः, राजा ब्रह्मदत्तश्च चतुरङ्गबलकायं संनाह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं नद्याः कूले काष्ठवाटं बद्ध्वावस्थितः । यावद्राज्ञा प्रसेनजित्कौशलेन तत्रैवाग्रमहिषी नीता । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । ब्रह्मदत्तोऽपि देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । येनैकदिवस एव राज्ञः प्रसेनजित्कौशलस्य दुहिता जाता, ब्रह्मदत्तस्य पुत्रः ॥ यावदुभयोरपि स्कन्धावारे ॰॰॰ ब्रह्मदत्तस्य स्कन्धावारे प्रवर्तते येनायमेवंविध उत्सव इति । तैराख्यातम्*: राज्ञो ब्रह्मदत्तस्य पुत्रो जात इति । ब्रह्मदत्तेनापि तथैव पृष्टम्* । कथयन्ति: राज्ञः प्रसेनजितो दुहिता जातेति । ततो राज्ञा ब्रह्मदत्तेन राज्ञः प्रसेनजितो दूतसंप्रेषणं कृतम्*: श्रुतं मया यथा तव दुहिता जातेति । दिष्ट्या वर्धसे । अस्माकमपि पुत्रो जातः । किं तु दीयतामेषा दारिका मम पुत्राय । एवं कृते सांबन्धिके यावज्जीवं वैरोत्सर्गः कृतो भविष्यतीति । राज्ञा प्रसेनजिता प्रतिज्ञातम्*: एवं भवत्विति । ततस्ताभ्यां परस्परं प्रीतौ कृतायां क्षेमे जाते राज्ञा ब्रह्मदत्तेन दारकस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थापितं क्षेमंकर इति । राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन दारिकाया जाताया जातिमहं कृत्वा क्षेमेति नामधेयं कृतम्* । तावुभावप्युन्नीतौ वर्धितौ । यावत्क्रमेण महान्तौ संवृत्तौ ॥ अथ स दारको दारिकाया हारार्धहारमालां बध्नन् कण्ठेमणीन् प्रेषयति । यदासौ दारिका महती संवृत्ता, तया ते पृष्टाः: कुत एतानि प्राभृतान्यागच्छन्ति? प्रेष्यैर्विस्तरेण स वृतान्त (स्पेयेर्: वृत्तान्त) आवेदितः । श्रुत्वा च पितरं विज्ञापयामास: तात नाहं कामैरर्थिनी, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामि, अनुजानीहि मां तातेति । राजा कथयति: नैतद्दारिके शक्यं मया कर्तुम्*, यस्मात्तव जन्मनि मम क्षेमं जातमिति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन राज्ञो ब्रह्मदत्तस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्*: एषा मे दारिका प्रव्रजितुमिच्छति । आगत्यैनां गृहाणेति । यावद्राज्ञा ब्रह्मदत्तेन दिवसः प्रतिगृहीतः: सप्तमेऽहनि आगच्छामीति । यत्ते कृत्यं वा करणीयं वा तत्कुरुष्वेति । एष वृत्तान्तः क्षेमया दारिकया श्रुतः: सप्तमे दिवसे विवाहो भविष्यतीति । ततः क्षेमा भीता त्रस्ता संविग्ना आहृष्टरोमकूपा शरणपृष्ठमभिरुह्य जेतवनाभिमुखी बुद्धं भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्ता । आह च: -------------------- वैद्य, १९५ -------------------- कृपकरुणविहारो ध्यायमानो महर्षिः प्रशमदमविधिज्ञः पापहः शान्तचित्तः । मम विधिवदपायान्मोचय त्वं हि नाथः शरणमुपगताहं लोकनाथं ह्यनाथा ॥ ७९.१ ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणामेकवीराणामद्वितीयानामद्वयवादिनां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ७९.१ ॥ अथ भगवान् क्षेमाया विनयकालमवेक्ष्य ऋद्ध्या उपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा क्षेमया अनागामिफलं प्राप्तमभिज्ञानिर्हारश्च । अथ क्षेमा अतिक्रान्तकामधातौ लब्धप्रतिष्ठा ॥ यावत्सप्तमे दिवसे विवाहकाले संप्राप्ते प्रत्युपस्थिते राजकुमारे अनेकजनशतसहाये वेदीमध्यगतायां ब्राह्मणेन पुरोहितेन लाजा घृतसर्पिषानुप्रदत्ता । ततो दारकदारिकाहस्तसंश्लेषणे क्रियमाणे क्षेमा पश्यतामनेकेषां प्राणिशतसहस्राणां विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभिरुह्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धा । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च ब्रह्मदत्तः क्षेमंकरश्च राजकुमारोऽन्ये च कुतूहलाभ्यागताः सत्वा विस्मयमुपगताः पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धाः: मर्षय भगिनि य एते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः, अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिमुञ्जीथा इति । अथ क्षेमा गगनतलादवतीर्य जनकायस्य पुरः स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । ततः क्षेमा दारिका पितरमनुज्ञाप्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । भगवता च महाप्रजापत्याः संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती -------------------- वैद्य, १९६ -------------------- संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । यदा भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां महाप्राज्ञानां महाप्रतिभानां यदुत क्षेमा भिक्षुणीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त क्षेमया कर्माणि कृतानि येन महाप्राज्ञानां महाप्रतिभानामग्रा निर्दिष्टा । भगवानाह: क्षेमयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । क्षेमया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तत्रान्यतरा श्रेष्ठिदुहिता भगवतः कास्यपस्य शासने प्रव्रजिता । तया भगवतः काश्यपस्य शासने दानप्रदानानि दत्तानि, द्वादश वर्षसहस्राणि च ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, न च कश्चिद्गुणगणोऽधिगतः, यस्यास्तूपाध्यायिकायाः सकाशे प्रव्रजिता आसीत्*, सा भगवता काश्यपेन प्रज्ञावतीनामग्रा निर्दिष्टा । ततस्तया प्रणिधानं कृतम्*: यथैषा उपाध्यायिका प्रज्ञावतीनामग्रा निर्दिष्टा, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहं शासने प्रव्रजित्वा प्रज्ञावतीनामग्रा भवेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठिदुहिता, इयं सा क्षेमा भिक्षुणी । यत्तया दानानि प्रदत्तानि, तेनाढ्ये कुले प्रत्याजाता । यत्तया द्वादश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९७ -------------------- ******************************************************* ८० विरूपा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावत्स राजा अन्यतमया देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अष्टादशभिर्दौर्वर्णिकैरङ्गैः समन्वागता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा विरूपेति नामधेयं व्यवस्थाप्यते । यदा क्रमेण महती संवृत्ता, तदा यस्मै प्रदीयते, स तां विरूपेति कृत्वा न प्रतिगृह्णाति ॥ यावद्दक्षिणापथाद्गङ्गो नाम सार्थवाहोऽभ्यागतो विस्तीर्णविभवः । ततो राज्ञः प्रसेनजितो बुद्धिरुत्पन्ना: अयं गङ्गसार्थवाह एतस्या दोषेष्वनभिज्ञः । यन्वहमस्मै दास्यामीति । ततो राज्ञा रात्रौ संप्राप्तायां भग्नचक्षुष्पथे (स्पेयेर्: भग्ने चक्षुष्पथे) गङ्गं दूतेनाह्वाप्य सा दारिका सर्वालंकारविभूषिता भार्यार्थे दत्ता गङ्गाय । ॰॰॰ गङ्गरस्था गङ्गरस्थेति संज्ञा प्रादुर्भूता ॥ यावद्गङ्गेन सार्थवाहेन द्वितीये दिवसे प्रभातायां रजन्यां सा दारिका दृष्टा परमबीभत्सा । यां दृष्ट्वा राजापेक्षया न शक्नोत्यवमोक्तुम्* । स्वगृहे धारयति ॥ यावद्गङ्गः सार्थवाहः कस्मिंश्चित्पर्वण्युपस्थिते गोष्ठिकानां मध्यं गतः । गोष्ठिकैश्च क्रियाकारः कृतः: सह भार्यया अमुकमुद्यानं यो नो यास्यति, स गोष्ठिकानां पञ्च पुराणशतानि दण्डमनुप्रदास्यतीति । ततो गङ्गः स्वगृहमागत्य शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं कृत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: वरमहं दण्डं दद्याम्*, न चाहमेतामेतेषां दर्शयेयम्* । सहदर्शनाच्चावगीतो भविष्यामीति । अथ गङ्गो द्वारं बद्ध्वा पञ्च पुराणशतानि -------------------- वैद्य, १९८ -------------------- दण्डं गृहीत्वा गोष्ठिकानां मध्यं गतः । ततो दारिकाया महद्दौर्मनस्यमुत्पन्नम्*: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन, यत्र मे न च स्वामिचित्तं सुखितम्*, न चाहम्* । किमत्र प्राप्तकालम्* । आत्मानं घातयिष्यामीति । ततो रज्जुं गृहीत्वा अवरकं प्रविष्टा उद्बन्धनहेतोः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ८०.१ ॥ ततो भगवता जेतवनावस्थितेन कनकवर्णा प्रभा उत्सृष्टा, यया तद्गृहं सूर्यसहस्रेणेवावभासितम्* । ऋद्ध्या चोपसंक्रम्य तद्गलादुद्बन्धनमवमुच्य दारिकां समाश्वासितवान्* । षण्णां स्थानानामाश्चर्याद्भुतो लोके प्रादुर्भावः । तथागतस्य तथागतप्रवेदितस्य धर्मविनयस्य मनुष्यत्वस्य आर्यायतने प्रत्याजातत्वस्य इन्द्रियैरविकलत्वस्य कुशलधर्मच्छन्दकस्य आश्चर्याद्भुतो लोके प्रादुर्भावः । ततो भगवता तस्या दारिकायास्तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ततो लब्धप्रसादया भगवान् भक्तेन प्रतिपादितः पटेन चाच्छादितः । ततो दारिकाया अपगता अलक्ष्मीः । लक्ष्मीः प्रादुर्भूता । देवकन्येव चावरकमवभासमाना स्थिता । भगवानपि प्रक्रान्तः ॥ ततो गोष्ठिकानां बुद्धिरुत्पन्ना: नूनमस्य भार्या परमदर्शनीया संवृत्ता । स एष ईर्ष्याप्रकृतिर्दण्डमुत्सहते दातुम्*, न च तां दर्शयितुमिच्छति । यन्नु वयमेनं विरुद्धैर्मद्यैः पाययित्वा ताडमादाय गृहमस्य गत्वा भार्यां पश्येमेति । ततस्तैस्तं घनघनेन विरुद्धमद्येन पानेन क्षीबं (स्पेयेर्: क्षीवं) कृत्वा ताडमपहृत्य गृहं गत्वा द्वारमवमुच्य दारिका दृष्टा । ततो दृष्ट्वा परं विस्मयमुपगताश्चिन्तयन्ति: स्थानेऽसौ न दर्शयत्यस्माकमिति । ततस्ते पुनरागत्य मद्यवशात्सुप्तमुत्थाप्य -------------------- वैद्य, १९९ -------------------- ऊचुः: लाभास्ते गङ्ग सुलब्धाः, यस्य ते एवंविधा दर्शनीया दारिकेति । ततो गङ्गो भूयस्या मात्रया दुःखी दुर्मना संवृत्ता । दण्डः स्वयं मया दत्तः, अहं चावगीतो जात इति । ततो दुर्मनाः स्वगृहमागतः । द्वारमवमुच्य तां भार्यां दृष्टवान् वनदेवतामिव कुसुमितमध्येऽतीव विभ्राजमानाम्* । ततः पृच्छति: भद्रे किमेतत्*? किं कृतो रूपविशेष इति । ततस्तया यथावृत्तं स्वामिने समाख्यातम्* । श्रुत्वा तेनापि भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण भर्तारमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: किं भदन्त गङ्गरस्थया कर्म कृतम्*, येनाढ्ये जाता । किं कर्म कृतं येन विरूपा संवृत्ता, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: गङ्गरस्थयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गङ्गरस्थया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमा श्रेष्ठिभार्या चण्डा रभसा कर्कशा । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तद्गृहं प्रविष्टो विरूपः । स तया बहु परिभाष्य गृहान्निष्कासितः: केनायं विरूपो मम गृहे प्रवेशित इति । ततः प्रत्येकबुद्धस्तस्या अनुग्रहार्थं विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः श्रेष्ठिभार्यया विप्रतिसारजातया ॰॰॰ {क्षमस्वेत्युक्तः} । यावदसौ क्षमितः पिण्डकेन प्रतिपादितश्च । प्रणिधानं च कृतम्*: यन्मया प्रत्येकबुद्धः परिभाषितः, मा अस्य कर्मणो विपाकमनुभवेयम्*, एवंविधानां च धर्माणां लाभिनी स्यां*, प्रतिविशिष्टतरं च शास्तारमारागयेयमिति ॥ -------------------- वैद्य, २०० -------------------- किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ श्रेष्ठिभार्या, इयमसौ गङ्गरस्था । यदनया प्रत्येकबुद्धः पिण्डकेन प्रतिपादितः, तस्य कर्मणो विपाकेनाढ्ये राजकुले प्रत्यागता । यद्विरूपाववादेन समुदाचर्य गृहान्निष्कासितः, तेन विरूपा संवृत्ता । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता आसीत्* । तत्रानया पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलमायतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं कृतम्*, ब्रह्मचर्यवासश्च परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २०१ -------------------- नवमो वर्गः । तस्योद्दानम्*. समुद्रः सुमनाश्चैव हिरण्यपाणिस्त्रिपिटेन च । यशोमित्रोपपादौ च शोभितः कप्फिणस्तथा । भद्रिको राष्ट्रपालश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ८१ समुद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः सार्थवाहः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो बुद्धिरुत्पन्ना: यावदहं युवा, तावद्धनसंचयं करोमि । पश्चाद्वृद्धावस्थायां सुखं परिमोक्ष्ये इति । ततः सार्थवाहः पञ्चवणिक्छतपरिवारो *{वैद्य: श्वणिक्शतश्}* यानपात्रमादाय भार्यासहायो महासमुद्रमवतीर्णः । यावद्प्रजावती आपन्नसत्वा जाता । यावत्तरैव समुद्रमध्ये प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थापितम्*: यस्मात्समुद्रमध्ये जातस्तस्मात्समुद्र इति नाम् । यावदसौ सार्थवाहः स्वस्तिक्षेमाभ्यां संसिध्हयानपात्रो महासमुद्रात्प्रत्यागतः ॥ यदा समुद्रो दरको महान् संवृत्तस्तदा पित्रा सार्थवाहत्वे प्रतिष्ठाप्य पञ्चवणिक्छतपरिवारो *{वैद्य: श्वणिक्शतश्}* महासमुद्रं संप्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानीपट्टनान्यवलोकयन् समुद्रतीरमनुप्राप्तः । स प्ञ्चभिः पुराणशतैर्वहनं भृत्वा पञ्च पौरुषेयान्* गृहीत्वा आहारं नाविकं कैवर्तं कर्णधारं च त्रिरपि घण्टावघोषणं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णः । ततस्तेषां समुद्रमध्यगतानां कालिकावातेन तद्वहनमितश्चामुतश्च परिभ्राम्यते । समुद्रश्च सार्थवाहस्तीर्थिकाभिप्रसन्नः । सोऽकालमृत्युभयभीतः षट्शास्तॄनायाचितुं प्रवृत्तः । तथापि तद्वहनं वायुना भ्राम्यत एव । यावदन्ये वणिजो देवतासहस्राण्यायाचितुं प्रवृत्ताः । आहुश्च: शिववरुणकुबेरा वायुरग्नि महेन्द्रो भुवि च तुविमघो यो विश्वदेवो महर्षिः । वयमिह मरणार्ता वः प्रपन्नाः स्म शीघ्रं व्यसनमिदमुपेतं त्रातुमिच्छन्तु सार्थम्* ॥ -------------------- वैद्य, २०२ -------------------- ततस्तेषामेवमपि परिदेवमानानां नास्ति कश्चित्त्राता । यावत्तत्रान्यतम उपासकः समारूढः । स उवाच: किं वो भवन्तः षट्शास्तार अन्ये च देवताः करिष्यन्ति? बुद्धं भगवन्तं प्रत्यक्षदेवतं भावेन शरणं प्रपद्यध्वम्* । स वस्त्राता भविष्यतीति । ततः समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि एकस्वरेण भगवन्तं शरणं प्रपन्नानि ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ८१.१ ॥ यावद्भगवता जेतवनावस्थितेन सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचय उत्सृष्टाः, यैस्ते वणिजः समन्तादवभासिताः । कल्पसहस्रपरिभाविताश्चांशव उत्सृष्टाः, यैः प्रह्लादिताः । कालिकावातश्च प्रत्यागतः ॥ यावत्समुद्रः स्वस्तिक्षेमाभ्यां संसिद्धयानपात्रः प्रत्यागतस्तेनैव मरणसंवेगेन दानप्रदानानि दत्वा बन्धुजनं समाश्वास्य श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् संतर्प्य पञ्चवणिक्छतपरिवारो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता इमानि समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि इष्टेन जीवितेनाच्छादितानि, व्यसनात्परित्रातानि, अत्यन्तनिष्टे च निर्वाणे प्रतिष्ठापितानीति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः इमानि समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि इष्टेन जीवितेनाच्छादितानि, -------------------- वैद्य, २०३ -------------------- व्यसनात्परित्रातानि, अत्यन्तनिष्टे च निर्वाणे प्रतिष्ठापितानीति । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः इमे वणिजः परित्राताः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यन्यतरस्मिन् समुद्रतीरे पञ्चाभिज्ञः ऋषिः प्रतिवसति, कष्टतया मूलफलाम्बुभक्तोऽजिनवल्कलवासी अग्निहोत्रिकः (स्पेयेर्: अग्निहोत्रकः) । स च कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलो व्यसनगतानां परित्राता । यावद्वाराणस्यां पञ्चवणिक्छतानि समुद्रमवतर्तुकामानि । तान्यनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणानि समुद्रतीरमनुप्रातानि । तमृषिं दृष्ट्वा प्रसादजातानि पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धानि: यद्यस्माकं भगवन् समुद्रमध्यगतानां किंचिद्व्यसनमुत्पद्यते, भगवता तावदेते परित्रातव्या इति । तेनाधिवासितम्*: एवं भवत्विति । ततस्ते वणिजो रत्नान्यादाय जम्बुद्वीपाभिमुखाः संप्रस्थिताः । यावत्कालिकया राक्षस्या संत्रासितुमारब्धाः । ततस्तेन ऋषिणा परित्राराः । ततः संसिद्धयानपात्राः प्रत्यागता ऋषिसमीपमुपगम्योचुः: भो महर्षे अनेन दुष्करेण व्यवसायेन कारुण्यभावाच्च किं प्रार्थयस इति । तेनोक्तम्*: अन्धे लोकेऽनायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति । तैरुक्तम्*: यदा त्वं बुद्धो भवेस्तदा अस्मानपि समन्वाहरेथा इति । ऋषिराह: एवमस्त्विति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ऋषिरासीत्*, अहं सः । ये ते वणिजः, इमे ते समुद्रप्रमुखास्तदाप्येते मया परित्राताः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता बभूवुः । तत्रैभिरिन्द्रयपरिपाकः कृतः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८२ सुमनाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति -------------------- वैद्य, २०४ -------------------- रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्राः प्रजायन्ते च म्रियन्ते च । तस्मिंश्च गृहे स्थविरोऽनिरुद्धः कुलोपगतः । ततो गृहपतेरियं बुद्धिरुत्पन्ना: अयं स्थविरानिरुद्धो विपाकमहेशाख्यः, एतं तावदायाचिष्ये: यदि मे पुत्रो जायते, अस्य पश्चाच्छ्रमणं दस्यामीति । ततो गृहपतिना स्थविरानिरुद्धोऽन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः । ततः पिण्डकेन प्रतिपाद्यायाचितः: यदि मे पुत्रो जातो जीवति, स्थविरस्य पश्चाच्छ्रमणं दस्यामीति । स्थविरानिरुद्धेनोक्तम्*: एवमस्तु, किं तु स्मर्तव्या ते प्रतिज्ञेति ॥ यावदपरेण समयेन पत्न्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । तस्याः कायात्सुरभिर्गन्धः प्रवाति । यावन्नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको दिव्यसुमनःकञ्चिकया प्रावृतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा सुमना इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । ततः स्थविरानिरुद्धमन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्र्य स दारको निर्यातितः । ततः स्थविरानिरुद्धेनास्मै काषायाणि दत्तानि, आशीर्वादश्च: दीर्घायुर्भवत्विति ॥ यदा सप्तवर्षो जातस्तदा मातापितृभ्यां स्थविराय दत्तः । ततः स्थविरानिरुद्धेन प्रव्राज्य मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स च तीक्ष्णेन्द्रियः । यदा पांसुकूलं प्रतिसंस्करोति, तदा एकैकस्मिन्* सूचीप्रदेशे अष्टौ विमोक्षान् समापद्यते च व्युत्तिष्ठते च ॥ यावदपरेण समयेन स्थविरानिरुद्धेनोक्तः: गच्छ पुत्रक, नद्या अजिरवत्या उदकमानयेति । ततः सुमनाः श्रमणोद्देशो घटमादायाजिरवतीमवतीर्णः । तत्र स्नात्वा उदकस्य घटं पूरयित्वा विहायसं प्रस्थितः । अग्रतो घटो गच्छति, ततः सुमनाः श्रमणोद्देशः । तस्मिंश्च समये भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां धर्मं देशयति । तत्र भगवानायुष्मन्तं शारिपुत्रमामन्त्रयते: इमं पश्य शारिपुत्र श्रमणोद्देशमागच्छन्तमुदकस्य घटं पूरयित्वा स्मृतिमन्तं सुसमाहितेन्द्रियम्* । हित्वा रागं च द्वेषं च अभिध्यां च विरागयन्* । संघारयन्निमं देहं शोभते उदहारकः ॥ -------------------- वैद्य, २०५ -------------------- यदा भगवता सुमनाः श्रमणोद्देशो भिक्षुसंघस्य पुरस्तात्स्तुतः प्रशस्तश्च, तदा भिक्षूणां संदेहो जातः । कानि भदन्त सुमनसा कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको दिव्यया च सुमनसां कञ्चुकया प्रावृत्तो जातः, तीक्ष्नेन्द्रियः, अर्हत्वं च प्राप्तमिति । सुमनसैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुमनसा तानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८१.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावदन्यतमः सार्तवाहः । तस्य तरुणावस्थायां प्रव्रज्याचित्तमुत्पन्नम्* । तेन न शकितं प्रव्रजितुम्* । यदा वृद्धो भूतस्तदा तस्य विप्रतिसारो जातः: न मे शोभनं कृतं यदहं भगवच्छासने न प्रव्रजित इति । ततस्तेन केशनखनस्तूपे सुमनःपुष्पारोपणं कृतम्*, विपश्यी च सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघः पिण्डकेन प्रतिपादितः । ततः तेन पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेम चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतान् सम्यक्संबुद्धानामारागयेयम्* । यस्य च शासने प्रव्रजेयम्*, तत्र दहरावस्थायामार्यधर्मानधिगच्छेयमिति । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यावासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८३ हिरण्यपाणिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, २०६ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । न चास्य पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्*, एकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एतेषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति ॥ अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्माद्देवनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पञ्च । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं पुरुषं जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । {सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति ।} सा आत्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य (स्पेयेर्: अत्युन्नमय्य) दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोर् अनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति, शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय ॥ सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । पाणिद्वये चास्य लक्षणाहतं कर्मविपाकजं दीनारद्वयम्* । यदा तदपनीतं भवति तदा अन्यत्प्रादुर्भवति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातयः ऊचुः: यस्मादस्य जातमात्रस्य पाणिद्वये लक्षणाहतं कर्मविपाकजं दीनारद्वयं प्रादुर्भूतम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य हिरण्यपाणिरिति नामेति । हिरण्यपाणिर्दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको -------------------- वैद्य, २०७ -------------------- महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । य यदा वीथीमवतीर्णो भवति, तदा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा पाणिद्वयं प्रसारयति । ततो लक्षणाहतस्य हिरण्यसुवर्णस्य राशिः प्रादुर्भवति, येन तान् संतर्पयति । तस्य यशसा सर्वा श्रावस्ती आपूर्णा ॥ यावधिरण्यपाणिर्दारकोऽपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्ते प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता धर्मो देशितः । स आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: इच्छाम्यहमाचार्य भगवतः सश्रावकसंघस्य भक्तं कर्तुमिति । स्थविरानन्देनोक्तः: वत्स कार्षापणैः प्रयोजनमिति । ततो हिरण्यपाणिना बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य पुरस्तात्स्थित्वा पाणिद्वयं प्रसार्य हिरण्यसुवर्णस्य महान् राशिः स्थापितः, यं दृष्ट्वा संघस्थविरोऽन्ये च भिक्षवः स्थविरानन्दश्च परं विस्मयमापन्नाः । ततो हिरण्यपाणिर्दारको बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा हिरण्यपाणिदारिकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । दृष्टसत्यो ज्ञातीनां भागसंविभागं कृत्वा श्रमणब्राह्मण्कृपणनीपकान् संतर्प्य मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हिरण्यपाणिना कर्माणि कृतानि, येनास्य पाणिद्वये लक्षनाहतं दीनारद्वयं जातम्*, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: हिरण्यपाणिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । हिरण्यपाणिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः -------------------- वैद्य, २०८ -------------------- पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ काश्यपः सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । तस्य राज्ञा कृकिणा शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र च स्तूपमहे वर्तमाने द्यूतकरेण दीनारद्वयं तस्मिन् स्तूपे यष्ट्यां समारोपितम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतवान्*: यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्र हस्तगतेनैव सुवर्णेनेति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन द्यूतकर आसीत्*, अयं स हिरण्यपाणिः । यदनेन स्तूपे दीनारद्वयं समारोपितम्*, तेनास्यैवंविधो विशेषः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८४ त्रिपिटकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां राजा प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च {सुभिक्षं च} आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावदसौ देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः काषायवस्त्रं प्रावृत्य श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च । स जातमात्रः पृच्छति: किं भगवानिहैव श्रावस्त्यां शारिपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपानन्दप्रभृतयो वा महाश्रावका इति । ततोऽस्य माता विस्मयहर्षपूर्णा कथयति: पुत्रक भगवानिहैव श्रावस्त्यां महाश्रावकाश्चेति । यावदेषो ऽर्थो राज्ञः प्रसेनजितो निवेदितः: पुत्रस्ते जातः । काषायवस्त्रं प्रावृत्य श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च । स भगवतो महाश्रावकाणां च प्रवृत्तिमन्वेषत इति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तस्यानुग्रहार्यं भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन राज्ञः प्रसेनजितो भक्ताभिसारस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलः पुत्रमुत्सङ्गे कृत्वा भगवतो दर्शयति: अयं मे भगवन् पुत्रो जातमात्र एष -------------------- वैद्य, २०९ -------------------- भगवन्तं स्मरति, महाश्रावकांश्चेति । ततो भगवांस्तं कुमारमामन्त्रयते: आरोग्यं ते त्रिपिटेति । स कथयति: वन्दे तथागतमर्हन्तं सम्यक्संबुद्धमिति । ततो राजा प्रसेनजित्परं विस्मयमापन्नः ॥ यदा सप्तवर्षो जातस्तदा भगवच्छासने प्रव्रजितस्तैरेव काषायैः प्रावृतः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त त्रिपिटेन कर्माणि कृतानि, येन काषायवस्त्रप्रावृतो जातः श्रमणवेषधारी जातिस्मरः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: त्रिपिटेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । त्रिपिटेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावद्राज्ञः कृकिणः पुत्र ऋषिपतनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य प्रसादो जातः । स प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारे दोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी भूत्वा राजानं विज्ञापयामास: अनुजानीहि मां तात, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । राजोवाच: न शक्यमेतन्मया कर्तुम्* । यस्मात्ते युवराजाभिषेको नचिरेण भविष्यतीति । कुमारः कथयति: अलं मे राज्येन बहुदोषदुष्टधर्मसंपन्नेन । अवश्यमेवाहं भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । स पित्रा नानुज्ञातः । तेनैको भक्तच्छेदः कृतः, द्वौ त्रयो वा यावत्षड्भक्तच्छेदाः कृताः । ततोऽस्य वयस्यकै राजा विज्ञप्तः । देव अनुजानीहि कुमारं प्रव्रजितुम्* । मा हैव कालं करिष्यतीति । ततो राज्ञा पुत्रः प्रतिज्ञां -------------------- वैद्य, २१० -------------------- करितः: तावत्तेऽस्माकं दर्शनं न देयम्*, यावत्त्रयः पिटका अधीता इति । यावदसौ पितरमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन नचिरेण त्रयः पिटका अधीताः । युक्तमुक्तप्रतिभानी धार्मकथिकः संवृत्तः । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं पूर्विकां प्रतिज्ञां निर्यातयेयमिति । स पितुः सकाशं गतः । स पृष्टश्च: किं पुत्र अस्ति किंचिदधीतमिति? तेनोक्तम्*: त्रयः पिटका इति । ततस्तेन पितुस्तादृशी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा राजा आत्तमनाः संवृत्तः । ततः प्रसादजातः कथयति: पुत्र केन ते प्रयोजनमिति । तेनोक्तम्*: इच्छाम्यहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुपनिमन्त्र्य षड्भिः परिष्कारैर् आच्छादयितुमिति । राजा कथयति: यथेष्टं कुरुष्व, विस्तीर्णं राजकुलमिति । ततस्त्रिपिटेन भगवान् विंशतिसहस्रपरिवारः प्रणीतेनाहारेण संतर्पितः । एकैकश्च भिक्षुः षड्भिः परिष्कारैराच्छादितः । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: यन्मया इदानीं कृच्छ्रेण प्रव्रज्या प्रतिलब्धा, तथागते च सश्रावकसंघे काराः कृताः, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय तत्र तत्र काषायवस्त्रप्रावृत एव श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च स्यामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन कृकिणः पुत्रः, अयं त्रिपिटः । तेनैव हेतुना आढ्ये राजकुले पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको जातिस्मरश्च संवृत्तः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८५ यशोमित्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः सार्थवाह आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तेन खलु समयेन दुर्भिक्षम् अभूत्कृच्छ्रम्* । कान्तारदुर्लभः (स्पेयेर्: दुर्लम्भः) पिण्डको याचनकेन । -------------------- वैद्य, २११ -------------------- नैमित्तिकैश्च निर्दिष्टो देवो न वर्षिष्यतीति । यावत्सार्थवाहपत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गोपेतः । यत्र च दिवसे दारको जातस्तत्रैव दिवसेऽनावृष्टिर्भग्ना । तस्य यशसा सर्वा श्रावस्ती आपूरिता । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य समन्ताद्यशो विसृतम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य यशोमित्र इति नामेति । यशोमित्रो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा यशोमित्रो महान् संवृत्तस्तदा जेतवनं निर्गतः केनचिदेव करणीयेन । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य प्रसादो जातः । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता तादृशी संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारदोषदर्शी निर्वाणगुणदर्शी भूत्वा मातपितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तस्य दंष्ट्राभ्यामष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, येनास्य तृषा न बाधते । यदा निदाघकाले भिक्षवस्तृषार्ताः पानकस्यार्थे संघमवतरन्ति, तदाप्यसौ नावतरति । ततोऽस्य सुप्रेमका भिक्षवः पृच्छन्ति: केन हेतुना भवतस्तृषा न बाधत इति । स कथयति: ममैताभ्यां दंष्ट्राभ्यामष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, येन न मे तृषा बाधता इति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त यशोमित्रेण कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः, दंष्ट्रान्तराच्चाष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: यशोमित्रेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । यशोमित्रेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: -------------------- वैद्य, २१२ -------------------- न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरः श्रेष्ठिपुत्रोऽन्यतरस्य वृद्धभिक्षोः सकाशे प्रव्रजितः । सोऽलसो नेच्छति समयाचारिकां चरितुम्* । ततः स ब्रह्मचारिभिः स्थविरस्योपस्थायको दत्तः । स उपस्थायकमात्मानं मत्वा वृद्धतराणां भिक्षूणां सकाशादुपस्थानं स्वीकरोति । तस्याकुशलमूलान्यपर्यन्तानि ॥ यावदपरेण समयेन ग्लान्यं पतितः । स्थविरेणास्य वैद्योपदेशाद्घृतं पानाय दत्तम्* । स रात्रौ तृषात्रासितः (स्पेयेर्: तृषा त्रासितः) स्वकं कमण्डलुकमुपगृह्य पानीयं पास्यामीति पश्यति निरुदकम्* । एवमाचार्योपाध्यायानाम्* । यावत्सांघिकं पानीयमण्डपमवतीर्णः । तदपि निरुदकं पश्यति । यावन्नदीचारिकामवतीर्णः । सापि निरुदका संवृत्ता । स उद्विग्नः स्वकानां सब्रह्मचारिणामुद्वेजनार्थं श्रद्धादेयस्य च गुरुत्वसंदर्शनार्थम्*, नदीचारिकायाः परिवृक्षः (स्पेयेर्: परे वृक्षः), तत्र शाटकं बद्ध्वा समभिरूढः, स्वकर्माणि ममेत्यवेत्य कर्मप्रतिशरणावस्थितः (स्पेयेर्: कर्मप्रतिसरणावस्थितः) । यावद्द्वितीये दिवसे प्रभातायां रजन्यामेतद्वृत्तान्तं सब्रह्मचारिणामारोचयति । ततोऽस्य सब्रह्मचारिणः प्रेतकरणं श्रुत्वोद्विग्नाः, इतश्चामुतश्चारोचयितुमारब्धाः । ततोऽस्य उपाध्यायेन पानीयमुपनामितम्* । तदपि न पश्यति । तेनापि संविग्नेन भगवतः काश्यपस्य निवेदितम्* । भगवता काश्यपेनोक्तः: गण्डीराकोट्यतामिति । तत उपधिवारिकेण गण्डीराकोटिता । बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः संनिपतितः ॥ एष वृत्तान्तो वाराणस्यां नगर्यां समन्ततो विसृतः । ततोऽनेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । यावदुपाध्यायेन वृद्धान्ते निषादयित्वा उदकपुर्णा कुण्डिका दत्ता । वत्स एतत्पानीयं संघे चारयेति । स प्रत्यक्षफलदर्शी तेनैव संवेगेन बुद्धे भगव्ति श्रावकेषु च प्रसादमुत्पाद्य तीव्रेणाशयेन तदुदकं संघे चारितवान्* । ततो भगवता तस्यानुग्रहार्थं गजभुजसदृशं बाहुमभिप्रसार्य भीतानामाश्वासनकरेण तदुदकं गृहीतं महाश्रावकैश्च । न च क्षीयते । यावत्सर्वसंघे चारितम्*, तदापि न क्षीयते । तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । तस्यापि संतानेऽकुशलमूलानि प्रतिसंहृतानि । यदा तस्माद्ग्लान्याद्व्युत्थितः, तदा तेन बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः पानीयेनाल्पोत्सुकः कृतः । द्वादश वर्षसहस्राणि तेन संघे पानीयं चारितम्* । यावन्मरणकालसमये प्रणिधानं कृतवान्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः, तमहमारागयेयं मा विरागयेयम्*, दंष्ट्रान्तराच्च मेऽष्टाङ्गोपेतं पानीयं निर्गच्छेदिति ॥ -------------------- वैद्य, २१३ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन भिक्षुरासीत्, अयं सः । यत्तेन द्वादश वर्षसहस्राणि संघे पानीयं चारितम्*, प्रणिधानं च कृतम्*, तेनेह जन्मनि दंष्ट्रान्तरादष्टाङ्गोपेतं पानीयं निर्गच्छति । तेनैव हेतुनार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८६ औपपादुकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु वर्षा उपगतः पाण्डुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । मातुर्जनित्र्या धर्मं देशयति, अन्येषां च देवानाम्* । तेन खलु समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः श्रावस्त्यां वर्षा उपगतो जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ चतस्रः पर्षदो येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनोपसंक्रान्ताः, महामौद्गल्यायनपादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णाः । चतस्रः पर्षद आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो धर्मकथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ चतस्रः पर्षद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनाञ्जलिं प्रणमय्य आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायम् इदमवोचत्*: कच्चित्ते भदन्त महामौद्गल्यायन श्रुतं कुत्र भगवानेतर्हि वर्षा उपगत इति । महामौद्गल्यायन आह: श्रुतं मे भवन्तो भगवान् देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु वर्षा उपगतः, पाण्डुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । मातुर्जनित्र्या धर्मं देशयति, अन्येषां च देवानां त्रायस्त्रिंशानामिति । अथ चतस्रः पर्षदः आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनेभ्यः प्रक्रान्ताः ॥ अथ चतस्रः पर्षदस्त्रयाणां वार्षिकाणामत्ययाद्येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्यायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णाः । चतस्रः पर्षद आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो धर्म्यया कथया संदर्शयति (स्पेयेर्: संप्रदर्शयति) समादापयति समुत्तेजयति -------------------- वैद्य, २१४ -------------------- संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धम्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ चतस्रः पर्षद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायमिदमवोचत्*: यत्खलु भदन्तमहामौद्गल्यायनो जानीयात्* (स्पेयेर्: जानायाच्; म्स्: -मौद्गल्यायन जानीया चिर-): चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्*, परितृषिताः स्मो वयं भगवतो दर्शनेन । इच्छामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । सचेद्भदन्तमहामौद्गल्यायस्यागुरु, साधु भदन्तमहामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रामेत्+ । उपसंक्रम्यास्माकं वचनेन भगवतः पादौ शिरसा वन्दस्व, अल्पाबाधतां च पृच्छ, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं च वद: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षद आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: नास्ति खलु भदन्त जम्बूद्वीपकानां मनुष्याणां तद्रूपा ऋद्धिर्वा अनुभावो वा येन जम्बूद्वीपका मनुष्या देवांस्त्रायस्त्रिंशान् (स्पेयेर्: त्रयस्त्रिंशान्) अभिरोहेयुः भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमणाय पर्युपासनाय । अस्ति खलु देवानां त्रायस्त्रिंशानां तद्रूपा ऋद्धिश्चानुभावश्च, येन देवास्त्रायस्त्रिंशा जम्बूद्वीपमवतरेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमणाय पर्युपासनाय । साधु भगवान् देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपमवतरेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनश्चतसृणां पर्षदां तूष्णीभावेन । अथ चतस्रः पर्षद आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनेभ्यः प्रक्रान्ताः ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽचिरप्रक्रान्ताश्चतस्रः पर्षदो विदित्वा तद्रूपं समाधिं समापन्नो यथा समाहिते चित्ते तद्यथा बलवान् पुरुषः संकुञ्चितं वा बाहुं प्रसारयेत्*, प्रसारितं वा संकुञ्चयेत्*, एवमेवायुष्मान्महामौद्गल्यायनः श्रावस्त्यामन्तर्हितो देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु प्रत्यष्ठात्पाण्दुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । तेन खलु समयेन भगवाननेकशताया देवपर्षदो धर्मं देशयति । अद्राक्षीच्च महामौद्गल्यायनो भगवन्तमनेकशताया देवपर्षदः पुरस्तान्निषण्णं धर्मं देशयन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनः स्मितं प्राविरकार्षीत्*: इहापि भगवानाकीर्णो विहरति तद्यथा जम्बूद्वीपे चतसृभिः पर्षद्भिरिति । अथ भगवानायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: न खलु मौद्गल्यायन स्वैरत्वमेषाम्*, अपि तु यदा मे एवं भवति: आगच्छन्त्विति, तदा आगच्छन्ति । यदा मे एवं भवति: गच्छन्त्विति, तदा गच्छन्ति । इति मे चेतसा चित्तमाज्ञाय आगच्छन्ति च गच्छन्ति ॥ आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्ण आयुष्मान्मौद्गल्यायनः सर्वां देवपर्षदमवलोक्य भगवन्तमिदमवोचत्: विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवता या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । -------------------- वैद्य, २१५ -------------------- अथ भगवानायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतन्मौद्गल्यायन, एवमेवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवता या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः ॥ अथ शक्रो शक्रो देवानामिन्द्रो भगवत आयुष्मतश्च महामौद्गल्यायनस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतद्भदन्त महामौद्गल्यायन, एवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवताः, या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्त्यार्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः ॥ अथान्यतमो देवपुत्रो भगवत आयुष्मतश्च महामौद्गल्यायनस्य शक्रस्य च देवानामिन्द्रस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतद्भदन्त महामौद्गल्यायन, एवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवताः, या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे । सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्ना इति ॥ तत्रानेकानि देवताशतानि अनेकानि देवतासहस्राण्यनेकानि देवताशतसहस्राणि भगवतः पुरस्तात्प्रत्येकं प्रत्येकं स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृत्य तत्रैवान्तर्हितानि ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रविविक्तां देवपर्षदं विदित्वा एकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षदो भगवतः पादौ शिरसा वन्दन्ते अल्पाबाधतां च पृच्छन्ति, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । भगवानाह्: सुखिनो मौद्गल्यायन भवन्तु जम्बूद्वीपे चतस्रः पर्षदस्त्वं च । महामौद्गल्यायन आह: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षद आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: नास्ति भदन्त जाम्बूद्वीपकानां मनुष्याणां तद्रूपा ऋद्धिर्वा अनुभावो वा येन जाम्बूद्वीपका मनुष्या देवांस्त्रायस्त्रिंशानभिरोहेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । अस्ति तु भदन्त देवानां त्रायस्त्रिंशानां तद्रूपा ऋद्धिश्चानुभावश्च, येन देवास्त्रायस्त्रिंशा जम्बूद्वीपमवतरेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । साधु भगवान् देवेभ्यश्त्रायस्त्रिंशेभ्योऽवतरेदनुकम्पामुपादाय । भगवानाह: तेन हि त्वं गच्छ मौद्गल्यायन जम्बूद्वीपम्* । गत्वा च चतसृणां पर्षदामारोचय: अवतरिष्यति भवन्तो भगवानितः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपं सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले इति ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवतः प्रतिश्रुत्य पादौ शिरसा वन्दित्वा तद्रूपं समाधिं संपन्नो यथा समाहिते चित्ते तद्यथा बलवान् पुरुषः संकुञ्चितं बाहुं प्रसारयेत्*, -------------------- वैद्य, २१६ -------------------- प्रसारितं वा संकुञ्चयेत्*, एवमेवायुष्मान्महामौद्गल्यायनो देवेषु त्रायस्त्रिंशेष्वन्तर्हितः, जम्बूद्वीपे प्रत्यष्ठात्* । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो जम्बूद्वीपमागत्य चतसृणां पर्षदामारोचयति: अवतरिष्यति भवन्तो भगवानितः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपं सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले इति ॥ अवतीर्णो भगवांस्ततः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यः सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले । यदा भगवान् साम्काश्यं नगरमवतीर्णः, तदा अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि भगवतो दर्शनाय संनिपतितानि । तत्रोपपादुको भिक्षुः प्रादुर्भूतः । तेन भगवान् सश्रावकसंघस्ते च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भक्तेनोपनिमन्त्रिताः । यावद्गण्डीदेशनाकाले सहचित्तोत्पादाद्दिव्यान्यासनान्युदारपटाच्छादितानि प्रादुर्भूतानि, दिव्यानि च भक्ष्यभोज्यानि । तत उपपादुकेन भगवान् दिव्येनाहारेण संतर्पितः । ते च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगाः सम्यगुपस्थिताः । ततोऽस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वोपपादुकेन भिक्षुणा इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त उपपादुकेन कर्माणि कृतानि, येनोपपादुकः संवृत्तः? सहचित्तोत्पादाच्चास्य यच्चिन्तयति, तत्प्रार्थयते, तत्सर्वं संृध्यतीति । भगवानाह: उपपादुकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । उपपादुकेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्येकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावदन्यतरस्मिन् ग्रामकेऽरण्यायतने पञ्च भिक्षवो वर्षा उपगताः तत्रैकेन भिक्षुणा चतुर्णां -------------------- वैद्य, २१७ -------------------- भिक्षूणां वैयावृत्यं कृतम्* । तैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । पञ्चमेन पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: यथैभिर्मामागम्य अर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, अनेन मे कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च प्रव्रजितस्य उपकरणविशेषैरवैकल्यं स्यादिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवः योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन वैयावृत्यं कृतवान्*, अयं स उपपादुक इति । भिक्षव ऊचुः: किं कर्म कृतं येनोपपादुकः संवृत्तः? भगवानाह: भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि (स्पेयेर्: विंशतिसहस्रायुषि) प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतरः श्रेष्ठी । तस्य भार्या प्रसवकाले दुःखवेदनाभिभूता आर्तस्वरा क्रदन्ति । स तं शब्दं श्रुत्वा परं संवेगमापन्नः । स शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहं भगवच्छासने प्रव्रज्य प्रणिधानं कुर्याम्*, येन न कदाचिद्गर्भशय्यां प्रत्यनुभवामीति । स तेनैव संवेगेन भगवतः काश्यपस्य प्रवचने प्रव्रजितः । तेन प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रोपपादुको भवेयम्*, मा कदाचिद्गर्भशय्यां प्रत्यनुभवेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाह आसीत्*, अयं स उपपादुकः । यत्प्रणिधानं कृतम्*, तेनोपपादुकः संवृत्तः । यत्तत्रानेनेन्द्रियाणि परिपाचितानि, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८७ शोभितः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा -------------------- वैद्य, २१८ -------------------- अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । तस्य जन्मन्यनेकान्यद्भुतानि प्रादुर्भूतानि, यैः कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जन्मनि कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्*, तस्मादस्य भवतु शोभित इति नामेति । शोभितो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ स यदा महान् सम्वृत्तस्तदा न्यग्रोधारामं गतो भगवतो दर्शनाय । ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा शोभितेन दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त शोभितेन कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्*, जन्मनि चास्यानेकानि अद्भुतानि प्रादुर्भूतानि, यैः कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्*? भगवानाह: शोभितेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शोभितेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८७.१ ॥ -------------------- वैद्य, २१९ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । शोभेन राज्ञा केशनखस्तूपः प्रतिष्ठापितः । यावत्कस्मिंश्चित्पर्वणि प्रत्युपस्थिते गोष्ठिकाः स्तूपसमीपं गताः । तैस्तं स्तूपं दृष्ट्वा पसादजातैः पुष्पारोपणं कर्तुम् आरब्धम्* । तत्रैको गोष्ठिकः कथयति: अहं न करोमि, मम विभवो नास्तीति । स तैश्च गोष्ठिकमध्यान्निष्कासितः । तस्य विप्रतिसारो जातः । तेन विचित्रपुष्पसंग्रहं कृत्वा तस्मिन्नेव स्तूपे पुष्पारोपणं कृतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गोष्ठिक आसीत्, येन विप्रतिसारजातेन क्रकुच्छन्दस्य केशनखस्तूपे पुष्पारिपणं कृतम्*, अयमसौ शोभितः । अन्यान्यपि हि भिक्षवः शोभितेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठी । तेन ग्लानः प्रत्येकबुद्धो दृष्टः । ततः प्रसादजातेन पादयोर्निपत्य पिण्डकेन प्रतिपादितः पटेन चाच्छादितः ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठी, अयं शोभितः । भूयः काश्यपे भगवति दरिद्रोऽभूत्काष्ठहारकः । स काष्ठानामर्थे पर्वतदरीं प्रविष्टः । तेन स्तूपो दृष्टः । तत्र च स्तूपाङ्गणे तृणानि जातानि । ततस्तेन प्रसादजातेन तृणान्युत्पाट्य संमार्जनीं गृहीत्वा स्तूपाङ्गणं च संमृष्टम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देय्धर्मपरित्यागेन च अभिरूपः स्यां दर्शनीयः प्रसादिकः, अनागतांश्च बुद्धान् आरागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन काष्ठहारक आसीत्, अयमेवासौ शोभितः । यदनेन स्तूपाङ्गणं संमृष्टम्*, तेन यत्र यत्र जातस्तत्र तत्राभिरूपो दर्शनीयः प्रसादिकः संवृत्तः । तेनैव हेतुनेदानीमार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८८ कप्फिणः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, २२० -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन दक्षिणापथे कल्पो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । सोऽपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा कप्फिण इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । कप्फिणो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यस्मिन्नेव दिवसे कप्फिणः कुमारो जातः, तस्मिन्नेव दिवसे अष्टादशानाममात्यसहस्राणां पुत्रा जाताः, सर्वे महानग्नाः । तेषां प्रतिरूपाणि नामानि व्यवस्थापितानि ॥ यद्राजा कल्पः कालधर्मेण संयुक्तः, तस्यात्ययात्कप्फिणः कुमारो राज्ये प्रतिष्ठितः । तानि चाष्टादशामात्यपुत्रसहस्राणि सर्वाण्यमात्यत्वे नियुक्तानि । अथापरेण समयेन राजा महाकप्फिणोऽष्टादशामात्यसहस्रपरिवृतो मृगवधाय निर्गतः । पुरस्तात्पृष्ठतश्च सर्वबलौघमवलोक्यामात्यानामन्त्रयते: अस्ति भवन्तः कस्यचिदेवंरूपो बलौघः तद्यथा ममैवैतर्हीति? ततः प्रियवादिभिरमात्यैरभिहितम्*: देव नान्यस्य कस्यचिदिति । अथ मध्यदेशाद्वणिजो दक्षिणापथं गताः । तै राज्ञो महाकप्फिणस्य प्राभृतमुपनीतम्* । राज्ञा उक्ताः: भो वणिजः, कस्तत्र राजेति । वणिजः कथयन्ति: देव केचिद्देशा गणाधीनाः केचिद्राजाधीना इति । यावद्राज्ञा महाकप्फिणेन श्रावस्त्यादिषु षट्सु महानगरेषु दूतसंप्रेषणं कृतम्* । यद्युत्थिता भवथ नोपवेष्टव्यम्*, शीघ्रमागन्तव्यम्*, अन्यथा व उत्तमेन दण्डेन समनुशासिष्यामीति । एतद्वचनमुपश्रुत्य षण्महानगरवासिनो राजानो भीतास्त्रस्ताः संविग्ना आहृष्टरोमकूपाः संगम्य समागम्य एकसमूहेन श्रावस्तीमनुप्राप्ताः । ततो भगवत्सकाशं गताः । तैः स वृत्तान्तो भगवतो विस्तरेण निवेदितः । भगवता ते समाश्वासिताः, उक्ताश्च: स दूतो मत्सकाशमानेतव्य इति । ततस्तैर्दूतस्य निवेदितम्* । अस्त्यस्माकं राजाधिराज, तं तावत्पश्येति ॥ ततो भगवता दूतागमनमवेत्य जेतवनं चतूरत्नमयं निर्मितं देवानामिव सुदर्शनं नगरम्* । अत्र चत्वारो महाराजानो दौवारिकाः स्थापिताः, ऐरावतसदृशा हस्तिनः, बालाहकसदृशा अश्वाः, नन्दीघोषसदृशा रथाः, व्याडयक्ष्सदृशा मनुष्याः । स्वयं च भगवता चक्रवर्तिवेषो निर्मितः, सप्ततालोद्गतं च सिम्ःासनं यत्र भगवान्निषण्णाः । ततो दूतस्तथाविधां शोभां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । ततो भगवता लेखं लेखयित्वा स दूतोऽभिहितः: कप्फिणो मद्वचनाद्वक्तव्यः: लेखवाचनसमकालमेव यद्युत्थितो भवसि, नोपवेष्टव्यम्*, शीघ्रमागन्तव्यम्* । -------------------- वैद्य, २२१ -------------------- अथवा नागच्छसि, अहमेव महता बलौघेन सार्धमागमिष्यामीति । ततो दूतेन गत्वा राज्ञो महाकप्फिणस्य लेखं वाचिकं च यत्संदिष्टं तत्सर्वं निवेदितम्* ॥ ततः कप्फिणो राजा अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवृतोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । प्रातिसीमाश्च राजानो राजानं महाकप्फिणं प्रत्युद्गताः । तैर्महासत्कारेण नगरं प्रवेशितः । मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य भगवतो निवेदितवन्तः । ततो भगवता तस्यागमनमवेत्य जेतवनं चतूरत्नमयं निर्मितं देवानामिव सुदर्शनं नगरम्* । यत्र चत्वारो महाराजानो दौवारिकाः स्थापिताः । ऐरावतसदृशा हस्तिनः, बालाहकसदृशा अश्वाः, नन्दीघोषसदृशा रथाः, व्याडयक्षसदृशा मनुष्याः । स्वयं च भगवता चक्रवर्तिवेषो निर्मितः । सप्ततालोद्गतं च सिंहासनं सर्वं तथैव निर्मितम्* । ततो राजा महाकप्फिणो जेतवनं प्रविष्टः । सहदर्शनादस्य यो रूपो रूपमदः, ऐश्वर्ये ऐश्वर्यमदः, स प्रतिविगतः । बलदर्पोऽद्यापि प्रतिबाधत एव । ततो भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्*: अहो बत शक्रो देवेन्द्र ऐन्द्रं धनुरादाय आगच्छत्विति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रो देवेन्द्रः सारथिवेषेण ऐन्द्रं धनुरुपनामयति । भगवता महाकप्फिणस्योपनामितम्* । तच्च राजा महाकप्फिण उत्क्रष्टुमपि न शक्नोति, कुतः पुनरारोपयिष्यति । ततो भगवता सप्तायोभेर्यो निर्मित्ताः । स्वयं च तद् धनुरर्धचन्द्राकारेणारोप्य शरः क्षिप्तः, येन ताः सप्तायोभेर्यश्छिद्रीकृताः । ततः शब्दं निर्गतः: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ८८.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ८८.२ ॥ इति स च शब्दो यावदकनिष्ठान् देवान् गतः । ततो राज्ञः कप्फिणस्य योऽभूद्बलमदः, स प्रतिविगतः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: किमिदमिति । ततो भगवान् राज्ञो महाकप्फिणस्य चित्तप्रकारमुपलक्ष्य राजवेषमन्तर्धाप्य इदं सूत्रमारद्भवान्*: <च्f. द्ब्सू(२)> दशबलसमन्वागतो भिक्षवस्तथागतोऽहन् सम्यक्संबुद्धश्चतुर्वैशारद्यविशारद उदारमार्षभं स्थानं प्रतिजानीते, ब्रह्मचर्यं प्रवर्तयति, पर्षदि सम्यक्सिंहनादं नदति: यदुतास्मिन् सतीदं भवति, अस्योत्पादादिदमुत्पद्यते । यदुत अविद्याप्रत्ययाः संस्काराः । संस्कारप्रत्ययं विज्ञानम्* । विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम्* । नामरूपप्रत्ययं षडायतनम्* । षडयतनप्रत्ययः स्पर्शः । स्पर्शप्रत्यया वेदना । वेदनाप्रत्यया तृष्णा । तृष्णाप्रत्ययमुपादानम्* । उपादानप्रत्ययो भवः । भवप्रत्यया जातिः । जातिप्रत्यया जरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासाः संभवन्ति । एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो भवति । यदुत अस्मिन्नसतीदं न भवति, अस्य निरोधादिदं निरुध्यते । यदुत अविद्यानिरोधात्संस्कारनिरोधः -------------------- वैद्य, २२२ -------------------- । संस्कारनिरोधाद्विज्ञाननिरोधः । विज्ञाननिरोधान्नामरूपनिरोधः । नामरूपनिरोधात्षडायतननिरोधः । षडायतननिरोधात्स्पर्शनिरोधः । स्पर्शनिरोधाद्वेदनानिरोधः । वेदनानिरोधात्तृष्णानिरोधः । तृष्णानिरोधादुपादाननिरोधः । उपादाननिरोधाद्भवनिरोधः । भवनिरोधाज्जातिनिरोधः । जातिनिरोधाज्जरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासा निरुध्यन्ते । एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य निरोधो भवति । स्वाख्यातो मे भिक्षवो धर्मः, उत्तानो विवृतश्छिन्नप्लोतिको यावद्देवमनुष्येभ्यः सम्यक्सुप्रकाशितः । एवं स्वाख्याते मे धर्मे उत्ताने विवृते छिन्नप्लोतिके यावद्देवमनुष्येभ्यः सम्यक्सुप्रकाशिते यावदलमेव भिक्षवः श्रद्धाप्रव्रजितेन कुलपुत्रेण अलं योगाय अलमप्रमादाय, अलं शास्तुः शासने योगमापत्तुम्*, कामं त्वक्स्नाय्वस्थ्यवतिष्ठताम्*, परिशुष्यतु शरीरान्मांसशोणितम्* । अथ च पुनर्यत्तदारब्धवीर्येण प्राप्तव्यं स्थामवता वीर्यवता उत्साहिना दृढपराक्रमेणानिक्षिप्तधुरेण कुशलेषु धर्मेषु, तद्वहनानुप्राप्ता न वीर्यस्य स्रंसनं भविष्यति । तत्कस्य हेतोः? दुःखं हि कुसीदो विहरति व्यवकीर्ण, पापकैरकुशलैर्धर्मैः सांक्लेशिकैः पौनर्भविकैः सज्वरैर्दुःखविपाकैः आयत्यां जातिजरामरणीयैः महतश्चार्थस्य परिहाणिर्भवति । आरब्धवीर्यस्तु सुखं विहरत्यवकीर्णः पापकैरकुशलैर्धर्मैः सांक्लेशिकैः पौनर्भविकैः सज्वरैर्दुःखविपाकैः आयत्यां जातिजरामरणीयैः । महतश्चार्थस्य पारिपूरिर्भवति । मण्डयेयमिदं प्रवचनं यदुत शास्ता च संमुखीभूतः । धर्मश्च देश्यत औपशमिकः पारिनिर्वाणिकः संबोधिगामी सुगतप्रवेदितः । तस्मात्तर्हि भिक्षव आत्मार्थं च समनुपश्यद्भिः परार्थं चोभयार्थं च, इदं प्रतिसंशिक्षितव्यम्: कच्चिन्नः प्रव्रज्या अमोघा भविष्यति, सफला सुखोदया सुखविपाका । येषां च परिभोक्ष्यामहे चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारान्*, तेषां च ते काराः कृताः कच्चिदत्यर्थमहाफला भविष्यन्ति, महानुशंसा महाद्युतयो महावैस्ताराः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे राज्ञा महाकप्फिणेन अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवारेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कप्फिणेन कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवारो महानग्नबलः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: कप्फिणेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । -------------------- वैद्य, २२३ -------------------- कप्फिणेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८८.३ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्येकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति बन्धुमतीयके दावे । यावदन्यतमेन सार्थवाहेन महासमुद्रात्प्रभूतानि रत्नान्यानीतानि । विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं भक्तेनोपनिमन्त्रितः । विहारं च कारयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय भिक्षुसंघाय निर्यातितवान्* ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवः योऽसौ सार्थवाहः, एष एवासौ कप्फिणो राजा तेन कालेन तेन समयेन । यदनेन विपश्यी सम्यक्संबुद्धाः सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं स्वान्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः, विहारं च कारयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय निर्यातितः ॰॰॰ {तेनेदानीमभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः संवृत्तः} ॰॰॰ अपराण्यपि भिक्षवः कप्फिणेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां महानगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । सोऽपरेण समयेन संप्राप्ते वसन्तकालसमये, संपुष्पितेषु पादपेषु, हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवृत उद्यानं निर्गतः । तेन तत्रोद्याने ग्लानः प्रत्येकबुद्धः दृष्टः । स तेन सांप्रेयभोजनेन त्रैमास्यमुपस्थितः । परिनिर्वृतस्य च शरीरस्तूपं कारयित्वा अमात्यगणसहायेन तैलाभिषेको दत्तः । तेन सपरिवारो महानग्नबलाधानेन संवृत्तः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिते बभूव । तत्रानेनेन्द्रियपरिपाकः कृतः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २२४ -------------------- ******************************************************* ८९ भद्रिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ यदा भगवान् षड्वर्षाभिसंबुद्धो द्वादशवर्षनिर्गतः कपिलवस्तु अनुप्राप्तः, तदा द्रोणोदनामृतोदनप्रमुखैरनेकैः शाक्यसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतं स्थापयित्वा राजानं शुद्धोदनम्* । ततो राजा शुद्धोदनस्तां पुत्रशोभां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यदि मे पुत्रो न प्रव्रजितोऽभविष्यत्*, सोऽयमभविष्यद्राजा चक्रवर्ती चतुरन्तविजेता धार्मिको धर्मराजः । स एतर्हि जटिलप्रव्रजितपरिवारो न शोभते । यन्वहं शाक्यकुलेभ्य एकैकं प्रव्राजयेयमिति । ततो राज्ञा शुद्धोदनेन नगरे घण्टावघोषणं कारितम्*: सर्वशाक्यैः संनिपत्तव्यमिति । ततः सर्वशाक्येषु संनिपतितेषु राजा शुद्धोदनः कथयति: शृण्वन्तु भवन्तः शाक्याः । यदि सर्वार्थसिद्धः कुमारो न प्रव्रजितोऽभविष्यत्*, यद्युष्माभिरेवोपस्थानं कृतमभविष्यत्* । तदिदानीमस्य प्रव्रजितस्य एकैकेन कुलपुरुषेण शाक्येनोपस्थायकेन प्रव्रजितव्यमिति । ततो भद्रिकानिरुद्धरेवतदेवदत्तप्रभृतीनि पच्च कुमारशतानि प्रव्रजितानि । तेषामुपालिर्नाम कल्पक उपस्थायकः तान् प्रव्रजितान् दृष्ट्वा रोदितुमारब्धः । ततः शाक्यैः पृष्टः: किमर्थमुपाले रुद्यत इति । स करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुवाच: यूयं प्रव्रजिताः । को ममेदानीं भह्ताच्छादनेन परिपालनं करिष्यतीति । ततः शाक्या ऊचुः: तेन हि उपाले, पटकं प्रसारयेति । तेन पटकः प्रसारितः । ततः शाक्यैः शरीरावलग्नानां हारार्धहारमणिमुख्तावैडूर्यकेयूराङ्गुलीयकानां महान् राशिः कृतः । तत उपालेः कल्पकस्य तान् दृष्ट्वा विचित्रं चालंकारमभिवीक्ष्य योनिशो मनसिकार उत्पन्नः: इमे तावच्छाक्याः कुलरूपयुवनवन्तोऽन्तःपुराणि इमं चालंकारं खेटवदुत्सृज्य प्रव्रजिताः । किमुताहमल्पविभवः इममलंकारं गृहं नेष्यामि? अलमनेन । यन्वहमेताननुप्रव्रजेयमिति । अथोपालिः कल्पको येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः, उपसंक्रम्य भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमिदमवोचत्*: यदि भगवन्मादृशानां प्रव्रज्या अस्ति, लभेयाहं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्*, चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवता एहिभिक्षुकया प्रव्राजितः ॥ ततो भद्रिकप्रमुखानि पञ्च शाक्यशतानि भिक्षुनेपथ्यधारीणि (स्पेयेर्: भिक्षुवेषधारीणि) बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य प्रणामं कर्त्£ं प्रवृत्तानि । ते उपालिं ज्ञात्वा कुलरूपविभवान्वितत्वान्नेच्छन्त्युपालेः -------------------- वैद्य, २२५ -------------------- प्रणामं कर्तुम्* । तत्र भगवानायुष्मन्तं भद्रिकमामन्त्रयते: भद्रिक कर्तव्योऽस्य प्रणामः, यस्मादिदं मामकं शासनं न कुलरूपयौवनैश्वर्यचातुर्वर्ण्यविशुद्धिमपेक्षत इति । ततो मूलनिकृत्ता इव द्रुमा भद्रिकप्रमुखानि पञ्च शाक्यशतानि धर्मतामवलम्ब्य पादयोर्निपतितानि । तेषां पादवन्दनसमकालमेवेयं महापृथिवी षड्विकारं प्रकम्पिता । तत्रायुष्मता भद्रिकेण युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स च महात्मा हीनदीनानुकम्पी । सोऽपरेण समयेन पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं गोचराय प्रस्थितः । यावदन्यतरचण्डालकठिनं पिण्डाय प्रविष्टः । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशल एकपुण्डरीकं हस्तिनागमभिरुह्य दीर्घेण चारायणेन सारथिना भगवतो दर्शनाय संप्रस्थितः । ददर्श राजा प्रसेनजित्कौशलो भद्रिकं शान्तेन्द्रियं शान्तमानसम्*, परमेण च चित्तदमव्युपशमनसमन्वागतं पांसुकूलप्रावृतं लूहं पिण्डपातं गृहीत्वा तस्माच्चण्डालकठिनान्निर्गच्छन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनर्दीर्घं चारायणं सारथिमामन्त्रयते: स्यादयं चारायण भद्रिको भिक्षुः? एवं यथा वदसि । इति श्रुत्वा राजा प्रसेनजित्कौशलः संमोहम् आपन्नः, पृथिव्यां मूर्च्छितः पतितः । ततो जलपरिषेकप्रत्यागतप्राणचेतसो लब्धमानसश्चारायणेन सारथिनोत्थापितः ॥ ततो राजा भगवत्सकाशमुपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा भगवन्तमुवाच: भगवन्, अद्भुतं मे दृष्टम्* । असौ भद्रिकः शाक्यराजः पांसुकूलप्रावृतो लूहं पिण्डपातं गृहीत्वा देवमनुष्यावर्जनकरेणातिप्रशान्तेनेर्यापथेन पिण्डपातमादाय चण्डालकठिनान्निर्गतः । तस्य ममैतदभवत्*: आश्चर्य यावत्सुविनीतं भगवच्छासनम्*, यत्र नाम एवंविधाः कुमाराः सुखैधिता एवंविनीतप्रचाराः संवृत्ता इति । भगवानाह: अपरमपि महाराज भद्रिकस्याश्चर्यं शृणु । अयं महाराज भद्रिकोऽरण्यगतो वा वृक्षमूलगतो वा शून्यागारगतो वा त्रिर् उदानयति: अहो बत सौख्यम्* । यदहमप्रव्रजितः सन् राजकुलमध्यगतोऽमात्यनैगमजानपदसुसंरक्षितः प्राकारपरिखाद्वारस्तूपाभिनिगूढः परिशङ्कितहृदयः संविग्नः समन्ततःशङ्की निद्रां नासादयामि । सोऽहमेतर्हि निरपेक्षः काये जीविते च सुखं यत्रतत्रस्थो विहरामीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त भद्रिकेण पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिक आढ्ये राजकुले प्रत्याजातः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: भद्रिकेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । भद्रिकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? -------------------- वैद्य, २२६ -------------------- न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः कोट्टमल्लकः क्षुत्क्षामपरिगतशरीरः इतश्चामुतश्चान्वाहिण्डते । यावदन्यतरा दारिका पूपलिका आदाय गच्छति । ततस्तेन कोट्टमल्लकेन सा दारिका पूपलिकानामर्थे अभिभूता । ततो बलादेकां पूपलिकामादाय इतस्ततः (स्पेयेर्: त<तस्त>तः) पलायितुमारब्धः । सा चास्य दारिका पृष्ठतः समनुबद्धैव । ततोऽसौ कोट्टमल्लकः सहसा नदीचारिकामुत्तीर्णः । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । तदा अन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तस्य कोट्टमल्लकस्याग्रतः स्थितः । ततः कोट्टमल्लस्य तं प्रत्येकबुद्धं शान्तेर्यापथं दृष्ट्वा महान् प्रसादो जातः । तेन स्वं व्यसनमगणय्य प्रत्येकबुद्धाय पूपलिका प्रतिपादिता । तस्य विप्रहर्षसंजननार्थं विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः कोट्टमल्लकस्तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्ता इव द्रुमः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: यन्मे सिद्धव्रतो दक्षिणीयः पूपलिकया प्रतिपादितः, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रोच्चकुलीनः स्याम्*, एवंविधानां च धर्माणां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन कोट्टमल्लकः, अयमसौ भद्रिकः । यत्तेन प्रत्येकबुद्धः पूलिकया प्रतिपादितः, तस्य कर्मणो विपाकेनाढ्ये शाक्ये प्रत्यागतः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यावासः प्रतिपालितः । तेनेदानीमार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २२७ -------------------- ******************************************************* ९० राष्ट्रपालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः स्थूलकोष्ठमुपनिश्रित्य विहरति स्थूलकोष्ठकीये वनषण्डे । तेन खलु समयेन स्थूलकोष्ठके कौरव्यो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । तस्य भ्रातृपुत्रो राष्ट्रपालो नाम्ना अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य विनयकालमवेक्ष्य भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतः स्थूलकोष्ठकं पिण्डाय प्रविष्टः । ददर्श राष्ट्रपालो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसन्नम्* । स प्रसादजातो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रव्रज्यां याचते । ततस्तं भगवानाह: वत्स अनुज्ञातोऽसि मातापितृभ्यामिति? राष्ट्रपालः कथयति: नो भदन्तेति । भगवानाह: न हि वत्स तथागता वा तथागतश्रावका वा अनुज्ञातं मातापितृभ्यां प्रव्राजयन्ति, उपसंपादयन्ति चेति ॥ ततो राष्ट्रपालो मातापित्रोः सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य बुद्धस्य वर्णं भाषते: दृष्टो मया भगवाञ्छाक्यमुनिः सम्यक्संबुद्धः । स्फीतं चक्रवर्तिराज्यमपहाय प्रव्रजितः षष्टिं चान्तःपुरसहस्राणि । मुण्डः संघाटिप्रवृत्तोऽस्मिन्नेव स्थूलकोष्ठके पिण्डपातमटति । तदर्हतो युवां मामनुज्ञातुम्*: यदहं तं भगवन्तं प्रव्रजितमनुप्रव्रजेयमिति । ततोऽस्य मातापितरौ नानुजानीतः । ततस्तेनैको भक्तच्छेदः कृतः । द्वौ त्रयो वा यावच्छड्भक्तच्छेदाः कृताः ॥ अथ राष्ट्रपालस्य मातापितरौ येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्तौ । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमिदमवोचताम्*: यत्खलु तात राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्*, दुष्करं प्राविवेक्यम्*, दुरभिरममेकत्वम्*, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्यध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं तात राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ -------------------- वैद्य, २२८ -------------------- अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ ज्ञातीनुद्योजयतः: अङ्ग तावज्ज्ञातयः तातं राष्ट्रपालमुत्थापयत । अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य ज्ञातयो येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमेवमवोचन्: यत्खलु तात राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्, दुष्करं प्राविवेक्यं, दुरभिरममेकत्वम्, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्यध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं तात राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यकानुद्योजयतः: अङ्ग तावत्कुमाराः, तातं राष्ट्रपालमुत्थापयत । अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यका येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमिदमवोचन्: यत्खलु सौम्य राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्, दुष्करं प्राविवेक्यं, दुरभिरममेकत्वम्, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्य् अध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं सौम्य राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यका येन राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितराविदमवोचन्*: अम्ब तात, अनुजानीतं सौम्य राष्ट्रपालं प्रव्रजितुं सम्यगेव श्रद्धया अगरादनगारिकाम्*, किं मृतेन करिष्यथ? सचेत्तातः प्रव्रज्यायामभिरंस्यते, जीवन्तमेनं द्रक्ष्यध्वे । सचेन्नाभिरमते, का अन्या पुत्रस्य गतिरन्यत्र मातापितरावेव । एवमावां कुमारकाः तातं राष्ट्रपालमनुजानीयावः । सचेत्प्रव्रज्योपदर्शिष्य{त्यात्मानम्*} ॥ अथ राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रोऽनुपूर्वेण कायस्य स्थामं च बलं च संजनय्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवत्पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्ते स्थितो राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रो भगवन्तमिदमवोचत्*: अनुज्ञातोऽस्मि भगवन्मातापितृभ्याम्* । लभेयाहं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यम्* । लब्धवान् राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । स एवं प्रव्रजितः सन्निदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो -------------------- वैद्य, २२९ -------------------- विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां {आरण्यकानां }यदुत राष्ट्रपालो भिक्सुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतानि, येनाढ्ये राजकुले प्रत्याजत इति । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: राष्ट्रपालेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि विदेहराजः सपरिवारः परचक्रवित्रासितोऽटवीमनुप्राप्तः । स मध्याह्ने तीक्ष्णसूर्यरश्मिपरितापितः सबलौघ इतश्चामुतश्च परिभ्रमति, मार्गं च नासादयति । असति च बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तस्मिन् कान्तारमार्गे प्रतिवसति । तेन कारुण्यमुत्पाद्य तस्य विदेहराजस्य मार्गो व्यपदिष्टः, पानीयह्रदश्च दर्शितः, येन स राजा इष्टेन जीवितेनाच्छादितः । ततो राज्ञा प्रसादजातेन स्वनगरमानीय त्रैमास्यं सर्वोपकरणैरुपस्थितः । परिनिर्वृतस्य चास्य शरीरस्तूपं कारयामास । प्रणिधानं च कृतवान्: अहमप्येवंविधानां गुणानां लभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं च शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अयं स राष्ट्रपालः । अपराण्यपि राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तेन खलु समयेन वाराणस्यां नगर्यां कृकी राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । तस्य कनीयान् पुत्र ऋषिपतनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच् -------------------- वैद्य, २३० -------------------- चास्य भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसन्नम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता काश्यपेन धर्मो देशितः । तेन प्रसादजातेन भगवान् काश्यपः सपरिवार उपस्थितः । शरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि । परिनिर्वृतस्य च स्तूपे कनीयाञ्छत्रमारोपितवान्* । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ राजपुत्रः, अयमेवासौ राष्ट्रपालस्तेन कालेन तेन समयेन । अपराण्यपि राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां महानगर्यामन्यतमो मूलिको ब्राह्मणः । स मूलानामर्थेऽन्यतमं पर्वतमभिरूढः । तेन तत्र पर्यटता वनान्ते ग्लानः प्रत्येकबुद्धो दृष्टः । ततस्तेन प्रसादजातेन तस्योपस्थानं कृतम्* । यदा ग्लान्याद्व्युत्थितः, तदा पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां {गुणानां} लभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मूलिको ब्राह्मणः, अयमेवासौ राष्ट्रपालः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारे न कदाचिद्दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमप्याढ्ये राजकुले प्रत्याजातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तेनैव हेतुनार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २३१ -------------------- दशमो वर्गः । तस्योद्दानम्*: सुभूतिः स्थविरश्चापि हस्त लेकुञ्चिकस्तथा । संसारो गुप्तिकश्चापि विरूपो गङ्गिकेन च । दीर्घनखः संगीतिश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ९१ सुभूतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवता अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्य श्रावका नियुक्तास्तेषु जनपदेषु विनेयजनानुग्रहार्थम्*, तदा येऽध्यायिनस्ते सुमेरुपरिषण्डायां ध्यानपरा स्थिताः । यावत् सुपर्णिपक्षिराजेन महासमुद्रान्नागपोतलक उद्धृतः । स तं सुमेरुपरिषण्डायामारोप्य भक्षयितुमारब्धः । ततो नागपोतलको जीविताद्व्यपरोप्यमाणो महाश्रावकाणामन्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः ॥ स कालं कृत्वा श्रावस्त्यां भूतिर्नाम ब्राह्मणः, तस्याग्रमहिष्याः कुक्षावुपपन्नः । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पिता भूतिः, तस्माद्भवतु दारकस्य सुभूतिरिति नामेति । सुभूतिर्दारक उन्नीतो वर्धितो महान् सम्वृत्तः । स पूर्वेण हेतुबलाधानेन अतीव रोषणः क्रोधपर्यवस्थानबहुलो मातापितृभ्यामाथर्वणाद्विनिवर्त्य ऋषिषु प्रव्राजितः । स च तत्र ध्यानपरः संयतोऽन्यतरद्वनषण्डमुपनिश्रित्य विहरति । तत्र च वनषण्डे देवता प्रतिवसति दृष्टसत्या । तस्याः कारुण्यमुत्पन्नम्*: अयं कुलपुत्रः क्रोधपर्यवस्थानबहलो विशेषं नाधिगच्छति । यन्वहमेनं भगवद्दर्शने नियोजयेयमिति । ततस्तया देवतया सुभूतेः पुरस्ताद्बुद्धस्य वर्णो भाषितो धर्मस्य च संघस्य च । ततः सुभूतेर्भगवद्दर्शनहेतोरभिलाष उत्पन्नः । ततो देवतया ऋद्ध्यनुभावाद्(स्पेयेर्: ऋद्ध्यानुभावाद्) भगवत्सकाशमुपनीतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतम् अशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य योऽभूत्सत्वेष्व् -------------------- वैद्य, २३२ -------------------- आघातः, स प्रतिविगतः । ततः प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुभूतिना कुलपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन मैत्रीभावनया चित्तं दमयित्वा सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत्र आयुष्मान् सुभूतिः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः: कुतोऽहं च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यति: पञ्च जातिशतानि नागेभ्यश्च्युतो नागेष्वेवोपपन्नः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: मया अतीव एवंविधो द्वेषप्रत्ययोपसंभारः कृतः, येनाहं पञ्च जन्मशतानि नागेषूपपन्नः । तेनैव हेतुना महद्व्यसनमनुभूतवान्* । इदानीं पुनस्तथा करिष्यामि यत्परेषामन्तिके द्वेषोपसंभारो नोत्पत्स्यते । येन समन्वागतः कायस्य भेदादपायं दुर्गतिं विनिपातं नरकेषूपपद्यते । सोऽरण्यप्रतिपदं समादाय वर्तते । यदा संघे वा ग्रामे वा देशे वा जनपदे वा भिक्षाहेतोर्विहर्तुकामो भवति, तदा पूर्वतरं गोचरमवलोकयति: मा मां कश्चित्कारणेन दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयिष्यति, अन्ततः कुन्तपिपीलका अपीति । स तानीर्यापथेन प्रश्रितेनाभिरमयति । तेन तेषां सत्वानां चित्तप्रसादो भवति । एवंविधां सोऽर्हत्वप्राप्तोऽप्यपत्रपामनुभवतीति । तत आयुष्मतः सुभूतेर्बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहमिदानीं महाजनानुग्रहार्थं कुर्यामिति । ततस्तेन ऋद्ध्या पञ्च सुपर्णिशतानि निर्मितानि, यानि दृष्ट्वा नागा भीतास्त्रस्ता संविग्ना इतश्चामुतश्च संभ्रान्ताः । ततः सुभूतिना ऋद्धिबलेन पुनः परित्राताः । ततस्तेषां प्रसन्नचित्तानां मैत्री व्यपदिष्टा । पुनरपि महान्तं नागरूपमभिनिर्माय पञ्च गरुडशतान्यभिद्रुतानि । तेषामपि भीतानां मैत्री व्यपदिष्टा । एवं तेन नागानां गरुडानां च पञ्च कुलशतानि विनीतानि । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणामरणाविहारिणां यदुत सुभूतिः कुलपुत्रः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुभूतिना कर्माणि कृतानि येनारणाविहारिणामग्रो निर्दिष्ट इति । भगवानाह: सुभूतिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुभूतिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, -------------------- वैद्य, २३३ -------------------- न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रायं प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दानप्रदानानि दत्तानि, दशवर्षस्हस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, प्रणिधानं च कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहं शासने प्रव्रज्य अरणाविहारिणामग्रः स्यामिति ॥ ॰ ॰ ॰ कानि कर्माणि कृतानि येन नागेषूपपन्नः? अप्रहीणत्वात्क्लेशानामुद्भ्रान्तत्वादिन्द्रियाणामपर्यन्तीकृतत्वात्कर्मपथानां शैक्षाशैक्षभिक्षुषु चित्तं प्रदूष्य आशीविषवादेन समुदाचरिताः, तेन नागेषूपपन्नः । यत्तेन दानप्रदानानि दत्तानि, ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, अरणाविहारिणां चाग्रो निर्दिष्टः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९२ स्थविरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । अन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता, न प्रसूयते । यावद्भूयस्तयैव सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातः । स प्रथमगर्भो यथावस्थितः एव मातुरुदरे । यावत्तस्याः क्रमशो दश -------------------- वैद्य, २३४ -------------------- पुत्रा जाताः । स प्रथमगर्भो मातुरुदरस्थ एव । यावदसौ गृहपतिपत्नी ग्लान्यपतिता । सा उपस्थीयते मूलगण्डपत्रपुष्पफलभैषज्येन । न चासौ व्याधिरुपशमं गच्छति । यदा चास्या मरणान्तिकी वेदना प्रादुर्भूता नचिरेण कालं करिष्यतीति, तदा तया स्वामी उक्तः: यत्खल्वार्यपुत्र जानीयाः ममात्र प्रथमगर्भोऽवतिष्ठते । यदाहं मृता भवामि, तदा दक्षिणपार्श्वं शस्त्रेण घातयित्वा ततः प्रथमस्थितं दारकमुद्धरेथाः । इत्युक्त्वा: सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः । संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्* ॥ ९२.१ ॥ इत्युक्त्वा कालधर्मेण संयुक्ता ॥ तस्याः कालगताया नीलपीतलोहितावदातैर्वस्त्रैः शिबिकाम् (स्पेयेर्: शिविकाम्) अलंकृत्य शीतवनं श्मशानं नीत्वा जीवको (स्पेयेर्: जीविको) वैद्यराज आहूतः । एष च शब्दो राजगृहे नगरे समन्ततो विसृतः: एवममुकस्त्रिया इयन्ति वर्षाणि गर्भः स्थितः, तस्याश्चान्ये दश पुत्रा जाताः, न चासौ प्रथमतरमवस्थितो गर्भो निर्गतः । अद्य जीवको वैद्यराजः शस्त्रेण मृताया उदरं घातयित्वा तं प्रथमस्थितं दारकमुद्धरिष्यतीति । तं शब्दं श्रुत्वा कुतूहलाद्बहूनि प्राणिशतसहस्राणि शीतवनश्मशाने संनिपतितानि । पूरणप्रभृतयश्च षट्* शास्तृप्रतिज्ञाः । तत्र भगवान् आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द, भिक्षूणां कथय, भगवान् श्मशानचारिकां गन्तुकामः, योऽद्भुतानि द्रष्टुकामः, स आगच्छत्विति । यावद्भगवानाज्ञातकौण्डिन्यबाष्पमहानामानिरुद्धशारिपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपानन्दरेवतप्रभृतिभिर्महाश्रावकैः परिवृतः शीतवनश्मशानं गतः । जनकायेन च भगवन्तं दृष्ट्वा विवरं कृतम्* । तत्र जीवकेन तस्याः स्त्रिया दक्षिणः कुक्षिः पाटितः । ततः स्वयमेव निर्गतो वलिपलितचिताङ्गः परिजीर्णशरीरावयवः: परिणतेन्द्रियः कृशोऽल्पस्थामः । निर्गतमात्रश् च तं जनकायमवलोक्य वाचं निश्चारयति स्म: मा भवन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु खरां वाचं निश्चारयत । मा हैवंविधामवस्थामनुभविष्यथ, यदहमामाशयपक्वाशययोर्मध्ये षष्टि वर्षाण्युषितः । इत्युक्त्वा तूष्णीमवस्थितः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: तृप्यत भिक्षवः सर्वभवोपपत्तिभ्यः, तृप्यत सर्वभवोपपत्त्युपकरणेभ्यः, यत्र नाम चरमभविकस्य सत्वस्येयमवस्था । तत्र भगवांस्तं दारकमामन्त्रयते: स्थविरकोऽसि दारकः? स्थविरकोऽहं भगवन्* । स्थविरकोऽसि दारक? स्थविरकोऽस्मि सुगत । स्थविरक इति संज्ञा जाता । ततो भगवता तदधिष्ठाना तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संविग्नैर्बहुभिः सत्वशतैर्महान् विशेषोऽधिगतः ॥ स च दशवर्षाणि गृहागारमध्यास्य सप्ततिवर्षो भगवच्छासने प्रव्रजितः । गृध्रकूटे पर्वते पञ्चविंशत्या भिक्षुभिः सार्धं वर्षा उपगतः । तत्र संघस्थविरेण क्रियाकारं कारितः: न केनचित्पृथग्जनेन प्रवारयितव्यमिति । त्रयाणां मासानामत्ययाच्चतुर्विंशत्या भिक्षुभिरर्हत्वं प्राप्तम्* । स्थविर एकः पृथग्जन एव । ततः संघस्थविरेण प्रवारणायां वर्तमानायां सुबहु परिभाष्य गणमध्यान्निष्कासितः । स शस्त्रमादाय कुटिं प्रविश्य रुदन् बहुविधं परिदेवते । आह च: -------------------- वैद्य, २३५ -------------------- आदीप्तं काननं सर्वं पर्वता पि पलीकृता । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.२ ॥ शान्ता गिरिनदीशब्दाः परीत्तसलिलोदकाः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.३ ॥ एते ह्यण्डजाः पक्षिणो विरता मन्दघोषकाः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.४ ॥ पाण्डुपत्रं वनं ह्येतच्छीऋनपत्रो वनस्पतिः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.५ ॥ शस्त्रमाराधयिष्यामि को न्वर्थो जीवितेन मे । कथं पृथग्जनो भूत्वा शास्तारमुपसंक्रमे ॥ ९२.६ ॥ इति अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम् *{कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्}*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ९२.७ ॥ यावद्भगवता समन्वाहृत्या चोपसंक्रम्य तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा स्थविरकेण इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ -------------------- वैद्य, २३६ -------------------- ततः स्थविरोऽर्हत्वप्राप्तः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः: ममापि कश्चिद्विनेय इति । पश्यति पञ्चमात्राणि वणिक्शतानि कालिकावातवित्रासितानि अपायाद्व्यसनाभिमुखानि, मया तस्माद्भयात्परित्रातव्यानीति । तेन मम विनेया भविष्यन्तीति । ततः स्थविरेण ऋद्ध्या गत्वा तस्माद्भयात्परित्राताः । ततः प्रसादजाताः सर्व एव प्रव्रजिताः, मनसिकारश्चैष दत्तः । तैः सर्वैरेव युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तेषां च गुणेषु न कश्चित्प्रत्यक्षः । षड्वर्गिका अवध्यायितुं प्रवृत्ताः: महल्लेन भूत्वा पञ्च सार्धविहारिणां (स्पेयेर्: सार्धंविहारिणां) शतानि उपस्थापितानि । एतेऽप्येवमेव विनीता भविष्यन्तीति ॥ तत आयुष्मानानन्दः सब्रह्मचारिवत्सलः परानुग्रहप्रवृत्त आयुष्मन्तं स्थविरकनामानुद्भावयितुकामो येनायुष्मान् स्थविरनामा तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य आयुष्मता स्थविरेण स्थविरनाम्ना भिक्षुणा सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्य एकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्ण आयुष्मानानन्दः स्थविरं स्थविरकनामनिदमवोचत्*: पृच्छेम वयमायुष्मन्तं स्थविरं स्थविरकनामानं कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्याः प्रश्नस्य व्याकरणाय । आयुष्मन्नानन्द, श्रुत्वा ते वेदयिष्ये । अरण्यगतेनायुष्मन् स्थविर भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? आह: अरण्यगतेन आयुष्मन्नानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथः (स्पेयेर्: शमथ) स्थविर आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आयुष्मन्नानन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितमायुष्मन्नानन्द श्रुतवतः आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र स्थविर कतमे धातवः? यश्चायुष्मन्नानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु स्थविर प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? सर्वसंस्काराणामायुष्मन्नानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते । अथायुष्मानानन्दः स्थविरस्य स्थविरकनाम्नो भिक्षोर्भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन पञ्च भिक्षुशतानि तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पञ्च भिक्षुशतानीदमवोचत्*: अरण्यगतेनायुष्मन्तो भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? अरण्यगतेन आयुष्मन्नानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथ आयुष्मन्त आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आयुष्मन्नानन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितमायुष्मन्नानन्द श्रुतवतः -------------------- वैद्य, २३७ -------------------- आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र आयुष्मन्तः कतमे धातवः? यश्चायुष्मन्नानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु आयुष्मन्तः प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? सर्वसंस्काराणामायुष्मन्नानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते ॥ आयुष्मानानन्दः पञ्चानां भिक्षुशतानां भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: अरण्यगतेन भदन्त भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? अरण्यगतेनानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथो भदन्त आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आनन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितानन्द श्रुतवत आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र भदन्त कतमे धातवः? यश्चानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु भदन्त प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? भगवानाह: सर्वसंस्काराणामानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते । आश्चर्यं भदन्त, यावच्छास्तुः श्रावकाणां च अर्थेनार्थः, पदेन पदम्*, व्यञ्जनेन व्यञ्जनं संस्यन्दते समेति यदुताग्रपदैः । तत्कस्य हेतोः? इहाहं भदन्त येन स्थविरः स्थविरकनामा भिक्षुस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य स्थविरं स्थविरकनामानं भिक्षुमेतमेवार्थमेभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टवान्* । तेन मम एष एवार्थ एभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टेन व्याकृतः, तद्यथैतर्हि भगवता । सोऽहमायुष्मतः स्थविरस्य स्थविरनाम्नो भिक्षोर्भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन पञ्च भिक्षुशतानि तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पञ्च भिक्षुशतान्येतमेवार्थमेभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टवान्* । तैरपि मम एष एवार्थ एभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टैर्व्याकृतः, तद्यथैतर्हि भगवता । तदिदं भदन्त आश्चर्यं यावच्छास्तुः श्रावकाणां च अर्थेनार्थः, पदेन पदम्*, व्यञ्जनेन व्यञ्जनं संस्यन्दते समेति यदुताग्रपदैः ॥ कं पुनस्त्वमानन्द स्थविरकं भिक्षुं संजानीयाः? स्थविरको भदन्त भिक्षुरर्हन् क्षीणाश्रवः कृतकृत्यः कृतकरणीयोऽपहृतभारोऽनुप्राप्तस्वकार्थः परिक्षीणभवसंयोजनः सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्तः । तान्यपि भिक्षुशतानि सर्वाण्यर्हन्ति क्षीणास्रवाणि कृतकृत्यानि कृतकरणीयान्यपहृतभाराण्यनुप्राप्तस्वकार्थः परिक्षीणभवसंयोजनः सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्तानि ॥ -------------------- वैद्य, २३८ -------------------- यदा भगवता आयुष्मतानन्देन स्थविरकस्ते च भिक्षव उद्भाविताः प्रकाशिताश्च, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त स्थविरकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि, येन षष्टि वर्षाणि मातुः कुक्षावुषितः, कानि कर्माणि कृतानि येन धन्धः संवृत्तः परमधन्धः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्*? भगवानाह: स्थविरकेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । स्थविरकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९२.८ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतरः श्रेष्ठीपुत्रः स्थविरसकाशे प्रवजितः । स च स्थविरोऽर्हन्, स रागविप्रहीणः । यावत्तत्र देशे पर्व प्रत्युपस्थितम्* । ततस्तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रगेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । द्विरपि त्रिरपि तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । द्विरपि त्रिरपि स्थविर आह: वत्स, अद्यापि प्रगेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । ततस्तेन तरुणभिक्षुणा आहारगृद्ध्रेण (स्पेयेर्: आहारगृध्रेण) खरं वाक्कर्म निश्चारितम्* । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॥ ॰ ॰ ॰ {मा स्वपिहि गृहे षष्टि वर्षसहस्राणि}, तस्य कर्मणो विपाकेन षष्टि वर्षसहस्राणि मातुः कुक्षावुषितः । यदभूद्धर्ममात्सर्यं तेन दुःप्रज्ञः, कृच्छ्रेणेन्द्रियाणि परिपाचितानि । यदनेन तत्र पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षवो वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ये स्थविरकस्य पृथग्जनभूतस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैवार्हत्वं प्राप्तस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २३९ -------------------- ******************************************************* ९३ हस्तकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः प्रकृतिजातिस्मरश्च । स स्वकं हस्तं गृहीत्वा आलिङ्गते चुम्बति परिष्वजति, वाचं भाषते: अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव हस्तावालिङ्गते चुम्बति, तस्माद्भवतु दारकस्य हस्तक इति नामेति । हस्तको दारक अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा तत्र देशे किंचिद्भवति भयम्*, तदा स जनकायो भीत इतश्चामुतश्चोद्भ्रान्तो भाण्डं गोपायति । स तु हस्तौ गोपायति, जनकायस्य चैवं कथयति: मा भवन्तो दक्षिणीयेषु चित्तं प्रदूषयत, मा परुषां वाचं भाषयध्वम्*, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति ॥ यावदपरेण समयेन हस्तको जेतवनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । स प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा हस्तकेन विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो -------------------- वैद्य, २४० -------------------- भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽप्येवमेव भिक्षूणां धर्मं देशयति: मा भवन्तो दक्षिणीयेषु चित्तं प्रदूषयत, मा खरां वाचं निश्चारयत । अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हस्तकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि येनार्हत्वप्राप्तोऽप्येवमेव कथयति: अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति । भगवानाह: प्रत्यक्षकर्मफलदर्शी भिक्षवोऽयं पुद्गलः । इच्छथ यूयमवधारयितुम्*? एवं भदन्त । हस्तकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । हस्तकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तत्र द्वौ भिक्षू संशीलिकौ । तत्रैको बहुश्रुतोऽर्हन्*, द्वितीयोऽल्पश्रुतः पृथग्जनश्च । तत्र योऽसावर्हन्* बहुश्रुतः, स ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां बहूनि च निमन्त्रणकानि प्रतिलभते । स तं संशीलिकभिक्षुं यत्र निमन्त्रितो भवति, तत्र पश्चाच्छ्रमणं नयति । यावदन्यतमस्मिन् दिवसेऽर्हन्निमन्त्रितः । निमन्त्रणकं गन्तुकामस्तं पश्चाच्छ्रमणमागच्छति, न च प्रतिलभते । ततस्तेन तस्यादर्शनादन्यो भिक्षुर्नीतः । यावत्तत्र तरुणभिक्षुभिरौद्धत्याभिप्रायैरेवमुक्तम्*: पश्यत भदन्ता यावत्तेनायं पश्चाच्छ्रमणोऽद्य न नीतोऽन्यो नीत इति । ततस्तेन क्रोधाभिभूतेनार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूष्य खरं वाक्कर्म निश्चारितम्* । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ तेन पञ्च जन्मशतान्यहस्तो जातः । यदा आशयतो विप्रतिसारजातेन अत्ययमत्ययतो देशितं विवृतमुत्तानीकृतम्*, तेन हस्तौ प्रतिलब्धौ । यत्पुनस्तेन पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलम् -------------------- वैद्य, २४१ -------------------- आयतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९४ लेकुञ्चिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो ब्रह्मण आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽवहोडिमकः । जातमात्रस्य चास्य मातुः स्तनाभ्यां क्षीरमन्तर्हितम्* । यावत्तेन ब्राह्मणेन तस्यान्या धात्री आनीता । तस्या अपि क्षीरमन्तर्हितम्* । तस्य दारिकस्य कर्मविपाकतः । यदास्य क्षीरसंभवः सर्वैरप्युपायैर्न संभवति, तदासौ लेहेनोद्भृतः (स्पेयेर्: लेहेनोद्धृतः) । तस्य लेकुञ्चिक इति नामधेयं कृतम्* । सोऽल्पेशाख्योऽल्पपुण्यश्च ॥ यदा महान् संवृत्तस्तदा उदरपूरणमपि नासादयति । पश्यति च भिक्षून् सुनिवसितान् सुप्रावृतान् भ्रमरसदृशानि पात्राणि गृहीत्वा श्रावस्तीं पिण्डाय प्रविशतः । तांश्च पूर्णहस्तान् पूर्णपात्रान् प्रतिनिष्क्रामतः । तस्य दृष्ट्वा भगवच्छासने प्रव्रज्याभिलाष उत्पन्नः । स मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितोऽप्युदरपूरणं नासादयति । तेन तेनैव संवेगेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ -------------------- वैद्य, २४२ -------------------- यावदसावपरेण समयेन भगवतो गन्धकुटीं संमार्जितुं प्रवृत्तः । स तां संमृज्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । ततस्तेन प्रभूतः प्रणीतश्च पिण्डपात आसादितः, येनास्य संतर्पितानीन्द्रियाणि महाभूतानि । ततस्तेन संतर्पितेन्द्रियेण कृत्स्ना रात्रिर्ध्यानविमोक्षसमापत्तिभिरतिनामिता । ततोऽस्य बुद्धिरुत्पन्ना: शोभनोऽयमुपायो यन्वहं भिक्षुसंघं विज्ञापयेयमिति । तेन सर्व एव भिक्षुसंघो विज्ञापितः: अहं भदन्त अल्पपुण्यो यदा गन्धकुटीं संमृज्य पिण्डपातं प्रविशामि, तदा तृप्तिं लभे । तन् मे संघः कारुण्यं करोतु, नान्येन भगवतो गन्धकुटी संम्राष्टव्येति । ततः संघेन क्रियाकारः कृतः: न केनचिद्भगवतो गन्धकुटी संम्राष्टव्येति । स विस्रब्धो गन्धकुटीं संमृज्य पश्चाच्छ्रावस्तीं पिण्डाय प्रविशति ॥ तस्मिंश्च समये आयुष्माञ्छारद्वतीपुत्रः पञ्चशतपरिवारो जनपदे वर्षोषितः श्रावस्त्यामभ्यागतः । ततः शास्तुर्गौरवजातो गन्धकुटीं संमार्ष्टुमारब्धः । स आयुष्मता लेकुञ्चिकेन लक्षितः । तेनोच्यते: स्थविर उदरे मम प्रहारो दत्तः, यत्ते गन्धकुटी संमृष्टेति । स्थविरः प्राह: कथमिति? लेकुञ्चिकः कथयति: स्थविर, यदाहं गन्धकुटीं न संमार्जितवांस्तदा पिण्डपातं नासादयामीति । ततः स्थविरशारिपुत्रेणोक्तम्: यद्येवमहमन्यत्र निमन्त्रितः । अल्पोत्सुकस्त्वं भव । अहं तत्र तुभ्यं पिण्डपातं दास्यामीति । ततः स्थविरशारिपुत्रः पञ्चशतपरिवारो निमन्त्रणकं प्रस्थितः । लेकुञ्चिकोऽपि तेनैव सार्धं संप्रस्थितः । यदा गृहपतेर्गृहसमीपं गतस्तदा लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन तस्मिन् गृहे महान् कलहः समुत्पन्नः । तत आयुष्मतो लेकुञ्चिकस्यैतदभवत्: ममाल्पपुण्यतया तत्र कलहो जात इति । ततः प्रतिनिवृत्य विहारं गत्वा भक्तच्छेदमकरोत्* । ततो द्वितीये दिवसे स्थविरशारिपुत्रेणोच्यते: किमर्थं त्वं न गत इति । तेनोक्तम्*: स्थविरेण नावगतम्*: ममाल्पपुण्यतया यादृशस्तत्र कलहो जात इति । ततः स्थविरशारिपुत्रेणान्यत्र दिवसे तं पुरस्कृत्य तद्गृहं प्रवेशितः । संघमध्ये चोपविष्टस्य सतः प्रदक्षिणश्चाहारो दीयते । तत्र परिवेषकजनो विस्मरति । तेन संघमध्ये द्वितीयो भक्तच्छेदः कृतः ॥ यावदियं प्रवृत्तिः स्थविरानन्देन श्रुता । श्रुत्वा च लेकुञ्चिकमुवाच: तेन हि त्वमिहैव जेतवने तिष्ठ, अहं ते पिण्डपातमानेष्यामीति । स्थविरानन्दस्यैवंविधा स्मृतिः । यदा भगवतोऽन्तिकादशीतिर्धर्मस्कन्धसहस्राण्युद्गृहीतानि ॰ ॰ ॰ । लेकुञ्चिकस्य च कर्मावरणेन स्थविरानन्देन विस्मृतम्* । तत्रानेन तृतीयो भक्तच्छेदः कृतः । चतुर्थे दिवसे स्थविरानन्देनास्थां कृत्वा पिण्डपातो दत्तः । सोऽपि निर्गच्छतः श्वभिरपहृतः । तत्रानेन चतुर्थो भक्तच्छेदः कृतः ॥ -------------------- वैद्य, २४३ -------------------- पञ्चमे दिवसे स्थविरमौद्गल्यायनेन श्रुत्वा लेकुञ्चिकस्याथाय पिण्डपातं गृहीत्वा ऋद्ध्या संप्रस्थितम्* । लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन सुपर्णिना पक्षिराजेन पक्षैः पराहत्य महासमुद्रे पातितः । तत्रानेन पञ्चमो भतच्छेदः कृतः ॥ षष्ठे दिवसे शारिपुत्रेण श्रुतम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं लेकुञ्चिकस्य पिण्डपातं ॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰ लेकुञ्चिकस्य कुटिकाद्वारेऽवस्थितः । ततो लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन तदपि द्वारं शिलाभिरावृतम्* । ततः शारिपुत्रेण ऋद्ध्या मोक्ष्यामीति तत्पात्रं पृथिव्यां स्थापितम्* । तदपि लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन । अथाशीतिषु योजनसहस्रेषु काञ्चनमय्यां पृथिव्यामवस्थितम्* । ततोऽपि स्थविरशारिपुत्रेण ऋद्ध्या समुद्धृत्य तत्पिण्डकं मुखद्वारश्लेषिते पिण्डपाते तस्य कर्मावरणेन तन्मुखमेकधनं संवृत्तम्* । तत आयुष्माञ्छारिपुत्रो लेकुञ्चिकस्याभव्यतां ज्ञात्वा संविग्नः । तेन च भदन्तेन षड्भक्तच्छेदाः कृताः ॥ ततः सप्तमे दिवसे आयुष्माल्लेकुञ्चिकः सत्वानामुद्वेजनार्थं कर्मणां चाविप्रणशसंदर्शनार्थं कर्मबलोद्भावनार्थं च भस्मना पात्रं पूरयित्वा बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य पुरस्तान्निषद्य उदकेनालोड्य पीत्वा निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । तमभिवीक्ष्य भिक्षवः संविग्नाः तस्य शरीरे शरीरपूजां कृत्वा संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतानि, येनार्हत्वप्राप्तोऽपि षड्भक्तच्छेदान् कृत्वा सप्तमे दिवसे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृत इति । भगवानाह: लेकुञ्चिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमा गृहपतिपत्नी श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया । सा अभीष्णं श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकयाचनकेभ्यो दानानि ददाति । तस्या अपरेण समयेन भर्ता कालगतः । यावदस्याः पुत्रः स्वगृहे स्वामी संवृत्तः । स च मत्सरी कुटुकुञ्चकः आगृहीतपरिष्कारः काकाय बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति । स श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । तस्य माता तेनैव पूर्वक्रमेण श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकेभ्यो दानप्रदानान्यनुप्रयच्छति । तस्याः पुत्रो मात्सर्याभिभूतः कथयति: अम्ब न मे रोचते (स्पेयेर्: रोच्यते) । मा दानम् अनुप्रयच्छेति । सा कथयति: पुत्रक इह कुले एष कुलधर्म इति । -------------------- वैद्य, २४४ -------------------- ततस्तेन पृथग्भक्तेन स्थापिता । तथाप्यसावुपार्धाद्दानमनुप्रयच्छति, उपार्धमात्मना परिभुञ्क्ते । ततस्तेन मात्सर्याभिभूतेन क्रोधेनावृतबुद्धिना भूयो निवार्यत एव । यदा सर्वावस्थायां न शक्नोति वारयितुम्*, तदा मातरमुवाच: अम्ब किंचित्करणीयमस्ति, अववरकं प्रविशेति । सा ऋजुस्वभावतया अववरकं प्रविष्टा । ततस्तेन द्वारं बद्ध्वा एकं भक्तच्छेदं कारिता । सा कथयति: पुत्र बुभुक्षितास्मीति । ततस्तेन खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*: भस्म खादेति । यावत्तेनासौ कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्ता सकरुणकरुणं विक्रोशमाना षड्भक्तच्छेदान् कारिता, तथापि न प्रतिमुक्ता । कालगता । तदास्य मात्सर्येणावृतस्य मातृवियोगाद्विप्रतिसारो जातः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिपुत्रः, अयं स लेकुञ्चिकः । यदनेन मातुरपकारः कृतस्तस्य कर्मणो विपाकेन कल्पमवीचौ महानरक उत्पन्नः । तेनैव हेतुना इदानीमप्यर्हत्वप्राप्तः षड्भक्तच्छेदान् कृत्वा भस्मादनाहार एव परिनिर्वृतः । अन्यान्यपि भिक्षवो लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमो ब्राह्मणो देवतार्चिकः सर्वेषां वाराणसेयानां ब्राह्मणगृहपतीनां सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽभिमतश्च सर्वजनस्य । धर्मता चैषा यदसति बुद्धानाम् उत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धो वाराणसीं पिण्डाय प्रविष्टः । स च तत्र पूर्णहस्तः पूर्णपात्रो निर्गच्छति । तेन ब्राह्मनेन दृष्टः । तस्य मात्सर्यमुत्पन्नम्* । कथयति: आनय यावत्पात्रं पश्यामीति । असमन्वाहृत्य च श्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तत इति । तेन भदन्तेनोपनामितम्* । ततस्तेन पृथिव्यामुत्सृज्य पादेनाभिमृदितम्* । ततस्तेन प्रत्येकबुद्धेन भक्तछेदः कृतः । न च तस्य ब्राह्मणस्य विप्रतिसारो जातः ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ ब्राह्मणः, अयमेवासौ लेकुञ्चिकः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मणामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ * ****************************************************** ९५ संसारः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, २४५ -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । स जातमात्र एव गृहमवलोक्य वाचं निश्चारयति स्म: दुःखो भवन्तः संसारः, परमदुःखः संसारः । इत्युक्त्वा तूष्णीमवस्थितः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव संसार इति घोषयति, तस्माद्भवतु दारकस्य संसार इति नामेति । संसारो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थम् इव पङ्कजम्* । यदा संसारो दारकः क्रमेण महान् संवृत्तः, स प्रकृतिजातिस्मरत्वाच्च जनकायस्य धर्मं देशयति: मा भवन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु वा खरवाचं निश्चारयत । दुःखं संसार इति । यावदपरेण समयेन इतश्चामुतश्च परिभ्रमञ्जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारो दारकः संसारे दोषदर्शी भूत्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽपि भिक्षूणां धर्मं देशयति: मा आयुष्मन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु {वा} खरवाचं निश्चारयत । दुःखं संसारः, परमदुःखं संसार इति । ++++++++++++++॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त संसारेण कर्माणि कृतानि, येन पञ्च जन्मशतानि मृतकुणप एव मातुः कुक्षेर्निर्गतः । प्रव्रज्य -------------------- वैद्य, २४६ -------------------- चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: संसारेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । संसारेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठीपुत्रः स्थविरसकाशे प्रव्रजितः । स च स्थविरोऽर्हन्, स रागविप्रहीणः । यावत्तत्र देशे पर्व समुपस्थितम्* । ततस्तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रातरेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । द्विरपि त्रिरपि तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । द्विरपि त्रिरपि स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रातरेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । ततस्तेन तरुणभिक्षुणा रसगृध्रेण खरं वाक्कर्म निश्चारितम्: मा त्वं पञ्चभिरपि जन्मशतैर्जीवः कोशान्निर्गच्छ, एषोऽहं निर्गत इति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन तरुणभिक्षुः, अयं संसारः । यदनेनार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूष्य खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*, तस्य कर्मणो विपाकेन पञ्च जन्मशतानि मृतकुणप एव मातुः कुक्षेर्निर्गतः । निर्गतेषु पञ्चसु जन्मशतेषु इदानीमनेन मनुष्यत्वमासादितम्* । ततस्तत्स्मृत्वा कथयति: दुःखं संसारः, परमदुःखं संसार इति । यदनेन विप्रतिसारजातेन स्थविरस्यात्ययो देशितः, ब्रह्मचर्यवासश्च परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २४७ -------------------- ******************************************************* ९६ गुप्तिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवता स्तवकर्णिकनिमन्त्रितेन सौपारके नगरे महाजनविनेयाकर्षणं कृतम्*, तदा सर्वः सौपारकनिवासी जनकायो बुद्धनिम्नो धर्मप्रवणः संघप्राग्भारो व्यवस्थितः ॥ सौपारके नगरेऽन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः जातमात्रस्य सर्वशरीरं पिटकैः स्फुटं संवृत्तम्* । यदा ते पिटकाः स्फुटिताः, तदा एकधनो मांसपिण्डः संस्थितः । पूयशोणितं चास्य शरीरात्प्रघरन्महद्दौर्गन्धं जनयति । ततोऽस्य पिता ऐश्वर्यबलाधानेन द्रव्यमन्त्रौषधिपरिचारकसमेतः स्वयमेवारब्धश्चिकित्सां कर्तुम्*, न चासौ व्याधिरुपशमं गच्छति कर्मबलाधानप्राप्तत्वात्* । स स्वशरीरं तथा विक्षतमपत्राप्य परिगृहीतं वस्त्रैर्गोपायति । तस्य गुप्तिक इति नाम कृतम्* । यावद्गुप्तिको दारको महान् संवृत्तस्तस्य वयस्यकाः सहजातकाः श्रावस्त्याः सौपारकनगरमनुप्राप्ताः । ततस्तैः पितुरस्य कथ्यते: तात यद्येष श्रावस्तीं नीयते, शक्येतास्माद्व्याधेः परिमोचयितुम्*, यस्मात्तत्र सन्ति वैद्यभैषजादयः सुलभा इति ॥ ततः पित्रा तद्वचनमुपश्रुत्य प्रभूतानि रत्नानि परिचारकांश्च दत्वा श्रावस्तीमनुप्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण वयस्यकसहायः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । तत्राप्यस्य कर्मजो व्याधिः सत्यपि वैद्यद्रव्यौषधिपरिचारकबाहुल्ये न शक्यते चिकित्सितुम्* । यावदसावपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा पञ्चोपादानस्कन्धा रोगतो गण्डतः शल्यतोऽघतोऽनित्यतो दुःखतः शून्यतोऽनात्मतश्च देशिताः । स संस्कारानित्यतां विदित्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा -------------------- वैद्य, २४८ -------------------- सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तेऽप्यस्य सहजातकास्तेनैव संवेगेन प्रव्रजिताः ॥ ते येनायुष्मान् गुप्तिकस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्यायुष्मन्तं गुप्तिकमिदमवोचन्*: किमायुष्मन् गुप्तिक प्रलोपधर्म, किं वा अत्र लोकेऽप्रलोपधर्म? रूपमायुष्मन्तः प्रलोपधर्म । तस्य निरोधान्निर्वाणमप्रलोपधर्म । वेदना संज्ञा संस्कारा विज्ञानमायुष्मन्तः प्रलोपधर्म । तस्य निरोधान्निर्वाणमप्रलोपधर्म । किं मन्यध्वे आयुष्मन्तः: रूपं नित्यं वा अनित्यं वा? अनित्यमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं वा तन्न वा, दुःखम्*? दुःखमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं विपरिणामधर्म, सत्यमपि तच्छ्रुतवानार्यश्रावक आत्मत उपगच्छेदेतन्मम, एषोऽहमस्मि, एष मे आत्मेत्येवमेतत्? नो आयुष्मन् गुप्तिक । किं मन्यध्वे आयुष्मन्तः: वेदना संज्ञा संस्कारा विज्ञानं नित्यं वा अनित्यं वा? अनित्यमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखम्*? दुःखमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं विपरिणामधर्म, अपि तच्छ्रुतवानार्यश्रावक आत्मत उपगच्छेत्*: एतन्मम, एषोऽहमस्मि, एष मे आत्मेति? नो आयुष्मन् गुप्तिक । तस्मात्तर्हि आयुष्मन्तो यत्किंचिद्रूपमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमाध्यात्मिकं वा बाह्यं वा औदारिकं वा सूक्ष्मं वा हीनं वा प्रणीतं वा, यद्वा दूरे, यद्वान्तिके, तत्सर्वं नैतन्मम, नैषोऽहमस्मि, नैष मे आत्मेत्येवमेतद्यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया द्रष्टव्यम्* । या काचिद्वेदना संज्ञा संस्कारा यत्किंचिद्विज्ञानमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमाध्यात्मिकं वा बाह्यं वा औदारिकं वा सूक्ष्मं वा हीनं वा प्रणीतं वा, यद्वा दूरे, यद्वान्तिके, तत्सर्वं नैतन्मम, नैषोऽहमस्मि, नैष मे आत्मेत्येवमेतद्यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया द्रष्टव्यम्* । एवंदर्शी आयुष्मन्तः श्रुतवानार्यश्रावको रूपादपि निर्विद्यते, वेदनायाः संज्ञायाः संस्कारेभ्यो विज्ञानादपि । निर्विण्णो विरुज्यते, विरको विमुच्यते । विमुक्तमेवं ज्ञानदर्शनं भवति: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयम्* । नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे तेषां सहजातकानां विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त गुप्तिकेन कर्माणि कृतानि, येनास्य शारीरमेवं बीभत्सव्याधिबहुलं दुर्गन्धं संवृत्तम्* । किं कर्म कृतं येन तीक्ष्णनिशितबुद्धिः संवृत्तः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: गुप्तिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गुप्तिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । -------------------- वैद्य, २४९ -------------------- कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठी । स द्वितीयश्रेष्ठिना सार्धं विरुद्धः । ततस्तेन राजा प्रभूतं धनं दत्वा विज्ञापितः: देव अयं श्रेष्ठी अपराधिकः, क्रियतामस्य दण्डनिग्रह इति । ततो राज्ञा तस्यैवानुज्ञातः । तेनासौ स्वगृहमानीय तलाभिस्ताडितः । ततो रुधिरावसिक्तशरीरस्य प्रभूतं तीक्ष्णं च विषचूर्णं दत्वोप्तम्*, येनास्य तच्छरीरमेकधनं मांसपिण्डवदवस्थितम्* । ततस्तस्य श्रेष्ठिनो वयस्यकैः श्रुतम्*: यथा तेनैवंविधं कर्म कृतमिति । ततस्तैः समेतैर्भूत्वा ॰ ॰ {उपकरणविशेषैः} यैरुपकरणविशेषैस्तस्माद्व्याधेः परिमोचितः । ततोऽसौ तेनैव च संवेगेन गृहान्निष्क्रम्य प्रव्रजितः । तेन अनाचार्यकेण सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्यान् धर्मान् भावयित्वा प्रत्येका बोधिः साक्षात्कृता । ततोऽस्य चित्तमुत्पन्नम्*: बह्वनेन श्रेष्ठिना मत्संतापादपुण्यं प्रसूतम्* । यन्वहमेनं गत्वा संवेजयेयमिति । ततस्तस्याग्रतो गत्वा उपरि विहायसमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । आशु पृथग्जनानामृद्धिरावर्जनकरी । स मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य कृतकरपुटो भगवन्तं विज्ञापयति: अवतर, अवतर महादक्षिणीय, कृतापराधोऽहं तवान्तिके, त्वामेव निश्रित्य पुनः, प्रत्युपस्थास्यामीति । तेनासौ प्रत्येकबुद्धः क्षमापयित्वा पिण्डकेन प्रतिपाद्य पटेनाच्छादितः । प्रणिधानं च कृतम्*: यन्मया क्रोधाभिभूतेन तवापराधः कृतः, मा अस्य कर्मणो विपाकं प्रत्यनुभवेयम्* । यन्मया सत्कारः कृतः, अनेनैवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठी आसीत्*, अयं स गुप्तिकः । तस्य कर्मणः प्रभावात्पञ्च जन्मशतानि कशाभिस्ताड्यमानः कालं कृतवान्* । तेनैव हेतुना अयमेवंविधमाश्रय आसादितः । भूयः काश्यपे भगवति सहजातकैर्वयस्यकैः सार्धं प्रव्रजित आसीत्*। तत्रैभिर्ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २५० -------------------- ******************************************************* ९७ विरूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । ॰ ॰ ॰ अन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । जातमात्रस्य सर्वशरीरं विकृतिस्फुटं प्रवृत्तम्* । दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽष्टादशभिर्दोषवर्णकैः समन्वागतः स दारको भूतः । तस्य मातापितरौ सर्वाङ्गं दुर्वर्णं दुर्दर्शनं विकृतरूपं दृष्ट्वा चिन्तापरौ व्य्वस्थितौ । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्य्वस्थाप्यते: किं नाम भवतु दारकस्य? ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एवं विकृतरूपः, तस्माद्भवतु दारकस्य विरूप इति नाम ॥ य्दा महान् संवृत्तस्तदा तस्य लज्जया महान् संकोचो जातः । कुत्रान्यत्र गमिष्यामि, क्व तिष्ठामि, इति विचार्य सुजीर्णोद्यानं जगाम । अथ भगवान्महाश्रावकपरिवृतः सुजीर्णोद्यानं गतः । स भगवन्तं दृष्ट्वा जेह्रीयमाण इतश्चामुतश्च पलायितुमारब्धः । ततो भगवता ऋद्ध्या तथाधिष्ठितो यन्न शक्नोति पलायितुम्* । ततो भगवान् सह श्रावकैर्निरोधसमापत्तिं समापन्नः । ततो निरोधाद्व्युत्थाय विरूपमात्मानं निर्मितवान्* । निर्माय शरावं भोजनपूर्णमादाय विरूपमागतं दृष्ट्वा हर्षजात आमन्त्रितवान्*: एहि सहायक, कुत आगमिष्यते, तिष्ठ, उभावपि सहितौ वत्स्याव इति । ततोऽस्य भगवता भोजनं दत्तम्* । प्रीणीतेन्द्रियश्च संवृत्तः । ततो भगवता आत्मा स्ववेषेण स्थापितः । ततो विरूपो बुद्धं भगवन्तं दृष्ट्वा कथयति: अभिरूपतरस्त्वमिदानीं संवृत्तः । कस्य कर्मणः प्रभावादिति । भगवानाह: विद्या मे अस्ति चित्तप्रसादजननी नाम्ना, तस्या एष प्रभाव इति । ततस्तेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेषां च महाश्रावकाणामालयसमापन्नानाम्* । ततोऽस्य लक्ष्मीः प्रादुर्भूता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त विरूपेण कर्माणि कृतानि, येनैव दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽष्टादशभिर्दौर्वर्णिकदोषैः समन्वागतः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: विरूपेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । -------------------- वैद्य, २५१ -------------------- विरूपेणैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि पुष्यो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । सोऽपरेण समयेनान्यतमां राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः । पश्यति तस्मिन् काले द्वौ बोधिसत्वौ संनिकृष्टौ: भगवाञ्छाक्यमुनिर्मैत्रेयश्च । मैत्रेयस्य स्वसंततिः परिपक्वा, शास्तुर्वैनेया अपरिपक्वाः । शाक्यमुनेस्तु स्वसंततिरपरिपक्वा, वैनेयाः परिपक्वाः । अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः शाक्यमुनेर्बोधिसत्वस्य संततिपरिपाचनार्थं हिमवन्तं पर्वतमभिरुह्य रत्नगुहां प्रविश पर्यङ्कं बद्ध्वा तेजोधातुं समापन्नः । तस्मिंश्च काले शाक्यमुनिर्बोधिसत्वः फलमूलानामर्थे हिमवन्तं पर्वतमभिरूढः । स इतस्ततश्चञ्चूर्यमाणो ददर्श पुष्यं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंषता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन तथाविधं चित्तसमाधानं समासादितम्*, यदेकपादेन सप्त रात्रिंदिवानि एकया गाथया स्तुतवान्*: न दिवि भुवि वा नास्मिंल्लोके न वैश्रवणालये न मरुभवने दिव्ये स्थाने न दिक्षु विदिक्षु वा । चरतु वसुधां स्फीतां कृत्स्नां सपर्वतकाननां पुरुषवृषभास्त्यन्यस्तुल्यो महाश्रमणस्तव ॥ ९७.२ ॥ अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः परिपक्वसंततिं शाक्यमुनिं बोधिसत्वं दृष्ट्वा साधुकारमदात्*: साधु साधु सत्पुरुष । अनेन बलवीर्येण संपन्नेन द्विजोत्तम । नव कल्पाः परावृत्ताः संस्तुत्याद्य तथागतम्* ॥ ९७.३ ॥ ततो भगवान्महेशाख्याभिर्देवताभिः परिवृतः तस्यां गुहायां स्थितः । तत्र गुहानिवासिनी देवता अल्पेशाख्यत्वान्न शक्नोति तां गुहां समभिरोढुम्* । ततो विकृतनयना भूत्वा भगवन्तं भीषयते । यदा सुचिरमपि भीषयमाणा न शक्नोति भगवतोऽपकारं कर्तुम्*, तदा तया प्रसादो लब्धः: शोभनोऽयमृषिः सिद्धव्रतश्चेति । ततः सा उदारं रूपमभिनिर्माय भगवतः पादयोर्निपत्य क्षमापयित्वा पिण्डकेन प्रतिपादितवती ॥ -------------------- वैद्य, २५२ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गुहानिवासिनी देवता बभूव, अयं विरूपः सः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमपि तेनैव हेतुना विरूपः संवृत्तः । यदनेन पश्चाच्चित्तं प्रसादितम्*, तेनास्य अपगता अलक्ष्मीः प्रादुर्भूता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९८ गङ्गिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत् तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता च कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे -------------------- वैद्य, २५३ -------------------- पञ्च? रक्तं पुरुषं जानाति विरक्तं {पुरुषं} जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति, दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति, वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति, नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य (स्पेयेर्: अत्युन्नमय्य) दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्योदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात्* । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा मम नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यते: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वा उपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति, शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर् वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा गङ्गिक इति नाम कृतम्* । गङ्गिको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ स च निर्भेदभागीयैः कुशलमूलैः समन्वागतो गृहावासे नाभिरमते । स मातापितरौ पादयोर्निपत्य विज्ञापयति: अम्ब तात अनुजानीतं माम्*, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । ततोऽस्य मातापितरावेकपुत्रक इति कृत्वा नानुजानीतः । ततो गङ्गिकस्य बुद्धिरुत्पन्ना: दुर्लभो मनुष्यप्रतिलाभः, दुर्लभश्च तथागतप्रादुर्भावः, तथेन्द्रियसंपदपि दुर्लभा । को मे उपायो भवेद्यदहं भगवच्छासने प्रव्रजेयमिति । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं प्रणिधानं कृत्वा आत्मानमात्मना जीविताद्व्यपरोपयेयम्*, यथा मनुष्यात्वमासाद्य लघु लघ्वेव प्रव्रजेयमिति । तेनैवं विचिन्त्य विषं भक्षितम्*, न च कालं करोति । अग्नौ पतितः, पर्वतादात्मानमुत्सृष्टवान्*, नद्यां चारकायां पतितः, तत्रापि कालं न करोति । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: कः उपायः स्याद्येन कालं कुर्यामिति । तस्यैतदभवत्*: सर्वथायं राजा अजातशत्रुश्चण्डो रभसः कर्कशः साहसिकश्च । यन्वहमस्य गृहे रात्रौ संधिं छिन्द्यामिति । स राजगृहं नगरं गत्वा रात्रौ संप्राप्तायां भग्ने चक्षुष्पथे संधिमारब्धश्छेत्तुम्* । ततो रक्षिभिर्जीवग्राहं गृहीत्वा राज्ञोऽजातशत्रोरुपनीतः: अयं देव चौरो दुष्टोऽपकारी च, यो राजकुले रात्रौ संधिं छिन्दतीति । -------------------- वैद्य, २५४ -------------------- ततो राज्ञा अपराधिक इति कृत्वा वध्य उत्सृष्टः । ततो व्यध्यघातैर्नीलाम्बरवसनैः करवीरमालासक्तकण्ठेगुण उद्यतशस्त्रपाणिभी रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेषु श्रावणामुखेष्वनुश्राव्य दक्षिणेन नगरद्वारेण निष्कास्य शीतवनं श्मशानं नीयते । स नीयमानस्तान् वध्यघातानाह: शीघ्रं शीघ्रं भवन्तो गच्छन्तु, मा कदाचिद्राज्ञश्चित्तस्यान्यथात्वं स्यादिति । ततो व्यध्यघातैरेषा प्रवृत्ती राज्ञो निवेदिता । ततो राज्ञा प्रतिनिवर्त्य पृष्ठः: को हेतुर्यत्त्वमिष्टं जीवितं परित्यक्तुमिच्छसीति । तेन स वृत्तान्तो विस्तरेण राज्ञे समाख्यातः । ततो राजा अजातशत्रुः कदम्बपुष्पवद् आहृष्टरोमकूपः साश्रुकण्ठो रुदन्मुख उदानमुदानयति: अहो सुपरिपक्वा अस्य बुद्धिसंततिः, स्ववगतः संसारदोषः, सुप्रतिलब्धा श्रद्धासंपत्*, यत्र नामायं प्रव्रज्याहेतोरिदमिष्टं जीवितं परित्यक्तुं व्यवसितः । ततो राज्ञा समाश्वास्योक्तः: पुत्रक अहं प्रभुस्ते जीवितस्य । गच्छेदानीं भगवच्छासने प्रव्रजेति । स राज्ञोत्सृष्टो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां श्रद्धाप्रव्रजितानां यदुत गङ्गिको वाराणसेयः श्रेष्ठिपुत्र इति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त गङ्गिकेन कर्माणि कृतानि, येनैषां विपाकान्नाग्निः कायेऽवकाशति, न विषम्*, न च शस्त्रम्*, नोदकेन कालं करोति, अर्हत्वं चानेन प्राप्तमिति । भगवानाह: गङ्गिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गङ्गिकेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्मशानमोषको मातङ्गः । यावत्तेन पाथान् हत्वा भाण्डमासादितम्* । ततस्तस्य पृष्ठतस्तस्कराः प्रधाविताः । यावदन्यतमस्मिन् श्मशाने प्रत्येकबुधो निरोधसमापत्तिं समापन्नः । ततोऽसौ श्मशानमोषको -------------------- वैद्य, २५५ -------------------- मातङ्गस्तस्य पुरस्ताद्भाण्डमपसृज्य तत्रैव निलीनः । तत्स्ते तस्कराः प्रत्येकबुद्धं दृष्ट्वा अस्यारब्धाः क्षेप्तुं शस्त्रमग्निं च । न चास्य चीवरकर्णकमपि शक्नुवन्ति चालयितुम्*, यस्मादसौ निरोधसमाधिं समापन्नः । यदा ते तस्कराः श्रान्ताः प्रक्रान्ताः, तदा स प्रत्येकबुद्धः क्रमेण समाधिव्युत्थितः । ततस्तेन श्मशानमोषकेण मातङ्गेन तं प्रत्येकबुद्धं पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, यथा चायमपरोपक्रमः । एवमहमपि यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रापरोपक्रमः स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्मशानमोषको मातङ्गः, अयं स गङ्गिकः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मणामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९९ दीर्घनखः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु समयेन नालदग्रामके तिष्यो नाम ब्राह्मणः । तेन शारी नाम दारिका माठरसकाशाल्लब्धा । यदा शारिपुत्रः सारीकुक्षिमवक्रान्तः, तदा भ्रात्रा सह दीर्घनखेन विवादं कुर्वन्ती निग्रहस्थानं प्रापयति । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ । ततो दीर्घनखेन दक्षिणापथं गत्वा बहूनि शास्त्राण्यधीतानि । यावत्क्रमेण शारिपुत्रो जातः । तेन द्विरष्टवर्षेणैन्द्रं व्याकरणमधीतम्*, सर्ववादिनश्च निगृहीताः । सोऽनुपूर्वेण भगवतः शासने प्रव्रजितः । यावद्दीर्घनखेन प्रव्राजकेन श्रुतम्*: भागिनेयेन ते सर्वे तीर्थकरा निगृहीताः । इदानीं श्रमणगौतमस्य शिष्यत्वमभ्युपगत इति । -------------------- वैद्य, २५६ -------------------- श्रुत्वा चास्य महती परिभवसंज्ञा उत्पन्ना, सर्वशास्त्रेषु चास्य अनैष्ठिकसंज्ञा उत्पन्ना । ततः क्रमशो राजगृहमनुप्राप्तः ॥ तस्मिंश्च समये भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । शारिपुत्रोऽपि भगवतः पुरस्तात्स्थितोऽभूद्व्यजनं गृहीत्वा भगवनतं वीजयन्* । अथ ददर्श दीर्घनखपरिव्राजको भगवन्तमर्धचन्द्राकारेणोपविष्टं धर्मं देशयन्तम्*, शारिपुत्रं च व्यजनव्यग्रहस्तं भगवन्तं वीजयमानम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवन्तमिदमवोचत्*: सर्वं मे भो गौतम न क्षमत इति । भगवानाह: एषापि ते अग्निवैश्यायन दृष्टिर्न क्षमते, येयं दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति । एषापि मे भो गौतम दृष्टिर्न क्षमते, येयं मे दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति । अपि तु ते अग्निवैश्यायन एवं जानतोऽयाश्च दृष्टेः प्रहाणं भविष्यति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः; अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः? अपि मे भो गौतम एवं जानत एवं पश्यतोऽस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भविष्यति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः । बहुजनेन ते अग्निवैश्यायन न संस्यन्दिष्यति (स्पेयेर्: संस्यदिष्यति) । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ इम उच्यन्ते तनुभ्यस्तनुतराः । लोके त्रय इमे अग्निवैश्यायन दृष्टिसंनिश्रयाः । कतमे त्रयः? इहाग्निवैश्यायन एक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति । पुनरपरमिहैक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति । पुनरपरमेक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: एवं मे क्षमते, एकं न मे क्षमत इति । तत्राग्निवैश्यायन येयं दृष्टिः सर्वं मे क्षमत इति, इय्ं दृष्टिः संरागाय संवर्तते नासंरागाय, संद्वेषाय नासंद्वेषाय, संमोहाय नासंमोहाय, संयोगाय नासंयोगाय, संक्लेशाय न व्यवदानाय, संचयाय नापचयाय, अभिनन्दनायोपादानाय अध्यवसानाय संवर्तते । तत्राग्निवैश्यायन येयं दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति, इयं दृष्टिः असंरागाय संवर्तते न संरागाय, असंद्वेषाय न संद्वेषाय, असंमोहाय न संमोहाय, विसंयोगाय न संयोगाय, व्यवदानाय न संक्लेशाय, असंचयाय न संचयाय । अनभिनन्दनायानुपादानाय अनध्यवसानाय संवर्तते । तत्र येयं दृष्टिः: एकं मे क्षमते, एकं मे न क्षमत इति, यत्तावदस्य क्षमते, तत्संरागाय संद्वेषाय संमोहाय संयोगाय संक्लेशाय, न व्यवदानाय नापचयाय । अभिनन्दनायोपादानाय अध्यवसानाय संवर्तते । यदस्य न क्षमते, तदसंरागाय संवर्तते न संरागाय, असंद्वेषाय न संद्वेषाय, असंमोहाय न संमोहाय, असंयोगाय न संयोगाय, व्यवदानाय न संक्लेशाय, अपचयाय न संचयाय । अनभिनन्दनायानुपादानाय अनध्यवसानाय संवर्तते । तत्रा श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चैवंदृष्टिः स्याम्*, एवंवादी: सर्वं मे क्षमते । द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः स्याद्विवादः । यश्च एवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमत इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा । इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्न् -------------------- वैद्य, २५७ -------------------- इमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः, अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवंदृष्टिः स्यामेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्च एवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमत इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ <तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवम्दृष्टिः स्यामेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्चैवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमते इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥> तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवम्दृष्टिः स्यामेवंवादी: एकं मे क्षमते, एकं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्चैवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: सर्वं मे न क्षमते इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ अयं खल्वग्निवैश्यायन कायो रूपी औदारिकश्चातुर्महाभूतिक इति आर्यश्रावकेण अभीक्ष्णमुदयव्ययानुदर्शिना विहर्तव्यम्*, विरागानुदर्शिना प्रतिनिसर्गानुदर्शिना विहर्तव्यम्* । यत्रार्यश्रावकस्य अभीक्ष्णमुदयव्ययानुदर्शिनो विहरतः, योऽस्य भवति काये कायच्छन्दः कायस्नेहः कायप्रेमा कायालयः कायविषक्तिः कायाध्यवसानम्*, तच्चास्य चित्तं न पर्यादाय तिष्ठति ॥ तिस्र इमा अग्निवैश्यायन वेदनाः । कतमास्तिस्रः? सुखा दुःखा अदुःखासुखा च । यस्मिन् समये श्रुतवानार्यश्रावकः सुखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः: दुःखा च अदुःखासुखा च । सुखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । सुखापि च वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । यस्मिन् समये आर्यश्रावको दुःखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः, सुखा अदुःखासुखा च । दुःखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । दुःखापि वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । यस्मिन् समये आर्यश्रावको अदुःखासुखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः, सुखा दुःखा च । अदुःखासुखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । अदुःखासुखापि वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । तस्यैवं भवति: इमा वेदनाः किंनिदानाः किंसमुदयाः किंजातीयाः किंप्रभावा इति? इमा वेदना स्पर्शनिदानाः स्पर्शसमुदयाः स्पर्शजातीयाः स्पर्शप्रभावाः । तस्य स्पर्शस्य समुदयात्तास्ता वेदनाः समुदयन्ते -------------------- वैद्य, २५८ -------------------- तस्य स्पर्शस्य निरोधात्तास्ता वेदना निरुध्यन्ते, व्युपशाम्यन्ति शीतीभवन्ति अस्तंगच्छन्ति । स यां कांचिद्वेदनां वेदयते सुखां वा दुःखां वा अदुःखासुखा वा, तासां वेदनानां समुदयं चास्तंगमं चास्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं प्रजानामीति, तस्य वेदनानां समुदयं चास्तंगमं चास्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं प्रजानत उत्पन्नासु वेदनास्वनित्यतानुदर्शी विहरति, व्ययानुदर्शी विरागानुदर्शी निरोधानुदर्शी प्रतिसर्गानुदर्शी । स कायपर्यन्तिकां वेदनां वेदयमानः कायपर्यन्तिकां वेदनां वेदय इति यथाभूतं प्रजानाति । जीवितपर्यन्तिकां वेदनां वेदयमानो जीवितपर्यन्तिकां वेदनां वेदय इति यथाभूतं प्रजानाति । भेदाच्च कायस्योर्द्ध्वं जीवितपर्यादानादिहैवास्य सर्वाणि वेदनानि अपरिशेषं निरुध्यन्ते अपरिशेषमस्तं परिक्षयं पर्यादानं गच्छन्ति । तस्यैवं भवति: सुखामपि वेदनां वेदयतो भेदः कायस्य भविष्यति । एष एवान्तो दुःखस्य । दुःखामपि, अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयतो भेदः कायस्य भविष्यति । एष एवान्तो दुःखस्य । स सुखामपि वेदनां वेदयते, विसंयुक्तो वेदयते, न संयुक्तः । दुःखामपि अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयते, विसंयुक्तो वेदयते, न संयुक्तः । केन विसंयुक्तः? विसंयुक्तो रागेण द्वेषेण मोहेन, विसंयुक्तो जातिजरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः, विसंयुक्तो दुःखादिति वदामि ॥ तेन खलु समयेन आयुष्माञ्शारिपुत्रोऽर्धमासोपसंपन्नो भगवतः पृष्ठतः स्थितोऽभूद्व्यजनं गृहीत्वा भगवन्तं वीजयन्* । आयुष्मतः शारिपुत्रस्यैतदभवत्*: भगवांस्तेषां धर्माणां प्रहाणमेव वर्णयति, विरागमेव निरोधमेव प्रतिनिःसर्गमेव वर्णयति । यन्वहं तेषां तेषां धर्माणां प्रहाणानुदर्शी विहरेयम्*, विरागानुदर्शी निरोधानुदर्शी विहरेयम्*, प्रतिनिःसर्गानुदर्शी विहरेयमिति । आयुष्मतः शारिपुत्रस्यैषां धर्माणामनित्यतानुदर्शिनो विहरतो व्ययानुदर्शिनो विरागानुदर्शिनो निरोधानुदर्शिनः प्रतिनिःसर्गानुदर्शिनो विहरतः अनुपादाय आस्रवेभ्यश्चित्तं विमुक्तम्* । दीर्घनखस्य च परिव्राजकस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* ॥ अथ दीर्घनखः परिव्राजको दृष्टधर्मा प्राप्तधर्मा पर्यवगाढधर्मा तीर्णकाङ्क्षस्तीर्णविचिकित्सोऽपरप्रत्ययोऽनन्यनेयः शास्तुः शासने (स्पेयेर्: शास्त्रशसने) धर्मेषु वैशारद्यप्राप्त उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत् । लाभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यम्* । लब्धवान् दीर्घनखपरिव्राजकः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । एवं प्रव्रजितः स आयुष्मानेको व्यपकृष्टो ऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा व्यहार्षीत्* । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा विहरन्* यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं -------------------- वैद्य, २५९ -------------------- दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञया साक्षात्कृत्वा प्रतिपद्य प्रवेदयते: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं, कृतं करणीयं नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति । आज्ञातवान् स आयुष्मानर्हन् बभूव सुविमुक्तचित्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां प्रतिसंवित्प्राप्तानां यदुत कोष्ठिलो भिक्षुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त महाकोष्ठिलेन कर्माणि कृतान्युपचितानि, येन महावादी संवृत्तः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: कोष्ठिलेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कोष्ठिलेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां पञ्चमात्राणि तस्करशतानि सेनापतिप्रमुखाणि चौर्येण संप्रस्थितानि । यावत्ते चञ्चूर्यमाणा अन्यतमं खदिरवणमनुप्राप्ताः । यावत्सेनापतिनाभिहिताः: पश्यत यूयं कमलायताक्षः कश्चिदपरकीयो मनुष्यः संविद्यते, येन वयं यक्षबलिं दत्वा प्रक्रामेमेति । तत्र च खदिरवने प्रत्येकबुद्धः प्रतिवसति । ततस्तैस्तस्करैः पर्यटद्भिर्दृष्ट्वा सेनापतिसकाशं नीतः । ततश्चौरसेनापतिना वध्यतामयमित्याज्ञा दत्ता । ततोऽसौ प्रत्येकबुद्धस्तेषामनुग्रहार्थं विततपक्ष इव हंसराजः खगपथमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः सेनापतिर्मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य अत्ययं देशितवान्* । पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतवान्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन चौरसेनापतिः, अयमेवासौ कोष्ठिलः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २६० -------------------- * ****************************************************** १०० संगीतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कुशिनगर्यां विहरति मल्लानामुपवर्तने यमकशालवने । अथ भगवांस्तदेव परिनिर्वाणकालसमये आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: प्रज्ञापय आनन्द तथागतस्य आन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चम्* । अद्य तथागतस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यतीति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चं प्रज्ञाप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: प्रज्ञप्तो भदन्त तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चः । अथ भगवान्* येन मञ्चस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिणेन पार्श्वेन शय्यां कल्पयति पादं पादेनोपधाय आलोकसंज्ञी स्मृतः संप्रजानन्निर्वाणसंज्ञामेव मनसि कुर्वन्निति ॥ तत्र भगवान् रात्र्या मध्यमे यामेऽनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति अत्यर्थं तस्मिन् समये महापृथिवीचालोऽभूत्* उल्कापाता दिशोदाहाः । अन्तरीक्षे देवदुन्दुभयो नदन्ति । समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति उभौ यमकशालवनस्य द्रुमोत्तमौ तथागतस्य सिंहशय्यां शालपुष्पैरवाकिरताम्* । समनन्तरपरिनिर्वृते भगवति अन्यतरो भिक्षुस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते: सुन्दरौ खल्विमौ शालवनस्यास्य द्रुमोत्तमौ । यदवाकिरतां पुष्पैः शास्तारं परिनिर्वृतम्* ॥ १००.१ ॥ समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति शक्रो देवेन्द्रो गाथां भाषते: अनित्या बत संस्कारा उत्पादव्ययधर्मिणः । उत्पद्य हि निरुध्यन्ते तेषां व्युपशमः सुखम्* ॥ १००.२ ॥ इति समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति ब्रह्मा सहांपतिर्गाथां भाषते: सर्वभूतानि लोकेऽस्मिन्निक्षेप्स्यन्ति समुच्छ्रयम्* । एवंविधो यत्र शास्ता लोकेष्वप्रतिपुद्गलः । तथागतबलप्राप्तः चक्षुमान् परिनिर्वृतः ॥ १००.३ ॥ समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति आयुष्मानानिरुद्धो गाथां भाषते: स्थिता आश्वासप्रश्वासा स्थिरचित्तस्य तायिनः । आनिज्यां शान्तिमागम्य चक्षुमान् परिनिर्वृतः ॥ १००.४ ॥ -------------------- वैद्य, २६१ -------------------- तदाभवद्भीषणकं तदाभूद्रोमहर्षणम्* । सर्वाकारबलोपेतः शास्ता कालं यदाकरोत्* ॥ १००.५ ॥ असंलीनेन चित्तेन वेदना अधिवासयन्* । प्रद्योतस्येव निर्वाणं विमोक्षस्तस्य चेतसः ॥ १००.६ ॥ इति ॥ सप्ताहपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति आयुष्मानानन्दो भगवतश्चितां प्रदक्षिणीकुर्वन्* गाथां भाषते: येन कायरतनेन नायको ब्रह्मलोकमगमन्महर्द्धिकः । दह्यते स्म तनुजेन तेजसा पञ्चभिर्युगशतैः स वेष्टितः (स्पेयेर्: वेष्ठितः) ॥ १००.७ ॥ सहस्रमात्रेण हि चीवराणां बुद्धस्य कायः परिवेष्टितोऽभूत्* । (स्पेयेर्: परिवेष्ठितो) द्वे चीवरे तत्र तु नैव दग्धे अभ्यन्तरं बाह्यमथ द्वितीयम्* ॥ १००.८ ॥ वर्षशतपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति पाटलिपुत्रे नगरे राजा अशोको राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं पालयति । यावदपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः कुणालसदृशाभ्यां नेत्राभ्याम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातमात्रस्य कुणालसदृशे नेत्रे, तस्माद्भवतु दारकस्य कुणाल इति नामेति । कुणालो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । ततस्तं सर्वालंकारविभूषितं राजा उत्सङ्गेन कृत्वा पुनः पुनः प्रेक्ष्य रूपसंपदा प्रहर्षित उवाच: असदृशो मे पुत्रो लोके रूपेणेति ॥ तत्र च समये गान्धारे पुष्पभेरोत्सो नाम ग्रामः । तत्रान्यतमस्य गृहपतेः पुत्रो जातोऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । जन्मनि चास्य दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा -------------------- वैद्य, २६२ -------------------- रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पसंपन्नं च महदुद्यानं जङ्गमं च । यत्र यत्र कुमारो गच्छति तत्र तत्र च पुष्करिणी उद्यानं च प्रादुर्भवति । तस्य सुन्दर इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* ॥ यावत्क्रमेण कुमारो महान् संवृत्तम्* । ततोऽपरेण समयेन पुष्पभेरोत्साद्वणिजः केनचिदेव करणीयेन पाटलिपुत्रं गताः । ते प्राभृतमादाय राज्ञः सकाशमुपगताः । ततः पादयोर्निपत्य प्राभृतं राज्ञे उपनमय्य पुरस्ताद्व्यवस्थिताः । ततो राजा अशोकस्तेषां कुणालं दर्शयति: हं भो वणिजः, कदाचित्कुत्रचिद्भवद्भिः पर्यटद्भिरेवंविधं रूपविशेषयुक्तं दृष्टपूर्वमिति ? ततस्ते वणिजः कृतकरपुटाः पादयोर्निपत्य अभयं मार्गयित्वा राजानमूचुः: अस्ति देव अस्मदीये विषये सुन्दरो नाम कुमारो ऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । जन्मनि चास्य दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमम्* । यत्र यत्र च कुमारो गच्छति तत्र तत्र पुष्करिणी उद्यानं च प्रादुर्भवति । श्रुत्वा राजा अशोकः परं विस्मयमापन्नः । कुतूहलजातश्च दूतसंप्रेषणं कृतवान्: एष राजा अशोक आगन्तुमिच्छति सुन्दरस्य कुमारस्य दर्शनहेतोः । यद्वः कृत्यं वा करणीयं वा तत्कुरुध्वमिति । ततो महाजनकायो भीताः: यदि राजा महासाधनेन इहागमिष्यति, मा हैव कंचिदनर्थम् उत्पादयिष्यतीति । ततः स कुमारो भद्रयानं योजयित्वा शतसहस्रं च मुक्ताहारं प्राभृतस्यार्थे दत्वा अशोकस्य सकाशं प्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणः पाटलिपुत्रं नगरं प्राप्तः । शतसहस्रं च मुक्ताहारं गृहीत्वा राज्ञोऽशोकस्य सकाशमनुप्राप्तः । राजा अशोकश्च सहदर्शनात्सुन्दरस्य कुमारस्य रूपं शोभां वर्णपुष्कलतां च दिव्यां पुष्करिणीमुद्यानं च दृष्ट्वा परं विस्मयमुपगतः ॥ ततो राजा अशोकः स्थविरोपगुप्तस्य विस्मयजननार्थं सुन्दरं च कुमारमादाय कुक्कुटागारं गतः । तत्रोपगुप्तप्रमुखाण्यष्टादशार्हत्सहस्राणि निवसन्ति, तद्द्विगुणाः शैक्षाः पृथग्जनकल्याणकाः । ततः स स्थविरस्य पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । स्थविरोपगुप्तेनास्य धर्मो देशितः । ततः कुमारः परिपक्वसंततिर्धर्मं श्रुत्वा प्रव्रज्याभिलाषी संवृत्तः । स राजानमशोकमनुज्ञाप्य स्थविरोपगुप्तस्य सकाशे प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ ततो राजा अशोकः संदिग्धः स्थविरं पृच्छति: कानि भदन्त सुन्दरेण कर्माणि कृतानि, येनास्यैवंविधं रूपम्*, कानि पुनः कर्माणि येन दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमम्*? स्थविरोपगुप्त आह: सुन्दरेणैव -------------------- वैद्य, २६३ -------------------- महाराज पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुन्दरेणैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १००.१ ॥ भूतपूर्वं महाराज यदा भगवान् परिनिर्वृतः, तदा आयुष्मान्महाकाश्यपः पञ्चशतपरिवारो मगधेषु जनपदचारिकां चरन् धर्मसंगीतिं कर्तुकामः । यावदन्यतमेन दरिद्रकर्षकेण महान् भिक्षुसंघो दृष्टः, शास्तृवियोगाच्छोकार्तोऽध्वपरिश्रान्तो रजसावचूर्णितगात्रः । ततोऽस्य कारुण्यमुत्पन्नम्* । ततस्तेन काश्यपप्रमुखाणि पञ्च भिक्षुशतानि जेन्ताकस्नात्रेणोपनिमन्त्रितानि । ततस्तेन नानागन्धपरिभावितमुष्णोदकं कृत्वा ते भिक्षवः स्नापिताः, चीवरकाणि शोभितानि । प्रणीतेन चाहारेण संतर्प्य शरणगमनशिक्षापदानि दत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अस्मिन्नेव शाक्यमुनेः प्रवचने प्रव्रज्य चार्हत्वं प्राप्नुयामिति ॥ किं मन्यसे महाराज योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन दरिद्रकर्षकः, अयं स सुन्दरो भिक्षुः । यत्तेन भिक्षवो जेन्ताकस्नात्रेण स्नापिताः, तेनास्यैवंविधो रूपविशेषः संवृत्तः, दिव्यचन्दनोदकपरिपूर्णा रमणीया पुष्करिणी पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमं प्राप्तम्* । यत्तेन शरणगमनशिक्षापदानि उपलब्धानि, तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि महाराज एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि महाराज एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथ राहा अशोक आयुष्मतः स्थविरोपगुप्तस्य भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य उत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ </poem> m1uw325u52n786rs7wo6sujuizcpzsg 341413 341412 2022-07-26T05:21:55Z Shubha 190 added [[Category:बौद्धदर्शनम्]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{header | title = अवदानशतकम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> अवदानशतकम्* । ॥ नमः श्रीसर्वज्ञाय ॥ -------------------- वैद्य, १ -------------------- प्रथमो वर्गः । तस्योद्दानम्* । पूर्णभद्रो यशोमती कुसीदो वणिजस्तथा । सोमो वडिकः पद्माङ्कः पञ्चालो धूप एव च । राजानं पश्चिमं कृत्वा वर्गो ह्येष समुद्दितः ॥ १ ॥ ******************************************************* १ पूर्णभद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तत्र भगवतोऽचिराभिसंबुद्धबोधेर्यशसा च सर्वलोक आपूर्णः ॥ अथ दक्षिणागिरिषु जनपदे संपूर्णो नाम ब्राह्मणमहाशालः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिः प्रदानाभिरतो महति त्यागो वर्तते ॥ यावदसौ सर्वपाषण्डिकं यज्ञमारब्धो यष्टुम्*, यत्रानेकानि तीर्थिकशतसहस्राणि भुञ्जते स्म । यदा भगवता राजा बिम्बिसारः सपरिवारो विनीतः, तस्य च विनयाद्बहूनि प्राणिशतसहस्राणि विनयमुपगतानि, तदा राजगृहात्पूर्णस्य ज्ञातयोऽभ्यागत्य पूर्णस्य पुरस्ताद्बुद्धस्य वर्णं भाषयितुं प्रवृत्ता धर्मस्य संघस्य च । अथ पूर्णो ब्राह्मणमहाशालो भगवतो गुणसंकीर्तनं प्रतिश्रुत्य महान्तं प्रसादं प्रतिलब्धवान्* । ततः शरणमभिरुह्य राजगृहाभिमुखः स्थित्वा उभौ जानुमण्डले पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य पुष्पाणि क्षिपन्*, धूपमुदकं च भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्तः: आगच्छतु भगवान् यज्ञं मे अनुभवितुं यज्ञवाटमिति । अथ तानि पुष्पाणि बुद्धानां बुद्धानुभावेन देवतानां च देवतानुभावेनोपरि भगवतः पुष्पमण्डपं क्षिप्त्वा तस्थुः धूपोऽभ्रकूटवदुदकं वैडूर्यशलाकवत् ॥ अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: कुत इदं भदन्त निमन्त्रणमायातमिति । भगवानाह: दक्षिणागिरिष्वानन्द जनपदे संपूर्णो नाम ब्राह्मणमहाशालः प्रतिवसति, -------------------- वैद्य, २ -------------------- तत्रास्माभिर्गन्तव्यम्, सज्जीभवन्तु भिक्षव इति । भगवान् भिक्षुसहस्रपरिवृत्तो दक्षिणागिरिषु जनपदे चारिकां चरित्वा पूर्णस्य ब्राह्मणमहाशालस्य यज्ञवाटसमीपे स्थित्वा चिन्तामापेदे: यन्वहं पूर्णब्राह्मणमृद्धिप्रातिहार्येणावर्जयेयमिति । अथ भगवांस्तं भिक्षुसहस्रमन्तर्धाप्य एकः पात्रचरकव्यग्रहस्तः पूर्णस्मीपे स्थितः । अथ पूर्णो ब्राह्मणमहाशालो भगवन्तं ददर्श द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनस्त्वरितत्वरितं भगवतः समीपमुपसंक्रम्य भगवन्तमुवाच: स्वागतं भगवन्, निषीदतु भगवान्, क्रियतामासनपरिग्रहो ममानुग्रहार्थमिति । भगवानाह: यदि ते परित्यक्तं दीयतामस्मिन् पात्र इति । अथ पूर्णो ब्राह्ममहाशालः पञ्चमाणवकशतपरिवृतो भगवतो विविधभक्ष्यभोज्यखाद्यलेह्यपेयचोष्यादिभिराहारैरारब्धः पात्रं परिपूरयितुम्* । भगवानपि स्वकात्पात्राद्भिक्षुपात्रेष्वाहारं संक्रमयति । यदा भगवतो विदितं पूर्णानि भिक्षुसहस्रस्य पात्राणीति, तदा स्वपात्रं पूर्णमादर्शितुम्* । ततो भिक्षुसहस्रं पूर्णपात्रमर्धचन्द्राकारेण दर्शितवान् । देवताभिरप्याकाशस्थाभिः शब्दमुदीरितम्: पूर्णानि भगवतो भिक्षुसहस्रस्य च पात्राणीति । ततः प्रातिहार्यदर्शनात्पूर्णः प्रसादजातो मूलनिकृत्त इव द्रुमो हृष्टतुष्टप्रमुदितः उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् पूर्णस्य ब्राह्मणमहाशालस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः, अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान् -------------------- वैद्य, ३ -------------------- निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । -------------------- वैद्य, ४ -------------------- यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १.६ ॥ इति <स्पेयेर्७> भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । एष आनन्द पूर्णो ब्राह्मणमहाशालः । अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य पूर्णभद्रो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ यदा भगवता पूर्णो ब्राह्मणमहाशालोऽनुत्तरायां स्म्यक्संबोधौ व्याकृतः, तदा पूर्णेन भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं यज्ञवाटे भोजितः । भूयश्चानेन चित्राणि कुशलमूलानि समवरोपितानि ॥ तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः, शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २ यशोमती । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) <स्पेयेर्८> बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वैशालीमुपनिश्रित्य विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायाम्* । अथ पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघ्पुरस्कृतो वैशालीं पिण्डाय प्राविक्षत् । सावदानीं वैशालीं पिण्डाय चरित्वा येन सिंहस्य सेनापतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः ॥ अथ सिंहस्य सेनापतेः स्नुषा यसोमती नम अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । सा भगवतो विचित्रलक्षणोज्ज्वलकायं दृष्ट्वा अत्यर्थं प्रसादं लब्धवती । सा श्वशुरं पप्रच्छ: अस्ति कश्चिदुपायो येनाहमप्येवंगुणयुक्ता स्यामिति । अथ सिंहस्य सेनापतेरेतदभवत्: उदाराधिमुक्ता बतेयं दारिका । यदि पुनरियं प्रत्ययमासादयेत्, कुर्यादनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानमिति विदित्वोक्तवान्*: दारिके यदि हेतुं समादाय वर्तिष्यसि, त्वमप्येवंविधा भविष्यसि यादृशो भगवानिति ॥ <स्पेयेर्९> ततः सिंहेन सेनापतिना यशोमत्याः प्रसादाभिवृद्ध्यर्थं प्रभूतं हिरण्यसुवर्णं रत्नानि च दत्तानि । ततो यशोमत्या दारिकया भगवान् सश्रावकसंघः श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः । -------------------- वैद्य, ५ -------------------- अधिवासितं च भगवता तस्या अनुग्रहार्थम्* ॥ अथ यशोमती दारिका सुवर्णमयानि पुष्पाणि कारयित्वा रूप्यमयाणि रत्नमयानि प्रभूतगन्धमाल्यविलेपनसंग्रहं कृत्वा शतरसमाहारं सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन सिंहस्य सेनापतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ यशोमती दारिका सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शतरसेनाहारेण स्वहस्तं संतर्प्य पुष्पाणि भगवति क्षेप्तुमारब्धा । अथ तानि पुष्पाणि उपरि भगवतो रत्नकूटागारो रत्नच्छत्रं रत्नमण्डप इवावस्थितम्*, यन्न न शक्यं सुशिक्षितेन कर्मकारेण कर्मान्तेवासिना वा कर्तुम्*, यथापि तद्बुद्धानां बुद्धानुभावेन देवतानां च देवानुभावेन ॥ अथ यशोमती दारिका तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्त इव द्रुमः सर्वशरीरेण भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धा: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् यशोमत्या दारिकाया हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः, अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २.१ ॥ -------------------- वैद्य, ६ -------------------- यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: <स्पेयेर्१२> नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया यशोमत्या दारिकया ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द यशोमती दारिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः -------------------- वैद्य, ७ -------------------- षट्पारमिताः परिपूर्य रत्नमतिर्नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तस्याभिप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३ कुसीदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी प्रतिवसति, आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सडृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवतायाचनं कुरुष्वेति ॥ अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्, एकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत् तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ । माता कल्या भवति ऋतुमती । गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तथा ह्यसौ श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवविप्रलब्धोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते स्म । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधर्मिका नित्यानुबन्धा अपि देवता आयाचते स्म । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युत्वा तस्याः प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पञ्च । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं पुरुषं जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः -------------------- वैद्य, ८ -------------------- पूर्वकायमत्युन्नमय्य *{अभ्युन्नमय्य}* दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा कृत्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति । शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैर् आहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैर्हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरिमां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । जन्मनि चास्य तत्कुलं नन्दितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातयः ऊचुः: यस्मादस्य जन्मनि सर्वकुलं नन्दितम्, तस्माद्भवतु दारकस्य नन्द इति नामेति । तस्य नन्द इति नाम व्यवस्थापितम्* ॥ नन्दो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महान् संवृत्तः पंचवर्षः षड्वर्षो वा, तदा कुसीदः संवृत्तः परमकुसीदः । नेच्छति शयनासनादप्युत्थातुम्* । तेन तीक्ष्णनिशितबुद्धितया अन्तर्गृहस्थेनैव शास्त्राण्यधीतानि ॥ अथ श्रेष्ठिन एतदभवत्: सोऽपि मे कदाचित्कर्हिचिद्देवताराधनया पुत्रो जातः, सोऽपि कुसीदः परमकुसीदः । शयनासनादपि नोत्तिष्ठते । तत्किं ममानेनेदृग्जातीयेन पुत्रेण, यो नाम स्वस्थशरीरो भूत्वा पशुरिव संतिष्ठतीति ॥ स च श्रेष्ठी पूरणाभिप्रसन्नः । तेन षट्तीर्थिकाः शास्तारः स्वगृहमाहूताः: अपि नाम अयं दारकस्तेषां दर्शनाद्गौरवजातः शयनासनादपि तावदुत्तिष्ठेत्* । अथ कुसीदो दारकस्तांश्छास्तॄन् दृष्ट्वा चक्षुःसंप्रेक्षणामपि न कृतवान्*, कः पुनर्वाद उत्थास्यति वा अभिवादयिष्यति वा, आसनेन वा उपनिमन्त्रयिष्यति । अथ स गृहपतिस्तामेवावस्थां दृष्ट्वा सुष्ठुतरमुत्कण्ठितः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां -------------------- वैद्य, ९ -------------------- नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य च बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्* । कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि । कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्* । कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्* । कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ३.१ ॥ पश्यति भगवान्: अयं दारकः कुसीदो मद्दर्शनाद्वीर्यमारप्स्यते यावदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ चित्तं परिणामयिष्यतीति । ततो भगवता तीर्थ्यानां मददर्पच्छित्त्यर्थं दारकस्य च कुशलमूलसंजननार्थं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णमरीचय उत्सृष्टाः, यैस्तद्गृहं समन्तादवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । स इतश्चामुतश्च प्रेक्षितुमारब्धः: कस्य प्रभावान्मम शरीरं प्रह्लादितमिति । ततो भगवान् भिक्षुगणपरिवृतस्तद्गृहं प्रविवेश । ददर्श कुसीदो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषुलक्षणैः समलंकृत अशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं प्रसादमापन्नः । सहसा स्वयमेवोत्थाय भगवतोऽर्थे आसनं प्रज्ञपयति । एवं चाह: एतु भगवान्, स्वागतं भगवतः, निषीदतु भगवान् प्रज्ञप्त एवासन इति । अथास्य मातापितरावन्तर्जनश्चादृष्टपूर्वप्रभावं दृष्ट्वा परमं विस्मयमापन्नाः ॥ ततः कुसीदो दारको हर्षविकसिताभ्यां नयनाभ्यां भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता अनेकप्रकारं कौसीद्यस्यावर्णो भाषितः, वीर्यारम्भस्य चानुशंसः । चन्दनमयीं चास्य यष्टिमनुप्रयच्छति: इमां दारक यष्टिमाकोटयेति । स तामाकोटयितुमारब्धः । अथासौ यष्टिराकोट्यमाना मनोज्ञशब्दश्रवणं करोति, विविधानि च रत्ननिधानानि पश्यति । तस्यैतदभवत्: महान् बतायं वीर्यारम्भे विशेषो यन्वहं भूयस्या मात्रया वीर्यमारभेयेति । स श्रावस्त्यां घण्टाववघोषणं सार्थवाहमात्मानमुद्घोष्य षड्वारान्महासमुद्रमवतीर्णः । ततः सिद्धयानपात्रेण महारत्नसंग्रहं कृत्वा भगवानन्तर्निवेशने सश्रावकसंघो भोजितः । अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* ॥ अथ भगवान् कुसीदस्य दारकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या -------------------- वैद्य, १० -------------------- अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति, तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान् यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ३.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ३.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ च ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: <स्पेयेर्२१> नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ३.३ ॥ -------------------- वैद्य, ११ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ३.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ३.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ३.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन कुसीदेन दारकेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द कुशिदो दारकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अतिबलवीर्यपराक्रमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४ सार्थवाहः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमो महासार्थवाहो महासमुद्राद्भग्नयानपात्र आगतः । स द्विरपि त्रिरपि स्वदेवतायाचनं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णो भग्नयानपात्र एवागतः । ततोऽस्य महान् खेद उत्पन्नः । स इमां चिन्तामापेदे: को मे उपायः स्वाद्येन धनार्जनं कुर्यामिति । तस्यैतदभवत्: अयं बुद्धो भगवान् सर्वदेवप्रतिविशिष्टतरः आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महाधर्मकामः प्रजावत्सलः, यन्वहमिदानीमस्य नाम्ना पुनरपि महासमुद्रमवतरेयम्* । सिद्धयानपात्रस्त्वागच्छेयं चेदुपार्धेन धनेनास्य पूजां कुर्यामिति ॥ -------------------- वैद्य, १२ -------------------- स एवं कृतव्यवसायः पुनरपि महासमुद्रमवतीर्णः । बुद्धानुभावेन च रत्नद्वीपं संप्राप्य महारत्नसंग्रहं कृत्वा कुशलस्वस्तिना स्वगृहमनुप्राप्तः । स मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य भाण्डं प्रत्यवेक्षितुमारब्धः । तस्य नानाविचित्राणि रत्नानि दृष्ट्वा महांल्लाभ उत्पन्नः । चिन्तयति च: मया ईदृशानां रत्नानां श्रमणस्य गौतमस्य उपार्धं दातव्यं भविष्यति । यन्वहमेतानि स्वस्याः पत्न्या आयः । तेन कार्षापणद्वयेन विक्रीय भगवतो गन्धं दद्यामिति । स कार्षापणद्वयेनागरुं क्रीत्वा जेतवनं गतः । ततोऽपत्रपमाणरूपो द्वारकोष्ठके स्थित्वागरुं धूपितवान्* ॥ अथ बहगवांस्तद्रूपमृद्ध्यभिसंस्कारमभिसंस्कृतवान् येन स धूप उपरि विहायसमभ्युद्गम्य सर्वां च श्रावस्तीं स्फुरित्वा महदभ्रकूटवदवस्थितः । तस्य तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा महान् प्रसाद उत्पन्नः । स स्वचित्तं परिभाषितवान्: नैतन्मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं भगवन्तं रत्नैर्नाभ्यर्चयेयमिति ॥ अथ तेन सार्थवाहेन भगवान् सश्रावकसंघोऽन्तर्निवेशने भक्तेनोपनिमन्त्रितः । ततः प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य महारत्नैरवकीर्णः । ततस्तानि रत्नानि उपरि विहायसमभ्युद्गम्य मूर्ध्नि भगवतो रत्नकूटागारो रत्नच्छत्रं रत्नमण्डपश्चावस्थितः, यन्न शक्यं सुशिक्षितेन कर्मकारेण कर्मान्तेवासिना वा कर्तुम्*, यथापि तद्बुद्धस्य बुद्धानुभावेन देवतानां च देवतानुभावेन ॥ अथ सार्थवाहो द्विगुणजातप्रसादस्तत्प्रतिहार्यदर्शनान्मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य सार्थवाहस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविष्कार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः -------------------- वैद्य, १३ -------------------- परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ४.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ४.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ४.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ४.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ४.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । -------------------- वैद्य, १४ -------------------- यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ४.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन सार्थवाहेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द सार्थवाहोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य रत्नोत्तमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तस्याभिप्रसादः ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५ सोमः । [लो स्त्] (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) ******************************************************* ६ वडिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिः श्रेष्ठी प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः गृहपतेः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः ॥ तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा वडिक इति नामधेयं कृतवान् पिता । वडिको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तः अंसधात्रीभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां मलधात्रीभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेन अन्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महान् संवृत्तः पञ्चवर्षो षड्वर्षो वा, तदा गुरौ भक्तिं कृत्वा सर्वशास्त्राणि अधीतानि । तीक्ष्णबुद्धितया शीघ्रं सर्वशास्त्रस्य पारं गतः ॥ तदनन्तरं तस्य वडिकस्य किंचित्पूर्वजन्मकृतकर्मविपाकेन शरीरे कायिकं दुःखं पतितमिति दुःखी भूतश्चिन्तापरः स्थितः: किं पापं कृतं मया, यदिदं कायिकं दुःखं मम शरीरे जातम्* । तस्य पितापि पुत्रस्येदं कायिकं दुःखभावं दृष्ट्वा महदुद्विग्नः पुत्रात्ययशङ्खया दीनमानसः शोकाश्रुव्याप्तवदनस्त्वरितं वैद्यमाहूय तस्य पुत्रस्य रोगं दर्शयति: को रोगः, -------------------- वैद्य, १५ -------------------- केन हेतुना मम पुत्रस्य देहे जात इति । ततः स वैद्यस्तस्य रोगचिह्नं दृष्ट्वा चिकित्सां कर्तुमारब्धः । तथापि तस्य रोगशान्तिर्न भवति, पुनर्वृद्धिर्भवति । पिता पुत्रस्य रोगं वृद्धं जातं दृष्ट्वा अवश्यं पुत्रो मरिष्यति, यद्वैद्येनापि चास्य रोगस्य चिकित्सितुं न शक्यते, इति मूर्च्छया भूमौ पतितः । तं दृष्ट्वा भूयोऽपि पुत्रस्य चिन्ता जाता । भूयोऽपि चिन्तया मानसी व्यथा जाता । स दारको रोगी भूतोऽशक्योऽपि वदितुं कथंचित्पितरं बभाषे: मा तात साहसम्* । धैर्यमवलम्ब्योत्तिष्ठ । ममात्ययाशङ्कया मा भूस्त्वमपि मादृशः । मम नाम्ना देवानां पूजां कुरु, दानं देहि । ततो मम स्वस्था *{स्वास्थं}* भविष्यति । स गृहपतिरिति पुत्रस्य वच आकर्ण्य सर्वदेवेभ्यः पूजां कृतवान्* । सर्वब्राह्मणतीर्थिकपरिव्राजकेभ्यो दानं दत्तवान्* । तथापि तस्य रोगशान्तिर्न भवति । तदा तस्य महान्मानसो दुःखोऽभूत्* । सर्वदेवेषु पूजा कृता, दानोऽपि दत्तः पित्रा मम, तथापि स्वस्था न भवति । ततस्तथागतगुणाननुस्मृत्य बुद्धं नमस्कारं कर्तुमारब्धः । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्* । कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्* । कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्* <। कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्* । कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्* । कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ६.१ ॥ ततो भगवता वडिकस्य गृहपतेः पुत्रस्य तामवस्थां दृष्ट्वा सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचयः सृष्टाः, यैस्तद्गृहं समन्तादवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । ततो भगवांस्तस्य द्वारकोष्ठकमनुप्राप्तः । दौवारिकपुरुषेणास्य निवेदितं भगवान् द्वारे तिष्ठतीति । अथ वडिकः श्रेष्ठिपुत्रो लब्धप्रसादोऽधिगतसमाश्वास आह: प्रविशतु भगवान्, स्वागतं भगवते, आकाङ्क्षामि भगवतो दर्शनमिति । अथ भगवान् प्रविश्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् वडिकमुवाच: किं ते वडिक बाधत इति । वडिक उवाच: कायिकं च मे दुःखं चेतसिकं -------------------- वैद्य, १६ -------------------- चेति । ततोऽस्य भगवता सर्वसत्वेषु मैत्र्युपदिष्टा: अयं ते चेतसिकस्य प्रतिपक्ष इति । लौकिकं च चित्तमुत्पादयामास: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो गन्धमादनात्पर्वतात्क्षीरिकामोषधीमानयेदिति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रो देवेन्द्रो गन्धमादनात्पर्वतात्क्षीरिकामोषधीमानीय भगवते दत्तवान्* । भगवता च स्वपाणिना गृहीत्वा वडिकाय दत्ता: इयं ते कायिकस्य दुःखस्य परिदाहशमनीति ॥ स कायिकं प्रस्रब्धिसुखं लब्ध्वा भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामास । प्रसन्नचित्तश्च राज्ञः प्रसेनजितो निवेद्य भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयित्वा शतसहस्रेण वस्त्रेणाच्छद्य सर्वपुष्पमाल्यैरभ्यर्चितवान्* । ततश्चेतनां पुष्णाति स्म, प्रणिधिं च चकार: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन यथैवाहं भगवता अनुत्तरेण वैद्यराजेन चिकित्सितः, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवान् वडिकस्य धातुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषु उष्णीभूता निपतन्ति, तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्तः इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । ते निर्मिते चित्तम् अभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान् यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ६.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ६.३ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, १७ -------------------- अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ च ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ६.४ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ६.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य धीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ६.५ ॥ ****** नोते ओन् ६.५ : सुसुअल्ल्य्वीर्य, बुथेरे धीर. ****** नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ६.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यनेन वडिकेन गृहपतिपुत्रेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द वडिको गृहपतिपुत्रोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य शाक्यमुनिर्नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८ -------------------- ******************************************************* ७ पद्मः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ यदा भगवांल्लोके नोत्पन्न आसीत्, तदा राजा प्रसेनजित्तीर्थिकदेवतार्चनं कृतवान् पुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनैः । यदा तु भगवांल्लोके उत्पन्नः, राजा च प्रसेनजिद्दहरसूत्रोदाहरणेन विनीतो भगवच्छासने श्रद्धां प्रतिलब्धवान्, तदा प्रीतिसौमनस्यजातस्त्रिर्भगवन्तमुपसंक्रम्य दीपधूपगन्धमाल्यविलेपनैरभ्यर्चयति ॥ अथान्यतम आरामिको नवं पद्ममादाय राज्ञः प्रसेनजितोऽर्थं श्रावस्तीं प्रविशति । तीर्थिकोपासकेन च दृष्टः पृष्ठश्च: किमिदं पद्मं विक्रीणिष्ये? स कथयति: आमेति । स क्रेतुकामो यावदनाथपिण्डदो गृहपतिस्तं प्रदेशमनुप्रतः ॥ तेन तस्माद्द्विगुणेन मूल्येन वर्धितम्* । ततः परस्परं वर्धमानौ यावच्छतसहस्रं वर्धितवन्तौ । अथारामिकस्यैतदभवत्*: अयमनाथपिण्डदो गृहपतिरचञ्चलः स्थिरसत्वः । नूनमत्र कारणेन भवितव्यमिति । तेन संशयजातेन स तीर्थिकाभिप्रसन्नः पुरुषः पृस्टः: कस्यार्थे भवानेवं वर्धत इति । स आह: अहं भगवतो नारायणस्यार्थे इति ॥ अनाथपिण्डद आह: अहं भगवतो बुद्धस्यार्थे इति । आरामिक आह: क एष बुद्धो नामेति? ततोऽनाथपिण्डदेन विस्तरेणास्य बुद्धगुणा आख्याताः । तत आरामिकोऽनाथपिण्डदमाह: गृहपते अहं स्वयमेव तं भगवन्तमभ्यर्चयिष्य इति ॥ ततोऽनाथपिण्डदो गृहपतिरारामिकमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । ददर्शारामिको बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च आरामिकेण तत्पद्मं भगवति क्षिप्तम्* । ततः क्षिप्तमात्रं शकटचक्रमाणं भूत्वा उपरि भगवतः स्थितम्* ॥ अथ स आरामिकस्तत्प्रतिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्य कृतकरपुटश्चेतनां पुष्णाति, प्रणिधिं च कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्यारामिकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद् -------------------- वैद्य, १९ -------------------- गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभान् आभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ७.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ७.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ७.३ ॥ -------------------- वैद्य, २० -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ७.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ७.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ७.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेनारामिकेण प्रसादजातेन ममैवंविधां पूजां कृताम्* । एवं भदन्त । एष आरामिकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य पद्मोत्तमो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८ पञ्चालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ तेन खलु समयेनोत्तरपञ्चालराजो दक्षिणपञ्चालराजेन सह प्रतिविरुद्धो बभुव । ॰ ॰ ॰ [गपिनल्ल्म्स्स्] अथ राजा प्रसेनजित्कौशल्यो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णो राजा प्रसेनजित्कौशल्यो भगवन्तमिदमवोचत्* : भगवान्नाम भदन्त अनुत्तरो धर्मराजो व्यसनगतानां सत्वानां परित्राता, अन्योन्यवैरिणां वैरप्रशमयिता । अयं चोत्तरपञ्चालो राजा दक्षिणपञ्चालराजेन सह प्रतिविरुद्धः । तौ परस्परमेव महाजनविप्रघातं कुरुतः । तयोर्भगवान् दीर्घरात्रानुगतस्य वैरस्योपशमं -------------------- वैद्य, २१ -------------------- कुर्यादनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञः प्रसेनजितः कौशल्यस्य तूष्णीभावेन । अथ राजा प्रसेनजित्कौशल्यो भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ अथ भगवांस्तस्या एव रात्रेरत्ययात्पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय येन वाराणसी काशीनां नगरं तेन चारिकां प्रक्रान्तः । अनुपूर्वेण चारिकां चरन् वाराणसीमनुप्राप्तो वाराणस्यां विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तयोर्विदितं भगवानस्मद्विजितमनुप्राप्त इति । यावद्भगवता ऋद्धिबलेन चतुरङ्गबलकायं निर्मायोत्तरपञ्चालराजस्त्रासितः । स भीत एकरथमभिरुह्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य भगवता वैरप्रशमाय धर्मो देशितः । स तं धर्मं श्रुत्वा भगवत्सकाशे प्रव्रजिते । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ दक्षिणपञ्चालराजेनापि भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं शतरसेनाहारेणोपनिमन्त्रितः, शतसहस्रेण च वस्त्रेणाच्छादितः । प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्दक्षिणपञ्चालराजस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वा च एवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ८.१ ॥ -------------------- वैद्य, २२ -------------------- यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ८.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे कर{तले}ऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ८.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ८.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ८.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ८.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द दक्षिणपञ्चालराजेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द पञ्चालराजोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः -------------------- वैद्य, २३ -------------------- षट्पारमिताः परिपूर्य विजयो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९ धूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां द्वौ श्रेष्ठिनौ । तावन्योन्यं प्रतिविरुद्धौ बभूवतुः । ताभ्यामेकः पूरणोऽभिप्रसन्नः, द्वितीयो बुद्धे भगवति । ततस्तयोः परस्परं कथासांकथ्यविनिश्चये वर्तमाने पूरणोपासक आह: बुद्धात्पूरणो विशिष्टतर इति । बुद्धोपासक आह: भगवान् सम्यक्संबुद्धो विशिष्टतर इति । ततस्ताभ्यां सर्वस्वापहरणे बन्धनिक्षेपः कृतः ॥ यावद्राज्ञः प्रसेनजितः श्रुतम्* । तेनामात्यानामाज्ञा दत्ता: तयोर्मीमांसा कर्तव्येति । ततस्तैरमात्यैः सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: सप्तमे दिवसे बुद्धतीर्थिकोपासकयोर्मीमांसा भविष्यति, ये चाद्भुतानि द्रष्टुकामास्ते आगच्छन्त्विति । ततः सप्तमे दिवसे विस्तीर्णावकाशे पृथिवीप्रदेशेऽनेकेषु प्राणिशतसहस्रेषु संनिपतितेषु गगनतले चानेकेषु देवतासहस्रेषु संनिपतितेषु गोमयमण्डलके कॢप्ते सर्वगन्धमाल्येषूपहृतेषु पूर्वतरं तीर्थिकोपासकेन सत्योपयाचनं कृतम्*: येन सत्येन पूरणप्रभृतयः षट्शास्तारो लोके श्रेष्ठाः, अनेन सत्येनेमानि पुष्पाणि अयं च धूपः इदं च पानीयं तानुपगच्छन्त्विति ॥ एवं प्रव्याहतमात्रे (स्पेयेर्: प्रव्याहृतमात्रे) तानि पुष्पाणि भूमौ पतितानि, अग्निर्निर्वृतः, पानीयं पृथिव्यामस्तं परिक्षयं पर्यादानं गतम्* । ततो महाजनकायेन किलकिलाप्रक्ष्वेडोच्चैर्नादो मुक्तः, यमभिवीक्ष्य तीर्थ्योपासकस्तूष्णीभूतो मङ्कुभूतः (स्पेयेर्: मद्गुभूतः), स्रस्तस्कन्धोऽधोमुखो निष्प्रतिभानः, प्रध्यानपरमः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः ॥ ततो भगवच्छ्रावकेण हर्षोत्कण्ठजातेन प्रसादविकसिताभ्यां नयनाभ्यामेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणजानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य सत्योपयाचनं कृतम्*: येन सत्येन भगवान् सर्वसत्वानामग्र्यः, अनेन सत्येनेमानि पुष्पाणि धूप उदकं भगवन्तमुपगच्छन्त्विति । एवं प्रव्याहृतमात्रो तानि पुष्पाणि हंसपंक्तिरिवाकाशे जेतवनाभिमुखं संप्रस्थितानि, धुपोऽभ्रकूटवत्*, उदकं वैडूर्यशलाकवत्* । अथ स महाजनकायस्तत्प्रातिहार्यं दृष्ट्वा किलकिलाप्रवेक्ष्वेडोच्चैःशब्धं कुर्वंस्तेषां संप्रस्थितानां पृष्ठतः पृष्ठतः समनुबद्धः ॥ -------------------- वैद्य, २४ -------------------- ततस्तानि पुष्पाणि भगवत उपरि स्थितानि, धूप उदकं चाग्रतः । ततः स महाजनकायो लब्धप्रसादो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रावणाय । तेषां भगवानिदं सूत्रं भाषते स्म: तिस्र इमा ब्राह्मणगृहपतयोऽग्रप्रज्ञप्तयः । कतमास्तिस्रः? बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः, धर्मे, संघे अग्रप्रज्ञप्तिः । बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्ब्राह्मणगृहपतयः सत्वा अपदा वा द्विपदा वा बहुपदा वा, रूपिणो वा अरूपिणो वा, संज्ञिनो वा असंज्ञिनो वा, नैवसंज्ञिनो नासंज्ञिनः, तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्बुद्धेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिः । धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्धर्माः संस्कृता वा असंस्कृता वा, विरागो धर्मस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्धर्मेऽभिप्रसन्ना, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः । संघेषु अग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचित्संघा वा गणा वा पूगा वा परिषदो वा, तथागतश्रावकसंघस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचित्संघेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकांक्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते ब्राह्मणगृहपतयो संघे अग्रप्रज्ञप्तिः । अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे तेषां ब्राह्मणगृहपतीनां कैश्चिद्बुद्धधर्मसंघेषु प्रसादः प्रतिलब्धः, कैश्चिच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि, कैश्चित्प्रव्रज्य इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा, सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य, सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तेन च तीर्थ्योपासकेन तथागतान्तिके प्रसादः प्रतिलब्धः । ततो मूलनिकृत्त इव द्रुमः {भगवतः} पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य तीर्थिकोपासकस्य हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: -------------------- वैद्य, २५ -------------------- न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ९.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ९.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ९.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ९.४ ॥ -------------------- वैद्य, २६ -------------------- तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ९.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ९.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन तीर्थिकोपासकेन ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द तीर्थोपासकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन {देयधर्मपरित्यागेन} च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अचलो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १० राजा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च अजातशत्रुः उभावप्येतौ परस्परं विरुद्धौ बभूवतौः । अथा राजा अजातशत्रुश्चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं राजानं प्रसेनजितं कौशलमभिनिर्यातो युद्धाय ॥ अश्रौषीद्राजा प्रसेनजित्कौशलः: राजा अजातशत्रुश्चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं च अभिनिर्यातो युद्धायेति । श्रुत्वा च चतुरङ्गबलकायं संनह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं राजानमजातशत्रुं प्रत्यभिनिर्यातो युद्धाय । अथ राज्ञा अजातशत्रुणा राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्य सर्वो हस्तिकायः पर्यस्तः, अश्वकायो रथकायः पत्तिकायः पर्यस्तः । राजा प्रसेनजित्कौशलो जितो भीतो भग्नः पराजितः परापृष्ठीकृत एकरथेन श्रावस्तीं प्रविष्टः । एवं यावत् त्रिरपि ॥ -------------------- वैद्य, २७ -------------------- अथ राजा प्रसेनजित्कौशलः शोकागरं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तत्र च श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन श्रुतं यथा राजा प्रसेनजित्कौशलो जितो भग्नः परापृष्ठीकृतः, एकरथेनेह प्रविष्ट इति । श्रुत्वा च पुनर्येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलं जयेनायुषा च वर्धयित्वा च (स्पेयेर्: उवाच): किमर्थं देव शोकः क्रियते? अहं देवस्य तावत्सुवर्णमनुप्रयच्छामि, येन देवः पुनरपि यथेष्टप्रचारणं करिष्यतीति । तेन तस्य महान् सुवर्णराशिः कृतः, यत्रोपविष्टः पुरुष उत्थितं पुरुषं न पश्यति, उत्थितो वा उपविष्टम्* ॥ अथ राज्ञा प्रसेनजित्कौशल्येन स्वविषये चरपुरुषाः समन्तत उत्सृष्टाः: शृणुत जनप्रवादानिति । यावज्जेतवने द्वौ मल्लावन्योन्यं संजल्पं कुरुतः: अस्ति केसरी नाम संग्रामः । तत्र ये कातराः पुरुषास्ते संग्रामशिरसि स्थाप्यन्ते, ये मध्यास्ते मध्ये, ये उत्कृष्टाः शूरपुरुषास्ते पृष्ठत इति । ततस्ते राज्ञे इति वेदितवन्तः । श्रुत्वा च राजा प्रसेनजित्कौशलस्तथा चतुरङ्गबलकायं संनाह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं च राजानमजातशत्रुमभिनिर्यातो युद्धाय । ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन राज्ञोऽजातशत्रोर्वैदेहीपुत्रस्य सर्वो हस्तिकायः पर्यस्तः, अश्वकायो रथकायः पत्तिकायः पर्यस्तः । राजानमप्यजातशत्रुं वैदेहीपुत्रं जितं भीतभग्नपराजितं परापृष्ठीकृतं जीवग्राहं गृहीत्वा एकरथेऽभिरोप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषीदति । एकान्तनिषण्णो राजा प्रसेनजित्कौशलो भगवन्तमित्यवोचत्: अयं हि भदन्त राजा अजातशत्रुर्दीर्घरात्रमवैरस्य मे वैरी, असपत्नस्य सपत्नः । न चेच्छाम्येनं जीविताद्व्यपरोपयितुम्*, यस्माद्वयस्यपुत्रोऽयं भवति । मुञ्चाम्येनमिति । मुञ्च महाराजेत्युक्त्वा भगवांस् तस्यां वेलायां गाथां भाषते: जयो वैरं प्रसवति दुःखं शेते पराजितः । उपशान्तः सुखं शेते हित्वा जयपराजयम्* ॥ १०.१ ॥ अथ राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्यैतदभवत्: यन्मया राज्यं प्रतिलब्धम्*, तदस्य श्रेष्ठिनः प्रसादात्* । यन्वहमेनं वरेण प्रवारयेयमिति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलस्तं श्रेष्ठिनं वरेण प्रावरयति । स कथयति: आकांक्षामि वरम्*, सप्ताहं मे यथाभिरुचितं राज्यमनुप्रयच्छतेति । ततो राज्ञा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: दत्तं मे श्रेष्ठिने सप्ताहमेकं राज्यमिति । यावत्तेन श्रेष्ठिना बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः सप्ताहं ब्कह्तेनोपनिमन्त्रितः, राजा च प्रसेनजित्सपरिवारः । यावन्तश्च काशिकोशलेषु जनकायाः प्रतिवसन्ति, तेषां दूतसंप्रेषणं कृतम्*: सप्ताहं यूयं सकला यथेष्टचारिणः सुखस्पर्शं विहरत । किंचिदागत्य बुद्धं शरणं गच्छत, धर्मं च -------------------- वैद्य, २८ -------------------- भिक्षुसंघं च । मामकं च भोजनं मुञ्जानास्तथागतं पर्युपासध्वमिति । तेन सप्ताहं भगवान् सश्रावकसंघो महता सत्कारेण सत्कृतः, बहूनि च प्राणिशतसहस्राणि कुशले नियोजितानि । सप्ताहस्यात्ययेन भगवतः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति, प्रणिधिं च चकार: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य श्रेष्ठिनो हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १०.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, -------------------- वैद्य, २९ -------------------- नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १०.३ ॥ -------------------- वैद्य, २० -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १०.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यसि त्वमानन्द अनेन श्रेष्ठिना तथागतस्य सश्रावकसंघस्यैवंविधं सत्कारं कृतम्*, महाजनकायं च कुशले नियुक्तम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द श्रेष्ठीऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य अभयप्रदो नाम सम्यक्संबुद्धो भविष्यति, दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर् महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ३० -------------------- द्वितीयो वर्गः । तस्योद्दानम्*: नावा स्तम्भं च स्नात्रं च तथेतिः प्रतिसारकम्* (प्रतिहार्यकम्*) । पाञ्चवार्षिकं स्तुतिर्वरदः काशिकं दिव्यभोजनम्* ॥ ******************************************************* ११ नाविकाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति नद्या अजिरवत्या अधस्तान्नाविकग्रामे । अथ ते नाविका येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदन्* । एकान्तनिषण्णांस्तान्नाविकान् भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ ते नाविका उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमूचुः: अधिवासयतु भगवानस्माकं नद्या अजिरवत्यास्तीरे श्वो भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन । नौसंक्रमेणोत्तारयिष्याम इति । अधिवासयति भगवान्नाविकानां तूष्णीभावेन ॥ अथ नाविका नद्या अजिरवत्यास्तीरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापयामासुरुच्छ्रितच्छत्रध्वजपताकं नानापुष्पावकीर्णं गन्धघटिकावधूपितम्* । प्रणीतमाहारं कृतवन्तः । प्रभूतं च पुष्पसंग्रहं कृत्वा नौसंक्रमं पुष्पमण्डपैरलंकारयामासुः । भगवतश्च दूतेन कालमारोचयामासुः: समयो भदन्त सज्जं भक्तम्*, यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन नाविकग्रामकस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद् भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने न्यषीदत्* । अथ ते नाविकाः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेण शुचिना प्रणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतराण्यासनानि गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तेषां नाविकानामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा अनेकैर्नाविकैः स्रोतआपत्तिफलानि प्राप्तानि, कैश्चित्सकृदागामिफलानि कैश्चिदनागामिफलानि, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकबोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । सर्वा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता । ततस्तैर्नाविकैर्भगवान्महता सत्कारेण नौसंक्रमेणोत्तारितः सार्धं भिक्षुसंघेन ॥ -------------------- वैद्य, ३१ -------------------- भिक्षवो बुद्धपूजादर्शनादावर्जितमनसो बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवतः कुशलमूलानि कृतानीति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि, येन तथागतस्यैवंविधा पूजा । इच्छथ भिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि भागीरथो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । तस्मिन् समयेऽन्यतरः सार्थवाहोऽनेकशतपरिवारो नद्यां गङ्गायां सार्थमुत्तारयति । तस्मिंश्च प्रदेशे महत्तस्करभयम्* । अथ ददर्श सार्थवाहो भागीरथं सम्यक्संबुद्धं द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः चित्तं प्रसादयामास । प्रसन्नचित्तश्च भगवन्तमामन्त्रितवान्: तत्प्रथमतरमेव भगवन्तं तारयिष्यामीति । अधिवासयति भागीरथः सम्यक्संबुद्धः सार्थवाहस्य तूष्णीभावेन । ततस्तेन सार्थवाहेन भागीरथः सम्यक्संबुद्धः द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो महत्या विभूत्या नौसंक्रमेणोत्तारितः । प्रणीतेन चाहारेण संतर्प्यानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहो बभूव, अहं सः । मया स भागीरथः, सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो नौसंक्रमेणोत्तारितः, प्रणीतेनाहारेण संतर्पितः, प्रणिधानं च कृतम्* । तस्य मे कर्मणो विपाकेनानन्तसंसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धस्यैवविधा पूजा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १२ स्तम्भः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कौरव्येषु जनपदचारिकां चरन् कौरव्यं नगरमनुप्राप्तः । स च कौरव्यो जनकायो बुद्धवैनेय उदारचितः प्रदानरुचिश्च । ततो भगवत एतदभवत्*: यन्वहं शक्रं देवेन्द्रं मरुद्गणपरिवृतमाह्वेयेयम्, यद्दर्शनादेषां कुशलमूलविवृद्धिः -------------------- वैद्य, ३२ -------------------- स्यादिति । ततो भगवांल्लौकिकं चित्तमुत्पादयति: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो मरुद्गणसहायो गोशीर्षचन्दनमयं स्तम्भमादाय गच्छेदिति ॥ सहचित्तोत्पादाच्छक्रो देवेन्द्रो मरुद्गणपरिवृतो आगतो यत्र विश्वकर्मा चत्वारश्च महाराजा अनेकदेवनागयक्षकुम्भाण्डपरिवृतो गोशीर्षचन्दनस्तम्भमादाय । हाहाकारकिलकिलाप्रक्ष्वेडोच्चैर्नादं कुर्वाणा भगवतोऽर्थे गोशीर्षचन्दनमयं प्रासादमभिसंस्कृतवन्तः । ततस्तस्मिन् प्रासादे शक्रेण देवेन्द्रेण भगवान् सश्रावकसंघो दिव्येनाहारेण दिव्येन शयनासनेन दिव्यैर्गन्धमाल्यपुष्पैः सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितः ॥ अथ कौरव्यो जनकायस्तां दिव्यां विभूषिकां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्न इमां चिन्तामापेदे: नूनं बुद्धो भगवांल्लोकेऽग्र्यः । यत्तु नाम सेन्द्रैर्देवैः पूज्यत इति आवर्जितमना भगवन्तमुपसंक्रान्तः । भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णः कौरव्यो जनकायस्तस्मिन् प्रासादेऽत्यर्थं प्रसादमुत्पादयति ॥ तेन भगवांस्तत्प्रासादमन्तर्धाप्य अनित्यताप्रतिसंयुक्तां तादृशीं धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा अनेकैः कौरव्यनिवासिभिर्मनुष्यैः स्रोतआपत्तिफलान्यनुप्राप्तानि, कैश्चित्सकृदागामिफलानि कैश्चिदनागामिफलानि, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकायां बोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । सर्वा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता । ततस्ते भिक्षवो भगवतो दिव्यपूजादर्शनादावर्जितमनसो बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवता कुशलमूलानि कृतानीति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि, येन तथागतस्यैवंविधा पूजा । इच्छथ भिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि ब्रह्मा नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो द्वाषष्ट्यर्हत्सहस्रपरिवृतो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन येन भगवान् ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य ब्रह्मणः सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं भगवान् बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ स लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: अधिवासयतु -------------------- वैद्य, ३३ -------------------- मे भगवानस्यां राजधान्यां त्रैमास्यवासाय । अहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । अधिवासयति ब्रह्मा सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । अथ स राजा मूर्धाभिषिक्तो भगवतोऽर्थे गोशीर्षचन्दनमयं प्रासादं कारयामास । स तं विचित्रैर्वस्त्रालंकारैरलंकृतं नानापुष्पावकीर्णं गन्धघटिकाधूपितं भगवतः सश्रावकसंघस्य निर्यात्य त्रैमास्यं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य विविधैर्वस्त्रविशेषैराच्छाद्यानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधिं चकार ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो बभूव, अहं सः । यन्मया ब्रह्मणः सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधा पूजा कृता, तस्य मे कर्मणो विपाकेनानन्तसंसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धस्यैवविधा पूजा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १३ स्नात्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां पञ्चमात्राणि वणिक्शतानि कान्तारमार्गप्रतिपन्नानि । ते मार्गात्परिभ्रष्टा वालुकास्थलमनुप्राप्ताः । ते धर्मश्रमपरिपीडिताः क्षीणपथ्यादनाश्च मध्याह्नसमये तीक्ष्णकररश्मिसंतापिता जलोद्धृता इव मत्स्याः पृथिव्यामावर्तन्ते दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाः । तानि देवतासहस्राण्यायाचन्ते: तद्यथा शिववरुणकुबेरवासवादीनि । न चैनान् कश्चित्परित्रातुं समर्थः ॥ तत्र चान्यतर उपासको बुद्धशासनाभिज्ञः । स तान् वणिज आह: भवन्तो बुद्धं शरणं गच्छन्त्विति । तत एकरवेण सर्व एव बुद्धं शरणं गताः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां -------------------- वैद्य, ३४ -------------------- नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १३.१ ॥ यावत्पश्यति भगवान् संबहुलान् वणिजो व्यसनसंकटसंबाधप्राप्तान्* । ततश्चक्षुःसंप्रेषणमात्रेण जेतवनेऽन्तर्हितो भिक्षुगणपरिवृतस्तं प्रदेशमनुप्राप्तः । ददृशुस्ते वणिजो भगवतं सभिक्षुसंघम्* । दृष्ट्वा च उच्चैर्नादं मुक्तवन्तः । ततो भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्*: अहो बत शक्रो देवेन्द्रो माहेन्द्रं वर्षमुत्सृजतु, शीतलाश्च वायवो वान्त्विति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रेण माहेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टम्*, शीतलाश्च वायवः प्रेषिताः, यतस्तेषां वणिजां तृषा विगता, दाहश्च प्रशान्तः । ततस्तैर्वणिग्भिः संज्ञा प्रतिलब्धा । भगवता चैषां मार्ग आख्यातो येन श्रावस्तीमनुप्राप्ताः ॥ ते मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य ततो भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ताः । तेषां भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा कैश्चित्स्रोतआपत्तिफलमधिगतम्*, कैश्चित्सकृदागामिफलम्*, कैश्चिदनागामिफलम्*, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि, कैश्चित्प्रत्येकायां बोधौ, कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । यद्भूयसा च सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थिता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भगवान्*, यावदिमे वणिजो भगवता कान्तारमार्गात्परित्राताः । सहचित्तोत्पादाच्च माहेन्द्रवर्षं वृष्टम्* । शीतलाश्च वायवः प्रवाता इति । भगवानाह: तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माण्यपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चन्दनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता -------------------- वैद्य, ३५ -------------------- देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ चन्दनः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो येन चन्दनः सम्यक्संबुद्दस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य चन्दनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं चन्दनं सम्यक्संबुद्दो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन चन्दनः सम्यक्संबुद्दस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य चन्दनं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवानस्यां राजधान्यां त्रैमास्यवासाय सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति चन्दनः सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । तत्र च समयेन महती अनावृष्टिः प्रादुर्भूता, यया नद्युदपानान्यल्पसलिलानि संवृत्तानि, पुष्पफलवियुक्ताश्च पादपाः ॥ ततो राजा चन्दनं सम्यक्संबुद्धमध्येषितुं प्रवृत्तः । भगवन्नस्मिन् नगरमध्ये पुष्करिणीं गन्धोदकपरिपूर्णां करयिष्यामि, यत्र भगवान् सश्रावकसंघः स्नास्यति । अप्येव नाम भगवतः स्नानादस्मिन्मे विजिते देवो वर्षेदिति । अधिवासयति भगवांश्चन्दनः सम्यक्संबुद्धो रज्ञस्तुष्णीभावेन । ततो रज्ञा क्षत्रियेण मूर्धाभिषिक्तेनामात्येभ्य आज्ञा दत्ता: गन्धोदकं सज्जीकुर्वन्तु भवन्तः, रत्नमयांश्च कुम्भान्*, येन वयं भगवन्तं सश्रावकसंघं स्नापयिष्याम इति । ततो राज्ञा आमात्यगणपरिवृतेन तन्नगरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितुमुच्छ्रितध्वजपताकं नानापुष्पावकीर्णं गन्धोदकपरिषिक्तं विचित्रधूपधूपितम्* । पुष्करिणी चास्य कारिता । ततो भगवांश्चन्दनः सम्यक्संबुद्दः सर्वानुग्रहार्थमेकचीवरकः पुष्करिण्यां स्थितः । ततो राज्ञामात्यगणपरिवृतेन चन्दनः सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघो नानागन्धपरिभावितेनोदकेन स्नापितः । सहस्नानादेव चन्दनस्य सम्यक्संबुद्धस्य शक्रेण देवेन्द्रेण तथाविधं माहेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टं येन सर्वसस्यानि निष्पन्नानि । तद्धैतुकं च महाजनकायेन बुद्धे भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा । अनेके च गन्धस्तूपाः प्रतिष्ठापिताः । ये च तत्र चन्दनं सम्यक्संबुद्धं शरणं गताः, सर्वे ते परिनिर्वृताः । अहमेकस्तेषामवशिष्टः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १४ ईतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । -------------------- वैद्य, ३६ -------------------- तस्मिंश्च नाडकन्थायां महाजनमरको बभूव । ततो जनकायो रोगैः पीडितः तानि तानि देवतासहस्राण्यायाचते शिववरुणकुबेरवासवादीनि । न चास्य सा ईतिरुपशमं गच्छति । अथान्यतम उपासको नाडकन्थायां प्रतिवसति । स नाडकन्थेयान् ब्राह्मणगृहपतीनिदमवोचत्: एत यूयं बुद्धं शराणं गच्छत, तं च भगवन्तमायाचध्वमिहागमनाय । अप्येव भगवता स्वल्पकृच्छ्रेणास्या ईतेर्व्युपशमः स्यादिति । अथ नाडकन्थेया ब्राह्मणगृहपतयो भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्ताः: आगच्छतु भगवानस्माद्व्यसनसंकटान्मोचनायेति ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १४.१ ॥ अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो नाडकन्थामनुप्राप्तः । ततो भगवता तन्नगरं सर्वं हृदिमैत्र्या स्फुटम्*, यतो मरकाः प्रक्रान्ताः, ईतिश्च व्युपशान्ता । ततस्तेषां ब्राह्मणगृहपतीनां बुद्धदर्शनान्महाप्रसाद उत्पन्नः, प्रसादजातैश्च भगवान् सश्रावकसंघः चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः संप्रवारितः । ततस्तेभ्यो भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्ब्राह्मणगृहपतिभिः स्रोतआपत्तिफलमनुप्राप्तम्*, अपरैः सकृदागामिफलम्, अपरैः अनागामिफलम्*, अपरैः प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । सर्वं च तन्नगरं बुद्धनिम्नं धर्मप्रवणं संघप्राग्भारं संवृत्तम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यावदिमे सत्वा भगवतः प्रसादाद्व्यसनगताः सन्तो व्यसनात्परिमुक्ता इति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । -------------------- वैद्य, ३७ -------------------- कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{सोन्स्त्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चन्द्रो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: चन्द्रः सम्यक्संबुद्धोऽस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येन चन्द्रः सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य चन्द्रस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते न्यषीदत्* । एकान्तनिषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तो लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन चन्द्रः सम्यक्संबुद्धस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य चन्द्रं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवानिह वासं त्रैमास्यं सार्धं भिक्षुसंघेन । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । अधिवासयति चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो राज्ञस्तूष्णीभावेन । तस्य च राज्ञो नगरे तेन समयेन महाजनमरको बभूव, ईतिश्च, येन स महाजनकायोऽतीव संतर्प्यते । ततो राज्ञा व्याधिप्रशमनार्थं चन्द्रः सम्यक्संबुद्धोऽधीष्टः । साधु भगवन् क्रियतामस्या ईतेरुपशमोपाय इति । ततो भगवांश्चन्द्रः सम्यक्संबुद्धो राजानमुवाच: गच्छ महाराज इमां संघाटीं ध्वजाग्रे बद्धा महता सत्कारेण स्वे विजिते पर्याटय, अस्य च महान्तमुत्सवं कुरु । सर्वं च महाजनकायं बुद्धानुस्मृतौ समादापयेति । ते स्वस्तिर्भविष्यतीति । ततो राज्ञा यथानुशिष्टं सर्वं तथैव च कृतम्* । तद्धेतुतत्प्रत्ययं च सर्वा ईतयः प्रशान्ताः । ततः स जनकायो लब्धप्रसादो राजामात्यपौराश्च बुद्धं शरणं गताः, धर्मं संघं च शरणं गताः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । मयासौ चन्द्रस्य सम्यक्संबुद्धस्य महती पूजा कृता । तस्य मे कर्मणो विपाकेन देवमनुष्यसंप्रापकं संसारे महत्सुखमनुभूतम्* । इदानीमपि तद्धैतुक्येव विभूतिः, येन यच्चिन्तयामि यत्प्रार्थये तत्तथैव सर्वं समृध्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ३८ -------------------- ******************************************************* १५ प्रातिहार्यम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा राज्ञा अजातशत्रुणा देवदत्तविग्राहितेन पिता धार्मिको धर्मराजो जीविताद्व्यपरोपितः, स्वयमेव च राज्ये प्रतिष्ठितः, तदा ये अश्राद्धास्ते बलवन्तो जाताः, श्राद्धास्तु दुर्बलाः संवृत्ताः । यावदन्यतमो वृद्धामात्यो ऽश्राद्धो भगवच्छासनविद्वेषी, स ब्राह्मणेभ्यो यज्ञमारब्धो यष्टुम्* । तत्रानेकानि ब्राह्मणशतसहस्राणि संनिपतितानि । तैः क्रियाकारः कृतः: न केनचिच्छ्रमणगौतमं दर्शनायोपसंक्रमितव्यम्* । अथ ते ब्राह्मणाः कृतावयः समग्राः संमोदमाना वीथीमध्ये वेदोक्तेन विधिना शक्रमायाचितुं प्रवृत्ताः: एह्येहि अहल्याजार ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १५.१ ॥ पश्यति भगवान्: इमे ब्राह्मणाः पूर्वावरोपितकुशलमूला गृहीतमोक्षमार्गाः स्वहितैषिणोऽभिमुखा निर्वाणे बहिर्मुखाः संसारादकल्याणमित्रसंसार्गादिदानीं मच्छासनं विद्विषन्ति, यन्वहमेषां विनयहेतोरौत्सुक्यमापद्येयेति । अथ भगवाञ्छक्रवेषमभिनिर्माय तं यज्ञवाटं दिव्येनावभासेनावभास्य अवतरितुमारब्धः । ततस्ते ब्राहणा हृष्टतुष्टप्रमुदिता उदग्रप्रीतिसौमनस्यजाता -------------------- वैद्य, ३९ -------------------- एकसमूहेनोक्तवन्तः: एह्येहि भगवन्, स्वागतं भगवत इति । ततो भगवान् शक्रवेषधारी प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । एष शब्दो राजगृहे समन्ततो विसृतः: यज्ञे शक्रो देवेन्द्रोऽवतीर्ण इति । यं शुत्वानेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । ततो भगवानावर्जिता ब्राह्मणा इति विदित्वा शक्रवेषमन्तर्धाप्य बुद्धवेषेणैव स्थित्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा षष्ट्या ब्राह्मणसहस्रैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, अनेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर् भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यावदेभिर्ब्राह्मणैर्भगवन्तमागत्य सत्यदर्शनं कृतम्*, अनेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर्महान् प्रसादोऽधिगत इति । भगवानाह: तथागतेनैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि इन्द्रदमनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । सा राजधानी तीर्थिकावष्टब्धा । अश्रौषीदन्यतमो राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: इन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धोऽस्माकं विजितमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येनेन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवत इन्द्रदमनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तमिन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्(स्पेयेर्: बोधिसत्वकरकैर्) धर्मैः समादापयति । अथ स राजा लब्धप्रसाद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येनेन्द्रदमनः सम्यक्संबुद्धस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य इन्द्रदमनं सम्यक्संबुद्धमिदमवोचत्*: अधिवासयतु मे भगवांस् त्रैमास्यवासाय । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । भगवानाह: अस्ति ते महाराज विजिते कश्चिद्विहारो यत्रागन्तुका गमिकाश्च भिक्षवो वासं कल्पयिष्यन्तीति? राजोवाच: नास्ति भगवन्, किं तर्हि तिष्ठतु भगवान्, अहं विहारं कारयिष्यामि, यत्रागन्तुका गमिकाश्च भिक्षवो वासं कल्पयिष्यन्तीति । ततो राज्ञा तथागतस्यार्थे विहारः कारितः अविद्धप्राकारतोरणो गावाक्षनिर्यूहजालार्धचन्द्रवेदिकाप्रतिमण्डित -------------------- वैद्य, ४० -------------------- आस्तरणोपेतो जलाधारसंपूर्णस्तरुगणपरिवृतो नानापुष्पफलोपेतः । कृत्वा च भगवतः सश्रावकसंघस्य निर्यातितः । अधीष्टश्च भगवान्महाप्रातिहार्यं प्रति । ततो भगवता इन्द्रदमनेन सम्यक्संबुद्धेन राज्ञोऽध्येषया महाप्रातिहार्यं विदर्शितं बुद्धावतंसकविक्रीडितम्*, यद्दर्शनाद्राजा सामात्यनैगमजानपदः सर्वे च नागराः सुप्रसन्नाः शासने संरक्ततराः संवृत्ताः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । मया सा इन्द्रदमनस्य सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधा पूजा कृता । तस्य मे कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्* । इदानीं मे तथागतस्य सत इयं शासनशोभा । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १६ पाञ्चवार्षिकम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा देवदत्तेन मोहपुरुषेण भगवच्छासनेऽनर्थसहस्राणि कृतानि, न च शकितं भगवतो रोमेञ्जनमपि कर्तुम्*, तदा राजानमजातशत्रुमामन्त्रितवान्*: क्रियतां राजगृहे क्रियाकारो न केनचिच्छ्रमणस्य गौतमस्योपसंक्रमितव्यम्*, पिण्डकेन वा प्रतिपादयितव्यः । एवमयमलब्धलाभोऽलब्धसंमानो नियतमन्यदेशं संक्रान्तिं करिष्यतीति । रज्ञा तथा कारितम्* । तत्र ये उपासका दृष्टसत्यास्ते रोदितुं प्रवृत्ताः: हा कष्टमनाथीभूतं राजगृहनगरं यत्र हि नाभोदुम्बरपुष्पदुर्लभप्रादुर्भावं (स्पेयेर्: नामोदुम्बरपुष्पदुर्लभप्रादुर्भावं) बुद्धं भगवन्तमासाद्य तस्य न शक्यते संग्रहः कर्तुमिति । एष शब्दः श्रुतिपरंपरया भिक्षुभिः श्रुतः । तत आयुष्मतानन्देन यथाश्रुतं भगवतो निवेदितः । भगवानाह: अल्पोत्सुकस्त्वमानन्द भव, तथागता एवात्र कालज्ञाः । अपि तु यावच्छासनं मे तावच्छ्रावकाणामुपकरणवैकल्यं न भविष्यति प्रागेवेदानीमिति ॥ अत्रान्तरे शक्रस्य देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति भगवच्छासनस्यैवंविधां विकृतिम्* । सहदर्शनादेव दायकदानपतीनामुत्साहसंजननार्थं बुद्धोत्पादस्य माहात्म्यसंजननार्थमजातशत्रोर्देवदत्तस्य च मददर्पच्छित्त्यर्थमात्मनश्च प्रसादसंजननार्थं सकलं राजगृहमुदारेणावभासेनावभास्योच्चैःशब्धमुदारितवान्: एषोऽहमद्याग्रेण भगवन्तं सश्रावकसंघं दिव्यैश्चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपस्थास्यामि । इत्युक्त्वा येन -------------------- वैद्य, ४१ -------------------- भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते स्थितः । अथ शक्रो देवेन्द्रो भगवन्तमिदमवोचत्: अधिवासयतु मे भगवानस्मिन्नेव राजगृहे नगरे । अहं भगवन्तमुपस्थास्यामि चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरिति । भगवानाह: अलं कौशिक कृतमेतद्यावदेव चित्तमभिप्रसन्नम्* । बहवो हि लोके पुण्यकामा इति । शक्रः प्राह: अधिवासयतु मे भगवान् पञ्च वर्षाणि । तथागतस्यार्थे पञ्चवार्षिकं करिष्यामीति । भगवानाह: अलं कौशिक कृतमेतद्यावच्चित्तमभिप्रसन्नम्* । बहवो हि लोके पुण्यकामा इति । शक्रः प्राह: अधिवासयतु मे भगवान् पञ्च दिवसानिति । ततो भगवान् स्वपुण्यबलप्रत्यक्षीकरणार्थं शक्रस्य च देवेन्द्रस्यानुग्रहार्थमनागतपञ्चवार्षिकप्रबन्धहेतोश्चाधिवासितवांस्तूष्णीभावेन ॥ अथ शक्रो देवेन्द्रो भगवस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा तद्वेणुवनं वैजयन्तं प्रासादं प्रदर्शितवान्*, दिव्यानि चासनानि, दिव्याः पुष्करणीर्दिव्यं च भोजनम्* । अथ भगवान् प्रज्ञप्त एव आसने निषण्णः । ततः शक्रो देवेन्द्रः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा अनेकदेवतासहस्रपरिवृतः स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेण स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवान् शक्रं देवेन्द्रं सपरिवारं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । पश्यति च राजा अजातशत्रुरुपरिप्रासादतलगतः सन् भगवतो वेणुवने एवंविधां पूजां* । दृष्ट्वा च पुनर्विप्रतिसारजातो महान्तं प्रसादं प्रवेदितवान्* । राजगृहनिवासिनश्च पौरा धर्मवेगपृअप्ता राजानमुपसंक्रम्यैवमूचुः: मुष्यन्ते देव महाराज राजगृहनिवासिनः पौराः, यत्र नाम देवाः प्रमत्ताः सन्तः प्रमादविहारिणो दिव्यान् विषयानपहाय भगवन्तं पूजयन्ति । साधु देव उघाट्यतां क्रियाकार इति ॥ ततो राज्ञा अजातशत्रुणा क्रियाकारमुद्घाट्य राजगृहे नगरे घण्टावघोषणं कारितम्*: क्रियतां भगवतः सत्कारो यथासुखमिति । ततो राजगृहनिवासिनः पौराः सपरिवारा हृष्टतुष्टप्रमुदिता उदग्रप्रीतिसौमनस्यजाताः पुष्पगन्धमाल्यान्यादाय भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः । ततो देवैर्मनुष्यैश्च भगवतो महान् सत्कारः कृतः, भगवता च तदधिष्ठानं देवमनुष्याणां तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्देवमनुष्यैः सत्यदर्शनं कृतम्* ॥ भिक्षवो भगवतः पूजां दृष्ट्वा संशयजाता बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवतः शासने एवंविध उत्सव इति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, -------------------- वैद्य, ४२ -------------------- न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि रत्नशैलो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । तस्यां च राजधान्यां धर्मबुद्धिर्नाम राजा राज्यं कारयति तस्यां च राजधान्यां महती ईतिः । ततस्तेन राज्ञा ईतिप्रशमनहेतोर्भगवान् श्रावकसंघत्रैमास्ये भक्तेनोपनिमन्त्रितः ।त्रायाणां मासानामत्ययेन सा ईतिः प्रशान्ता । ततो राज्ञो नागरैश्चावर्जितमानसैस् तथागतस्य सश्रावकसंघस्य पञ्चवार्षिकं कृतम्* । आह च: राजभूतेन आनन्द रत्नशैलो महाद्युतिः । अवीष्टः शान्तिकामेन अकार्षीत्पञ्चवार्षिकम्* ॥ १६.२ ॥ इति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया रत्नशैलस्य तथागतस्य पञ्चवार्षिकं कृतम्*, तेन मे संसारे महत्सुखमनुभूतम्* । तद्धैतुकश्चेदानीं तथागतस्यैवंविधः सत्कारः । परिनिर्वृतस्य च मे शासने अनेकानि पञ्चवार्षिकशतानि भविष्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते च भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १७ स्तुतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां पञ्चमात्राणि गान्धर्विकशतानि गोष्ठिकानां प्रतिवसन्ति । तत्र च काले सुप्रियो नाम गान्धर्विकराजोऽभ्यागतः । तस्यैवंविधा शक्तिः: एकस्यां तन्त्र्यां साप्त स्वरानादर्शयति, एकविंशतिं मूर्च्छिनाः । स षण्महानगराण्यपटुकान्युद्घोषयमाणः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । श्रावस्तीनिवासिभिश्च गान्धर्विकै राज्ञे निवेदितम्* । राजाह: अल्पोत्सुका भवन्तु भवन्तः, वयमत्र कालज्ञा भविष्याम इति ॥ -------------------- वैद्य, ४३ -------------------- अथ सुप्रियस्य गान्धर्विकराजस्यैतदभवत्: एवमनुश्रूयते राजा प्रसेनजिद्गान्धर्वेऽतीव कुशलः । यन्वहमनेन सह वादमारोचयेयमिति । ततः सुप्रियो गान्धर्विकराजो येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलमिदमावोचत्*: श्रुतं मे राजन् यथा त्वं गान्धर्वकुशल इति । यदि ते अगुरु, मीमांसस्वेति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तस्य विक्षेपः कृतः । उक्तश्च: साधो अस्ति मे गुरुर्जेतवने स्थितोऽनुत्तरो गान्धर्विकराजः । एहि तत्समीपं यास्याम इति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलः पञ्चमात्रैर्गान्धर्विकशतैः परिवृतः सुप्रियेण गान्धर्विकराजेनानेकैश्च प्राणिशतसहस्रैर्जेतवनं गतः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १७.१ ॥ ततो भगवान् वैनेयजनानुग्रहार्थं लौकिकं चित्तमुत्पादितवान्* । अहो बत पञ्चशिखो गन्धर्वपुत्रः सप्तगन्धर्वसहस्रपरिवृतो वैडूर्यदण्डां वीणामादाय मत्सकाशमुपसंक्रामेदिति । सहचित्तोत्पादात्पञ्चशिखो गन्धर्वपुत्रः सप्तगन्धर्वसहस्रपरिवृतो भगवन्तं यथावदभ्यर्च्य भगवतो वैडूर्यदण्डां वीणामुपनयति स्म । ततः सुप्रियो गन्धर्वराजो भगवतः पुरस्ताद्वीणामनुश्रावितुमारब्धः । यत एकस्यां तन्त्र्यां सप्त स्वराणि एकविंशतिं मूर्च्छनाश्च दर्शयितुमारब्धः, यच्छ्रवणाद्राजा प्रसेनजिदन्यतमश्च महाजनकायः परं विस्मयमापन्नः । ततो भगवानपि वैडूर्यदण्डां वीणामाश्रावितवान्*: यत एकैकस्यां तन्त्र्यामनेके स्वरविशेषा मूर्च्छनाश्च बहुप्रकारा दर्शिताः, ते च शून्याकारेणैव । इदं च शरीरं वीणावदादर्शितवान्*, स्वरानिन्द्रियवत्, मूर्च्छनाश्चित्तधातुवत्* । यच्छ्रवणादावर्जितः सुप्रियो गन्धर्वराजो वीणां गन्धकुट्यां निर्यात्य भगवत्सकाशे प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया -------------------- वैद्य, ४४ -------------------- पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत आवर्जिता देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भ्हगवच्छासने रक्षावरणगुप्तिं कर्तुमारब्धाः । पञ्चानामपि गान्धर्विकशतानां प्रीतिसौमनस्यजातानामेतदभवत्*: वयं नीचे कर्मणि वर्तामहे कृच्छ्रवृत्तयश्च । यन्नु वयं राजानं विज्ञाप्य भगवन्तं सश्रावकसंघं नगरप्रवेशेनोपनिमन्त्रयेमहीति । यावत्तैर्गान्धर्विकैर्लब्धानुज्ञैर्भगवान् सश्रावकसंघो नगरप्रवेशेनोपनिमन्त्रितः । अधिवासितं च भगवता तेषां गान्धर्विकाणां तूष्णीभावेन । ततस्तैर्गान्धर्विकैर्राजामात्यपौरजानपदसहायैः सर्वा श्रावस्ती नगरी अपगतपाषाणशर्करकठल्ला गन्धोदकपरिषिक्ता नानापुष्पावकीर्णा विचित्रधूपधूपिता पुष्पवितानमण्डिता । ते च गान्धर्विकाः स्वयमेव वीणामादाय मृदङ्गवेणुपणवादिविशेषैरुपस्थानं चक्रुः, प्रणीतेन चाहारेण भगवन्तं सश्रावकसंघं संतर्पयामासुः ॥ ततो भगवान् स्मितमकार्षीत्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ १७.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ १७.३ ॥ -------------------- वैद्य, ४५ -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ १७.४ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ १७.५ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ १७.६ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ १७.७ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द एभिर्गान्धर्विकैर्ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एते आनन्द गान्धर्विकाः अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यथाकालानुगतां प्रत्येकां बोधिं समुदानीय अनागतेऽध्वनि वर्णस्वरा नाम प्रत्येकबुद्धा भविष्यन्ति हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । अयमेषां देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति ॥ -------------------- वैद्य, ४६ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयानां छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त भगवता कुशलमूलानि कृतानि येषामयमनुभाव इति । भगवानाह: तथागतेनैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि प्रबोधनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अथ राज्ञ उद्यानं सर्वकुशलसंपन्नं बभूव । अथ स भगवांस्तदुद्यानं प्रविश्य राजानुग्रहार्थमन्यतमं वृक्षमुपनिश्रित्य निषण्णः । ततः संस्तरं प्रज्ञप्य तेजोधातुं समापन्नः । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः स्त्रीमयेन तूर्येण वाद्यमानेनोद्यानं प्रविष्टः । अथ स राजा तदुद्यानमनुविचरन् ददर्श भगवन्तं प्रबोधनं सम्यक्संबुद्धं प्रासादिकं प्रसादनीयं शान्तमानसं परमेण चित्तदमव्युपशमेन समन्वागतं सुवर्णयूपमिव श्रिया ज्वलन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातः स राजा सान्तःपुरो विविधेन वाद्येन वाद्यमानेन भगवन्तं ततः समाधेः प्रबोधयामास, प्रणीतेन चाहरेण प्रतिपादितवान्*, अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ कृतवान्* ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया प्रबोधनस्य सम्यक्संबुद्धस्य पूजा कृता, तेनैव हेतुना इदानीं मम गान्धर्विकैरेवंविधं सत्कारः कृतः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १८ वरदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ श्रावस्त्यामन्यतमः पारदारिको मलिने कर्मणि वर्तते । स राजपुरुषैर्गृहीत्वा राज्ञ उपनामितः । -------------------- वैद्य, ४७ -------------------- ततो राज्ञा अपराधिक इति कृत्वा वध्य उत्सृष्टः । स राजपुरुषैर्नीलाम्बरवसनैरुद्यतशस्त्रैः करवीरमालाबद्धकण्ठेगुणो रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेष्वनुश्राव्यमाणो दक्षिणेन नगरद्वारेण अपनीयते ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्व{विहार}समापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ १८.१ ॥ अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । ददर्श स पुरुषो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतं शीत्यानुवञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमिदमवोचत्*: वराहोऽस्मि भगवन्*, इष्टं मे जीवितं प्रयच्छेति । ततो भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द राजानं प्रसेनजितम्* । वद: अनुप्रयच्छ मे एतं पुरुषम्*, प्रव्राजयामीति । अथायुष्मानानन्दो येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं कौशलं भगवद्वचनेनोवाच: अनुजानीहि, भगवानेतं पुरुषं प्रव्राजयतीति । भव्यरूप इति विदित्वा राज्ञा प्रसेनजित्कौशलेनानुज्ञातः । स भगवता प्रव्राजित उपसंपदितश्च । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयानां छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता सर्वं चिन्तितमात्रं समृध्यतीति । भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु -------------------- वैद्य, ४८ -------------------- जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि इन्द्रध्वजो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । तस्यां राजधान्यां ब्राह्मणो वेदवेदाङ्गपारगो राज्ञोऽग्रासनिकः । अथेन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धाः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय तां राजधानीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अद्राक्षीत्स ब्राह्मण इन्द्रध्वजं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्मूलनिकृत्त इव द्रुमो भगवतः पादयोर्निपत्योवाच: वारहोऽस्मि सुगत, निषीदतु भगवानग्रासन इति । अथ भगवानिन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धस्तस्यानुग्रहार्थमग्रासने निषण्णः । अग्रासने निषण्णश्चेन्द्रध्वजः सम्यक्संबुद्धस्तेन ब्राह्मणेन पदशतेन स्तुतः, प्रणीतेन चाहरेण प्रतिपादितः, अनुत्तरायां च सम्यक्संबोधौ प्रणिधानं कृतम्* । तद्धैतुकं यावदावर्जिता राजामत्यपौराः ॥ तत्किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ब्राह्मणो बभूव, अहं सः । यन्मे इन्द्रध्वजस्य तथागतस्य पूजा कृता, तद्धैतुकं च मे संसारे अनन्तं सुखमनुभूतम्* । अपि यच्चिन्तयामि, यत्प्रार्थये, तत्सर्वं समृध्यति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* १९ काशिकवस्त्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा राज्ञा बिम्बिसारेणानेकप्राणिशतसहस्रपरिवारेण सत्यानि दृष्टानि, तदा तेन कृतप्रत्युपकारसंदर्शनार्थं बुद्धपूजासंवर्तनार्थं गृहविस्तरसंदर्शनार्थं बुद्धोत्पादबहुमानसंजननार्थं च भगवान् -------------------- वैद्य, ४९ -------------------- सश्रावकसंघो राजकुले भक्तेनोपनिमन्त्रितः, मागधकानां च पौराणामाज्ञा दत्ता: भगवतो नगरप्रवेशे पुष्पगन्धमाल्यविलेपनैः पूजा कर्तव्या, सर्वं च राजगृहं नगरमपगतपाषाणसर्करकठल्लं व्यवस्थापयितव्यम्*, नानापुष्पावकीर्णमुच्छ्रितध्वजपताकं यावच्च वेणुवनं यावच्च राजगृहम्*, अत्रान्तरा सर्वो मार्गो विचित्रैर्वस्त्राइराच्छादयितव्य इति । अमात्यैश्च सर्वमनुष्ठितम्* । ततो राजा बिम्बिसारः स्वयमेव भगवतो मूर्ध्नि शतशलाकं छत्रं धारयति, परिशेषाः पौराः भिक्षुसहस्रस्य ॥ अथ भगवान् दान्तो दान्तपरिवारः शान्तः शान्तपरिवारो मुक्तो मुक्तपरिवार आश्वस्त आश्वस्तपरिवारो विनीतो विनीतपरिवारोऽर्हन्नर्हत्परिवारो वीतरागो वीतरागपरिवारः प्रासादिकः प्रासादिकपरिवारो वृषभ इव गोगणपरिवृतो गज इव कलभगणपरिवृतः सिंह इव दंष्ट्रिगणपरिवृतो हंस इव हंसगणपरिवृतो सुपर्णीव पक्षिगणपरिवृतो विप्र इव शिष्यगणपरिवृतः स्वश्व इव तुरगगणपरिवृतः शूर इव योधगणपरिवृतो देशिक इवाध्वगगणपरिवृतः सार्थवाह इव वणिग्गणपरिवृतः श्रेष्ठीव पौरजनपरिवृतः कोट्टराज इव मन्त्रिगणपरिवृतश्चक्रवर्तीव पुत्रसहस्रपरिवृतश्चन्द्र इव नक्षत्रगणपरिवृतः सूर्य इव रश्मिसहस्रपरिवृतो धृतराष्ट्र इव गन्धर्वगणपरिवृतो विरूढ इव कुम्भाण्डगणपरिवृतो विरूपाक्ष इव नागगणपरिवृतो धनद इव यक्षगणपरिवृतो वेमचित्रीवासुरगणपरिवृतः शक्र इव त्रिदशगणपरिवृतो ब्रह्मा इव ब्रह्मकायिकपरिवृतः स्तिमित इव जलनिधिः सजल इव जलधरो विमद इव गजपतिः सुदान्तैरिन्द्रियैरसंक्षोभितेर्यापथप्रचारोऽनेकैरावेणिकैर्बुद्धधर्मैः परिवृतो भगवांस्तत्पुरं प्रविशति ॥ यदा च भगवता इन्द्रकीले पादो न्यस्तः, तदेयं महापृथिवी षड्विकारं प्रकम्पिता । भगवतः पुरप्रवेशे एवंरूपाण्यद्भुतानि भवन्त्यन्यानि च । तद्यथा: संक्षिप्तानि विशालीभवन्ति, हस्तिनः क्रोशन्ति अश्वाश्च हेषन्ते ऋषभा नर्दन्ते गृहगतानि विविधवाद्यभाण्डानि स्वयं नदन्ति, अन्धाश्चक्षूंषि प्रतिलभन्ते, बधिराः श्रोत्रं मूकाः प्रव्याहरणसमर्था भवन्ति, परिशिष्टेन्द्रियविकला इन्द्रियाणि परिपूर्णानि प्रतिलभन्ते, मद्यमदाक्षिप्ता विमदीभवन्ति, विषपीता निर्विषीभवन्ति, अन्योन्यवैरिणो मैत्रीं प्रतिलभन्ते, गुर्विण्यः स्वस्तिनः प्रजायन्ते, बन्धनबद्धा विमुच्यन्ते, अधना धनानि प्रतिलभन्ते, आन्तरिक्षाश्च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा दिव्यं पुष्पमुत्सृजन्ति ॥ अथ भगवानेवंविधया विभूत्या राजकुलं प्रवेष्टुमारब्धः । राजा च बिम्बिसारः स्वयमेव बहिर्द्वारशालस्थो गोशिर्षचन्दनोदकेन पाद्यं गृहीत्वा भगवतः पादौ भिक्षुसंघस्य च प्राक्षलयति । सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शतरसेनाहारेण प्रतिपादयामास । भुक्तवन्तं काशिकवस्त्रैराच्छादितवान्* । तद्धैतुकं च आवर्जिता मागधकाः पौराः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुत्रेमानि भगवता कुशलमूलानि कृतानि, यतो भगवत एवंविधा पूजा भिक्षुसंघस्य चेति । -------------------- वैद्य, ५० -------------------- भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि क्षेमंकरो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं राजधानीमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतः । येन भगवान् क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य क्षेमंकरस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं क्षेमंकरः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ स राजा लब्धप्रसादः क्षेमंकरं सम्यक्संबुद्धं राजकुले निमन्त्र्य शतरसेनाहारेण प्रतिपादयामास । शतसाहस्रेण च वस्त्रेणाच्छादयामास । परिनिर्वृतस्य च समन्तयोजनं स्तूपं कारितवान् क्रोशमुच्चत्वेन ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया क्षेमंकरस्य सम्यक्संबुद्धस्यैवंविधां पूजा कृता, तेन मया संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्* । इदानीं तेनैव हेतुना राजा बिम्बिसारेणापि तथागतस्य मे एवंविधा पूजा कृता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २० दिव्यभोजनम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तत्र अन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, ५१ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी तीर्थ्याभिप्रसन्नश्च । स आयुष्मता महामौद्गल्यायनेनावर्जितः शासने च अवतारितो भगवत्यत्यर्थमभिप्रसन्नः । स च गृहपतिरुदाराधिमुक्तः । तेनायुष्मान्महामौद्गल्यायन उक्तः: सहायो मे भव, इच्छामि भगवतः पूजां कर्तुमिति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तस्य गृहपतेस्तूष्णीभावेन, अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तं गृहपतिमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः, उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्ण आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवन्तमिदमवोचत्: अयं भदन्त गृहपतिराकाङ्क्षति भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयितुम्* । तदस्य भगवानधिवासयेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवांस्तस्य गृहपतेस्तूष्णीभाव्नेअ । अथ स गृहपतिर्भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा शतरसमाहारं समुदानयति, पुष्पगन्धमाल्यविलेपनानि च । आयुष्मतापि महामौद्गल्यायनेन शक्रो देवेन्द्रोऽधीष्टः: क्रियतामस्य गृहपतेरुपसंहार इति । ततः शक्रेण देवेन्द्रेण वेणुवनं नन्दवनमभिनिर्मितम्*, ऐरावणसुप्रतिष्ठितसदृशानि च नागसहस्राणि ॰ ॰ ॰ [गप्?] वालव्यजनेन वीजयन्ति । सुप्रियपञ्चशिखतुम्बरुप्रभृतीनि (स्पेयेर्: श्तुम्बुरुश्) चानेकानि गन्धर्वसहस्राण्युपनीतानि ये विचित्रैर् वाद्यविशेषैर्वाद्यं कुर्वन्ति, दिव्यं च सुधाभोजनम्* । ततः स गृहपतिर्दिव्यमानुषैरुपकरणैर्भगवन्तमुपस्थाय सर्वाङ्गेण भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणीधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति ॥ अथ भगवांस्तस्य गृहपतेर्हेतुपरंपरां कर्मपरंपरां च ज्ञात्वा स्मितं प्राविरकार्षीत् । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास् तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युता नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् -------------------- वैद्य, ५२ -------------------- ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २०.२ ॥ इति अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊष्णीषेऽन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २०.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या *{अधिगत्य}* श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २०.५ ॥ -------------------- वैद्य, ५३ -------------------- नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन गृहपतिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द गृहपतिरनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रिकल्पासंख्येयसमुदानीतां बोधिं समुदानीय महाकरुणापरिभाविताः षट्पारमिताः परिपूर्य दिव्यान्नदो नाम सम्यक्संबुद्धा भविष्यन्ति दशभिर्बलैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैस्त्रिभिरावेणिकैः स्मृत्युपस्थानैर्महाकरुणया च । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । एतच्च प्रकरणं राजा बिम्बिसारो मागधकाश्च परिचारकाः श्रुत्वा परं विस्मयमापन्नाः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदनेन गृहपतिना भगवान् सश्रावकसंघो दिव्यमानुषीभिरृद्धिभिरभ्यर्चित इति ॥ भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ २०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि पूर्णो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । अथ पूर्णः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नन्यतमां राजधानीमनुप्राप्तः । अश्रौषीद्राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः: पूर्णः सम्यक्संबुद्धो जनपदचारिकां चरन्नस्माकं राजधानीमनुप्राप्त इति । श्रुत्वा च पुनर्महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन समन्वागतो येन भगवान् पूर्णः सम्यक्संबुद्धस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्णं राजानं क्षत्रियं मूर्धाभिषिक्तं पूर्णः सम्यक्संबुद्धो बोधिकरकैर्धर्मैः समादापयति । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः पूर्णं सम्यक्संबुद्धं सश्रावकसंघं त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपनिमन्त्रितवान्* । अधिवासितं च पूर्णेन सम्यक्संबुद्धेन राज्ञस्तूष्णीभावेन । अथ राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैरुपस्थाप्य भगवतो रत्नमयप्रतिमां कारयित्वा बुद्धहर्षं कारितवान्*, यत्रानेकैः प्राणिशतसहस्रैर्महाप्रसादो लब्धः । तथेतुतत्प्रत्ययं च ते परिनिर्वृताः ॥ -------------------- वैद्य, ५४ -------------------- किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं सः । यन्मया पूर्णस्य सम्यक्संबुद्धस्य तादृशी पूजा कृता, तेन मे संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतम्*, तेनैव च हेतुना तथागतस्य च मे श्रेष्ठिना शक्रेण च ईदृशी पूजा कृता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५५ -------------------- तृतीयो वर्गः । तस्योद्दानम्*: चन्दनो ह्यथ पद्मश्च चक्रं दशशिरास्तथा । सूक्ष्मत्वक्* शीतदीप्तश्च नाविका गन्धमादनः । निर्मलो वल्गुस्वरश्च वर्गो भवति सत्तमः ॥ ******************************************************* २१ चन्दनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । तेन खलु पुनः समयेन गङ्गातीरस्य नातिदूरे स्तूपमवरुग्णं वातातपाभ्यां परिशीर्णम्* । भिक्षुभिर्दृष्ट्वा भगवान् पृष्टः कस्य भगवन्नयं स्तूप इति । भगवानाह: चन्दनो नाम प्रत्येकबुद्धो बभूव, तस्येति । भिक्षव ऊचुः: कुतो भगवंश्चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुं यथा चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्च? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते तद्यथा: आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता {च} कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । तस्य चोद्याने महापद्मिनि । तत्र पद्ममतिप्रमाणं जातम्* । तद्दिवसे दिवसे वर्धते न तु फुल्लति । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । रज्ञा उक्तः परीक्ष्यतामेतत्पद्ममिति । यावदपरेण समयेन सूर्योदये तत्पद्मं विकसितम्* । तस्य च पद्मस्य कर्णिकायां दारकः पर्यङ्कं बद्ध्वावस्थितः, अभिरूपो दर्शनीयः -------------------- वैद्य, ५६ -------------------- प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाटः उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतगात्रोऽशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रः । तस्य मुखात्पद्मगन्धो वाति शरीराच्च चन्दनगन्धः । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । ततो राजा सामात्यः सान्तःपुरश्च तदुद्यानं गतः । सहदर्शनात्तेन दारकेण राजा संभाषितः: एहि तात, अहं तेऽपुत्रस्य पुत्र इति । ततो राजा हृष्टतुष्टप्रमुदित उवाच: एवमेव पुत्र यथा वदसीति । ततो राजा पद्मिनीमवगाह्य तं दारकं पद्मकर्णिकायां गृहीत्वा पाणितले स्थापितवान्* । यत्र यत्र स दारकः पादौ स्थापयति, तत्र तत्र पद्मानि प्रादुर्भवन्ति । ततस्तस्य चन्दन इति नाम कृतम्* ॥ यदा चन्दनो दारकोऽनुपूर्वेण महान् संवृत्तः, तदा नागरै राजा विज्ञप्तः: इहास्माकं देव नगरपर्व प्रत्युपस्थितम्* । तदर्हति देवश्चन्दनं कुमारमुत्स्रष्टम्* (स्पेयेर्: उत्स्रष्टुम्)। अस्माभिः सह पर्वानुभविष्यति, पद्मैश्च सर्वमधिष्ठानमलंकरिष्यतीति । राजाह: एवमस्त्विति । ततश्चन्दनः सर्वालंकारविभूषितोऽमात्यपुत्रपरिवृतो विविधैर्वाद्यैर्वाद्यमानै राजकुलाद्बहिरुपयाति नगरपर्व प्रत्यनुभवितुम्* । तत्र तस्य गच्छतः पदविन्यासे पदविन्यासे पद्मानि प्रादुर्भवन्ति दर्शनीयानि मनोरमाणि च । तान्यर्करश्मिभिः स्पृष्टमात्राणि म्लायन्ति शुष्यन्ति ॥ अथ तस्य शुद्धसत्वस्य कल्याणाशयस्य पूर्वबुद्धावरोपितकुशलमूलस्य तद्दर्शनाद्योनिशो मनसिकार उत्पन्नः: यथेमानि पद्मानि उत्पन्नमात्राणि शोभन्ते, अर्करश्मिपरितापितानि म्लायन्ति शुष्यन्ति, एवमेतदपि शरीरमिति । तस्यैवं चिन्तयतस्तुलयत उपरीक्षमाणस्य सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्यधर्मा अभिमुखीभूताः । ते तस्यैव जनकायस्य मध्ये स्थितेन प्रत्येकबोधिः साक्षात्कृता । यावच्छुद्धावासकायिकैर्देवैस्तस्मै काषायाण्युपनामितानि । तानि च प्रावृत्य गगनतलमुत्पतितः, विचित्राणि च प्रातिहार्याणि कर्तुं प्रवृत्तः, यद्दर्शनाद्राज्ञामात्यनैगमसहायेन महान् प्रसादः प्रतिलब्धो विचित्राणि च कुशलमूलान्यवरोपितानि । भगवानाह: अतश्चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर् नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति ॥ भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त चन्दनेन प्रत्येकबुद्धेन कर्माणि कृतानि येनास्य शरीरं सुगन्धि तीक्ष्णेन्द्रियश्चेति । भगवानाह: काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव, तत्रानेन केशनखस्तूपे गन्धावसेकः कृतः, पुष्पाणि चावरोपितानि, प्रत्येकबोधौ चानेन मार्गो भावितः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५७ -------------------- ******************************************************* २२ पद्मः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । आचरितमेतन्मध्यदेशे यदारामिकाः पद्मान्यादाय वीथीं गत्वा विक्रीणते । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अन्यतमा च स्त्री दारकं स्वभुजाभ्यामादाय वीथीमवतीर्णा । ददर्श च स दारको बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातः सहसा बाहुमभिप्रसार्य आरामिकसकाशात्पद्मं गृहीत्वा भगवतो मूर्ध्नि प्रक्षिप्तवान्* । ततस्तत्पद्मं शकटशक्रमात्रं (स्पेयेर्: शकटचक्रमात्रं) भूत्वोपरि विहायसि स्थितम्* । भगवन्तं च गच्छन्तमनुगच्छति, तिष्ठन्तं तिष्ठति । ततो भगवता पद्मरागसदृशा प्रभा उत्सृष्टा सकला श्रावस्ती अवभासिता, तद्धैतुकं च राजामात्यपौराः आवर्जिताः ॥ ततो भगवता स्मितमुपदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २२.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २२.२ ॥ -------------------- वैद्य, ५८ -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २२.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २२.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २२.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २२.६ ॥ इति ॥ भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन दारकेण प्रसादजातेन तथागतस्य पद्मं क्षिप्तम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द दारकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च पञ्चदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति । दिव्यमानुषसुखमनुभूय पद्मोत्तरो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: य बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ५९ -------------------- ******************************************************* २३ चक्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहेऽन्यतमः सार्थवाहो महासमुद्रमवतीर्णः । तस्य भार्या यौवनवती । सा स्वामिनोऽर्थे उत्कण्ठति परितप्यति, न चास्या भर्ता आगच्छति । तया नारायणस्य प्रणिपत्य प्रतिज्ञातम्*: यदि मे शीघ्रमागच्छति, अहं ते सौवर्णचक्रं प्रदास्यामीति । ततस्तस्याः स्वामी स्वस्तिक्षेमाभ्यां महासमुद्रादशु प्रत्यागतः । तया सौवर्णचक्रं कारितम्* । सा दासीगणपरिवृता चक्रमादाय गन्धधूपपुष्पं च, देवकुलं संप्रतिस्थिता ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ २३.१ ॥ पश्यति भगवान्: इयं दारिका मद्दर्शनात्प्रत्येकबोधेः कुशलमूलान्यवरोपयिष्यतीति । ततः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अथासौ दारिका ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च लब्धप्रसादा भवति सौवर्णचक्रं क्षेप्तमारब्धः । ततश्चेटिकया वार्यते: नायं नारायण इति सा वार्यमाणापि तीव्रप्रसादा आवर्जितमानसा बुद्धस्य भगवत उपरि सौवर्णचक्रं निक्षिप्य गन्धमाल्यं च दत्तवती ॥ -------------------- वैद्य, ६० -------------------- ततो भगवान् स्मितं ददर्शितुम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां तं निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २३.२ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २३.३ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २३.४ ॥ -------------------- वैद्य, ६१ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २३.५ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २३.६ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २३.७ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया दारिकया तथागतस्य सौवर्णचक्रं क्षिप्तम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द दारिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च पञ्चदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति, दिव्यं मानुषं सुखमनुभूय च चक्रान्तरो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २४ दशशिराः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः सार्धं भिक्षुसंघेन । अद्राक्षुस्ते भिक्षवो दूरत एव पुराणस्तूपं वातातपवर्षैरवरुग्णं प्ररुग्णम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवन्तं पप्रच्छुः: कस्यैष भदन्त स्तूप इति । भगवानाह: दशशिरसः प्रत्येकबुद्धस्येति । भिक्षवः ऊचुः: कुतो भदन्त दशशिरसः प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुमिति? त ऊचुः: एवं भदन्तेति । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं -------------------- वैद्य, ६२ -------------------- तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । स च राजा अपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा: आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । स चैवमायाचनपरस्तिष्टति । तस्य चोद्याने नहती पद्मिनी उत्पलपद्मकुमुदपद्मपुण्डरीकसंछन्ना हंसचक्रवाककारण्डवादिशकुनोपशोभिता नलिनी । तत्र पद्ममतिप्रमाणमकण्टकं सहोत्पन्नम्* । तद्दिवसे दिवसे वर्धते न तु फुल्लति । तत आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । रज्ञा उक्तः: परिरक्ष्यताम् एतत्पद्ममिति । यावदपरेण समयेन सूर्योदये तत्पद्मं विकसितम्* । तस्य पद्मस्य कर्णिकायां दारकः पर्यङ्कं बद्ध्वावस्थितः, अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतोऽशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रः । तं दृष्ट्वा आरामिकेण राज्ञे निवेदितम्* । श्रुत्वा राजा सामात्यः सान्तःपुरश्च तदुद्यानं गतः । ददर्श राजा पद्मकर्णिकायां तथा विभाजमानम्* । दृष्ट्वा च पुनर् हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातः पद्मिनीमवगाह्य तं गृहीत्वा महता सत्कारेण स्वगृहमानीय श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकानां निवेद्य त्रीणि सप्तकान्येकविंशतिं दिवसान् जातस्य जातिमहं कृत्वा दशशिरा इति नामधेयं कृतवान्* ॥ दशशिरा दारकः अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्त्{अप्तोत्त्}अप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च कुमारः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । स पश्यति पितरं राजधर्मे स्थितं सावद्यमवद्यानि कर्माणि कुर्वाणम्* । दृष्ट्वा च कुमारः संविग्नः पितरं विज्ञापयामास: अनुजानीहि मां तात, प्रव्रजिष्यामि स्वाख्याते धर्मविनये इति । यावत्पित्रानुज्ञातः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजितः । तेन विनोपदेशेन सप्तत्रिंशद्बोधिपक्षान् धर्मानामुखीकृत्य प्रत्येका बोधिः साक्षात्कृता । स गगनतलमुत्पत्य पितुः सकाशे विचित्राणि प्रातिहार्याणि चकार । ततो राज्ञा त्रैमास्य पिण्डकेनोपनिमन्त्रितः । स शरीरभारोद्वहनपरिखिन्नो विचित्राणि प्रातिहार्याणि दर्शयित्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निर्वृतिमुपजगाम । तस्यैष स्तूप इति ॥ अथ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त दशशिरसा कर्माणि कृतानि, येन मातुः कुक्षौ नोपपन्नः, पद्म उपपन्न इति ॥ भगवानाह: दशशिरसैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । दशशिरसा कर्माणि कृतान्युपचितानि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । -------------------- वैद्य, ६३ -------------------- न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । *{औछ्: कर्माण्यपि कल्पशतैरपि ।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ २४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । अथ विपश्यी सम्यक्संबुद्धः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो बन्धुमतीं राजधानीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अन्यतरश्च सार्थवाहः पद्ममादाय वीथीं प्रतिपन्नः । अथासौ पश्यति विपश्यिनं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाद्भगवत उपरि तत्पद्मं चिक्षेप । तत्क्षिप्तमात्रं भगवत उपरि शकटचक्रमात्रं भूत्वा भगवन्तं गच्छन्तमुपगच्छति, तिष्ठन्तमनुतिष्ठति । यावद्विपश्यिना सम्यक्संबुद्धेन स सार्थवाहः प्रत्येकबोधौ व्याकृतः । ततो हृष्टतुष्टप्रमुदितमनाः स्वगृहमागतः । प्रजापती चास्य तेन कालेन प्रजायमाना सस्वरं क्रन्दितवती । तेन परिचारिका पृष्टा: किमिदमिति । तया समाख्यातम्* । ततः सार्थवाहः संविग्नः प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: मा कदाचित्संसारे मातुः कुक्षावुपपद्येयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहो बभूव, अयं स दशशिराः प्रत्येकबुद्धः । तेन कुशलमूलेनैकविंशतिं कल्पान्न कदाचिन्मातुः कुक्षावुपपन्नः । पश्चिमे चास्य भवे इयं विभूतिः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २५ सूक्ष्मत्वक्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगः प्रभूतवित्तोपकरणः पर्भूतसत्वस्वापतेयः प्रभूतमित्रामात्यज्ञातिसालोहितः । स च गृहपतिः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्यैतदभवत्: इमे भोगाः जलचन्द्रस्वभावाः मरीचिसदृशा अनित्या अध्रुवा अनाश्वासिका विपरिणामधर्माणः पञ्चभिरुग्रदण्डैः साधारणाः । यन्वहमसारेभ्यो भोगेभ्यः सारमादद्यामिति । तेन भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गृहं चापगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितं -------------------- वैद्य, ६४ -------------------- चन्दनवारिपरिषिक्तं विचित्रगन्धघटिकासुरभिधूपधूपितं नानापुष्पाभिकीर्णम्* । पुष्पासनानि प्रज्ञप्तानि । ततः सुस्वादशीतरसपानानि भक्ष्यभोज्यानि च सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । ततो भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन तस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ स गृहपतिः सुखोपविष्टं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेनाहारेण स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् गृहपतिं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य तूष्णींभूतः । अथ स गृहपतिर्लब्धप्रसादः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति । ततो भगवान् स्मितं विदर्शितवान्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां सत्वानां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २५.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २५.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, ६५ -------------------- अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २५.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २५.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २५.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २५.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन श्रेष्ठिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द श्रेष्ठी अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च सूक्ष्मत्वगिति नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ६६ -------------------- ******************************************************* २६ शीतप्रभः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्यैतदभवत्: इमे भोगा जलचन्द्रस्वभावा गजकर्णसदृशा अनित्या अध्रुवा अनाश्वासिका विपरिणामधर्माणः पञ्चभिरुग्रदण्डैः साधारणाः । यन्वहमसारेभ्यो भोगेभ्यः सारमादद्यामिति । तेन ग्रीष्मकाले वर्तमाने भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गृहं चापगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितं चन्दनवारिपरिषिक्तं विचित्रगन्धघटिकासुरभिधूपधूपितं नानापुष्पाभिकीर्णम्* । पुष्पासनानि प्रज्ञप्तानि । ततः शीतरसानि पानकानि भक्ष्यभोज्यानि च सज्जीकृत्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति: समयो भदन्त, सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । ततो भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन तस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ स गृहपतिः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं संतर्पयति संप्रवारयति । अनेकपर्यायेन शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तं गृहपतिं धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णींभूतः । अथ स गृहपतिर्लब्धप्रसादः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति । ततो भगवान् स्मितं विदर्शितवान्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, -------------------- वैद्य, ६७ -------------------- यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २६.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २६.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २६.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २६.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २६.५ ॥ -------------------- वैद्य, ६८ -------------------- नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २६.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन गृहपतिना ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द गृहपतिरनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च शीतप्रभो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २७ नाविकाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो मगधेषु जनपदेषु चारिकां चरन् गङ्गातीरमनुप्राप्तः । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन नाविकास्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य नाविकानिदमवोचत्*: उत्तारयन्तु भवन्तो मामिमां नदीमिति । नाविका ऊचुः: तरपण्यं प्रयच्छेति । ततो भगवांस्तान्नाविकानिदमवोचत्*: अहमपि भवन्तो नाविकः पूर्वमासम्* । मया हि रागनदीपतितो नन्दस्तारितः, द्वेषार्णवपतितो अङ्गुलिमालः, मानार्णवपतितो मानस्तब्धो माणवः, मोहार्णवपतितो उरुबिल्वकाश्यपस्तारितः । न च मे तरपण्यं याचिता इति । तथाप्युच्यमाना न प्रतिपाद्यन्ते तारयितुम्* ॥ अन्यतमेन नाविकेन भगवतो अष्टाङ्गोपेतं स्वरं श्रुत्वा तां च रूपसंपदं दृष्ट्वा प्रसादजातेनोक्तम्*: अहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुत्तारयिष्यामीति । ततो भिक्षवो नावमभिरूढाः । भगवानृद्ध्या अग्रत एव तस्य नाविकस्यापारिमात्तीरात्पारिमे तीरे स्थितः । ततः स नाविकस्तदृद्धिप्रातिहार्यं दृष्ट्वा आवर्जितमनाः पादयोर्निपतितः । तस्मै भगवता तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन नाविकेन विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं -------------------- वैद्य, ६९ -------------------- भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ २७.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ २७.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । (स्पेयेर्: विगतजन्मजरामरणामय) भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ २७.३ ॥ इति द्वितीयस्य नाविकस्य महान् विप्रतिसार उत्पन्नः । तेन भगवतः पादयोर्निपत्य अत्ययो देशितः, भगवांश्च सश्रावकसंघः पिण्डकेन प्रतिपादितः ॥ भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव {वयं} भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २७.४ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २७.५ ॥ -------------------- वैद्य, ७० -------------------- अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २७.६ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २७.७ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २७.८ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २७.९ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेन नाविकेन ममान्तिके चित्तं प्रसादितम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द नाविकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतेऽध्वनि संसारोत्तरणो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ७१ -------------------- ******************************************************* २८ गन्धमादनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । आचरितमेतन्मध्यदेशे: भूयसा मध्यदेशनिवासिनो जानपदा विचित्रैरनुलेपनैर्गात्रमनुलिम्पन्ति । यावदन्यतमो गृहपतिपुत्रः । तस्य दारिका श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया लोहितचन्दनं पिनष्टि । भगवांश्च पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । अद्राक्षीत्सा दारिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च दारिकाया महान् प्रसाद उत्पन्नः । ततो लब्धप्रसादाया एतदभवत्*: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन याहमीदृशं क्षेत्रमासाद्य न शक्नोमि दारिद्र्यदोषाद्भगवतः कारान् कर्तुमिति ॥ ततस्तया स्वजीवितमगणयित्वा उभौ पाणी लोहितचन्दनेन प्रलिप्य भगवतः पादयोरङ्गदे कृते, भगवता च ऋद्ध्या सकलं राजगृहनगरं चन्दनगन्धेनापूरितम्* । ततो दारिका तत्प्रतिहार्यं दृष्ट्वा प्रसन्नचित्ता भगवतः पादयोर्निपत्य चेतनां पुष्णाति: अनेन कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कुर्यामिति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलान् -------------------- वैद्य, ७२ -------------------- अबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २८.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २८.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २८.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २८.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २८.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २८.६ ॥ इति -------------------- वैद्य, ७३ -------------------- भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनया दारिकया ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एषा आनन्द दारिका कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च गन्धमादनो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्या देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसादः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* २९ निर्मलः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामम्यतम आरामिकः । स दन्तकाष्ठमादाय श्रावस्तीं प्रविशति । नैमित्तिकश्च द्वारेऽवस्थितः । स कथयति: य एतद्दन्तधावनं भक्षयिष्यति, स शतरसं भोजनं भक्षयिष्यति । तद्वचनमारामिकेण श्रुतम्* । श्रुत्वा चैवं चिन्तयामास: कस्मायेतद्दन्तधावनं दद्याम्* । येन मे महान् संमानः स्यादिति । तस्यैतदभवत्*: अयं बुद्धो भगवान् सचराचरे लोके जङ्गमं पुण्यक्षेत्रमबन्ध्यमहाफलं च । यन्वहमिदं बुद्धाय भगवते दद्यामिति ॥ अथ स आरामिको दन्तकाष्ठमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः स आरामिको भगवन्तमिदमवोचत्*: इदं भगवन् दन्तकाष्ठं प्रतिगृह्यतां ममान्तिकादनुकम्पामुपादायेति । अथ भगवानारामिकस्यानुग्रहार्थं गजभुजसदृशं सुवर्णवर्णं बाहुमभिप्रसार्य गृहीतवान्*, गृहीत्वा भक्षितवान्*, भक्षयित्वा चैनमारामिकस्याग्रतो विसर्जितवान्*, विसर्ज्य तद्दन्तकाष्ठं पृथिव्यां निखातवान्* । निखातमात्रमेव च तच्छाखापत्रपुष्पफलसमृद्धो महान्यग्रोधः परिमण्डलस्तत्रैव क्षणे निर्वृत्तः । यस्य च्छायायां निषद्य भगवता अनेकेषां देवमनुष्याणां धर्मो देशितः । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना भगवान्* शतरसेनाहारेण प्रतिपादितः ॥ अथ स आरामिको भगवदुपस्थानात्प्रातिहार्याच्चावर्जितमना मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य प्रणिधानां कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कुर्यामिति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद् -------------------- वैद्य, ७४ -------------------- गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ २९.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ २९.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ २९.३ ॥ -------------------- वैद्य, ७५ -------------------- गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ २९.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ २९.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ २९.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द अनेनारामिकेण ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द आरामिकोऽनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च त्रयोदश कल्पान् विनिपातं न गमिष्यति, पश्चिमे भवे पश्चिमे निकेते पश्चिमे समुच्छ्रये पश्चिमे आत्मभावप्रतिलम्भे निर्मलो नाम प्रत्येकबुद्धो भविष्यति । अयमस्य देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३० वल्गुस्वराः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । संबहुलाश्च गोष्ठिका मद्यमदाक्षिप्ता वीणामृदङ्गपणवैर्विविधैर्वाद्यैर्वाद्यमानैर्नृत्यन्तो गायन्त उत्पलपद्मपुण्डरीकवार्षिकादिभिर् उदारपुष्पैरासक्तकण्ठेगुणा विशिष्टाम्बरवसना बहिः श्रावस्त्या निर्गच्छन्ति । भगवांश्च श्रावस्त्यां पिण्डाय प्राविक्षत्* । ददृशुस्ते गोष्ठिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं -------------------- वैद्य, ७६ -------------------- जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च तेषां योऽसौ मद्यमदः स प्रतिविगतः । ततो विगतमद्यमदाः प्रसादावर्जितमनसो नृत्यगीतवाद्यैर्भगवतः उपस्थानं चक्रुः, नीलपद्मानि चोपरि भगवतो निचिक्षिपुः । निक्षिप्तानि चोपरि भगवतो नीलकूटागारो नीलच्छत्रं नीलमण्डप इवावस्थितानि । तानि च भगवन्तं गच्छन्तमनुगच्छति, तिष्ठन्तमनुतिष्ठन्ति । भगवता च नीलप्रभा उत्सृष्टा, यया श्रावस्ती इन्द्रनीलमणिसदृशप्रभा अवस्थिता ॥ अथ थे गोष्ठिका लब्धप्रसादाः चेतनां पुष्णान्ति: अनेन वयं कुशलमूलेन प्रत्येकां बोधिं साक्षात्कूर्यामेति ॥ ततो भगवता स्मितं विदर्शितम्* । धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति, तस्मिन् समये नीलपीतलोहितावदाता अर्चिषो मुखान्निश्चार्य काश्चिदधस्ताद्गच्छन्ति, काश्चिदुपरिष्टाद्गच्छन्ति । या अधस्ताद्गच्छन्ति, ताः संजीवं कालसूत्रं संघातं रौरवं महारौरवं तपनं प्रतापनमवीचिमर्बुदं निरर्बुदमटटं हहवं हुहुवमुत्पलं पद्मं महापद्मं नरकान् गत्वा ये उष्णनरकास्तेषु शीतीभूता निपतन्ति, ये शीतनरकास्तेषूष्णीभूता निपतन्ति । तेन तेषां सत्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते । तेषामेवं भवति: किं नु वयं भवन्त इतश्च्युताः, आहोस्विदन्यत्रोपपन्ना इति । तेषां प्रसादसंजननार्थं भगवान्निर्मितं विसर्जयति । तेषां {तं} निर्मितं दृष्ट्वैवं भवति: न ह्येव वयं भवन्त इतश्च्युताः, नाप्यन्यत्रोपपन्नाः । अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धा इति । ते निर्मिते चित्तमभिप्रसाद्य तन्नरकवेदनीयं कर्म क्षपयित्वा देवमनुष्येषु प्रतिसन्धिं गृह्णन्ति, यत्र सत्यानां भाजनभूता भवन्ति । या उपरिष्टाद्गच्छन्ति, ताश्चातुर्महाराजिकांस्त्रयस्त्रिंशान्, यामांस्तुषितान्निर्माणरतीन् परनिर्मितवशवर्तिनो ब्रह्मकायिकान् ब्रह्मपुरोहितान्महाब्रह्मणः परीत्ताभानप्रमाणाभानाभास्वरान् परीत्तशुभानप्रमाणशुभाञ्शुभकृत्स्नाननभ्रकान् पुण्यप्रसवान् बृहत्फलानबृहानतपान् सुदृशान् सुदर्शनानकनिष्ठान् देवान् गत्वा अनित्यं दुःखं शून्यमनात्मेत्युद्घोषयन्ति, गाथाद्वयं च भाषन्ते: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ३०.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ३०.२ ॥ अथ ता अर्चिषस्त्रिसाहस्रमहासाहस्रं लोकधातुमन्वाहिण्ड्य भगवन्तमेव पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । तद्यदि भगवानतीतं कर्म व्याकर्तुकामो भवति, भगवतः पृष्ठतोऽन्तर्धीयन्ते । अनागतं {कर्म} व्याकर्तुकामो भवति, पुरस्तादन्तर्धीयन्ते । नरकोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादतलेऽन्तर्धीयन्ते । तिर्यगुपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पार्ष्ण्यामन्तर्धीयन्ते । प्रेतोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, पादाङ्गुष्ठेऽन्तर्धीयन्ते । मनुष्योपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, जानुनोरन्तर्धीयन्ते । बलचक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, वामे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । -------------------- वैद्य, ७७ -------------------- चक्रवर्तिराज्यं व्याकर्तुकामो भवति, दक्षिणे करतलेऽन्तर्धीयन्ते । देवोपपत्तिं व्याकर्तुकामो भवति, नाभ्यामन्तर्धीयन्ते । श्रावकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, आस्येऽन्तर्धीयन्ते । प्रत्येकां बोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते । अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, उष्णीषे अन्तर्धीयन्ते ॥ अथ ता अर्चिषो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवत ऊर्णायामन्तर्हिताः । अथायुष्मानानन्दः कृतकरपुटो भगवन्तं पप्रच्छ: नानाविधो रङ्गसहस्रचित्रो वक्त्रान्तरान्निष्कसितः कलापः । अवभासिता येन दिशः समन्ताद् दिवाकरेणोदयता यथैव ॥ ३०.३ ॥ गाथाश्च भाषते: विगतोद्भवा दैन्यमदप्रहीणा बुद्धा जगत्युत्तमहेतुभूताः । नाकारणं शङ्खमृणालगौरं स्मितमुपदर्शयन्ति जिना जितारयः ॥ ३०.४ ॥ तत्कालं स्वयमधिगम्य वीर बुद्ध्या श्रोतॄणां श्रमण जिनेन्द्र काङ्क्षितानाम्* । धीराभिर्मुनिवृष वाग्भिरुत्तमाभिर् उत्पन्नं व्यपनय संशयं शुभाभिः ॥ ३०.५ ॥ नाकास्माल्लवणजलाद्रिराजधैर्याः संबुद्धाः स्मितमुपदर्शयन्ति नाथाः । यस्यार्थे स्मितमुपदर्शयन्ति धीराः तं श्रोतुं समभिलषन्ति ते जनौघाः ॥ ३०.६ ॥ इति भगवानाह: एवमेतदानन्द, एवमेतत् । नाहेत्वप्रत्ययमानन्द तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः स्मितं प्राविष्कुर्वन्ति । पश्यस्यानन्द एभिर्गोष्ठिकैर्ममैवंविधं सत्कारं कृतम्* । एवं भदन्त । एते आनन्द गोष्ठिका अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च विंशत्यन्तरकल्पान् विनिपातं न गमिष्यन्ति, पश्चिमे भवे पश्चिमे निकेते पश्चिमे समुच्छ्रये पश्चिमे आत्मभावप्रतिलम्भे वल्गुस्वरा नाम प्रत्येकबुद्धा भविष्यन्ति । अयमेषां देयधर्मो यो ममान्तिके चित्तप्रसाद इति । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धप्रत्येकबुद्धार्यश्रावकेषु कारान् करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ७८ -------------------- चतुर्थो वर्गः । तस्योद्दानम्: पद्मकः कवडश्चैव धर्मपालः शिबिस्तथा । सुरूपो मैत्रकन्यश्च शशो धर्मगवेषिणा । अनाथपिण्डः सुभद्रश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ३१ पद्मकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । शरत्कालसमये भिक्षवो रोगेण बाध्यन्ते पीतपाण्डुकाः कृशशरीरा दुर्बलाङ्गाः । भगवांस्त्वल्पाबाधोऽल्पातङ्कोऽरोगो बलवान्* । तद्दर्शनाद्भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त एते भिक्षवः शारदिकेन रोगेण बाध्यन्ते, पीतपाण्डुकाः कृशशरीरा दुर्बलाङ्गाः । भगवांस्त्वल्पाबाधोऽल्पातङ्को बलवानरोगजातीयः, समपाकया च ग्रहण्या समन्वागत इति ॥ भगवानाह: तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मयैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च; न प्रणश्यन्ति कर्माण्यपि कल्पशतैरपि । *{औछ्: कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि।}* सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ३१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां पद्मको नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम् (स्पेयेर्: अकण्ठकम्) एकपुत्रमिव राज्यं कारयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । तस्मिंश्च समये वाराणस्यां कालवैषम्याद्धातुवैषम्याद्वा व्याधिरुतपन्नः । प्रायः सत्वानां पाण्डुरोगः संवृत्तः । ततो राज्ञा तान् दृष्ट्वा कारुणिकमुत्पादितम्: मया ह्येषां परित्राणं करणीयं चिकित्सा चेति । ततः स राजा सर्वविषयनिवासिनो वैद्यान् संनिपात्य तेषां सत्वानां निदानमाशयानुशयं चोपलक्ष्य -------------------- वैद्य, ७९ -------------------- स्वयमारब्धश्चिकित्सां सर्वौषधसमुदानयं च कर्तुम्* । ततश्चिकित्स्यमानानां तेषां सत्वानां बहवः काला अतिक्रान्ताः । न च शक्यन्ते वैद्यद्रव्यौषधपरिचारकसंपन्ना अपि चिकित्सितुम्* । ततो राज्ञा सर्ववैद्यानाहूय आदरजातेन पुनः पृष्टाः: कोऽत्र हेतुर्न मे दुश्चिकित्स्या इति । वैद्या विचार्य गुणदोषानेकमतेनाहुः: देव कालवैषम्याद्धातुवैषम्याच्च लक्ष्यामहे । अपि तु देव अस्त्येकभैषज्यं रोहितो नाम मत्स्यः । यदि तस्य प्राप्तिः स्यात्, शक्यन्ते चिकित्सितुमिति । ततो राजा रोहितं मत्स्यं समन्वेषितुमारब्धः । स बहुभिरपि चारपुरुषैर्मृग्यमाणो न लभ्यते । ततस्ते राज्ञे निवेदितवन्तः ॥ अथ राजा अपरेण समयेन बहिर्याणाय निर्गच्छति । ते च व्याधिन एकसमूहेन स्थित्वा राजानमूचुः: परित्रायस्व महाराज अस्मानस्माद्व्याधेः । प्रयच्छ जीवितमिति । ततो राजा करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुच्यमानस्तदातुरवचनं श्रुत्वा कारुण्यादाकम्पितहृदयः साश्रुदुर्दिनवदनं चिन्तयामास: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन राज्यैश्वर्याधिपत्येन वा ईदृशेन, योऽहं परेषां दुःखार्तानां न शक्तोऽस्मि शान्तिं कर्तुमिति । एवं विचिन्त्य राजा महान्तमर्थोत्सर्गं कृत्वा ज्येष्ठं कुमारं राज्यैष्वर्याधिपत्येषु प्रतिष्ठाप्य बन्धुजनं क्षमयित्वा पौरामात्यांश्च क्षमयित्वा दीनान् समाश्वास्य अष्टाङ्गसमन्वागतं व्रतं समादाय उपरिप्रासादतलमभिरुह्य धूपपुष्पगन्धमाल्यविलेपनं च क्षिप्त्वा प्राङ्मुखं प्रणिधिं कर्तुं प्रारब्धः: येन सत्येन सत्यवचनेन महाव्यसनगतान् सत्वान् व्याधिपरिपीडितान् दृष्ट्वा स्वजीवितमिष्टं परित्यजामि । अनेन सत्येन सत्यवाक्येन अस्यां वालुकायां नद्यां महान् रोहितमत्स्यः प्रादुर्भवेयम्* । इत्युक्त्वा प्रासादतलादात्मानं मुमोच ॥ स पतितमात्रः कालगतो नद्यां वालुकायां महान् रोहितमत्स्यः प्रादुर्भूतः । इति देवताभिः सर्वविजिते शब्द उत्सृष्टः: एष दीर्घकालमहाव्याध्युत्पीडितानाममृतकल्पो नद्यां वालुकायां महान् रोहितमत्स्य प्रादुर्भूतः इति । यतः सहश्रवणान्महाजनकायः शस्त्रव्यग्रकरः पिटकानादाय निर्गत्य विविधैस्तीक्ष्णैः शस्त्रैर्जीवित एव मांसान्युत्कर्तितुमारब्धः । स च बोधिसत्वो विकर्त्यमानशरीरस्तान् सर्वान्मैत्र्या स्फुरन् सबाष्पाश्रुवदनश्चिन्तयामास: लाभा मे सुलब्धाः यन्नाम इमे सत्वा मदीयेन मांसरुधिरेण सुखिनो भविष्यन्तीति । तदनेनोपक्रमेण सत्वान् द्वादशवर्षाणि स्वकेन मांसरुधिरेण संतर्पयामास, न चानुत्तरायाः सम्यक्संबोधेश्चित्तं निवर्तितवान्* ॥ यदा तेषां सत्वानां स व्याधिरुपशान्तस्तदा तेन रोहितमत्स्येन शब्द उदीरितः: शृण्वन्तु भवन्तः सत्वाः । अहं स राजा पद्मकः । मया युष्माकमर्थे स्वजीवितपरित्यागेनायमेवंविध आत्मभाव उपात्तः । ममान्तिके चित्तं प्रसादयध्वम्* । यदाहमनुत्तरां सम्यक्संबोधिम् -------------------- वैद्य, ८० -------------------- अभिसंभोत्स्ये, अहं तदा युष्मानत्यन्तव्याधेः परिमोच्य अत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापयिष्यामीति । तच्छ्रवणात्स जनकायो लब्धप्रसादो राजामात्यपौराश्च पुष्पधूपमाल्यविलेपनैरभ्यर्च्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धाः: अतिदुष्करकारक, यदा त्वमनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येथाः, तदा ते वयं श्रावकाः स्यामेति । भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन पद्मको नाम राजा बभूव, अहं स । यदेवंविधाः परित्यागाः कृताः, तेन मे संसारेऽनन्तसुखमनुभूतम्* । इदानीमप्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः, समपाकया च ग्रहण्या समन्वागतः । येन मे अशितपीतखादितास्वादितं सम्यक्सुखेन परिणमति । अल्पाबाधो रोगतातीतश्चास्मि । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्सर्वसत्वेषु दयां भावयिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३२ कवडः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: सचेद्भिक्षवः सत्वा जानीयुर्दानस्य दानसंविभागस्य च फलविपाकं यथाहं जानामि दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपकाम्*, अपीदानीं योऽसावपश्चिमकः कवडश्चरम आलोपः, ततोऽपि नादत्वा असंविभज्य परिभुञ्जीत सचेल्लभेत दक्षिणीयं प्रतिग्राहकम्* । न चैषामुत्पन्नं मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठेत्* । यस्मात्तर्हि सत्वा न जानन्ति दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपाकम्*, यथाहं जानामि दानस्य फलं दानसंविभागस्य च फलविपाकम्*, तस्मात्ते अदत्वा असंविभज्य परिभुञ्जते आगृहीतेन चेतसा, उत्पन्नं चैषां मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठति ॥ इदमवोचद्भगवान्* । इदमुक्त्वा सुगतो ह्यथापरमेतदुवाच शास्ता: एवं हि सत्वा जानीयुर्यथा प्रोक्तं महर्षिणा । विपाकः संविभागस्य यथा भवति महार्थिकः ॥ ३२.१ ॥ नादत्वा परिभुञ्जीरन्न स्युर्मत्सरिणस्तथा । न चैषामाग्रहे चित्तमुत्पद्येत कदाचन ॥ ३२.२ ॥ -------------------- वैद्य, ८१ -------------------- यस्मात्तु न प्रजानन्ति बाला मोहतमोवृताः । तस्मात्तु भुञ्जते सत्वा आगृहीतेन चेतसा । उत्पन्नं चैषां मात्सर्यं चित्तं पर्यादाय तिष्ठति ॥ ३२.३ ॥ यदा भगवता एतत्सूत्रं भाषितं तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् दानस्य वर्णं भाषते दानसंविभागस्य च फलविपाकमिति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यत्तथागतो दानस्य वर्णं भाषते, दानसंविभागस्य फलविपाकमिति । यन्मयातीतेऽध्वनि याचनकहेतोर्मुखद्वारगतः स्वकवडः परित्यक्तः । तच्छ्रुणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* (स्पेयेर्: अकण्ठकम् ) । एकपुत्रमिव राज्यं कारयति । स राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन महद्दुर्भिक्षं प्रादुर्भूतं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशम्* । ततस्ते जनकाया दुर्भिक्षाकालभयभीताः क्षुत्क्षामकण्ठकपोलाः प्रेताश्रयसदृशाः संगम्य समागम्यैकसमूहेन राजानमुपसृत्य जयेनायुषा वर्धयित्वोचुः: देव परित्रायस्व अस्मानस्माद्दुर्भिक्षभयात्* । प्रयच्छ जीवितमिति । ततो राजा कोष्ट्ःागारिकं पुरुषमामन्त्रितवान्*: अस्ति भो पुरुष कोष्ठागारे अन्नपानं यदस्माकं स्यादेषां च जनकायानाम्*? इति श्रुत्वा कोष्ठागारिक आह: परिगण्य देव सस्यानि आख्यास्यामीति । ततो गणितकुशलैर्गणनां कृत्वा सर्वेषां विषयनिवासिनां दिवसे दिवसे एककवडो राज्ञो द्वौ कवडावियन्तं कालं भविष्यतीति समाख्यातम्* । ततो राजा जनकायानाहूयोक्तवान्*: तेन हि भवन्तो दिवसानुदिवसमागत्य राजकुले कवडमभ्यवहृत्य गच्छतेति । ततस्ते प्रतिदिवसमागत्य प्रत्येकमेकैकं कवडमभ्यवहृत्य यथेष्टं गच्छन्ति ॥ अथान्यतमो ब्राह्मणस्तस्यां गाणनायां नासीत्* । परेभ्यश्च श्रुत्वा राजानमुवाच: देव जनपदगतेन मे श्रुता गणना । दीयतां ममापि कवड इति । ततो राजा स्वकात्कवडद्वयादेकं ब्राह्मणाय दत्तवान्* । एकं कवडं जनसामान्यमभ्यवहर्तुं प्रवृत्तः ॥ शक्रस्य देवेन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । तस्यैतदभवत्*: अतिदुष्करं बत वाराणसेयो राजा करोति, यन्वहमेनं मीमांसेयेति । अथ शक्रो देवेन्द्रो ब्राह्मणवेषमात्मानमभिनिर्माय भोजनकाले राजानमुपसृप्तः । जयेनायुषा च वर्धयित्वोवाच: बुभुक्षितो कुरुष्व स्वककवडेनानुग्रहमिति । ततो राजा स्वजीवितपरित्यागं व्यवसायकारुण्यात्स्वकवडं ब्राह्मणाय दत्वानाहारतां प्रतिपन्नः । यावत्षड्भक्तच्छेदा अनेनोपक्रमेण कृताः । तं च महाजनकायं भुञ्जानं दृष्ट्वा परां प्रीतिमापेदे । अथ शक्रो देवेन्द्रस्तं राज्ञोऽतिदुष्करं व्यवसायं दृष्ट्वा ब्राह्मणवेषमन्तर्धाप्य स्वेन रूपेण स्थित्वा राजानं संवर्धयामास: साधु साधु महाराज, आवर्जिता -------------------- वैद्य, ८२ -------------------- वयं भवतानेन दुष्करेण व्यवसायेन, सनाथश्चायं जनकाय ईदृशेन प्रजापालकेन । न दुष्यतां तव विजिते सर्वबीजानि, वाप्यन्ताम्* । अहं सप्तमे दिवसे तथाविधं माहेन्द्रं वर्षमुत्स्रक्ष्यामि, येन सर्वसस्यानि निष्पत्स्यन्त इति । राज्ञा तथा कारितम्* । शक्रेणापि तथाविधं महेन्द्रं वर्षमुत्सृष्टम्*, येन दुर्भिक्षं विनिवर्तितं सुभिक्षं प्रादुर्भूतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ब्रह्मदत्तो नाम राजा बभूव, अहं स । मया तान्येवंविधे दुर्भिक्षे वर्तमाने स्वजीवितपरित्यागादेवंविधानि दानानि दत्तानि । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्दानानि दास्यामः पुण्यानि करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३३ धर्मपालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा देवदत्तेन मोहपुरुषेण भगवतो वधार्थेन धनपालको हस्तिनाग उत्सृष्टः, उदपानो विषचूर्णेन चावकीर्णः, वधकपुरुषाश्चोत्सृष्टाः । स भगवतो दीर्घरात्रं वधकः प्रत्यर्थिकः प्रत्यमित्रः, भगवांश्चास्य मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पाचित्तेन न प्रत्युपस्थितः । तदा भिक्षवो भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदयं देवदत्तो भगवतो वधायोद्यतः, भगवांश्चास्य मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पचित्तेना प्रत्युपस्थित इति ॥ भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेन दहरकवयस्यवस्थितेन वधाय पराक्रान्तस्यास्यान्तिके नैवं चित्तं दूषितम्* । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । तस्य च राज्ञो दुर्मतिर्नाम देवी चण्डा रोषणी साहसिका । एकपुत्रश्च धर्मपालो नाम्ना तस्या एव दुर्मत्याः सकाशाज्जातः । स च धर्मपालो दयावान् श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय -------------------- वैद्य, ८३ -------------------- आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । सर्वेषां च वाराणसेयानां ब्राह्मणगृहपतीनामिष्टः कान्तः प्रियो मनापो दर्शनेन । स चोपाध्यायसकाशं गत्वा दारकैः सह लिपिं पठति ॥ यावद्राजा अपरेण समयेन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे देव्या सहान्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं निर्गतः । तत्र च राज्ञ उद्यानेऽन्तःपुरजनेन सह क्रीडत ईर्ष्यारोषपरीता दुर्मतिर्देवी कुपिता । राज्ञा चास्या अर्धं पीतकं वर्जितम्* । तया कुपितया राज्चः संदेशो विसर्जितः: पुत्रस्याहं रुधिरं पिबेयम्*, यद्यहं तवार्धं पीतकं पिबेयमिति । कामान् खलु प्रतिसेवमानस्य नास्ति किंचित्पापकं कर्माकरणीयमिति । ततो राजा ब्रह्मदत्तो धार्मिकोऽपि सन् कामरागपर्यवसानविगमादन्तःपुरजनेन सान्त्व्यमानोऽपि क्रोधाग्निना प्रज्वलितः । ततस्तेन संप्रवृद्धक्रोधेनाज्ञा दत्ता: गच्छत, धर्मपालस्य गलं छित्वा रुधिरं पाययतैनामिति ॥ ततो दारकशालावस्थितो धर्मपालः कुमारः श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्तः । एवं चाह: धिक्सत्वसभागतां संसारे, यत्र नाम क्रोधवशादङ्गनिःसृतमपि सुतं परित्यजन्तीति । ततो धर्मपालः सर्वालंकारविभूषितः पितुः पादयोर्निपत्य कथयति: साधु तात प्रसीद । निरपराधं मा मां परित्याक्षीः । इष्टाश्च सर्वेषां पितॄणां पुत्रा इति । राजा कथयति: पुत्रक यदि ते माता क्षमते, अहमपि क्षमे इति । ततो धर्मपालः प्ररुदन्मातुः सकाशमुपसंक्रान्तः पादयोर्निपत्य कृतकरपुट उवाच: अम्ब क्षमस्व, मा मां जीविताद्व्यपरोपयेति । सा एवं करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुच्यमाना न क्षमते । ततो वध्यघातैस्तीक्ष्णेन शस्त्रेण धर्मपालस्य कुमारस्य गलं छित्वा दुर्मतिर्देवी रुधिरं पायिता । न च दुर्मत्या विप्रतिसारो जातः । धर्मपालोऽपि कुमारो मातापितृवध्यघातेषु चित्तं प्रसाद्य कालगतः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन धर्मपालो नाम कुमारो बभूव, अहं सः । सा दुर्मतिर्देवी, एष देवदत्तः । तदापि मे वधकहस्तगतेनास्य मैत्रं चित्तमुत्पादितम्* । इदानीमप्यहमस्य वधायोद्यतस्य मैत्रचित्तो हितचित्तः अनुकम्पाचित्तः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्सर्वसत्वेषु मैत्रं चित्तं भावयिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३४ शिबिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, ८४ -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां भिक्षूणां द्वौ संनिपातौ भवतः । एक आषाढ्यां वर्षोपनायिकायां द्वितीयः कार्तिक्यां पूर्णमास्याम्* । तत्र भिक्षवः पात्राणि पचन्ति, चीवराणि धावयन्ति, पांसुकूलानि च सीव्यन्ति । यावदन्यतमो भिक्षुश्चीवरं स्योतुकामः सूचीछिद्रं सूत्रकं न शक्नोति प्रतिपादयितुम्* । स करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुवाच: को लोके पुण्यकाम इति । भगवांश्चास्य नातिदूरे चंक्रमे चंक्रम्यते । ततो भगवान् गम्भीरमधुरविशदकलविङ्कमनोज्ञदुन्दुभिनिर्घोषो गजभुजसदृशबाहुमभिप्रसार्य कथयति: अहं भिक्षो लोके पुण्यकाम इति । ततोऽसौ भिक्षुर्भगवतः पञ्चाङ्गोपेतं स्वरमुपश्रुत्य संभ्रान्तस्त्वरितत्वरितं भगवतः पाणिं गृहीत्वा स्वशिरसि स्थापयित्वाह: भगवन्*, अनेन ते पाणिना त्रीणि कल्पासंख्येयानि दानशीलक्षान्तिवीर्यध्यानप्रज्ञा उपचिताः । अथ च पुनर्भगवानेनमाह: अतृप्तोऽहं भिक्षो पुण्यैः, लब्धरसोऽहं भिक्षो पुण्यैः, अतो मे तृप्तिर्नास्तीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् पुण्यमयैः, संस्कारैरतृप्त इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तः । यत्त्वहमतीतेऽध्वनि सरागः सद्वेषः समोह्Èऽपरिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यो तृप्तः पुण्यमयैः संस्कारैः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्येऽहम्* ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि शिबिघोषायां राजधान्यां शिबिर्नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च शिबी राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । स कल्यम् (स्पेयेर्: काल्यम् ) एवोत्थाय यज्ञवाटं प्रविश्य अन्नमन्नार्थिभ्यः प्रयच्छति, वस्त्रं वस्त्रार्थिभ्यः । धनधान्यहिरण्यसुवर्नमणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालादीनां (स्पेयेर्: श्प्रवाडाश्) परित्यागं करोति । न चासौ पुण्यमयैः संस्कारैस्तृप्तिं गच्छति । सोऽन्तःपुरं प्रविश्यान्तःपुरजनस्य भक्ताच्छादनं प्रयच्छति, कुमाराणाममात्यानां भटबलाग्रस्य नैगमजानपदानाम्* ॥ अथ राज्ञः शिबेरेतदभवत्*: संतर्पिता अनेन मनुष्यभूताः, क्षुद्रजन्तोऽवशिष्टाः, केन संतर्पयितव्या इति । स परित्यक्तविभवसर्वस्व एकशाटकनिवसितः स्वशरीरावशेषश्चिन्तामापेदे । तस्यैतदभवत्: क्षुद्रजन्तुभ्यः स्वशरीरमनुप्रयच्छामीति । स शस्त्रेण स्वशरीरं तक्षयित्वा यत्र दंशमशकास्तत्रोत्सृष्टकायः प्रतिष्ठते । प्रियमिवैकपुत्रकं रुधिरेण संतर्पयति ॥ शक्रस्य देवेन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । तस्यैतद्बहवत्*: किमयं शिबी राजा सत्वानामर्थमेवं करोति, उत करुणया? यन्वहमेनं विज्ञासेयेति । ततो भिन्नाञ्जनमसिवर्णं -------------------- वैद्य, ८५ -------------------- गृध्रवेशमात्मानमभिनिर्माय राज्ञे शिबेः सकाशमुपसंक्रम्य मुखतुण्डकेनाक्ष्युत्पाटयितुं प्रवृत्तः । न च राजा संत्रासमापद्यते । किं तु मैत्रीविशालाभ्यां नयनाभ्यां तं गृध्रमालोक्य कथयति: वत्स, यन्मदीयाच्छरीरात्प्रयुञ्जसे, तेन प्रणयः क्रियतामिति । ततः आवर्जितः शक्रो देवेन्द्रो ब्राह्मणवेषमात्मानमभिनिर्माय राज्ञः शिबेः पुरस्तात्स्थित्वा: साधु पार्थिव, दीयतामेतन्नयनद्वयमिति । राजोवाच: महाब्राह्मण गृह्यतां यदभिरुचितम्*, न मेऽत्र विघ्नः कश्चिदस्तीति । ततः शक्रो देवेन्द्रो भूयस्या मात्रयाभिप्रसन्नो ब्राह्मणवेषमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा राजानम् अभ्युत्साहयन्नुवाच: साधु साधु भोः पार्थिव, सुनिश्चिता ते बुद्धिः, अकम्प्यस्ते प्रणिधिः; अनुगता ते सत्वेषु महाकरुणा, यत्र नाम त्वं संत्रासकरेषु धर्मेषु विशारदोः । न चिरात्त्वमनेन व्यवसायेनानुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यसे ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन शिबिर्नाम राजा बभूव, अहं स । तदानीमपि पुण्यमयैः संस्कारैस्तृप्तिर्नास्ति, प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्दानानि दास्यामः, पुण्यानि करिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३५ सुरूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदा मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्*, अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यानेञ्जमानैर् (स्पेयेर्: अनिञ्जमानैर्)इन्द्रियैः, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त यावद्धर्मरत्नस्यामी भाजनभूताः सत्वा आदरेण श्रोतव्यं मन्यन्त इति । भगवानाह: यथा तथागतेन भिक्षव आदरजातेन धर्मः श्रुतश्चोद्गृहीतश्च, तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां सुरूपो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च । महती त्यागे वर्तते । तस्य च राज्ञः सुन्दरिका नाम देवी अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका -------------------- वैद्य, ८६ -------------------- सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता, सुन्दरकश्च नाम्ना एकपुत्रः इष्टः कान्तः प्रियो मनापः क्षान्तोऽप्रतिकूलः । अथापरेण समयेन राज्ञः सुरूपस्य धर्मे अभिलाष उत्पन्नः । तेन सर्वे अमात्याः संनिपात्योक्ताः: पर्येषत मे ग्रामण्यो धर्मान्, धर्मो मे रोचत इति । ततस्ते अमात्याः कृतकरपुटा राजानं विज्ञापयन्ति: दुर्लभो महाराज धर्मः । श्रूयते महाराज बुद्धानां लोके उत्पादाद्धर्मस्योत्पादो भवतीति । ततो राज्ञा सुवर्णपिटकं ध्वजाग्रे बद्ध्वा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्*: यो मे धर्मं वक्ष्यति, तस्येमं सुवर्णपिटकं दास्यामि, महता च सत्कारेण सत्करिष्यामीति । ततो बहवः काला अतिक्रान्ताः । न च कश्चिद्धर्मदेशक उपलभ्यते । ततः स राजा धर्महेतोरुत्कण्ठति परितप्यति ॥ शक्रस्य च देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञनदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति राजानं धर्महेतोर्विहन्यमानम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं सुरूपां राजानं मीमांसेयेति । ततो यक्षरूपमात्मानमभिनिर्माय विकृतकरचरणनयनोऽनेकपरिषन्मध्यगतं राजानमेतदवोचत्*: ननु धर्माभिलाषी भवान्*, अहं ते धर्मं वक्ष्यामीति । ततो धर्मश्रवणात्प्रीतिप्रामोद्यजातो राजा यक्षमेतदुवाच: ब्रूहि गुह्यक धर्मान् श्रोष्यामीति । गुह्यक उवाच: सुखितस्य बत महाराज धर्मा अभिलसन्ति । बुभुक्षितोऽस्मि भोजनं तावन्मे प्रयच्छेति । तच्छ्रुत्वा राजा पौरुषेयानाममन्त्रयामास: आनीयन्तामस्य भक्ष्यभोज्यप्रकारा इति । यक्ष आह: सद्योहतरुधिरमांसभक्ष्योऽहम्* । एतं मे सुन्दरमेकपुत्रकं प्रयच्छेति । श्रुत्वा राजा परं विषादमापन्नः: कदाचित्कर्हिचिन्मेऽद्य धर्मशब्द आसादितः । सोऽप्यनर्घेण मूल्येनेति । ततः सुन्दरः कुमारस्तदुपश्रुत्य पितुः पादयोर्निपत्य राजानं विज्ञापयामास: मर्षय देव । पूर्यतां देवस्याभिप्रायम्*, प्रयच्छ मां गुह्यकायाहारार्थमिति । ततो राजा तमेकपुत्रकमिष्टं कान्तं प्रियं मनापं क्षान्तमप्रतिकूलं धर्मस्यार्थे यक्षाय दत्तवान्* । ततो यक्षेण ऋद्धिबलाधानाद्रज्ञः पर्षदश्च तथा दर्शितो यथाङ्गप्रत्यङ्गानि पृथग्विकृत्य भक्षितानि, रुधिरं च पीयमानम्* । ॰ ॰ ॰ दृष्ट्वा राजा धर्माभिलाषी न निषादमापन्नः । स गुह्यको राजानमुवाच: अतृप्तोऽस्मि भोः पार्थिव, भूयो मे प्रयच्छेति । ततो राजा तस्मै दयितां भार्यां दत्तवान्* । सापि तेनैवाकारेण दर्शिता । ततो भूयो राजानमुवाचा: भो पार्थिव, अद्यापि तृप्तिर्न लभ्यत इति । ततो राजा यक्षमुवाच: वत्स दत्तो मे एकपुत्रको भार्या च दयिता, किं भूयः प्रार्थयसे इति । गुह्यक उवाच: स्वशरीरं मे प्रयच्छ । अनेन तृप्तिमुपयास्यामीति । राजोवाच: यदि स्वशरीरं ते प्रदास्यामि, कथं पुनर्धर्मं श्रोष्यामि? किं नु पूर्वं मे धर्मं वद, पश्चाद्गृहीतधर्मा शरीरं परित्यक्ष्यामीति । ततो गुह्यकेन राजानं प्रतिज्ञायां प्रतिष्ट्ःाप्यानेकशतायाः परिषदः पुरस्ताद्धर्मो देशितः ॥ -------------------- वैद्य, ८७ -------------------- प्रियेभ्यो जायते शोकः प्रियेभ्यो जायते भयम्* । प्रियेभ्यो विप्रमुक्तानां नास्ति शोकः कुतो भयमिति ॥ ३५.१ ॥ ततो राजा अस्या गाथायाः सहश्रवणात्प्रह्लादितमनाः प्रीतिसौमनस्येन्द्रियजातो यक्षमुवाच: इदं गुह्यक शरीरम्*, यथेष्टं क्रियतामिति ॥ ततः शक्रो देवेन्द्रो राजानं मेरुवदकम्प्यमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ विदित्वा यक्षरूपमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा प्रसादविकसिताभ्यां नयनाभ्यामेकेन पाणिना पुत्रं गृहीत्वा द्वितीयेन च भार्यां राजानमभ्युत्साहयन्नुवाच: साधु साधु सत्पुरुष । दृढसंनाहस्त्वम्* । नचिरादनेन व्यवसायेन अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यसे । अयं च ते इष्टजनसमागम इति । ततो राजा शक्रं देवेन्द्रमिदमवोचत्*: साधु साधु कौशिक, कृतोऽस्माकं धर्माभिप्रायः पूरितश्चेति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सुरूपो नाम राजा बभूव, अहं स । सुन्दरः कुमार आनन्दः । सुन्दरिका एषा एव यशोधरा । तदापि मे भिक्षवो धर्महेतोरिष्टबन्धुपरित्यागः स्वजीवितपरित्यागश्च कृतः, प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्धर्मं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । धर्मं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३६ मैत्रकन्यकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: सब्रह्मकाणि भिक्षवस्तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? ब्रह्मभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । साचार्यकाणि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? आचार्यभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । आहवनीयानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? आहवनीयौ हि कुलपुत्रस्य -------------------- वैद्य, ८८ -------------------- मातापितरौ सहधर्मेण । साग्निकानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? अग्निभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । सदेवकानि तानि कुलानि येषु कुलेषु मातापितरौ सम्यङ्मान्येते, सम्यक्पूज्येते, सम्यक्सुखेन परिह्रियेते । तत्कस्य हेतोः? देवभूतौ हि कुलपुत्रस्य मातापितरौ सहधर्मेण । इदमवोचद्भगवान्* । इदमुक्त्वा सुगतो ह्यथापरमेतदुवाच शास्ता: ब्रह्मा हि मातापितरौ पूर्वाचार्यौ तथैव च । आहवनीयौ पुत्रस्य अग्निः स्याद्दैवतानि च ॥ ३६.१ ॥ तस्मादेतौ नमस्येत सत्कुर्याच्चैव पण्डितः । उद्वर्तनेन स्नानेन पादानां धावनेन च । अथवा अन्नपानेन वस्त्रशय्यासनेन च ॥ ३६.२॥ तया स परिचर्यया मातापितृषु पण्डितः । इह चानिन्दितो भवति प्रेत्य स्वर्गे च मोदते ॥ ३६.३ ॥ यदा भगवता एतत्सूत्रं भाषितम्*, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान्मातापितृगुरुशुश्रूषावर्णवादीति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागो विगतद्वेषो विगतमोहः परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञः सर्वाकारज्ञः सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तो मातापितृगुरुशुश्रूषाया वर्णवादी । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः मातुः स्वल्पमपकारं कृत्वा महदुःखमनुभूतम्* । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपुर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां मित्रो नाम सार्थवाहो बभूव आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रा जायन्ते म्रियन्ते चा । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राज्ञो विधेयं भविष्यतीति । तस्य वयस्यकेनोपदिष्टम्*: यदि ते पुत्रा जायन्ते, तस्य दारिकानाम स्थापयितव्यम्* । एवमसौ चिरजीवी भविष्यतीति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीन् अन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । कतमेषां त्रयाणां स्थानानाम्*? मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता {च} कल्या भवति ऋतुमती । -------------------- वैद्य, ८९ -------------------- गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स च आयाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युतः तस्य प्रजापत्या कुक्षिमवक्रान्तः । पंचावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पंच । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं {पुरुषं} जानाति । कालं जानाति, ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्यार्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति । शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैर्हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावद् एव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: अयं दारको मित्रस्य पुत्रः कन्या च । तस्माद्भवतु दारकस्य मैत्रकन्यको नामेति ॥ मैत्रकन्यको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेन अन्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । पिता चास्य महासमुद्रमवतीर्णः, तत्रैव च निधनमुपयातः । यदा मैत्रकन्यको महान् संवृतस्तदा मातरमुवाच: अम्ब पितास्माकं किंकर्मफलोपजीवी आसीत्? ततः पश्चादहमपि (स्पेयेर्: अहं पि ) तथा करिष्यामीति । माता कथयति: पुत्रक पिता ते ओक्करिक आसीत्* । आकाङ्क्षमाणः त्वमोक्करिकत्वं कुरु । सा चिन्तयति: यद्यहमस्मै वक्ष्यामि महासमुद्रवणिगासीदिति, एषोऽपि कदाचिन्महासमुद्रमवतीर्णस्तत्रैव निधनमुपगच्छेदिति ॥ तेनौक्करिकापणो व्यवस्थापितः । ततः प्रथमे दिवसे चत्वारः कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः: एभिरम्ब श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् प्रतिपादयस्वेति । -------------------- वैद्य, ९० -------------------- यावदपरेणोच्यते: पिता ते गान्धिकापणिक आसीदिति, तेनौक्करित्वं त्यक्त्वा गान्धिकापणो व्यवस्थापितः । अष्टौ कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । यावदपरेणोच्यते: पिता ते हैरण्यिक आसीदिति, तेन तमापणं त्यक्त्वा हैरण्यिकापणो व्यवस्थापितः । ततः प्रथमे दिवसे षोडश कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । द्वितीये दिवसे द्वात्रिंशत्कार्षापणाः संपन्नाः । तेऽपि तेन मातुर्निर्यातिताः । यावद्धैरण्यिकैरीर्ष्याप्रकृतैः सर्वानधिष्ठानव्यवहारान् विदित्वोक्तः: मैत्रकन्यक, किं तवानया अधर्मजीविकया? पिता ते महासमुद्रवणिगासीत्* । केन त्वं कुसंव्यवहारे नियुक्त इति । स हैरण्यिकवचनसंचोदितो मातुर्गत्वा कथयति: अम्ब एवमनुश्रूयते पितास्माकं महासमुद्रवणिगासीदिति । तदनुजानीहि, अहमपि महासमुद्रमवतरिष्यामीति । माता कथयति: एवमेतत्पुत्रक । किं तु त्वं बाल एकपुत्रकश्च । मा मां परित्यज्य महासमुद्रमवतरिष्यसीति । स ईर्ष्याप्रकृतिभिरकल्याणमित्रैर्विप्रलब्धो न निवर्तते । ततस्तेन मातुर्वचनमवचनं कृत्वा वाराणस्यां नगर्यां घण्टावघोषणं कारितम्*: शृण्वन्तु भवन्तो वाराणसीनिवासिनो वणिजः: मैत्रकन्यकः सार्थवाहो महासमुद्रमवतरिष्यति । ये युष्माकमुत्सहन्ते मैत्रकन्यकेन सार्थवाहेन सार्धमशुल्केनागुल्मेनातरपण्येन महासमुद्रमवतर्तुम्*, ते महासमुद्रगमनीयं पण्यं समुदानयन्त्विति । स कृतकुतूहलमङ्गलस्वस्त्ययनः पञ्चवणिक्शतपरिवारः शकटैर्भारैर्मूटैः पिटकैः उष्ट्रैर्गोभिर्गर्दभैः महासमुद्रगमनीयं पण्यं समुदानीय संप्रस्थितः । माता चास्य स्नेहव्याकुलहृदया साश्रुसुर्दिनवदना पादयोर्लग्ना: पुत्रक मा मां परित्यज्य महासमुद्रमवतरेति । अथ स एवं करुणदीनविलम्बितैरल्पाक्षरैर्(स्पेयेर्: अप्यक्षरैर्) उच्यमानः कृतव्यवसायो मातरं पादेन शिरस्यभिहत्य सार्थसहायः संप्रस्थितः । मात्रा चोक्तः: मा मे पुत्रक अस्य कर्मणो विपाकमनुभवेथा इति ॥ यावदसौ ग्रामनिगमराष्ट्रराजधानीपट्टनान्यवलोकयन् समुद्रतीरमनुप्राप्तः । स पञ्चभिः पुराणशतैर्वहनं भृत्वा पंच पौरुषेयान् गृहीत्वा आहारं नाविकं कैवर्तं कर्णधारं च त्रिरपि घण्टावघोषणं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णः । यावद्वहन्तं मकरेण मत्स्यजातेनानयाद्वयसनमापादितम्* । ततो मैत्रकन्यकः फलकमासाद्य स्थलमनुप्राप्तः । ततः स्थले चञ्चूर्यमाणो नदूरान्नगरं रमणकं नाम्ना दृष्टवान्* । स तदुपजगाम । यावत्ततश्चतस्रोऽप्सरसो निर्गताः, अभिरूपा दर्शनीयाः प्रासादिकाः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्*, यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । दक्षिणपद्धतिगमनाच्चैनं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति सदामत्तं नाम नगरम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादप्यष्टावप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सहानेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* -------------------- वैद्य, ९१ -------------------- यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति नन्दनं नाम नगरम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादपि षोडशाप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* । यावत्पुनरपि दक्षिणेन पथा गच्छन् पश्यति ब्रह्मोत्तरं नाम प्रासादम्* । स तत्र द्वारीभूतः । यावत्तस्मादपि द्वात्रिंशदप्सरसो निर्गताः अभिरूपतरा दर्शनीयतराः प्रासादिकतराः । ताः कथयन्ति: एहि मैत्रकन्यक, स्वागतं ते, इदमस्माकमन्नगृहं पानगृहं वस्त्रगृहं शय्यागृहं मणिमुक्तावैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालविविधजातरूपरजतसंपूर्णम्* । आगच्छ रंस्यामह इति । स ताभिः सह अनेकानि वर्षाणि रतिमनुभूतवान्* यथापि तत्कृतपुण्यः सत्वः कृतकुशलः । ता अप्यस्य दक्षिणां पद्धतिं वारयन्ति । स यतो दक्षिणायाः पद्धतेर्निवार्यते, ततः सुष्ठुतरमुत्कण्ठितो गन्तुम्* ॥ यथा दक्षिणा पद्धतिं गच्छति, तथास्येच्छा वर्धते । यावत्पुनरपि दक्षिणेन यथा गच्छन् पश्यत्ययोमयं नगरम्* । स तत्र प्रविष्टः । प्रविष्टमात्रस्य चास्य द्वारं पिहितम्* । ततोऽभ्यन्तरं प्रविष्टः । तत्रास्य द्वारं पिहितम्* । ततोऽभ्यन्तरं प्रविष्टः । यावत्पुरुषं पश्यति महाप्रमाणम्* । मूर्ध्नि चास्य अयोमयं चक्रं भ्रमत्यादीप्तं प्रदीप्तं संप्रज्वलितमेकज्वालीभूतम्* । तस्य शिरसो यत्पूयशोणितं प्रघरति, सोऽस्याहारः । ततो मैत्रकन्यकस्तं पुरुषं पृष्टवान्*: भो पुरुष, कस्त्वमिति । स कथयति: अहं मातुरपकारीति । उदाहृतमात्रे च तेन पुरुषेण मैत्रकन्यकस्य तत्कर्माभिमुखीभूतम्*: अहमपि मातुरपकारीति मन्ये तेनैवाहं कर्मणा इहाकृष्ट इति । अथ तस्मिन्नन्तरे आकाशाच्छब्दो निर्गतः: ये बद्धास्ते मुक्ताः, ये मुक्तास्ते बद्धाः । इत्युक्तमात्रे तस्य पुरुषस्य मूर्ध्नि चक्रमन्तर्हितम्*, मैत्रकन्यकस्य मूर्ध्नि प्रादुर्भूतम्* । ततो दुःखार्तं मैत्रकन्यकमवेक्ष्य स पुरुषो गाथया प्रत्यभाषत: अतिक्रम्य रमणकं सदामत्तं च नन्दनम्* । ब्रह्मोत्तरं च प्रासादं केन त्वमिहागतः ॥ ३६.१ ॥ मैत्रकन्यकः प्राह: अतिक्रम्य रमणकं सदामत्तं च नन्दनम्* । ब्रह्मोत्तरं च प्रासादमिच्छयाहमिहागतः ॥ ३६.२ ॥ दूरं हि कर्षते कर्म दूरात्कर्म प्रवर्तते । तत्र प्रकर्षते कर्म यत्र कर्म विपच्यते ॥ ३६.३ ॥ -------------------- वैद्य, ९२ -------------------- तेन कर्मविपाकेन चक्रं वहति मस्तके । आदीप्तं संप्रज्वलितं मम प्राणोपरोधकम्* ॥ ३६.४ ॥ इति पुरुष प्राह: त्वया प्रदुष्टचित्तेन माता दुष्करकारिका । पादेनाभ्याहता मूर्ध्नि तस्य ते कर्मणः फलम्* ॥ ३६.५ ॥ इति मैत्रकन्यकः प्राह: कति वर्षसहस्राणि चक्रं वर्त्स्यति मस्तके । आदीप्तं संप्रज्वलितं मम प्राणोपरोधकम्* ॥ ३६.६ ॥ इति पुरुष प्राह: षष्टिवर्षसहस्राणि षष्टिवर्षशतानि च । आदीप्तमायसं चक्रं तव मूर्ध्नि भ्रमिष्यति ॥ ३६.७ ॥ इति मैत्रकन्यक आह: भोः पुरुष, अस्ति कश्चिदन्योऽपीहागमिष्यतीति? पुरुषः प्राह: य एवंविधकर्मकारी भविष्यतीति ॥ ततो मैत्रकन्यको दुःखवेदनाभिभूतः सत्वानामन्तिके कारुण्यं जनयित्वा तं पुरुषमाह: इच्छाम्यहं भोः पुरुष सर्वसत्वानामर्थे इदं चक्रमुपरि शिरसा धारयितुम्* । मा कश्चिदन्योऽप्येवंविधकर्मकारी इहागच्छत्विति । इत्युक्तमात्रे मैत्रकन्यकस्य बोधिसत्वस्य तच्चक्रं सप्ततालमात्रं मूर्ध्नि उद्गम्याकाशे स्थितम्* । स च कालं कृत्वा तुषिते देवनिकाये उपपन्नः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मैत्रकन्यक आसीत्, अहं स । यन्मया संव्यवहरता माता कार्षापणैः प्रतिपादिता, तस्य मे कर्मणो विपाकेन चतुर्षु महानगरेषु महत्सुखमनुभूतम्* । यतश्च मातुः परीत्तोऽपकारः कृतः, तस्य मे कर्मणो फलविपाकेनैवंविधं दुःखमनुभूतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यन्मातापितृषु कारान् करिष्यामो नापकारान्* । तदेते दोषा न भविष्यन्ति ये मैत्रकन्यकस्य । पृथग्जनस्य एष एष गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैव देवपुत्रभूतस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* । तत्कस्य हेतोः? दुष्करकारकौ हि भिक्षवः पुत्रस्य मातापितरौ आप्यायकौ पोषकौ संवर्धकौ स्तन्यस्य दातारौ, चित्रस्य जम्बूद्वीपस्य दर्शयितारौ । य एकेनांसेन पुत्रो मातरं द्वितीयेन पितरं पूर्णं वर्षशतं परिहरेत्*, यद्वा अस्यां महापृथिव्यां मणयो मुक्ता वैडूर्यशङ्खशिलाप्रवालरजतजातरूपमश्मगर्भो मुसारगल्वो लोहितिका दक्षिणावर्तः, इत्येवंरूपे वा ऐश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेत्*, न इयता पुत्रेण मातापित्रोः कृतं वा स्यादुपकृतं वा । यस्त्वसावश्राद्धं मातापितरं श्रद्धासंपदि समादापयति, विनयति, निवेशयति, प्रतिष्ठापयति, दुःशीलं शीलसंपदि, मत्सरिणं त्यागसंपदि, दुष्प्रज्ञं प्रज्ञासंपदि, समादापयति, विनयति, निवेशयति, प्रतिष्ठापयति, इयता पुत्रेण मातापित्रोः कृतं वा स्यादुपकृतं वा ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ९३ -------------------- ******************************************************* ३७ शशः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । स उन्नीतो वर्धितो महान् संवृतः । पिता चास्य धनक्षयमनुप्राप्तो भोगक्षयमनुप्राप्तः । स च विस्तीर्णसुहृत्संबन्धिबान्धवस्तं पुत्रं कालानुकालं ज्ञातिसकाशं प्रेषयति । स तैर्ज्ञातिभिस्तथा लालितो यथा तेषु प्रवृद्धस्नेहः संवृत्तः ॥ यावदपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । स प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारे दोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । स एवं प्रव्रजितः सन् ज्ञातिभिः सह संसृष्टो विहरति । ततो भगवांस्तं गृहिसंसर्गान्निवार्य अरण्ये नियोजयते । स तत्र नाभिरमते । यावद्भगवांस्तं त्रिरपि गृहिसंसर्गान्निवारयति: वत्स अनेकदोषदुष्टोऽयं गृहिसंसर्गः । सन्ति चक्षुर्विज्ञेयानि रूपाणि इष्टानि कान्तानि प्रियाणि मनापानि कामोपसंहितानि रञ्जनीयानि । श्रोत्रविज्ञेयाः शब्दाः, घ्राणविज्ञेया गन्धाः, जिह्वाविज्ञेया रसाः, कायविज्ञेयानि स्प्रष्टव्यानि, मनोविज्ञेया धर्माः इष्टाः कान्ताः प्रिया मनापाः कामोपसंहिता रञ्जनीयाः कण्टकभूताः । अनेकपर्यायेण चास्य अरण्यगुणाः संवर्णिताः, यत्र स्थितस्य कुशलानां धर्माणां वृद्धिर्भवति । यावत्तेन कुलपुत्रेण भगवन्तं कल्याणमित्रमागम्य अरण्यवासेन वसता युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेनेदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स पूर्वनिवासमनुस्मृत्य भगवतोऽस्यातिदुष्कराणि दृष्ट्वा भगवन्तमुपसंक्रम्य सगौरवः स्तौति मानयति च ॥ -------------------- वैद्य, ९४ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भदन्त, यावदयं कुलपुत्रो भगवता यावत्त्रिरपि ग्रामान्तान्निवार्य अरण्ये नियोजितः, यावदर्हत्वे प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञेन सर्वाकारज्ञेन सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तेन अयं कुलपुत्रो यावन् त्रिरपि ग्रामान्तान्निवार्य अरण्ये नियोजितः, यावदर्हत्वे प्रतिष्ठापितः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैरयं कुलपुत्रः स्वजीवितपरित्यागेन ग्रामान्तान्निवार्य अरण्यवासे नियुक्तः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अन्यतरस्मिन् गिरिकन्दरे प्रस्रवणपुष्पफलकन्दसंपन्नो ऋषिः प्रतिवसति कष्टतपाः फलमूलाम्बुभक्षोऽजिनवल्कलवासी अग्निहोत्रिकः । तस्य च ऋषेः शशो वयस्यो मानुषप्रलापी । स दिवसानुदिवसं त्रिरृषिसमीपमुपसंक्रामति । उपसंक्रम्याभिवादनं कृत्वा विविधाभिः कथाभिः संमोदते । तावेवं प्रवृद्धस्नेहौ पितापुत्रवदवस्थितौ । यावत्कालान्तरेण महत्यनावृष्टिः प्रादुर्भूता, यया नद्युदपानान्यल्पसलिलानि संवृत्तानि, पुष्पफलवियुक्ताश्च पादपाः । ततः स ऋषिस्तत्राश्रमपदे उपभोगविहरान्नाभिरमते । सोऽजिनचीरवल्कलान्यभिसंक्षेप्तुमारब्धः ॥ अथ शशस्तं तथा प्रवृत्तं दृष्ट्वा पृष्टवान्*: महर्षे क्व गमिष्यसीति । ऋषिराह: ग्रामान्तमेव गमिष्यामि (स्पेयेर्: अवगमिष्यामि), तत्र पक्वभैक्षेण यापयिष्यामीति । ततः स ऋषिवचनमुपश्रुत्य जातसंतापो मातापितृवियोगमिव मन्यमानः पादयोर्निपत्य तमृषिमुवाच: मा मां परित्यज । अपि च अनेकदोषसंकुलो गृहवासोऽनेकगुणसंपन्नश्चारण्यवास इति । स बह्वप्युच्यमानो न निवर्तते । ततः स शशेनोच्यते: यद्यवश्यं गन्तव्यम्*, किं नु अद्येह तावत्प्रतीक्षस्व, श्वो यथाभिप्रेतं यास्यसीति । ततस्तस्य ऋषेर् एतदभवत्*: नियतमयं मामाहारजातेनोपनिमन्त्रयितुकामः । यस्मादिमे तिर्यग्योनिगताः प्राणिनः संचयपरा इति । तेन तस्य प्रतिज्ञातम्* ॥ अथ कृताह्निकमाहारकाले शश उपसंक्रम्य तमृषिं प्रदक्षिणीकृत्य क्षमयितुमारब्धः: क्षमस्व मम महर्षे यन्मया ऊहापोहविरहितेन तिर्यग्योनावुपपन्नेन तव किंचिदपकृतं स्यात्* । इत्युक्त्वा सहसोत्प्लुत्याग्नौ प्रपतितः । ततः स ऋषिर्जातसंवेगो बाष्पदुर्दिनमुखः प्रियैकपुत्रमिवोपगुह्योवाच (स्पेयेर्: इवोपगृह्योवाच): वत्स किमिदमारब्धमिति । शश उवाच: महर्षे अरण्यप्रियतया मदीयेन मांसेनाहोरात्रं यापयिष्यसि । किं च: न सन्ति मुद्गा न तिला न तण्डुला वने विवृद्धस्य शशस्य केचन । शरीरमेतत्त्वनलाभिसंस्कृतं ममोपयोज्याद्य तपोवने वस ॥ ३७.१ ॥ इति -------------------- वैद्य, ९५ -------------------- ततः स ऋषिः शशवचनमुपश्रुत्य जातसंवेग उवाच: यद्येवं तव प्रियतया काममिहैव जीवितं परित्यक्ष्यामि, न च ग्रामान्तमवतरिष्यामीति । श्रुत्वैतद्वचनं शशः प्रीतमनाः संवृत्तः । ऊर्ध्वमुखश्च गगनतलमभिवीक्ष्य याचितुं प्रवृत्तः । आह च: अरण्ये मे समागम्य विवेके रमते मनः । अनेन सत्यवाक्येन माहेन्द्रं देव वर्ष नु ॥ ३७.२ ॥ इत्युक्तमात्रे बोधिसत्वानुभावेन माहेन्द्रभवनमाकम्पितम्* । देवतानां चाधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: किं कृतमपि । पश्यन्ति बोधिसत्वानुभावादिति । यावच्छक्रेण देवेन्द्रेण माहेन्द्रवर्षं वृष्टं येन तदाश्रमपदं पुनरपि तृणगुल्मौषधिपुष्पफलसमृद्धं संवृत्तम्* ॥ ततस्तेन ऋषिणा शशं कल्याणमित्रमागम्य तत्र वसता पञ्चाभिज्ञाः साक्षात्कृताः । ततः स ऋइषिः शशमुवाच: भोः शश, तेन दुष्करेण व्यवसायेन कारुण्यभावाच्च किं प्रार्थयसे इति । तेनोक्तम्*: अन्धे लोके अनायके अपरिणायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयित, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति । ततः स ऋषिरिदं वचनमुपश्रुत्य शशमब्रवीत्: यदा त्वं बुद्धो भवेथाः, अस्माकमपि समन्वाहरेथा इति । शश उवाच: एवमस्त्विति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन शश आसीत्, अहं स । ऋषिरेष कुलपुत्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यत्कल्यणामित्रा विहरिष्यामः कल्याणसहायाः कल्याणसंपर्काः, न पापमित्रा न पापसहाया न पापसंपर्का । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: इह मम भदन्त एकाकिनो रहोगतस्य प्रतिसंलीनस्यैवं चेतसि चेतःपरितर्क उदपादि: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । भगवानाह: मा त्वमानन्द एवं वोचः: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । सकलमिदमानन्द केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । तत्कस्य हेतोः? मां ह्यानन्द कल्याणामित्रमागम्य जातिधर्माणः सत्वा जातिधर्मतया (स्पेयेर्: जातिधर्मतायाः) परिमुच्यन्ते, जराव्याधिशोकमरणपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासधर्माणः सत्वा उपायासधर्मतायाः परिमुच्यन्ते । तदनेनैव ते आनन्द पर्यायेण वेदितव्यं यत्सकलमिदं केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ९६ -------------------- ******************************************************* ३८ धर्मगवेषी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । आचरितमेतदनाथपिण्डदस्य गृहपतेः: कल्यमेवोत्थाय भगवतो दर्शनायोपसंक्रम्य जेतवनं स्वयं संमार्ष्टुम्* । अथान्यतमेन कालेन अनाथपिण्डदस्य गृहपतेः कश्चिद्व्याक्षेपः समुत्पन्नः । ततो भगवान् पुण्यकामानां सत्वानां पुण्यतीर्थोपदर्शनार्थं स्वयमेव संमार्जनीं गृहीत्वा जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्तः । भगवन्तं दृष्ट्वा महाश्रावका अपि शारद्वतीपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपनन्दरेवतप्रभृतयः संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः । ततो जेतवनं सह श्रावकैः संमृज्य उपस्थानशालां प्रविश्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: पञ्चेमे भिक्षव आनुशंसाः संमार्जने । कतमे पञ्च? आत्मनश्चित्तं प्रसीदति । परस्य चित्तं प्रसीदति । देवतानां मनसो भवति प्रासादिकम्* । संवर्तनीयं कुशलमूलमुपचिनोति । कायस्य च भेदात्सुगतौ स्वर्गलोके देवेषूपपद्यते । इति पञ्चानुशंसाः संमार्जने ॥ ततश्चतस्रः पर्षदो भगवतः सकाशात्संमार्जनस्येति पञ्चानुशंसानुपश्रुत्य प्रसादजाताः प्रीतिसौमनस्यप्रसन्नचित्ताः स्वस्वासनादुत्थाय येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रगृह्य भगवन्तमेतदूचुः: वयं भगवन् भगवत उपस्थापकाः (स्पेयेर्: उपस्थायकाः) सर्वं जेतवनं सदा संमार्ष्टुमिच्छामः । अस्माकमनुग्रहं कुरु । ततो भगवांस्तासां तूष्णीभावेनाधिवासयति । ततस्ताश्चतस्रः पर्षदो भगवतोऽधिवासनां विदित्वा संमार्जनीगृहीत्वा सर्वं जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः । सर्वं जेतवनं चाराममार्गपर्यन्तं संमार्ज्य भगवतो धर्मदेशनां श्रोतुमेकान्ते निषण्णा आदरयुक्ताः ॥ अनाथपिण्डदो गृहपतिरपि तं प्रदेशमनुप्राप्तः । तेन श्रुतं यथा भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयमेव जेतवनं संमृष्टमिति । भगवता देशितान् संमार्जने पञ्चास्नुशंसानुपश्रुत्य विप्रतिसारीभूतः इति चिन्तितवान्: किमर्थं मया भगवतो विहारे तस्मिन् पुण्यक्षेत्रे, यत्राद्यैवारोपितं बीजमद्यैव फलं संपद्यते, स्वल्पस्यानन्तं फलं निष्पद्यते, तथागतसंमुखीभूते सर्वश्रावकसंवासितेऽतीव मनोरमभूमौ सर्वदेवासुरमनुष्यगन्धर्वगरुडकिन्नरमहोरगाणां मनोहर्षास्पदीभूते सर्वभूतप्रेतपिशाचयक्षराक्षसनारकद्रोहिणाम् अनवकाशे सर्वमारमारकायिकानां देवानां मनुष्याणां चानवकाशभुवने भग्नाभिभवजाते रागद्वेषमोहमात्सर्येर्ष्यामानदुष्टसत्वानामविदितप्रभावे पापाचाराणामलब्धागमने पापमित्रहस्तगतानाममनापजाते श्रद्धाविगतानां त्यागधर्मरहितानामदृष्टचिन्तितभावने दुःशीलानां कुवृत्तिनाममनोगमने दयाभावविरहितानां क्रोधिनां परुषभाषिणामलब्धशरणे वीर्यहीनकुसीदवृत्तिनां त्यक्तारम्भाशमिनां सुदूरीभूते ध्यानच्युतमुषितस्मृतीनां कुदृष्टिचारिणां कुमार्गप्रस्थितानामन्धकारीभूते दुष्प्रज्ञानां कुबुद्धिलब्धज्ञानान्तराणाम् अप्राप्तागमनभावे दातॄणामतीव मनोरथकृते सुशीलयुक्तानां मनोरमवासे क्षमाचारिणाम् -------------------- वैद्य, ९७ -------------------- आदरागमनलब्धे वीर्यारब्धानां नित्यानुगमनप्राप्ते ध्यानरतानामालीनभूवने प्रज्ञाधारिणां प्रबोधप्रकाशापरित्यक्तक्षेत्रे एतादृशे बुद्धविक्रीडिते विहारे संमार्ष्टुं चित्ताक्षेपः कृतः । न पुनः कदापि मया तथा क्षमं कर्तुम्* । इति निश्चित्य पुनस्तस्यैतदभवत्: यत्र भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयं संमार्जनं कृतम्*, कथमहमस्योपरि यास्यामि? ततोऽनाथपिण्डदोऽपत्रपमाणरूपो लज्जापरिगतहृदयस्तत्रावस्थाने स्थितः । जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः । तेन भिक्षवः पृष्टाः: क एष इति । भिक्षव ऊचुः: अनाथपिण्डदो भदन्त भगवतो लज्जायमानरूपोऽपत्राप्यपरिगतहृदयो नेच्छति भगवतः सकाशमत्रोपरिष्टात्पादन्यासेनोपसंक्रमितुम्*, यत्र नाम भगवता महाश्रावकसहायेन स्वयं जेतवनं संमृष्टमिति । ततस्तं भगवानाह: गृहपते बुद्धवचनं ॰॰पोस्सिब्ल्य्रेस्तोरे: श्रुत्वा भगवता> प्रवेष्टव्यम्* । कस्मात्? सद्धर्मगौरवा हि बुद्धा भगवन्तः, धर्मो ह्यर्हतां गुरुरिति । ततोऽनाथपिण्डदो गाथाभिगीतेन गायन् येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तादेकान्ते निषण्णो धर्मकथाश्रवणाय । ततो भगवता धर्म्यया कथया संदर्शितः समादापितः समुत्तेजितः संप्रहर्षितः । सोऽनेकपर्यायेण भगवता धर्म्यया कथया संदर्शितः समादापितः समुत्तेजितः संप्रहर्षितः संप्रक्रान्तः ॥ तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवान् धर्मे सादरजातः सगौरवजातो धर्मस्यैव वर्णं भाषत इति । पश्य भदन्त यावद्धर्मरत्नस्यामी भाजनहूतः सत्वा आदरेण सर्वं जेतवनं संमार्ष्टुं प्रवृत्ताः, धर्मं च श्रोतव्यं मन्यन्त इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं तथागतो विगतरागद्वेषमोहोऽथ परिमुक्तो जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैर्धर्मे सादरजातः सगौरवजातो धर्मस्यैव वर्णं भाषते । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैर्धर्महेतोः स्वजीवितस्यापि परित्यागः कृतः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः सर्वप्रदः सर्वपरित्यागी निःसङ्गपरित्यागी च महती त्यागे वर्तते । सोऽपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण सा देवी सत्ववती संवृत्ता । दोहदश्चास्याः समुत्पन्नः: सुभाषितं शृणुयामिति । तया राज्ञे निवेदितम्* । राज्ञा नैमित्तिकानाहूय पृष्टाः । त ऊचुः: देव अस्य सत्वस्यानुभाव इति । ततस्तेन राजा सौभाषणिकस्यार्थे सुवर्णपिटको ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानीषु -------------------- वैद्य, ९८ -------------------- पर्यटितः । न च तत्सुभाषितमुपलभ्यते । यावत्परिपूर्णैर्नवभिर्मासैः सा देवी प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवत्वस्य दारकस्य नामेति । अमात्या ऊचुः: यस्मादयं दारकोऽजात एव सुभाषितं गवेषते तस्माद्भवतु दारकस्य सुभाषितगवेषी नामेति । तस्य सुभाषितगवेषीति नाम कृतम्* । सुभाषितगवेषी दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा क्रमेण महान् संवृत्तस्तदापि सुभाषितं गवेषते, न च लभते ॥ स पितुरत्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठितः अमात्यानामाज्ञापयति: सुभाषितेन मे ग्रामण्यः प्रयोजनम्* । गवेषत मे सुभाषितमपि । ततस्तैरमात्यैः सकले जम्बूद्वीपे हिरण्यपिटकाः सुभाषितहेतोः संदर्शिताः । न च सुभाषितमासादितम्* । ततस्ते राज्ञे निवेदितवन्तः । ततः स राजा सुभाषितश्रवणहेतोरुत्कण्ठति परितप्यति ॥ शक्रस्य देवानामिन्द्रस्याधस्ताज्ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । स पश्यति राजानं सुभाषितश्रवणहेतोर्विहन्यमानम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं राजानं मीमांसेयेति । अथ शक्रो देवानामिन्द्रो गुह्यकरूपधारी भूत्वा विकृतकरचरणनयनो राज्ञः पुरस्ताद्गाथां भाषते: धर्मं चरेत्सुचरितं नैनं दुश्चरितं चरेत्* । धर्मचारी सुखं शेते अस्मिंल्लोके परत्र च ॥ ३८.१ ॥ इति ॥ ततो राजा विस्मितोत्फुल्लदृष्टिस्(स्पेयेर्: विस्मयोत्फुल्लदृष्टिस्) तं गुह्यकमुवाच: ब्रूहि ब्रूहि गुह्यक तावन्मे, एतां गाथां श्रोष्यामीति । ततो गुह्यको राजानमुवाच: यदि यद्ब्रवीमि तन्मे करिष्यसि, एवमहमपि यदाज्ञापयिष्यसि, तत्करिष्यामीति । राजोवाच: किमाज्ञापयिष्यसीति । गुह्यक उवाच: सप्ताहोरात्राणि खदिरकाष्ठैरग्निखदां तापयित्वा तत्र यद्यात्मानमुत्स्रक्ष्यसि, ततस्तेऽहं पुनर्गाथां वक्ष्यामीति । तच्छ्रवणाच्च राजा प्रीतमनास्तं गुह्यकमुवाच: एवमस्त्विति । ततो राज्ञा गुह्यकं प्रतिज्ञायां प्रतिष्ठाप्य सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्* सप्तमे दिवसे राजा सुभाषितश्रवणहेतोरग्निखदायामात्मानमुत्स्रक्ष्यति । येऽद्भुतानि द्रष्टुकामाः, आगच्छन्त्विति ॥ ततोऽनेकेषु प्राणिशतसहस्रेषु संनिपतितेषु गगनतलेषु चानेकेषु देवताशतसहस्रेषु संनिपतितेषु बोधिसत्वस्याध्याशयशुद्धितामवगम्याद्भुतभावं च द्रष्टुमिहावतस्थुः । अथ स गुह्यक आकाशमुत्पत्य बोधिसत्वमुवाच: क्रियतां महाराज यथाप्रतिज्ञातमिति । ततो राजा ज्येष्ठं कुमारं राज्येऽभिषिच्य अमात्यान्नैगमजानपदांश्च क्षमयित्वा जनकायं चाश्वास्य अग्निखदासमीपमुपगम्य इमां गाथां भाषते: -------------------- वैद्य, ९९ -------------------- एषाङ्गारखदा महाभयकरी ज्वालार्करक्तोपमा धर्मार्थे प्रपतामि निश्चितमना निःसाध्वसो जीविते । एषा चाग्निखदा भविष्यति शुभा पुण्यानुभावान्मम शीता चन्दनपङ्कवासितजला पद्माकुला पद्मिनी ॥ ३८.२ ॥ इत्युक्त्वा बोधिसत्वस्तस्यामग्निखदायां पतितः । पतितमात्रस्य चास्य अग्निखदा पद्मिनी प्रादुर्भूता । ततः शक्रो देवानामिन्द्रस्तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा यक्षरूपमन्तर्धाप्य स्वरूपेण स्थित्वा गाथां भाषते: धर्म चरेत्सुचरितं नैनं दुश्चरितं चरेत्* । धर्मचारी सुखं शेते लोकेऽस्मिं च परत्र ॥ ३८.३ ॥ इति ॥ अथ बोधिसत्वेन तां गाथामुद्गृहीत्वा सुवर्णपत्रेष्वभिलिख्य कृत्स्ने जम्बुद्वीपे ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानिषु पर्यटिता ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अहं स । तदापि मे सुभाषितश्रवणहेतोः स्वजीवितं परित्यक्तं प्रागेवेदानीम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्धर्मं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । धर्मं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ३९ अनाथपिण्डदः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्त्यां पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो राजमार्गमवतीर्णः । तत्र च राजमार्गेऽन्यतमो ब्राह्मणोऽभ्यागतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः सुचिरं निरीक्ष्य पृथिव्यां लेखां निष्कृष्य (स्पेयेर्: निकृष्य) भगवन्तमुवाच: भो गौतम, न तावदुत्ते लेखा लङ्घयितव्या, -------------------- वैद्य, १०० -------------------- यावन्मे पञ्च पुराणशतानि नानुप्रयच्छसीति । ततो भगवान् कर्मणामविप्रणाशसंदर्शनार्थमदत्तादानवैरमण्यार्थं च इन्द्रकील इव तस्मिन् प्रदेशे स्थितः ॥ एष च शब्दः श्रावस्त्यां समन्ततो विसृतः: यथा किल भगवान् राजमार्गेऽन्यतमेन ब्राह्मणेन पञ्चानां पुराणशतानामर्थं विधारित इति । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलः सहश्रवणादेवामात्यगणपरिवृत्तो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: गच्छतु भगवान्, अहं प्रदास्यामीति । न महाराज त्वयैतानि दातव्यानि, अपि त्वन्येनैतानि दातव्यानीति । तथा विशाखा मृगारमाता ऋषिदत्तपुराणौ स्थपती शक्रब्रह्मादयो देवा वैश्रवणप्रभृतयश्चत्वारो लोकपाला हिरण्यसुवर्णमुपादाय भगवन्तमुपसृप्ताः । तानपि भगवानुवाच: न भवद्भिरेतानि दातव्यानीति । यावदनाथपिण्डदेन गृहपतिना श्रुतम्* । स हिरण्यसुवर्णस्य हेलां पूरयित्वा उपरि पञ्च पुराणशतानि दत्वा भगवन्तमुपगतः: भगवन्*, इदं प्रतिगृह्यतामिति । भगवानाह: गृहपते त्वया एतानि दातव्यानि । दीयतां ब्राह्मणायेति । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना सा सुवर्णहेला ब्राह्मणाय दत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सराजिका च पर्षत्सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन् यावदनेन ब्राह्मणेन भगवान् विधारितोऽनाथपिण्डदेन च कार्षापणा दत्ताः । कुतश्च प्रभृति भगवानस्मै धारयत इति । भगवानाह: इच्छथ यूयं भिक्षवः श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये । तथागतेनैतानि <व्: थे पोर्तिओन् fरों तथागतेनैतानि उप्तो खलु देहिनामिसोउतोf प्लचे हेरे.> भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु अवश्यंभावीनि कर्माणि कृतान्य् उपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः बाह्ये पृथिवीधातौ नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माण्य्कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ३९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । तस्य ज्येष्ठः कुमारो युवराजः । सोऽपरेण समयेन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे अमात्यपुत्रपरिवृतः क्रीडति रमते । वयसोऽमत्यपुत्रः वयस्यः । सोऽपरेण पुरुषेण सार्धमक्षैः क्रीडितवान्* । ततोऽमात्यपुत्रस्तेन पुरुषेण पञ्च पुराणशतानि निर्जितः । राजपुत्रश्चास्य प्रतिभूरवस्थितः । ॰॰॰ <थेरे सेएं तो बे अ लोन्ग्ग> तेन मे संसारेऽनन्तं भोगव्यसनमनुभूतम्* । -------------------- वैद्य, १०१ -------------------- इदानीमप्यभिसंबुद्धबोध्हिरनेन बाधितः । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः, अदत्तादानस्य च प्रहाणाय व्यायन्तव्यम्*, यथा एवंविधा दोषास्तस्य । एवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४० सुभद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कुशिनगर्यां विहरति स्म मल्लानामुपवर्तने यमकशालवने । अथ भगवांस्तदेव परिनिर्वाणकालसमये आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: प्रज्ञापय आनन्द तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चम्* । अद्य तथागतस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चं प्रज्ञाप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वाइकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत् । प्रज्ञप्तो भदन्त तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरा मञ्चः । अथ भगवान् येन मञ्चस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिनेन पार्श्वेन शय्यां कल्पयति पादे पादमाधाय अलोकसंज्ञो स्मृतः संप्रजानन्निर्वाणसंज्ञामेव मनसि कुर्वन् ॥ तेन खलु समयेन कुशिनगर्यां सुभद्रः परिव्राजकः प्रतिवसति जीर्णवृद्धो महल्लकः । स विंशतिशतवयस्कः कौशिनागराणां मल्लानां सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽर्हन् संमतः । अश्रौषीत्सुभद्रः परिव्राजकः: अत्र श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्*, आशा च मे संतिष्ठते, प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमः तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । श्रुत्वा च पुनः कुशिनगर्या निष्क्रम्य येन यमकशालवनं तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन आयुष्मानानन्दो बहिर्विहारस्याभ्यवकाशे चंक्रमे चंक्रम्यते । अद्राक्षीत्सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दम्* । दूरादेव दृष्ट्वा च पुनर्येनायुष्मानानन्दस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्यायुष्मतानन्देन सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्यैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: श्रुतं मे आनन्द अद्य श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ -------------------- वैद्य, १०२ -------------------- परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्*, आशा च मे संतिष्ठते, प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नव्याकरणाय । आनन्द आह: अलं सुभद्र । मा भगवन्तं विहेठय । श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः । द्विरपि त्रिरपि सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्* श्रुतं भो आनन्द अद्य श्रमणस्य गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति, अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्* । आशा च मे संतिष्ठते । प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द, अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नस्य व्याकरणाय । द्विरपि त्रिरपि आयुष्मानानन्दः सुभद्रं परिव्राजकमिदमवोचत्: अलं सुभद्र, मा तथागतं विहेठय, श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः । पुनरपि सुभद्रः परिव्राजक आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: श्रुतं भो आनन्द पुराणानां परिव्राजकानामन्तिकाज्जीर्णानां बुद्धानां (स्पेयेर्: वृद्धानां) महतां चरणाचार्याणाम्*: कदाचित्कर्हिचित्तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धा लोके उत्पद्यन्ते, तद्यथा उदुम्बरं पुष्पम्* । तस्य चाद्य भगवतो गौतमस्य रात्र्या मध्यमे यामे अनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यति । अस्ति च मे धर्मेषु काङ्क्षायितत्वम्* । आशा च मे संतिष्ठते । प्रतिबलश्च मे स भगवान् गौतमस्तत्काङ्क्षायितत्वं प्रतिविनोदयितुम्* । सचेद्भगवत आनन्द अस्त्यगुरु, प्रविशेम, पृच्छेम कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्यात्प्रश्नव्याकरणाय । पुनरप्यानन्दः सुभद्रं परिव्राजकमिदमवोचत्*: अलं सुभद्र । मा तथागतं विहेठय । श्रान्तकायो भगवान्*, क्लान्तकायः सुगतः ॥ इमां च पुनरायुष्मता आनन्दस्य सुभद्रेण परिव्राजकेना सार्धमन्तराकथां विप्रकृतामश्रौषीद्भगवान् दिव्येन श्रोत्रेण विशुद्धेनातिक्रान्तमानुषेण । श्रुत्वा च पुनरायुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्: अलमानन्द । मा सुभद्रं परिव्राजकं वारय । प्रविशतु, पृच्छतु यद्यदेवाकाङ्क्षति । अयं मे पश्चिमो भविष्यति अन्यतीर्थिकपरिव्राजकैः सार्धमन्तराकथासमुदाहारः । अयं च मे चरमो भविष्यति साक्षाच्छ्रावकाणामेहिभिक्षुकया प्रव्रजितानाम्*, यदुत सुभद्र परिव्राजकः । अथ सुभद्र परिव्राजको भगवता कृतावकाशो हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो येन भगवांस् तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्यैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णः सुभद्रः परिव्राजको भगवन्तमिदमवोचत्: यानीमानि भो गौतम पृथग्लोके तीर्थ्यायतनानि: तद्यथा पूरणः कास्यपः, मास्करी गोशालीपुत्रः, सञ्जयी वैरूटीपुत्रः, अजितः केशकम्बलः, कुकुदः कात्यायनः, निर्ग्रन्थो ज्ञातपुत्रः, प्रत्यज्ञासिषुर्मे स्वां स्वां प्रतिज्ञां ॰॰॰ ॥ अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते: एकान्नत्रिंशत्को वयसा सुभद्र यत्प्राव्रजं किंकुशलं गवेषी । पञ्चाशद्वर्षाणि समाधिकानि यस्मादहं प्रव्रजितः सुभद्र ॥ ४०.१ ॥ -------------------- वैद्य, १०३ -------------------- शीलं समाधिश्चरणं च विद्या चैकाग्रता चेतसो भाविता मे । आर्यस्य धर्मस्य प्रदेशवक्ता इतो बहिर्वै श्रमणोऽस्ति नान्यः ॥ ४०.२ ॥ यस्य सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्गो नोपलभ्यते, प्रथमः श्रमणस्तत्र नोपलभ्यते । द्वितीयस्तृतीयश्चतुर्थः श्रमणस्तत्र नोपलभ्यते । यस्मिंस्तु सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्ग उपलभ्यते प्रथमः श्रमणस्तत्रोपलभ्यते । द्वितीयस्तृतीयश्चतुर्थः श्रमणस्तत्रोपलभ्यते । अस्मिंस्तु सुभद्र धर्मविनये आर्याष्टाङ्गो मार्ग उपलभ्यते । इह प्रथमः श्रमण उपलभ्यते, इह द्वितीयः, इह त्र्तीयः, इह चतुर्थः । न सन्ति इतो बहिः श्रमणा वा ब्राह्मणा वा । शून्याः परप्रवादाः श्रमणैर्वा ब्राह्मणैर्वा । एवमत्र पर्षदि सम्यक्सिंहनादं नदामि । अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे सुभद्रस्य परिव्राजकस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* । अथ सुभद्रः परिव्राजको दृष्टधर्मा प्राप्तधर्मा पर्यवगाढधर्मा तीर्णकाङ्क्षस्तीर्णविचिकित्सोऽपरप्रत्ययोऽनन्यनेयः शास्तुः शासनधर्मेषु वैशारद्यप्राप्त उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मानानन्दस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत् । लाभा भदन्त आनन्देन सुलब्धा यद्भगवता आनन्दो महाचार्येण महाचार्यान्तेवासिकाभिषेकेणाभिषिक्तः । अपि तु अस्माकमपि स्युर्लाभाः सुलब्धा यद्वयं लभेमहि स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: अयं भदन्त सुभद्रः परिव्राजक आकाङ्क्षते स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । तत्र भगवान् सुभद्रं परिव्राजकमामन्त्रयते । एहि भिक्षो, चर ब्रह्मचर्यम्* । सैव तस्यायुष्मतः प्रव्रज्याभूत्सोपसंपत्, स भिक्षुभावः ॥ एवं प्रव्रजितः स आयुष्मानेको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा व्यहार्षीत्* । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा विहरन्* यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञया साक्षात्कृत्योपसंपद्य प्रवेदयति: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयं नान्यमस्माद्भवं प्रजानामि । आज्ञातवानायुष्मानर्हन् बभूव सुविमुक्तः । अथायुष्मतः सुभद्रस्यार्हत्वप्राप्तस्य विमुक्तिसुखं प्रतिसंवेदयत एतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं शास्तारं परिनिर्वापयन्तं पश्येयम्* । यन्वहं प्रथमतरं परिनिर्वापयेयमिति । तत्रायुष्मान् सुभद्रः प्रथमतरं परिनिर्वृतः, ततः पश्चाद्भगवान्* ॥ यदा भगवता पश्चिमशयनोपगतेन धर्मोपरोधिकायां वेदनायां वर्तमानायाम्*, छिद्यमानेषु धर्मेषु, मुच्यमानेषु संधिषु, सुभद्रोऽर्हत्वे प्रतिष्ठापितः, बहवश्च कौशीनागरा मल्ला धर्मे नियुक्ताः, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त, यदयं सुभद्रः परिव्राजको भगवता छिद्यमानेषु धर्मेषु मुच्यमानासु संधिषु संसारवागुराया मोचयित्वा यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सुभद्रः परिव्राजकः संसारवागुराया मोचयित्वा यावदत्यन्तनिष्ठे -------------------- वैद्य, १०४ -------------------- निर्वाणे प्रतिष्ठापितः । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैरूहापोहविरहितेन तिर्यग्योनावुपपन्नेन स्वजीवितपरित्यागेन सुभद्रः परित्रातः, कौशीनागराश्च मल्लाः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अन्यतरस्यां पर्वतदर्यां मृगयूथपः प्रतिवसति अनेकमृगसहस्रपरिवारः पण्डितो व्यक्तो मेधावी । तच्च मृगयूथं लुब्धकेन विचार्य राज्ञे निवेदितम्* । ततो राज्ञा चतुरङ्गेण बलकायेन निर्गत्य तन्मृगयूथं सर्वं संकटीकृतम्* । ततो यूथपतेरेतदभवत्*: यद्यहमिदानीमिमान्न रक्षिष्यामि, अद्यैव ते सर्वं न भविष्यन्तीति । ततो यूथपतिः समन्ततो व्यवलोकयितुमारब्धः: कतमेन प्रदेशेनास्य मृगकुलस्य निःसरणं स्यादिति । स पश्यति तस्यां पर्वतदर्यां नदीं वहमानाम्* । सा च नदी अहार्यहारिणी शीघ्रस्रोताः, ते च मृगा दुर्बलाः । ततो यूथपतिः सहसा तां नदीमवतीर्य मध्ये स्थित्वा शब्दमुदीरयति: आगच्छन्तु भवन्तः, एतस्मात्कूलादुत्प्लुत्य मम पृष्टे पादान् स्थापयित्वा परत्र कूले प्रतितिष्ठत । अनेनोपायेन जीवितं वः पश्यामि, अतोऽन्यथा मरणमिति । ततस्तैर्मृगैस्तथैव कृतम्* । अथ तस्य पृष्ठे क्षुरनिपातात्वक्छिन्ना । मांसरुधिरास्थिराशिर्व्यवस्थितः । न चास्य व्यवसायो निवृत्तः तद्गतकारुण्यो मृगाणामन्तिके । ततः सर्वेषु लङ्घितेषु पृष्ठतोऽवलोकयितुं प्रवृत्तः: मा कश्चिदत्रालङ्घितं (स्पेयेर्: श्तो) भविष्यतीति । स पश्यति मृगशावकमेकमलङ्घितम्* । ततो यूथपतिश्छिद्यमानेषु मर्मसु मुच्यमानासु संधिषु इष्टजीवितमगणयित्वा कूलमुत्तीर्य मृगशावकं पृष्ठमधिरोह्य नदीमुत्तार्य कूले स्थापयित्वा तं मृगगणमुत्तीर्णं दृष्ट्वा मरणकाले प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: यथा मे इमे मृगा अयं च मार्गशावक इष्टेन जीवितेनाच्छादिताः, व्यसनात्परित्राताः, एवमप्यहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्य एतान् संसारवागुराया मोचयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मृगपतिरासीत्*, अहं स । मृगा इमे कौशीनागरा मल्लाः । मृगशावकः अयमेव सुभद्रः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुभद्रेण कर्माणि कृतानि येन पश्चिमः साक्षाच्छ्रावकाणामिति । भगवानाह: सुभद्रेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि । न बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माण्य्कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ४०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य -------------------- वैद्य, १०५ -------------------- भागिनेयोऽशोको नाम्ना । स भगवत्सकाशे मोक्षार्थी प्रव्रजितः । स स्वाधीनं मोक्षं मन्यमानो न व्यायच्छते । यावद्दीर्घकालप्रकर्षेणाशोको जनपदे वर्षोषितः । भगवांश्च काश्यपः सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निः पश्चिमशयनोपगतः, अशोकश्च भिक्षुरशोकस्याधस्तात्प्रतिसंलीनो बभूव । अथ या देवता तस्मिन्नशोकवृक्षे व्युषिता, सा भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य परिनिर्वाणं श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्ता । तस्य रुदन्त्या अश्रुबिन्दवोऽशोकस्य काये निपतितुं प्रवृत्ताः । अथाशोक ऊर्ध्वमुखस्तां देवतां रुदन्तीमाह: किमर्थं देवते रुद्यत इति । देवतोवाच: अद्य रात्र्या मध्यमे यामे भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य परिनिर्वाणं भविष्यतीति । अथाशोको देवतावचनमुपसृत्य मर्मविद्ध इव प्रचलितवान्* । सोऽपि करुणकरुणं रोदितुं प्रवृत्तः । ततो देवतया पृष्टः: किमर्थं रोदिषीति । अशोक उवाच: गुरुवियोगाज्ज्ञातिवियोगाच्च । काश्यपो मे सम्यक्संबुद्धो मातुलः । सोऽहं विस्रब्धविहारी न व्यायतवान्* । दूरे चासौ । अहं च पृथग्जनः । अपकृष्टत्वादध्वनो न शक्ष्यामि विशेषमधिगन्तुमिति । देवतोवाच: यदि पुनरहं भवन्तं भगवत्सकाशमुपनयेयम्*, किं शक्यमिति । अशोक उवाच: तथा हि मे बुद्धिः परिपक्वा, यथा सहदर्शनादेव भगवतः शक्ष्यामि विशेषमधिगन्तुमिति । ततो देवतया अशोको भगवत्सकाशमृद्ध्यनुभावान्नीतः । तस्य भगवद्दर्शनात्प्रसाद उत्पन्नः । प्रसादजातस्य च भगवता काश्यपेन तथाविधो धर्मो देशितः यच्छ्रवणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । प्रथमतरं चायुष्मानशोकः परिनिर्वृतः, ततो भगवान् काश्यपः सम्यक्संबुद्धाः ॥ ततः सा देवता आयुष्मतोऽशोकस्य परिनिर्वाणं दृष्ट्वा प्रीतिमुत्पादयामास । चिन्तयति च: यः कश्चिदनेनायुष्मता विशेषोऽधिगतः, सर्वः स मामागम्य । एवमप्यहमनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहमेव पश्चिमशयनोपगतस्य चरमः साक्षाच्छ्रवकाणामेहिभिक्षुकया प्रव्रजितानां भवेयम्*, पूर्वतरं च भगवतः परिनिर्वापयेयम्*, ततो भगवान्* शाक्यमुनिरिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ देवता, अयं स सुभद्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यत्कल्याणमित्रता विहरिष्यामः कल्याण्सहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्: इह मम भदन्त एकाकिनो रहोगतस्य प्रतिसंलीनस्य एवं चेतसि चेतःपरितर्क उदपादि: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । {भगवानाह:} मा त्वमानन्द एवं वोचः: उपार्धमिदं ब्रह्मचर्यस्य यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः इति । सकलमिदमानन्द -------------------- वैद्य, १०६ -------------------- केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापमित्रता न पापसहायता न पापसंपर्कः । तत्कस्य हेतोः? मां ह्यानन्द कल्याणमित्रमागम्य जातिधर्माणः सत्वा जातिधर्मतायाः परिमुच्यन्ते, जराव्याधिशोकमरणपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासधर्माणः सत्वा उपायासधर्मतायाः परिमुच्यन्ते । तदनेनैव ते आनन्द पर्यायेण वेदितव्यं यत्सकलमिदं केवलं परिपूर्णं परिशुद्धं पर्यवदातं ब्रह्मचर्यं यदुत कल्याणमित्रता कल्याणसहायता कल्याणसंपर्कः, न पापसहायता न पापमित्रता न पापसंपर्कः । इत्येवं ते आनन्द शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १०७ -------------------- पंचमो वर्गः तस्योद्दानम्*: गुडशाला च भक्तं च तोयं वर्चघटेन च । कोलिको ह्युत्तरश्चापि जात्यन्धः श्रेष्ठिरेव च । पुत्रो जाम्बालकश्चैव वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ४१ गुडशाला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । यदा भगवता अनुत्तरा सम्यक्संबोधिरभिसंबुद्धा, तदायुष्मद्भ्यां शारिपुत्रमौद्गल्यायनाभ्यामियं प्रतिज्ञा कृता: न तावत्पिण्डकं परिभोक्ष्यामहे (स्पेयेर्: परिभोक्ष्यावहे), यावन्नरकतिर्यक्प्रेतेभ्य एकसत्वम् अपि न मोचयाव इति । ततस्तावायुष्मतौ कालेन कालं कदाचिन्नरकचारिकां चरतः, कदाचित्तिर्यक्प्रेतचारिकां चरतः । तौ तत्र सत्वानां विविधयातनाभ्याहतानामसत्प्रलापं दृष्ट्वा तानागत्य चतसृणां पर्षदामारोचयतः । तेऽपि श्रुत्वा संवेगमापद्यन्ते । ततस्तौ तदधिष्ठानं तथाविधां धर्मदेशनां कुरुतः, यया अनेके सत्वा विशेषमधिगच्छन्ति, धर्मश्रवणकथायाश्च भाजनीभवन्ति ॥ यावदपरेण समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतचारिकां चरन्नद्राक्षीत्प्रेतं पर्वतकूटप्रख्यं समुद्रसदृशकुक्षिं सूचीछिद्रोपममुखं स्वकेशसंछन्नमादीप्तं सम्यक्प्रज्वलितमेकज्वालीभूतं ध्यायन्तमार्तस्वरं क्रन्दन्तम्*, दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनामनुभवन्तम्*, येन येनोच्चारप्रस्रावभूमिस्तेन तेनान्वाहिण्डमानं तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तम्* । ततः स्थविरः प्रेतं पप्रच्छ: किं ते भोः कर्म कृतं येनैवंविधां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयस इति । प्रेत आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं परिपृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः -------------------- वैद्य, १०८ -------------------- स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतमद्राक्षं सूचीछिद्रोपममुखं पर्वतोपमकुक्षिं स्वकेशसंछन्नं दुर्गन्धं परमदुर्गन्धम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटः सुदुःखितः प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रयः । (स्पेयेर्: श्चञ्विताश्रयः ) स्वकेशसंछन्नमुखो दिगम्बरः सुसूक्ष्मसूचीसदृशाननः कृशः ॥ ४१.१ ॥ नग्नः स्वकेशसंछन्नो अस्थियन्त्रवदुच्छ्रितः । कपालपाणिर्घोरश्च क्रन्दन् समभिधावति ॥ ४१.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्लान्तो व्यसनपीडितः । आर्तस्वरं क्रन्दमानो दुःखां वेदति वेदनाम्* । किं तेन प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* ॥ ४१.३ ॥ इति भगवानाह: पापकारी मौद्गल्यायन स प्रेतः । इच्छसि तस्य कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन राजगृहे नगरेऽन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तस्य पञ्चमात्राणीक्षुशालशतानि, यत्र चेक्षुः पीड्यते । असति च बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धो हीनदीनानुकम्पकी प्रान्तशयनासनसेवी । स पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । स च भदन्तः क्षयव्याधिना स्पृष्टः । तस्य वैद्येनेक्षुरस उपदिष्टः । स श्रेष्ठिसकाशं यन्त्रशालाम् उपसंक्रान्तः । श्रेष्ठिना च स प्रत्येकबुद्धो दृष्टः कायप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च । दृष्ट्वा श्रेष्ठिना उक्तः: केनार्यस्य प्रयोजनमिति । प्रत्येकबुद्धः कथयति: गृहपते इक्षुरसेनेति । ततस्तेन गृहपतिना भृतकपुरुषस्याज्ञा दत्ता आर्यस्येक्षुरसं प्रयच्छेति । स च गृहपतिः केनचिदेव करणीयेन बहिर्यानाय संप्रस्थितः । अथ तस्य पुरुषस्य परकीये द्रव्ये मात्सर्यमुत्पन्नम्*: यद्यहमस्य रसं दास्ये, पुनरप्येष आगमिष्यतीति । तेन अनिष्टगतित्रयप्रपातनम्रेण सर्वाभिमतगतिद्वयनिराकरिष्णुना अत्यन्तदूरापगतेनार्यधर्मेभ्यः पापं चित्तमुत्पाद्य स प्रत्येकबुद्ध उक्तः: आहर भिक्षो पात्रम्*, देहि, रसं ते दास्यामीति । असमन्वाहृत्य अर्हच्छ्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तत इति । हीनदीनानुकम्पितया भृत्यपुरुषोऽयमस्यानुग्रहः कर्तव्य इति तत्पात्रमुपनामितम्* । ततोऽसौ दुराचारो निर्घृणहृदयस्तद्गृहीत्वा प्रतिगुप्तं प्रदेशं गत्वा प्रस्रावेणा पूरयित्वा उपरि इक्षुरसेनाच्छाद्य तस्मै प्रत्येकबुद्धायानुप्रददौ । तेन संलक्षितम्* स चिन्तयति: बह्वनेन तपस्विना पापं कृतमपि । स तदेकान्ते छोरयित्वा प्रक्रान्तः ॥ -------------------- वैद्य, १०९ -------------------- भगवानाह: किं मन्यसे मौद्गल्यायन योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन भृतकपुरुष आसीत्ऽ, अयं स प्रेतः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमपि प्रेतभूतः प्रकृष्टतरं दुःखमनुभवति । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एवंविधा दोषा न स्युर्ये प्रेतस्य । इति हि मौद्गल्यायन एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं ते मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४२ भक्तम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः {श्रावस्त्यां} विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः अन्यतरस्मिन् वृक्षमूले निषण्णो दिवाविहाराय । अश्रौषीदायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेत्याः शब्दमार्तस्वरं क्रन्दन्त्याः, दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाया भक्तं मार्गन्त्याः: बुभुक्षितास्मि मार्षाः, पिपासितास्मि मार्षा इति । ततः स्थविरमहामौद्गल्यायनेन प्रेती दृष्ट्वा पृष्टा च: किं ते पापं कृतं येनैवंविधानि दुःखान्यनुभविष्यसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं पृच्छ, स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति, क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं स्वकेशसंछन्नां नग्नामार्तस्वरं क्रन्दन्तीं दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटा सुदुःखिता प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रया । (स्पेयेर्: श्चञ्चिताश्) स्वकेशसंछन्नमुखी दिगम्बरा सुसूक्ष्मसूचीसदृशानना कृशा ॥ ४२.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११० -------------------- नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता । कपालपाणिनी घोरा क्रन्दन्ती परिधावति ॥ ४२.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्रान्ता व्यसनपीडिता । *{सोन्स्त्: पिपासया क्लान्त व्यसनपीडिता}* आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दन्ति वेदनाम्* ॥ ४२.३ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४२.४ ॥ इति भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन अतीतेऽध्वनि विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तस्यां च वाराणस्यामन्यतमा गृहपतिपत्नी मत्सरिणी कुटुकुञ्चिका आगृहीतपरिष्कारा काकायापि बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति, प्रागेवान्येषां याचकानाम्* । सा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । यावदन्यतरः पिण्डपातिकस् तस्या गृहं प्रविष्टः । तस्यास्तं दृष्ट्वा मात्सर्यमुत्पन्नम्* । चित्तं च प्रदूष्य इमां चिन्तामापेदे: यद्यहमस्य सत्कारं करिष्यामि, पुनरप्येष आगमिष्यतीति । ततस्तया पापकारिण्या अनिष्टं परलोकभयमविगणय्य स भिक्षुरुपनिमन्त्र्य द्वारं बद्ध्वा भक्तच्छेदं कारितः । बहु च परिभाष्योक्तः: इयं ते भिक्षो सत्क्रिया । मा पुनरिदं गृहं प्रवेक्ष्यसीति ॥ सा तेन मात्सर्येणासेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन प्रेतेषूपपन्ना । एवंविधानि दुःखानि प्रत्यनुभवति । तस्मात्तर्हि मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ते तस्याः प्रेत्या इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनस आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४३ पानीयम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतचारिकां चरन् प्रेतीमद्राक्षीद्दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशसंछन्नां -------------------- वैद्य, १११ -------------------- सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति, तदा तस्या उपरि सविस्फुलिङ्गाङ्गारवर्षं पतति । दृष्ट्वा तामायुष्मान्महामौद्गल्यायन आह: किं त्वया कृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: पापकारिण्यहं भदन्त महामौद्गल्यायन । एतमार्थं भगवन्तं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं कथयिष्यति, यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्कर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिन एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । महामौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीम् अद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीमार्तस्वरं क्रदन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति तदा अस्या उपरि सविस्फुलिङ्गमङ्गारवर्षं पतति । भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन अतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतमो भिक्षुरध्वानं प्रतिपन्नः । स तृषार्तः कूपमुपसृप्तः । तत्रान्यतरा दारिका पानीयघटं पूरयित्वा स्थिताभूत्* । सा भिक्षुणोक्ता: तृषार्तोऽहं भगिनि, पानीयमनुप्रयच्छेति । तस्या मात्सर्यमुत्पन्नम्* । सा आगृहीतपरिष्कारा भिक्षुमुवाच: भिक्षो यदि म्रियसे, न ते ददामि पानीयम्*, घटो मे ऊनो भविष्यतीति । ततोऽसौ भिक्षुस्तृषार्तो निराशः प्रक्रान्तः । ततोऽसौ दारिका तेन मात्सर्येणासेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन कालं कृत्वा प्रेतेषूपपन्ना । एवंविधां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयते । तस्मात्तर्हि मौद्गल्यायन एवं शिक्षितव्यं यन्मात्सर्यप्रहाणाय व्यायंस्यामहे । इत्येवं ते मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, ११२ -------------------- ******************************************************* ४४ वर्चघटः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । राजगृहं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य येन गृध्रकूटः पर्वतस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य गृध्रकूटं पर्वतमवगाह्यान्यतरद्वृक्षमूलं निश्रित्य निषण्णो दिवाविहाराय । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतीमाद्रक्षीद्दग्धस्थूणासदृशीं नग्नां स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतां ध्मायन्तीमार्तस्वरं क्रदन्तीं तृषार्तां दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दुर्गन्धां परमदुर्गन्धां वर्चःसदृशीं वर्चोहारां तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तीम्* । दृष्ट्वा च पुनरायुष्मान्महामौद्गल्यायनः संविग्नः । प्रेतीं च पप्रच्छ: किं त्वया प्रकृतं पापं यस्य ते ईदृशं फलमिति । प्रेती आह: पापकारिण्य्<म्स्: प्रागपकारिण्य्> अहं भदन्त महामौद्गल्यायन । एतमार्थं बुद्धं भगवन्तं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यति (स्पेयेर्: श्ष्यतीति) । यां श्रुत्वान्येऽपि सत्वाः पापकर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान् {मधुर}मधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः प्रियालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एहि मौद्गल्यायन स्वागतं ते, कुतस्त्वमेतर्ह्यागच्छसीति । मौद्गल्यायन आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं नग्नां स्वकेशसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिमादीप्तां प्रदीप्तां प्रज्वलितामेकज्वालीभूतामार्तस्वरं क्रन्दन्तीं दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । दर्शनमात्रेण चास्या नद्युदपानानि शुष्यन्ति । यदा देवो वर्षति, तदा तस्या उपरि सविस्फुलिङ्गमङ्गारवर्षं पतति, दुर्गन्धां परमदुर्गन्धां वर्चःसदृशां च वर्चाहारां तदपि कृच्छ्रेणासादयन्तीम्* । आह च: {नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता ।} आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दति वेदनाम्* ॥ ४४.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११३ -------------------- येन हि वर्चधानानि तेन धावति दुःखिता । वर्चः पास्यामि भोक्ष्ये च तच्च दुःखेन लभ्यते ॥ ४४.२ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४४.३ ॥ भगवानाह: पापकारिणी मौद्गल्यायन सा प्रेती । इच्छसि तस्याः कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि मौद्गल्यायन शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं मौद्गल्यायन वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः प्रत्येकबुद्धो हीनदीनानुकम्पी प्रान्तशयनासनसेवी च । स व्याधितो वाराणसीं पिण्डाय प्राविशति । यावदस्य वैद्येन सांप्रेयं भोजनमुपदिष्टम्* । स येनान्यतमस्य श्रेष्ठिनो निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । तेन च श्रेष्ठिना दृष्टः पृष्टश्च: केन ते आर्य प्रयोजनमिति । तेनोक्तं कुलसांप्रेयेण भोजनेनेति । ततः श्रेष्ठिना वध्वा आज्ञा दत्ता: आर्याय सांप्रेयं भोजनं दातव्यमिति । अथ तस्या वध्वा मात्सर्यमुत्पन्नम्*: यद्यहमस्मै अद्य भोजनं प्रदास्यामि, श्वो भूय आगमिष्यतीति । तया एकान्तमपसृत्य वर्चसः पात्रं पूरयित्वा उपरि भक्तेन प्रच्छाद्य तस्मै प्रत्येकबुद्धाय दत्तम्* । असमन्वाहृत्य श्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तते । तेन प्रतिगृहीतम्* । प्रतिगृह्य संलक्षितं यथैतद्दुर्गन्धम्* । नूनमनया अमेध्यस्य पूरितमिति । ततोऽसौ महात्मा तदेकान्ते छोरयित्वा प्रक्रान्तः ॥ भगवानाह: किं मन्यसे मौद्गल्यायन यासौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठिवधुका, इयं सा प्रेती । यदुपादायानया तादृक्पापं कृतम्* । ततः प्रभृति नित्यं नरकतिर्यक्प्रेतेषूपपद्यते, नित्यं च वर्चाहारा । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एते दोषा न स्युर्ये तस्याः प्रेत्या । एवं मौद्गल्यायन शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४५ मौद्गल्यायनः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु पुनः समयेन अन्तरा च राजगृहमन्तरा च वेणुवनमत्रान्तरे पञ्च प्रेतशतानि दग्धस्थूणाकृतीनि नग्नानि स्वकेशसंछन्नानि पर्वतोपमकुक्षीणि सूचीछिद्रोपममुखानि आदीप्तानि प्रदीप्तानि संप्रज्वलितान्येकज्वालीभूतान्यार्तस्वरं प्रलपमानानि दुःखां तीव्रां खरां कटुकाम् -------------------- वैद्य, ११४ -------------------- अमनापां वेदनां वेदयमानानि वायुमण्डलवदाकाशे परिभ्रमन्ति, न क्वचित्प्रतिष्ठां लभन्ते । अथायुष्मान्महमौद्गल्यायनः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । तेन ते प्रेता दृष्टाः, तैरपि प्रेतैरायुष्मान्महामौद्गल्यायनः । ततस्ते एकसमूहेनायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमुपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरेकरवेणोचुः: वयं स्मो भदन्त महामौद्गल्यायन राजगृहे पञ्च श्रेष्ठिशतान्यभूवन्* । ते वयं मत्सरिणः कुटुकुञ्जका आगृहीतपरिष्काराः । स्वयं तावदस्माभिर्दानप्रदानानि न दत्तानि, परेषामपि दानप्रदानेषु दीयमानेषु विघ्नाः कृताः, दक्षिणीयाश्च बहवः प्रेतवादेन परिभाषिताः: प्रेतोपपन्ना इव यूयं नित्यं परगृहेभ्यो भैक्ष्यमटथ (स्पेयेर्: अठथ) । एते वयं कालं कृत्वा एवंविधेषु प्रेतेषूपपन्नाः । इति भदन्त महामौद्गल्यायन येऽस्माकं ज्ञातयो राजगृहे प्रतिवसन्ति, तेषामस्माकीनां कर्मप्लोतिं निवेद्य छन्दकभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणादेशनां कारयित्वा चास्माकं प्रेतयोनेर्मोक्षः स्यादिति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रेतानां तूष्णीभावेन । तत आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तेषां ज्ञातिगृहेभ्यश्च्छन्दकभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः श्वो भक्तेनोपमन्त्रितः । प्रेतानां च निवेदितम्*: श्वो भगवान् सभिक्षुसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः, तत्र युष्माभिरागन्तव्यमिति । ज्ञातीनामप्यारोचितम्*: भवद्भिरागन्तव्यं तत्र ज्ञातिभोजने । तान् प्रेतान् द्रक्ष्यामः । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः स्वयमेवोद्युक्तो भोजनं प्रतिजागरितुम्* ॥ अथ प्रभातायां रजन्यामाहारे सज्जीकृते गण्डीदेशकाले संप्राप्ते तान् प्रेतान्न पश्यति । तत आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो दिव्येन चक्षुषा तान् प्रेतान् समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः । सर्वस्मिन्नेव मगधमण्डले नाद्राक्षीत्* । यावत्क्रमेण चातुर्द्वीपिकं व्यवलोकयितुं प्रवृत्तः । तत्रापि नाद्राक्षीत्* । ततो यावदस्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते, ततो व्यवलोकयितुं प्रवृत्तः । तत्रापि नाद्राक्षीत्* । तत आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः संविग्नो भगवते निवेदयामास: भगवन्, न मे दानपतयो दृश्यन्त इति । भगवानाह: अयं मौद्गल्यायन मा खेदमापद्यस्व । सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धविषयम् अतिक्रम्य अपरिमाणा लोकधातवः सन्ति । तत्र ते कर्मवायुना क्षिप्ताः । अपि मौद्गल्यायन अद्य तथागतबलं पश्य । सर्वज्ञज्ञानदर्शनं व्यक्तीकरिष्यामि । तथागतविकुर्वितं दर्शयिष्यामि । आकोट्यतां गण्डीति । ततो गण्ड्यामाकोटितायां सर्वो भिक्षुसंघः संनिपतितः, प्रेतज्ञातयोऽन्ये च कौतूहल्याभ्यागताः सत्वाः प्रेतदर्शनोत्सुकाः संनिपतिताः । ततो भगवता ऋद्ध्या तथा दर्शितं यथा प्रेता बुद्धं भगवन्तं सश्रावकसंघं भुञ्जानं पश्यन्ति, स्मृतिं च प्रतिलभन्ते: ज्ञातयो अस्मदर्थे बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयन्तीति । ततो भगवान् पञ्चाङ्गोपेतेन स्वरेण दक्षिणामादिशति: इतो दानाद्धि यत्पुण्यं तत्प्रेताननुगच्छतु । उत्तिष्ठन्तां क्षिप्रमेते प्रेतलोकात्सुदारुणात्* ॥ ४४.१ ॥ इति ॥ -------------------- वैद्य, ११५ -------------------- यावद्भगवता तदधिष्ठाना तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकैर्प्राणिशतसहस्रैर्मात्सर्यमलं प्रहाय सत्यदर्शनं कृतम्* । ते च प्रेता भगवति चित्तमभिप्रसाद्य कालगताः, प्रणीतेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्यकाया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यन्ति प्रेतेभ्यश्च्युताः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति । अथ प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामेतदभवत्: नास्माकं प्रतिरूपं स्यात्, यद्वयं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेम । यन्नु वयमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेमेति । अथ प्रेतपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रमौलयः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मपुण्डरीकमन्दारवादीनां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा समन्ततो वेनुवं कलन्दकनिवापमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैराकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा प्रेतपूर्विकैर्देवपुत्रैर्महान् विशेषोऽधिगतः । ते लब्धलाभा इव वणिजो भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य तत्रैवान्तर्हिताः ॥ तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमामन्त्रयते । साधु साधु महामौद्गल्यायन । सफलं ते वैयावृत्यं संवृत्तम्* । यत्ते ॰ ॰ ॰ प्रेता देवेषु प्रतिष्ठापिताः । तेऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्ताः । तेषां मया धर्मो देशितः । ते लब्धोदया लब्धलाभाः प्रक्रान्ता इति ॥ तत आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तेषां ज्ञातीनामारोचितम्* । ते श्रुत्वा परं विस्मयमुपगता भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामासुर्भूयश्च सत्कारं प्रचक्रुरिति । तस्मात्तर्हि ते मौद्गल्यायन मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भवन्ति ये तेषां प्रेतानामिति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४६ उत्तरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहेऽन्यतरः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति -------------------- वैद्य, ११६ -------------------- रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादुत्तरे नक्षत्रे जातस्तस्माद्भवतूत्तर इति नाम । उत्तरो दारको उन्नीतो वर्धितो महान् संवृतः । पिता चास्य कालगतः । उत्तरश्च गृहे स्वामी संवृत्तः । तेनापणः स्थापितः । क्रीणाति विक्रीणीते क्रयविक्रयेण जीविकां कल्पयति । स दिवसानुदिवसं भगवत्सकाशमुपसंक्रामति । तस्य भगवत्संदर्शनात्सद्धर्मश्रवणाच् च भगवच्छासने प्रसादो जातः । तस्य प्रव्रज्याचित्तमुत्पन्नम्* । स मातरं विज्ञापयामास: अम्ब अनुजानीहि मां भगवच्छासनेषु प्रव्रजिष्यामीति । ततो माता कथयति: पुत्र त्वमेकपुत्रकः । यावदहं जीवामि, तावन्न प्रव्रजितव्यम्* । मृतायां मयि यथाकरणीयं करिष्यसीति । स चोत्तरो यत्किंचिदुपार्जयति तत्सर्वं मात्रेऽनुप्रयच्छति: अनेन अम्ब श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् प्रतिपादयस्वेति । सा चास्य माता लुब्धा कुटुकुञ्चिका मत्सरिणी आगृहीतपरिष्कारा तान् कार्षापणान् गोपयित्वा ये श्रमणब्राह्मणाः पिण्डार्थिनस्तद्गृहं प्रविशन्ति, तान् परिभाषते: प्रेतोपपन्ना इव यूयं नित्यं परगृहेभ्यो भैक्षम् अटथेति । सा च पुत्रं विसंवादयति: अहमद्य इयतां भिक्षूणां भोजनं प्रयच्छामीति ॥ यावदसौ कालं कृत्वा प्रेतेषूपपन्ना । उत्तरश्च मातृवियोगाद्दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ स गङ्गातीरे पर्णकुटिं कृत्वा ध्यायति । सा चास्य माता प्रेतलोकोपपन्ना नग्ना दग्धस्थूणासदृशी स्वकेशरोमसंछन्ना सूचीछिद्रोपममुखी पर्वतोपमकुक्षिरादीप्ता संप्रज्वलिता एकज्वालीभूता आर्तस्वरं क्रदन्ती आयुष्मन्तमुत्तरमुपसंक्रान्ता । यावदायुष्मता उत्तरेण सा प्रेती दृष्ट्वा पृष्टा च: का त्वमेवंविधेति । प्रेती आह: अहं ते जननी स्निग्धा यया जातोऽसि पुत्रक । अन्नपानवियुक्तेषु प्रेतेषु समुपागता ॥ ४६.१ ॥ पञ्चविंशति वर्षाणि यतः कालगता ह्यहम्* । नाभिजानामि पानीयं कुतो भक्तस्य दर्शनम्* ॥ ४६.२ ॥ सफलान् वृक्षान् गच्छामि निष्फला मे भवन्ति ते । पूर्णानि सरांसि गच्छामि तानि शुष्काणि सन्ति मे ॥ ४६.३ ॥ -------------------- वैद्य, ११७ -------------------- सुखं भदन्तस्य हि वृक्षमूलमुदकं भजते शीतल भाजनेस्मिम्* । कृपा जनयित्वा {जनेत्वा} कृपणायै मह्यं ददस्व तोयं तृषार्तितायै ॥ ४६.४ ॥ तत उत्तरो मातरमुवाच: अम्ब ननु पुरा त्वं मया मनुष्यभूता दानानि दापिता, पुण्यानि कारितेति । प्रेती आह: न मया पुत्रक मात्सर्याभिभूतया दानानि दत्तानि, पुण्यानि वा कृतानि । सर्वं तदर्थजातं पापचित्तया अग्निखदायां निखातम्* । तदिदानीं पुत्रक ज्ञातिगृहं गत्वा छन्दनभिक्षं कृत्वा मम नाम्ना बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजय, दक्षिणामादेशय, देशनां च कारय । एवं प्रेतयोनेर्मम मोक्षः स्यादिति । उत्तर आह: एवमस्तु अम्ब । किं तु त्वया बुद्धान्ते स्थातव्यमिति । प्रेती आह: पुत्रका, अपत्रपे नग्ना ह्रियान्वितेति । उत्तर आह: अम्ब यदा पापं करोषि, तदा नापत्रपिता । इदानीं किमर्थं फलकाले व्यपत्रपस इति । प्रेती आह: एवं भवतु, आगमिष्यामीति ॥ तत उत्तरेण ज्ञातिगृहेभ्यश्छन्दनभिक्षणं कृत्वा बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः श्वो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । गण्डीकाले च बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः सन्निपतितः । सा च प्रेती बुधान्ते स्थिता । प्रेतीदिदृक्षुकान्यनेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । ते तां प्रेतीं विकृताश्रयां दृष्ट्वा परं संवेगमुपगताः भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयामासुः । ततः आयुष्मानुत्तरो बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य प्रेत्या नाम्ना दक्षिणादेशनां कारयामास । भगवांश्च पञ्चाङ्गोपेतेन स्वरेण स्वयमेव दक्षिणादेशनामादिशति: इतो दानाद्धि यत्पुन्यं तत्प्रेतीमनुगच्छतु । उत्तिष्ठतां क्षिप्रमियं प्रेतलोकात्सुदारुणात् ॥ ४६.५ ॥ इति ॥ यावद्भगवता तदधिष्ठानं तस्याः प्रेत्या महतश्च जनकायस्य तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा अनेकप्राणिशतसहस्रैर्सत्यदर्शनं कृतम्* । सा च प्रसन्नचित्ता कालगता प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्ना ॥ आयुष्मतोत्तरेण समन्वाहृता प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्ना । तत आयुष्मता उत्तरेणोक्तम्*: अम्ब अस्ति ते शक्तिः । क्रियतां दानोत्सर्ग इति । प्रेतमहर्द्धिकोवाच: पुत्र न शक्यामि । नास्ति मे दानेऽभिलाष इति । तत आयुष्मानुत्तरः प्रेतमहर्द्धिकामुवाच: अद्यापि ते तिष्ठति तच्छरीरं विवृद्धनिर्मांसत्वगस्थिचर्मम्* । लोभान्धकारावृतलोचनाया निवर्तितं यत्त्वया प्रेतलोके ॥ ४६.६ ॥ इति ॥ यावदायुष्मता उत्तरेण सुबहु परिभाष्य एका यमली लब्धा । ततः सा संघाय दत्ता । येन च भिक्षुणा संघमध्यात्सा यमली क्रीता, तेन मानवके स्थापिता । ततस्तया प्रेत्या रात्रावुपागत्यापहृता । ततस्तेन भिक्षुणा आयुष्मत उत्तराय निवेदितम्* । उत्तरेण गत्वा प्रेतीं परिभाष्य पुनरप्यानीय दत्ता । एवं यावत्त्रिरपि तस्य भिक्षोः सकाशादपहृता, आयुष्मता चोत्तरेणानीय दत्ता । भिक्षुणा च सा पाटयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय विलेपनिकायां -------------------- वैद्य, ११८ -------------------- सीविता । ततस्तया न पुनरपहृता । अत एव मात्सर्यं सत्वानां विडम्बनकरं दृष्ट्वा मात्सर्यप्रहाणाय ध्यायितव्यम्* । तथा एवंविधा दोषा न स्युर्यथा तस्याः प्रेत्या इति ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४७ जात्यन्धा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथायुष्मान्नन्दकः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य प्रेतचारिकां चरति स्म । अद्राक्षीद् आयुष्मान्नन्दकः प्रेतीं दग्धस्थूणासदृशीं जात्यन्धां स्वकेशरोमसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं दुर्गन्धां श्मशानसदृशीं काकैर्गृध्रैः श्वभिः शृगालैश्चाभिद्रुताम्* । येऽस्याः समन्तत उत्पाट्योत्पाट्य मांसं भक्षयन्ति । सा मर्मवेदनाभ्याहता आर्तस्वरं क्रन्दति दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयन्ति । आयुष्मान्नन्दकः संविग्नः पृछति: किं त्वया भगिनि प्रकृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं पृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्नन्दको येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु पुनः समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं नन्दकमिदमवोचत्*: एहि ननदक, स्वागतं ते, कुतस्त्वं नन्दक एतर्ह्यागच्छसीति । नन्दक आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं दग्धस्थूणासदृशीं स्वकेशरोमसंछन्नां सूचीछिद्रोपममुखीं पर्वतोपमकुक्षिं दुर्गन्धां श्मशानसदृशीं काकैर्गृध्रैः श्वभिः शृगालैश्चाभिद्रुताम्*, येऽस्याः समन्तत उत्पाट्योत्पाट्य मांसं भक्षयन्ति । सा मर्मवेदनाभ्याहता आर्तस्वरं क्रन्दति दुःखां तीव्रां खरां कटुकाममनापां वेदनां वेदयमानाम्* । आह च: विशुष्ककण्ठोष्ठपुटा सुदुःखिता प्रवृद्धशैलोपमचर्विताश्रया । स्वकेशसंछन्नमुखी दिगम्बरा सुसूक्ष्मसूचीसदृशानना कृशा ॥ ४७.१ ॥ -------------------- वैद्य, ११९ -------------------- नग्ना स्वकेशसंछन्ना अस्थियन्त्रवदुच्छ्रिता । कपालपाणिनी घोरा क्रन्दन्ती परिधावते ॥ ४७.२ ॥ बुभुक्षया पिपासया क्लान्ता व्यसनपीडिता । आर्तस्वरं क्रन्दमाना दुःखां विन्दति वेदनाम्* ॥ ४७.३ ॥ किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४७.४ ॥ इति ॥ भगवानाह: पापकारिणी नन्दक सा प्रेती । इच्छसि तस्या कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि नन्दक शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं नन्दक अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यामन्यतमा श्रेष्ठिदुहिता । सा धर्माभिलाषिणी । यावदसौ धर्मं श्रुत्वा संसारदोषदर्शिनी निर्वाणे गुणदर्शिनी संवृत्ता । सा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तस्या अर्थं ज्ञातिभिर्भिक्षुणीवर्षकः कारितः । सा तत्र शैक्षाशैक्षीभिर्भिक्षुणीभिः सार्धं प्रतिवसति । यावत्तया प्रमादाच्छिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । ततो भिक्षुणीभिर्दुःशीलेति निष्कासिता । ततस्तया दानपतिर्गृहेभ्यः प्रवृत्तकानि छन्दकानि ॰ ॰ ॰ <थे गप्मय्बे fइल्लेदोउ ब्याच्छिन्नानि; स्पेयेर्: कुर्कुरैः शृगालैश्च.> शैक्षाशैक्षीणां च अवर्णो भाषितः । भिक्षवश्च ये शीलवन्तः, तान् दृष्ट्वा नयने निमीलितवती ॥ किं मन्यसे नन्दक या सा श्रेष्ठिदुहिता, इयं सा प्रेती । यत्तया वर्षके मात्सर्यं कृतम्*, तेन प्रेतेषूपपन्ना । यत्तया नैत्यकसमुच्छेदः कृतस्तेन काकैर्गृध्रैः कुर्कुरैश्चाभिद्रुता । यत्तया शैक्षाशैक्षीणां भिक्षुणीनामवर्नो भाषितः, तेन दौर्गन्ध्यमासादितम्* । यत्तया शीलवतो भिक्षून् दृष्ट्वा नयने निमीलिते, तेन जात्यन्धा संवृत्ता । इति हि नन्दक एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि ते नन्दक एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं ते नन्दक शिक्षितव्यम्* ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे दशभिः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: इमे चान्ये च आदीनवा मात्सर्ये वाग्दुश्चरिते चेति ज्ञात्वा मात्सर्यस्य वाग्दुश्चरितस्य च प्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १२० -------------------- ******************************************************* ४८ श्रेष्ठी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । सोऽपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्यानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता यां श्रुत्वा संसारदोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी भूत्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । प्रव्रजितश्च ज्ञातो महापुण्यः संवृत्तो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणाम्* । स गृहीतपरिष्कारो लब्धं लब्धं संचयं करोति, न तु सब्रह्मचारिभिः सह संविभागं करोति । स तेन मात्सर्येण सेवितेन भावितेन बहुलीकृतेन परिष्काराध्यवसितः कालगतः स्वके लयने प्रेतेषूपपन्नः ॥ ततोऽस्य सब्रह्मचारिभिर्मुण्डिकां गण्डीं पराहत्य शरीराभिनिर्हारः कृतः । ततोऽस्य शरीरे शरीरपूजां कृत्वा विहारमागताः । ततो लयनद्वारं विमुच्य पात्रचीवरं प्रत्यवेक्षितुमारब्धाः । यावत्पश्यन्ति तं प्रेतं विकृतकरचरणनयनं परमबीभत्साश्रयं पात्रचीवरमवष्टभ्यावस्थितम्* । तथाविकृतं दृष्ट्वा भिक्षवः संविग्ना भगवते निवेदितवन्तः । ततो भगवांस्तस्य कुलपुत्रस्यानुग्रहार्थं शिष्यगणस्योद्वेजनार्थं मात्सर्यस्य चानिष्टविपाकसंदर्शनार्थं भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतस्तं प्रदेशमनुप्राप्तः । ततोऽसौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतोऽन्तिके प्रसादो जातः । स व्यपत्रपितवान्* । ततो भगवान् सजलजलदगम्भीरदुन्दुभिस्वरः प्रेतं परिभाषितवान्: भद्रमुख त्वयैवैतदात्मवधाय पात्रचीवरं समुदानीतम्*, येनास्यपायेषूपपन्नः । साधु ममान्तिके चित्तं प्रसादय, अस्माच्च परिष्काराच् चित्तं विरागय । मा हैव इतः कालं कृत्वा नरकेषूपपत्स्यस इति । ततः प्रेतः संघे पात्रचीवरं निर्यात्य भगवतः पादयोर्निपत्य अत्ययं देशितवान्* । ततो भगवता प्रेतस्य नाम्ना दक्षिणा आदिष्टा: इतो दानाद्धि यत्पुण्यं तत्प्रेतमनुगच्छतु । उत्तिष्ठतु क्षिप्रमयं प्रेतलोकात्सुदारुणात्* ॥ ४८.१ ॥ इति ॥ ततः स प्रेतो भगवति चित्तं प्रसाद्य कालगतः प्रेतमर्द्धिकेषूपपन्नः । ततः प्रेतमहर्द्धिकश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रमौलिः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् -------------------- वैद्य, १२१ -------------------- तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । भगवता तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा प्रसादजातः प्रक्रान्तः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः, यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवनस्यां रात्रौ ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि स प्रेतः कालं कृत्वा प्रेतमहर्द्धिकेषूपपन्नः । स इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । स प्रसादजातः प्रक्रान्तः । तस्मात्तर्हि भिक्षवो मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ये तस्य श्रेष्ठिनः प्रेतभूतस्य । इत्येवं भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ४९ पुत्राः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति स्म वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथायुष्मान्नालदः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय राजगृहं पिण्डाय प्राविक्षत्* । राजगृहं पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातप्रतिक्रान्तः पात्रचीवरं प्रतिसमर्प्य प्रेतचारिकां प्रक्रान्तः ॥ स गृध्रकूटपर्वतसामन्तके प्रेतीं ददर्श यमराक्षससदृशीं रुधिरबिन्दुचितामस्थिशकलापरिवृतां श्मशानमध्य इवावस्थितम्* । रात्रिंदिवेन पञ्च पुत्रान् प्रसूय तादृशं दुःखमनुभूय पुत्रस्नेहे सत्यपि क्षुत्क्षामतया पुत्रांस्तान् भक्षयन्तीम्* । ततः स्थविरो नालदस्तां पृष्टवान्: किं त्वया प्रकृतं पापं येनैवंविधं दुःखमनुभवसीति । प्रेती आह: आदित्ये हि समुद्गते न दीपेन प्रयोजनम्* । भगवन्तमेतमर्थं परिपृच्छ । स ते अस्माकीनां कर्मप्लोतिं व्याकरिष्यतीति । यां श्रुत्वा अन्येऽपीह सत्वाः पापात्कर्मणः प्रतिविरंस्यन्तीति । अथायुष्मान्नालदो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः ॥ तेन खलु समयेन भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । अनेकशता च पर्षद्भगवतः सकाशान्मधुरमधुरं धर्मं -------------------- वैद्य, १२२ -------------------- शृणोत्यनिज्यमानैरिन्द्रियैः । ततो बुद्धा भगवन्तः पूर्वालापिनः एहीति स्वागतवादिनः स्मितपूर्वंगमाश्च । तत्र भगवानायुष्मन्तं नालदमिदमवोचत्*: एहि नालद, स्वागतं ते, कुतस्त्वं नालद एतर्ह्यागच्छसीति । नालद आह: आगच्छाम्यहं भदन्त प्रेतचारिकायाः । तत्राहं प्रेतीमद्राक्षं यमराक्षससदृशीं रुधिरबिन्दुचितामस्थिशकलापरिवृतां श्मशानमध्य इवावस्थितम्* । आह च: पञ्च पुत्रानहं रात्रौ दिवा पञ्च तथापरान्* । भक्षयामि जनित्वा तान्नास्ति तृप्तस्तथापि मे ॥ ४९.१ ॥ इति किं तया प्रकृतं पापं मर्त्यलोके सुदारुणम्* । येन एवंविधं दुःखमनुभवति भयानकम्* ॥ ४९.२ ॥ इति भगवानाह: पापकारी नालद सा प्रेती । इच्छसि तस्याः कर्मप्लोतिं श्रोतुम्*? एवं भदन्त । तेन हि नालद शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं नालद अतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्याम्ऽन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो नैव पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं कृत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्* । न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते स्म । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणां स्थानानाम्*? मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तस्य देवताराधनेऽपि सति न पुत्रो न दुहिता ॥ तस्यैवं बुद्धिरुत्पन्ना: द्वितीयां भार्यामनयामि । कदाचित्सा सत्ववती स्यादिति । तेन सदृशात्कुलाद्द्वितीया भार्या आनीता । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण सा आपन्नसत्वा संवृत्ता । तया हृष्टतुष्टप्रमुदितया स्वामिने निवेदितम्: दिष्ट्या आर्य्पुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति, नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदनयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं -------------------- वैद्य, १२३ -------------------- पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात्* । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यते: इदं तयोर्यत्रयत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविराजितगात्रीम् अप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरिमां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय ॥ ततस्तस्याः पूर्विकायाः प्रजापत्याः प्रथमपत्न्यास्तां बहुमानाल्लालितां (स्पेयेर्: लडितं) दृष्ट्वा ईर्ष्या समुत्पन्ना । चिन्तयन्ति: यद्येषा पुत्रं जनयिष्यति, नियतं मां बाधयिष्यति । सर्वथोपायसंविधानं कर्तव्यमिति । कामान् खलु प्रतिसेव्यमानस्य (स्पेयेर्: प्रतिसेवमानस्य) नास्ति किंचित्पापं कर्माचरणीयमिति । तया अनिष्टगतिप्रपातनमुग्धया विस्रम्भमुत्पाद्य तथाविधं गर्भशातनं द्रव्यं दत्तं येन पीतमात्रेणैव तस्यास्तपस्विन्याः स्रस्तो गर्भः । ततस्तया द्वितीयपत्न्या सर्वज्ञातीन् संनिपात्य सा प्रथमा पत्नी समनुयुज्यते: त्वया मे विस्रम्भमुत्पाद्य शातनं द्रव्यं दत्तम्*, येन मे स्रस्तो गर्भ इति । ततोऽसौ प्रथमपत्नी ज्ञातिमध्ये शपथं कर्तुं प्रवृत्ता: यदि मया गर्भशातनं द्रव्यमनुप्रदत्तं स्यात्*, अहं प्रेती भूत्वा जाताञ्जातान् पुत्रान् भक्षयेयमिति ॥ किं मन्यसे नालद यासौ श्रेष्ठिभार्या, इयं सा प्रेती । यत्तया ईर्ष्याप्रकृतया गर्भशातनं दत्तं तेन प्रेतेषूपपन्ना । यत्तया मृषावादेन शपथः कृतः, तस्य कर्मणो विपाकेन रात्रिंदिवेन पञ्च पुत्रान् प्रसूय तानेव भक्षयति । तस्मात्तर्हि ते नालद वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एवंविधा दोषा न स्युर्ये तस्याः प्रेत्याः । इत्येवं ते नालद शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना आयुष्मान्नालदोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५० जाम्बालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वैशालीमुपनिश्रित्य विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायाम्* । तेन खलु समयेन वैशाल्यामन्यतरस्यां नगरपरिखायां पञ्च प्रेतशतानि प्रतिवसन्ति वान्ताशान्युज्झिताशानि खेटमूत्रोपजीवीनि पूयशोणितविष्ठाहाराणि घोराणि प्रकृतिदुःखितानि च । आह च: -------------------- वैद्य, १२४ -------------------- वान्ताशा उज्झिताशाश्च खेटमूत्रोपजीवितः । पूयशोणितविष्ठाशा घोराः प्रकृतिदुःखिताः ॥ ५०.१ ॥ इति ॥ तस्यां च वैशाल्यामन्यतरो ब्राह्मणः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । दौर्गन्धं चास्याः काये संवृत्तम्* । ततस्तेन ब्राह्मणेन नैमित्तिका आहूय पृष्टाः । ते कथयन्ति: योऽयमुदरस्थो दारकस्तस्यायं प्रभाव इति । यावदसौ नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो दुर्वर्णो दुर्दर्शनो अवकोटिमकोऽमेध्यम्रक्षितगात्रो दुर्गन्धश्च । तथाप्यसौ स्नेहपाशानुबद्धाभ्यां परमबीभत्सोऽपि मातृपितृभ्यां संवर्धितः । सोऽमेध्यस्थानेष्वेवाभिरमते संकारकूटे जम्बाले, केशांल् लुञ्चति, अमेध्यं मुखे प्रक्षिपति । तस्य बालो जाम्बाल इति संज्ञा संवृत्ता ॥ यावदसावितश्चामुतश्च परिभ्रमन् पूरणेन काश्यपेन दृष्टः । तस्यैतदभवत्: यादृशेषु स्थानेष्वयमभिरमते, नूनमयं सिद्धपुरुषः । यन्वहमेनं प्रव्राजयेयमिति । स तेन प्रव्राजितो नग्नः पर्यटति सत्क्रियासु च वर्तते । ततस्तेन पर्यटता वैशालीपरिखायां पञ्च प्रेतशतानि दृष्टानि । स पूर्वकर्मविपाकसंबन्धात्तां नगरपरिखामवतीर्य तैः सार्धं संगम्य समागम्य संमोदते, सखित्वं चाभ्युपगतः । यावदपरेण समयेन जाम्बालो दारकः क्वचित्प्रयोजनेन व्याक्षिप्तो वैशालीं प्रविष्टः । भगवांश् च तां नगरपरिखामनुप्राप्तः । ददृशुस्ते प्रेता बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतः पादयोर्निपतिताः । भगवता उक्ताः: किं भवतां बाधत इति । ते ऊचुः: पिपासिताः स्मो भगवन्निति । ततो भगवता पञ्चभ्योऽङ्गुलिभ्योऽष्टाङ्गोपेतस्य पानीयस्य पञ्च धारा उत्सृष्टाः, येन तानि पञ्च प्रेतशतानि संतर्पितानि । ततस्ते भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगताः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्यकाया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । ते पश्यन्ति प्रेतेभ्यश्च्युताः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति ॥ अथ प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामेतदभवत्: नास्माकं प्रतिरूपं स्यात्, यद्वयं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेम । यन्नु वयमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेमेति । अथ प्रेतपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रमौलयः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वां कूटागारशालामुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् प्रेतपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं -------------------- वैद्य, १२५ -------------------- धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा पञ्चभिर्देवपुत्रशतैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलमनुप्राप्तम्* । स दृष्टसत्या लब्धलाभा इव वणिजः, संपन्नसस्या इव कर्षकाः, शूरा इव विजितसंग्रामाः, सर्वरोगपरिमुक्ता इवातुरा यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतास्तयैव विभूत्या भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य स्वभवनं गताः ॥ अथ जाम्बालो नगरपरिखामागतस्तान् प्रेतान्नाद्राक्षीत्* । ततः समन्वेषितुमारब्धः । स च तान् परिमार्गमाणः खेदमापन्नो न च तानासादयति ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तकानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य <च> बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ५०.२ ॥ ततो भगवाञ्जाम्बालस्य कुलपुत्रस्यानुग्रहार्थं पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो वैशालीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदनुपूर्वेण पिण्डपातमटन् वीथीमवतीर्णः । जाम्बालश्च इतस्ततोऽन्वाहिण्डमानो भगवतोऽग्रतः स्थितः । अथ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चितं प्रसादितं* । स प्रसादजातो भगवतः पादयोर्निपत्य कृतकरपुट उवाच: यदि भगवन्मादृशानां सत्वानामस्मिन् धर्मविनये प्रव्रज्यास्ति; लभेयं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामिति । ततो भगवान्महाकरुणापरिगतहृदयः सत्वानामाशयानुशयज्ञस्तं भव्यरूपं विदित्वा रजभुजसदृशं सुवर्णवर्णबाहुमभिप्रसार्येदमवोचत्*: एहि भिक्षोर्चर ब्रह्मचर्यम्* । इत्युक्तमात्रे भगवता सप्ताहावरोपितैरिव केशैर्द्वादशवर्षोपसंपन्नस्येव भिक्षोरीर्यापथेन पात्रकरकव्यग्रहस्तोऽवस्थितः । आह च: -------------------- वैद्य, १२६ -------------------- एहीति चोक्तः स तथागतेन मुण्डश्च संघाटिपरीतदेहः । सद्यः प्रशान्तेन्द्रिय एव तस्थावेवं स्थितो बुद्धमनोरथेन ॥ ५०.३ ॥ ततोऽस्य भगवता मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षाकृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽपि लूहेनाभिरमते । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषो ऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां लूहाधिमुक्तानाम्*, यदुत जाम्बालो भिक्षुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: किं भदन्त जाम्बालेन स्थविरेण कर्म कृतं येनैवंविधं दुःखमनुभवतीति । भगवानाह: जाम्बलेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । जाम्बालेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५०.४ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । तस्यां च राजधान्यामन्यतमेन गृहपतिना विहारः कारितो यत्र नानादिग्देशवासिनो भिक्षव आगन्तव्यं गन्तव्यं वस्तव्यं च मन्यन्ते । तस्मिंश्च विहारे पृथग्जनो भिक्षुर्नैवासिकः । स चातीवातिवामत्सरी (स्पेयेर्: चातीवावासमत्सरी) । आगन्तुकान् भिक्षून् दृष्ट्वाऽभिषज्यते कुप्यति व्यापद्यते मद्गुः प्रतितिष्ठति कोपं संजनयति । ये तु तस्माद्विहाराद्भिक्षवः प्रक्रामन्ति, तान् दृष्ट्वा प्रीतिप्रामोद्यबहलः प्रत्युद्गम्याभाषते च । यावदपरेण समयेन जनपदादर्हद्भिक्षुरागतः । स च विहारस्वाम्यनागामी । तेनासावीर्यापथेन संलक्षितोऽर्हन्निति । ततः प्रसादजातेन श्वो भक्तेन जेन्ताकस्नात्रेण चोपनिमन्त्रितः सार्धं भिक्षुसंघेन । स चावासिको भिक्षुस्तत्र नासीत्* । यावद्द्वितीये दिवसे जेन्ताकस्नात्रे प्रतिपादिते भक्ते सज्जीकृते आवासिको भिक्षुरागतः । सोऽपि जेन्ताकस्नात्रं प्रविष्टः । पश्यति विहारस्वामिनमेकशाटकनिवसितमागन्तुकस्य भिक्षोः परिकर्म कुर्वाणम्* । ततोऽस्य मात्सर्यमुत्पन्नम्* । तेन प्रदुष्टचित्तेन खरं -------------------- वैद्य, १२७ -------------------- वाक्कर्म निश्चारितम्*: वरं खलु ते भिक्षो अमेध्येन शरीरमुपलिप्तम्*, न तु एवंविधस्य दानपतेः सकाशादुपस्थानं स्वीकृतमिति । ततस्तेनार्हता तूष्णीभावेनाधिवासितम्*: मा हैवायं तपस्वी गाढतरस्य कर्मणो भागी भविष्यतीति । यावत्सामग्रीदेशकाले संप्राप्ते नैवासिकेन भिक्षुणा श्रुतम्*: अर्हतोऽन्तिके त्वया चित्तं प्रदूषितमिति । श्रुत्वा चास्य विप्रतिसारो जातः । ततोऽर्हतो भिक्षोः पादयोर्निपत्याह: क्षमस्व आर्य यन्मया त्वयि परुषा वाग्निश्चारितेति । ततोऽर्हंस्तस्य प्रसादाभिवृद्ध्यर्थं गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततोऽस्य भूयसा विप्रतिसारः समुत्पन्नः । तेन तस्य पुरस्तात्तत्कर्म अत्ययेनादेशितं प्रकाशितमुत्तानीकृतम्*, च न चानेन शकितं नैष्ठिकं ज्ञानमुत्पादयितुम्* । यावन्मरणकालसमये प्रणिधिं कर्तुमारब्धः: यन्मयार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूषितम्*, खरं च वाक्कर्म निश्चरितम्*, मा अस्य कर्मणो विपाकं प्रतिसंवेदयेयम्* । यत्तु मया पठितं स्वाध्यायितं दानप्रदानानि दत्तानि संघस्य चोपस्थानां कृतम्*, तस्य कर्मणो विपाकेन अनागतान् सम्यक्संबुद्धानारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेनावासिको भिक्षुः, अयमेवासौ जाम्बालः । यदनेनार्हतोऽन्तिके खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*, अस्य कर्मणो विपाकेनानन्तं संसारे दुःखमनुभूतम्* । तेनैव च कर्मावशेषेण एतर्हि पश्चिमे भवे एवं दुर्गन्धः परमदुर्गन्धोऽमेध्यावस्करस्थाननिवासाभिप्रायः संवृत्तः । यत्पुनरनेन तत्र पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलमायतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तस्मात् तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यं यन्मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम् * । तत्कस्य हेतोः? एते दोषा न भविष्यन्ति, ये जाम्बालस्य पृथग्जनभूतस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति, योऽसौ तस्यैवार्हत्वप्राप्तस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १२८ -------------------- षष्ठो वर्गः । तस्योद्दानम्*: कृष्णसर्पश्च चन्द्रश्च सालः श्रीमतिरेव च । वस्त्रं शुकश्च दूतश्च महिषः पोषधश्च वै । x x x x x हंसो भवति पश्चिमः ॥ ******************************************************* ५१ कृष्णसर्पः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहे नगरद्वारेऽन्यतरो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । स च मत्सरी कुटुकुञ्चक आगृहीतपरिष्कारः काकायापि बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति । स श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । स्वके चोद्याने महान् हिरण्यसुवर्णस्य राशिः स्थापितः । स तत्र गृद्धोऽध्यवसितः कालगतः ॥ स कालं कृत्वा तस्यैवोपरि आशीविष उतपन्नो महान् कृष्णसर्पो दृष्टिविषः । अथ ये तदुद्यानं जनकायाः प्रविशन्ति, तान् प्रेक्षितमात्रेण जीविताद्व्यपरोपयति । एष च शब्दो राजगृहे नगरे समन्ततो विसृतः: ये अमुकमुद्यानं प्रविशन्ति, सर्वे ते निधनमुपयान्तीति । जनकायेन च राज्ञे बिम्बिसाराय निवेदितम्* ॥ अथ राज्ञो बिम्बिसारस्यैतदभवत्*: कस्तं शक्यति विनेतुमन्यत्र बुद्धाद्भगवत इति । अथ राजा बिम्बिसारो महाजनकायपरिवृतो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णं राजानं बिम्बिसारं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ राजा बिम्बिसार उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: इह भगवन् राजगृहे नगरेऽमुष्मिन्नुद्याने महानाशीविषः कृष्णसर्पो दृष्टिविषः प्रतिवसति, महाजनविप्रघातं करोति । साधु भगवांस्तं विनयेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञो बिम्बिसारस्य तूष्णीभावेन । अथ राजा बिम्बिसारो भगवतस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ अथ भगवांस्तस्या एव रात्रेरत्ययात्पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय येन तदुद्यानं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचय उत्सृष्टाः, -------------------- वैद्य, १२९ -------------------- यैस्तदुद्यानं सर्वमवभासितम्* । कल्पसहस्रपरिभाविताश्च मैत्र्यंशव उत्सृष्टाः, यैरस्य स्पृष्टमात्रं शरीरं प्रह्लादितम्* । अथ स आशीविष इतश्चामुतश्च प्रेक्षितुमारब्धः: कस्य प्रभावान्मम शरीरं प्रह्लादितमिति । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चितं प्रसादितं* । प्रस्सन्नचित्तस्य च भगवता तन् मय्या गत्यास्तन्मय्या योन्या धर्मो देशितः: भद्रमुख त्वयैवैतद्द्रव्यमुपार्जितम्* । येन त्वमाशीविषगतिमुपपादितः । साधु ममान्तिके चित्तं प्रसाद्य, अस्माच्च निधानाच्चित्तं विरागय । मा हैव इतः कालं कृत्वा नरकेषूपपत्स्यस इति । यदास्य भगवता जातिः स्मारिता, तदा रोदितुं प्रवृत्तः । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथे भाषते: इदानीं किं करिष्यामि तिर्यग्योनिगतस्य ते । अक्षणप्रतिपन्नस्य किं रोदिषि निरर्थकम्* ॥ ५१.१ ॥ साधु प्रसाद्यतां चित्तं महाकारुणिके जिने । तिर्यग्योनिं विराग्येह ततः स्वर्गं गमिष्यसि ॥ ५१.२ ॥ इति ॥ यावद्भगवता पात्रे प्रक्षिप्य वेणुवनं नीतः । अत्रान्तरे राज्ञा मागधेन जनकायेन च श्रुतं यथासावाशीविषो भगवता विनीत इति ॥ अथासावाशीविषः स्वाश्रयं जुगुप्समानोऽनाहारता प्रतिपन्नः । भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यति: आशीविषेभ्यश्च्युतः, प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति ॥ अथाशीविषपूर्वकस्य देवपुत्रस्यैतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्यात्*, यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्नु अहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं वेणुवनं कलन्दकनिवासमुदारेणावभासेनावभासयन् भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवानाशीविषपूर्विकस्य देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा आशीविषपूर्वकेण देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस् त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: -------------------- वैद्य, १३० -------------------- तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५१.३ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५१.४ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५१.५ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारः चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारीं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५१.६ ॥ अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, संपन्नसस्य इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमुपगतस्तयैव विभूत्या तस्यामेव रात्रौ राज्ञो बिम्बिसारस्य सकाशमुपसंक्रम्य सर्वं राजकुलमुदारेणावभासेनावभास्य राजानं प्रबोध्य एतदुवाच: महाराज उत्तिष्ठ उत्तिष्ठ, किं स्वपिषीति । अथ राजा प्रबुद्धः पश्यति तमुदारमवभासं तं च देवपुत्रम्* । दृष्ट्वा प्रीतमनास्तं पप्रच्छ कस्त्वमिति । स कथयति: अहं स दृष्ट्याशीविषो भगवता तत्रोद्याने विनीतः, कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । भगवन्तं च मे पर्युपास्य सत्यदर्शनं कृतम्* । स इदानीं प्रबोधयामि । गत्वा तदुद्यानममुकस्मात्प्रदेशान्महानिधानमुत्पाट्य मम नाम्ना भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजय, दक्षिणादेशनां च कारयेति । अधिवासयति राजा बिम्बिसारो देवपुत्रस्य तूष्णीभावेन । अथाशीविषपूर्वको देवपुत्रो राज्ञस्तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा तत्रैवान्तर्हितः ॥ अथ स राजा बिम्बिसारस्तस्यामेव रात्रौ मागधानां पौरजानपदानां निवेद्य तदुद्यानं गत्वा निधानमुत्पाट्य भगवन्तं सश्रावकसंघं त्रैमास्यं भोजयित्वा भगवन्तं पप्रच्छ: कानि भगवन्नशीविषपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि, येनाशीविषेषूपपन्नः: कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतमिति? भगवानाह: यत्तेनातिमात्रो लोभ उत्पादितः, श्रमणब्राह्मणवनीपकानां चान्तिके चित्तं प्रदुषितम्*, तेनाशीविषेषूपपन्नः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेन देवेषूपपन्नः । काश्यपे च सम्य्कसंबुद्धे उपासकभूतेन शरणगमनशिक्षापदग्रहणं कृतम्*, तेन सत्यदर्शनं कृतमिति । तस्मात्तर्हि महाराज मात्सर्यप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति ये आशीविषस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति, यस्तस्यैव देवपुत्रस्येत्येवं ते महाराज शिक्षितव्यम्* । अथ राजा बिम्बिसारो भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १३१ -------------------- ******************************************************* ५२ चन्द्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः कर्षको ब्राह्मणः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वजनमनोनयनप्रह्लादनकरः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातौ सर्वलोकानां नयनप्रह्लादनम्*, तस्माद्भवतु अस्य दारकस्य चन्द्र इति नामेति । स च तेन ब्राह्मणेन कृच्छ्रेण लब्धः । न चास्यान्यः पुत्रो न दुहिता ॥ स उन्नीतो वर्धितो महान् संवृत्तः । स सर्वलोकप्रह्लादनकरत्वाद्ब्राह्मणगृहपतिभिः कृत्स्नं नगरमन्वाहिण्ड्यत इति । स ब्राह्मणस्तस्मिन् भूयस्या मात्रयाध्यवसितो नित्यमेव क्रमस्थानशय्यासु संरक्षणपरोऽवतिष्ठिते । तस्य च ब्राह्मणस्यानाथपिण्डदसमीपे गृहम्* । अथ स ब्राह्मणदारकोऽनाथपिण्डदसंसर्गाज्जेतवनं गत्वा बुद्धवचनं शृणोति । तेन भगवच्छासने प्रसादः प्रतिलब्धः । स चाल्पायुष्कः कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नश्च केन कर्मणेति । पश्यति मनुष्येभ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमहिप्रसाद्येति । अथ ब्राह्मणपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्यात्*, यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ ब्राह्मणपूर्वको देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवतं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् ब्राह्मणपूर्वकस्य देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा ब्राह्मणपूर्वकेण देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: -------------------- वैद्य, १३२ -------------------- तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५२.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५२.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५२.३ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिनन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५२.४ ॥ अथ ब्राह्मणपूर्वको देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव {वि}जितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया हि विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्र्यां भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः, अपि योऽसावेकपुत्रोऽस्य ब्राह्मणस्य पुत्रोऽल्पायुष्कः कालगतः, स ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, सोऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्यश्च स्वभवनं गतः ॥ अत्र चान्तरे स ब्राह्मणस्तमेकपुत्रकमिष्टं कान्तं प्रियं मनापं क्षान्तमप्रतिकूलं श्मशाने निर्हृत्योत्सङ्गे कृत्वा करुणकरुणं विलपन्* कथयति: हा पुत्रक हा एकपुत्रकेति । ज्ञातयः सुबह्वपि शोकविनोदनं कुर्वणा न शक्नुवन्त्युत्थापयितुम्* । स काककुररश्वशृगालगृध्रपरिवृतः प्रकीर्णकेशीभिः स्त्रीभिरनुगतो महाजनकायेन चोद्वीक्ष्यमाणस्तिष्ठति । ततोऽस्य पुत्रो देवभूतः पितरं परिदेवमानं दृष्ट्वा कारुण्यादाकम्पितहृदयः पितुः शोकविनोदनार्थमृषिवेषधारिणमात्मानमभिनिर्माय श्मशानसमीपे पञ्चतपावस्थितः । अथ स ब्राह्मणस्तमृषिं पप्रच्छ: भो महर्षे अनेन तपसा किं प्रार्थयस इति । ऋषिराह: राज्यं प्रार्थये, सौवर्णश्च मे रथः स्यान्नानारत्नविचित्रः, सूर्याचन्द्रमसौ रथचक्रे स्याताम्*, चत्वारश्च लोकपालाः पुरस्तान्नमेयुः । सोऽहं तं रथमभिरुह्येमां महापृथिवीमन्वाहिण्डेयेति । ब्राह्मणः कथयति: यदि वर्षशतं पूर्णं तपिष्यसि निरन्तरम्* । न लप्स्यसेऽपि तत्स्थानं परमतपसापि हि ॥ ५२.५ ॥ इति ॥ ऋषिः कथयति: त्वं च पुनरनेन मृतकुणपेनाशुचिना परमदुर्गन्धेन शवेन काष्ठभूतेन किं प्रार्थयस इति । ब्राह्मणः प्राह: प्रियो मे एकपुत्रकः कालगतः, तं प्रार्थय इति । ऋषिराह: -------------------- वैद्य, १३३ -------------------- यदि वर्षशतं पूर्णं रोदिष्यसि निरन्तरम्* । न लप्स्यसेऽपि तं पुत्रं रुदितेन हि किं तव ॥ ५२.६ ॥ इति ॥ ततस्तस्य ब्राह्मणस्य भूतमृषिवचनमवगत्य प्रसादो जातः । प्रसादजातश्चाह: कस्त्वमिति । तत ऋषिस्तं वेषमन्तर्धाप्य स्ववेषेण स्थित्वा पितरमाह: अहं ते स एकपुत्रको भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । तव शोकविनोदनार्थमिहागतः । एहि त्वं तात बुद्धं भगवन्तं शरणं गच्छ, अप्येव त्वमपि संसारसमतिक्रामं कुर्या इति ॥ अथ स ब्राह्मणो मृतशरीरमपहाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन ब्राह्मणेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । स लब्धोदयो लब्धलाभो भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य प्रक्रान्तः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: पश्य भगवन्, यावदनेन देवपुत्रेणायं पिता शोकं विनोद्य सत्यदर्शने प्रतिष्ठापित इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदनेनैतर्हि दृष्टसत्येन पिता परित्रातः । यत्त्वनेन अतीतेऽध्वनि पृथग्जनेन सता यावत्त्रिरपि पिता जीविताद्व्यवरोप्यमाणः परित्रातः । तच्छ्रुणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः पारदारिकः । तस्य पुत्रो भद्रः कल्याणाशयोऽतीव लोकस्याभिमतः । यावदस्य पित्रा चौर्यं कृतम्* । ततो राज्ञा वध्यतामित्याज्ञप्तम्* । ततः पुत्रेण यावत्त्रिरपि राजानं विज्ञाप्य इष्टेन जीवितेनाच्छादितः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन पारदारिक आसीत्*, अयं स ब्राह्मणः । पारदारिकपुत्रोऽयमेव ब्राह्मणदारकः ॥ भिक्षव ऊचुः: किं कर्म कृतं येन पितापुत्राभ्यां सत्यदर्शनं कृतमिति । भगवानाह: काश्यपे सम्यक्संबुद्धे उपासकभूताभ्यां शरणगमनशिक्षापदग्रहणं कृतम्* । तेनेदानीं सत्यदर्शनं कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षवः सर्वसंस्कारा अनित्याः, सर्वधर्मा अनात्मानः, शान्तं निर्वाणमिति निर्वाणे यत्नः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवोऽन्ये च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगादयो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १३४ -------------------- ******************************************************* ५३ सालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु पुनः समयेन श्रावस्त्यां सालभञ्जिका नाम पर्व प्रत्युपस्थितम्* । तत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपत्य सालपुष्पाण्यादाय क्रीडन्ति रमन्ते परिचारयन्ति । यावदन्यतरा श्रेष्ठिदारिका सालपुष्पाण्य् आदाय श्रावस्तीं प्रविशति । भगवांश्च भिक्षुगणपरिवृतः श्रावस्तीं पिण्डाय चरित्वा निर्गच्छति । ददर्श सा दारिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । दृष्ट्वा च पुनः प्रसादजातया भगवान् सालपुष्पैरवकीर्णः । ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रतिनिवृत्ता: भूयोऽन्यानि गृहस्यार्थे आनेष्यामीति । यावदसौ सालवृक्षमधिरूढा पतिता । भगवतः कृतोपस्थाना कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना यावत्सालपुष्पविमानालंकृता देवसमितिमुपसंक्रान्ता ॥ तस्मिंश्च काले शक्रो देवेन्द्रः सुधर्मायां देवसभायां देवगणस्य मध्ये बुद्धस्य वर्णं भाषते, धर्मस्य संघस्य च वर्णं भाषते । ददर्श शक्रो देवेन्द्रस्तां देवकन्यां सालपुष्पविमानालंकृतामुत्तप्तकुशलमूलाम्* । दृष्ट्वा च गाथया प्रत्यभाषत: गात्रं केन विमृष्टकाञ्चननिभं पद्मोत्पलाभं तव गात्रश्रीरतुला कृतेयमिह ते देहात्प्रभा निःसृता । वक्त्रं केन विबुद्धपद्मसदृशं चामीकराभं तव ब्रूहि त्वं मम देवते फलमिदं यत्कर्मजं भुज्यते ॥ ५३.१ ॥ देवता प्राह: सश्रावको नरादित्य आकीर्णो वरलक्षणैः । तत्कर्म कुशलं कृत्वा राजतेऽभ्यधिकं मम । जलजेन्दुविशुद्धाभं वदनं कान्तदर्शनम्* ॥ ५३.२ ॥ शक्रः प्राह: अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । यत्र न्यस्तं त्वया बीजमिष्टं स्वर्गोपपत्तये ॥ ५३.३ ॥ -------------------- वैद्य, १३५ -------------------- को नार्चयेत्प्रवरकाञ्चनराशिगौरं बुद्धं विशुद्धकमलायतपत्रनेत्रम्* । यत्राधिकारजनितानि वराङ्गनानां रेजुर्मुखानि कमलायतलोचननि ॥ ५३.४ ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति । अथ तस्या देवकन्याया एतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ सा देवकन्या चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्री मणिरत्नविचित्रचूडा कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्री अनेकदेवताशतसहस्रपरिवृता तेनैव सालपुष्पविमानेन सह भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवांस्तस्या देवताया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा तया देवकन्यया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न देवताभिर्न राज्ञा नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद् भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५३.५ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५३.६ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५३.७ ॥ इति अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५३.८ ॥ अथासौ देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ -------------------- वैद्य, १३६ -------------------- भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः, यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भदन्त इमां रात्रिं ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टा युष्माभिः सा दारिका, यया अहमन्तर्मार्गो सालपुष्पैरवकीर्णः? एवं भदन्त । सैषा ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगता प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । सा इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५४ श्रीमती । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । राजगृहे नगरे राजा बिम्बिसारो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकमेकपुत्रमिव राज्यं पालयति । यदा राज्ञा बिम्बिसारेण भगवतः सकाशात्सत्यानि दृष्टानि, तदा रात्रिं भगवन्तमुपसंक्रामति सार्धमन्तःपुरेण । अथ राजा बिम्बिसारोऽपरेण समयेन संप्राप्ते वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे देव्या सहान्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं निर्गतः । तत्र चान्तःपुरिकाभी राजा विज्ञप्तः: देव वयं न शक्नुमोऽहन्यहनि भगवन्तमुपसंक्रमितुम्* । तत्साधु देवोऽस्मिन्नन्तःपुरे तथागतस्य केशनखस्तूपं प्रतिष्ठापयेद्* यत्र वयमसकृत्पुष्पैर्गन्धैर्माल्यैर्विलेपनैश्छत्रैर्ध्वजैः पताकाभिः पूजां कुर्यामेति । यावद्राज्ञा बिम्बिसारेण भगवान् विज्ञप्तः: दीयतामस्मभ्यं केशनखं येन वयं तथागतस्तूपमन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापयाम इति । यावद्भगवता केशनखं दत्तम्* । राज्ञा बिम्बिसारेण महता सत्कारेणान्तःपुरसहायेन तथागतस्य केशनखस्तूपोऽन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापितः । तत्र चान्तःपुरेऽन्तःपुरिका दीपधूपपुष्पगन्धमाल्यविलेपनैरभ्यर्चनं कुर्वन्ति ॥ यदा पुना राज्ञा अजातशत्रुणा देवदत्तविग्राहितेन पिता धार्मिको धर्मराजो जीविताद्व्यपरोपितः, स्वयं च राज्यं प्रतिपन्नः, तदा भगवच्छासने सर्वेदेयधर्माः समुच्छिन्नाः । -------------------- वैद्य, १३७ -------------------- क्रियाकारश्च कारितो न केनचित्तथागतस्तूपे काराः कर्तव्या इति । यदा पञ्चदश्यां प्रवारणा संवृत्ता, तदा तत्र केशनखस्तूपे न कश्चित्संमार्जनं दीपधूपपुष्पदानं वा कुरुते । ततोऽन्तःपुरिका केशनखस्तूपं तथाविधं राजानं च बिम्बिसारमनुस्मृत्य करुणकरुणं रोदितुमारब्धाः: हा कष्टं धर्मराजवियोगाद्वयं पुण्यात्प्रहीणा इति । तत्र च श्रीमती नामान्तःपुरिका । सा स्वकं जीवितमगणयित्वा बुद्धगुणांश्चानुस्मृत्य केशनखस्तूपं संमृज्य दीपमालामकार्षीत्* । यावदजातशत्रुरुपरिप्रसादतलगतः तमुदारमवभासं दृष्ट्वा पप्रच्छ किमिदमिति । यावदन्यया कथितम्*: श्रीमत्या केशनखस्तूपे दीपमाला कृतेति । ततः श्रीमतीमाहूय कथयति: किमर्थं राजशासनमतिक्रमसीति । सा कथयति: यद्यपि मया तव शासनमतिक्रान्तम्*, किं तु धर्मराजस्य मया बिम्बिसारस्य शासनं नातिक्रान्तमिति । ततस्तेन कुपितेन चक्रं क्षिप्त्वा जीविताद्व्यवरोपिता । सा भगवति प्रसन्नचित्ता कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना ॥ तत्र काले देवसमितिरुपस्थिता । अथ श्रीमती देवकन्या समन्तयोजनं दिव्यप्रभामण्डलावभासिता देवसमितिमुपसंक्रान्ता । ततः शक्रो देवेन्द्रस्तमुदारमवभासं दिव्यां च प्रभां समन्तयोजनं दृष्ट्वा पप्रच्छ: गात्रं केन विमृष्टकाञ्चननिभं पद्मोत्पलाभं तव गात्रश्रीरतुला कृतेयमिह ते देहात्प्रभा निःसृता । वक्त्रं केन विबुद्धपद्मसदृशं चामीकराभं तव ब्रूहि त्वं मम देवते फलमिदं यत्कर्मजं भुज्यते ॥ ५४.१ ॥ देवता प्राह: त्रैलोक्यनाथं जगतः प्रदीपं निरीक्ष्य बुद्धं वरलक्षणाढ्यम्* । चकार दीपं वदतां वरस्य तमोनुदं क्लेशतमोनुदस्य ॥ ५४.२ ॥ दृष्ट्वा प्रभां चन्द्रमरीचिवर्णां चकार भावेन मुनौ प्रसादम्* । प्रभां च हर्षात्समुदीक्ष्य शास्तुश्चक्रे प्रणामं वदतां वरस्य ॥ ५४.३ ॥ तत्कर्मणा श्रिया देहं राजतेऽभ्यधिकं मम । जलजेन्दुविशुद्धाभं वदनं कान्तदर्शनम्* ॥ ५४.४ ॥ शक्रः प्राह: अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । यत्र न्यस्तं त्वया बीजमिष्टं स्वर्गोपपत्तये ॥ ५४.५ ॥ -------------------- वैद्य, १३८ -------------------- को नार्चयेत्प्रवरकाञ्चनराशिगौरं बुद्धं विशुद्धकमलायतपत्रनेत्रम्* । यत्राधिकारजनितानि वराङ्गनानां रेजुर्मुखानि कमलायतलोचननि ॥ ५४.६ ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्येति । अथ श्रीमत्या देवकन्याया एतदभवत्: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवासा एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ श्रीमती देवकन्या दिव्यप्रभावभासपरिवेष्टिता दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं वेणुवनं कलन्दकनिवापम् उदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवाञ्छ्रीमत्या देवकन्याया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा स्रीमत्या देवकन्याया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५४.७ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५४.८ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५४.९ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५४.१० ॥ अथ श्रीमती देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव {वि}जितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ -------------------- वैद्य, १३९ -------------------- भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु राज्ञो बिम्बिसारस्य श्रीमती नामान्तःपुरिका स्वजीवितमगणयित्वा बुद्धगुणांश्चानुस्मृत्य तथागतस्य केशनखस्तूपे दीपमालां कृतवती । ततो राज्ञा अजातशत्रुणा कुपितेन जीविताद्व्यवरोपिता । सा ममान्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगता प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । सा अस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यच्छास्तारं सत्करिष्यामो गुरुकरिष्यामो मानयिष्यामः पूजयिष्यामः । शास्तारं सत्कृत्य गुरुकृत्य मानयित्वा पूजयित्वोपनिश्रित्य विहरिष्यामः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५५ वस्त्रम्* । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा अनाथपिण्डदेन गृहपतिना बुद्धप्रमुखाय भिक्षुसंघाय जेतवनं निर्यातितम्*, क्रमेण {च} कोटिशतं भगवच्छासने दत्तम्*, तदा तस्य बुद्धिरभवत्*: किमत्राश्चर्यं यदहं दानानि ददामि, पुण्यानि वा करोमि, यन्वहं दरिद्रजनानुग्रहार्थ्ं श्रावस्तीनिवासिनो जनकायाच्छन्दकभिक्षणं कृत्वा भगवन्तं सश्रावकसंघमुपतिष्ठेयम्* । एवं मे महाजनानुग्रहः कृतो भविष्यति, बहु चानेन पुण्यं प्रसूतं भविष्यतीति । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना एष वृत्तान्तो राज्ञे निवेदितः । राज्ञा सर्वस्यां श्रावस्त्यां घण्टाघोषणं कारितम्*: शृण्वन्तु भवन्तः श्रावस्तीनिवासिनः पौराः । अद्य सप्तमे दिवसे अनाथपिण्डदो गृहपतिर्हस्तिस्कन्धाभिरूढस्तथागतस्य सश्रावकसंघस्यार्थाय च्छन्दकभिक्षणं कर्तुकामः । यस्य वो यन्मात्रं परित्यक्तं तदनुप्रदातव्यमिति । यावत्सप्तमे दिवसे अनाथपिण्डदो गृहपतिर्हस्तिस्कन्धाधिरूढस्तथागतस्य सश्रावकसंघस्यार्थाय छन्दकभिक्षणं कर्तुं प्रवृत्तम्* । तत्र येषां यन्मात्रो विभवस्ते तन्मात्रं दातुं प्रवृत्ताः । केचिद्धारं प्रयच्छन्ति, केचित्कटकम्*, केचित्केयूरम्*, केचिज्जातरूपमालाम्*, -------------------- वैद्य, १४० -------------------- केचिदङ्गुलिमुद्राम्*, केचिन्मुक्ताहारम्*, केचिद्धिरण्यम्*, केचित्सुवर्णम्*, केचिदन्तशः कार्षापणम्* । गृहपतिरपि परानुग्रहार्थं प्रतिगृह्णाति ॥ यावदन्यतमा स्त्री परमदरिद्रा । तया त्रिभिर्मासैः कृच्छ्रेण पटक उपार्जितः । सा तं पटकं प्रावृत्य वीथीमवतीर्णा । अनाथपिण्डदश्च तया दूरत एवागच्छन्*, शङ्खपटहैर्वाद्यमानैरवलोकितः । तयान्यतम उपासकः पृष्टः: यदि तावदयं गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोहोऽन्तर्भूमौ निगूढान्यपि निधानानि पश्यति, कस्मादयं परकुलेभ्यो भैक्ष्यमटतीति । सा उपासकेनोक्ता: परानुग्रहार्थम्* । येऽसममर्था भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजयितुम्*, तेषामर्थेऽनुग्रहं करोति । कथं बहवः समेता भगवन्तं प्रतिपादयेयुरिति । ततस्तया दारिकाया बुद्धिरुत्पन्ना: अहं तावदकृतपुण्या, न मे शक्तिरस्ति, यदहमेकाकिनी भगवन्तं सश्रावकसंघं भोजनेन प्रतिपादयेयम्* । यन्वहमत्र किंचिदनुप्रदद्यामिति । सा स्वकं विभवमवलोकयन्ती न किंचित्पश्यति ऋते पटकात्* । सा चिन्तयितुं प्रवृत्ता: यद्यहमिहस्थैव पटकं प्रदास्यामि, नग्ना भविष्यामि । यन्वहं शरणपृष्ठमभिरुह्य पटकं क्षिपेयमिति । ततः सा शरणपृष्ठमभिरुह्य स्वशरीरात्पटकमवनीय अनाथपिण्डदस्योपरि क्षिप्तवती । सा गृहपतिना संलक्षिता: नूनमस्या एष एव विभवो यदनया शरणसंस्थया क्षिप्तमिति । तेन स्वपौरुषेयाणामाज्ञानुप्रदत्ता । गच्छन्तु भवन्तः, अवलोकयन्तु केनायं पटकः क्षिप्त इति । तैरवलोकिता यावदुत्कुटुका निषण्णा । ततस्तैः पृष्टा । तया चोक्तम्*: यो मे विभव आसीत्स मे भगवद्गुणानुकीर्तनं प्रतिश्रुत्य दारिद्र्यभयभीतया (स्पेयेर्: दारिद्रभयभीतया) तथागतप्रमुखे भिक्षुसंघे दत्त इति । ततस्तैरनाथपिण्डदाय निवेदितम्* । ततोऽनाथपिण्डदेन गृहपतिना परमविस्मयजातेना सा दारिका विचित्रैर्वस्त्रैराभरणैश्चाच्छादिता । सा चाल्पायुष्का कालगता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना । उपपन्नमात्रायास्तस्यास्तथाविधानि वस्त्राणि प्रादुर्भूतानि, न कस्यचिदन्यस्य देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । सा पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युता प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, भगवतः पटकप्रदानादिति । ततो वस्त्रदायिका देवकन्या चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्री मणिरत्नविचित्रचूडा कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्री तामेव रात्रिं दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् पटकप्रदायिकाया देवकन्याया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा पटकप्रदायिकाया देवकन्याया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं -------------------- वैद्य, १४१ -------------------- कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५५.१ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्:सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णा च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५५.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५५.३ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारा चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षा । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखी दिवं जगाम ॥ ५५.४ ॥ अथ पटप्रदायिका देवकन्या वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागता तयैव विभूत्या स्वभवनं गता ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्रौ भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । या दरिद्रदारिका अनाथपिण्डदस्य गृहपतेश्छन्दकभिक्षणं कुर्वाणस्य पटं दत्वा कालगता, प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्ना, सा इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्ता । तस्या मया धर्मो देशितः । सा प्रसादजाता प्रक्रान्ता, दृष्टसत्या च स्वभवनं गता । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्: यद्बुद्धधर्मसंघेषु कारान् करिष्यामो नापकारान्* । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५६ शुकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । राजगृहे नगरे राजा बिम्बिसारो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । स च राजा श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय -------------------- वैद्य, १४२ -------------------- आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । यावदसौ भगवद्दर्शनोत्कण्ठितः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । ततोऽमात्यरुक्तः: किमर्थं देव शोकः क्रियत इति । राजोवाच: चिरदृष्टो मे सुगतः । सोऽहमाकाङ्क्षामि भगवतो दर्शनमिति । अश्रौषीद्भगवान् दिवाविहारोपगतो दिव्येन श्रोत्रेण विशुद्धेनातिक्रान्तमानुषेण राजा बिम्बिसार उत्कण्ठित इति । अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां चतुर्षु संग्रहवस्तुषु दीर्घरात्रकृतपरिचयानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः, कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्य कामपङ्कनिमग्नस्य हस्तोद्धारमनुप्रदद्याम्*, कमार्यधनविरहितमार्यधनैश्वर्याधिपत्ये प्रतिष्ठापयेयम्*, <कस्याज्ञानतिमिरपटलपर्यवनद्धनेत्रस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया चक्षुर्विशोधयामि ।> कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ५६.१ ॥ ततो भगवान् राज्ञो बिम्बिसारस्यानुग्रहार्थं त्रयाणां वार्षिकाणां मासानामत्ययात्कृतचीवरो निष्ट्ःितचीवरः समादाय पात्रचीवरं जनपदचारिकां प्रक्रान्तः । अनुपूर्वेण चारिकां चरन्नन्यतमं वनषण्डमनुप्राप्तः । तत्र च वनषण्डे मनुष्यप्रलापी शुकः प्रतिवसति । तेन भगवान् दूरत दृष्टः । ततस्त्वरितत्वरितं भगवन्तमुवाच: एतु भगवान्, स्वागतं भगवते, क्रियतामस्माकमनुग्रहः, इहैव वनषण्डे एकां रात्रिं प्रतिवसेति । ततो भगवाञ्छुकस्यानुग्रहार्थं यत्र व्क्षे शुकस्यालयस्तत्र तृणसंस्तरं संस्तीर्य पर्यङ्केण निषण्णः, अन्यवृक्षेषु महाश्रावकाः, ततः शुकः कृत्स्नां रात्रिमितस्ततस्तं वनषण्डं पर्यटति, मा हैव कश्चिद्भगवन्तं सश्रावकसंघं विहेठयिष्यतीति मनुष्यो वा अमनुष्यो वा यक्षो वा राक्षसो वा श्वापदश्चण्डशृङ्गो वेति । ततः प्रभातायां रजन्यां भगवन्तं त्रिःप्रदक्षीणीकृत्य क्षमयितुमारब्धः । क्षमस्व भगवंस्तिर्यग्योनिगतोऽहम्*, नास्ति मे विभवो येन भगवन्तमभ्यर्चयेयम्*, अपि त्वहमग्रतो गच्छामि । राज्ञो बिम्बिसारस्य भगवत आगमनं निवेदयामीति । एवमस्त्विति । यावदसौ राज्ञः सकाशं संप्रस्थितः । अनुपूर्वेण राज्ञः सकाशमनुप्राप्तम्* । तस्मिंश्च समये राजा उपरिप्रासादतलगतो निष्पुरुषेण तूर्येण क्रीडति रमते परिचारयति । ततः शुको मानुषप्रलापी राजानमुवाच । भो राजन्*, विदितं ते भवतु: भगवान् सश्रावकसंघस् -------------------- वैद्य, १४३ -------------------- तव विजितमनुप्राप्तः । तदर्हति देवो भक्तं सज्जीकर्तुमिति । ततो राजा त्वरितत्वरितं प्रासादादवतीर्यामात्यगणपरिवृतो भगवतोऽर्थेन आसनकानि प्रज्ञप्य छत्रध्वजपताकाभिर्विचित्रैश्च गन्धपुष्पधूपैर्भगवन्तं प्रत्युद्गतः । ततो राज्ञा भगवान् सश्रावकसंघो महता सत्कारेण प्रवेशितः, प्रणीतेन चाहारेण संतर्पितः ॥ अथ शुकस्यैतदभवत्*: यद्भगवान् सश्रावकसंघ एवंविभूतिस्तत्सर्वं मामागम्य । इति विदित्वा हृष्टतुष्टप्रमुदित उदग्रप्रीतिसौमनस्यजातो राज्ञः पुरस्तादितश्चामुतश्च पर्यटन्* श्येनकेनापहृत्य पञ्चत्वमापादितः । भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य कालगतः । प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: तिर्यग्भ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ शुकपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ शुकपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानाम् उत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवांश्छुकपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा शुकपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५६.२ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५६.३ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५६.४ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५६.५ ॥ -------------------- वैद्य, १४४ -------------------- अथ शुकपूर्वी देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्नस्यां रात्रौ भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टः स युष्माभिः शुको येन वयं तस्मिन् वनषण्डे रात्रिं वस्तुमुपनिमिन्त्रिता इति? भिक्षव ऊचुः: एवं भदन्तेति । भगवानाह: स एष भिक्षवः कालं कृत्वा, प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्न इति । भिक्षव ऊचुः: कानि भदन्त शुकपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि येन शुकेषूपपन्नः, कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह: शुकपूर्वकेणैव भिक्षवो देवपुत्रेण पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शुकपूर्वकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५६.६ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति स्म । तस्यान्यतम उपासकः । तेन शिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । तस्य कर्मणो विपाकाच्छुकेषूपपन्नः । यन्मयान्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेन देवेषूपपन्नः । यत्तेन परिषिष्टानि शिक्षापदानि रक्षितानि, तेन सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १४५ -------------------- ******************************************************* ५७ दूतः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहे वर्षा उपगतो वेणुवने कलन्दकनिवापे । अथ अनाथपिण्डदो गृहपतिर्येन राजा प्रसेनजित्कौशलस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य राजानं प्रसेनजितं जयेनायुषा च वर्धयित्वा विज्ञापयति: यत्खलु देव जानीयाश्चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इच्छामो वयं भगवन्तं द्रष्टुमिति । ततो राजा अनाथपिण्डदं गृहपतिमुवाच: कच्चित्ते गृहपते श्रुतं कुत्र भगवानेतर्हि वर्षा उपगत इति? अनाथपिण्डद उवाच: श्रुतं मे देव भगवान् राजगृहे वर्षा उपगत इति ॥ ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन अनाथपिण्डदाद्यैश्च पौरजानपदामात्यैरन्यतमः पुरुषो दूत्येनाहूयोक्तः: एहि त्वं भो पुरुष, येन भगवांस्तेनोपसंक्राम । उपसंक्रम्यास्माकं वचनेन भगवतः पादौ शिरसा वन्दस्व, अल्पाबाधतां च पृच्छ अल्पातङ्कं च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं च वद: राजा भदन्त कौशलः श्रावस्तीनिवासिनश्च पौरा आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इछामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । साधु भगवाञ्छ्रावस्तीमागच्छेदनुकम्पामुपादायेति । एवं देवेति स पुरुषो राज्ञः प्रसेनजितः कौशलस्य सामात्यपौरजानपदस्य प्रतिश्रुत्य श्रावस्तीतोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो राजगृहं नगरमनुप्राप्तः । ततः पूर्वं राजगृहं नगरमवलोक्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णः स पुरुषो भगवन्तमिदमवोचत्*: राजा भदन्त प्रसेनजित्कौशलः श्रावस्तीनिवासिनश्च पौरा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा अल्पाबाधतां पृच्छन्ति, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं चाहुः: चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्* । परितृषिताः स्मो भगवतो दर्शनाय । इछामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । साधु भगवाञ्छ्रावस्तीमागच्छेदनुकम्पामुपादायेति । भगवानाह: सचेन्मे भोः पुरुष राजा बिम्बिसारोऽनुज्ञास्यति; गमिष्यामीति । ततः स दूतो राजानं बिम्बिसारमनुज्ञाप्य भगवन्तमिदमवोचत्*: अनुज्ञातोऽसि भगवन् राज्ञा बिम्बिसारेण गमनाय, यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अधिवासयति भगवांस्तस्य पुरुषस्य तूष्णीभावेन ॥ अथ भगवांस्त्रयाणां वार्षिकाणां मासानामत्ययात्कृतचीवरो निष्ठितचीवरः समादाय पात्रचीवरं महता परिवारेण श्रावस्त्यभिमुखोऽभिजगाम । दूतोऽपि रथाभिरूढः संप्रस्थितः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं पद्भ्यां संप्रस्थितम्* । ततो रथादवतीर्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्*: प्रतिगृह्यतां भगवन्नस्माकीनो रथोऽनुकम्पामुपादायेति ॥ -------------------- वैद्य, १४६ -------------------- भगवानाह: ऋद्धिपादरथेनाहं सम्यग्व्यायामवर्तिना । विचरामि महीं कृत्स्नामक्षतः क्लेशकण्ठकैः ॥ ५७.१ ॥ इति ॥ दूतः प्राह: यद्यपि भगवानृद्धिपादयानयायी; तथापि तु क्रियतां ममानुग्रहार्थमनुकम्पेति । अथ भगवान् दूतस्यानुग्रहार्थमृद्ध्या रथस्योपरि स्थितः । ततो भगवान् रथाभिरूढः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । दूतेन च राज्ञे निवेदितम्* । अथ राजा सामात्यः सपौरजानपदो भगवन्तं प्रत्युद्गतः । तत्रैव च जेतवने रात्रिंवासमुपगतो धर्मश्रवणाय । स च दूतोऽल्पायुष्को धर्मं श्रुत्वा तस्यामेव रात्रौ कालगतः । स कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: मनुष्येभ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ दूतपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ दूतपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् दूतपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा दूतपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५७.२ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५७.३ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम् । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५७.४ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५७.५ ॥ -------------------- वैद्य, १४७ -------------------- अथ दूतपूर्वी देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः, सस्यसंपन्न इव कर्षकः शूर इव विजितसंग्रामः, सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया हि विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः ॥ ततो राजा प्रसेनजिदुपरिप्रासादतलगतस्तमुदारमवभासं दृष्ट्वा प्रभातायां रजन्यां भगवन्तं पप्रछ: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न महाराज ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः, अपि तु तावको दूतः स ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । स इमां रात्रिं मत्सकाशमागतः । तस्य मया धर्मो देशितः । स दृष्टसत्यः स्वभवनं गत इति । ततो राजा विस्मयजातः कथयति: अहो बुद्धो अहो धर्मः अहो संघो यत्र नाम परीत्तं कर्म कृत्वा महान् विपाक इति । अथ राजा प्रसेनजित्कौशलो भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: तिस्र इमा भिक्षवोऽग्रप्रज्ञप्तयः । कतमास्तिस्रः? बुद्धे अग्रप्रज्ञप्तिर्धर्मे संघेऽग्रप्रज्ञप्तिः । बुद्धेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्सत्वा अपदा वा द्विपदा वा बहुपदा वा रूपिणो वा अरूपिणो व संज्ञिनो वा असंज्ञिनो वा नैवसंज्ञिनो नासंज्ञिनः, तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्बुद्धेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते बुद्धेऽग्रप्रज्ञप्तिः । धर्मेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचिद्धर्माः संस्कृता वा असंस्कृता वा, विरागो धर्मस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचिद्धर्मेऽभिप्रसन्ना, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते धर्मे अग्रप्रज्ञप्तिः । संघेऽग्रप्रज्ञप्तिः कतमा? ये केचित्संघा वा गणा वा पूगा वा परिषदो वा, तथागतश्रावकसंघस्तेषामग्र आख्यातः । ये केचित्संघेऽभिप्रसन्नाः, अग्रे तेऽभिप्रसन्नाः । तेषामग्रेऽभिप्रसन्नानामग्र एव विपाकः प्रतिकाङ्क्षितव्यो देवेषु वा देवभूतानां मनुष्येषु वा मनुष्यभूतानाम्* । इयमुच्यते संघे अग्रप्रज्ञप्तिः ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५८ महिषः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, १४८ -------------------- सश्रावकसंघः कोशलेषु जनपदेषु चारिकां चरन्नन्यतमवनषण्डमनुप्राप्तः । तत्र च वनषण्डे महान्महिषीयूथः प्रतिवसति, पञ्चमात्राणि च महिषीपालशतानि । यावत्तत्रान्यतमो महिषो बलवान् परमेण बलेन समन्वागतः । स परमनुष्याणां गन्धमाघ्राय पृष्ठतोऽनुधावति । भगवांश्च तं प्रदेशमनुप्रापत्ः । ततो महिषीपालैर्भगवान् सश्रावकसंघो दूरत एव दृष्टः । ततस्तैरुच्चैः शब्दैरुक्तः: भगवन्, इमं मार्गं वर्जय, दुष्टमहिषोऽत्र प्रतिवसतीति । भगवानाह: अल्पोत्सुका भवन्तु भवन्तः । वयमत्र कालज्ञा भविष्याम इति । अथासौ दुष्टमहिषो भगवन्तं दूरत एव दृष्ट्वा लाङ्गूलमुन्नाम्य येन भगवांस्तेन प्रधावितः । ततो भगवता पुरस्तात्पञ्च केसरिणः सटाधारिणः (स्पेयेर्: केशरिणः सटधारिणः) सिंहा निर्मिताः, वामे दक्षिणे च पार्श्वे द्वावग्निस्कन्धौ, उपरिष्टान्महत्ययोमयी शिला । ततः स महिषः समन्ततो महाभयं दृष्ट्वा भगवतः पादौ निश्रित्य दीनवदनश्च भगवन्तं प्रेक्ष्यते (स्पेयेर्: प्रेक्षते) । ततोऽस्य भगवता तन्मय्या गत्यास्तन्मय्या योन्यास्त्रिभिः पादैर्धर्मो देशितः: इति हि भद्रमुख सर्वसंस्कारा अनित्याः, सर्वधर्मा अनात्मानः, शान्तं निर्वाणमिति । जातिश्च स्मारिता । स श्रुत्वा रोदितुं प्रवृत्तः । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथे भाषते: इदानीं किं करिष्यामि तिर्यग्योनिगतस्य ते । अक्षणप्रतिपन्नस्य किं रोदिषि निरर्थकम्* ॥ ५८.१ ॥ साधु प्रसाद्यतां चित्तं मयि कारुणिके जिने । तिर्यग्योनिं विराग्येह ततः स्वर्गं गमिष्यसि ॥ ५८.२॥ इति ॥ अथासौ दुष्टमहिषः स्वाश्रयं जुगुप्समानोऽनाहारतां प्रतिपन्नः । दीप्ताग्नयस्तिर्यग्योनिगताः प्राणिनः । स आशु कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । स पश्यति: तिर्यग्भ्यश्च्युतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ महिषपूर्विणो देवपुत्रस्यैतदभवत्*: न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । अथ महिषपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरो हारार्धहारविराजितगात्रो मणिरत्नविचित्रचूडः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रस् तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं तं वनषण्डमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान्महिषपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा महिषपूर्विणा देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस् त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न -------------------- वैद्य, १४९ -------------------- देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५८.३ ॥ त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५८.४ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५८.५ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५८.६ ॥ अथ तैर्महिषीपालैः स उदारोऽवभासो दृष्टः, यं दृष्ट्वा कुतूहलजाता भगवन्तं पप्रछुः: क एष भगवन्*, रात्रौ दिव्यमवभासं कृत्वा भगवत्सकाशमनुप्राप्त इति । भगवानाह: स एष भवन्तो महिषो ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । सोऽस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । स दृष्टसत्यः स्वभवनं गतः । ततस्ते महिषीपालाः परं विस्मयमापन्नाः: आश्चर्यं यन्नाम अयं तिर्यग्योनिगतो भूत्वा भगवन्तं कल्याणमित्रमासाद्य देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतम्* । कथं नाम वयं मनुष्यभूता विशेषं नाधिगच्छेमेति? ततस्ते बुद्धं भगवन्तं सश्रावकसंघं प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य भगवतोऽन्तिके प्रव्रजिताः । तैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त महिषपूर्विकेण देवपुत्रेण कर्माणि कृतानि येन महिषेषूपपन्नः? एभिश्च महिषीपालैः किं कर्म कृतं येनाहर्त्वं साक्षात्कृतम्*? भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिः कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ५८.७ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति -------------------- वैद्य, १५० -------------------- ऋषिपतने मृगदावे । तत्र च काले भिक्षूणां विनिश्चये वर्तमाने त्रिपिटो भिक्षुः पञ्चशतपरिवारो विनिश्चयेऽअवस्थितः । तत्र च भिक्षवः शैक्षाशैक्षाः । ते त्रिपिटं प्रश्नं पृच्छन्ति । स न शक्नोति व्याकर्तुम्* । तेन कुपितेन खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*: इमे च महिषा किं प्रजानन्तीति । शिष्यैरप्यस्योक्तम्: इमे महिषीपालाः किं प्रजानन्तीति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ महिषः, अयमसौ त्रिपिटः । ये ते शिष्याः, इमे ते महिषीपालाः । तेन कर्मणा पञ्च जन्मशतानि महिषेषूपपन्नाः । इमानि च पञ्च महिषीपालशतानि संवृत्तानि । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन देवेषूपपन्नः, सत्यदर्शनं च कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षव वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यं यथा एते दोषा न भविष्यन्ति ये महिषस्य महिषीपालाणां च । एष एव गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैव देवपुत्रभूतस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ५९ उपोषधः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु पुनः समयेन देवानां त्रायस्त्रिंशानामुपोषधो नाम देवपुत्रोऽसकृदसकृद्भगवत्सकाशमुपसंक्रामति धर्मश्रवणाय । यावदपरेण समयेन उपोषधो नाम देवपुत्रः पञ्चशतपरिवारो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवानुपोषधस्य देवपुत्रस्य आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा उपोषधेन देवपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यस्त्रिरुदानमुदानयति: इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा न राज्ञा न देवताभिर्नेष्टेन स्वजनबन्धुवर्गेण न पूर्वप्रेतैर्न श्रमणब्राह्मणैर्यद्भगवतास्माकं कृतम्* । उच्छोषिता रुधिराश्रुसमुद्राः, लङ्घिता अस्थिपर्वताः, पिहितान्यपायद्वाराणि, विवृतानि स्वर्गमोक्षद्वाराणि, प्रतिष्ठापिताः स्मो देवमनुष्येषु । आह च: तवानुभावात्पिहितः सुघोरो ह्यपायमार्गो बहुदोषयुक्तः । अपावृता स्वर्गगतिः सुपुण्या निर्वाणमार्गश्च मयोपलब्धः ॥ ५९.१ ॥ -------------------- वैद्य, १५१ -------------------- त्वदाश्रयाच्चाप्तमपेतदोषं मयाद्य शुद्धं सुविशुद्धचक्षुः । (स्पेयेर्: सुविशुद्ध चक्षुः) प्राप्तं च शान्तं पदमार्यकान्तं तीर्णश्च दुःखार्णवपारमस्मि ॥ ५९.२ ॥ नरवरेन्द्र नरामरपूजित विगतजन्मजरामरणामयम्* । भवसहस्रसुदुर्लभदर्शन सफलमद्य मुने तव दर्शनम्* ॥ ५९.३ ॥ अवनम्य ततः प्रलम्बहारश् चरणौ द्वावभिवन्द्य जातहर्षः । परिगम्य च दक्षिणं जितारिं सुरलोकाभिमुखो दिवं जगाम ॥ ५९.४ ॥ ततो भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संविग्ना भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु उपोषधो नाम देवपुत्रः पञ्चशतपरिवारो मां दर्शनायोपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । दृष्टसत्यश्च स्वभवनं गत इति । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कुतो भदन्त उपोषधस्य देवपुत्रस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति । भगवानाह: इच्छथ यूयं हिक्षवः श्रोतुम्? एवं भदन्त । तेन हि भिक्षवः शृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रकल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां च बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदपरेण समयेन कृकी राजा भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामति पर्युपासनाय । यावद्द्वौ ब्राह्मणाउ ऋषिपतनं गतौ केनचित्करणीयेन । ताभ्यां राजा द्र्ष्टो महत्या राजऋद्ध्या महता राजानुभावेन । तयो राज्याभिलाषो जातः । ताभ्यामन्यतम उपासकः पृष्टः: भो बुद्धोपासक, किं कर्म कृत्वा यच्चिन्तयति यत्प्रार्थयते तदस्य सर्वं समृध्यतीति । उपासकेनोक्तम्*: य परिशुद्धमष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपवसति, यच्चिन्तयति यत्प्रार्थयते तदस्य सर्वं समृध्यतीति । ततस्तौ ब्राह्मणौ आषाढस्य गृहपतेः सकाशादष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपलभ्योपोषितौ । तदैकेन परिशुद्धो रक्षितः । स कालं कृत्वा राज्ञः कृकेः पुत्रत्वमभ्युपगतः । तस्य सुजात इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । स पितुरत्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठापितः ॥ द्वितीयेनोपवासः खण्डितः । स कालं कृत्वा नागेषूपपन्नः । तस्योपरि दिवसे दिवसे सप्तकृत्वः तप्तवालुका निपतति यया सोऽस्थिशेषः क्रियते । तस्यैतदभवत्*: कस्येदं कर्मणः फलं कस्यायं कर्मणः फलविपाको येनाहमीदृशं दुःखमनुभवामीति । स पश्यति: अष्टाङ्गसमन्वागतं मे उपवासं समादाय शिक्षाशैथिल्यं कृतं येनाहमीदृशं महद्दुःखं प्रत्यनुभवामि । येन पुनः समादाय रक्षितं तेन राज्यं प्रतिलब्धमिति । तस्यैतदभवत्: यन्वहमिदानीमपि -------------------- वैद्य, १५२ -------------------- तावदष्टाङ्गसमन्वागत्मुपवासमुपवसेयम्* । अप्येव नाम नागयोनेर्मोक्षः स्यादिति । ततो नागवर्णमन्तर्धाप्य ब्राह्मणवर्णमात्मानमभिनिर्माय राज्ञः सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य जयेनायुषा च वर्धयित्वोवाच: अष्टाङ्गसमन्वागतेन मे महाराज उपवासेन प्रयोजनम्* । तदर्हति देवोऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासं पर्येषितुम्* । अथ न पर्येषसे, नियतं देवस्य सप्तधा मूर्धानं स्फालयामि । इत्युक्त्वा तत्रैवान्तर्हितः । ततो राजा भीतस्त्रस्तः संविग्न आहृष्टरोमकूपो हिरण्यपिटकं ध्वजाग्रे बद्ध्वा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारयामास: यो मेऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासं देशयिष्यति, तस्यैतं हिरण्यपिटकं दास्यामि, महता सत्कारेण सत्करिष्यामीति । यावदन्यतमा वृद्धा स्त्री पलगण्डदुहिता । तया राज्ञः स्तम्भो दर्शितः: अत्र मे स्तम्भे पिता असकृद्गन्धधूपपुष्पार्चनं कृतवान्* । तमुत्पाट्य प्रत्यवेक्षस्वेति । ततो राज्ञा पौरुषेयाणामाज्ञा दत्ता: अयं स्तम्भ उत्पाट्यतामिति । ततो राजपुरुषैः स्तम्भ उत्पाटितः । तस्याधस्तात्सुवर्णपत्राभिलिखितोऽष्टाङ्गसमन्वागत उपवासो लब्धः । सह पञ्च चोपासकशिक्षापदानि सप्तत्रिंशच्च बोधिपक्ष्या धर्माः । ततो राज्ञा तस्य नागस्याष्टाङ्गसमन्वागत उपवासो लिखित्वा दत्तः । ऋषिपतननिवासिभिश्च द्वादशभिरृषिसहस्रैः सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्या धर्माः प्रत्यक्षीकृताः । स च नागोऽष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपोष्य स्थलमुद्गम्योत्सृष्टकायोऽवस्थितः । सोऽनाहारतां प्रतिपण्णः कालं कृत्वा पञ्चशतपरिवारः प्रणीतेषू देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नः । अतो भिक्षवो उपोषधस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्चेति ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६० हंसाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यां राजा प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । यावदपरेण समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो जेतवनं निर्गतो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । राज्ञा च पञ्चालेन राज्ञः प्रसेनजित्कौशलस्य प्राभृतं पञ्च हंसशतानि प्रेषितानि । यदा राजा जेतवनं निर्गतस्तदा तानि पञ्च हंसशतान्युपनामितानि । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तेषामभयप्रदानं दत्वा तत्रैव जेतवनए समुत्सृष्टाणि । यदा भगवान्महाश्रावकपरिवृतोऽजिने (स्पेयेर्:ऽशन) उपनिषीदति, तदा ते हंसा भगवत्सकाशमुपसंक्रामन्ति । भगवानपि तेभ्य आलोपम् अनुप्रयच्छन्ति महाश्रावकाश्च । -------------------- वैद्य, १५३ -------------------- ते मुक्त्वा तृप्ताः प्रणीतेन्द्रियास्तिष्ठन्ति । यदा भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां धर्मं देशयति, तदा ते हंसा भगवत्सकाशं गत्वा धर्मं शृण्वन्ति । ते चाल्पायुष्काः कालं कृत्वा प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः ॥ धर्मता खलु देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा अचिरोपपन्नस्य त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते: कुतश्च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यन्ति हंसेभ्यश्च्युताः प्रणीतेषु देवेषु त्रायस्त्रिंशेषूपपन्नाः, भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । अथ हंसपूर्विणो देवपुत्राश्चलविमलकुण्डलधरा हारार्धहारविराजितगात्रा मणिरत्नविचित्रचूडाः कुङ्कुमतमालपत्रस्पृक्कादिसंसृष्टगात्रास्तस्यामेव रात्रौ दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारवाणां पुष्पाणामुत्सङ्गं पूरयित्वा सर्वं जेतवनमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैरवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् हंसपूर्विणां देवपुत्राणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्, यां श्रुत्वा हंसपूर्विभिर्देवपुत्रैर्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं प्राप्तम्* । ते दृष्टसत्या वणिगिव लब्धलाभाः, सस्यसंपन्ना इव कर्षकाः शूरा इव विजितसंग्रामाः, सर्वरोगपरिमुक्ता इवातुराः यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतास्तयैव विभूत्या स्वभवनं गताः ॥ भिक्षवः पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रछुः: किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः? भगवानाह: न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो नापि चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु दृष्टास्ते युष्माभिर्भिक्षवस्तानि पञ्च हंसशतानि राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन इहोत्सृष्टानि? एवं भदन्त । तानि ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतानि, प्रणीतेषु देवेषूपपन्नानि । तान्यस्यां रात्रौ मत्सकाशमुपसंक्रान्तानि । तेषां मया धर्मो देशितः । दृष्टसत्यानि च स्वभवनं गतानि ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हंसपूर्वकैर्देवपुत्रैः कर्माणि कृतानि येन हंसेषूपपन्नाः, कानि कर्माणि कृतानि येन देवेषूपपन्नाः सत्यदर्शनं च कृतमिति? भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिः कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६०.१ ॥ -------------------- वैद्य, १५४ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवो अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रैभिः प्रव्रजितैः शिक्षाशैथिल्यं कृतम्* । तेन हंसेषूपपन्नाः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन देवेषूपपन्नाः । यत्परिशिष्टानि शिक्षापदानि तेन सत्यदर्शनं कृतमिति । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १५५ -------------------- सप्तमो वर्गः । तस्योद्दानम्*.: सुवर्णाभः सुगन्धिश्च वपुष्मान् बलवान् प्रियः । पद्माक्षो दुन्दुभिः पुत्राः सूर्यो मल्लपताकया ॥ ******************************************************* ६१ सुवर्णाभः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णं जाम्बूनदनिष्कसदृशः । सुवर्णवर्णया चानेन प्रभया सर्वं कपिलवस्तु नगरमवभासितम्* । तद्दर्शनान्मातापितरावन्ये च कुतूहलाभ्यागताः सत्वाः परं विस्मयमागताः । चिन्तयन्ति च: कुतोऽयमीदृशः सत्वविशेष इति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादनेन जातेन सुवर्णवर्णया प्रभया सर्वं कपिलवस्तु नगरमवभासितम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य सुवर्णाभ इति नामेति । सुवर्णाभो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्योऽनुप्रदत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च पण्डितो व्यक्तो मेधावी श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः ॥ यावदपरेण समयेन रूपमदमत्तो बहिरधिष्ठानस्य क्रीडति । संबहुलाश्च शाक्या न्यग्रोधारामं गच्छन्ति । ततस्तेन सुवर्णाभेन दृष्टाः पृष्टाश्च: क्व भवन्तो गच्छन्तीति । तैरुक्तम्*: न्यग्रोधारामं गच्छामो बुद्धं भगवन्तं द्रष्टुमिति । सुवर्णाभस्य बुद्ध इत्यश्रुतपूर्वं नाम श्रुत्वा सर्वरोमकूपाण्याहृष्टनि, परमं च कुतूहलमुत्पन्नम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहमपि बुद्धं भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रामेयमिति । सोऽपि न्यग्रोधारामं गच्छति । ततस्तत्र ददर्श सुवर्णाभकुमारो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य -------------------- वैद्य, १५६ -------------------- योऽसौ रूपमदः स प्रतिविगतः । स भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता धर्मो देशितः । स तं धर्मं श्रुत्वा प्रव्रज्याभिलाषी संवृत्तः । यावन्मातापितरावनुज्ञाप्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवान् गजभुजसदृशं सुवर्णवर्णबाहुमभिप्रसार्य सुवर्णाभदारकम् इदमवोचत्*: एहि कुमार, चर ब्रह्मचर्यमिति । एहीति चोक्तः स तथागतेन मुण्डश्च संघाटिपरीतदेहः । सद्यः प्रशान्तेन्द्रिय एव तस्थावेवं स्थितो बुद्धमनोरथेन ॥ ६१.१ ॥ यावत्सप्ताहावरोपितकेशश्मश्रुर्द्वादशवर्षोपसंपन्नेर्यापथः पात्रकरव्यग्रहस्तो भगवतः पुरस्तात्स्थितः । तस्य भगवता मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुवर्णाभेन कर्माणि कृतानि येनैवंरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः प्रव्रज्य च अचिराद्(स्पेयेर्: चाचिरं) अर्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुवर्णाभेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुवर्णाभेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६१.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धो बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततो राज्ञा बन्धुमता भगवतः शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन -------------------- वैद्य, १५७ -------------------- । स्तूपमहश्च प्रज्ञप्तः । यावदन्यतमो गृहपतिस्तस्मिन् स्तूपमहे वर्तमाने निर्गतः । तेन तस्मात्स्तूपात्सौवर्णवर्ण आदर्शः पतितो दृष्टः । स तेनावतंसकं कारयित्वा तत्र स्तूपे आरोपितः । गन्धधूपपुष्पार्चनं कृत्वा पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामि, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स सुवर्णाभः । यत्तेन विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य स्तूपे काराः कृताः, तेनास्यैवंविधो रूपविशेषः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तदिहैव जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६२ सुगन्धिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः कुलपुत्रः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको अतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । तस्य मुखान्नीलोत्पलगन्धो वाति सर्वशरीराच्चन्दनगन्धः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य मुकान्नीलोत्पलगन्धो वाति, शरीराच्चन्दनगन्धः, तस्माद्भवतु दारकस्य सुगन्धिरिति नामेति । सुगन्धिर्दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स पूर्वहेतुबलाधानाच्छ्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । यदा सुगन्धिर्दारकः केयूरहारकटकालंकृतो वीथीमवतरति, तदा चन्दनगन्धेन सर्वं नगरमापूरयति । जनकायश्च दिव्यं गन्धमाघ्राय परं विस्मयमापद्य्ते । एवं चाह: अहो पुण्यानां सामर्थ्यमिति । -------------------- वैद्य, १५८ -------------------- यावदपरेण समयेन सुगन्धिर्दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुगन्धिदारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुगन्धिना कर्माणि कृतानि येनास्य मुखान्नीलोत्पलगन्धो वाति, सर्वशरीराच्चन्दनगन्धश्च । भगवानाह: सुगन्धिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुगन्धिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्य् अशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६२.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततो राज्ञा बन्धुमता भगवतः शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । स्तूपमहश्च प्रज्ञप्तः । तत्रान्यतमेन गृहपतिना प्रसादजातेन विचित्रैर्गन्धैः प्रलेपं दत्वा धूपपुष्पार्चनं कृत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन एवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामि । एवंविधमेव शास्तारमारागयेयम्*, मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स सुगन्धिः । यदनेन विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य स्तूपे काराः कृतास्तेन तेन सुगन्धः संवृत्तः । -------------------- वैद्य, १५९ -------------------- यत्प्रणिधानं कृतं तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६३ वपुष्मान् । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णं रम्यवपुः सूक्ष्मत्वङ्महेशाख्यः प्राप्तोच्छ्रयकायश्च । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य दिव्यं वपुः, तस्माद्भवतु दारकस्य वपुष्मानिति नामेति । वपुष्मान् दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः सर्वलोकेषु पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च । ततो वपुष्मान् यान् यानपि स भूप्रदेशान्* गत्वा क्रामति, ते तेऽस्य मेध्या भवन्ति । एवंविधः पुण्यमहेशाख्यः ॥ यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं -------------------- वैद्य, १६० -------------------- प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा वपुष्मता विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त वपुष्मता कर्माणि कृतानि येनास्यैवंविध आश्रयोऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: वपुष्मतैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । वपुष्मता कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । ततोऽस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र च राज्ञा बन्दुमता सपुत्रवर्गेण सामात्यगणपरिवृतेन स्तूपमहः कृतः । यावदन्यतमस्मिन् दिवसेऽन्यतमो दरिद्रपुरुषः स्तूपाङ्गणं प्रविष्टः । तत्र तेन पुष्पाणि म्लानानि दृष्टानि, रजसा च स्तूपाङ्गणो मलिनीकृतः । ततस्तेन बुद्धगुणाननुस्मृत्य प्रसादजातेन संमार्जनीं गृहीत्वा स्तूपः संमृष्टो निर्माल्यं चापनीतम्* । ततोऽपगतरजं स्तूपं निर्मलं दृष्ट्वा प्रसादजातः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलेन चित्तोत्पादेन चैवंविधानां गुणानां लाभी भविष्यामीत्येवंविधमेव शास्तारमारागयेयम्*, मा विरागयेयमिति ॥ -------------------- वैद्य, १६१ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन दरिद्रः पुरुष आसीत्*, अयं स वपुष्मान्* । यतस्तेन स्तूपः संमृष्टः, तेनाभिरूपः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६४ बलवान् । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तपौरुषबलः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं दारको बलवान्, प्राप्तं स्यादस्य बलवानिति नाम । बलवान् दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः ॥ यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या {च्}आनुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा बलवता विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः -------------------- वैद्य, १६२ -------------------- शतनपतनविकरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त बलवता कर्माणि कृतान्युपचितानि येनास्याश्रयो बलवान्*, अर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: बलवतैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । बलवता कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनः स्तूपश्चतूरत्नमयः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र स्तूपमहे वर्तमाने महाजनकायेन नृत्यता गायता च स्तूपं पांसुना मलिनीकृतम्* । यावदन्यतमो गृहपतिः स्तूपाङ्गणं प्रविष्टः । स पश्यति स्तूपाङ्गणं रजसा मलिनीकृतः । ततस्तेन गृहपतिना बुद्धगुणाननुस्मृत्य प्रसादजातेन तैलव्यामिश्रो गन्धकायो दत्तः, प्रणिधानं च कृतम्*: अप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्* । एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिः, अयं स बलवान्* । यदनेन विपश्यिनः स्तूपे काराः कृतास्तेन बलवान् संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १६३ -------------------- ******************************************************* ६५ प्रियः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यो प्रियदर्शनश्च । तस्य जन्मनि सर्वं कपिलवस्तु नगरं यशसा आपूरितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव सर्वजनप्रियः, तस्मादस्य प्रिय इति नाम भवतु । प्रियो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिः प्रदानेऽभिरतो महति त्यागे वर्तते । स श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकानां विविधैर्दानविसर्गैः संग्रहं करोति ॥ यावत्प्रियो दारकोऽपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । स प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा प्रियेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन व्यायच्छमानेन घटमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त प्रियेण कर्माणि कृतान्युपचितानि येन महायशसां प्रियो मनापश्च । प्रव्रज्य चार्हत्वं प्राप्तमिति । भगवानाह: प्रियेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि -------------------- वैद्य, १६४ -------------------- ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । प्रियेण कृतानि कर्माण्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यावदपरेण सम्येन वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादेषु नानाविचित्रितेषु पुष्पेषु प्रादुर्भूतेष्वन्यतमो गृहपती राजानं विज्ञापयामास: इच्छाम्यहं देवसहायो विपश्यिनः स्तूपे पुष्पारोपणं कर्तुमिति । राजा कथयति: एवमस्त्विति । यावत्तेन गृहपतिना राजामात्यपौरुषैः सहायेन घण्टावघोषणेन विचित्रपुष्पसंग्रहं कृत्वा विपश्यिनः स्तूपे पुष्पारोहणं कृतम्*, यत्रानेकैः प्राणिशतसहस्रैश्चित्तानि प्रसाद्य कुशलमूलानि समारोपितानि ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्* अयं स प्रियः । यत्तेन महाराजसहायेन कुशलमूलान्यवरोपितानि, तेन महाजनस्य प्रियो मनापश्च संवृत्तः, तेनैव हेतुना दर्शनीयः प्रसादिकः । अर्हत्वं च प्राप्तम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६६ पद्माक्षः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, १६५ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽभिनीलपद्मनेत्रः दिव्येनेन्द्रनीलमणिरत्नेन शिरस्याबद्धेन, येन कपिलवस्तु नगरमिन्द्रनीलवर्णं व्यवस्थापितम्* । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पद्मसदृशे अक्षिणी, तस्माद्भवतु दारकस्य पद्माक्ष इति नामेति । पद्माक्षो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामस्त्यागरुचिः प्रदानाभिरतो महति त्यागे वर्तते । स येन येन गच्छति, तेन देवमनुष्यैः पूज्यतेऽभ्यर्च्यते च ॥ यथ पद्माक्षो दारकोऽपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा पद्माक्षेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकदुःखितान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । यावदसौ पिण्डपातप्रविष्टो महाजनकायेनोद्वीक्ष्यमाणो जिह्रेति । अथ स पद्माक्षो भगवतः सकाशमुपसंक्रम्य भगवन्तं विज्ञापयामास: साधु मे भगवांस्तथा करोतु यथा मणिरत्नमन्तर्धीयेत । भगवानाह: कर्मजं ह्येतत्*, न शक्यमन्तर्धापयितुम्* । अपि तु तथा करिष्यामि यच्छ्राद्धा द्रक्ष्यन्ति नाश्राद्धा इति । ततो भगवता तथा कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त पद्माक्षेण कर्माणि कृतान्य्{उपचितानि} येनैवं महाशख्योऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: पद्माक्षेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । पद्माक्षेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? -------------------- वैद्य, १६६ -------------------- न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः । तत्र अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावदन्यतमः सार्थवाहो महासमुद्रात्सिद्धयानपात्रोऽभ्यगतः । तेन तत्र महिन्द्रनीलकं रत्नमानितम्* । तेन विपश्यिनः स्तूपं दृष्ट्वा तथागतगुणाननुस्मृत्य तन्मणिरत्नं विपश्यिनः स्तूपवर्षस्थाल्यामुपरि निबद्धम्* । तस्यानुभावेन दिग्विदिशः सर्वा नीलाकारा अवस्थिताः । पद्मैश्च पूजां कृत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवं गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाह आसीत्*, अयं स पद्माक्षः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे मणिरत्नमारोपितं तस्य कर्मणो विपाकेनास्य मणिरत्नं शिरसि प्रादुर्भूतम्* । यन्नीलपद्मैः पूजा कृता तेनाभिनीलपद्मनेत्रः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृत्वा तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६७ दुन्दुभिस्वरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते -------------------- वैद्य, १६७ -------------------- परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यः कलविङ्कमनोज्ञभाणी (स्पेयेर्: कलविङ्कमनोज्ञभाषी) दुन्दुभिस्वरनिर्घोषः । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं दारको दुन्दुभिस्वरः, तस्मादस्य भवतु दुन्दुभिस्वर इति नामेति । दुन्दुभिस्वरो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानरुचिर्महति त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन दुन्दुभिस्वरो दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा दुन्दुभिस्वरेण दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दुःखितान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त दुन्दुभिस्वरेण कर्माणि कृतान्य्येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रसादिकोऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: दुन्दुभिस्वरेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । दुन्दुभिस्वरेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६७.१ ॥ -------------------- वैद्य, १६८ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावदन्यतरेण गृहपतिना विचित्राणि वाद्यभाण्डानि पुरुषाश्च शिक्षयित्वा तत्र स्तूपे निर्यातिताः, ये तत्र स्तूपे अहन्यहनि वाद्यविशेषैः सत्कारं कुर्वन्ति ॥ {भगवानाह:} किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिरासीत्*, अयं स दुन्दुभिस्वरः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे वाद्यभाण्डानि निर्यातितानि, तेनेदानीं दुन्दुभिस्वरः संवृत्तः । तेनैव हेतुनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मनामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६८ पुत्राः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । महती महती मांसपेशी जाता, यां दृष्ट्वा मातापितरौ विषण्णौ, अन्ये च गृहवासिनः परिचारका ज्ञातयश्च: को नामायमेवंविधो जात इति । यावदसौ गृहपतिः शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: कस्य निवेदयेयम्*, को ज्ञास्यति किमेतदिति । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: अयं बुद्धो भगवान् सर्वज्ञः सर्वदर्शी । बुद्धस्य भगवतो निवेदयामि, स ज्ञास्यतीति । स येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तं पप्रच्छ । भगवानाह: मा भैषीस्त्वं गृहपते, मा भैषीः । सुविहिते कर्पासे -------------------- वैद्य, १६९ -------------------- मांसपेशीं स्थापयित्वा त्रिर्दिवसस्य पाणिनापमृज्य क्षीरेण पुनः परिप्रोक्षस्व यावत्सप्ताहम्* । ततः स्फुटिष्यति, कुमारशतमुत्पत्स्यते । ते च सर्वे महानग्नबलिनो भविष्यन्ति । इति श्रुत्वा गृहपतिः परं विस्मयमापन्नः । चिन्तयति च: लाभा मे सुलब्धा यस्य मे ईदृशाः पुत्रा उत्पत्स्यन्तीति । तेन तथैव कृतम्* । यावत्सप्तमे दिवसे सा मांसपेशी स्फुटिता । कुमारशतमुत्पन्नम्* । सर्वे अभिरूपा दर्शनीयाः प्रासादिकाः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता महानग्नबलिनः ॥ यावत्क्रमेण उन्नीता वर्धिता महान्तः संवृत्ताश्च । सर्वे यौवनमदमत्ता इतश्चामुतश्च परिभ्रमन्तो न्यग्रोधारामं गताः । अथ ते ददृशुर्बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । तेषां भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सर्वैरेवं विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ते दृष्टसत्या मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिताः । तैः सर्वैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्तो बभूवस्त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखाः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्याश्च संवृत्ताः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कुमारशतेन कर्माणि कृतान्य्येन महानग्नबलिनः संवृत्ताः, सहिताश्च भ्रातर इति । भगवानाह: एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । एभिर्कृतानिकर्माण्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन, यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावद्गोष्ठिकानां -------------------- वैद्य, १७० -------------------- शतं निर्गतम्* । तंब्स्तूपं दृष्ट्वा तथागतगुणाननुस्मृत्य तैस्तत्र स्तूपे एकपुरुषेण वा एकदेहिना वा एकात्मना वा एकचित्तेनेव एकात्मभावेनेव (स्पेयेर्: एकपुरुषेणेवैकदेहिनेवैकात्मनेवैकचित्तेनेवैकात्मभावेनेव) सर्वैरेकसमूहीभूतैः प्रसन्नचित्तकैः प्रीतिजातैरेकात्मनीभूतैस्तत्र स्तूपे पुण्यधूपगन्धमाल्यविलेपनानि नैवेद्यरसरसाग्रभोज्यानि सर्वोपहाराणि चोपढौकितानि । ध्वजवितानच्छत्राणि चारोपितानि । आरोप्य एकसमूहीभूत्वा एकस्वरेण स्तूतिं कृत्वा प्रदक्षिणशतसहस्रं कृतम्* । ततस्तैः सर्वैरेकात्मभावेनैकचित्तकेन प्रणिधानं कृत्वा: अनेन कुशलमूलेनास्माकं तथैवैकात्मजाता एकचित्तकाः समानदेहाः समानाचाराः समानधर्माः समानपुण्याः समनिर्वाणा भवन्तु इति । तत्रैव स्तूपे एवं भक्तिपरायणा निर्वृत्ताः ॥ ॰॰॰ <थे तेxतिनल्ल्म्सिस्मुतिलतेद्. थे पर मुस्त्बेगिन्न् wइथ्किं मन्यध्वे भिक्षवः ... संवृत्ताः.> {किं मन्यध्वे भुक्षवः ... संवृत्ताः} । तेनैव हेतुना इदानीमेकपेशीजाताः समरूपाः समदेहभावाः समात्मचित्ताः समबलवीर्यपराक्रमाः समाचाराः समधर्मेषु परायणाः समं स्रोतापत्तिफलं प्राप्ताः, समं चार्हत्वं प्राप्ताः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ६९ सूर्यः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको महेशाख्यः शिरसि मणिरत्नयुक्तः । ॰॰॰ <तिब्त्रन्स्ल्. सेएम्स्तो अद्दfएw सेन्तनेचेस्हेरे, देस्च्रिबिन्ग्थे सुन् लिने स्प्लेन्दोउरोf थे गेमोन् थे च्रेस्त्. च्f. तस्य मणिरत्नस्य प्रभया सर्वं गृहमवभासितं सूर्यस्येव.> । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य दारकस्य शिरसि मणिरत्नं प्रादुर्भूतम्*, तस्य मणिरत्नस्य प्रभया सर्वं गृहमवभासितं सूर्यस्येव, तस्मादस्य -------------------- वैद्य, १७१ -------------------- सूर्यो नाम भवतु इति । सूर्यो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलस्त्यागरुचिः प्रदानकौशलो महति त्यागे वर्तते । यावदपरेण समयेन सूर्यो दारको न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसाद्य स्वशिरसि मणिरत्नमुद्धृत्य भगवत उपनामितम्* । ततः प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवता सूर्यस्यानुकम्पामुपादाय तन्मणिरत्नमुपगृह्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन सूर्येण दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो दानप्रदानानि दत्वा श्रमणब्राह्मणवनीपकान् दुःखितान् सत्वान् संतर्पयित्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवतः शासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सूर्येण दारकेण कर्माणि कृतान्य्येन शिरसि मणिरत्नं जातम्*, येन च महेशाख्योऽर्हत्वं च प्राप्तमिति । भगवानाह: सूर्येणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सूर्येण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ६९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः -------------------- वैद्य, १७२ -------------------- सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । तत्र स्तूपमहो वर्तते । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयो विचित्रैर्गन्धमाल्यविलेपनैश्छत्रैर्ध्वजैः पताकाभिः पूजां कुर्वन्ति । यावदपरेण पुरुषेण राज्ञाः सकाशाद्द्यूतं क्रीडतः सूर्याभासं (स्पेयेर्: सूर्यावभासं) मणिरत्नं निर्जितम्* । ततस्तेन प्रसादजातेन विपश्यिनश्चैत्ये वर्षास्थाल्यां समारोपितम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च एवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधं शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयम्*, एवंविधेन चूडायां बद्धेन मातुः कुक्षेर्निर्गच्छेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन अक्षधूर्त आसीत्*, अयं स सूर्यः । यत्तेन विपश्यिनः स्तूपे रत्नं समारोपितं तेनास्य शिरसि मणिरत्नं प्रादुर्भूतम्* । तेनैव हेतुना अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । अर्हत्वं च साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७० मल्लपताका । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । यदासौ कुमारो जातस्तदा देवताभिर्दिव्याः पताकाः समन्तत उच्छ्रापिताः, दिव्यानि वाद्यभाण्डानि पराहतानि, दिव्यानि चोत्पलकुमुदपद्मपुण्डरीकमान्दारवाणां पुष्पाणि क्षिप्तानि, सर्वं च कपिलवस्तु नगरं यशसा आपूरितम्*, सर्वगृहेषु चास्य नाम्ना पताका उच्छ्रापिताः । तस्य जतौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातस्य यशसा सर्वलोक -------------------- वैद्य, १७३ -------------------- आपूरितः, तस्माद्भवतु दारकस्य विदितयशा इति नामेति । विदितयशा दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स च श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । यावदपरेण समयेन न्यग्रोधारामं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा तेन विदितयशसा दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यः श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकेभ्यो दानप्रदानानि दत्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स याचितचीवरं परिभुङ्क्ते अल्पमयाचितम्*, याचितपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारान् परिभुङ्क्ते अल्पमयाचितम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त विदितयशसा कर्माणि कृतान्य्येन जातमात्रस्य देवताभिः पताका उच्छ्रापिताः, यशसा च सर्वलोक आपूर्णः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: विदितयशसैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । विदितयशसा कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो -------------------- वैद्य, १७४ -------------------- भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । यत्र अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि कारान् कृत्वा स्वर्गमोक्षपरायणानि भवन्ति । यावद्राज्ञा बन्धुमता स्तूपमहः कारितः । तत्र च स्तूपमहे वर्तमाने मल्लानां मध्ये पताका उच्छ्रापिता । यावद्राजमल्लेन राजमल्लो निहतः । ततस्तेन मल्लपताका आसादिता । स तामादाय अनेकप्राणिशतसहस्रपरिवृतो नानाविचित्रैर्वाद्यैर्वाद्यमानैर् येन विपश्यिनः स्तूपस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य तथागतगुणानामनुस्मरणं कृत्वा तां पताकां स्तूपयष्ट्यां बद्ध्वा प्रणिधानं कृतवान्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मल्ल आसीत्*, अयं स विदितयशाः । यदनेन विपश्यिनः स्तूपे काराः कृतास्तेन संसारेऽनन्तं सुखमनुभूतवान्* । तेनैव हेतुना इदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १७५ -------------------- अष्टमो वर्गः । तस्योद्दानम्*: सुप्रभा सुप्रिया चैव शुक्ला सोमा तथापरा । कुवलया सुन्दरी यैव मुक्ता चैव कचङ्गला । क्षेमा विरूपा + + वर्गो भवति समुद्धितः ॥ ******************************************************* ७१ सुप्रभा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका दिव्यालंकारभूषिता मणिरत्नेन कण्ठे आबद्धेन । तस्माच्च प्रभा निर्गच्छति, यया सर्वा श्रावस्ती अवभासते । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादनया जातमात्रया मणिरत्नावभासेन सर्वा श्रावस्ती अवभासिता, तस्माद्भवतु दारिकायाः सुप्रभेति नामेति । सा सुप्रभा दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सा अष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । सा दारिका श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया आत्महितपरहितप्रतिपन्ना । तस्या ये ये याचनका आगच्छन्ति, तेभ्यस्तेभ्यः कण्ठादलंकारमवमुच्य प्रयच्छति । दत्ते च पुनरलंकारः प्रादुर्भवति ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदा तस्या बहवो याचनका आगच्छन्ति, राजपुत्रा अमात्यपुत्राः श्रेष्ठिपुत्राश्च । तैरुपद्रूयमाणः पिता चास्याः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मे अमित्रा भविष्यन्तीति । यावदसौ दारिका पितरं चिन्तापरमवेक्ष्योवाच: तात किमसि चिन्तापर इति । तेन सोऽर्थो विस्तरेण समाख्यातः । दारिका कथयति: तात न ते शोकः कर्तव्यः । स्वयमेवाहं सप्तमे दिवसे स्वयंवरमवतरिष्यामीति । ततः श्रेष्ठी राज्ञः प्रसेनजितो निवेद्य श्रावस्त्यां घण्टावघोषणं कारयामास: सप्तमे दिवसे सुप्रभा दारिका स्वयंवरमवतरिष्यति, येन वो यत्करणीयं स तत्करोत्विति ॥ -------------------- वैद्य, १७६ -------------------- ततः सप्तमे दिवसे सुप्रभा दारिका रथाभिरूढा काषायं ध्वजमुच्छ्राप्य बुद्धं भगवन्तं चित्रपटे लेखयित्वा अभिष्टुवती वीथीमवतीर्णा । सा तत्र राजपुत्रैरमात्यपुत्रैः श्रेष्ठिपुत्रैश्च सोत्कण्ठ्Èद्वीक्ष्यमाणा विचित्राभिः कथाभिः संज्ञप्योवाच: सर्वथाहं न केनचिदंशेन भवतां परिभवं करोमि । केवलं तु नाहं कामेनार्थिनी । बुद्धं शरणं गतास्मि । तस्य सकाशे प्रव्रजिष्यामीति । ततस्ते निर्भर्त्सिताः प्रतिनिवृत्ताः । सुप्रभापि दारिका भगवत्सकाशमुपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । तस्या भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुप्रभया दारिकया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, अभिनिर्हारश्च कृतः । अथ सुप्रभा दारिका उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुणीभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवान् संलक्षयति: अनया अस्माच्छासने (स्पेयेर्: अस्मच्छासने) महद्विनेयाकर्षणं कर्तव्यमिति । ततो भगवतोक्ता: गच्छ दारिके पर्षदमवलोकयेति । ततः सुप्रभा दारिका जेतवनान्निर्गत्य तत्रागता । तत्रैकैकस्यैवं भवति: बलेनैनां हराम इति । ते तामाक्रमितुमारब्धाः । ततः सुप्रभा दारिका तैरुपक्रम्यमाणा विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि दर्शयितुमारब्धा । आशु पृथग्जनस्य ऋद्धिरावर्जनकरी । ततस्ते तदत्यद्भूतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा उद्दण्डरोमाणो मूलनिकृत्त इव द्रुमाः पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धाः: अवतर अवतर भगिनि, ययैते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः । अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिभुञ्जीथा इति । ततः सुप्रभा दारिका गगनतलाद्(स्पेयेर्: गगणतलाद्) अवतीर्य जनकायस्य पुरस्तात्स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । ततो भगवता महाप्रजापत्याः संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुप्रभया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका, मणिरत्नं च कण्ठे प्रादुर्भूतम्*, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुप्रभयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि {लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुप्रभया दारिकया कर्माणि कृतान्युपचितानि} । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि -------------------- वैद्य, १७७ -------------------- कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वेन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः, तस्य राज्ञा बन्धुमता शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । या बन्धुमतो राज्ञोऽग्रमहिषी वृद्धीभूता, तया विचित्राण्याभरणानि शरीरादवमुच्य तत्र स्तूपे दत्तानि । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतवती: अनेन कुशलमूलेम चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन चार्हत्वं प्राप्नुयामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो या सा तेन कालेन तेन समयेन राज्ञो बन्धुमतो अग्रमहिषी आसीत्*, इयं सा सुप्रभा । यदनया विपश्यिनः स्तूपे विचित्राण्याभरणानि समारोपितानि, तेनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता संवृत्ता । यत्प्रणिधानं कृतम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७२ सुप्रिया । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन अनाथपिण्डदस्य गृहपतेः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता श्रावस्त्यधिवासिनो जनकायस्यातीव प्रिया । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं प्रिया सर्वजनस्य, तस्माद्भवतु दारिकायाः सुप्रियेति नामेति । जातिस्मरा जातमात्रा गाथां भाषते: -------------------- वैद्य, १७८ -------------------- दत्तं हि दानं बहु वाल्पकं वा विस्तीर्यते क्षेत्रविशेषयोगात्* । तस्माद्धि देयं विदुषा प्रयत्नात्* बुद्धाय लोकेन्द्रसुरेश्वराय ॥ ७२.१॥ आथास्या मातापितरावन्ये च गृहवासिनस्तं वाक्यव्याहारं श्रुत्वा भीतास्त्रस्ताः संविग्ना आकृष्टरोमकूपाः (स्पेयेर्: आहृष्टरोमकूपाः) कथयन्ति: पिशाचीव सेयं दारिकेति । सा कथयति: अम्ब नाहं पिशाची नापि राक्षसी, किं तर्हि दारिका । इच्छामि दानानि दातुमिति । ततोऽस्या मात्रा अनाथपिण्डदस्य गृहपतेर्निवेदितम्*: एवमेषा दारिका ब्रूत इति । ततस्तेन गृहपतिना हृष्टतुष्टप्रमुदितेन भगवानन्तर्गृहे सभिक्षुसंघो भोजितः, तस्याश्च नाम्ना दक्षिणादेशनं कारितम्* ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण सप्तवर्षा संवृत्ता, मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । सा सर्वासां भिक्षुणीनामिष्टा कान्ता प्रिया मनापा । यावत्तत्र कालेन महादुर्भिक्षं प्रादुर्भूतं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशम्*, यत्रानेकानि प्राणिशतसहस्राणि अन्नपानवियोगात्कालं कुर्वन्ति । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: गच्छ आनन्द, मद्वचनात्सुप्रियां वद: चतस्रस्ते पर्षदस्त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः प्रतिपादयितव्या इति । तत आयुष्मानानन्दः सुप्रियां गत्वोवाच: भगवानाह: चतस्रस्ते परिषदस्त्रैमास्यं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः प्रतिपादयितव्या इति । ततः सुप्रिया कृतकरपुटा भगवत आज्ञां शिरसि कृत्वा कथयति: एवमस्त्विति ॥ सुप्रिया श्रावस्तीमभिसंप्रस्थिता गोचरव्यवलोकनार्थम्* । यावदेषा प्रवृत्तिरनाथपिण्डदेन श्रुता । स त्वरितं सुप्रियाया अग्रतो भूतः कथयति: सुप्रिये क्व गच्छसीति । सा कथयति: भगवानाह त्रैमास्यं वैयावृत्यकर्मणि नियुक्तेति । अनाथपिण्डद उवाच: अल्पोत्सुका भव, अहं त्वां सर्वेण प्रवारयामीति । सुप्रिया कथयति: किमत्राश्चर्यं यदि तातो दृष्टसत्यः प्रवारयति समन्ततोऽन्तर्हितानि निधानान्यभिसमीक्ष्य । अहं तु दरिद्रजनस्यानुग्रहं करोमीति । तथा पञ्चभिरुपासकशतैरल्पोत्सुका क्रियते । मालिकया देव्या, वर्षाकारया क्षत्रियया, ऋषिदत्तपुराणाभ्यां स्थपतिभ्यां, विशाखया मृगारमात्रा, राज्ञा प्रसेनजिता । अटवीगता तत्राप्यमनुष्यैर्मनुष्यवेषधारिभिः प्रवार्यते । तया एवं प्रवार्यमाणया भगवान् सश्रावकसंघस्त्रैमास्यमुपस्थितश्चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः । तत्रैव च त्रैमास्ये युज्यमानघटमानव्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ -------------------- वैद्य, १७९ -------------------- अथ भगवांस्त्रैमास्यात्ययात्कृतचीवरो निष्ठितचीवरः समादाय पात्रचीवरं श्रावस्त्या राजगृहं संप्रस्थितः सार्धं श्रावकसंघेन । ततः सुप्रियया भगवानन्तर्मार्गे अल्पोत्सुकः कृतः । यावदसौ ॰॰॰ {अल्पो}दिकामटवीमनुप्राप्तः, गण्डीदेशकालो जातः, पथ्यदनं च नास्ति । तया भगवान् सश्रावकसंघ उपनिवेशितः । ततः पात्रं वामे पाणौ प्रतिष्ठाप्योवाच, प्रव्याहृतवती: यदि पुण्यानामस्ति विपाकः, पात्रमेवंविधभक्ष्यभोज्यादिना परिपूर्येतेति । ततो देवतया दिव्यया सुधया परिपूरितम्* । ततः सुप्रियया अनुपरिपाटिकया सर्वस्य भिक्षुसंघस्य पात्राणि पूरितानि । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षूणीनां मम श्राविकाणां कृतपुण्यानां यदुत सुप्रिया भिक्षुणी ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुप्रियया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अभिमता सर्वजनस्य, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: सुप्रिययैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुप्रियया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७२.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ काश्यपः सम्यक्संबुद्धः पुर्वाह्णे निवास्य पात्रचिवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो वाराणसीं नगरीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । यावदन्यतरः श्रेष्ठी सपरिजन उद्यानं गतः, प्रभूतं च खादनीयं भोजनीयं नीतम्* । यावत्तस्य प्रेष्यदारिकया ॰॰॰ <अचोर्दिन्ग्तो कल्पद्रुमावदान इतिस्: पेशामादाय पैष्टिकीम्.> । {तया} भगवान् सश्रावकसंघोऽन्तर्मार्गे दृष्टः । तस्याः प्रसादजाताया बुद्धिरुत्पन्ना: किं मां स्वामी द्विरपि दासीकरिष्यति, यन्वहं भगवन्तं भोजयेयमिति । ततस्तया बन्धनताडनमगणयित्वा भक्तपेडामुद्धाट्य भगवान् सश्रावकसंघो विचित्रेणाहारेण संतर्पितः । ततः श्रेष्ठिनः सकाशमुपसंक्रान्ता । यावच्छ्रेष्ठिना उक्ता: दारिके क्व सा भक्तपेडेति । सा कथयति: भगवान्मे काश्यपः सम्यक्संबुद्धाः पिण्डकेन प्रतिपादितः । इति -------------------- वैद्य, १८० -------------------- श्रुत्वा श्रेष्ठी परं विस्मयमापन्नः । ततस्तेन हृष्टतुष्टप्रमुदितेनोक्ता: गच्छ दारिके, अद्याग्रेण त्वमदासी भव, या त्वं मम सुप्तस्य जागर्षीति । सा कृतकरपुटा गृहपतिं विज्ञापितवती: अनुजानीहि मं*, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । ततोऽस्याः श्रेष्ठिना पात्रचीवरं दत्तम्* । सा स्वकेन पात्रचीवरेण भगवच्छासने प्रव्रजिता । भगवतः काश्यपस्य प्रवचने दशवर्षसहस्राणि वैयावृत्यं कृतम्*, भक्तैस्तर्पणैर्यवागूपानैर्नित्यकैर्नैमित्तिकैर्(स्पेयेर्: निमित्तिकैर्) दीपमालाभिः कठिनचीवरैर्दानप्रदानानि दत्वा प्रणिधानं कृतम्*: यन्मया भगवते काश्यपाय कृच्छ्रेण समुदानीय दानप्रदानानि दत्तानि, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च भगवतः शाक्यमुनेः प्रव्रज्याहर्त्वं प्राप्नुयामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ प्रेष्यदारिका, इयमसौ सुप्रिया । यदनया भगवान् कास्यपः पिण्डकेन प्रतिपादितः, तेन आढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अभिमता सर्वजनस्य । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७३ शुक्ला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । शाक्येषु रोहिणो नाम शाक्यः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरवासवादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्*, एकैकस्य पुत्रसहस्रम् अभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ -------------------- वैद्य, १८१ -------------------- रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता च कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एतेषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च ॥ स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमा च दारिका अन्यतमस्मात्देवनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्ता । तया स्वामिने निवेदितम्* । ततः स्वामिनोच्यते: भद्रे यदि पुत्रं जनिष्यसीत्येवं कुशलम्*, अथ दुहितरम्*, तयैव सह त्वां निष्कासयामीति । यावदसावष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका अतिक्रान्ता मानुष्यां वर्णमसंप्राप्ता च दिव्यं वर्णम्*, शुक्लैर्वस्त्रैः प्रावृता अनुपलिप्तैव गर्भमलेन । यावद्रोहिणेन श्रुतं प्रजाप्ती ते प्रसूता दारिका जातेति, स कुपितः प्रविष्टः । ततोऽस्य प्रजाप्त्या दिव्यवस्त्रप्रवृता दारिकोपनीता । ततो रोहिणः शाक्यो दारिकां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं शुक्लवस्त्रपरिवृता जाता, तस्माद्भवतु दारिकायाः शुक्लेति नामेति । शुक्ला दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सा अष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यथा यथा च शुक्ला दारिका वर्धते, तथा तथा तान्यपि वस्त्राणि वर्धन्ते न च मलिनीभवन्ति, न चास्याः कायो मलेनाभिभूयते ॥ यदा शुक्ला दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदास्या बहवो याचनका आगच्छन्ति, राजपुत्रा अमात्यपुत्राश्च । ततस्तैरुपद्रूयमाणः पिता चास्याः करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मे अमित्रा भविष्यन्तीति । यावदसौ दारिका पितरं चिन्तापरमवेक्ष्योवाच: तात किमसि चिन्तापर इति । तेन सोऽर्थो विस्तरेण समाख्यातः । दारिका कथयति: तात न ते शोकः कर्तव्यः, नाहं कामेनार्थिनी, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामि, अनुजानीहि मां तातेति । यावदसौ मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । येनैव वस्त्रेण प्रावृता जाता, तत एव परिपूर्णं पञ्चचीवरं संपन्नम्* । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त शुक्लया दारिकया कर्माणि कृतान्य्, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका, शुक्लवस्त्रप्रावृत्ता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: शुक्लयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शुक्लया -------------------- वैद्य, १८२ -------------------- कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरा श्रेष्ठिभार्या श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया केनचिदेव करणीयेन ऋषिपतनं गता । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । ततोऽस्या भगवता काश्यपेन धर्मो देशितः । तया लब्धप्रसादया भगवन्तं सश्रावकसंघमन्तर्गृहे भोजयित्वा भिक्षुसंघाय कठिनचीवरमनुप्रदत्तम्*, क्रमेण च मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ श्रेष्ठिभार्या, एषैवासौ शुक्ला भिक्षुणी । यदनया भिक्षुसंघाय कठिनचीवरमनुप्रदत्तं तेन शुक्लवस्त्रप्रावृत्ता जाता । यद्ब्रह्मचर्यवासः परिपालितस्तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७४ सोमा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो ब्राह्मण आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी त्रयाणां वेदानां पारगतः सनिघण्टकैटभानां साक्षरप्रभेदानामितिहासपञ्चमानां पदशो व्याकरणः । स पञ्च माणवकशतानि ब्राह्मणकान्मन्त्रान् पाठयति । तेन -------------------- वैद्य, १८३ -------------------- पुत्रहेतोः सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: प्रायशोऽस्माकं पुत्रपौत्रिकया सोमनामानि क्रियन्ते । भवतु दारिकायाः सोमेति नामेति । सोमा दारिका उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा क्रमेण महती संवृत्ता, सा पण्डिता व्यक्ता मेधाविनी पटुप्रचारा स्मृतिमती श्रुतिधरा च । यावदस्याः पिता माणवकान्मन्त्रान् पाठयति, सा श्रुतमात्रेणोद्गृह्णाति । श्रुत्वा च तेषां शास्त्राणां पूर्वापरेण व्याख्यानं करोति । ततोऽस्या यशसा सर्वा श्रावस्ती स्फुटा संवृत्ता । तीर्थ्याश्चास्या अहन्यहनि दर्शनायोपसंक्रामन्ति, तया च सह विनिश्चयं कुर्वन्ति । यदा भगवाननुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः तदा श्रावस्तीमागतः । प्रायेण ये पण्डिताः पण्डितसंख्याताः, ते भगवतो दर्शनायोपसंक्रामन्ति । ततः सा तान्न पश्यन्ती अन्तर्जनमामन्त्रयते: कोऽत्र भवन्तो हेतुर्येनैतर्हि शास्त्रविदो नोपसंक्रामन्तीति । ते कथयन्ति: भगवान् सर्वज्ञः शाक्यमुनिर्नामेह संप्राप्तः, सर्वे तत्प्रवणाः संवृत्ता इति । ततो बुद्ध इत्यश्रुतपूर्वं घोषं श्रुत्वास्याः सर्वरोमकूपा हृष्टाः (स्पेयेर्: सर्वरोमकूपाहृष्टाः ) । तत्र सोमा दारिका बुद्धशब्दश्रवणाद्भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्च भगवत्पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् सोमाया दारिकाया आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा सोमया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या महाप्रजापत्याः सकाशे प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्याभिवाद्या च संवृत्ता ॥ यदा भगवता भिक्षुभ्य आज्ञा दत्ता: यूयमेव भिक्षवोऽन्वर्धमासं प्रातिमोक्षसूत्रोद्देशमुद्दिशतेति, तदा महाप्रजापत्या: उद्दिशतु भगवान् प्रातिमोक्षम्*, उद्दिशतु सुगतः प्रातिमोक्षमिति । भगवानाह: न हि भिक्षुण्यस्तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धः पदशो धर्ममुद्दिशन्ति । यदि युष्माकं काचिदुत्सहते (स्पेयेर्: उच्छहते) सकृदुक्तं धारयितुम्*, एवमहमुद्दिशेयमिति । तेन खलु समयेन सा भिक्षुणी तस्यामेव पर्षदि संनिषण्णा संनिपतिता । अथ सा भिक्षुणी उत्थायासनाद्येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमेतदवोचत्*: उद्दिशतु भगवान् प्रातिमोक्षम्*, -------------------- वैद्य, १८४ -------------------- उद्दिशतु सुगतः प्रातिमोक्षम्* । अहं सकृदुक्तं धारयिष्ये । ततो भगवता विस्तरेणोद्दिष्टः, सोमया सकृदुक्तो धारितः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां बहुश्रुतानां श्रुतधरीणां यदुत सोमा भिक्षुणी ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सोमया बिक्षुण्या कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाढ्ये कुले जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका श्रुतिधरा च संवृत्तेति । भगवानाह: सोमयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सोमया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरा ब्राह्मणदारिका भगवतः कास्यपस्य शासने प्रव्रजिता । तया तत्रोद्दिष्टं पठितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्* । न तु शक्तितं नैष्ठिकं ज्ञानमुत्पादयितुम्* । यस्याश्चोपाध्यायिकायाः सकाशे प्रव्रजितासीत्*, सा भगवता काश्यपेन श्रुतधरीणामग्रा निर्दिष्टा । ततः सोमया भिक्षुण्या मरणकाले प्रणिधानं कृतम्*: यथा मे उपाध्यायिका श्रुतधरीणामग्रा निर्दिष्टा, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेनोत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्य शासने प्रव्रजिता भगवता शाक्यमुनिना श्रुतिधरीणामग्रा निर्दिश्येय ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ ब्राह्मणदारिका आसीत्*, इयं सा सोमा भिक्षुणी । यदनया प्रणिधानं कृतम्*, तेन श्रुतिधरीणामग्रा निर्दिष्टा । यदनया तस्योद्दिष्टं पठितं स्वाध्यायितम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८५ -------------------- ******************************************************* ७५ कुवलया । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु समयेन राजगृहे नगरे गिरिवल्गुसमागमो नाम पर्व प्रत्युपस्थितम्* । तत्र सर्वेभ्यः षड्भ्यो महानगरेभ्यो जनकायः संनिपतति । यावद्दक्षिणापथान्नटाचार्य आगतः । तस्य दुहिता कुवलया नाम अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । सा रूपयौवनारोग्यमदमत्ता । यदा रङ्गमध्यमवतरति, तदा सर्वप्रेक्षकैः सोत्कण्ठैरुद्वीक्ष्यते । ये चाप्रतिसंख्यानबहुलास्तेषां मनांस्याकर्षति । तत्र यदा पर्व प्रत्युपस्थितं भवति, तदा पूरणप्रभृतयः सपर्षत्का उपसंक्रामन्ति । ततः कुवलया दारिका जनकायमुवाच: अस्ति भवन्तो राजगृहे नगरे कश्चिन्मनुष्यभूतो यो मे रूपेण समो विशिष्टतरो वेति । जनकायेनोक्ता: अस्ति श्रमणो गौतमः सपरिवार इति । कुवलयोवाच: किमसौ मनुष्यभूतोऽथ देव इति । मनुष्यभूतः स तु सर्वज्ञ इति ॥ ततस्तद्वचनमुपश्रुत्य कुवलया सर्वालंकारभूषिता भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । उपसंक्रम्य भगवतः पुरस्तात्स्थित्वा नृत्यति गायति वादयते स्त्रीलिङ्गानि स्त्रीचिह्नानि स्त्रीनिमित्तानि चोपदर्शयति । ये सरागा भिक्षवस्ते तया संभ्रामिताः । ततो भगवान् रागबहुलानां भिक्षूणां विनयनार्थं कुवलयायाश्च रूपयौवनमदापनयनार्थं तद्रूपानृद्ध्यभिसंकारानभिसंकृतवान्*, येन कुवलया जीर्णा वृद्धा पलितशिरस्का खण्डदन्ता कुब्जगोपानसीवक्त्रा निर्मिता । तत्कालसमनन्तरमेव कुवलाया आत्मानं बीभत्समभिवीक्ष्य योऽसौ रूपयौवनमदः स प्रतिविगतः । रागबहुलाश्च भिक्षवः संविग्नाः । ततः कुवलया अपगतमदा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवन्तं विज्ञापितवती: साधु मे भगवांस्तथा धर्मं देशयतु, यथाहमस्मात्पूतिकलेवराद्(स्पेयेर्: पूतिकडेवराद्) अल्पकृच्छ्रेण परिमुच्येयेति । अथ भगवान् कुवलायास्तेषां चावीतरागाणां भिक्षूणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा ताथविधां धर्मदेशनां कृतवान्*, यां श्रुत्वा कैश्चिद्विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्*, कैश्चित्सकृदागामिफलम्*, कैश्चिदनागामिफल्म्*, कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । कुवलयापि लब्धप्रसादा भगवत्सकाशे प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता -------------------- वैद्य, १८६ -------------------- भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । तैरपि नटैस्तेन संवेगेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता कुवलया नटदारिका रूपयौवनमदमत्ता जरया संवेज्य यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापिता इति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः सर्वज्ञेन सर्वाकारज्ञेन सर्वज्ञानज्ञेयवशिप्राप्तेन कुवलया दारिका रूपयौवनमदमत्ता जरया संवेज्य यावदत्यन्तनिष्ठे निर्वाणे प्रतिष्ठापिता । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः कुवलया दारिका संवेज्य पञ्चसु व्रतप्रदेशेषु प्रतिष्ठापिता । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं कारयति । यावदसौ राजा देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिको जातो अभिरूपो दर्शनीयो प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाट उच्चघोषणः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पिता काशिराजः, अयं चाभिरूपो दर्शनियः प्रासादिकः, तस्माद्भवतु दारिकस्य काशिसुन्दर इति नाम । काशिसुन्दरो दारकः अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिर् उन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा महावृत्तस्तदा यौवराज्येऽभिषिक्तः । सोऽनेकदोषदुष्टमनर्थमूलं राजत्वं विदित्वा ऋइषिषु प्रव्रजितः । स च हिमवत्कन्दरे प्रतिवसति फलमूलांबुभक्तोऽजिनवल्कलधारी अग्निहोत्रिकः । यावदपरेण समयेन फलानामर्थमन्यतरं पर्वतकन्दरमनुप्रवृत्तः । यावत्तत्र किन्नरदारिका । ऋइषिकुमारं दृष्ट्वा संरक्ता नृत्यति गायति वादयति स्त्रीचिह्नानि स्त्रीनिमित्तानि स्त्रीविक्रीडितान्युपदर्शयति । यावत्काशिसुन्दरेण ऋषिणा तस्या दारिकाया धर्मदेशना दत्ता । जीर्णासि भगिनि, प्रथमस्ते स्वरो मधुरः स्निग्धश्च, पश्चिमस्ते जर्जरीभूत इति । ततस्तेन तस्या धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा किन्नरकन्याया योऽभूद्रूपमदः -------------------- वैद्य, १८७ -------------------- स प्रतिविगतः । तया प्रसादजातया प्रणिधानं कृतम्*: यस्मिन् समयेऽनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येथाः, तदा तेऽहं श्राविका स्यामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ऋषिकुमारो बभूव, अहं सः । किन्नरकन्या इममेव कुवलया । भिक्षवो बुद्धं भगवन्तं पृच्छन्ति: कानि भदन्त कुवलयया कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका संवृत्ता, कानि कर्मणि कृतानि येनार्हत्वं साक्षात्कृतमपि । भगवानाह: कुवलययैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कुवलयया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावद्दक्षिणापथादन्यतरो नटाचार्य आगतः । तत्र शोभनेन (स्पेयेर्: शोभेन) राज्ञा भगवतः सकाशात्सत्यदर्शनं कृत्वा नटाचार्याणामाज्ञा दत्ता: बौद्धं नाटकं मम पुरस्तान्नाटयितव्यमिति । तैराज्ञा शिरसि प्रतिगृहीता: एवं भदन्तेति । ततः सर्वनटैर्बौद्धं नाटकं विचार्य मुनिनिर्जितं कृतम्* । यावद्राज्ञोऽमात्यगणपरिवृतस्य पुरतो नटा नाटयितुमारब्धाः । तत्र नटाचार्यः स्वयमेव बुद्धवेषेणावतीर्णः, परिशिष्टा नटा भिक्षुवेषेण । ततो राज्ञा हृष्टतुष्टप्रमुदितेन नटाचार्यप्रमुखो नटगणो महता धनस्कन्धेनाच्छादितः । ततस्ते भगवच्छासने लब्धप्रसादा दानप्रदानानि दत्वा सम्यक्प्रणिधानं चक्रुः: अनेन वयं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतान् बुद्धानारागयेम, मा विरागयेमेति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो ये ते नटाः, इमे ते कुवलयाप्रमुखाः । यदेभिस्तत्र प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १८८ -------------------- ******************************************************* ७६ काशिसुन्दरी । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वाराणस्यां विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यां नगर्यां राजा ब्रह्मदत्तो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावदसौ राजा देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादियं काशिराजस्य दुहिता सुरूपा च, तस्माद्भवतु दारिकायाः काशिसुन्दरीति नामेति । काशिसुन्दरी दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । साऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा काशिसुन्दरी दारिका क्रमेण महती संवृत्ता, तदा प्रातिसीमैः षड्भिः राजभी राज्ञे ब्रह्मदत्तस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्*: श्रुतमस्माभिर्यथा तव दुहिता जातेति । तदर्हस्यस्माकं पुत्राणामन्यतरस्मै अनुप्रदातुमिति । ततो राजा शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितश्चिन्तयति: यद्येकस्मै दास्यामि, अपरेण सह मे (स्पेयेर्: मे सह) विरोधो भविष्यतीति । काशिसुन्दरी दारिका सर्वालंकारविभूषिता पितुः सकाशमुपसंक्रान्ता । तया पिता शोकार्तो दृष्टः पृष्टश्च: तात किमर्थं शोकः क्रियत इति । पित्रा अस्या यथाभूतं समाख्यातम्* । ततः काशिसुन्दरी पितरमुवाच: क्रियतां तात प्रातिसीमानां राज्ञां दूतसंप्रेषणम्* । सप्तमे दिवसे काशिसुन्दरी दारिका स्वयंवरमवतरिष्यति । येन वो यत्करणीयं स तत्करोत्विति । यावत्सप्तमे दिवसे षट्प्रातिसीमा राजानः संनिपतिताः । काशिसुन्दर्यपि रथमभिरुह्य काषायं ध्वजमुच्छ्राप्य बुद्धपटं हस्तेन गृहीत्वा राजसभां गत्वोवाच: शृण्वन्तु भवन्तः प्रातिसीमा राजानः । नाहं भवतां रूपयौवनकुलभोगैश्वर्यं तुलयामि, अपि तु नाहं कामैरर्थिनी । य एष एव मे भगवान् बुद्धः पटे लिखितस्तस्याहं श्राविका । अस्य शासने प्रव्रजिष्यामीति ॥ यावदृषिपतनं गत्वा भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा भगवन्तमिदमवोचत्*: लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षु{णी}भावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवतो महाप्रजापत्यां संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं -------------------- वैद्य, १८९ -------------------- विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । ततस्ते राजपुत्रास्तस्या रूपयौवनशोभां समनुस्मृत्य रागमदमत्ताः प्रव्रजितामपि प्रार्थयितुं प्रवृत्ताः । सा तैः प्रार्थ्यमाना विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलम् (स्पेयेर्: गगणतलम्) अभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धा । आशु पृथग्जनस्य ऋद्धिरावर्जनकरी । ततस्ते रापुत्रा अत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा आहृष्टरोमकूपाः पादयोर्निपत्य क्षमापयितुमारब्धाः: मर्षय भगिनि । यथैते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः, अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिमुञ्जीथा इति । ततः काशिसुन्दरी दारिका गगनतलादवतीर्य जनकायस्य पुरस्तात्स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैर्महान् विशेषोऽधिगतः ॥ ततो भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त काशिसुन्दर्या कर्माणि कृतानि, येनैवमाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमपि । भगवानाह: काशिसुन्दर्यैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । काशिसुन्दर्या कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे त्रिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां कनकमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । ॰॰॰ <थे नमे ओf थे प्लचे इस्मिस्सिन्ग्.> । यावत्तत्रान्यतरा राजदुहिता श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया आत्महितपरहितप्रतिपन्ना । तया विहारं कारयित्वा सर्वोपकरणैः परिपूर्य भगवते सश्रावकसंघाय प्रतिपादितः । कनकमुनौ च सम्यक्संबुद्धे प्रव्रज्य दशवर्षसहस्राणि मैत्री भविता ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो या सा राजदुहिता, इयं सा काशिसुन्दरी दारिका । यदनया विहारः प्रतिपादितस्तेनाभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका संवृत्ता । यत्कनकमुनौ भगवति प्रव्रज्य दशवर्षसहस्राणि मैत्री भाविता तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९० -------------------- ******************************************************* ७७ मुक्ता । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यां पुष्यो नाम श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका मुक्तामालया शिरसि बद्धया । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारिकाया नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्या जातमात्राया मुक्तमाला शिरसि प्रादुर्भूतं, तस्माद्भवतु दारिकाया मुक्तेति नामेति । मुक्ता दारिका अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्ता द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । साऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यावन्मुक्ता दारिका क्रमेण महती संवृत्ता । तस्याः सा मुक्तामाला अवतारिता पुनः प्रादुर्भवति । ततः सा दारिका कृपणवनीपकान् दृष्ट्वा भागसंविभागं करोति । यदा च प्रदेया संवृत्ता, तदा तस्या बहवो याचनका आगच्छन्ति राजपुत्रा अमात्यपुत्राः श्रेष्ठिपुत्राश्च । ततोऽस्याः पिता शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितश्चिन्तयति: यद्येकस्मै दास्यामि, अन्ये मेऽमित्रा भविष्यन्तीति । ततोऽसौ दारिका पितरं विज्ञापयामास: तात किमर्थं शोकः क्रियत इति । तेन यथावृत्तं सर्वं तत्समाख्यातम्* । ततो दारिका कथयति: तात नाहं कामैरर्थिनी । भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । यावदनाथपिण्डदस्य सुप्रियो नाम कनीयः पुत्रस्तेन पिता विज्ञप्तः । ममार्थायैतां दारिकां याचस्वेति । ततोऽनाथपिण्डदेन पुष्यस्य गृहपतेर्दूतसंप्रेषणं कृतम्*: दीयतां मुक्ता दारिका मम पुत्राय । एवं कृतं सांबन्धिकं यावज्जीवसुख्यं कृतं च भविष्यतीति । ततः पुष्येण गृहपतिना स्वस्यां दुहितरि सोऽर्थो निवेदितः । सा कथयति: समयतो यदीन्द्रियाणां परिपाकान्मया सह भगवच्छासने प्रव्रजति, एवमहं तं भर्तारं वरयामीति । तेन तथैव कृतम्* । यावदुभावेव गृहान्निष्क्रम्य भगवच्छासने प्रव्रजितौ । ताभ्यां युज्यमानाभ्यां घटमानाभ्यां व्यायच्छमानाभ्यामिदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्तौ संवृत्तौ त्रैधातुकवीतरागौ समलोष्टकाञ्चनावाकाशपाणितलसमचित्तौ वासीचन्दनकल्पौ विद्याविदारिताण्डकोशौ विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तौ भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखौ । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यौ मान्यावभिवाद्यौ च संवृत्तौ ॥ -------------------- वैद्य, १९१ -------------------- भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त मुक्तया कर्माणि कृतानि येन मुक्तामालया शिरस्याबद्धया, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: मुक्तयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । मुक्तया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतमः सार्थवाहः स महासमुद्रमवतीर्णः । ततः स्वस्ति सुसिद्धयानपात्र आगतः । ततस्तेन मुक्ताहारः परमशोभन आनितः । तस्य च भार्या अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिका । तेन तस्याः शिरसि बद्धः ॥ वाराणस्यामन्यतमो गृहप्तिः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको महात्मा धर्मकामः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहं छन्दकभिक्षणं कृत्वा भगवतः काश्यपस्य शासने पञ्चवार्षिकं कुर्यामिति । तेन राज्ञः कृकिणो निवेदितम्*: इच्छाम्यहं छन्दकभिक्षणं समादाप्य भगवतः पञ्चवार्षिकं कर्तुमिति । राज्ञा एवमस्त्विति समनुज्ञातः । अथासौ गृहपतिर्हस्तिस्कन्धारूढो वाराणास्यां नगर्यां रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेषु च्छन्दकभिक्षणं याचितुं प्रवृत्तः । यावत्सार्थवाहभार्या मुक्ताहारं शिरसोऽवमुच्य तस्मिंश्छन्दकभिक्षणे दत्तवती । यावत्सार्थवाह आगतस्तं मुक्ताहारं शिरसोऽपनीतं दृष्ट्वा पृष्टवान्*: भद्रे क्वासौ मुक्ताहार इति । ततस्तयोक्तम्*: आर्यपुत्र प्रीतिं जनय, प्रसादमुत्पादय, भगवच्छासने छन्दकभिक्षणे दत्त इत् । यावत्सार्थवाहेन पुष्कलेन मूल्येन निष्क्रीय तस्यै पत्न्यै दत्तः । सा नेच्छति पुनस्तं ग्रहीतुम्*, परित्यक्तो (स्पेयेर्: परित्यक्ता) मे इति । स्वामिनोच्यते: भद्रे मया प्रभूतेन हिरण्यसुवर्णेनायं क्रीतः । कस्मान्नेच्छसीति । ततोऽसौ दारिका तं गृहीत्वा प्रभूतं पुष्पसंग्रहं कृत्वा गन्धमाल्यानि च गृहीत्वा ऋषिपतनं गता । ततो गन्धकुट्यां गन्धप्रलेपं कृत्वा पुष्पैराकीर्य मुक्ताहारं भगवतो मूर्ध्नि क्षिप्तवती । स सहसा भगवतः काश्यपस्य मूर्धनि स्थितः । ततः प्रसादजातया प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लभिनी स्याम्*, एवंविधमेव शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाहभार्या, इयं सा मुक्ता । यदनया भगवति काश्यपे काराः कृतास्तेनाभिरूपा दर्शनिया प्रासादिका । मुक्ताहारश्चास्याः -------------------- वैद्य, १९२ -------------------- शिरसि प्रादुर्भूतः । तेनैव हेतुनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ७८ कचङ्गला । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कचङ्गलायां विहरति काचङ्गलीये वनषण्डे । तस्यां कचङ्गलायां कचङ्गला नाम वृद्धा । सा घटमादाय उदकार्थिनी कूपमुपसृप्ता । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द, एतस्यां वृद्धायां कथय: भगवांस्त्र्षितः, पानीयमनुप्रयच्छस्वेति । सा आनन्देनोक्ता: अहं स्वयमेवानेष्यामीति । यावत्कचङ्गला पानीयघटं पूरयित्वा भगवतः सकाशं गता । ददर्श कचङ्गला बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनादस्याः पुत्रस्नेहः समुत्पन्नः, स्तनाभ्यां क्षीरधाराः प्रसूताः । सा ऊर्ध्वबाहुः पुत्र पुत्रेति भगवन्तं परिष्वक्तुमारब्धा । भिक्षवस् तां वारयन्ति । भगवानाह: मा यूयं भिक्षव इमां वृद्धां वारयत । तत्कस्य हेतोः: पञ्च जन्मशतान्येषा मम माता आसीन्निरन्तरम्* । इयं मे पुत्रस्नेहेन गात्रेषु समश्लिक्षत ॥ ७८.१ ॥ सचेदेषा निवार्येत मम गात्रेषु श्लेषणात्* । इदानीं रुधिरं ह्युष्णं कण्ठादस्याः स्रवेत्क्षणात्* ॥ ७८.२ ॥ कृतज्ञतामनुस्मृत्य दृष्ट्वेमां पुत्रलालसाम्* । कारुण्याद्गात्रसश्लेषं ददामि अनुकम्प्यया ॥ ७८.३ ॥ यावदसौ पुत्रस्नेहं विनोद्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । भगवान् चास्या आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा कचङ्गलया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या गाथा भाषते: यत्कर्तव्यं हि पुत्रेण मातुर्दुष्करकरिणा । तत्कृतं भवता मह्यं चित्तं मोक्षपरायणम्* ॥ ७८.४ ॥ -------------------- वैद्य, १९३ -------------------- दुर्गतिभ्यः समुद्धृत्य स्वर्गे मिक्षे च ते अहम्* । स्थापिता सर्वयत्नेन विशेषः सुमहान् कृतः ॥ ७८.५ ॥ यावदसौ स्वामिनमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । यदा भगवान् भिक्षुणीनां संक्षेपेणोद्दिश्य प्रतिसंलयनाय प्रविशति, तदा कचङ्गला भिक्षुणीनां व्याकरोति । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषाग्र मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां सूत्रान्तविभागकर्त्रीणां यदुत कचङ्गला भिक्षुणीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कचङ्गलया कर्म कृतं येन वृद्धा प्रव्रजिता, किं कर्म कृतं येन भगवान् पश्चिमगर्भवासेन *{स्: पश्चिमगर्भवासेन}* धारितः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्*, सूत्रान्तविभागकर्त्रीणां चाग्रा निर्दिष्टा इति । भगवानाह: कचङ्गलयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कचङ्गलया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि बोधिसत्वचर्यायां वर्तमानस्यैषा मे पञ्च जन्मशतानि माता आसीत्* । निरन्तरं यदाहं प्रव्रजितुमिच्छामि, तदा मामेषा वारयति । तस्य कर्मणो विपाकेन वृद्धा प्रव्रजिता । दानं ददतो मे दानान्तरायोऽनया कृतः । तेन दरिद्रा संवृत्ता । किं त्वनया नैवंविधानि महेशाख्यसंवर्तनीयानि कर्माणि कृतानि, यथा महामाया कृतवती । तेनाहमनया पश्चिमे न धारितः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता आसीत्* । तत्रानया शैक्षाशैक्षा भिक्षुण्यो दासीवादेन समुदाचीर्णाः । तेन दासी संवृत्ता । यत्तत्रानया पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थनकौशलं च कृतम्*, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, सूत्रन्तविभाकर्त्रीणां चाग्रतायां निर्दिष्टा । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९४ -------------------- ******************************************************* ७९ क्षेमा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च ब्राह्मदत्त उभावप्येतौ परस्परविरुद्धौ । यावद्राजा प्रसेनजित्कौशलः स्वविषयपर्यन्तं गत्वा काष्ठवाटं बद्ध्वावस्थितः, राजा ब्रह्मदत्तश्च चतुरङ्गबलकायं संनाह्य हस्तिकायमश्वकायं रथकायं पत्तिकायं नद्याः कूले काष्ठवाटं बद्ध्वावस्थितः । यावद्राज्ञा प्रसेनजित्कौशलेन तत्रैवाग्रमहिषी नीता । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । ब्रह्मदत्तोऽपि देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । येनैकदिवस एव राज्ञः प्रसेनजित्कौशलस्य दुहिता जाता, ब्रह्मदत्तस्य पुत्रः ॥ यावदुभयोरपि स्कन्धावारे ॰॰॰ ब्रह्मदत्तस्य स्कन्धावारे प्रवर्तते येनायमेवंविध उत्सव इति । तैराख्यातम्*: राज्ञो ब्रह्मदत्तस्य पुत्रो जात इति । ब्रह्मदत्तेनापि तथैव पृष्टम्* । कथयन्ति: राज्ञः प्रसेनजितो दुहिता जातेति । ततो राज्ञा ब्रह्मदत्तेन राज्ञः प्रसेनजितो दूतसंप्रेषणं कृतम्*: श्रुतं मया यथा तव दुहिता जातेति । दिष्ट्या वर्धसे । अस्माकमपि पुत्रो जातः । किं तु दीयतामेषा दारिका मम पुत्राय । एवं कृते सांबन्धिके यावज्जीवं वैरोत्सर्गः कृतो भविष्यतीति । राज्ञा प्रसेनजिता प्रतिज्ञातम्*: एवं भवत्विति । ततस्ताभ्यां परस्परं प्रीतौ कृतायां क्षेमे जाते राज्ञा ब्रह्मदत्तेन दारकस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थापितं क्षेमंकर इति । राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन दारिकाया जाताया जातिमहं कृत्वा क्षेमेति नामधेयं कृतम्* । तावुभावप्युन्नीतौ वर्धितौ । यावत्क्रमेण महान्तौ संवृत्तौ ॥ अथ स दारको दारिकाया हारार्धहारमालां बध्नन् कण्ठेमणीन् प्रेषयति । यदासौ दारिका महती संवृत्ता, तया ते पृष्टाः: कुत एतानि प्राभृतान्यागच्छन्ति? प्रेष्यैर्विस्तरेण स वृतान्त (स्पेयेर्: वृत्तान्त) आवेदितः । श्रुत्वा च पितरं विज्ञापयामास: तात नाहं कामैरर्थिनी, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामि, अनुजानीहि मां तातेति । राजा कथयति: नैतद्दारिके शक्यं मया कर्तुम्*, यस्मात्तव जन्मनि मम क्षेमं जातमिति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता कौशलेन राज्ञो ब्रह्मदत्तस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्*: एषा मे दारिका प्रव्रजितुमिच्छति । आगत्यैनां गृहाणेति । यावद्राज्ञा ब्रह्मदत्तेन दिवसः प्रतिगृहीतः: सप्तमेऽहनि आगच्छामीति । यत्ते कृत्यं वा करणीयं वा तत्कुरुष्वेति । एष वृत्तान्तः क्षेमया दारिकया श्रुतः: सप्तमे दिवसे विवाहो भविष्यतीति । ततः क्षेमा भीता त्रस्ता संविग्ना आहृष्टरोमकूपा शरणपृष्ठमभिरुह्य जेतवनाभिमुखी बुद्धं भगवन्तमायाचितुं प्रवृत्ता । आह च: -------------------- वैद्य, १९५ -------------------- कृपकरुणविहारो ध्यायमानो महर्षिः प्रशमदमविधिज्ञः पापहः शान्तचित्तः । मम विधिवदपायान्मोचय त्वं हि नाथः शरणमुपगताहं लोकनाथं ह्यनाथा ॥ ७९.१ ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणामेकवीराणामद्वितीयानामद्वयवादिनां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ७९.१ ॥ अथ भगवान् क्षेमाया विनयकालमवेक्ष्य ऋद्ध्या उपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा क्षेमया अनागामिफलं प्राप्तमभिज्ञानिर्हारश्च । अथ क्षेमा अतिक्रान्तकामधातौ लब्धप्रतिष्ठा ॥ यावत्सप्तमे दिवसे विवाहकाले संप्राप्ते प्रत्युपस्थिते राजकुमारे अनेकजनशतसहाये वेदीमध्यगतायां ब्राह्मणेन पुरोहितेन लाजा घृतसर्पिषानुप्रदत्ता । ततो दारकदारिकाहस्तसंश्लेषणे क्रियमाणे क्षेमा पश्यतामनेकेषां प्राणिशतसहस्राणां विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभिरुह्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धा । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलो राजा च ब्रह्मदत्तः क्षेमंकरश्च राजकुमारोऽन्ये च कुतूहलाभ्यागताः सत्वा विस्मयमुपगताः पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धाः: मर्षय भगिनि य एते त्वया धर्माः साक्षात्कृताः, अस्थानमेतद्यत्त्वं कामान् परिमुञ्जीथा इति । अथ क्षेमा गगनतलादवतीर्य जनकायस्य पुरः स्थित्वा तथाविधां धर्मदेशनां कृतवती, यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । ततः क्षेमा दारिका पितरमनुज्ञाप्य भगवत्सकाशमुपसंक्रान्ता । भगवता च महाप्रजापत्याः संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता च । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती -------------------- वैद्य, १९६ -------------------- संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता । यदा भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषा अग्रा मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां महाप्राज्ञानां महाप्रतिभानां यदुत क्षेमा भिक्षुणीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त क्षेमया कर्माणि कृतानि येन महाप्राज्ञानां महाप्रतिभानामग्रा निर्दिष्टा । भगवानाह: क्षेमयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । क्षेमया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ७९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तत्रान्यतरा श्रेष्ठिदुहिता भगवतः कास्यपस्य शासने प्रव्रजिता । तया भगवतः काश्यपस्य शासने दानप्रदानानि दत्तानि, द्वादश वर्षसहस्राणि च ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, न च कश्चिद्गुणगणोऽधिगतः, यस्यास्तूपाध्यायिकायाः सकाशे प्रव्रजिता आसीत्*, सा भगवता काश्यपेन प्रज्ञावतीनामग्रा निर्दिष्टा । ततस्तया प्रणिधानं कृतम्*: यथैषा उपाध्यायिका प्रज्ञावतीनामग्रा निर्दिष्टा, एवमहमप्यनागतेऽध्वनि योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहं शासने प्रव्रजित्वा प्रज्ञावतीनामग्रा भवेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठिदुहिता, इयं सा क्षेमा भिक्षुणी । यत्तया दानानि प्रदत्तानि, तेनाढ्ये कुले प्रत्याजाता । यत्तया द्वादश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, १९७ -------------------- ******************************************************* ८० विरूपा । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावत्स राजा अन्यतमया देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारिका जाता अष्टादशभिर्दौर्वर्णिकैरङ्गैः समन्वागता । तस्या जातौ जातिमहं कृत्वा विरूपेति नामधेयं व्यवस्थाप्यते । यदा क्रमेण महती संवृत्ता, तदा यस्मै प्रदीयते, स तां विरूपेति कृत्वा न प्रतिगृह्णाति ॥ यावद्दक्षिणापथाद्गङ्गो नाम सार्थवाहोऽभ्यागतो विस्तीर्णविभवः । ततो राज्ञः प्रसेनजितो बुद्धिरुत्पन्ना: अयं गङ्गसार्थवाह एतस्या दोषेष्वनभिज्ञः । यन्वहमस्मै दास्यामीति । ततो राज्ञा रात्रौ संप्राप्तायां भग्नचक्षुष्पथे (स्पेयेर्: भग्ने चक्षुष्पथे) गङ्गं दूतेनाह्वाप्य सा दारिका सर्वालंकारविभूषिता भार्यार्थे दत्ता गङ्गाय । ॰॰॰ गङ्गरस्था गङ्गरस्थेति संज्ञा प्रादुर्भूता ॥ यावद्गङ्गेन सार्थवाहेन द्वितीये दिवसे प्रभातायां रजन्यां सा दारिका दृष्टा परमबीभत्सा । यां दृष्ट्वा राजापेक्षया न शक्नोत्यवमोक्तुम्* । स्वगृहे धारयति ॥ यावद्गङ्गः सार्थवाहः कस्मिंश्चित्पर्वण्युपस्थिते गोष्ठिकानां मध्यं गतः । गोष्ठिकैश्च क्रियाकारः कृतः: सह भार्यया अमुकमुद्यानं यो नो यास्यति, स गोष्ठिकानां पञ्च पुराणशतानि दण्डमनुप्रदास्यतीति । ततो गङ्गः स्वगृहमागत्य शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं कृत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: वरमहं दण्डं दद्याम्*, न चाहमेतामेतेषां दर्शयेयम्* । सहदर्शनाच्चावगीतो भविष्यामीति । अथ गङ्गो द्वारं बद्ध्वा पञ्च पुराणशतानि -------------------- वैद्य, १९८ -------------------- दण्डं गृहीत्वा गोष्ठिकानां मध्यं गतः । ततो दारिकाया महद्दौर्मनस्यमुत्पन्नम्*: किं ममानेनैवंविधेन जीवितेन, यत्र मे न च स्वामिचित्तं सुखितम्*, न चाहम्* । किमत्र प्राप्तकालम्* । आत्मानं घातयिष्यामीति । ततो रज्जुं गृहीत्वा अवरकं प्रविष्टा उद्बन्धनहेतोः ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्त्{अक्}आनामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ८०.१ ॥ ततो भगवता जेतवनावस्थितेन कनकवर्णा प्रभा उत्सृष्टा, यया तद्गृहं सूर्यसहस्रेणेवावभासितम्* । ऋद्ध्या चोपसंक्रम्य तद्गलादुद्बन्धनमवमुच्य दारिकां समाश्वासितवान्* । षण्णां स्थानानामाश्चर्याद्भुतो लोके प्रादुर्भावः । तथागतस्य तथागतप्रवेदितस्य धर्मविनयस्य मनुष्यत्वस्य आर्यायतने प्रत्याजातत्वस्य इन्द्रियैरविकलत्वस्य कुशलधर्मच्छन्दकस्य आश्चर्याद्भुतो लोके प्रादुर्भावः । ततो भगवता तस्या दारिकायास्तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ततो लब्धप्रसादया भगवान् भक्तेन प्रतिपादितः पटेन चाच्छादितः । ततो दारिकाया अपगता अलक्ष्मीः । लक्ष्मीः प्रादुर्भूता । देवकन्येव चावरकमवभासमाना स्थिता । भगवानपि प्रक्रान्तः ॥ ततो गोष्ठिकानां बुद्धिरुत्पन्ना: नूनमस्य भार्या परमदर्शनीया संवृत्ता । स एष ईर्ष्याप्रकृतिर्दण्डमुत्सहते दातुम्*, न च तां दर्शयितुमिच्छति । यन्नु वयमेनं विरुद्धैर्मद्यैः पाययित्वा ताडमादाय गृहमस्य गत्वा भार्यां पश्येमेति । ततस्तैस्तं घनघनेन विरुद्धमद्येन पानेन क्षीबं (स्पेयेर्: क्षीवं) कृत्वा ताडमपहृत्य गृहं गत्वा द्वारमवमुच्य दारिका दृष्टा । ततो दृष्ट्वा परं विस्मयमुपगताश्चिन्तयन्ति: स्थानेऽसौ न दर्शयत्यस्माकमिति । ततस्ते पुनरागत्य मद्यवशात्सुप्तमुत्थाप्य -------------------- वैद्य, १९९ -------------------- ऊचुः: लाभास्ते गङ्ग सुलब्धाः, यस्य ते एवंविधा दर्शनीया दारिकेति । ततो गङ्गो भूयस्या मात्रया दुःखी दुर्मना संवृत्ता । दण्डः स्वयं मया दत्तः, अहं चावगीतो जात इति । ततो दुर्मनाः स्वगृहमागतः । द्वारमवमुच्य तां भार्यां दृष्टवान् वनदेवतामिव कुसुमितमध्येऽतीव विभ्राजमानाम्* । ततः पृच्छति: भद्रे किमेतत्*? किं कृतो रूपविशेष इति । ततस्तया यथावृत्तं स्वामिने समाख्यातम्* । श्रुत्वा तेनापि भगवति श्रद्धा प्रतिलब्धा ॥ यावदसौ दारिका क्रमेण भर्तारमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजिता । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्ती संवृत्ता त्रैधातुकवीतरागा समलोष्टकाञ्चना आकाशपाणितलसमचित्ता वासीचन्दनकल्पा विद्याविदारिताण्डकोशा विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्ता भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखा । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्या मान्या अभिवाद्या च संवृत्ता ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: किं भदन्त गङ्गरस्थया कर्म कृतम्*, येनाढ्ये जाता । किं कर्म कृतं येन विरूपा संवृत्ता, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: गङ्गरस्थयैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गङ्गरस्थया कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमा श्रेष्ठिभार्या चण्डा रभसा कर्कशा । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तद्गृहं प्रविष्टो विरूपः । स तया बहु परिभाष्य गृहान्निष्कासितः: केनायं विरूपो मम गृहे प्रवेशित इति । ततः प्रत्येकबुद्धस्तस्या अनुग्रहार्थं विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः श्रेष्ठिभार्यया विप्रतिसारजातया ॰॰॰ {क्षमस्वेत्युक्तः} । यावदसौ क्षमितः पिण्डकेन प्रतिपादितश्च । प्रणिधानं च कृतम्*: यन्मया प्रत्येकबुद्धः परिभाषितः, मा अस्य कर्मणो विपाकमनुभवेयम्*, एवंविधानां च धर्माणां लाभिनी स्यां*, प्रतिविशिष्टतरं च शास्तारमारागयेयमिति ॥ -------------------- वैद्य, २०० -------------------- किं मन्यध्वे भिक्षवो यासौ श्रेष्ठिभार्या, इयमसौ गङ्गरस्था । यदनया प्रत्येकबुद्धः पिण्डकेन प्रतिपादितः, तस्य कर्मणो विपाकेनाढ्ये राजकुले प्रत्यागता । यद्विरूपाववादेन समुदाचर्य गृहान्निष्कासितः, तेन विरूपा संवृत्ता । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता आसीत्* । तत्रानया पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलमायतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं कृतम्*, ब्रह्मचर्यवासश्च परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २०१ -------------------- नवमो वर्गः । तस्योद्दानम्*. समुद्रः सुमनाश्चैव हिरण्यपाणिस्त्रिपिटेन च । यशोमित्रोपपादौ च शोभितः कप्फिणस्तथा । भद्रिको राष्ट्रपालश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ८१ समुद्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः सार्थवाहः । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो बुद्धिरुत्पन्ना: यावदहं युवा, तावद्धनसंचयं करोमि । पश्चाद्वृद्धावस्थायां सुखं परिमोक्ष्ये इति । ततः सार्थवाहः पञ्चवणिक्छतपरिवारो *{वैद्य: श्वणिक्शतश्}* यानपात्रमादाय भार्यासहायो महासमुद्रमवतीर्णः । यावद्प्रजावती आपन्नसत्वा जाता । यावत्तरैव समुद्रमध्ये प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थापितम्*: यस्मात्समुद्रमध्ये जातस्तस्मात्समुद्र इति नाम् । यावदसौ सार्थवाहः स्वस्तिक्षेमाभ्यां संसिध्हयानपात्रो महासमुद्रात्प्रत्यागतः ॥ यदा समुद्रो दरको महान् संवृत्तस्तदा पित्रा सार्थवाहत्वे प्रतिष्ठाप्य पञ्चवणिक्छतपरिवारो *{वैद्य: श्वणिक्शतश्}* महासमुद्रं संप्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणो ग्रामनगरनिगमराष्ट्रराजधानीपट्टनान्यवलोकयन् समुद्रतीरमनुप्राप्तः । स प्ञ्चभिः पुराणशतैर्वहनं भृत्वा पञ्च पौरुषेयान्* गृहीत्वा आहारं नाविकं कैवर्तं कर्णधारं च त्रिरपि घण्टावघोषणं कृत्वा महासमुद्रमवतीर्णः । ततस्तेषां समुद्रमध्यगतानां कालिकावातेन तद्वहनमितश्चामुतश्च परिभ्राम्यते । समुद्रश्च सार्थवाहस्तीर्थिकाभिप्रसन्नः । सोऽकालमृत्युभयभीतः षट्शास्तॄनायाचितुं प्रवृत्तः । तथापि तद्वहनं वायुना भ्राम्यत एव । यावदन्ये वणिजो देवतासहस्राण्यायाचितुं प्रवृत्ताः । आहुश्च: शिववरुणकुबेरा वायुरग्नि महेन्द्रो भुवि च तुविमघो यो विश्वदेवो महर्षिः । वयमिह मरणार्ता वः प्रपन्नाः स्म शीघ्रं व्यसनमिदमुपेतं त्रातुमिच्छन्तु सार्थम्* ॥ -------------------- वैद्य, २०२ -------------------- ततस्तेषामेवमपि परिदेवमानानां नास्ति कश्चित्त्राता । यावत्तत्रान्यतम उपासकः समारूढः । स उवाच: किं वो भवन्तः षट्शास्तार अन्ये च देवताः करिष्यन्ति? बुद्धं भगवन्तं प्रत्यक्षदेवतं भावेन शरणं प्रपद्यध्वम्* । स वस्त्राता भविष्यतीति । ततः समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि एकस्वरेण भगवन्तं शरणं प्रपन्नानि ॥ अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम्*, कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ८१.१ ॥ यावद्भगवता जेतवनावस्थितेन सूर्यसहस्रातिरेकप्रभाः कनकवर्णा मरीचय उत्सृष्टाः, यैस्ते वणिजः समन्तादवभासिताः । कल्पसहस्रपरिभाविताश्चांशव उत्सृष्टाः, यैः प्रह्लादिताः । कालिकावातश्च प्रत्यागतः ॥ यावत्समुद्रः स्वस्तिक्षेमाभ्यां संसिद्धयानपात्रः प्रत्यागतस्तेनैव मरणसंवेगेन दानप्रदानानि दत्वा बन्धुजनं समाश्वास्य श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् संतर्प्य पञ्चवणिक्छतपरिवारो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: आश्चर्यं भदन्त यद्भगवता इमानि समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि इष्टेन जीवितेनाच्छादितानि, व्यसनात्परित्रातानि, अत्यन्तनिष्टे च निर्वाणे प्रतिष्ठापितानीति । भगवानाह: किमत्र भिक्षव आश्चर्यं यदिदानीं मया विगतरागेण विगतद्वेषेण विगतमोहेन परिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः इमानि समुद्रप्रमुखानि पञ्च वणिक्छतानि इष्टेन जीवितेनाच्छादितानि, -------------------- वैद्य, २०३ -------------------- व्यसनात्परित्रातानि, अत्यन्तनिष्टे च निर्वाणे प्रतिष्ठापितानीति । यत्तु मया अतीतेऽध्वनि सरागेण सद्वेषेण समोहेनापरिमुक्तेन जातिजराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः इमे वणिजः परित्राताः । तच्छृणुत, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत, भाषिष्ये ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यन्यतरस्मिन् समुद्रतीरे पञ्चाभिज्ञः ऋषिः प्रतिवसति, कष्टतया मूलफलाम्बुभक्तोऽजिनवल्कलवासी अग्निहोत्रिकः (स्पेयेर्: अग्निहोत्रकः) । स च कारुणिको महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलो व्यसनगतानां परित्राता । यावद्वाराणस्यां पञ्चवणिक्छतानि समुद्रमवतर्तुकामानि । तान्यनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणानि समुद्रतीरमनुप्रातानि । तमृषिं दृष्ट्वा प्रसादजातानि पादयोर्निपत्य विज्ञापयितुमारब्धानि: यद्यस्माकं भगवन् समुद्रमध्यगतानां किंचिद्व्यसनमुत्पद्यते, भगवता तावदेते परित्रातव्या इति । तेनाधिवासितम्*: एवं भवत्विति । ततस्ते वणिजो रत्नान्यादाय जम्बुद्वीपाभिमुखाः संप्रस्थिताः । यावत्कालिकया राक्षस्या संत्रासितुमारब्धाः । ततस्तेन ऋषिणा परित्राराः । ततः संसिद्धयानपात्राः प्रत्यागता ऋषिसमीपमुपगम्योचुः: भो महर्षे अनेन दुष्करेण व्यवसायेन कारुण्यभावाच्च किं प्रार्थयस इति । तेनोक्तम्*: अन्धे लोकेऽनायके बुद्धो भूयासमतीर्णानां सत्वानां तारयिता, अमुक्तानां मोचयिता, अनाश्वस्तानामाश्वासयिता, अपरिनिर्वृतानां परिनिर्वापयितेति । तैरुक्तम्*: यदा त्वं बुद्धो भवेस्तदा अस्मानपि समन्वाहरेथा इति । ऋषिराह: एवमस्त्विति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ऋषिरासीत्*, अहं सः । ये ते वणिजः, इमे ते समुद्रप्रमुखास्तदाप्येते मया परित्राताः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिता बभूवुः । तत्रैभिरिन्द्रयपरिपाकः कृतः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८२ सुमनाः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति -------------------- वैद्य, २०४ -------------------- रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्राः प्रजायन्ते च म्रियन्ते च । तस्मिंश्च गृहे स्थविरोऽनिरुद्धः कुलोपगतः । ततो गृहपतेरियं बुद्धिरुत्पन्ना: अयं स्थविरानिरुद्धो विपाकमहेशाख्यः, एतं तावदायाचिष्ये: यदि मे पुत्रो जायते, अस्य पश्चाच्छ्रमणं दस्यामीति । ततो गृहपतिना स्थविरानिरुद्धोऽन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः । ततः पिण्डकेन प्रतिपाद्यायाचितः: यदि मे पुत्रो जातो जीवति, स्थविरस्य पश्चाच्छ्रमणं दस्यामीति । स्थविरानिरुद्धेनोक्तम्*: एवमस्तु, किं तु स्मर्तव्या ते प्रतिज्ञेति ॥ यावदपरेण समयेन पत्न्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । तस्याः कायात्सुरभिर्गन्धः प्रवाति । यावन्नवानां मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको दिव्यसुमनःकञ्चिकया प्रावृतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा सुमना इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । ततः स्थविरानिरुद्धमन्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्र्य स दारको निर्यातितः । ततः स्थविरानिरुद्धेनास्मै काषायाणि दत्तानि, आशीर्वादश्च: दीर्घायुर्भवत्विति ॥ यदा सप्तवर्षो जातस्तदा मातापितृभ्यां स्थविराय दत्तः । ततः स्थविरानिरुद्धेन प्रव्राज्य मनसिकारो दत्तः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स च तीक्ष्णेन्द्रियः । यदा पांसुकूलं प्रतिसंस्करोति, तदा एकैकस्मिन्* सूचीप्रदेशे अष्टौ विमोक्षान् समापद्यते च व्युत्तिष्ठते च ॥ यावदपरेण समयेन स्थविरानिरुद्धेनोक्तः: गच्छ पुत्रक, नद्या अजिरवत्या उदकमानयेति । ततः सुमनाः श्रमणोद्देशो घटमादायाजिरवतीमवतीर्णः । तत्र स्नात्वा उदकस्य घटं पूरयित्वा विहायसं प्रस्थितः । अग्रतो घटो गच्छति, ततः सुमनाः श्रमणोद्देशः । तस्मिंश्च समये भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां धर्मं देशयति । तत्र भगवानायुष्मन्तं शारिपुत्रमामन्त्रयते: इमं पश्य शारिपुत्र श्रमणोद्देशमागच्छन्तमुदकस्य घटं पूरयित्वा स्मृतिमन्तं सुसमाहितेन्द्रियम्* । हित्वा रागं च द्वेषं च अभिध्यां च विरागयन्* । संघारयन्निमं देहं शोभते उदहारकः ॥ -------------------- वैद्य, २०५ -------------------- यदा भगवता सुमनाः श्रमणोद्देशो भिक्षुसंघस्य पुरस्तात्स्तुतः प्रशस्तश्च, तदा भिक्षूणां संदेहो जातः । कानि भदन्त सुमनसा कर्माणि कृतान्युपचितानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको दिव्यया च सुमनसां कञ्चुकया प्रावृत्तो जातः, तीक्ष्नेन्द्रियः, अर्हत्वं च प्राप्तमिति । सुमनसैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुमनसा तानि कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८१.२ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि एकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावदन्यतमः सार्तवाहः । तस्य तरुणावस्थायां प्रव्रज्याचित्तमुत्पन्नम्* । तेन न शकितं प्रव्रजितुम्* । यदा वृद्धो भूतस्तदा तस्य विप्रतिसारो जातः: न मे शोभनं कृतं यदहं भगवच्छासने न प्रव्रजित इति । ततस्तेन केशनखनस्तूपे सुमनःपुष्पारोपणं कृतम्*, विपश्यी च सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघः पिण्डकेन प्रतिपादितः । ततः तेन पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेम चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च अनागतान् सम्यक्संबुद्धानामारागयेयम्* । यस्य च शासने प्रव्रजेयम्*, तत्र दहरावस्थायामार्यधर्मानधिगच्छेयमिति । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यावासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८३ हिरण्यपाणिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो -------------------- वैद्य, २०६ -------------------- वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । न चास्य पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यत्*, एकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एतेषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति ॥ अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्माद्देवनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पञ्च । रक्तं पुरुषं जानाति, विरक्तं पुरुषं जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । {सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति ।} सा आत्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य (स्पेयेर्: अत्युन्नमय्य) दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्य उदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात् । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा अस्माकं नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यति: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोर् अनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वोपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति, शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय ॥ सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । पाणिद्वये चास्य लक्षणाहतं कर्मविपाकजं दीनारद्वयम्* । यदा तदपनीतं भवति तदा अन्यत्प्रादुर्भवति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातयः ऊचुः: यस्मादस्य जातमात्रस्य पाणिद्वये लक्षणाहतं कर्मविपाकजं दीनारद्वयं प्रादुर्भूतम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य हिरण्यपाणिरिति नामेति । हिरण्यपाणिर्दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स श्राद्धो भद्रः कल्याणाशय आत्महितपरहितप्रतिपन्नः कारुणिको -------------------- वैद्य, २०७ -------------------- महात्मा धर्मकामः प्रजावत्सलः । य यदा वीथीमवतीर्णो भवति, तदा श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा पाणिद्वयं प्रसारयति । ततो लक्षणाहतस्य हिरण्यसुवर्णस्य राशिः प्रादुर्भवति, येन तान् संतर्पयति । तस्य यशसा सर्वा श्रावस्ती आपूर्णा ॥ यावधिरण्यपाणिर्दारकोऽपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्ते प्रसादितम्* । प्रसादजातश्च भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता धर्मो देशितः । स आयुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्*: इच्छाम्यहमाचार्य भगवतः सश्रावकसंघस्य भक्तं कर्तुमिति । स्थविरानन्देनोक्तः: वत्स कार्षापणैः प्रयोजनमिति । ततो हिरण्यपाणिना बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य पुरस्तात्स्थित्वा पाणिद्वयं प्रसार्य हिरण्यसुवर्णस्य महान् राशिः स्थापितः, यं दृष्ट्वा संघस्थविरोऽन्ये च भिक्षवः स्थविरानन्दश्च परं विस्मयमापन्नाः । ततो हिरण्यपाणिर्दारको बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा हिरण्यपाणिदारिकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । दृष्टसत्यो ज्ञातीनां भागसंविभागं कृत्वा श्रमणब्राह्मण्कृपणनीपकान् संतर्प्य मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हिरण्यपाणिना कर्माणि कृतानि, येनास्य पाणिद्वये लक्षनाहतं दीनारद्वयं जातम्*, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: हिरण्यपाणिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । हिरण्यपाणिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः -------------------- वैद्य, २०८ -------------------- पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । अथ काश्यपः सम्यक्संबुद्धः सकलं बुद्धकार्यं कृत्वा इन्धनक्षयादिवाग्निर्निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । तस्य राज्ञा कृकिणा शरीरे शरीरपूजां कृत्वा समन्तयोजनश्चतूरत्नमयः स्तूपः प्रतिष्ठापितः क्रोशमुच्चत्वेन । तत्र च स्तूपमहे वर्तमाने द्यूतकरेण दीनारद्वयं तस्मिन् स्तूपे यष्ट्यां समारोपितम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतवान्*: यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्र हस्तगतेनैव सुवर्णेनेति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन द्यूतकर आसीत्*, अयं स हिरण्यपाणिः । यदनेन स्तूपे दीनारद्वयं समारोपितम्*, तेनास्यैवंविधो विशेषः संवृत्तः । यत्प्रणिधानं कृतं तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८४ त्रिपिटकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां राजा प्रसेनजित्कौशलो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च {सुभिक्षं च} आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । यावदसौ देव्या सह क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः काषायवस्त्रं प्रावृत्य श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च । स जातमात्रः पृच्छति: किं भगवानिहैव श्रावस्त्यां शारिपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपानन्दप्रभृतयो वा महाश्रावका इति । ततोऽस्य माता विस्मयहर्षपूर्णा कथयति: पुत्रक भगवानिहैव श्रावस्त्यां महाश्रावकाश्चेति । यावदेषो ऽर्थो राज्ञः प्रसेनजितो निवेदितः: पुत्रस्ते जातः । काषायवस्त्रं प्रावृत्य श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च । स भगवतो महाश्रावकाणां च प्रवृत्तिमन्वेषत इति । ततो राज्ञा प्रसेनजिता तस्यानुग्रहार्यं भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रितः । अथ भगवान् भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतो येन राज्ञः प्रसेनजितो भक्ताभिसारस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । ततो राजा प्रसेनजित्कौशलः पुत्रमुत्सङ्गे कृत्वा भगवतो दर्शयति: अयं मे भगवन् पुत्रो जातमात्र एष -------------------- वैद्य, २०९ -------------------- भगवन्तं स्मरति, महाश्रावकांश्चेति । ततो भगवांस्तं कुमारमामन्त्रयते: आरोग्यं ते त्रिपिटेति । स कथयति: वन्दे तथागतमर्हन्तं सम्यक्संबुद्धमिति । ततो राजा प्रसेनजित्परं विस्मयमापन्नः ॥ यदा सप्तवर्षो जातस्तदा भगवच्छासने प्रव्रजितस्तैरेव काषायैः प्रावृतः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त त्रिपिटेन कर्माणि कृतानि, येन काषायवस्त्रप्रावृतो जातः श्रमणवेषधारी जातिस्मरः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: त्रिपिटेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । त्रिपिटेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावद्राज्ञः कृकिणः पुत्र ऋषिपतनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य प्रसादो जातः । स प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारे दोषदर्शी निर्वाणे गुणदर्शी भूत्वा राजानं विज्ञापयामास: अनुजानीहि मां तात, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । राजोवाच: न शक्यमेतन्मया कर्तुम्* । यस्मात्ते युवराजाभिषेको नचिरेण भविष्यतीति । कुमारः कथयति: अलं मे राज्येन बहुदोषदुष्टधर्मसंपन्नेन । अवश्यमेवाहं भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । स पित्रा नानुज्ञातः । तेनैको भक्तच्छेदः कृतः, द्वौ त्रयो वा यावत्षड्भक्तच्छेदाः कृताः । ततोऽस्य वयस्यकै राजा विज्ञप्तः । देव अनुजानीहि कुमारं प्रव्रजितुम्* । मा हैव कालं करिष्यतीति । ततो राज्ञा पुत्रः प्रतिज्ञां -------------------- वैद्य, २१० -------------------- करितः: तावत्तेऽस्माकं दर्शनं न देयम्*, यावत्त्रयः पिटका अधीता इति । यावदसौ पितरमनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन नचिरेण त्रयः पिटका अधीताः । युक्तमुक्तप्रतिभानी धार्मकथिकः संवृत्तः । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं पूर्विकां प्रतिज्ञां निर्यातयेयमिति । स पितुः सकाशं गतः । स पृष्टश्च: किं पुत्र अस्ति किंचिदधीतमिति? तेनोक्तम्*: त्रयः पिटका इति । ततस्तेन पितुस्तादृशी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा राजा आत्तमनाः संवृत्तः । ततः प्रसादजातः कथयति: पुत्र केन ते प्रयोजनमिति । तेनोक्तम्*: इच्छाम्यहं भगवन्तं सश्रावकसंघमुपनिमन्त्र्य षड्भिः परिष्कारैर् आच्छादयितुमिति । राजा कथयति: यथेष्टं कुरुष्व, विस्तीर्णं राजकुलमिति । ततस्त्रिपिटेन भगवान् विंशतिसहस्रपरिवारः प्रणीतेनाहारेण संतर्पितः । एकैकश्च भिक्षुः षड्भिः परिष्कारैराच्छादितः । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: यन्मया इदानीं कृच्छ्रेण प्रव्रज्या प्रतिलब्धा, तथागते च सश्रावकसंघे काराः कृताः, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय तत्र तत्र काषायवस्त्रप्रावृत एव श्रमणवेषधारी जातिस्मरश्च स्यामिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन कृकिणः पुत्रः, अयं त्रिपिटः । तेनैव हेतुना आढ्ये राजकुले पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको जातिस्मरश्च संवृत्तः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८५ यशोमित्रः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः सार्थवाह आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तेन खलु समयेन दुर्भिक्षम् अभूत्कृच्छ्रम्* । कान्तारदुर्लभः (स्पेयेर्: दुर्लम्भः) पिण्डको याचनकेन । -------------------- वैद्य, २११ -------------------- नैमित्तिकैश्च निर्दिष्टो देवो न वर्षिष्यतीति । यावत्सार्थवाहपत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गोपेतः । यत्र च दिवसे दारको जातस्तत्रैव दिवसेऽनावृष्टिर्भग्ना । तस्य यशसा सर्वा श्रावस्ती आपूरिता । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य समन्ताद्यशो विसृतम्*, तस्माद्भवतु दारकस्य यशोमित्र इति नामेति । यशोमित्रो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ यदा यशोमित्रो महान् संवृत्तस्तदा जेतवनं निर्गतः केनचिदेव करणीयेन । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य प्रसादो जातः । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता तादृशी संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारदोषदर्शी निर्वाणगुणदर्शी भूत्वा मातपितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तस्य दंष्ट्राभ्यामष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, येनास्य तृषा न बाधते । यदा निदाघकाले भिक्षवस्तृषार्ताः पानकस्यार्थे संघमवतरन्ति, तदाप्यसौ नावतरति । ततोऽस्य सुप्रेमका भिक्षवः पृच्छन्ति: केन हेतुना भवतस्तृषा न बाधत इति । स कथयति: ममैताभ्यां दंष्ट्राभ्यामष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, येन न मे तृषा बाधता इति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त यशोमित्रेण कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः, दंष्ट्रान्तराच्चाष्टाङ्गोपेतं पानीयं प्रस्रवति, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: यशोमित्रेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । यशोमित्रेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: -------------------- वैद्य, २१२ -------------------- न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावदन्यतरः श्रेष्ठिपुत्रोऽन्यतरस्य वृद्धभिक्षोः सकाशे प्रव्रजितः । सोऽलसो नेच्छति समयाचारिकां चरितुम्* । ततः स ब्रह्मचारिभिः स्थविरस्योपस्थायको दत्तः । स उपस्थायकमात्मानं मत्वा वृद्धतराणां भिक्षूणां सकाशादुपस्थानं स्वीकरोति । तस्याकुशलमूलान्यपर्यन्तानि ॥ यावदपरेण समयेन ग्लान्यं पतितः । स्थविरेणास्य वैद्योपदेशाद्घृतं पानाय दत्तम्* । स रात्रौ तृषात्रासितः (स्पेयेर्: तृषा त्रासितः) स्वकं कमण्डलुकमुपगृह्य पानीयं पास्यामीति पश्यति निरुदकम्* । एवमाचार्योपाध्यायानाम्* । यावत्सांघिकं पानीयमण्डपमवतीर्णः । तदपि निरुदकं पश्यति । यावन्नदीचारिकामवतीर्णः । सापि निरुदका संवृत्ता । स उद्विग्नः स्वकानां सब्रह्मचारिणामुद्वेजनार्थं श्रद्धादेयस्य च गुरुत्वसंदर्शनार्थम्*, नदीचारिकायाः परिवृक्षः (स्पेयेर्: परे वृक्षः), तत्र शाटकं बद्ध्वा समभिरूढः, स्वकर्माणि ममेत्यवेत्य कर्मप्रतिशरणावस्थितः (स्पेयेर्: कर्मप्रतिसरणावस्थितः) । यावद्द्वितीये दिवसे प्रभातायां रजन्यामेतद्वृत्तान्तं सब्रह्मचारिणामारोचयति । ततोऽस्य सब्रह्मचारिणः प्रेतकरणं श्रुत्वोद्विग्नाः, इतश्चामुतश्चारोचयितुमारब्धाः । ततोऽस्य उपाध्यायेन पानीयमुपनामितम्* । तदपि न पश्यति । तेनापि संविग्नेन भगवतः काश्यपस्य निवेदितम्* । भगवता काश्यपेनोक्तः: गण्डीराकोट्यतामिति । तत उपधिवारिकेण गण्डीराकोटिता । बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः संनिपतितः ॥ एष वृत्तान्तो वाराणस्यां नगर्यां समन्ततो विसृतः । ततोऽनेकानि प्राणिशतसहस्राणि संनिपतितानि । यावदुपाध्यायेन वृद्धान्ते निषादयित्वा उदकपुर्णा कुण्डिका दत्ता । वत्स एतत्पानीयं संघे चारयेति । स प्रत्यक्षफलदर्शी तेनैव संवेगेन बुद्धे भगव्ति श्रावकेषु च प्रसादमुत्पाद्य तीव्रेणाशयेन तदुदकं संघे चारितवान्* । ततो भगवता तस्यानुग्रहार्थं गजभुजसदृशं बाहुमभिप्रसार्य भीतानामाश्वासनकरेण तदुदकं गृहीतं महाश्रावकैश्च । न च क्षीयते । यावत्सर्वसंघे चारितम्*, तदापि न क्षीयते । तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतम्* । तस्यापि संतानेऽकुशलमूलानि प्रतिसंहृतानि । यदा तस्माद्ग्लान्याद्व्युत्थितः, तदा तेन बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः पानीयेनाल्पोत्सुकः कृतः । द्वादश वर्षसहस्राणि तेन संघे पानीयं चारितम्* । यावन्मरणकालसमये प्रणिधानं कृतवान्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः, तमहमारागयेयं मा विरागयेयम्*, दंष्ट्रान्तराच्च मेऽष्टाङ्गोपेतं पानीयं निर्गच्छेदिति ॥ -------------------- वैद्य, २१३ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन भिक्षुरासीत्, अयं सः । यत्तेन द्वादश वर्षसहस्राणि संघे पानीयं चारितम्*, प्रणिधानं च कृतम्*, तेनेह जन्मनि दंष्ट्रान्तरादष्टाङ्गोपेतं पानीयं निर्गच्छति । तेनैव हेतुनार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८६ औपपादुकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु वर्षा उपगतः पाण्डुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । मातुर्जनित्र्या धर्मं देशयति, अन्येषां च देवानाम्* । तेन खलु समयेनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः श्रावस्त्यां वर्षा उपगतो जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । अथ चतस्रः पर्षदो येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनोपसंक्रान्ताः, महामौद्गल्यायनपादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णाः । चतस्रः पर्षद आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो धर्मकथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ चतस्रः पर्षद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनाञ्जलिं प्रणमय्य आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायम् इदमवोचत्*: कच्चित्ते भदन्त महामौद्गल्यायन श्रुतं कुत्र भगवानेतर्हि वर्षा उपगत इति । महामौद्गल्यायन आह: श्रुतं मे भवन्तो भगवान् देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु वर्षा उपगतः, पाण्डुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । मातुर्जनित्र्या धर्मं देशयति, अन्येषां च देवानां त्रायस्त्रिंशानामिति । अथ चतस्रः पर्षदः आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनेभ्यः प्रक्रान्ताः ॥ अथ चतस्रः पर्षदस्त्रयाणां वार्षिकाणामत्ययाद्येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनः तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्यायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णाः । चतस्रः पर्षद आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो धर्म्यया कथया संदर्शयति (स्पेयेर्: संप्रदर्शयति) समादापयति समुत्तेजयति -------------------- वैद्य, २१४ -------------------- संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धम्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ चतस्रः पर्षद उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येनायुष्मान्महामौद्गल्यायनस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायमिदमवोचत्*: यत्खलु भदन्तमहामौद्गल्यायनो जानीयात्* (स्पेयेर्: जानायाच्; म्स्: -मौद्गल्यायन जानीया चिर-): चिरदृष्टोऽस्माभिर्भगवान्*, परितृषिताः स्मो वयं भगवतो दर्शनेन । इच्छामो वयं भगवन्तं द्रष्टुम्* । सचेद्भदन्तमहामौद्गल्यायस्यागुरु, साधु भदन्तमहामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रामेत्+ । उपसंक्रम्यास्माकं वचनेन भगवतः पादौ शिरसा वन्दस्व, अल्पाबाधतां च पृच्छ, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । एवं च वद: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षद आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: नास्ति खलु भदन्त जम्बूद्वीपकानां मनुष्याणां तद्रूपा ऋद्धिर्वा अनुभावो वा येन जम्बूद्वीपका मनुष्या देवांस्त्रायस्त्रिंशान् (स्पेयेर्: त्रयस्त्रिंशान्) अभिरोहेयुः भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमणाय पर्युपासनाय । अस्ति खलु देवानां त्रायस्त्रिंशानां तद्रूपा ऋद्धिश्चानुभावश्च, येन देवास्त्रायस्त्रिंशा जम्बूद्वीपमवतरेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमणाय पर्युपासनाय । साधु भगवान् देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपमवतरेदनुकम्पामुपादायेति । अधिवासयत्यायुष्मान्महामौद्गल्यायनश्चतसृणां पर्षदां तूष्णीभावेन । अथ चतस्रः पर्षद आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य तूष्णीभावेनाधिवासनां विदित्वा आयुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनेभ्यः प्रक्रान्ताः ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽचिरप्रक्रान्ताश्चतस्रः पर्षदो विदित्वा तद्रूपं समाधिं समापन्नो यथा समाहिते चित्ते तद्यथा बलवान् पुरुषः संकुञ्चितं वा बाहुं प्रसारयेत्*, प्रसारितं वा संकुञ्चयेत्*, एवमेवायुष्मान्महामौद्गल्यायनः श्रावस्त्यामन्तर्हितो देवेषु त्रायस्त्रिंशेषु प्रत्यष्ठात्पाण्दुकम्बलशिलायां पारिजातस्य कोविदारस्य नातिदूरे । तेन खलु समयेन भगवाननेकशताया देवपर्षदो धर्मं देशयति । अद्राक्षीच्च महामौद्गल्यायनो भगवन्तमनेकशताया देवपर्षदः पुरस्तान्निषण्णं धर्मं देशयन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनः स्मितं प्राविरकार्षीत्*: इहापि भगवानाकीर्णो विहरति तद्यथा जम्बूद्वीपे चतसृभिः पर्षद्भिरिति । अथ भगवानायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय आयुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: न खलु मौद्गल्यायन स्वैरत्वमेषाम्*, अपि तु यदा मे एवं भवति: आगच्छन्त्विति, तदा आगच्छन्ति । यदा मे एवं भवति: गच्छन्त्विति, तदा गच्छन्ति । इति मे चेतसा चित्तमाज्ञाय आगच्छन्ति च गच्छन्ति ॥ आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्ण आयुष्मान्मौद्गल्यायनः सर्वां देवपर्षदमवलोक्य भगवन्तमिदमवोचत्: विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवता या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । -------------------- वैद्य, २१५ -------------------- अथ भगवानायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतन्मौद्गल्यायन, एवमेवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवता या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः ॥ अथ शक्रो शक्रो देवानामिन्द्रो भगवत आयुष्मतश्च महामौद्गल्यायनस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतद्भदन्त महामौद्गल्यायन, एवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवताः, या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे, सन्त्यार्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः, कायस्य भेदादिहोपपन्नाः ॥ अथान्यतमो देवपुत्रो भगवत आयुष्मतश्च महामौद्गल्यायनस्य शक्रस्य च देवानामिन्द्रस्य भाषितमनुवर्णयन्नायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमिदमवोचत्*: एवमेतद्भदन्त महामौद्गल्यायन, एवमेतत्* । विचित्रा बतेयं देवपर्षत्संनिषण्णा संनिपतिता । सन्त्यस्यां देवपर्षदि देवताः, या बुद्धेऽवेत्य प्रसादेन समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्नाः । सन्ति धर्मे, सन्ति संघे । सन्ति आर्यकान्तैः शीलैः समन्वागताः कायस्य भेदादिहोपपन्ना इति ॥ तत्रानेकानि देवताशतानि अनेकानि देवतासहस्राण्यनेकानि देवताशतसहस्राणि भगवतः पुरस्तात्प्रत्येकं प्रत्येकं स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृत्य तत्रैवान्तर्हितानि ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनः प्रविविक्तां देवपर्षदं विदित्वा एकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्*: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षदो भगवतः पादौ शिरसा वन्दन्ते अल्पाबाधतां च पृच्छन्ति, अल्पातङ्कतां च लघूत्थानतां च यात्रां च बलं च सुखं चानवद्यतां च स्पर्शविहारतां च । भगवानाह्: सुखिनो मौद्गल्यायन भवन्तु जम्बूद्वीपे चतस्रः पर्षदस्त्वं च । महामौद्गल्यायन आह: जम्बूद्वीपे भदन्त चतस्रः पर्षद आकाङ्क्षन्ति भगवतो दर्शनम्* । एवं चाहुः: नास्ति भदन्त जाम्बूद्वीपकानां मनुष्याणां तद्रूपा ऋद्धिर्वा अनुभावो वा येन जाम्बूद्वीपका मनुष्या देवांस्त्रायस्त्रिंशानभिरोहेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । अस्ति तु भदन्त देवानां त्रायस्त्रिंशानां तद्रूपा ऋद्धिश्चानुभावश्च, येन देवास्त्रायस्त्रिंशा जम्बूद्वीपमवतरेयुर्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमितुं पर्युपासनाय । साधु भगवान् देवेभ्यश्त्रायस्त्रिंशेभ्योऽवतरेदनुकम्पामुपादाय । भगवानाह: तेन हि त्वं गच्छ मौद्गल्यायन जम्बूद्वीपम्* । गत्वा च चतसृणां पर्षदामारोचय: अवतरिष्यति भवन्तो भगवानितः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपं सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले इति ॥ अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवतः प्रतिश्रुत्य पादौ शिरसा वन्दित्वा तद्रूपं समाधिं संपन्नो यथा समाहिते चित्ते तद्यथा बलवान् पुरुषः संकुञ्चितं बाहुं प्रसारयेत्*, -------------------- वैद्य, २१६ -------------------- प्रसारितं वा संकुञ्चयेत्*, एवमेवायुष्मान्महामौद्गल्यायनो देवेषु त्रायस्त्रिंशेष्वन्तर्हितः, जम्बूद्वीपे प्रत्यष्ठात्* । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो जम्बूद्वीपमागत्य चतसृणां पर्षदामारोचयति: अवतरिष्यति भवन्तो भगवानितः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यो जम्बूद्वीपं सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले इति ॥ अवतीर्णो भगवांस्ततः सप्तमे दिवसे देवेभ्यस्त्रायस्त्रिंशेभ्यः सांकाश्ये नगरे आपज्जुरे दावे उदुम्बरमूले । यदा भगवान् साम्काश्यं नगरमवतीर्णः, तदा अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि भगवतो दर्शनाय संनिपतितानि । तत्रोपपादुको भिक्षुः प्रादुर्भूतः । तेन भगवान् सश्रावकसंघस्ते च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगा भक्तेनोपनिमन्त्रिताः । यावद्गण्डीदेशनाकाले सहचित्तोत्पादाद्दिव्यान्यासनान्युदारपटाच्छादितानि प्रादुर्भूतानि, दिव्यानि च भक्ष्यभोज्यानि । तत उपपादुकेन भगवान् दिव्येनाहारेण संतर्पितः । ते च देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगाः सम्यगुपस्थिताः । ततोऽस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वोपपादुकेन भिक्षुणा इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त उपपादुकेन कर्माणि कृतानि, येनोपपादुकः संवृत्तः? सहचित्तोत्पादाच्चास्य यच्चिन्तयति, तत्प्रार्थयते, तत्सर्वं संृध्यतीति । भगवानाह: उपपादुकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । उपपादुकेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्येकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । यावदन्यतरस्मिन् ग्रामकेऽरण्यायतने पञ्च भिक्षवो वर्षा उपगताः तत्रैकेन भिक्षुणा चतुर्णां -------------------- वैद्य, २१७ -------------------- भिक्षूणां वैयावृत्यं कृतम्* । तैर्युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । पञ्चमेन पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कृतम्*: यथैभिर्मामागम्य अर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, अनेन मे कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च प्रव्रजितस्य उपकरणविशेषैरवैकल्यं स्यादिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवः योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन वैयावृत्यं कृतवान्*, अयं स उपपादुक इति । भिक्षव ऊचुः: किं कर्म कृतं येनोपपादुकः संवृत्तः? भगवानाह: भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि (स्पेयेर्: विंशतिसहस्रायुषि) प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतरः श्रेष्ठी । तस्य भार्या प्रसवकाले दुःखवेदनाभिभूता आर्तस्वरा क्रदन्ति । स तं शब्दं श्रुत्वा परं संवेगमापन्नः । स शोकागारं प्रविश्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहं भगवच्छासने प्रव्रज्य प्रणिधानं कुर्याम्*, येन न कदाचिद्गर्भशय्यां प्रत्यनुभवामीति । स तेनैव संवेगेन भगवतः काश्यपस्य प्रवचने प्रव्रजितः । तेन प्रणिधानं कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रोपपादुको भवेयम्*, मा कदाचिद्गर्भशय्यां प्रत्यनुभवेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन सार्थवाह आसीत्*, अयं स उपपादुकः । यत्प्रणिधानं कृतम्*, तेनोपपादुकः संवृत्तः । यत्तत्रानेनेन्द्रियाणि परिपाचितानि, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८७ शोभितः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कपिलवस्तुनि विहरति न्यग्रोधारामे । कपिलवस्तुनि अन्यतमः शाक्य आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा -------------------- वैद्य, २१८ -------------------- अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । तस्य जन्मन्यनेकान्यद्भुतानि प्रादुर्भूतानि, यैः कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जन्मनि कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्*, तस्मादस्य भवतु शोभित इति नामेति । शोभितो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ स यदा महान् सम्वृत्तस्तदा न्यग्रोधारामं गतो भगवतो दर्शनाय । ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा शोभितेन दारकेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त शोभितेन कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽतिक्रान्तो मानुषवर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्*, जन्मनि चास्यानेकानि अद्भुतानि प्रादुर्भूतानि, यैः कपिलवस्तु नगरं समन्ततः शोभितम्*? भगवानाह: शोभितेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । शोभितेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८७.१ ॥ -------------------- वैद्य, २१९ -------------------- भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे चत्वारिंशद्वर्षसहस्रायुषि प्रजायां क्रकुच्छन्दो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स शोभावतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । शोभेन राज्ञा केशनखस्तूपः प्रतिष्ठापितः । यावत्कस्मिंश्चित्पर्वणि प्रत्युपस्थिते गोष्ठिकाः स्तूपसमीपं गताः । तैस्तं स्तूपं दृष्ट्वा पसादजातैः पुष्पारोपणं कर्तुम् आरब्धम्* । तत्रैको गोष्ठिकः कथयति: अहं न करोमि, मम विभवो नास्तीति । स तैश्च गोष्ठिकमध्यान्निष्कासितः । तस्य विप्रतिसारो जातः । तेन विचित्रपुष्पसंग्रहं कृत्वा तस्मिन्नेव स्तूपे पुष्पारोपणं कृतम्* ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गोष्ठिक आसीत्, येन विप्रतिसारजातेन क्रकुच्छन्दस्य केशनखस्तूपे पुष्पारिपणं कृतम्*, अयमसौ शोभितः । अन्यान्यपि हि भिक्षवः शोभितेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठी । तेन ग्लानः प्रत्येकबुद्धो दृष्टः । ततः प्रसादजातेन पादयोर्निपत्य पिण्डकेन प्रतिपादितः पटेन चाच्छादितः ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठी, अयं शोभितः । भूयः काश्यपे भगवति दरिद्रोऽभूत्काष्ठहारकः । स काष्ठानामर्थे पर्वतदरीं प्रविष्टः । तेन स्तूपो दृष्टः । तत्र च स्तूपाङ्गणे तृणानि जातानि । ततस्तेन प्रसादजातेन तृणान्युत्पाट्य संमार्जनीं गृहीत्वा स्तूपाङ्गणं च संमृष्टम्* । ततः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देय्धर्मपरित्यागेन च अभिरूपः स्यां दर्शनीयः प्रसादिकः, अनागतांश्च बुद्धान् आरागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन काष्ठहारक आसीत्, अयमेवासौ शोभितः । यदनेन स्तूपाङ्गणं संमृष्टम्*, तेन यत्र यत्र जातस्तत्र तत्राभिरूपो दर्शनीयः प्रसादिकः संवृत्तः । तेनैव हेतुनेदानीमार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ८८ कप्फिणः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, २२० -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन दक्षिणापथे कल्पो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । प्रियमिवैकपुत्रकं राज्यं पालयति । सोऽपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा कप्फिण इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । कप्फिणो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यस्मिन्नेव दिवसे कप्फिणः कुमारो जातः, तस्मिन्नेव दिवसे अष्टादशानाममात्यसहस्राणां पुत्रा जाताः, सर्वे महानग्नाः । तेषां प्रतिरूपाणि नामानि व्यवस्थापितानि ॥ यद्राजा कल्पः कालधर्मेण संयुक्तः, तस्यात्ययात्कप्फिणः कुमारो राज्ये प्रतिष्ठितः । तानि चाष्टादशामात्यपुत्रसहस्राणि सर्वाण्यमात्यत्वे नियुक्तानि । अथापरेण समयेन राजा महाकप्फिणोऽष्टादशामात्यसहस्रपरिवृतो मृगवधाय निर्गतः । पुरस्तात्पृष्ठतश्च सर्वबलौघमवलोक्यामात्यानामन्त्रयते: अस्ति भवन्तः कस्यचिदेवंरूपो बलौघः तद्यथा ममैवैतर्हीति? ततः प्रियवादिभिरमात्यैरभिहितम्*: देव नान्यस्य कस्यचिदिति । अथ मध्यदेशाद्वणिजो दक्षिणापथं गताः । तै राज्ञो महाकप्फिणस्य प्राभृतमुपनीतम्* । राज्ञा उक्ताः: भो वणिजः, कस्तत्र राजेति । वणिजः कथयन्ति: देव केचिद्देशा गणाधीनाः केचिद्राजाधीना इति । यावद्राज्ञा महाकप्फिणेन श्रावस्त्यादिषु षट्सु महानगरेषु दूतसंप्रेषणं कृतम्* । यद्युत्थिता भवथ नोपवेष्टव्यम्*, शीघ्रमागन्तव्यम्*, अन्यथा व उत्तमेन दण्डेन समनुशासिष्यामीति । एतद्वचनमुपश्रुत्य षण्महानगरवासिनो राजानो भीतास्त्रस्ताः संविग्ना आहृष्टरोमकूपाः संगम्य समागम्य एकसमूहेन श्रावस्तीमनुप्राप्ताः । ततो भगवत्सकाशं गताः । तैः स वृत्तान्तो भगवतो विस्तरेण निवेदितः । भगवता ते समाश्वासिताः, उक्ताश्च: स दूतो मत्सकाशमानेतव्य इति । ततस्तैर्दूतस्य निवेदितम्* । अस्त्यस्माकं राजाधिराज, तं तावत्पश्येति ॥ ततो भगवता दूतागमनमवेत्य जेतवनं चतूरत्नमयं निर्मितं देवानामिव सुदर्शनं नगरम्* । अत्र चत्वारो महाराजानो दौवारिकाः स्थापिताः, ऐरावतसदृशा हस्तिनः, बालाहकसदृशा अश्वाः, नन्दीघोषसदृशा रथाः, व्याडयक्ष्सदृशा मनुष्याः । स्वयं च भगवता चक्रवर्तिवेषो निर्मितः, सप्ततालोद्गतं च सिम्ःासनं यत्र भगवान्निषण्णाः । ततो दूतस्तथाविधां शोभां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । ततो भगवता लेखं लेखयित्वा स दूतोऽभिहितः: कप्फिणो मद्वचनाद्वक्तव्यः: लेखवाचनसमकालमेव यद्युत्थितो भवसि, नोपवेष्टव्यम्*, शीघ्रमागन्तव्यम्* । -------------------- वैद्य, २२१ -------------------- अथवा नागच्छसि, अहमेव महता बलौघेन सार्धमागमिष्यामीति । ततो दूतेन गत्वा राज्ञो महाकप्फिणस्य लेखं वाचिकं च यत्संदिष्टं तत्सर्वं निवेदितम्* ॥ ततः कप्फिणो राजा अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवृतोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । प्रातिसीमाश्च राजानो राजानं महाकप्फिणं प्रत्युद्गताः । तैर्महासत्कारेण नगरं प्रवेशितः । मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य भगवतो निवेदितवन्तः । ततो भगवता तस्यागमनमवेत्य जेतवनं चतूरत्नमयं निर्मितं देवानामिव सुदर्शनं नगरम्* । यत्र चत्वारो महाराजानो दौवारिकाः स्थापिताः । ऐरावतसदृशा हस्तिनः, बालाहकसदृशा अश्वाः, नन्दीघोषसदृशा रथाः, व्याडयक्षसदृशा मनुष्याः । स्वयं च भगवता चक्रवर्तिवेषो निर्मितः । सप्ततालोद्गतं च सिंहासनं सर्वं तथैव निर्मितम्* । ततो राजा महाकप्फिणो जेतवनं प्रविष्टः । सहदर्शनादस्य यो रूपो रूपमदः, ऐश्वर्ये ऐश्वर्यमदः, स प्रतिविगतः । बलदर्पोऽद्यापि प्रतिबाधत एव । ततो भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्*: अहो बत शक्रो देवेन्द्र ऐन्द्रं धनुरादाय आगच्छत्विति । सहचित्तोत्पादाद्भगवतः शक्रो देवेन्द्रः सारथिवेषेण ऐन्द्रं धनुरुपनामयति । भगवता महाकप्फिणस्योपनामितम्* । तच्च राजा महाकप्फिण उत्क्रष्टुमपि न शक्नोति, कुतः पुनरारोपयिष्यति । ततो भगवता सप्तायोभेर्यो निर्मित्ताः । स्वयं च तद् धनुरर्धचन्द्राकारेणारोप्य शरः क्षिप्तः, येन ताः सप्तायोभेर्यश्छिद्रीकृताः । ततः शब्दं निर्गतः: आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । धुनीत मृत्युनः सैन्यं नडागारमिव कुञ्जरः ॥ ८८.१ ॥ यो ह्यस्मिन् धर्मविनये अप्रमत्तश्चरिष्यति । प्रहाय जातिसंसारं दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ८८.२ ॥ इति स च शब्दो यावदकनिष्ठान् देवान् गतः । ततो राज्ञः कप्फिणस्य योऽभूद्बलमदः, स प्रतिविगतः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: किमिदमिति । ततो भगवान् राज्ञो महाकप्फिणस्य चित्तप्रकारमुपलक्ष्य राजवेषमन्तर्धाप्य इदं सूत्रमारद्भवान्*: <च्f. द्ब्सू(२)> दशबलसमन्वागतो भिक्षवस्तथागतोऽहन् सम्यक्संबुद्धश्चतुर्वैशारद्यविशारद उदारमार्षभं स्थानं प्रतिजानीते, ब्रह्मचर्यं प्रवर्तयति, पर्षदि सम्यक्सिंहनादं नदति: यदुतास्मिन् सतीदं भवति, अस्योत्पादादिदमुत्पद्यते । यदुत अविद्याप्रत्ययाः संस्काराः । संस्कारप्रत्ययं विज्ञानम्* । विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम्* । नामरूपप्रत्ययं षडायतनम्* । षडयतनप्रत्ययः स्पर्शः । स्पर्शप्रत्यया वेदना । वेदनाप्रत्यया तृष्णा । तृष्णाप्रत्ययमुपादानम्* । उपादानप्रत्ययो भवः । भवप्रत्यया जातिः । जातिप्रत्यया जरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासाः संभवन्ति । एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो भवति । यदुत अस्मिन्नसतीदं न भवति, अस्य निरोधादिदं निरुध्यते । यदुत अविद्यानिरोधात्संस्कारनिरोधः -------------------- वैद्य, २२२ -------------------- । संस्कारनिरोधाद्विज्ञाननिरोधः । विज्ञाननिरोधान्नामरूपनिरोधः । नामरूपनिरोधात्षडायतननिरोधः । षडायतननिरोधात्स्पर्शनिरोधः । स्पर्शनिरोधाद्वेदनानिरोधः । वेदनानिरोधात्तृष्णानिरोधः । तृष्णानिरोधादुपादाननिरोधः । उपादाननिरोधाद्भवनिरोधः । भवनिरोधाज्जातिनिरोधः । जातिनिरोधाज्जरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासा निरुध्यन्ते । एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य निरोधो भवति । स्वाख्यातो मे भिक्षवो धर्मः, उत्तानो विवृतश्छिन्नप्लोतिको यावद्देवमनुष्येभ्यः सम्यक्सुप्रकाशितः । एवं स्वाख्याते मे धर्मे उत्ताने विवृते छिन्नप्लोतिके यावद्देवमनुष्येभ्यः सम्यक्सुप्रकाशिते यावदलमेव भिक्षवः श्रद्धाप्रव्रजितेन कुलपुत्रेण अलं योगाय अलमप्रमादाय, अलं शास्तुः शासने योगमापत्तुम्*, कामं त्वक्स्नाय्वस्थ्यवतिष्ठताम्*, परिशुष्यतु शरीरान्मांसशोणितम्* । अथ च पुनर्यत्तदारब्धवीर्येण प्राप्तव्यं स्थामवता वीर्यवता उत्साहिना दृढपराक्रमेणानिक्षिप्तधुरेण कुशलेषु धर्मेषु, तद्वहनानुप्राप्ता न वीर्यस्य स्रंसनं भविष्यति । तत्कस्य हेतोः? दुःखं हि कुसीदो विहरति व्यवकीर्ण, पापकैरकुशलैर्धर्मैः सांक्लेशिकैः पौनर्भविकैः सज्वरैर्दुःखविपाकैः आयत्यां जातिजरामरणीयैः महतश्चार्थस्य परिहाणिर्भवति । आरब्धवीर्यस्तु सुखं विहरत्यवकीर्णः पापकैरकुशलैर्धर्मैः सांक्लेशिकैः पौनर्भविकैः सज्वरैर्दुःखविपाकैः आयत्यां जातिजरामरणीयैः । महतश्चार्थस्य पारिपूरिर्भवति । मण्डयेयमिदं प्रवचनं यदुत शास्ता च संमुखीभूतः । धर्मश्च देश्यत औपशमिकः पारिनिर्वाणिकः संबोधिगामी सुगतप्रवेदितः । तस्मात्तर्हि भिक्षव आत्मार्थं च समनुपश्यद्भिः परार्थं चोभयार्थं च, इदं प्रतिसंशिक्षितव्यम्: कच्चिन्नः प्रव्रज्या अमोघा भविष्यति, सफला सुखोदया सुखविपाका । येषां च परिभोक्ष्यामहे चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारान्*, तेषां च ते काराः कृताः कच्चिदत्यर्थमहाफला भविष्यन्ति, महानुशंसा महाद्युतयो महावैस्ताराः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे राज्ञा महाकप्फिणेन अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवारेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त कप्फिणेन कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकोऽष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवारो महानग्नबलः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: कप्फिणेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । -------------------- वैद्य, २२३ -------------------- कप्फिणेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८८.३ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्येकनवते कल्पे विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति बन्धुमतीयके दावे । यावदन्यतमेन सार्थवाहेन महासमुद्रात्प्रभूतानि रत्नान्यानीतानि । विपश्यी सम्यक्संबुद्धः सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं भक्तेनोपनिमन्त्रितः । विहारं च कारयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय भिक्षुसंघाय निर्यातितवान्* ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवः योऽसौ सार्थवाहः, एष एवासौ कप्फिणो राजा तेन कालेन तेन समयेन । यदनेन विपश्यी सम्यक्संबुद्धाः सश्रावकसंघस्त्रैमास्यं स्वान्तर्गृहे भक्तेनोपनिमन्त्रितः, विहारं च कारयित्वा चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय निर्यातितः ॰॰॰ {तेनेदानीमभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः संवृत्तः} ॰॰॰ अपराण्यपि भिक्षवः कप्फिणेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां महानगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । सोऽपरेण समयेन संप्राप्ते वसन्तकालसमये, संपुष्पितेषु पादपेषु, हंसक्रौञ्चमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवञ्जीवकनिर्घोषिते वनषण्डे अष्टादशामात्यगणसहस्रपरिवृत उद्यानं निर्गतः । तेन तत्रोद्याने ग्लानः प्रत्येकबुद्धः दृष्टः । स तेन सांप्रेयभोजनेन त्रैमास्यमुपस्थितः । परिनिर्वृतस्य च शरीरस्तूपं कारयित्वा अमात्यगणसहायेन तैलाभिषेको दत्तः । तेन सपरिवारो महानग्नबलाधानेन संवृत्तः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजिते बभूव । तत्रानेनेन्द्रियपरिपाकः कृतः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २२४ -------------------- ******************************************************* ८९ भद्रिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे ॥ यदा भगवान् षड्वर्षाभिसंबुद्धो द्वादशवर्षनिर्गतः कपिलवस्तु अनुप्राप्तः, तदा द्रोणोदनामृतोदनप्रमुखैरनेकैः शाक्यसहस्रैः सत्यदर्शनं कृतं स्थापयित्वा राजानं शुद्धोदनम्* । ततो राजा शुद्धोदनस्तां पुत्रशोभां दृष्ट्वा परं विस्मयमापन्नः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: यदि मे पुत्रो न प्रव्रजितोऽभविष्यत्*, सोऽयमभविष्यद्राजा चक्रवर्ती चतुरन्तविजेता धार्मिको धर्मराजः । स एतर्हि जटिलप्रव्रजितपरिवारो न शोभते । यन्वहं शाक्यकुलेभ्य एकैकं प्रव्राजयेयमिति । ततो राज्ञा शुद्धोदनेन नगरे घण्टावघोषणं कारितम्*: सर्वशाक्यैः संनिपत्तव्यमिति । ततः सर्वशाक्येषु संनिपतितेषु राजा शुद्धोदनः कथयति: शृण्वन्तु भवन्तः शाक्याः । यदि सर्वार्थसिद्धः कुमारो न प्रव्रजितोऽभविष्यत्*, यद्युष्माभिरेवोपस्थानं कृतमभविष्यत्* । तदिदानीमस्य प्रव्रजितस्य एकैकेन कुलपुरुषेण शाक्येनोपस्थायकेन प्रव्रजितव्यमिति । ततो भद्रिकानिरुद्धरेवतदेवदत्तप्रभृतीनि पच्च कुमारशतानि प्रव्रजितानि । तेषामुपालिर्नाम कल्पक उपस्थायकः तान् प्रव्रजितान् दृष्ट्वा रोदितुमारब्धः । ततः शाक्यैः पृष्टः: किमर्थमुपाले रुद्यत इति । स करुणदीनविलम्बितैरक्षरैरुवाच: यूयं प्रव्रजिताः । को ममेदानीं भह्ताच्छादनेन परिपालनं करिष्यतीति । ततः शाक्या ऊचुः: तेन हि उपाले, पटकं प्रसारयेति । तेन पटकः प्रसारितः । ततः शाक्यैः शरीरावलग्नानां हारार्धहारमणिमुख्तावैडूर्यकेयूराङ्गुलीयकानां महान् राशिः कृतः । तत उपालेः कल्पकस्य तान् दृष्ट्वा विचित्रं चालंकारमभिवीक्ष्य योनिशो मनसिकार उत्पन्नः: इमे तावच्छाक्याः कुलरूपयुवनवन्तोऽन्तःपुराणि इमं चालंकारं खेटवदुत्सृज्य प्रव्रजिताः । किमुताहमल्पविभवः इममलंकारं गृहं नेष्यामि? अलमनेन । यन्वहमेताननुप्रव्रजेयमिति । अथोपालिः कल्पको येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः, उपसंक्रम्य भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमिदमवोचत्*: यदि भगवन्मादृशानां प्रव्रज्या अस्ति, लभेयाहं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्*, चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवता एहिभिक्षुकया प्रव्राजितः ॥ ततो भद्रिकप्रमुखानि पञ्च शाक्यशतानि भिक्षुनेपथ्यधारीणि (स्पेयेर्: भिक्षुवेषधारीणि) बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य प्रणामं कर्त्£ं प्रवृत्तानि । ते उपालिं ज्ञात्वा कुलरूपविभवान्वितत्वान्नेच्छन्त्युपालेः -------------------- वैद्य, २२५ -------------------- प्रणामं कर्तुम्* । तत्र भगवानायुष्मन्तं भद्रिकमामन्त्रयते: भद्रिक कर्तव्योऽस्य प्रणामः, यस्मादिदं मामकं शासनं न कुलरूपयौवनैश्वर्यचातुर्वर्ण्यविशुद्धिमपेक्षत इति । ततो मूलनिकृत्ता इव द्रुमा भद्रिकप्रमुखानि पञ्च शाक्यशतानि धर्मतामवलम्ब्य पादयोर्निपतितानि । तेषां पादवन्दनसमकालमेवेयं महापृथिवी षड्विकारं प्रकम्पिता । तत्रायुष्मता भद्रिकेण युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । स च महात्मा हीनदीनानुकम्पी । सोऽपरेण समयेन पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं गोचराय प्रस्थितः । यावदन्यतरचण्डालकठिनं पिण्डाय प्रविष्टः । तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशल एकपुण्डरीकं हस्तिनागमभिरुह्य दीर्घेण चारायणेन सारथिना भगवतो दर्शनाय संप्रस्थितः । ददर्श राजा प्रसेनजित्कौशलो भद्रिकं शान्तेन्द्रियं शान्तमानसम्*, परमेण च चित्तदमव्युपशमनसमन्वागतं पांसुकूलप्रावृतं लूहं पिण्डपातं गृहीत्वा तस्माच्चण्डालकठिनान्निर्गच्छन्तम्* । दृष्ट्वा च पुनर्दीर्घं चारायणं सारथिमामन्त्रयते: स्यादयं चारायण भद्रिको भिक्षुः? एवं यथा वदसि । इति श्रुत्वा राजा प्रसेनजित्कौशलः संमोहम् आपन्नः, पृथिव्यां मूर्च्छितः पतितः । ततो जलपरिषेकप्रत्यागतप्राणचेतसो लब्धमानसश्चारायणेन सारथिनोत्थापितः ॥ ततो राजा भगवत्सकाशमुपसंक्रम्य भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा भगवन्तमुवाच: भगवन्, अद्भुतं मे दृष्टम्* । असौ भद्रिकः शाक्यराजः पांसुकूलप्रावृतो लूहं पिण्डपातं गृहीत्वा देवमनुष्यावर्जनकरेणातिप्रशान्तेनेर्यापथेन पिण्डपातमादाय चण्डालकठिनान्निर्गतः । तस्य ममैतदभवत्*: आश्चर्य यावत्सुविनीतं भगवच्छासनम्*, यत्र नाम एवंविधाः कुमाराः सुखैधिता एवंविनीतप्रचाराः संवृत्ता इति । भगवानाह: अपरमपि महाराज भद्रिकस्याश्चर्यं शृणु । अयं महाराज भद्रिकोऽरण्यगतो वा वृक्षमूलगतो वा शून्यागारगतो वा त्रिर् उदानयति: अहो बत सौख्यम्* । यदहमप्रव्रजितः सन् राजकुलमध्यगतोऽमात्यनैगमजानपदसुसंरक्षितः प्राकारपरिखाद्वारस्तूपाभिनिगूढः परिशङ्कितहृदयः संविग्नः समन्ततःशङ्की निद्रां नासादयामि । सोऽहमेतर्हि निरपेक्षः काये जीविते च सुखं यत्रतत्रस्थो विहरामीति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त भद्रिकेण पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि, येनाभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिक आढ्ये राजकुले प्रत्याजातः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: भद्रिकेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । भद्रिकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? -------------------- वैद्य, २२६ -------------------- न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ८९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः कोट्टमल्लकः क्षुत्क्षामपरिगतशरीरः इतश्चामुतश्चान्वाहिण्डते । यावदन्यतरा दारिका पूपलिका आदाय गच्छति । ततस्तेन कोट्टमल्लकेन सा दारिका पूपलिकानामर्थे अभिभूता । ततो बलादेकां पूपलिकामादाय इतस्ततः (स्पेयेर्: त<तस्त>तः) पलायितुमारब्धः । सा चास्य दारिका पृष्ठतः समनुबद्धैव । ततोऽसौ कोट्टमल्लकः सहसा नदीचारिकामुत्तीर्णः । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । तदा अन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तस्य कोट्टमल्लकस्याग्रतः स्थितः । ततः कोट्टमल्लस्य तं प्रत्येकबुद्धं शान्तेर्यापथं दृष्ट्वा महान् प्रसादो जातः । तेन स्वं व्यसनमगणय्य प्रत्येकबुद्धाय पूपलिका प्रतिपादिता । तस्य विप्रहर्षसंजननार्थं विततपक्ष इव हंसराजो गगनतलमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः कोट्टमल्लकस्तदत्यद्भुतं देवमनुष्यावर्जनकरं प्रातिहार्यं दृष्ट्वा मूलनिकृत्ता इव द्रुमः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः: यन्मे सिद्धव्रतो दक्षिणीयः पूपलिकया प्रतिपादितः, अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रोच्चकुलीनः स्याम्*, एवंविधानां च धर्माणां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन कोट्टमल्लकः, अयमसौ भद्रिकः । यत्तेन प्रत्येकबुद्धः पूलिकया प्रतिपादितः, तस्य कर्मणो विपाकेनाढ्ये शाक्ये प्रत्यागतः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यावासः प्रतिपालितः । तेनेदानीमार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २२७ -------------------- ******************************************************* ९० राष्ट्रपालः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः स्थूलकोष्ठमुपनिश्रित्य विहरति स्थूलकोष्ठकीये वनषण्डे । तेन खलु समयेन स्थूलकोष्ठके कौरव्यो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नमखिलमकण्टकम्* । एकपुत्रमिव राज्यं पालयति । तस्य भ्रातृपुत्रो राष्ट्रपालो नाम्ना अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य विनयकालमवेक्ष्य भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो भिक्षुसंघपुरस्कृतः स्थूलकोष्ठकं पिण्डाय प्रविष्टः । ददर्श राष्ट्रपालो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसन्नम्* । स प्रसादजातो भगवतः पादयोर्निपत्य प्रव्रज्यां याचते । ततस्तं भगवानाह: वत्स अनुज्ञातोऽसि मातापितृभ्यामिति? राष्ट्रपालः कथयति: नो भदन्तेति । भगवानाह: न हि वत्स तथागता वा तथागतश्रावका वा अनुज्ञातं मातापितृभ्यां प्रव्राजयन्ति, उपसंपादयन्ति चेति ॥ ततो राष्ट्रपालो मातापित्रोः सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य बुद्धस्य वर्णं भाषते: दृष्टो मया भगवाञ्छाक्यमुनिः सम्यक्संबुद्धः । स्फीतं चक्रवर्तिराज्यमपहाय प्रव्रजितः षष्टिं चान्तःपुरसहस्राणि । मुण्डः संघाटिप्रवृत्तोऽस्मिन्नेव स्थूलकोष्ठके पिण्डपातमटति । तदर्हतो युवां मामनुज्ञातुम्*: यदहं तं भगवन्तं प्रव्रजितमनुप्रव्रजेयमिति । ततोऽस्य मातापितरौ नानुजानीतः । ततस्तेनैको भक्तच्छेदः कृतः । द्वौ त्रयो वा यावच्छड्भक्तच्छेदाः कृताः ॥ अथ राष्ट्रपालस्य मातापितरौ येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्तौ । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमिदमवोचताम्*: यत्खलु तात राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्*, दुष्करं प्राविवेक्यम्*, दुरभिरममेकत्वम्*, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्यध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं तात राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ -------------------- वैद्य, २२८ -------------------- अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ ज्ञातीनुद्योजयतः: अङ्ग तावज्ज्ञातयः तातं राष्ट्रपालमुत्थापयत । अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य ज्ञातयो येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमेवमवोचन्: यत्खलु तात राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्, दुष्करं प्राविवेक्यं, दुरभिरममेकत्वम्, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्यध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं तात राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यकानुद्योजयतः: अङ्ग तावत्कुमाराः, तातं राष्ट्रपालमुत्थापयत । अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यका येन राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालं गृहपतिपुत्रमिदमवोचन्: यत्खलु सौम्य राष्ट्रपाल जानीयाः: त्वं हि सुकुमारः सुखैषी । न त्वं जानको दुःखस्य । दुष्करं ब्रह्मचर्यम्, दुष्करं प्राविवेक्यं, दुरभिरममेकत्वम्, दुरभिसंबोधान्यरण्यवनप्रस्थानि, प्रान्तानि शयनासनान्य् अध्यावस्तुम्* । इहैव त्वं सौम्य राष्ट्रपाल निषद्य कामांश्च परिभुङ्क्ष्व, दानानि च देहि, पुण्यानि च कुरु । एवमुक्ते राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रस्तूष्णीम्* ॥ अथ राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य वयस्यका येन राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितरौ तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य राष्ट्रपालस्य गृहपतिपुत्रस्य मातापितराविदमवोचन्*: अम्ब तात, अनुजानीतं सौम्य राष्ट्रपालं प्रव्रजितुं सम्यगेव श्रद्धया अगरादनगारिकाम्*, किं मृतेन करिष्यथ? सचेत्तातः प्रव्रज्यायामभिरंस्यते, जीवन्तमेनं द्रक्ष्यध्वे । सचेन्नाभिरमते, का अन्या पुत्रस्य गतिरन्यत्र मातापितरावेव । एवमावां कुमारकाः तातं राष्ट्रपालमनुजानीयावः । सचेत्प्रव्रज्योपदर्शिष्य{त्यात्मानम्*} ॥ अथ राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रोऽनुपूर्वेण कायस्य स्थामं च बलं च संजनय्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवत्पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्ते स्थितो राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रो भगवन्तमिदमवोचत्*: अनुज्ञातोऽस्मि भगवन्मातापितृभ्याम्* । लभेयाहं स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यम्* । लब्धवान् राष्ट्रपालो गृहपतिपुत्रः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । स एवं प्रव्रजितः सन्निदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो -------------------- वैद्य, २२९ -------------------- विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां {आरण्यकानां }यदुत राष्ट्रपालो भिक्सुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतानि, येनाढ्ये राजकुले प्रत्याजत इति । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: राष्ट्रपालेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९०.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि विदेहराजः सपरिवारः परचक्रवित्रासितोऽटवीमनुप्राप्तः । स मध्याह्ने तीक्ष्णसूर्यरश्मिपरितापितः सबलौघ इतश्चामुतश्च परिभ्रमति, मार्गं च नासादयति । असति च बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतरः प्रत्येकबुद्धस्तस्मिन् कान्तारमार्गे प्रतिवसति । तेन कारुण्यमुत्पाद्य तस्य विदेहराजस्य मार्गो व्यपदिष्टः, पानीयह्रदश्च दर्शितः, येन स राजा इष्टेन जीवितेनाच्छादितः । ततो राज्ञा प्रसादजातेन स्वनगरमानीय त्रैमास्यं सर्वोपकरणैरुपस्थितः । परिनिर्वृतस्य चास्य शरीरस्तूपं कारयामास । प्रणिधानं च कृतवान्: अहमप्येवंविधानां गुणानां लभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं च शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन राजा बभूव, अयं स राष्ट्रपालः । अपराण्यपि राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तेन खलु समयेन वाराणस्यां नगर्यां कृकी राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । तस्य कनीयान् पुत्र ऋषिपतनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच् -------------------- वैद्य, २३० -------------------- चास्य भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसन्नम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता काश्यपेन धर्मो देशितः । तेन प्रसादजातेन भगवान् काश्यपः सपरिवार उपस्थितः । शरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि । परिनिर्वृतस्य च स्तूपे कनीयाञ्छत्रमारोपितवान्* । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ राजपुत्रः, अयमेवासौ राष्ट्रपालस्तेन कालेन तेन समयेन । अपराण्यपि राष्ट्रपालेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां महानगर्यामन्यतमो मूलिको ब्राह्मणः । स मूलानामर्थेऽन्यतमं पर्वतमभिरूढः । तेन तत्र पर्यटता वनान्ते ग्लानः प्रत्येकबुद्धो दृष्टः । ततस्तेन प्रसादजातेन तस्योपस्थानं कृतम्* । यदा ग्लान्याद्व्युत्थितः, तदा पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां {गुणानां} लभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन मूलिको ब्राह्मणः, अयमेवासौ राष्ट्रपालः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारे न कदाचिद्दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमप्याढ्ये राजकुले प्रत्याजातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तेनैव हेतुनार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २३१ -------------------- दशमो वर्गः । तस्योद्दानम्*: सुभूतिः स्थविरश्चापि हस्त लेकुञ्चिकस्तथा । संसारो गुप्तिकश्चापि विरूपो गङ्गिकेन च । दीर्घनखः संगीतिश्च वर्गो भवति समुद्दितः ॥ ******************************************************* ९१ सुभूतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवता अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्य श्रावका नियुक्तास्तेषु जनपदेषु विनेयजनानुग्रहार्थम्*, तदा येऽध्यायिनस्ते सुमेरुपरिषण्डायां ध्यानपरा स्थिताः । यावत् सुपर्णिपक्षिराजेन महासमुद्रान्नागपोतलक उद्धृतः । स तं सुमेरुपरिषण्डायामारोप्य भक्षयितुमारब्धः । ततो नागपोतलको जीविताद्व्यपरोप्यमाणो महाश्रावकाणामन्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतः ॥ स कालं कृत्वा श्रावस्त्यां भूतिर्नाम ब्राह्मणः, तस्याग्रमहिष्याः कुक्षावुपपन्नः । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य पिता भूतिः, तस्माद्भवतु दारकस्य सुभूतिरिति नामेति । सुभूतिर्दारक उन्नीतो वर्धितो महान् सम्वृत्तः । स पूर्वेण हेतुबलाधानेन अतीव रोषणः क्रोधपर्यवस्थानबहुलो मातापितृभ्यामाथर्वणाद्विनिवर्त्य ऋषिषु प्रव्राजितः । स च तत्र ध्यानपरः संयतोऽन्यतरद्वनषण्डमुपनिश्रित्य विहरति । तत्र च वनषण्डे देवता प्रतिवसति दृष्टसत्या । तस्याः कारुण्यमुत्पन्नम्*: अयं कुलपुत्रः क्रोधपर्यवस्थानबहलो विशेषं नाधिगच्छति । यन्वहमेनं भगवद्दर्शने नियोजयेयमिति । ततस्तया देवतया सुभूतेः पुरस्ताद्बुद्धस्य वर्णो भाषितो धर्मस्य च संघस्य च । ततः सुभूतेर्भगवद्दर्शनहेतोरभिलाष उत्पन्नः । ततो देवतया ऋद्ध्यनुभावाद्(स्पेयेर्: ऋद्ध्यानुभावाद्) भगवत्सकाशमुपनीतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतम् अशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चास्य योऽभूत्सत्वेष्व् -------------------- वैद्य, २३२ -------------------- आघातः, स प्रतिविगतः । ततः प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा सुभूतिना कुलपुत्रेण विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन मैत्रीभावनया चित्तं दमयित्वा सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत्र आयुष्मान् सुभूतिः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः: कुतोऽहं च्युतः, कुत्रोपपन्नः केन कर्मणेति । पश्यति: पञ्च जातिशतानि नागेभ्यश्च्युतो नागेष्वेवोपपन्नः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: मया अतीव एवंविधो द्वेषप्रत्ययोपसंभारः कृतः, येनाहं पञ्च जन्मशतानि नागेषूपपन्नः । तेनैव हेतुना महद्व्यसनमनुभूतवान्* । इदानीं पुनस्तथा करिष्यामि यत्परेषामन्तिके द्वेषोपसंभारो नोत्पत्स्यते । येन समन्वागतः कायस्य भेदादपायं दुर्गतिं विनिपातं नरकेषूपपद्यते । सोऽरण्यप्रतिपदं समादाय वर्तते । यदा संघे वा ग्रामे वा देशे वा जनपदे वा भिक्षाहेतोर्विहर्तुकामो भवति, तदा पूर्वतरं गोचरमवलोकयति: मा मां कश्चित्कारणेन दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयिष्यति, अन्ततः कुन्तपिपीलका अपीति । स तानीर्यापथेन प्रश्रितेनाभिरमयति । तेन तेषां सत्वानां चित्तप्रसादो भवति । एवंविधां सोऽर्हत्वप्राप्तोऽप्यपत्रपामनुभवतीति । तत आयुष्मतः सुभूतेर्बुद्धिरुत्पन्ना: यन्वहमिदानीं महाजनानुग्रहार्थं कुर्यामिति । ततस्तेन ऋद्ध्या पञ्च सुपर्णिशतानि निर्मितानि, यानि दृष्ट्वा नागा भीतास्त्रस्ता संविग्ना इतश्चामुतश्च संभ्रान्ताः । ततः सुभूतिना ऋद्धिबलेन पुनः परित्राताः । ततस्तेषां प्रसन्नचित्तानां मैत्री व्यपदिष्टा । पुनरपि महान्तं नागरूपमभिनिर्माय पञ्च गरुडशतान्यभिद्रुतानि । तेषामपि भीतानां मैत्री व्यपदिष्टा । एवं तेन नागानां गरुडानां च पञ्च कुलशतानि विनीतानि । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणामरणाविहारिणां यदुत सुभूतिः कुलपुत्रः ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त सुभूतिना कर्माणि कृतानि येनारणाविहारिणामग्रो निर्दिष्ट इति । भगवानाह: सुभूतिनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुभूतिना कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, -------------------- वैद्य, २३३ -------------------- न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९१.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रायं प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दानप्रदानानि दत्तानि, दशवर्षस्हस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, प्रणिधानं च कृतम्*: अनेनाहं कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन च योऽसौ भगवता काश्यपेन उत्तरो नाम माणवो व्याकृतः: भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति, तस्याहं शासने प्रव्रज्य अरणाविहारिणामग्रः स्यामिति ॥ ॰ ॰ ॰ कानि कर्माणि कृतानि येन नागेषूपपन्नः? अप्रहीणत्वात्क्लेशानामुद्भ्रान्तत्वादिन्द्रियाणामपर्यन्तीकृतत्वात्कर्मपथानां शैक्षाशैक्षभिक्षुषु चित्तं प्रदूष्य आशीविषवादेन समुदाचरिताः, तेन नागेषूपपन्नः । यत्तेन दानप्रदानानि दत्तानि, ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्*, अरणाविहारिणां चाग्रो निर्दिष्टः । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९२ स्थविरः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । अन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता, न प्रसूयते । यावद्भूयस्तयैव सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातः । स प्रथमगर्भो यथावस्थितः एव मातुरुदरे । यावत्तस्याः क्रमशो दश -------------------- वैद्य, २३४ -------------------- पुत्रा जाताः । स प्रथमगर्भो मातुरुदरस्थ एव । यावदसौ गृहपतिपत्नी ग्लान्यपतिता । सा उपस्थीयते मूलगण्डपत्रपुष्पफलभैषज्येन । न चासौ व्याधिरुपशमं गच्छति । यदा चास्या मरणान्तिकी वेदना प्रादुर्भूता नचिरेण कालं करिष्यतीति, तदा तया स्वामी उक्तः: यत्खल्वार्यपुत्र जानीयाः ममात्र प्रथमगर्भोऽवतिष्ठते । यदाहं मृता भवामि, तदा दक्षिणपार्श्वं शस्त्रेण घातयित्वा ततः प्रथमस्थितं दारकमुद्धरेथाः । इत्युक्त्वा: सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः । संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्* ॥ ९२.१ ॥ इत्युक्त्वा कालधर्मेण संयुक्ता ॥ तस्याः कालगताया नीलपीतलोहितावदातैर्वस्त्रैः शिबिकाम् (स्पेयेर्: शिविकाम्) अलंकृत्य शीतवनं श्मशानं नीत्वा जीवको (स्पेयेर्: जीविको) वैद्यराज आहूतः । एष च शब्दो राजगृहे नगरे समन्ततो विसृतः: एवममुकस्त्रिया इयन्ति वर्षाणि गर्भः स्थितः, तस्याश्चान्ये दश पुत्रा जाताः, न चासौ प्रथमतरमवस्थितो गर्भो निर्गतः । अद्य जीवको वैद्यराजः शस्त्रेण मृताया उदरं घातयित्वा तं प्रथमस्थितं दारकमुद्धरिष्यतीति । तं शब्दं श्रुत्वा कुतूहलाद्बहूनि प्राणिशतसहस्राणि शीतवनश्मशाने संनिपतितानि । पूरणप्रभृतयश्च षट्* शास्तृप्रतिज्ञाः । तत्र भगवान् आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते: गच्छ आनन्द, भिक्षूणां कथय, भगवान् श्मशानचारिकां गन्तुकामः, योऽद्भुतानि द्रष्टुकामः, स आगच्छत्विति । यावद्भगवानाज्ञातकौण्डिन्यबाष्पमहानामानिरुद्धशारिपुत्रमौद्गल्यायनकाश्यपानन्दरेवतप्रभृतिभिर्महाश्रावकैः परिवृतः शीतवनश्मशानं गतः । जनकायेन च भगवन्तं दृष्ट्वा विवरं कृतम्* । तत्र जीवकेन तस्याः स्त्रिया दक्षिणः कुक्षिः पाटितः । ततः स्वयमेव निर्गतो वलिपलितचिताङ्गः परिजीर्णशरीरावयवः: परिणतेन्द्रियः कृशोऽल्पस्थामः । निर्गतमात्रश् च तं जनकायमवलोक्य वाचं निश्चारयति स्म: मा भवन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु खरां वाचं निश्चारयत । मा हैवंविधामवस्थामनुभविष्यथ, यदहमामाशयपक्वाशययोर्मध्ये षष्टि वर्षाण्युषितः । इत्युक्त्वा तूष्णीमवस्थितः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: तृप्यत भिक्षवः सर्वभवोपपत्तिभ्यः, तृप्यत सर्वभवोपपत्त्युपकरणेभ्यः, यत्र नाम चरमभविकस्य सत्वस्येयमवस्था । तत्र भगवांस्तं दारकमामन्त्रयते: स्थविरकोऽसि दारकः? स्थविरकोऽहं भगवन्* । स्थविरकोऽसि दारक? स्थविरकोऽस्मि सुगत । स्थविरक इति संज्ञा जाता । ततो भगवता तदधिष्ठाना तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संविग्नैर्बहुभिः सत्वशतैर्महान् विशेषोऽधिगतः ॥ स च दशवर्षाणि गृहागारमध्यास्य सप्ततिवर्षो भगवच्छासने प्रव्रजितः । गृध्रकूटे पर्वते पञ्चविंशत्या भिक्षुभिः सार्धं वर्षा उपगतः । तत्र संघस्थविरेण क्रियाकारं कारितः: न केनचित्पृथग्जनेन प्रवारयितव्यमिति । त्रयाणां मासानामत्ययाच्चतुर्विंशत्या भिक्षुभिरर्हत्वं प्राप्तम्* । स्थविर एकः पृथग्जन एव । ततः संघस्थविरेण प्रवारणायां वर्तमानायां सुबहु परिभाष्य गणमध्यान्निष्कासितः । स शस्त्रमादाय कुटिं प्रविश्य रुदन् बहुविधं परिदेवते । आह च: -------------------- वैद्य, २३५ -------------------- आदीप्तं काननं सर्वं पर्वता पि पलीकृता । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.२ ॥ शान्ता गिरिनदीशब्दाः परीत्तसलिलोदकाः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.३ ॥ एते ह्यण्डजाः पक्षिणो विरता मन्दघोषकाः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.४ ॥ पाण्डुपत्रं वनं ह्येतच्छीऋनपत्रो वनस्पतिः । अथेदं पापकं चित्तमद्यापि न विमुच्यते ॥ ९२.५ ॥ शस्त्रमाराधयिष्यामि को न्वर्थो जीवितेन मे । कथं पृथग्जनो भूत्वा शास्तारमुपसंक्रमे ॥ ९२.६ ॥ इति अत्रान्तरे नास्ति किंचिद्बुद्धानां भगवतामज्ञातमदृष्टमविदितमविज्ञातम्* । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां महाकारुणिकानां लोकानुग्रहप्रवृत्तानामेकारक्षाणां शमथविपश्यनाविहारिणां त्रिदमथवस्तुकुशलानां चतुरोघोत्तीर्णानां चतुरृद्धिपादचरणतलसुप्रतिष्ठितानां पञ्चाङ्गविप्रहीणानां पञ्चगतिसमतिक्रान्तानां षडङ्गसमन्वागतानां षट्पारमितापरिपूर्णानां सप्तबोध्यङ्गकुसुमाढ्यानामष्टाङ्गमार्गदेशिकानां नवानुपूर्वविहारसमापत्तिकुशलानां दशबलबलिनां दशदिक्समापूर्णयशसां दशशतवशवर्तिप्रतिविशिष्टानां त्री रात्रेस्त्रिर्दिवसस्य बुद्धचक्षुषा लोकं व्यवलोक्य ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते: को हीयते को वर्धते कः कृच्छ्रप्राप्तः कः संकटप्राप्तः कः संबाधप्राप्तः कः कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्तः, कोऽपायनिम्नः कोऽपायप्रवणः कोऽपायप्राग्भारः । कमहमपायादुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च प्रतिष्ठापयेयम्*, कस्यानवरोपितानि कुशलमुलान्यवरोपयेयम् *{कस्यावरोपितानि परिपाचयेयम्}*, कस्य परिपक्वानि विमोचयेयम्* । आह च: अप्येवातिक्रमेद्वेलां सागरो मकरालयः । न तु वैनेयवत्सानां बुद्धो वेलामतिक्रमेत् ॥ ९२.७ ॥ यावद्भगवता समन्वाहृत्या चोपसंक्रम्य तथाविधा धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा स्थविरकेण इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ -------------------- वैद्य, २३६ -------------------- ततः स्थविरोऽर्हत्वप्राप्तः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः: ममापि कश्चिद्विनेय इति । पश्यति पञ्चमात्राणि वणिक्शतानि कालिकावातवित्रासितानि अपायाद्व्यसनाभिमुखानि, मया तस्माद्भयात्परित्रातव्यानीति । तेन मम विनेया भविष्यन्तीति । ततः स्थविरेण ऋद्ध्या गत्वा तस्माद्भयात्परित्राताः । ततः प्रसादजाताः सर्व एव प्रव्रजिताः, मनसिकारश्चैष दत्तः । तैः सर्वैरेव युज्यमानैर्घटमानैर्व्यायच्छमानैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तेषां च गुणेषु न कश्चित्प्रत्यक्षः । षड्वर्गिका अवध्यायितुं प्रवृत्ताः: महल्लेन भूत्वा पञ्च सार्धविहारिणां (स्पेयेर्: सार्धंविहारिणां) शतानि उपस्थापितानि । एतेऽप्येवमेव विनीता भविष्यन्तीति ॥ तत आयुष्मानानन्दः सब्रह्मचारिवत्सलः परानुग्रहप्रवृत्त आयुष्मन्तं स्थविरकनामानुद्भावयितुकामो येनायुष्मान् स्थविरनामा तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य आयुष्मता स्थविरेण स्थविरनाम्ना भिक्षुणा सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्य एकान्ते निषण्णः । एकान्ते निषण्ण आयुष्मानानन्दः स्थविरं स्थविरकनामनिदमवोचत्*: पृच्छेम वयमायुष्मन्तं स्थविरं स्थविरकनामानं कंचिदेव प्रदेशम्*, सचेदवकाशं कुर्याः प्रश्नस्य व्याकरणाय । आयुष्मन्नानन्द, श्रुत्वा ते वेदयिष्ये । अरण्यगतेनायुष्मन् स्थविर भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? आह: अरण्यगतेन आयुष्मन्नानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथः (स्पेयेर्: शमथ) स्थविर आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आयुष्मन्नानन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितमायुष्मन्नानन्द श्रुतवतः आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र स्थविर कतमे धातवः? यश्चायुष्मन्नानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु स्थविर प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? सर्वसंस्काराणामायुष्मन्नानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते । अथायुष्मानानन्दः स्थविरस्य स्थविरकनाम्नो भिक्षोर्भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन पञ्च भिक्षुशतानि तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पञ्च भिक्षुशतानीदमवोचत्*: अरण्यगतेनायुष्मन्तो भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? अरण्यगतेन आयुष्मन्नानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथ आयुष्मन्त आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आयुष्मन्नानन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितमायुष्मन्नानन्द श्रुतवतः -------------------- वैद्य, २३७ -------------------- आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र आयुष्मन्तः कतमे धातवः? यश्चायुष्मन्नानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु आयुष्मन्तः प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? सर्वसंस्काराणामायुष्मन्नानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते ॥ आयुष्मानानन्दः पञ्चानां भिक्षुशतानां भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: अरण्यगतेन भदन्त भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन कतमे धर्मा अभीक्ष्णं मनसिकर्तव्याः? अरण्यगतेनानन्द भिक्षुणा वृक्षमूलगतेन शून्यागारगतेन द्वौ धर्मावभीक्ष्णं मनसिकर्तव्यौ: शमथश्च विपश्यना च । शमथो भदन्त आसेवितो भावितो बहुलीकृतः कमर्थं प्रत्यनुभवति? विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता कमर्थं प्रत्यनुभवति? शमथ आनन्द आसेवितो भावितो बहुलीकृतो विपश्यनामागम्य विमुच्यते । विपश्यना आसेविता भाविता बहुलीकृता शमथमागम्य विमुच्यते । शमथविपश्यनापरिभावितानन्द श्रुतवत आर्यश्रावकस्य चित्तं धातुशो विमुच्यते । तत्र भदन्त कतमे धातवः? यश्चानन्द प्रहाणधातुः, यश्च विरागधातुः, यश्च निरोधधातुः । कस्य नु भदन्त प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते? कस्य विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते? कस्य निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते? भगवानाह: सर्वसंस्काराणामानन्द प्रहाणात्प्रहाणधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां विरागाद्विरागधातुरित्युच्यते । सर्वसंस्काराणां निरोधान्निरोधधातुरित्युच्यते । आश्चर्यं भदन्त, यावच्छास्तुः श्रावकाणां च अर्थेनार्थः, पदेन पदम्*, व्यञ्जनेन व्यञ्जनं संस्यन्दते समेति यदुताग्रपदैः । तत्कस्य हेतोः? इहाहं भदन्त येन स्थविरः स्थविरकनामा भिक्षुस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य स्थविरं स्थविरकनामानं भिक्षुमेतमेवार्थमेभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टवान्* । तेन मम एष एवार्थ एभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टेन व्याकृतः, तद्यथैतर्हि भगवता । सोऽहमायुष्मतः स्थविरस्य स्थविरनाम्नो भिक्षोर्भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य येन पञ्च भिक्षुशतानि तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पञ्च भिक्षुशतान्येतमेवार्थमेभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टवान्* । तैरपि मम एष एवार्थ एभिः पदैरेभिर्व्यञ्जनैः प्रश्नं पृष्टैर्व्याकृतः, तद्यथैतर्हि भगवता । तदिदं भदन्त आश्चर्यं यावच्छास्तुः श्रावकाणां च अर्थेनार्थः, पदेन पदम्*, व्यञ्जनेन व्यञ्जनं संस्यन्दते समेति यदुताग्रपदैः ॥ कं पुनस्त्वमानन्द स्थविरकं भिक्षुं संजानीयाः? स्थविरको भदन्त भिक्षुरर्हन् क्षीणाश्रवः कृतकृत्यः कृतकरणीयोऽपहृतभारोऽनुप्राप्तस्वकार्थः परिक्षीणभवसंयोजनः सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्तः । तान्यपि भिक्षुशतानि सर्वाण्यर्हन्ति क्षीणास्रवाणि कृतकृत्यानि कृतकरणीयान्यपहृतभाराण्यनुप्राप्तस्वकार्थः परिक्षीणभवसंयोजनः सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्तानि ॥ -------------------- वैद्य, २३८ -------------------- यदा भगवता आयुष्मतानन्देन स्थविरकस्ते च भिक्षव उद्भाविताः प्रकाशिताश्च, तदा भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त स्थविरकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि, येन षष्टि वर्षाणि मातुः कुक्षावुषितः, कानि कर्माणि कृतानि येन धन्धः संवृत्तः परमधन्धः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्*? भगवानाह: स्थविरकेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । स्थविरकेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९२.८ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । तत्रान्यतरः श्रेष्ठीपुत्रः स्थविरसकाशे प्रवजितः । स च स्थविरोऽर्हन्, स रागविप्रहीणः । यावत्तत्र देशे पर्व प्रत्युपस्थितम्* । ततस्तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रगेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । द्विरपि त्रिरपि तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । द्विरपि त्रिरपि स्थविर आह: वत्स, अद्यापि प्रगेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । ततस्तेन तरुणभिक्षुणा आहारगृद्ध्रेण (स्पेयेर्: आहारगृध्रेण) खरं वाक्कर्म निश्चारितम्* । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॥ ॰ ॰ ॰ {मा स्वपिहि गृहे षष्टि वर्षसहस्राणि}, तस्य कर्मणो विपाकेन षष्टि वर्षसहस्राणि मातुः कुक्षावुषितः । यदभूद्धर्ममात्सर्यं तेन दुःप्रज्ञः, कृच्छ्रेणेन्द्रियाणि परिपाचितानि । यदनेन तत्र पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तस्मात्तर्हि भिक्षवो वाग्दुश्चरितप्रहाणाय व्यायन्तव्यम्* । एते दोषा न भविष्यन्ति, ये स्थविरकस्य पृथग्जनभूतस्य । एष एव गुणगणो भविष्यति यस्तस्यैवार्हत्वं प्राप्तस्य । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २३९ -------------------- ******************************************************* ९३ हस्तकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमः श्रेष्ठी आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः प्रकृतिजातिस्मरश्च । स स्वकं हस्तं गृहीत्वा आलिङ्गते चुम्बति परिष्वजति, वाचं भाषते: अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव हस्तावालिङ्गते चुम्बति, तस्माद्भवतु दारकस्य हस्तक इति नामेति । हस्तको दारक अष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । यदा तत्र देशे किंचिद्भवति भयम्*, तदा स जनकायो भीत इतश्चामुतश्चोद्भ्रान्तो भाण्डं गोपायति । स तु हस्तौ गोपायति, जनकायस्य चैवं कथयति: मा भवन्तो दक्षिणीयेषु चित्तं प्रदूषयत, मा परुषां वाचं भाषयध्वम्*, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति ॥ यावदपरेण समयेन हस्तको जेतवनं गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । स प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततोऽस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा हस्तकेन विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यो मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो -------------------- वैद्य, २४० -------------------- भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽप्येवमेव भिक्षूणां धर्मं देशयति: मा भवन्तो दक्षिणीयेषु चित्तं प्रदूषयत, मा खरां वाचं निश्चारयत । अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त हस्तकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि येनार्हत्वप्राप्तोऽप्येवमेव कथयति: अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकौ, अहो बत मे हस्तकौ सुचिरेण लब्धकाविति । भगवानाह: प्रत्यक्षकर्मफलदर्शी भिक्षवोऽयं पुद्गलः । इच्छथ यूयमवधारयितुम्*? एवं भदन्त । हस्तकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । हस्तकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९३.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । यावत्तत्र द्वौ भिक्षू संशीलिकौ । तत्रैको बहुश्रुतोऽर्हन्*, द्वितीयोऽल्पश्रुतः पृथग्जनश्च । तत्र योऽसावर्हन्* बहुश्रुतः, स ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां बहूनि च निमन्त्रणकानि प्रतिलभते । स तं संशीलिकभिक्षुं यत्र निमन्त्रितो भवति, तत्र पश्चाच्छ्रमणं नयति । यावदन्यतमस्मिन् दिवसेऽर्हन्निमन्त्रितः । निमन्त्रणकं गन्तुकामस्तं पश्चाच्छ्रमणमागच्छति, न च प्रतिलभते । ततस्तेन तस्यादर्शनादन्यो भिक्षुर्नीतः । यावत्तत्र तरुणभिक्षुभिरौद्धत्याभिप्रायैरेवमुक्तम्*: पश्यत भदन्ता यावत्तेनायं पश्चाच्छ्रमणोऽद्य न नीतोऽन्यो नीत इति । ततस्तेन क्रोधाभिभूतेनार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूष्य खरं वाक्कर्म निश्चारितम्* । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ तेन पञ्च जन्मशतान्यहस्तो जातः । यदा आशयतो विप्रतिसारजातेन अत्ययमत्ययतो देशितं विवृतमुत्तानीकृतम्*, तेन हस्तौ प्रतिलब्धौ । यत्पुनस्तेन पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलम् -------------------- वैद्य, २४१ -------------------- आयतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं च कृतम्*, तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९४ लेकुञ्चिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो ब्रह्मण आढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽवहोडिमकः । जातमात्रस्य चास्य मातुः स्तनाभ्यां क्षीरमन्तर्हितम्* । यावत्तेन ब्राह्मणेन तस्यान्या धात्री आनीता । तस्या अपि क्षीरमन्तर्हितम्* । तस्य दारिकस्य कर्मविपाकतः । यदास्य क्षीरसंभवः सर्वैरप्युपायैर्न संभवति, तदासौ लेहेनोद्भृतः (स्पेयेर्: लेहेनोद्धृतः) । तस्य लेकुञ्चिक इति नामधेयं कृतम्* । सोऽल्पेशाख्योऽल्पपुण्यश्च ॥ यदा महान् संवृत्तस्तदा उदरपूरणमपि नासादयति । पश्यति च भिक्षून् सुनिवसितान् सुप्रावृतान् भ्रमरसदृशानि पात्राणि गृहीत्वा श्रावस्तीं पिण्डाय प्रविशतः । तांश्च पूर्णहस्तान् पूर्णपात्रान् प्रतिनिष्क्रामतः । तस्य दृष्ट्वा भगवच्छासने प्रव्रज्याभिलाष उत्पन्नः । स मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितोऽप्युदरपूरणं नासादयति । तेन तेनैव संवेगेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ -------------------- वैद्य, २४२ -------------------- यावदसावपरेण समयेन भगवतो गन्धकुटीं संमार्जितुं प्रवृत्तः । स तां संमृज्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्राविक्षत्* । ततस्तेन प्रभूतः प्रणीतश्च पिण्डपात आसादितः, येनास्य संतर्पितानीन्द्रियाणि महाभूतानि । ततस्तेन संतर्पितेन्द्रियेण कृत्स्ना रात्रिर्ध्यानविमोक्षसमापत्तिभिरतिनामिता । ततोऽस्य बुद्धिरुत्पन्ना: शोभनोऽयमुपायो यन्वहं भिक्षुसंघं विज्ञापयेयमिति । तेन सर्व एव भिक्षुसंघो विज्ञापितः: अहं भदन्त अल्पपुण्यो यदा गन्धकुटीं संमृज्य पिण्डपातं प्रविशामि, तदा तृप्तिं लभे । तन् मे संघः कारुण्यं करोतु, नान्येन भगवतो गन्धकुटी संम्राष्टव्येति । ततः संघेन क्रियाकारः कृतः: न केनचिद्भगवतो गन्धकुटी संम्राष्टव्येति । स विस्रब्धो गन्धकुटीं संमृज्य पश्चाच्छ्रावस्तीं पिण्डाय प्रविशति ॥ तस्मिंश्च समये आयुष्माञ्छारद्वतीपुत्रः पञ्चशतपरिवारो जनपदे वर्षोषितः श्रावस्त्यामभ्यागतः । ततः शास्तुर्गौरवजातो गन्धकुटीं संमार्ष्टुमारब्धः । स आयुष्मता लेकुञ्चिकेन लक्षितः । तेनोच्यते: स्थविर उदरे मम प्रहारो दत्तः, यत्ते गन्धकुटी संमृष्टेति । स्थविरः प्राह: कथमिति? लेकुञ्चिकः कथयति: स्थविर, यदाहं गन्धकुटीं न संमार्जितवांस्तदा पिण्डपातं नासादयामीति । ततः स्थविरशारिपुत्रेणोक्तम्: यद्येवमहमन्यत्र निमन्त्रितः । अल्पोत्सुकस्त्वं भव । अहं तत्र तुभ्यं पिण्डपातं दास्यामीति । ततः स्थविरशारिपुत्रः पञ्चशतपरिवारो निमन्त्रणकं प्रस्थितः । लेकुञ्चिकोऽपि तेनैव सार्धं संप्रस्थितः । यदा गृहपतेर्गृहसमीपं गतस्तदा लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन तस्मिन् गृहे महान् कलहः समुत्पन्नः । तत आयुष्मतो लेकुञ्चिकस्यैतदभवत्: ममाल्पपुण्यतया तत्र कलहो जात इति । ततः प्रतिनिवृत्य विहारं गत्वा भक्तच्छेदमकरोत्* । ततो द्वितीये दिवसे स्थविरशारिपुत्रेणोच्यते: किमर्थं त्वं न गत इति । तेनोक्तम्*: स्थविरेण नावगतम्*: ममाल्पपुण्यतया यादृशस्तत्र कलहो जात इति । ततः स्थविरशारिपुत्रेणान्यत्र दिवसे तं पुरस्कृत्य तद्गृहं प्रवेशितः । संघमध्ये चोपविष्टस्य सतः प्रदक्षिणश्चाहारो दीयते । तत्र परिवेषकजनो विस्मरति । तेन संघमध्ये द्वितीयो भक्तच्छेदः कृतः ॥ यावदियं प्रवृत्तिः स्थविरानन्देन श्रुता । श्रुत्वा च लेकुञ्चिकमुवाच: तेन हि त्वमिहैव जेतवने तिष्ठ, अहं ते पिण्डपातमानेष्यामीति । स्थविरानन्दस्यैवंविधा स्मृतिः । यदा भगवतोऽन्तिकादशीतिर्धर्मस्कन्धसहस्राण्युद्गृहीतानि ॰ ॰ ॰ । लेकुञ्चिकस्य च कर्मावरणेन स्थविरानन्देन विस्मृतम्* । तत्रानेन तृतीयो भक्तच्छेदः कृतः । चतुर्थे दिवसे स्थविरानन्देनास्थां कृत्वा पिण्डपातो दत्तः । सोऽपि निर्गच्छतः श्वभिरपहृतः । तत्रानेन चतुर्थो भक्तच्छेदः कृतः ॥ -------------------- वैद्य, २४३ -------------------- पञ्चमे दिवसे स्थविरमौद्गल्यायनेन श्रुत्वा लेकुञ्चिकस्याथाय पिण्डपातं गृहीत्वा ऋद्ध्या संप्रस्थितम्* । लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन सुपर्णिना पक्षिराजेन पक्षैः पराहत्य महासमुद्रे पातितः । तत्रानेन पञ्चमो भतच्छेदः कृतः ॥ षष्ठे दिवसे शारिपुत्रेण श्रुतम्* । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं लेकुञ्चिकस्य पिण्डपातं ॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰॰ लेकुञ्चिकस्य कुटिकाद्वारेऽवस्थितः । ततो लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन तदपि द्वारं शिलाभिरावृतम्* । ततः शारिपुत्रेण ऋद्ध्या मोक्ष्यामीति तत्पात्रं पृथिव्यां स्थापितम्* । तदपि लेकुञ्चिकस्य कर्मविपाकेन । अथाशीतिषु योजनसहस्रेषु काञ्चनमय्यां पृथिव्यामवस्थितम्* । ततोऽपि स्थविरशारिपुत्रेण ऋद्ध्या समुद्धृत्य तत्पिण्डकं मुखद्वारश्लेषिते पिण्डपाते तस्य कर्मावरणेन तन्मुखमेकधनं संवृत्तम्* । तत आयुष्माञ्छारिपुत्रो लेकुञ्चिकस्याभव्यतां ज्ञात्वा संविग्नः । तेन च भदन्तेन षड्भक्तच्छेदाः कृताः ॥ ततः सप्तमे दिवसे आयुष्माल्लेकुञ्चिकः सत्वानामुद्वेजनार्थं कर्मणां चाविप्रणशसंदर्शनार्थं कर्मबलोद्भावनार्थं च भस्मना पात्रं पूरयित्वा बुद्धप्रमुखस्य भिक्षुसंघस्य पुरस्तान्निषद्य उदकेनालोड्य पीत्वा निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । तमभिवीक्ष्य भिक्षवः संविग्नाः तस्य शरीरे शरीरपूजां कृत्वा संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतानि, येनार्हत्वप्राप्तोऽपि षड्भक्तच्छेदान् कृत्वा सप्तमे दिवसे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृत इति । भगवानाह: लेकुञ्चिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९४.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमा गृहपतिपत्नी श्राद्धा भद्रा कल्याणाशया । सा अभीष्णं श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकयाचनकेभ्यो दानानि ददाति । तस्या अपरेण समयेन भर्ता कालगतः । यावदस्याः पुत्रः स्वगृहे स्वामी संवृत्तः । स च मत्सरी कुटुकुञ्चकः आगृहीतपरिष्कारः काकाय बलिं न प्रदातुं व्यवस्यति । स श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकान् दृष्ट्वा चित्तं प्रदूषयति । तस्य माता तेनैव पूर्वक्रमेण श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकेभ्यो दानप्रदानान्यनुप्रयच्छति । तस्याः पुत्रो मात्सर्याभिभूतः कथयति: अम्ब न मे रोचते (स्पेयेर्: रोच्यते) । मा दानम् अनुप्रयच्छेति । सा कथयति: पुत्रक इह कुले एष कुलधर्म इति । -------------------- वैद्य, २४४ -------------------- ततस्तेन पृथग्भक्तेन स्थापिता । तथाप्यसावुपार्धाद्दानमनुप्रयच्छति, उपार्धमात्मना परिभुञ्क्ते । ततस्तेन मात्सर्याभिभूतेन क्रोधेनावृतबुद्धिना भूयो निवार्यत एव । यदा सर्वावस्थायां न शक्नोति वारयितुम्*, तदा मातरमुवाच: अम्ब किंचित्करणीयमस्ति, अववरकं प्रविशेति । सा ऋजुस्वभावतया अववरकं प्रविष्टा । ततस्तेन द्वारं बद्ध्वा एकं भक्तच्छेदं कारिता । सा कथयति: पुत्र बुभुक्षितास्मीति । ततस्तेन खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*: भस्म खादेति । यावत्तेनासौ कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्ता सकरुणकरुणं विक्रोशमाना षड्भक्तच्छेदान् कारिता, तथापि न प्रतिमुक्ता । कालगता । तदास्य मात्सर्येणावृतस्य मातृवियोगाद्विप्रतिसारो जातः ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गृहपतिपुत्रः, अयं स लेकुञ्चिकः । यदनेन मातुरपकारः कृतस्तस्य कर्मणो विपाकेन कल्पमवीचौ महानरक उत्पन्नः । तेनैव हेतुना इदानीमप्यर्हत्वप्राप्तः षड्भक्तच्छेदान् कृत्वा भस्मादनाहार एव परिनिर्वृतः । अन्यान्यपि भिक्षवो लेकुञ्चिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमो ब्राह्मणो देवतार्चिकः सर्वेषां वाराणसेयानां ब्राह्मणगृहपतीनां सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽभिमतश्च सर्वजनस्य । धर्मता चैषा यदसति बुद्धानाम् उत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धो वाराणसीं पिण्डाय प्रविष्टः । स च तत्र पूर्णहस्तः पूर्णपात्रो निर्गच्छति । तेन ब्राह्मनेन दृष्टः । तस्य मात्सर्यमुत्पन्नम्* । कथयति: आनय यावत्पात्रं पश्यामीति । असमन्वाहृत्य च श्रावकप्रत्येकबुद्धानां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तत इति । तेन भदन्तेनोपनामितम्* । ततस्तेन पृथिव्यामुत्सृज्य पादेनाभिमृदितम्* । ततस्तेन प्रत्येकबुद्धेन भक्तछेदः कृतः । न च तस्य ब्राह्मणस्य विप्रतिसारो जातः ॥ किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ ब्राह्मणः, अयमेवासौ लेकुञ्चिकः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मणामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ * ****************************************************** ९५ संसारः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां -------------------- वैद्य, २४५ -------------------- सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । श्रावस्त्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । स जातमात्र एव गृहमवलोक्य वाचं निश्चारयति स्म: दुःखो भवन्तः संसारः, परमदुःखः संसारः । इत्युक्त्वा तूष्णीमवस्थितः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एव संसार इति घोषयति, तस्माद्भवतु दारकस्य संसार इति नामेति । संसारो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थम् इव पङ्कजम्* । यदा संसारो दारकः क्रमेण महान् संवृत्तः, स प्रकृतिजातिस्मरत्वाच्च जनकायस्य धर्मं देशयति: मा भवन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु वा खरवाचं निश्चारयत । दुःखं संसार इति । यावदपरेण समयेन इतश्चामुतश्च परिभ्रमञ्जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता संसारवैराग्यिकी धर्मदेशना कृता, यां श्रुत्वा संसारो दारकः संसारे दोषदर्शी भूत्वा मातापितरावनुज्ञाप्य भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । सोऽर्हत्वप्राप्तोऽपि भिक्षूणां धर्मं देशयति: मा आयुष्मन्तो गुरुषु गुरुस्थानीयेषु मातापितृष्वाचार्योपाध्यायेषु {वा} खरवाचं निश्चारयत । दुःखं संसारः, परमदुःखं संसार इति । ++++++++++++++॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त संसारेण कर्माणि कृतानि, येन पञ्च जन्मशतानि मृतकुणप एव मातुः कुक्षेर्निर्गतः । प्रव्रज्य -------------------- वैद्य, २४६ -------------------- चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: संसारेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । संसारेण कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९५.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वन्यस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । स वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठीपुत्रः स्थविरसकाशे प्रव्रजितः । स च स्थविरोऽर्हन्, स रागविप्रहीणः । यावत्तत्र देशे पर्व समुपस्थितम्* । ततस्तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रातरेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । द्विरपि त्रिरपि तरुणभिक्षुणा स्थविर उत्थाप्यते: उत्तिष्ठ गोचरग्रामं गमिष्याव इति । द्विरपि त्रिरपि स्थविर आह: वत्स अद्यापि प्रातरेव, गच्छ तावत्कुशलपक्षं प्रतिजागृहीति । ततस्तेन तरुणभिक्षुणा रसगृध्रेण खरं वाक्कर्म निश्चारितम्: मा त्वं पञ्चभिरपि जन्मशतैर्जीवः कोशान्निर्गच्छ, एषोऽहं निर्गत इति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन तरुणभिक्षुः, अयं संसारः । यदनेनार्हतोऽन्तिके चित्तं प्रदूष्य खरं वाक्कर्म निश्चारितम्*, तस्य कर्मणो विपाकेन पञ्च जन्मशतानि मृतकुणप एव मातुः कुक्षेर्निर्गतः । निर्गतेषु पञ्चसु जन्मशतेषु इदानीमनेन मनुष्यत्वमासादितम्* । ततस्तत्स्मृत्वा कथयति: दुःखं संसारः, परमदुःखं संसार इति । यदनेन विप्रतिसारजातेन स्थविरस्यात्ययो देशितः, ब्रह्मचर्यवासश्च परिपालितः, तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २४७ -------------------- ******************************************************* ९६ गुप्तिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । यदा भगवता स्तवकर्णिकनिमन्त्रितेन सौपारके नगरे महाजनविनेयाकर्षणं कृतम्*, तदा सर्वः सौपारकनिवासी जनकायो बुद्धनिम्नो धर्मप्रवणः संघप्राग्भारो व्यवस्थितः ॥ सौपारके नगरेऽन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः जातमात्रस्य सर्वशरीरं पिटकैः स्फुटं संवृत्तम्* । यदा ते पिटकाः स्फुटिताः, तदा एकधनो मांसपिण्डः संस्थितः । पूयशोणितं चास्य शरीरात्प्रघरन्महद्दौर्गन्धं जनयति । ततोऽस्य पिता ऐश्वर्यबलाधानेन द्रव्यमन्त्रौषधिपरिचारकसमेतः स्वयमेवारब्धश्चिकित्सां कर्तुम्*, न चासौ व्याधिरुपशमं गच्छति कर्मबलाधानप्राप्तत्वात्* । स स्वशरीरं तथा विक्षतमपत्राप्य परिगृहीतं वस्त्रैर्गोपायति । तस्य गुप्तिक इति नाम कृतम्* । यावद्गुप्तिको दारको महान् संवृत्तस्तस्य वयस्यकाः सहजातकाः श्रावस्त्याः सौपारकनगरमनुप्राप्ताः । ततस्तैः पितुरस्य कथ्यते: तात यद्येष श्रावस्तीं नीयते, शक्येतास्माद्व्याधेः परिमोचयितुम्*, यस्मात्तत्र सन्ति वैद्यभैषजादयः सुलभा इति ॥ ततः पित्रा तद्वचनमुपश्रुत्य प्रभूतानि रत्नानि परिचारकांश्च दत्वा श्रावस्तीमनुप्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण वयस्यकसहायः श्रावस्तीमनुप्राप्तः । तत्राप्यस्य कर्मजो व्याधिः सत्यपि वैद्यद्रव्यौषधिपरिचारकबाहुल्ये न शक्यते चिकित्सितुम्* । यावदसावपरेण समयेन जेतवनं निर्गतः । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्* । प्रसादजातो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्मै भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा पञ्चोपादानस्कन्धा रोगतो गण्डतः शल्यतोऽघतोऽनित्यतो दुःखतः शून्यतोऽनात्मतश्च देशिताः । स संस्कारानित्यतां विदित्वा भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा -------------------- वैद्य, २४८ -------------------- सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः । तेऽप्यस्य सहजातकास्तेनैव संवेगेन प्रव्रजिताः ॥ ते येनायुष्मान् गुप्तिकस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्यायुष्मन्तं गुप्तिकमिदमवोचन्*: किमायुष्मन् गुप्तिक प्रलोपधर्म, किं वा अत्र लोकेऽप्रलोपधर्म? रूपमायुष्मन्तः प्रलोपधर्म । तस्य निरोधान्निर्वाणमप्रलोपधर्म । वेदना संज्ञा संस्कारा विज्ञानमायुष्मन्तः प्रलोपधर्म । तस्य निरोधान्निर्वाणमप्रलोपधर्म । किं मन्यध्वे आयुष्मन्तः: रूपं नित्यं वा अनित्यं वा? अनित्यमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं वा तन्न वा, दुःखम्*? दुःखमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं विपरिणामधर्म, सत्यमपि तच्छ्रुतवानार्यश्रावक आत्मत उपगच्छेदेतन्मम, एषोऽहमस्मि, एष मे आत्मेत्येवमेतत्? नो आयुष्मन् गुप्तिक । किं मन्यध्वे आयुष्मन्तः: वेदना संज्ञा संस्कारा विज्ञानं नित्यं वा अनित्यं वा? अनित्यमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखम्*? दुःखमिदमायुष्मन् गुप्तिक । यत्पुनरनित्यं दुःखं विपरिणामधर्म, अपि तच्छ्रुतवानार्यश्रावक आत्मत उपगच्छेत्*: एतन्मम, एषोऽहमस्मि, एष मे आत्मेति? नो आयुष्मन् गुप्तिक । तस्मात्तर्हि आयुष्मन्तो यत्किंचिद्रूपमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमाध्यात्मिकं वा बाह्यं वा औदारिकं वा सूक्ष्मं वा हीनं वा प्रणीतं वा, यद्वा दूरे, यद्वान्तिके, तत्सर्वं नैतन्मम, नैषोऽहमस्मि, नैष मे आत्मेत्येवमेतद्यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया द्रष्टव्यम्* । या काचिद्वेदना संज्ञा संस्कारा यत्किंचिद्विज्ञानमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमाध्यात्मिकं वा बाह्यं वा औदारिकं वा सूक्ष्मं वा हीनं वा प्रणीतं वा, यद्वा दूरे, यद्वान्तिके, तत्सर्वं नैतन्मम, नैषोऽहमस्मि, नैष मे आत्मेत्येवमेतद्यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया द्रष्टव्यम्* । एवंदर्शी आयुष्मन्तः श्रुतवानार्यश्रावको रूपादपि निर्विद्यते, वेदनायाः संज्ञायाः संस्कारेभ्यो विज्ञानादपि । निर्विण्णो विरुज्यते, विरको विमुच्यते । विमुक्तमेवं ज्ञानदर्शनं भवति: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयम्* । नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति ॥ अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे तेषां सहजातकानां विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त गुप्तिकेन कर्माणि कृतानि, येनास्य शारीरमेवं बीभत्सव्याधिबहुलं दुर्गन्धं संवृत्तम्* । किं कर्म कृतं येन तीक्ष्णनिशितबुद्धिः संवृत्तः, प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: गुप्तिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गुप्तिकेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । -------------------- वैद्य, २४९ -------------------- कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९६.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्रेष्ठी । स द्वितीयश्रेष्ठिना सार्धं विरुद्धः । ततस्तेन राजा प्रभूतं धनं दत्वा विज्ञापितः: देव अयं श्रेष्ठी अपराधिकः, क्रियतामस्य दण्डनिग्रह इति । ततो राज्ञा तस्यैवानुज्ञातः । तेनासौ स्वगृहमानीय तलाभिस्ताडितः । ततो रुधिरावसिक्तशरीरस्य प्रभूतं तीक्ष्णं च विषचूर्णं दत्वोप्तम्*, येनास्य तच्छरीरमेकधनं मांसपिण्डवदवस्थितम्* । ततस्तस्य श्रेष्ठिनो वयस्यकैः श्रुतम्*: यथा तेनैवंविधं कर्म कृतमिति । ततस्तैः समेतैर्भूत्वा ॰ ॰ {उपकरणविशेषैः} यैरुपकरणविशेषैस्तस्माद्व्याधेः परिमोचितः । ततोऽसौ तेनैव च संवेगेन गृहान्निष्क्रम्य प्रव्रजितः । तेन अनाचार्यकेण सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्यान् धर्मान् भावयित्वा प्रत्येका बोधिः साक्षात्कृता । ततोऽस्य चित्तमुत्पन्नम्*: बह्वनेन श्रेष्ठिना मत्संतापादपुण्यं प्रसूतम्* । यन्वहमेनं गत्वा संवेजयेयमिति । ततस्तस्याग्रतो गत्वा उपरि विहायसमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । आशु पृथग्जनानामृद्धिरावर्जनकरी । स मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य कृतकरपुटो भगवन्तं विज्ञापयति: अवतर, अवतर महादक्षिणीय, कृतापराधोऽहं तवान्तिके, त्वामेव निश्रित्य पुनः, प्रत्युपस्थास्यामीति । तेनासौ प्रत्येकबुद्धः क्षमापयित्वा पिण्डकेन प्रतिपाद्य पटेनाच्छादितः । प्रणिधानं च कृतम्*: यन्मया क्रोधाभिभूतेन तवापराधः कृतः, मा अस्य कर्मणो विपाकं प्रत्यनुभवेयम्* । यन्मया सत्कारः कृतः, अनेनैवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्रेष्ठी आसीत्*, अयं स गुप्तिकः । तस्य कर्मणः प्रभावात्पञ्च जन्मशतानि कशाभिस्ताड्यमानः कालं कृतवान्* । तेनैव हेतुना अयमेवंविधमाश्रय आसादितः । भूयः काश्यपे भगवति सहजातकैर्वयस्यकैः सार्धं प्रव्रजित आसीत्*। तत्रैभिर्ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २५० -------------------- ******************************************************* ९७ विरूपः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । ॰ ॰ ॰ अन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पत्नी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । जातमात्रस्य सर्वशरीरं विकृतिस्फुटं प्रवृत्तम्* । दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽष्टादशभिर्दोषवर्णकैः समन्वागतः स दारको भूतः । तस्य मातापितरौ सर्वाङ्गं दुर्वर्णं दुर्दर्शनं विकृतरूपं दृष्ट्वा चिन्तापरौ व्य्वस्थितौ । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्य्वस्थाप्यते: किं नाम भवतु दारकस्य? ज्ञातय ऊचुः: यस्मादयं जातमात्र एवं विकृतरूपः, तस्माद्भवतु दारकस्य विरूप इति नाम ॥ य्दा महान् संवृत्तस्तदा तस्य लज्जया महान् संकोचो जातः । कुत्रान्यत्र गमिष्यामि, क्व तिष्ठामि, इति विचार्य सुजीर्णोद्यानं जगाम । अथ भगवान्महाश्रावकपरिवृतः सुजीर्णोद्यानं गतः । स भगवन्तं दृष्ट्वा जेह्रीयमाण इतश्चामुतश्च पलायितुमारब्धः । ततो भगवता ऋद्ध्या तथाधिष्ठितो यन्न शक्नोति पलायितुम्* । ततो भगवान् सह श्रावकैर्निरोधसमापत्तिं समापन्नः । ततो निरोधाद्व्युत्थाय विरूपमात्मानं निर्मितवान्* । निर्माय शरावं भोजनपूर्णमादाय विरूपमागतं दृष्ट्वा हर्षजात आमन्त्रितवान्*: एहि सहायक, कुत आगमिष्यते, तिष्ठ, उभावपि सहितौ वत्स्याव इति । ततोऽस्य भगवता भोजनं दत्तम्* । प्रीणीतेन्द्रियश्च संवृत्तः । ततो भगवता आत्मा स्ववेषेण स्थापितः । ततो विरूपो बुद्धं भगवन्तं दृष्ट्वा कथयति: अभिरूपतरस्त्वमिदानीं संवृत्तः । कस्य कर्मणः प्रभावादिति । भगवानाह: विद्या मे अस्ति चित्तप्रसादजननी नाम्ना, तस्या एष प्रभाव इति । ततस्तेन भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादितम्*, तेषां च महाश्रावकाणामालयसमापन्नानाम्* । ततोऽस्य लक्ष्मीः प्रादुर्भूता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त विरूपेण कर्माणि कृतानि, येनैव दुर्वर्णो दुर्दर्शनोऽष्टादशभिर्दौर्वर्णिकदोषैः समन्वागतः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: विरूपेणैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । -------------------- वैद्य, २५१ -------------------- विरूपेणैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९७.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि पुष्यो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । सोऽपरेण समयेनान्यतमां राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः समन्वाहर्तुं प्रवृत्तः । पश्यति तस्मिन् काले द्वौ बोधिसत्वौ संनिकृष्टौ: भगवाञ्छाक्यमुनिर्मैत्रेयश्च । मैत्रेयस्य स्वसंततिः परिपक्वा, शास्तुर्वैनेया अपरिपक्वाः । शाक्यमुनेस्तु स्वसंततिरपरिपक्वा, वैनेयाः परिपक्वाः । अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः शाक्यमुनेर्बोधिसत्वस्य संततिपरिपाचनार्थं हिमवन्तं पर्वतमभिरुह्य रत्नगुहां प्रविश पर्यङ्कं बद्ध्वा तेजोधातुं समापन्नः । तस्मिंश्च काले शाक्यमुनिर्बोधिसत्वः फलमूलानामर्थे हिमवन्तं पर्वतमभिरूढः । स इतस्ततश्चञ्चूर्यमाणो ददर्श पुष्यं सम्यक्संबुद्धं द्वात्रिंषता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनाच्चानेन तथाविधं चित्तसमाधानं समासादितम्*, यदेकपादेन सप्त रात्रिंदिवानि एकया गाथया स्तुतवान्*: न दिवि भुवि वा नास्मिंल्लोके न वैश्रवणालये न मरुभवने दिव्ये स्थाने न दिक्षु विदिक्षु वा । चरतु वसुधां स्फीतां कृत्स्नां सपर्वतकाननां पुरुषवृषभास्त्यन्यस्तुल्यो महाश्रमणस्तव ॥ ९७.२ ॥ अथ पुष्यः सम्यक्संबुद्धः परिपक्वसंततिं शाक्यमुनिं बोधिसत्वं दृष्ट्वा साधुकारमदात्*: साधु साधु सत्पुरुष । अनेन बलवीर्येण संपन्नेन द्विजोत्तम । नव कल्पाः परावृत्ताः संस्तुत्याद्य तथागतम्* ॥ ९७.३ ॥ ततो भगवान्महेशाख्याभिर्देवताभिः परिवृतः तस्यां गुहायां स्थितः । तत्र गुहानिवासिनी देवता अल्पेशाख्यत्वान्न शक्नोति तां गुहां समभिरोढुम्* । ततो विकृतनयना भूत्वा भगवन्तं भीषयते । यदा सुचिरमपि भीषयमाणा न शक्नोति भगवतोऽपकारं कर्तुम्*, तदा तया प्रसादो लब्धः: शोभनोऽयमृषिः सिद्धव्रतश्चेति । ततः सा उदारं रूपमभिनिर्माय भगवतः पादयोर्निपत्य क्षमापयित्वा पिण्डकेन प्रतिपादितवती ॥ -------------------- वैद्य, २५२ -------------------- भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन गुहानिवासिनी देवता बभूव, अयं विरूपः सः । तस्य कर्मणो विपाकेन संसारेऽनन्तं दुःखमनुभूतवान्* । इदानीमपि तेनैव हेतुना विरूपः संवृत्तः । यदनेन पश्चाच्चित्तं प्रसादितम्*, तेनास्य अपगता अलक्ष्मीः प्रादुर्भूता । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्व् एव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९८ गङ्गिकः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो वाराणसीं नगरीमुपनिश्रित्य विहरति ऋषिपतने मृगदावे । वाराणस्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिग्रहो वैश्रवणधनसमुदितो वैश्रवणधनप्रतिस्पर्धी । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः: अनेकधनसमुदितं मे गृहम्*, न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्सर्वस्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणनैमित्तिकसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते: देवताराधनं कुरुष्वेति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते । तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवताः । सहजाः सहधार्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते स्म । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत् तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितराउ रक्तौ भवतः संनिपतितौ, माता च कल्या भवति ऋतुमती, गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्चेति । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च सत्वोऽन्यतमस्मात्सत्वनिकायाच्च्युत्वा तस्य प्रजापत्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पञ्चावेणिका धर्मा एकत्ये पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे -------------------- वैद्य, २५३ -------------------- पञ्च? रक्तं पुरुषं जानाति विरक्तं {पुरुषं} जानाति । कालं जानाति ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति, दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति, वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिन आरोचयति: दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति, नियतं दारको भविष्यतीति । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वकायमभ्युन्नमय्य (स्पेयेर्: अत्युन्नमय्य) दक्षिणं बाहुमभिप्रसार्योदानमुदानयति: अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात्* । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा मम नाम्ना दक्षिणामादेक्ष्यते: इदं तयोर्यत्रतत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वा उपरिप्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति, शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर् वैद्यप्रज्ञप्तैराहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैः । हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविचारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमनवतरन्तीमधरां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा गङ्गिक इति नाम कृतम्* । गङ्गिको दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* ॥ स च निर्भेदभागीयैः कुशलमूलैः समन्वागतो गृहावासे नाभिरमते । स मातापितरौ पादयोर्निपत्य विज्ञापयति: अम्ब तात अनुजानीतं माम्*, भगवच्छासने प्रव्रजिष्यामीति । ततोऽस्य मातापितरावेकपुत्रक इति कृत्वा नानुजानीतः । ततो गङ्गिकस्य बुद्धिरुत्पन्ना: दुर्लभो मनुष्यप्रतिलाभः, दुर्लभश्च तथागतप्रादुर्भावः, तथेन्द्रियसंपदपि दुर्लभा । को मे उपायो भवेद्यदहं भगवच्छासने प्रव्रजेयमिति । तस्यैतदभवत्*: यन्वहं प्रणिधानं कृत्वा आत्मानमात्मना जीविताद्व्यपरोपयेयम्*, यथा मनुष्यात्वमासाद्य लघु लघ्वेव प्रव्रजेयमिति । तेनैवं विचिन्त्य विषं भक्षितम्*, न च कालं करोति । अग्नौ पतितः, पर्वतादात्मानमुत्सृष्टवान्*, नद्यां चारकायां पतितः, तत्रापि कालं न करोति । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना: कः उपायः स्याद्येन कालं कुर्यामिति । तस्यैतदभवत्*: सर्वथायं राजा अजातशत्रुश्चण्डो रभसः कर्कशः साहसिकश्च । यन्वहमस्य गृहे रात्रौ संधिं छिन्द्यामिति । स राजगृहं नगरं गत्वा रात्रौ संप्राप्तायां भग्ने चक्षुष्पथे संधिमारब्धश्छेत्तुम्* । ततो रक्षिभिर्जीवग्राहं गृहीत्वा राज्ञोऽजातशत्रोरुपनीतः: अयं देव चौरो दुष्टोऽपकारी च, यो राजकुले रात्रौ संधिं छिन्दतीति । -------------------- वैद्य, २५४ -------------------- ततो राज्ञा अपराधिक इति कृत्वा वध्य उत्सृष्टः । ततो व्यध्यघातैर्नीलाम्बरवसनैः करवीरमालासक्तकण्ठेगुण उद्यतशस्त्रपाणिभी रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेषु श्रावणामुखेष्वनुश्राव्य दक्षिणेन नगरद्वारेण निष्कास्य शीतवनं श्मशानं नीयते । स नीयमानस्तान् वध्यघातानाह: शीघ्रं शीघ्रं भवन्तो गच्छन्तु, मा कदाचिद्राज्ञश्चित्तस्यान्यथात्वं स्यादिति । ततो व्यध्यघातैरेषा प्रवृत्ती राज्ञो निवेदिता । ततो राज्ञा प्रतिनिवर्त्य पृष्ठः: को हेतुर्यत्त्वमिष्टं जीवितं परित्यक्तुमिच्छसीति । तेन स वृत्तान्तो विस्तरेण राज्ञे समाख्यातः । ततो राजा अजातशत्रुः कदम्बपुष्पवद् आहृष्टरोमकूपः साश्रुकण्ठो रुदन्मुख उदानमुदानयति: अहो सुपरिपक्वा अस्य बुद्धिसंततिः, स्ववगतः संसारदोषः, सुप्रतिलब्धा श्रद्धासंपत्*, यत्र नामायं प्रव्रज्याहेतोरिदमिष्टं जीवितं परित्यक्तुं व्यवसितः । ततो राज्ञा समाश्वास्योक्तः: पुत्रक अहं प्रभुस्ते जीवितस्य । गच्छेदानीं भगवच्छासने प्रव्रजेति । स राज्ञोत्सृष्टो भगवच्छासने प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां श्रद्धाप्रव्रजितानां यदुत गङ्गिको वाराणसेयः श्रेष्ठिपुत्र इति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त गङ्गिकेन कर्माणि कृतानि, येनैषां विपाकान्नाग्निः कायेऽवकाशति, न विषम्*, न च शस्त्रम्*, नोदकेन कालं करोति, अर्हत्वं चानेन प्राप्तमिति । भगवानाह: गङ्गिकेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । गङ्गिकेनैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९८.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यामन्यतमः श्मशानमोषको मातङ्गः । यावत्तेन पाथान् हत्वा भाण्डमासादितम्* । ततस्तस्य पृष्ठतस्तस्कराः प्रधाविताः । यावदन्यतमस्मिन् श्मशाने प्रत्येकबुधो निरोधसमापत्तिं समापन्नः । ततोऽसौ श्मशानमोषको -------------------- वैद्य, २५५ -------------------- मातङ्गस्तस्य पुरस्ताद्भाण्डमपसृज्य तत्रैव निलीनः । तत्स्ते तस्कराः प्रत्येकबुद्धं दृष्ट्वा अस्यारब्धाः क्षेप्तुं शस्त्रमग्निं च । न चास्य चीवरकर्णकमपि शक्नुवन्ति चालयितुम्*, यस्मादसौ निरोधसमाधिं समापन्नः । यदा ते तस्कराः श्रान्ताः प्रक्रान्ताः, तदा स प्रत्येकबुद्धः क्रमेण समाधिव्युत्थितः । ततस्तेन श्मशानमोषकेण मातङ्गेन तं प्रत्येकबुद्धं पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतम्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, यथा चायमपरोपक्रमः । एवमहमपि यत्र यत्र जायेय, तत्र तत्रापरोपक्रमः स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन श्मशानमोषको मातङ्गः, अयं स गङ्गिकः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानां कर्मणामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ ******************************************************* ९९ दीर्घनखः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघो राजगृहमुपनिश्रित्य विहरति वेणुवने कलन्दकनिवापे । तेन खलु समयेन नालदग्रामके तिष्यो नाम ब्राह्मणः । तेन शारी नाम दारिका माठरसकाशाल्लब्धा । यदा शारिपुत्रः सारीकुक्षिमवक्रान्तः, तदा भ्रात्रा सह दीर्घनखेन विवादं कुर्वन्ती निग्रहस्थानं प्रापयति । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ । ततो दीर्घनखेन दक्षिणापथं गत्वा बहूनि शास्त्राण्यधीतानि । यावत्क्रमेण शारिपुत्रो जातः । तेन द्विरष्टवर्षेणैन्द्रं व्याकरणमधीतम्*, सर्ववादिनश्च निगृहीताः । सोऽनुपूर्वेण भगवतः शासने प्रव्रजितः । यावद्दीर्घनखेन प्रव्राजकेन श्रुतम्*: भागिनेयेन ते सर्वे तीर्थकरा निगृहीताः । इदानीं श्रमणगौतमस्य शिष्यत्वमभ्युपगत इति । -------------------- वैद्य, २५६ -------------------- श्रुत्वा चास्य महती परिभवसंज्ञा उत्पन्ना, सर्वशास्त्रेषु चास्य अनैष्ठिकसंज्ञा उत्पन्ना । ततः क्रमशो राजगृहमनुप्राप्तः ॥ तस्मिंश्च समये भगवान् प्रतिसंलयनाद्व्युत्थाय चतसृणां पर्षदां मधुरमधुरं धर्मं देशयति क्षौद्रं मध्विवानेडकम्* । शारिपुत्रोऽपि भगवतः पुरस्तात्स्थितोऽभूद्व्यजनं गृहीत्वा भगवनतं वीजयन्* । अथ ददर्श दीर्घनखपरिव्राजको भगवन्तमर्धचन्द्राकारेणोपविष्टं धर्मं देशयन्तम्*, शारिपुत्रं च व्यजनव्यग्रहस्तं भगवन्तं वीजयमानम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भगवन्तमिदमवोचत्*: सर्वं मे भो गौतम न क्षमत इति । भगवानाह: एषापि ते अग्निवैश्यायन दृष्टिर्न क्षमते, येयं दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति । एषापि मे भो गौतम दृष्टिर्न क्षमते, येयं मे दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति । अपि तु ते अग्निवैश्यायन एवं जानतोऽयाश्च दृष्टेः प्रहाणं भविष्यति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः; अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः? अपि मे भो गौतम एवं जानत एवं पश्यतोऽस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भविष्यति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः । बहुजनेन ते अग्निवैश्यायन न संस्यन्दिष्यति (स्पेयेर्: संस्यदिष्यति) । ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ ॰ इम उच्यन्ते तनुभ्यस्तनुतराः । लोके त्रय इमे अग्निवैश्यायन दृष्टिसंनिश्रयाः । कतमे त्रयः? इहाग्निवैश्यायन एक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति । पुनरपरमिहैक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति । पुनरपरमेक एवंदृष्टिर्भवति एवंवादी: एवं मे क्षमते, एकं न मे क्षमत इति । तत्राग्निवैश्यायन येयं दृष्टिः सर्वं मे क्षमत इति, इय्ं दृष्टिः संरागाय संवर्तते नासंरागाय, संद्वेषाय नासंद्वेषाय, संमोहाय नासंमोहाय, संयोगाय नासंयोगाय, संक्लेशाय न व्यवदानाय, संचयाय नापचयाय, अभिनन्दनायोपादानाय अध्यवसानाय संवर्तते । तत्राग्निवैश्यायन येयं दृष्टिः: सर्वं मे न क्षमत इति, इयं दृष्टिः असंरागाय संवर्तते न संरागाय, असंद्वेषाय न संद्वेषाय, असंमोहाय न संमोहाय, विसंयोगाय न संयोगाय, व्यवदानाय न संक्लेशाय, असंचयाय न संचयाय । अनभिनन्दनायानुपादानाय अनध्यवसानाय संवर्तते । तत्र येयं दृष्टिः: एकं मे क्षमते, एकं मे न क्षमत इति, यत्तावदस्य क्षमते, तत्संरागाय संद्वेषाय संमोहाय संयोगाय संक्लेशाय, न व्यवदानाय नापचयाय । अभिनन्दनायोपादानाय अध्यवसानाय संवर्तते । यदस्य न क्षमते, तदसंरागाय संवर्तते न संरागाय, असंद्वेषाय न संद्वेषाय, असंमोहाय न संमोहाय, असंयोगाय न संयोगाय, व्यवदानाय न संक्लेशाय, अपचयाय न संचयाय । अनभिनन्दनायानुपादानाय अनध्यवसानाय संवर्तते । तत्रा श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चैवंदृष्टिः स्याम्*, एवंवादी: सर्वं मे क्षमते । द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः स्याद्विवादः । यश्च एवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमत इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा । इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्न् -------------------- वैद्य, २५७ -------------------- इमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः, अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवंदृष्टिः स्यामेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्च एवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमत इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ <तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवम्दृष्टिः स्यामेवंवादी: सर्वं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्चैवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: एकं मे क्षमते एकं मे न क्षमते इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥> तत्र श्रुतवानार्यश्रावक इदं प्रतिसंशिक्ष्यते: अहं चेदेवम्दृष्टिः स्यामेवंवादी: एकं मे क्षमते, एकं मे न क्षमत इति, द्वाभ्यां मे सार्धं स्याद्विग्रहः, स्याद्विवादः । यश्चैवंदृष्टिरेवंवादी: सर्वं मे क्षमत इति, यश्च एवंदृष्टिरेवंवादि: सर्वं मे न क्षमते इति । विग्रहे सति विवादः, विवादे सति विहिंसा, इति स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्टिं प्रतिनिसृजति, अन्यां च दृष्टिं नोपादत्ते । एवमस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भवति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः । अन्यस्याश्च दृष्टेरप्रतिसंधिरनुपादानमप्रादुर्भावः ॥ अयं खल्वग्निवैश्यायन कायो रूपी औदारिकश्चातुर्महाभूतिक इति आर्यश्रावकेण अभीक्ष्णमुदयव्ययानुदर्शिना विहर्तव्यम्*, विरागानुदर्शिना प्रतिनिसर्गानुदर्शिना विहर्तव्यम्* । यत्रार्यश्रावकस्य अभीक्ष्णमुदयव्ययानुदर्शिनो विहरतः, योऽस्य भवति काये कायच्छन्दः कायस्नेहः कायप्रेमा कायालयः कायविषक्तिः कायाध्यवसानम्*, तच्चास्य चित्तं न पर्यादाय तिष्ठति ॥ तिस्र इमा अग्निवैश्यायन वेदनाः । कतमास्तिस्रः? सुखा दुःखा अदुःखासुखा च । यस्मिन् समये श्रुतवानार्यश्रावकः सुखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः: दुःखा च अदुःखासुखा च । सुखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । सुखापि च वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । यस्मिन् समये आर्यश्रावको दुःखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः, सुखा अदुःखासुखा च । दुःखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । दुःखापि वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । यस्मिन् समये आर्यश्रावको अदुःखासुखां वेदनां वेदयते, द्वे अस्य वेदने तस्मिन् समये निरुद्धे भवतः, सुखा दुःखा च । अदुःखासुखामेव च तस्मिन् समये आर्यश्रावको वेदनां वेदयते । अदुःखासुखापि वेदना अनित्या निरोधधर्मिणी । तस्यैवं भवति: इमा वेदनाः किंनिदानाः किंसमुदयाः किंजातीयाः किंप्रभावा इति? इमा वेदना स्पर्शनिदानाः स्पर्शसमुदयाः स्पर्शजातीयाः स्पर्शप्रभावाः । तस्य स्पर्शस्य समुदयात्तास्ता वेदनाः समुदयन्ते -------------------- वैद्य, २५८ -------------------- तस्य स्पर्शस्य निरोधात्तास्ता वेदना निरुध्यन्ते, व्युपशाम्यन्ति शीतीभवन्ति अस्तंगच्छन्ति । स यां कांचिद्वेदनां वेदयते सुखां वा दुःखां वा अदुःखासुखा वा, तासां वेदनानां समुदयं चास्तंगमं चास्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं प्रजानामीति, तस्य वेदनानां समुदयं चास्तंगमं चास्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं प्रजानत उत्पन्नासु वेदनास्वनित्यतानुदर्शी विहरति, व्ययानुदर्शी विरागानुदर्शी निरोधानुदर्शी प्रतिसर्गानुदर्शी । स कायपर्यन्तिकां वेदनां वेदयमानः कायपर्यन्तिकां वेदनां वेदय इति यथाभूतं प्रजानाति । जीवितपर्यन्तिकां वेदनां वेदयमानो जीवितपर्यन्तिकां वेदनां वेदय इति यथाभूतं प्रजानाति । भेदाच्च कायस्योर्द्ध्वं जीवितपर्यादानादिहैवास्य सर्वाणि वेदनानि अपरिशेषं निरुध्यन्ते अपरिशेषमस्तं परिक्षयं पर्यादानं गच्छन्ति । तस्यैवं भवति: सुखामपि वेदनां वेदयतो भेदः कायस्य भविष्यति । एष एवान्तो दुःखस्य । दुःखामपि, अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयतो भेदः कायस्य भविष्यति । एष एवान्तो दुःखस्य । स सुखामपि वेदनां वेदयते, विसंयुक्तो वेदयते, न संयुक्तः । दुःखामपि अदुःखासुखामपि वेदनां वेदयते, विसंयुक्तो वेदयते, न संयुक्तः । केन विसंयुक्तः? विसंयुक्तो रागेण द्वेषेण मोहेन, विसंयुक्तो जातिजरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासैः, विसंयुक्तो दुःखादिति वदामि ॥ तेन खलु समयेन आयुष्माञ्शारिपुत्रोऽर्धमासोपसंपन्नो भगवतः पृष्ठतः स्थितोऽभूद्व्यजनं गृहीत्वा भगवन्तं वीजयन्* । आयुष्मतः शारिपुत्रस्यैतदभवत्*: भगवांस्तेषां धर्माणां प्रहाणमेव वर्णयति, विरागमेव निरोधमेव प्रतिनिःसर्गमेव वर्णयति । यन्वहं तेषां तेषां धर्माणां प्रहाणानुदर्शी विहरेयम्*, विरागानुदर्शी निरोधानुदर्शी विहरेयम्*, प्रतिनिःसर्गानुदर्शी विहरेयमिति । आयुष्मतः शारिपुत्रस्यैषां धर्माणामनित्यतानुदर्शिनो विहरतो व्ययानुदर्शिनो विरागानुदर्शिनो निरोधानुदर्शिनः प्रतिनिःसर्गानुदर्शिनो विहरतः अनुपादाय आस्रवेभ्यश्चित्तं विमुक्तम्* । दीर्घनखस्य च परिव्राजकस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नम्* ॥ अथ दीर्घनखः परिव्राजको दृष्टधर्मा प्राप्तधर्मा पर्यवगाढधर्मा तीर्णकाङ्क्षस्तीर्णविचिकित्सोऽपरप्रत्ययोऽनन्यनेयः शास्तुः शासने (स्पेयेर्: शास्त्रशसने) धर्मेषु वैशारद्यप्राप्त उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत् । लाभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यम्* । लब्धवान् दीर्घनखपरिव्राजकः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । एवं प्रव्रजितः स आयुष्मानेको व्यपकृष्टो ऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा व्यहार्षीत्* । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्त आतापी प्रहितात्मा विहरन्* यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्रु अवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं -------------------- वैद्य, २५९ -------------------- दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञया साक्षात्कृत्वा प्रतिपद्य प्रवेदयते: क्षीणा मे जातिः, उषितं ब्रह्मचर्यं, कृतं करणीयं नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति । आज्ञातवान् स आयुष्मानर्हन् बभूव सुविमुक्तचित्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म: एषोऽग्रो मे भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां प्रतिसंवित्प्राप्तानां यदुत कोष्ठिलो भिक्षुरिति ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः: कानि भदन्त महाकोष्ठिलेन कर्माणि कृतान्युपचितानि, येन महावादी संवृत्तः । प्रव्रज्य चार्हत्वं साक्षात्कृतमिति । भगवानाह: कोष्ठिलेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । कोष्ठिलेन कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ ९९.१ ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां पञ्चमात्राणि तस्करशतानि सेनापतिप्रमुखाणि चौर्येण संप्रस्थितानि । यावत्ते चञ्चूर्यमाणा अन्यतमं खदिरवणमनुप्राप्ताः । यावत्सेनापतिनाभिहिताः: पश्यत यूयं कमलायताक्षः कश्चिदपरकीयो मनुष्यः संविद्यते, येन वयं यक्षबलिं दत्वा प्रक्रामेमेति । तत्र च खदिरवने प्रत्येकबुद्धः प्रतिवसति । ततस्तैस्तस्करैः पर्यटद्भिर्दृष्ट्वा सेनापतिसकाशं नीतः । ततश्चौरसेनापतिना वध्यतामयमित्याज्ञा दत्ता । ततोऽसौ प्रत्येकबुद्धस्तेषामनुग्रहार्थं विततपक्ष इव हंसराजः खगपथमभ्युद्गम्य विचित्राणि प्रातिहार्याणि विदर्शयितुमारब्धः । ततः सेनापतिर्मूलनिकृत्त इव द्रुमः पादयोर्निपत्य अत्ययं देशितवान्* । पिण्डकेन प्रतिपाद्य प्रणिधानं कृतवान्*: अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम्*, प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति ॥ भगवानाह: किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन चौरसेनापतिः, अयमेवासौ कोष्ठिलः । भूयः काश्यपे भगवति प्रव्रजितो बभूव । तत्रानेन दश वर्षसहस्राणि ब्रह्मचर्यवासः परिपालितः । तेनेदानीमर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ इदमवोचद्भगवान्* । आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन्* ॥ -------------------- वैद्य, २६० -------------------- * ****************************************************** १०० संगीतिः । (एद्. स्पेयेर्, वोल्. इइ) बुद्धो भगवान् सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितो राजभी राजमात्रैर्धनिभिः पौरैः श्रेष्ठिभिः सार्थवाहैर्देवैर्नागैर्यक्षैरसुरैर्गरुडैः किन्नरैर्महोरगैरिति देवनागयक्षासुरगरुडकिन्नरमहोरगाभ्यर्चितो बुद्धो भगवान् ज्ञातो महापुण्यो लाभी चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्काराणां सश्रावकसंघः कुशिनगर्यां विहरति मल्लानामुपवर्तने यमकशालवने । अथ भगवांस्तदेव परिनिर्वाणकालसमये आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म: प्रज्ञापय आनन्द तथागतस्य आन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चम्* । अद्य तथागतस्य रात्र्या मध्यमे यामे निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वाणं भविष्यतीति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चं प्रज्ञाप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्*: प्रज्ञप्तो भदन्त तथागतस्य अन्तरेण यमकशालयोरुत्तराशिरसं मञ्चः । अथ भगवान्* येन मञ्चस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिणेन पार्श्वेन शय्यां कल्पयति पादं पादेनोपधाय आलोकसंज्ञी स्मृतः संप्रजानन्निर्वाणसंज्ञामेव मनसि कुर्वन्निति ॥ तत्र भगवान् रात्र्या मध्यमे यामेऽनुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः । समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति अत्यर्थं तस्मिन् समये महापृथिवीचालोऽभूत्* उल्कापाता दिशोदाहाः । अन्तरीक्षे देवदुन्दुभयो नदन्ति । समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति उभौ यमकशालवनस्य द्रुमोत्तमौ तथागतस्य सिंहशय्यां शालपुष्पैरवाकिरताम्* । समनन्तरपरिनिर्वृते भगवति अन्यतरो भिक्षुस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते: सुन्दरौ खल्विमौ शालवनस्यास्य द्रुमोत्तमौ । यदवाकिरतां पुष्पैः शास्तारं परिनिर्वृतम्* ॥ १००.१ ॥ समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति शक्रो देवेन्द्रो गाथां भाषते: अनित्या बत संस्कारा उत्पादव्ययधर्मिणः । उत्पद्य हि निरुध्यन्ते तेषां व्युपशमः सुखम्* ॥ १००.२ ॥ इति समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति ब्रह्मा सहांपतिर्गाथां भाषते: सर्वभूतानि लोकेऽस्मिन्निक्षेप्स्यन्ति समुच्छ्रयम्* । एवंविधो यत्र शास्ता लोकेष्वप्रतिपुद्गलः । तथागतबलप्राप्तः चक्षुमान् परिनिर्वृतः ॥ १००.३ ॥ समनन्तरपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति आयुष्मानानिरुद्धो गाथां भाषते: स्थिता आश्वासप्रश्वासा स्थिरचित्तस्य तायिनः । आनिज्यां शान्तिमागम्य चक्षुमान् परिनिर्वृतः ॥ १००.४ ॥ -------------------- वैद्य, २६१ -------------------- तदाभवद्भीषणकं तदाभूद्रोमहर्षणम्* । सर्वाकारबलोपेतः शास्ता कालं यदाकरोत्* ॥ १००.५ ॥ असंलीनेन चित्तेन वेदना अधिवासयन्* । प्रद्योतस्येव निर्वाणं विमोक्षस्तस्य चेतसः ॥ १००.६ ॥ इति ॥ सप्ताहपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति आयुष्मानानन्दो भगवतश्चितां प्रदक्षिणीकुर्वन्* गाथां भाषते: येन कायरतनेन नायको ब्रह्मलोकमगमन्महर्द्धिकः । दह्यते स्म तनुजेन तेजसा पञ्चभिर्युगशतैः स वेष्टितः (स्पेयेर्: वेष्ठितः) ॥ १००.७ ॥ सहस्रमात्रेण हि चीवराणां बुद्धस्य कायः परिवेष्टितोऽभूत्* । (स्पेयेर्: परिवेष्ठितो) द्वे चीवरे तत्र तु नैव दग्धे अभ्यन्तरं बाह्यमथ द्वितीयम्* ॥ १००.८ ॥ वर्षशतपरिनिर्वृते बुद्धे भगवति पाटलिपुत्रे नगरे राजा अशोको राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं च आकीर्णबहुजनमनुष्यं च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं पालयति । यावदपरेण समयेन देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः कालान्तरेण देवी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातो अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः कुणालसदृशाभ्यां नेत्राभ्याम्* । तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते: किं भवतु दारकस्य नामेति । ज्ञातय ऊचुः: यस्मादस्य जातमात्रस्य कुणालसदृशे नेत्रे, तस्माद्भवतु दारकस्य कुणाल इति नामेति । कुणालो दारकोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्यो दत्तो द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा सर्पिमण्डेनान्यैश्चोत्तप्तोत्तप्तैरुपकरणविशेषैः । आशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । ततस्तं सर्वालंकारविभूषितं राजा उत्सङ्गेन कृत्वा पुनः पुनः प्रेक्ष्य रूपसंपदा प्रहर्षित उवाच: असदृशो मे पुत्रो लोके रूपेणेति ॥ तत्र च समये गान्धारे पुष्पभेरोत्सो नाम ग्रामः । तत्रान्यतमस्य गृहपतेः पुत्रो जातोऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । जन्मनि चास्य दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा -------------------- वैद्य, २६२ -------------------- रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पसंपन्नं च महदुद्यानं जङ्गमं च । यत्र यत्र कुमारो गच्छति तत्र तत्र च पुष्करिणी उद्यानं च प्रादुर्भवति । तस्य सुन्दर इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* ॥ यावत्क्रमेण कुमारो महान् संवृत्तम्* । ततोऽपरेण समयेन पुष्पभेरोत्साद्वणिजः केनचिदेव करणीयेन पाटलिपुत्रं गताः । ते प्राभृतमादाय राज्ञः सकाशमुपगताः । ततः पादयोर्निपत्य प्राभृतं राज्ञे उपनमय्य पुरस्ताद्व्यवस्थिताः । ततो राजा अशोकस्तेषां कुणालं दर्शयति: हं भो वणिजः, कदाचित्कुत्रचिद्भवद्भिः पर्यटद्भिरेवंविधं रूपविशेषयुक्तं दृष्टपूर्वमिति ? ततस्ते वणिजः कृतकरपुटाः पादयोर्निपत्य अभयं मार्गयित्वा राजानमूचुः: अस्ति देव अस्मदीये विषये सुन्दरो नाम कुमारो ऽतिक्रान्तो मानुषं वर्णमसंप्राप्तश्च दिव्यं वर्णम्* । जन्मनि चास्य दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमम्* । यत्र यत्र च कुमारो गच्छति तत्र तत्र पुष्करिणी उद्यानं च प्रादुर्भवति । श्रुत्वा राजा अशोकः परं विस्मयमापन्नः । कुतूहलजातश्च दूतसंप्रेषणं कृतवान्: एष राजा अशोक आगन्तुमिच्छति सुन्दरस्य कुमारस्य दर्शनहेतोः । यद्वः कृत्यं वा करणीयं वा तत्कुरुध्वमिति । ततो महाजनकायो भीताः: यदि राजा महासाधनेन इहागमिष्यति, मा हैव कंचिदनर्थम् उत्पादयिष्यतीति । ततः स कुमारो भद्रयानं योजयित्वा शतसहस्रं च मुक्ताहारं प्राभृतस्यार्थे दत्वा अशोकस्य सकाशं प्रेषितः । सोऽनुपूर्वेण चञ्चूर्यमाणः पाटलिपुत्रं नगरं प्राप्तः । शतसहस्रं च मुक्ताहारं गृहीत्वा राज्ञोऽशोकस्य सकाशमनुप्राप्तः । राजा अशोकश्च सहदर्शनात्सुन्दरस्य कुमारस्य रूपं शोभां वर्णपुष्कलतां च दिव्यां पुष्करिणीमुद्यानं च दृष्ट्वा परं विस्मयमुपगतः ॥ ततो राजा अशोकः स्थविरोपगुप्तस्य विस्मयजननार्थं सुन्दरं च कुमारमादाय कुक्कुटागारं गतः । तत्रोपगुप्तप्रमुखाण्यष्टादशार्हत्सहस्राणि निवसन्ति, तद्द्विगुणाः शैक्षाः पृथग्जनकल्याणकाः । ततः स स्थविरस्य पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । स्थविरोपगुप्तेनास्य धर्मो देशितः । ततः कुमारः परिपक्वसंततिर्धर्मं श्रुत्वा प्रव्रज्याभिलाषी संवृत्तः । स राजानमशोकमनुज्ञाप्य स्थविरोपगुप्तस्य सकाशे प्रव्रजितः । तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन इदमेव पञ्चगण्डकं संसारचक्रं चलाचलं विदित्वा सर्वसंस्कारगतीः शतनपतनविकिरणविध्वंसनधर्मतया पराहत्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः समलोष्टकाञ्चन आकाशपाणितलसमचित्तो वासीचन्दनकल्पो विद्याविदारिताण्डकोशो विद्याभिज्ञाप्रतिसंवित्प्राप्तो भवलाभलोभसत्कारपराङ्मुखः । सेन्द्रोपेन्द्राणां देवानां पूज्यो मान्योऽभिवाद्यश्च संवृत्तः ॥ ततो राजा अशोकः संदिग्धः स्थविरं पृच्छति: कानि भदन्त सुन्दरेण कर्माणि कृतानि, येनास्यैवंविधं रूपम्*, कानि पुनः कर्माणि येन दिव्यगन्धोदकपरिपूर्णा रत्नमयी पुष्करिणी प्रादुर्भूता, पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमम्*? स्थविरोपगुप्त आह: सुन्दरेणैव -------------------- वैद्य, २६३ -------------------- महाराज पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । सुन्दरेणैव कर्माणि कृतान्युपचितानि । कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति? न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते, नाब्धातौ, न तेजोधातौ, न वायुधातौ, अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च: न प्रणश्यन्ति कर्माणि कल्पकोटिशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ १००.१ ॥ भूतपूर्वं महाराज यदा भगवान् परिनिर्वृतः, तदा आयुष्मान्महाकाश्यपः पञ्चशतपरिवारो मगधेषु जनपदचारिकां चरन् धर्मसंगीतिं कर्तुकामः । यावदन्यतमेन दरिद्रकर्षकेण महान् भिक्षुसंघो दृष्टः, शास्तृवियोगाच्छोकार्तोऽध्वपरिश्रान्तो रजसावचूर्णितगात्रः । ततोऽस्य कारुण्यमुत्पन्नम्* । ततस्तेन काश्यपप्रमुखाणि पञ्च भिक्षुशतानि जेन्ताकस्नात्रेणोपनिमन्त्रितानि । ततस्तेन नानागन्धपरिभावितमुष्णोदकं कृत्वा ते भिक्षवः स्नापिताः, चीवरकाणि शोभितानि । प्रणीतेन चाहारेण संतर्प्य शरणगमनशिक्षापदानि दत्वा प्रणिधानं कृतम्*: अस्मिन्नेव शाक्यमुनेः प्रवचने प्रव्रज्य चार्हत्वं प्राप्नुयामिति ॥ किं मन्यसे महाराज योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन दरिद्रकर्षकः, अयं स सुन्दरो भिक्षुः । यत्तेन भिक्षवो जेन्ताकस्नात्रेण स्नापिताः, तेनास्यैवंविधो रूपविशेषः संवृत्तः, दिव्यचन्दनोदकपरिपूर्णा रमणीया पुष्करिणी पुष्पफलसमृद्धं च महदुद्यानं जङ्गमं प्राप्तम्* । यत्तेन शरणगमनशिक्षापदानि उपलब्धानि, तेनेह जन्मन्यर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । इति हि महाराज एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः, एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः, व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि महाराज एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च, एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* ॥ अथ राहा अशोक आयुष्मतः स्थविरोपगुप्तस्य भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य उत्थायासनात्प्रक्रान्तः ॥ </poem> [[वर्गः:बौद्धदर्शनम्]] inoh97wk6j8cuplm2l4lrayf140nn8d 0 125425 341414 2022-07-26T05:24:42Z Shubha 190 {{header | title = अवयविनिराकरणम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> पण्डिताशोकरचितम् अवयविनिराकरणम् । नमः समन्तभद्राय ॥ अभ्यासातिशयस्तथा न विहितस्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = अवयविनिराकरणम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> पण्डिताशोकरचितम् अवयविनिराकरणम् । नमः समन्तभद्राय ॥ अभ्यासातिशयस्तथा न विहितस्तादृक्श्रुतं नार्ज्जितम् । तन्मे चापलमर्थलेशमधुनानिर्म्मातुमीहे यदि । एतत्सर्व्वमवेक्ष्ययन्निगदितं तत्पण्डितैर्दृश्यताम् । प्रीणन्त्येव वि + + + + हि शिशोः प्रायः पितृणां मनः ॥ यो विरुद्वधर्म्माध्यासवान्नासावेकः । यथा घटादिरर्थः । विरुद्वधर्म्माध्यासवांश्च स्थूलोनीलादिरर्थ इति व्यापकविरुद्वोपलब्धिः । इह दृश्यमानस्थूलोनीलादिरर्थो धर्म्मी, स चानुभवावसितोऽसति बाधके प्रत्यक्षसिद्वो हेतोराश्रयासिद्विं निहन्ति । ननु भवद्भिरसन्नेवावयवी प्रतिज्ञायते स कथं प्रत्यक्षसिद्वः । नावयविनमिह धर्म्मिणं प्रतिपन्नाः स्मः किन्तु प्रतिभासमानस्थूल नीलादिकमर्थम् । न तर्हि विरुद्वधर्म्मसंसर्गादवयविन एकत्वं निषिद्वं स्यात् । यद्येवं कस्तर्हि भवतोऽवयवी । एकोऽनेकावयवसमवेतार्थ इति चेत् । स किं प्रतिभासमानात्स्थूलनीलादेरन्योऽनन्यो वा । न तावंदन्यः, दृश्यत्वेनाभ्युपगमात् । न च प्रतिभासमानस्थूलनीलार्थव्यतिरेकेणापरः प्रतिभाति । अनन्यश्चेत् । तस्यैकत्वप्रतिक्षेपे कथमप्रतिषिद्वमेकत्वमवयविनः । ननु च प्रतिभासमानश्चेदर्थोनावयविरूपोधर्म्मी । किन्तर्हि रूपमस्यावशिष्टप्रसिद्वं भविष्यतीति । उच्यते, प्रतिभासमानः स्थूलोनीलाकारः प्रत्यक्षसिद्वं रूपं, अवयवित्वानभ्युपगमेऽप्यवशिष्यते । न चैवं मन्तव्यम् । न परमाणुसञ्चयवादिनां स्थूलाकारः कश्चिदर्थोऽस्ति यः प्रसिद्वो धर्म्मी स्यादिति । अवयव्यनभ्युपगमेऽपि हि निरवयवानेकात्मकः स्थूलोऽर्थोभ्युपगम्यमानः केन निषिद्वः । स्यान्मतं निरवयवाः परमाणवः कथं प्रत्यक्षे स्थूलेना कारेणावभासेरन्, स्थूलसूक्ष्मयोर्विरोधादिति । तदपि न युक्तम् । परमाणव एव हि पररूपदेशपरिहारेणोत्पन्नाः परस्परसहिता अवभासमाना देशवितानवन्तो भासन्ते । विततदेशत्वञ्च स्थूलत्वं, यत्तुक्तं स्थूलसूक्ष्मयोर्विरोध इति तत्किं पररूपदेशपरिहारवती निरवयवानामुत्पत्तिः । परस्परसहितानामेकविज्ञानावभासित्वं वा विरुद्वमिति वक्तुमध्यवसितम् । इदञ्चेद्विरुद्वं स्थूलाकारः किं विरुद्वः । अतएव निरवयवेषु बहुष्वेकस्मिन् विज्ञाने प्रतिभास मानेषु भवन् प्रतिभासकालभावी प्रतिभासधर्म्मः स्थूलाकारो न तु वास्तवः प्रत्येकमभावात् । प्रतिभासात्प्रागूर्द्वं वा न तर्हि स्थूलोऽर्थ इति चेत् । न तदापि प्रतिभासयोग्यतासम्भवात्यदैव हि सञ्चिता भवेयुस्तदैव प्रतिभासयोग्याः परमाणवः । यदा च प्रतिभासयोग्या स्तदा स्थूलाः । यस्त्वाह निरवयवेषु बहुषु प्रतिभासमानेष्ववश्यमन्तरेणापि प्रतिभासितव्यम् । अन्तरानवभासे परस्परविविक्ता एव नावभासिताः स्युः । विविक्तानवभासे चाणुमात्रकं पिण्डो भवेत् । न चान्तरमवभासमानमुत्पश्यामः । तदयं निरन्तर एक एव स्थलो निरवयवानेकात्मको भवितुमर्हति, अपि त्वेकः स्थूलात्मक एवेति । सोऽप्येवं वाच्यः । किं विजातीयपरमाण्वन्तरमन्तरम् । आहोस्वित्शून्याकाशयोगः । तत्र शून्याकाशयोगस्तावदवस्तुतया नेन्द्रियप्रत्यक्षगोचरः । अर्थसामर्थ्यभाविनि तात्रार्थस्यैव प्रतिभासोपपत्तेः । विजातीयन्त्विन्द्रियान्तरग्राह्यं कथमिन्द्रियान्तरज्ञानेऽवभासेताविषयत्वात् । तत्केनान्तरेणावभासितव्यमिति न विद्मः । यत्पुनरुच्यते । अन्तरालानवभासे विविक्ता नावभासेरन्निति । तत्रापि किमेषामन्तरं विवेकः पररूपशून्यता वेति चिन्त्यम् । निरूपयन्तस्तु पररूपशून्यतामेव विवेकं वस्तूनां पश्यामः । पररूपशून्याश्चेमे भासमानाः कथं विविक्ता नावभासेरन्निति । ननु च न प्रत्येकं परमाणूनां स्थूलाकारः । ततः समुदितानामेष्टव्यः । यथा च नीलपरमाणूनां प्रत्येकमसम्भवन् पीताकारो बहुष्वपि न दृश्यते । तथा प्रत्येकमसम्भवन् स्थूलाकारः कथं बहुषु स्यादिति । उक्तमत्र । अविरुद्वो निरवयवाणां स्थूलाकार इति । नीलविरुद्वस्तु पीताकारः । ततः पीतविरुद्वं नीलाकारं विभ्राणेषु बहुष्वपि कथं पीताकारो भवेत् । नैवं निरवयवत्वविरुद्वः स्थूलाकारः यथोक्तान्यायात् । तदेवं प्रत्यक्षसिद्वः स्थूलोऽर्थ इह धर्म्मीति व्यवस्थितम् । तदेवमवस्थिते धर्म्मिणि हेतोः सत्त्वमसत्त्वं वा निरूप्यम् । तत्र पाण्यादावेकस्मिन् कम्पमाने स्थूलोऽर्थः सकम्पनिःकम्पे रूपे युगपत्प्रतिपद्यमानः कथं विरुद्वधर्म्मसंसर्गवान्न स्यात् । सकम्पनिःकम्पयोर्हि रूपयोः परस्पराभावाव्यभिचारनिमित्तकोऽस्ति विरोधः । भावाभावयोरेव हि परस्परपरिहारात्मको विरोधः । वस्तुनोस्तु तदभावाव्यभिचारेणैव । इह च सकम्पनिःकम्पे रूपे गृह्णत्प्रत्यक्षमेव सामर्थ्यात्परस्पराभावं साधयति । व्यवहारयति तु निर्व्विशेषणैवानुपलब्धिः । स्यादेतत्पाण्यादावेकस्मिन्नवयवे कम्पमाने नावयविनः कम्प रूपमभ्युपेयम् । अवयव एव हि तदा क्रियावान् दृश्यते । न चेदं मन्तव्यम् । अवयवे क्रियावति तदाधेयेनावयविनापि क्रियावता भवितव्यं, यथा रथे चलति तदा रूढोऽपि चलतीति । अवयवावयविकर्म्मणोर्भिन्ननिमित्तत्वात् । निमित्तायौगपद्याच्च । यदा हि आत्मनः पाणिकम्पनेच्छा भवति । ततः प्रयत्नः । तदा प्रयत्नवदात्मपाणिसंयोगात्पाणौ क्रिया । यदा तु शरीरकम्पनार्थः प्रयत्नविशेष आत्मनो जायते । तदा तत्प्रयत्नवदात्मशरीरसंयोगात्शरीरे कर्म्मेति निमित्तभेदः । अतो भिन्नमिति तयोरेकस्मिन् जाते कथं निमित्तान्तरप्रतिबद्वजन्मा तदभावे तदपरोऽपि तथैव जायेत । रथ तदारूढकर्म्मणोस्तु सत्यपि निमित्तभेदे निमित्तयौगपद्यात्सहभावः । तथा हि नोदनं रथकर्म्मणोऽसमवायिकारणम् । तदारूढकर्म्मणस्तु नोद्यसंयोगः । तयोश्च सहभावात्कर्म्मणी अपि यौगपद्येन जायेते । तदेतत्सकलमालोच्य भदन्तधर्म्मोत्तरेणेदमुक्तम् । न चात्रा वयवः क्रियावान् । अवयवेषु हि क्रियावत्सु विभागो जायते । क्रियाया विभागारम्भं प्रति निरपेक्षकारणत्वात् । तेन च संयोगेऽसमवायिकारणे निवर्त्तते निवर्त्तेतावयवि द्रव्यमिति । इदमाहुरत्र कणादशिष्याः । नोदनादभिघाताद्वा जायमानः क्रियाविशेषो द्रव्यारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागारम्भको दृष्टः । अन्यत्तु विभागमात्रमारभते न तु यथोक्तविशेषम् । अन्यस्मिन् पद्मसङ्कोचविकाशादिके कर्म्मण्यवयवसंयोगनिवृत्तेरदर्शनात् । तद्वत्प्रयत्नजन्यस्यापि कर्म्मणो नास्ति संयोगनिवर्त्तनसामर्थ्यम् । ततो नास्ति द्रव्यनिवृत्तिरिति । अयमत्र समाधिः । इहावयविनि क्रियावति नियमेनावयवैरपि क्रियावद्भिर्भवितव्यम् । अन्यथावयवसंसृष्टेभ्य आकाशदेशेभ्यो विभागोऽवयवासंसृष्टेश्च संयोगोवयविनः क्रियावतः स्यात् । अवयवास्तु क्रियाविरहिणः पूर्व्वक्रान्तेभ्यो नभोदेशेभ्यो नापसर्य्येयुः । अवयविसमाक्रान्तैश्च देशैर्नाभिसम्बध्येरन् । न चावयविसंयोगविभागाभ्यामवयवसंयोगविभागौ वाच्यौ । कार्य्यसंयोगविभागयोः कारणसंयोगविभागौ प्रति निमित्तभावानभ्युपगमात् । कारणसंयोगविभागावेव हि कार्य्यसंयोगविभागावारभेते । न च विपर्य्ययः सिद्वान्तहानिप्रसङ्गात् । तेनावयवावयविनां पृथग्देशत्वादाधार्य्याधारभावहानौ समवायोऽपि न व्यवतिष्ठेत । तस्मादवयविनि क्रियावति अवयवाः क्रियावन्त इत्यकामकैरपि वैशेषिकैरिदमभ्युपेयम् । यथा चावयविक्रियायामवयवाः क्रियावन्त स्तथावयवेष्वपि क्रियावत्सु तदवयवैः क्रियावद्भिर्भाव्यमिति । अनया दिशा द्व्यणुके क्रियावति तदारम्भकौ परमाणूक्रियावन्तौ मन्तव्यौ । अतश्चलावयवसम्बन्धिनश्चलाः परमाणवः । निःक्रियावयवसम्बन्धिनस्तु निःक्रिया । परमाणुक्रियायां तदारब्धमपि ब्द्यणुकद्रव्यं क्रियावत्प्रसज्येत । सर्व्वावयवक्रियायाः कार्य्यक्रियाविनाभूतत्वात् । एकस्य परमाणोः क्रिया न परस्येति चेत् । सक्रियनिःक्रियौ तर्हि परमाणू परस्परं विभज्यमानावुज्झितद्रव्यारम्भकसंयोगौ स्याताम् । ततश्च द्रव्यनाशः । एवञ्च ब्द्यणुकद्रव्यस्य क्रियावत्त्वे त्र्यणुकेऽपि क्रिया स्यादित्यनेन क्रमेण परिदृश्यमानोऽचलश्चलः स्यादवयवः । तस्मान्निःक्रियावयवसम्बन्धिनो निःक्रियाः परमाणवश्चलावयवसम्बन्धिभ्यश्चलेभ्यो विभज्यमाना द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशवन्तः स्युः । निरवयवो हि परमाणुर्यमणुमात्रनभोदेशमाक्रम्य परमाण्वन्तरेण संयुज्यते । ततो विभज्यमानः कथमनुज्झितपरमाण्वन्तरप्रत्यासत्तिकः स्यात् । सावयवो हि भाव एकेनावयवेन वस्त्वन्तरसंयुक्त एवावयवान्तरै श्चलैः । पूर्व्वाक्रान्तान्नभोदेशान् विरहय्य देशान्तरमाक्रामेत् । निरवयवेषु त्वत्यन्तमस्तमितेयं कथेति युक्तं द्रब्यनाशप्रसङ्गमुत्पश्यामः । अथवान्यथायं विरुद्वधर्म्मसंसर्गः । तथाह्यावृते एकस्मिन् पाण्यादौ स्थूलस्यार्थस्यावृतानावृते रूपे युगपद्भवन्ती विरुद्वधर्म्मद्वयसंयोगमस्यावेदयतः । न चानावृतैकरूप एवायमिति शक्यं वक्तुम् । अर्द्वावरणेऽपि अनावृतस्य पूर्व्ववद्दर्शनप्रसङ्गात् । अवयवदर्शनायत्तोपलब्धेः । तद्दृष्टौ अस्या दृष्टिरिति चेत् । अदृष्टिरेव तर्हि अस्यास्तु । न तु दृष्टयदृष्टी । नन्वस्त्येवावयविदर्शनमवयवावरणेऽपीति कोऽयं प्रसङ्गः । एवन्तर्हि स्थूलः प्राग्वदुपलभ्येत । इदमत्राह कश्चित् । भूयोऽवयवेन्द्रियसन्निकर्षसहायोऽवयवीन्द्रियसन्निकर्षः स्थूलोपलब्धेनिमित्तं, न चार्द्वावरणे भूयसामवयवानामस्तीन्द्रियसन्निकर्षः ततो न स्थूलग्रहणमिति । सोऽप्येवं प्रष्टव्यः । किं स्थूलो नामावयविनोऽन्यः । स एवानेकव्यापी स्थूलः । तत्र यद्यवयव्येव स्थूलः । तदा तद्ग्रहणे कथन्न स्थूलग्रहणमिति चिन्त्यम् । अथ स्थूलत्वाख्यः परिमाणविशेषो गुणः स द्रब्यादन्य एवेति चेत् । एवन्तर्हि परिमाणरहितमेव तत्द्रव्यमुप लभ्यते । न त्वस्यान्येनान्येन परिमाणेन योगः । न चास्यानेकपरिमाणकल्पनापि साध्वी । युगपत्सर्व्वेषामनुपलब्धेः । न च दृश्यस्य दर्शननिवृत्तिर्युक्ता । अवयवस्यैव तत्परिमाणमुपलभ्यत इति चेत् । यद्येवं स एव तर्ह्यवयवः स्वेन परिमाणेन सम्बद्वः प्रत्यक्षोस्त्वावरणकालेनावयवी । स्यादेतदेकार्थसमबायाद्भान्तिनिमित्तादवयव्येवावयवपरिमाणेन सम्बद्वः प्रतिभातीति तदपि न शोभनम् । द्वयोः समपरिमाणयोरवयवावयविनोः प्रतिभासप्रसङ्गः । यस्य हि महतोऽवयवस्य तत परिमाणं स तावत्स्वेन परिमाणेन सम्बद्वः प्रतिभाति । अवयविनश्च तत्परिमाणसम्बद्वप्रतिभासाभ्युपगमे द्वयोः समपरिमाणयोरयवायवविनोः प्रतिभास आसज्यते । न चास्ति यथोक्तः प्रतिभासः परिमाणरहितः । सोऽवयवः प्रतिभास इति चेत् । स्यादेतद्यस्यावयवस्य परिमाणेनावयवी सम्बद्वः प्रतिभाति स स्वं परिमाणं परित्यज्याभातीति । इदमपि परिमाणविरहिणोवयवस्यादृष्टेरशक्यं कल्पयितुम् । एकार्थसमवायाच्च भ्रान्ति निमित्तादल्पतरावयवपरिमाणवानप्यवयवी प्रतिभासेत । न च बाधकमन्तरेण भ्रान्तिरपि शक्या व्यवस्थापयितुम् । अस्ति तर्हि स्थूलोऽवयव एव प्रत्यक्षः । एवमावरणकाल इवानावरणावस्थायामपि स्थूलतरोऽवयवः प्रत्यक्षोऽस्तु । परमध्यावर्त्तिनामवयवानामिन्द्रियसन्निकर्षाभावे स्थूलतमावयविदर्शनानुपपत्तेः स्यान्मतं निखिला वयवदर्शनं न स्थूलप्रत्यक्षकारणम् । किन्तु भूयोऽवयवदर्शनमिति । इदमपि न सम्यक् । अभिमुखावस्थितस्य हि पर्व्वतादेरर्व्वाचीनावयवदर्शनेन तथा स्थूलप्रतिपत्तिर्यथार्व्वाक्परमध्यवर्त्तिनां दर्शने । ततो न यावन्निरवशेषावयवदर्शनं तावत्कथं स्थूलतमार्थप्रतिपत्तिः स्यात् । न चावयवा अर्वाक्परमध्यवर्त्तिनो युगपद्दृश्यन्ते । तत्कथमवयवी स्थूलो दृश्येत । क्रमेण दिशामवयवानां प्रत्यक्षीकरणे प्रत्यक्षः स्थूलोऽवयवीति चेत् । अन्यदा तु कः प्रत्यक्षः इति विमृष्यम् । अवयव इति चेत् । अवयवी अपि परमध्यवर्त्तिनो न युगपद्दृश्यन्त इति कथं सोऽपि प्रत्यक्षः स्यात् । तदेवं नावयवी नावयवाः प्रत्यक्षा इति न किञ्चिदृश्येतेति । तत्सिद्वमावृतानावृतरूपः स्थूलोऽर्थ इति ॥ तथा रागारागाभ्यां विरोधः सम्भावनीयः । तथा ह्येकस्मिन्नुक्ते स्थुलोऽर्थो रक्तारक्ते रूपे युगपत्प्रतिपद्यमानो विरुद्वरूपद्वययोगमात्मनः प्रकाशयति । नन्व वयव एव रक्तोऽवयवी त्वरक्तैकरूप एवेति । यद्येवं रक्तेऽवयवेऽरक्तरूपोऽवयवी दृश्येत । न चैवम् । अथवा रागद्रव्यसंयोगो हि रक्तत्वम् । अवयवस्य च रागद्रव्येण संयोगेऽवयविनोऽपि तेन भाव्यम् । अवश्यं हि कारणसंयोगिना कार्य्यमपि संयुज्यत इति समयात् । यस्त्वाह रक्त एवावयवी । अस्ति हि कुङ्कुमारक्ते पटावयवे कुङ्कुमारक्तः पट इति प्रत्ययः । ततो रागद्रव्यसंयुक्त एवावयवीति तस्यापि वर्णान्तरानवभासः स्यादवयविनः । रागद्रव्यं हि प्रत्यासीदत्निजरूपं वस्तुन स्तिरोधत्ते स्वेन च रूपेण द्रव्यं सम्बन्धति । यथा रक्तोवयवस्तिरोहितसहजरूपो रागद्रव्यसमवायिना रूपेण सम्बन्धी प्रतिभाति । अवयविन्यपि रागद्रव्यसंयोगिनि वर्णान्तरानवभासप्रसङ्गो दुर्व्वारः । तन्न रक्त एवावयवीति शक्यं वक्तुम् । अन्यस्तु संयोगस्याव्याप्यवृत्त्या समाधत्ते । स ह्याह शब्द इवाव्याप्यवृत्तिः संयोगः । तेनैकार्थो रक्तश्चारक्तश्चेति । सोऽप्येवं पर्य्यनुयोज्यः । कथमव्याप्यवृत्तिः । यदि हि स्वाश्रये समवेतो रूपादिवत्व्याप्यवृत्तिरेवायम् । असमवेतश्चावृत्तिरेवाप्यद्रव्येष्तिव गन्धः । एकत्र संयोगस्यभावाभावाव्यापिनो वृत्तिरिति चेत् । स्यादेतद्यथा विरुद्वावपि रूपरसावेकमाश्रयेते । तथा संयोगस्याप्येकत्र भावाभावौ युगपत्स्याताम् । अहो मोहविजृम्भितम् । अभावो हि भावनिवृत्तिरूपो नास्य भावनिवृत्तिं हित्वा रूपान्तरमीक्षते । यश्च यन्निवृत्तिरूपः स कथं तस्मिन् सत्येव भवति । भावे वा तन्निवृत्तिरूपतां जह्यात् । तथा ह्यनलं पश्यन्नपि सलिलार्थी तत्र प्रवर्त्तेत । जलविविक्तस्यानलस्य दशनात् । जलाभावसिद्वेरप्रवृत्तेरिति चेत् । भवत्वनुपलम्भाज्जलाभावसिद्विस्तथापि जलसत्तां सम्भावयन् जलार्थी प्रवर्त्तेत । ननु तत्र यदि जलं स्यादुपलभ्येत किमतः । अतोऽनुपलम्भादभावो जलस्येति । यद्यप्यभ्युपगतैव जलाभावसिद्विः । तथापि तदर्थिनस्तद्भावशङ्कया प्रवृत्तिः स्यात् । युगपदेकत्र संयोगस्य भावाभावौ दृश्येते । तेनैवं कल्पयामो न स्वेच्छया । ननु किमभावोभावप्रतिषेधात्मकः प्रतीयते । अन्यथा वा । तत्र भावनिवृत्तिरूपेऽभावे सिद्वे कथं भावोपलब्धिर्न भ्रान्ता स्यात् । भावाप्रतिषेधात्मकश्च नाभावः । नाममात्रन्तु स्यात् । न च नाममात्रादर्थस्य तथाभावः । रूपरसयोस्तु न परस्परनिवृत्ती रूपमिति कथं तदुदाहरणमिह शोभेत । न च रूपरसयोरेकत्र समवायोऽस्माभिरनु मन्यते । शब्दोऽप्येवमेवाव्याप्यवृत्तिरसिद्वः स कथं प्रकृतसंशयनिवृत्तये कल्प्येतेति । अलं बहुभाषितया ॥ अथवा स्थूलोऽर्थस्तदतद्देशः प्रतीयते । तद्देशयोश्च परस्पराभावाव्यभिचारनिमित्तोऽस्ति विरोधः । अतो विरुद्वधर्म्मसंसर्गः स्थूलस्य । स्यादेतत्कथं तदतद्देशयोः परस्पराभावाव्यभिचारः । उच्यते । इह तावदेकस्मिन् देशे परिच्छिद्यमाने ताद्रूप्यप्रच्युतिरस्य व्यवच्छिद्यते । तदव्यवच्छेदे तत्परिच्छेदाभावप्रसक्तेः । प्रच्युतिवच्च प्रच्युतिमदपि देशान्तरं व्यवच्छिद्यते । यदि हि परिच्छिद्यमानो देशान्तरस्वभावो भवेत्तदा तद्रूप एवोपलब्धो भवेत् । देशान्तररूपन्तु विरहय्य स्वेन रूपेण प्रकाशमानो देशो देशान्तरासंसृष्ट इत्यवसीयते । यथा च देशस्य देशान्तरासंसर्गस्तथा तेनाधारभूतेन देशेन यद्याप्तं रूपं तदपि देशान्तरसंसर्गादविच्छिन्नं भवति । कथं हि तेन देशेन व्याप्तं रूपं तदभाववति देशान्तरे वर्त्तेत । यथा एकेन देशेन व्याप्तो घटो न देशान्तरे वर्त्तते । देशान्तरेऽनुपलम्भादवृत्तिरिति चेत् । विप्रकृष्टे देशान्तरे कथमस्याभावः प्रतिपत्तव्यः । तस्मादिदमकामकेनापि वाच्यम् । यदुत एकदेशव्याप्तं रूपं न देशान्तरे वर्त्तते इति । तस्य तेन ब्यापनप्रसङ्गात् । तदभाववति देशान्तरे वर्त्तमानोऽपि तेन देशेन व्याप्येत । न च व्याप्तिरस्य शक्यावसातुम् । भागान्तरासम्भवात् । एतेन तन्निरस्तम् । यदाह कश्चित् । यथैकोभावस्तदतद्देशं जनयन्नविरुध्यत इति । तदपि न प्रकृतानुरूपम् । तथाहि भावाभावावेव परस्परपरिहारेण विरुद्वौ न वस्तुनी । वस्तुनोस्तु परस्पराभावाव्यभिचारेण विरोधः । तेन यदेव वस्तु वस्त्वन्तरप्रच्युतिमत्तदेव तेन विरुद्वम् । न चैककार्य्यनिवर्त्तनशक्तिः कार्य्यान्तरशक्तयभावाव्यभिचारिणी । अनुपलम्भो हि वस्तुनो वस्त्वन्तराभाबाव्यभिचारं साधयति । एककार्य्यनिर्वर्त्तनशक्तिमति च रूपे गृह्यमाणे कार्य्यान्तर निर्वर्त्तनशक्तिरपि परिच्छिद्यत इति । कथं तदभावः । एकदेशसम्बद्वं तु रूपं देशान्तरसंसर्गिरूपपरिहारेणोपलभ्यमानन्तदभावाव्यभिचारि तेन विरुद्वम् । यथात्यन्त सदृशोर्वस्तुनोर्युगपदुपलभ्यमानयोः सत्यपि चाकारभेदे दूरादनुपलक्ष्यमाणभेदयोर्देशभेदमात्रनिमित्तकं प्रत्यक्षावसितं विरोधमाश्रित्य भेदोऽवस्थाप्यते । यस्त्वाह । यथैकं चक्षुर्विज्ञानं भिन्नेषु चक्षुरादिषु वर्त्तते तदधीनोत्पादतया । तथान्योऽपि भिन्नदेशनिवृत्तिर्न्न भेत्स्यत इति । सोऽपि देशभेदनिमित्ते विरोधेऽवस्थाप्यमाने वस्तुनः कारणभेदनिमित्तंविरो धमासञ्जयन्न नैपुण्यमात्मनो निवेदयति । न हि विज्ञानस्य देशोऽस्ति कश्चित् । अमूर्त्तत्वात् । स्यादेतत् । यथा देशभेदनिमित्तो विरोधस्तथा कारणभेदनिमित्तोऽपि स्यात् । को हि वस्तुतो विशेषः, कारणभेदाद्देशभेदस्येति । उक्तमिह । परस्पराभावाव्यभिचारनिमित्तो वस्तूनामस्ति विरोधः । स देशभेदेऽपि सन्निधीयेते न कारणभेदे । देशभेदवती हि रूपेऽन्योऽन्यपरिहारेणोपलभ्यमाने । परस्पराभावाव्यभिचारिणी भवतो न कारणभेदवती । तदेवं कम्परागावरणभावाभावकृते देशभेदनिबन्धने च चतुर्थे विरुद्वधर्म्मसंसर्गेऽवयविविषये व्यवस्थापिते पक्षधर्म्मत्वं सिद्वं हेतोः । अधुनाव्याप्तिरेवास्य स्वसाध्येन समर्थनीया । इह विरुद्वधर्म्मसंसर्गविरहमात्रनिबन्धनो भेदव्यवहारो वस्तूनां दृष्टः, अहेतोरयोगात् । निमित्तान्तरस्य वादर्शनात् । ततो विरुद्वधर्म्मसंसर्गेऽपि भवन्नभेदव्यवहारो व्यापकं निमित्तवत्त्वं जह्यात् । ततो व्यापकानुपलब्ध्या तस्माद्व्यावृत्तो विरुद्वधर्म्मविरहेण व्याप्यते । तद्विरुद्वश्च विरुद्वधर्म्मसंसर्गः । तेनेयं व्यापकविरुद्वोपलब्धिभूमिका । एवं प्रसाधितेऽस्यास्त्रैरूप्येऽसिद्वविरुद्वानैकान्तिका दोषा नावकाशं लभन्ते । इति ॥ एवं मया बहुषु दुर्म्मतिनिर्म्मितेषु प्रत्युद्वृतेषु खलु दूषणकण्टकेषु । आचार्य्यनीतिपथ एव विशोधितोऽयमुत्सार्य्यमत्सरमनेन जनः प्रयातु ॥ समाप्तञ्चेदमवयविनिराकरणमिति ॥ � </poem> thnfo9u0mot6jqagccusi2i3tq1m0iq 0 125426 341415 2022-07-26T05:28:44Z Shubha 190 {{header | title = भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> (वैद्य १६५) भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् । ओं नमः सर्वज्ञाय ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> (वैद्य १६५) भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् । ओं नमः सर्वज्ञाय । नमो भगवते भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजाय तथागताय ॥ एवं मया श्रुतम् । एकस्मिन् समये भगवान् जनपदचर्यां चरमाणोऽनुपूर्वेण येन वैशाली महानगरी तेनानुप्राप्तोऽभूत् । तत्र खलु भगवान् वैशाल्यां विहरति स्म वाद्यस्वरवृक्षमूले महता भिक्षुसंघेन सार्धमष्टभिर्बिक्षुसहस्रैः षट्त्रिंशद्भिश्च बोधिसत्त्वसहस्रैः सार्धं राजामात्यब्राह्मणगृहपतिसंहत्या देवनागयक्षगन्धर्वासुरगरुडकिन्नरमहोरगमनुष्यामनुष्यपर्षदा च परिवृतः पुरस्कृतो धर्मं देशयति स्म । अथ खलु मञ्जुश्रीर्धर्मराजपुत्रो बुद्धानुभावेनोत्थायासनादेकंसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्- देशयतु भगवंस्तेषां तथागतानां नामानि, तेषां पूर्वप्रणिधानविस्तरविभङ्गम् । वयं श्रुत्वा सर्वकर्मावरणानि विशोधयेम पश्चिमे काले पश्चिमे समये सद्धर्मप्रतिरूपके वर्तमाने सत्त्वानामनुग्रहमुपादाय । अथ भगवान्मञ्जुश्रिये कुमारभूताय साधुकारमदात्- साधु साधु मञ्जुश्रीः, महाकारुणिकस्त्वं मञ्जुश्रीः । त्वमप्रमेयां करुणां जनयित्वा समाधेससे(?) नानाकर्मावरणेनावृतानां सत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय देवमनुष्याणां च हितार्थाय । तेन हि त्वं मञ्जुश्रीः शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये । एवं भगवन्, इति मञ्जुश्रीः कुमारभूतो भगवतः प्रत्यश्रौषीत् । भगवांस्तस्यैतदवोचत्- अस्ति मञ्जुश्रीः पूर्वस्मिन् दिग्भागे इतो बुद्धक्षेत्राद्दशगङ्गानदीवालुकासमानि बुद्धक्षेत्राण्यतिक्रम्य वैदूर्यनिर्भासा नाम लोकधातुः । तत्र भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विहरति विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिश्च शास्ता देवानां मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्। तस्य खलु पुनर्मञ्जुश्रीः भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वं बोधिसत्त्वचारिकां चरत इमानि द्वादश महाप्रणिधानान्यभूवन् । कतमानि द्वादश महाप्रणिधानानि? प्रथमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्यदाहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयम्, तदा मम शरीरप्रभया अप्रमेयासंख्येयापरिमाणा लोकधातवो भ्राजेरंस्तप्येरन् विरोचेरन् । यथा चाहं द्वात्रिंशद्भिर्महापुरुषलक्षणैः समन्वागतः, अशीतिभिश्चानुव्यञ्जनैरलंकृतदेहः, तथैव सर्वसत्त्वा भवेयुः ॥ (द्वितीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयम्, तदा बोधिप्राप्तस्य च मे कायः अनर्घवैदूर्यमणिरिव अन्तर्बहिरत्यन्तपरिशुद्धो विमलप्रभासंपन्नः स्यात् । विपुलकायस्तदुपमेन श्रिया तेजसा च प्रत्युपस्थितः स्यात् । तस्यांशुजालानि रविशशिकरानतिक्रमेयुः ते च ये केचित्सत्त्वा लोकधातौ जाताश्च, ये चापि पुरुषाः, ते तमिस्रायां रत्रावन्धकारे नानादिशं गच्छेयुः । सर्वदिक्षु मम आभयां स्पृष्टाः कुशलानि च) कर्माणि कुर्वीरन् ॥ तृतीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- (भ्ग्सू, वैद्य १६६) यदाहमनागते - - - - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा अप्रमेयप्रज्ञोपायबलाधानेन अपरिमाणस्य सत्त्वधातोरक्षयायोपभोगाय परिभोगाय स्युः । कस्यचि(त्) सत्त्वस्य केनचिद्वैकल्यं न स्यात् ॥ चतुर्थं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तोऽहं ये कुमार्गप्रतिपन्नाः सत्त्वाः श्रावकमार्गप्रतिपन्नाः प्रत्येकबुद्धमार्गप्रतिपन्नाश्च, ते सत्त्वा अनुत्तरे बोधिमार्गे महायाने नियोजयेरन् ॥ पञ्चमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा मम शासने ब्रह्मचर्यं चरेयुः, ते सर्वे अखण्डशीलाः स्युः सुसंवृताः । मा च कस्यचि(त्) शीलविपन्नस्य मम नामधेयं श्रुत्वा क्वचिद्दुर्गतिगमनं स्यात् ॥ षष्ठं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा हीनकाया विकलेन्द्रिया दुर्वर्णा जडैडमूका लंगाः कुब्जाः श्वित्राः कुण्डा अन्धा बधिरा उन्मत्ता ये चान्ये शरीरस्थव्याधयः, ते मम नामधेयं श्रुत्वा सर्वे सकलेन्द्रियाः सुपरिपूर्णगात्रा भवेयुः ॥ सप्तमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये नानाव्याधिपरिपीडिताः सत्त्वा अत्राणा अशरणा भैषज्योपकरणविरहिता अनाथा दरिद्रा दुःखिताः, सचे(त्) तेषां मम नामधेयं कर्णपुटे निपतेत्, तेषां सर्वव्याधयः प्रशमेयुः, नीरोगाश्च निरुपद्रवाश्च ते स्युर्याव बोधिपर्यवसानम् ॥ अष्टमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा यः कश्चिन्मातृग्रामो नानाश्त्रीदोषशतैः संक्लिष्टं स्त्रीभावं विजुगुप्सितं मातृग्रामयोनिं च परिमोक्तुकामो मम नामधेयं धारयेत्, तस्य मातृग्रामस्य न स्त्रीभावो भवेत्याव बोधिपर्यवसानम् ॥ नवमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तेऽहं सर्वसत्त्वान्मारपाशबन्धनबद्धान् नानादृष्टिगहनसंकटप्राप्तान् सर्वमारपाशदृष्टिगतिभ्यो विनिवर्त्य सम्यग्दृष्टौ नियोज्य आनुपूर्वेण बोधिसत्त्वचारिकां संदर्शयेयम् ॥ दशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत - - यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये केचित्सत्त्वा राजाधिभयभीताः, ये वा बन्धनबद्धावरुद्धाः वधार्हा अनेकमायाभिरुपद्रुता विमानिताश्च कायिकवाचिकचैतसिकदुःखैरभ्याहताः, ते मम नामधेयस्य श्रवणेन मदीयेन पुण्यानुभावेन च सर्वभयोपद्रवेभ्यः परिमुच्येरन् ॥ एकादशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत - यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वाः क्षुधाग्निना प्रज्वलिताः आहारपानपर्येष्ट्यभियुक्ताः तन्निदानं पापं कुर्वन्ति, सचे(त्) ते मं नामधेयं धारयेयुः, अहं तेषां वर्णगन्धरसोपेतेन आहारेण शरीरं संतर्पयेयम् ॥ द्वादशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये केचित्सत्त्वा वसनविरहिता दरिद्राः शीतोष्णदंशमशक्रैरुपद्रुता रात्रिंदिवं दुःखमनुभवन्ति, सचे(त्) ते मम नामधेयें धारयेयुः, अहं तेषां च वस्त्रपरिभोगमुपसंहरेयम्, नानारङ्गै रक्तांश्च कामानुपनामयेयम्, (भ्ग्सू, वैद्य १६७) विविधैश्च रत्नाभरणगन्धमाल्यविलेपनवाद्यतूर्यतालावचरैः सर्वसत्त्वानां सर्वाभिप्रायान् परिपूरयेयम् ॥ इमानि द्वादश महाप्रणिधानानि मञ्जुश्रीः भगवान् भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः पूर्वं बोधिचारिकां चरन् कृतवान् ॥ तस्य खलु पुनर्मञ्जुश्रीः भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यत्प्रणिधानं यच्च बुद्धक्षेत्रगुणव्यूहं तन्न शक्यं कल्पेन वा कल्पावशेषेण वा क्षपयितुम् । सुविशुद्धं तद्बुद्धक्षेत्रं व्यपगतशिलाशर्करकठल्यमपगतकामदोषमपगतापायदुःखशब्दमपगतमातृग्रामम् । वैदूर्यमयी च सा महापृथिवी कुड्यप्राकारप्रासादतोरणगवाक्षजालनिर्यूहसप्तरत्नमयी, यदृशी सुखावती लोकधातुस्तादृशी । तत्र वैदूर्यनिर्भासायां लोकधातौ द्वौ बोधिसत्त्वौ महासत्त्वौ तेषामप्रमेयाणामसंख्येयानां बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानां प्रमुखौ, एककः सूर्यवैरोचनो नाम, द्वितीयश्चन्द्रवैरोचनः, यौ तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य सद्धर्मकोशं धारयतः । तस्मात्तर्हि मञ्जुश्रीः श्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहित्रा वा तत्र बुद्धक्षेत्रोपपत्तये प्रणिधानं करणीयम् ॥ पुनरपरं भगवान्मञ्जुश्रियं कुमारभूतमामन्त्रयते स्म - सन्ति मञ्जुश्रीः पृथग्जनाः सत्त्वाः, ये न जानन्ति कुशलाकुशलं कर्म । ते लोभाभिभूता अजानन्तो दानं दानस्य च महाविपाकम्, बालाग्रमूर्खाः श्रद्धेन्द्रियविकला धनसंचयक्षणाभियुक्ताः । न च दानसंविभागे तेषां चित्तं क्रमते । दानकाले उपस्थिते स्वशरीरमंसच्छेदने इव वा मनसो (दुःखं) भवति । अनेके च सत्त्वाः ये स्वयमेव न परिभुञ्जन्ति, प्रागेव मातापितृभार्यादुहितॄणां दास्यन्ति, प्रागेव दासदासीकर्मकराणाम्, प्रागेवान्येषां याचकानाम्, ते तादृशाः सत्त्वा इतश्च्युत्वा प्रेतलोके उपपत्स्यन्ते तिर्यग्योनौ वा । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैः श्रुतं भविष्यति तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयम्, तत्र तेषां यमलोकस्थितानां तिर्यग्योनिस्थितानां वा तस्य तथागतस्य नाम सु(सं?)मुखीभविष्यति । सह स्मरणमात्रेण अतश्च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते, जातिस्मराश्च भविष्यन्ति । ते ते दुर्गतिभयभीता न भूयः कामगुणेभिरर्थिका भविष्यन्ति, दानाभिरताश्च भविष्यन्ति दानस्य च वर्णवादिनः । सर्वमपि परित्यागेनानुपूर्वेण करचरणशीर्षनयनं च मांसशोणितं (च) याचकानामनुप्रदास्यन्ति, प्रागेव अन्यं धनस्कन्धम् ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये तथागतानुद्दिश्य शिक्षापदानि धारयन्ति, ते शीलविपत्तिमापद्यन्ते, दृष्टिविपत्तिमाचारविपत्तिं वा कदाचिदापद्यन्ते । शीलविपन्ना ये पुनः शीलवन्तो भवन्ति, शीलं रक्षन्ति, न पुनर्बहुश्रुतं पर्येष्यन्ति, न च तथागतभाषितानां गम्भीरमर्थमाजानन्ति । ये च पुनर्बुहुश्रुताः, ते आधिमानिका भविष्यन्ति मानस्तब्धाः, परेषामीर्ष्यापरायणाः सद्धर्ममवमन्यन्ते प्रतिक्षिपन्ति । मारपक्षिकास्ते तादृःा मोहपुरुषाः स्वयं कुमार्गप्रतिपन्नाः । अन्यानि चानेकानि सत्त्वकोटिनियुतःतसहस्राणि महाप्रपाते प्रपातयन्ति । तेषामेवंरूपाणां सत्त्वानां भूयिष्ठेन नरकवासगतिर्भविष्यति । तत्र (भ्ग्सू, वैद्य १६८) यैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं ःरुतं भविष्यन्ति, तेषां तत्र नरके स्थितानां बुद्धानुभावेन तस्य तथागतस्य नामधेयं सुमुखीभविष्यति । ते ततः च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते सम्यग्दृष्टिसंपन्ना वीर्यवन्तः कल्याणाःयाः । ते गृहानुत्सृज्य तथागतःासने प्रव्रजित्वा आनुपूर्वेण बोधिसत्त्वचारिकां परिपूरयिष्यन्ति ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये आत्मनो वर्णं भाषन्ते मत्सरिणः, परेषामवर्णमुच्चारयन्ति । आत्मोत्कर्षकपरपंसकाः सत्त्वाः परस्परसत्कृत्वाः त्र्यपायेषु बहूनि वर्षसहस्राणि दुःखमनुभविष्यन्ति । ते अनेकवर्षसहस्राणामत्ययेन ततश्च्युत्वा गवाश्वोष्ट्रगर्दभादिषु तिर्यग्योनिषु उपपद्यन्ते । कशादण्डप्रहारेण ताडिताः क्षुत्तर्षपीडितशरीरा महान्तं भारं वहमाना मार्गं गच्छन्ति । यदि कदाचित्मनुष्यजन्मप्रतिलाभं प्रतिलप्स्यन्ते, ते नित्यकालं नीचकुलेषु उपपत्स्यन्ते, दासत्वे च परवशगता भविष्यन्ति । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, ते तेन कुशलमूलेन सर्वदुःखेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते, तीक्ष्णेन्द्रियाश्च भविष्यन्ति पण्डिता व्यक्ता मेघाविनश्च । कुशलपर्येष्ट्यभियुक्ता नित्यं च कल्याणमित्रसमवधानं लप्स्यन्ते, मारपाशमुच्छिद्य अविद्याण्डकोशं भिन्दन्ति, क्लेशनदीमुच्छोषयन्ति, जातिजराव्याधिमरणभयशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः परिमुच्यन्ति ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये पैशुन्याभिरताः सत्त्वानां परस्परं कलहविग्रहविवादान् कारापयन्ति । ते परस्परं विग्रहचित्ताः सत्त्वा नानाविधमकुशलमभिसंस्कुर्वन्ति कायेन वाचा मनसा, अन्योन्यमहितकामा नित्यं परस्परमनर्थाय पराक्रामन्ति । ते च वनदेवतामावाहयन्ति वृक्षदेवतां गिरिदेवतां च । श्मशानेषु पृथग्भूतानावाहयन्ति । तिर्यग्योनिगतांश्च प्राणिनो जीविताद्व्यवरोपयन्ति । मांसरुधिरभक्षान् यक्षराक्षसान् पूजयन्ति । तस्य शत्रोर्नाम वा शरीरप्रतिमां वा कृत्वा तत्र घोरविद्यां साधयन्ति काखोर्दवेतालानुप्रयोगेण जीवितान्तरायं वा शरीरविनाशं वा कर्तुकामाः । यैः पुनस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, तेषां न शक्यं केनान्तरायं कर्तुम् । सर्वे च ते परस्परं मैत्रचित्ता हितचित्ता अव्यापन्नचित्ताश्च विहरन्ति स्वकस्वकेन परिग्रहेण संतुष्टाः ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः एताश्चतस्रः पर्षदो भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिकाः, ये चान्ये श्राद्धाः कुलपुत्रा वा कुलदुहितरो वा आर्याष्टाङ्गैः समन्वागता उपवासमुपवसन्ति, एकवार्षिकं वा त्रैमासिकं वा शिक्षापदं धारयिष्यन्ति, येषामेवंप्रणिधानमेवमभिप्रायम् - अनेन वयं कुशलमूलेन पश्चिमायां दिशि सुखावत्यां लोकधातौ उपपद्येम यत्रामितायुस्तथागतः । यैः पुनस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, तेषां मरणकालसमये अष्टौ बोधिसत्त्वा ऋद्ध्यागता उपदर्शयन्ति, ते तत्र नानारङ्गेषु पद्मेषूपपादुकाः प्रादुर्भविष्यन्ति । केचिद्पुनर्देवलोके उपपद्यन्ते । तेषां तत्रोपपन्नानां पूर्वकं (भ्ग्सू, वैद्य १६९) कुशलमूलं न क्षीयते, न च दुर्गतिगमनं भविष्यति । ते ततश्च्युत्वा इह मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते । राजानो भविष्यन्ति चतुर्द्वीपेश्वराश्चक्रवर्तिनः । ते अनेकानि सत्त्वकोटीनियुतशतसहस्राणि दशसु कुशलेषु कर्मपथेषु प्रतिष्ठापयिष्यन्ति । अपरे पुनः क्षत्रियमहाशालकुलेषु ब्राह्मणमहाशालकुलेषु प्रभूतधनधान्यकोशकोष्ठागारसमृद्धेषु च कुलेषु उपपत्स्यन्ते । ते रूपसंपन्नाश्च भविष्यन्ति, एश्वर्यसंपन्नाश्च भविष्यन्ति, परिवारसंपन्नाश्च भविष्यन्ति । यश्च मातृग्रामः तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुत्वा च उद्ग्रहीष्यति, तस्य स एव पश्चिमः स्त्रीभावः प्रतिकाङ्क्षितव्यः ॥ अथ खलु मञ्जुश्रीः कुमारभूतो भगवन्तमेतदवोचत्- अहं भगवन् पश्चिमे काले पश्चिमे समये तेषां श्राद्धानां कुलपुत्राणां कुलदुहितॄणां च तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रावयिष्यामि, अन्तशः स्वप्नान्तरमपि बुद्धनामकं कर्णपुटेषु उपसंहारयिष्यामि । ये इदं सूत्ररत्नं धारयिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति देशयिष्यन्ति पर्यवाप्स्यन्ति, परेभ्यो विस्तरेण संप्रकाशयिष्यन्ति, लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति, पुस्तकगतं वा कृत्वा सत्करिष्यन्ति नानापुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनछत्रध्वजपताकाभिः, तत्पञ्चरङ्गिकवस्त्रैः परिवेष्ट्य शुचौ प्रदेशे स्थापयितव्यम् । यत्रैव इदं सूत्रान्तं स्थापितं भवति, तत्र चत्वारो महाराजानः सपरिवाराः, अन्यानि च अनेकानि च देवकोटिनियुतशतसहस्राणि उपसंक्रमिष्यन्ति । तत्रेदं सूत्रं प्रचरिष्यति । ते च भगवनिदं सूत्ररत्नं प्रकाशयिष्यन्ति । तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरविभागं च तस्य तथागतस्य नामधेयं धारयिष्यन्ति, तेषां नाकालमरणं भविष्यति । न तेषां केनचित्शक्यमोजोऽपहर्तुम्, हृतं वा ओजः पुनरपि प्रतिसंहरति । भगवानाह - एतमेतद्मञ्जुश्रीः, एवमेतत्, यथा वदसि । यश्च मञ्जुश्रीः श्राद्धः कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा तस्य तथागतस्य पूजां कर्तुकामः, तेन तस्य तथागतस्य प्रतिमा कारापयितव्या, सप्त रात्रिंदिवमार्याष्टाङ्गमार्गसमन्वागतेन उपवासमुपवसितव्यम् । शुचिना शुचिमाहारं कृत्वा शुचौ प्रदेशे (नानापुष्पाणि संस्तार्य नानागन्धप्रधूपिते नानावस्त्रच्छत्रध्वजपताकासमलंकृते तस्मिन् पृथिवीप्रदेशे सुस्नातगात्रेण शुचिविमलवसनधारिणा निर्मलचित्तेन अकलुषचित्तेन अव्यापादचित्तेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन (उपेक्षाचित्तेन) सर्वसत्त्वानामन्तिके समचित्तेन भवितव्यम् । नानातूर्यसंगीतिप्रवादितेन सा तथागतप्रतिमा प्रदक्षिणीकर्तव्या तस्य तथागतस्य पूर्णप्रणिधानानि मनसि कर्तव्यानि । इदं सूत्रं प्रवर्तयितव्यम् । यं चेतयति, यं प्रार्थयति, तं सर्वाभिप्रायं परिपूरयति । यदि दिर्घमायुः कामयते, दिर्घायुष्को भवति । यदि भोगं प्रार्थयते, भोगसमृद्धो भवति । यदि ऐश्वर्यमभिप्रार्थयते, तदल्पकृच्छ्रेण प्राप्नोति । यदि पुत्राभिलाषी भवति, पुत्रं प्रतिलभते । ये इह पापकं स्वप्नं पश्यन्ति, यत्र वायसः स्थितो भवति दुर्निमित्तं वा, यत्र अमङ्गलशतं वा स्थितं भवति, तैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या । सर्वदुःस्वप्नदुर्निमित्तामाङ्गल्याश्च भावाः प्रशमिष्यन्ति । (भ्ग्सू, वैद्य १७०) येषामग्र्युदकविषशस्रप्रतापचण्डहस्तिसिंहव्याघ्रऋक्षतरक्षुद्वीपिकाशीविषवृश्चिकशतपददंशमशकादिभयं भवति, तैस्तस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या । ते सर्वभयेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते । येषां चोरभयं तस्करभयम्, तैस्तस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः ये श्राद्धाः कुलपुत्रा व कुलदुहितरो वा ये यावज्जीवं त्रिशरणमुपगृह्णन्ति, अनन्यदेवताश्च भवन्ति, ये पञ्च शिक्षापदानि धारयन्ति, ये च बोधिसत्त्वसंवरं चतुर्वरशिक्षापदशतं धारयन्ति, ये पुनरपिरं निष्क्रान्तगृहवासा भिक्षवः, पञ्चाधिके द्वे शिक्षापदशते धारयन्ति, या भिक्षुण्यः पञ्चशतशिक्षापदानि धारयन्ति, ये च यथापरिगृहीताच्छिक्षासंवरादन्यतराच्छिक्षापदात्भ्रष्टा भवन्ति सचेद्दुर्गतिभयभीताः, तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं धारयेयुः, न भूयस्तेषां त्र्यपायगमनदुःखं प्रतिकाङ्क्षितव्यम् । यश्च मातृग्रामः प्रसवनकाले तीव्रां दुःखां खरां कटुकां वेदनां वेदयति, या तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयमनुस्मरेत्, पूजां च कुर्यात्, सा सुखं च प्रसूयते, सर्वाङ्गपरिपूर्णं पुत्रं (च) जनयिष्यति अभिरूपः प्रासादिको दर्शनीयस्तीक्ष्णेन्द्रियो बुद्धिमान् । स आरोग्यस्वल्पाबाधो भविष्यति, न च शक्यते अमनुष्यैस्तस्य ओजोऽपहर्तुम् ॥ अथ खलु भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म - श्रद्दधासि त्वमानन्द पत्तीयसि यदहं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्यार्हतः सम्यक्संबुद्धस्य गुणान् वर्णयिष्यामि? अथवा ते काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वा अत्र गम्भीरे बुद्धगोचरे? अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत्- न मे भदन्त भगवनत्र काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वा तथागतभाषितेषु सूत्रान्तेषु । तत्कस्य हेतोः? नास्ति तथागतानामपरिशुद्धकायवाङ्भनःसमुदाचारता । इमौ भगवन् चन्द्रसूर्यौ एवं महर्द्धिकौ एवं महानुभावौ पृथिव्यां प्रपतेताम्, स सुमेरुर्वा पर्वतराजः स्थानाच्चलेत्, न तु बुद्धानां वचनमन्यथा भवेत् । किं तु भदन्त सन्ति सत्त्वाः श्रद्धेन्द्रियविकलाः । इदं बुद्धगोचरं श्रुत्वामेवं वक्ष्यन्ति कथम् एतन्नामधेयस्मरणमात्रेण तस्य तथागतस्य तावन्तो गुणानुशंसा भवन्ति? ते न श्रद्दधन्ति न पत्तीयन्ति, प्रतिक्षिपन्ति। तेषां दीर्घरात्रमनर्थाय न हिताय न सुखाय विनिपाताय्भविष्यति । भगवानाह - अस्थानमानन्द अनवकाशः, येन तस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतम्, तस्य सत्त्वस्य दुर्गत्यपायगमनं भवेत्, नेदं स्थानं विद्यते । दुःश्रद्धानीयं च आनन्द बुद्धानां बुद्धगोचरम् । यत्त्वमानन्द श्रद्दधासि पत्तीयसि, तथागतस्यैषोनुभावो द्रष्टव्यः । अभूमिरत्र सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धानां स्थापयित्वा एकजातिप्रतिबद्धान् बोधिसत्त्वान्महासत्त्वानिति । दुर्लभः आनन्द मनुष्यप्रतिलाभः, दुर्लभं त्रिरत्ने श्रद्धागौरवम्, सुदुर्लभं तथागतस्य नामधेयश्रवणम् । तस्य भगवतस्तथागतस्य भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य आनन्द बोधिसत्त्वचर्यामप्रमाणम्, उपायकौशल्यमप्य् अप्रमाणम्, अप्रमाणं चास्य प्रणिधानविशेषविस्तरम् । आकाङ्क्षमाणोऽहं तस्य तथागतस्य कल्पं वा (भ्ग्सू, वैद्य १७१) कल्पावशेषं वा बोधिसत्त्वचारिकायां विस्तरविभङ्गं निर्दिशेयम् । क्षीयेत आनन्द अल्पम्, न त्वेव शक्यं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरान्तमधिगन्तुम् ॥ तेन खलु पुनः समयेन तस्यामेव पर्षदि त्राणमुक्तो नाम बोधिसत्त्वो महासत्त्वः संनिपतितोऽभूत्संनिषण्णः । उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्- भविष्यन्ति भदन्त भगवन् सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये नानाव्याधिपरिपीडिता दीर्घव्याधिना (क्षीणगात्राः) क्षुत्तर्षाभ्यां शुष्ककण्ठोष्ठा मरणाभिमुखा रोरुद्यमानेभिर्मित्रज्ञातिसालोहितैः परिवारिता अन्धकारां दिशं पश्यन्तो यमपुरुषैराकर्ष्यमाणाश्च । तस्य कलेवरे मञ्चशयिते विज्ञानं यमस्य धर्मराजस्याग्रतामुपनीयते । यच्च तस्य सत्त्वस्य सहजानुबद्धमेव यत्किंचित्तेन पुरुषेण कुशलम् अकुशलं वा कृतं भवति, तत्सर्वं सुलिखितं कृत्वा यमस्य धर्मराजस्य उपनाम्यते । तदा यमोऽपि धर्मराजस्तं पृच्छति, गणयति यथाकृतं चास्य कुशलमकुशलं वा तथाज्ञामाज्ञापयति । तत्र ये ते मित्रज्ञातिसालोहितास्तस्यातुरस्यार्थाय तं भगवन्तं भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभं तथागतं शरणं गच्छेयुः, तस्य च तथागतस्य पूजां कुर्युः, स्थानमेतद्विद्यते यत्तस्य तद्विज्ञानं पुनरपि प्रतिनिवर्तेत, स्वप्नान्तरगत इवात्मानं संजानीते । यदि वा सप्तमे दिवसे यदि वा (एकविंशतिमे) दिवसे यदि वा पञ्चत्रिंशतिमे दिवसे यदि वा एकोनपञ्चाशतिमे दिवसे तस्य विज्ञानं पुनरपि निवर्तेत, स्मृतिमुपलभेत । तस्य कुशलमकुशलं वा कर्मविपाकं स्वयमेव प्रत्यक्षं भवति । ज्ञात्वा स जीवितहेतौ न कदापि पापमकुशलं कर्म करिष्यति । तस्माच् छ्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहिता वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या ॥ अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्तं नाम बोधिसत्त्वमेतदवोचत्- कथं कुलपुत्र तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य पूजा कर्तव्या? त्राणमुक्तो बोधिसत्त्व आह - ये भदन्त आनन्द महतो व्याधितः परिमोचितुकामाः, तैस्तस्यातुरस्यार्थाय सप्त दिवसानि आर्याष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपवसितव्यम्, भिक्षुसंघस्य च आहारपानैः सर्वोपकरणैर्यथाशक्ति पूजोपस्थानं कर्तव्यम् । भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य नामधेयं त्रिष्कृत्वा रात्र्यां त्रिष्कृत्वा दिवसे मनसि कर्तव्यम् । नवचत्वारिंशद्वारे इदं सूत्रमुच्चारयितव्यम् । एकोनपञ्चाशद्दीपाः प्रज्वालयितव्याः । सप्त प्रतिमाः कर्तव्या । एकैकया प्रतिमया सप्त सप्त दीपाः प्रज्वालयितव्याः । एकैको दीपः शकटचक्रप्रमाणः कर्तव्यः । यदि एकोनचत्वारिंशतिमे दिवसे आलोको न क्षीयते, वेदितव्यं सर्वसंपदिति । पञ्चरङ्गिकाः पताकाः एकोनपञ्चाशदधिकाः कर्तव्याः ॥ पुनरपरं भदन्त आनन्द येषां राज्ञां क्षत्रियाणां मूर्धाभिषिक्तानामुपद्रवा वा उपसर्गा वा प्रत्युपस्थिता भवेयुः, व्याधिपीडा वा स्वचक्रपीडा वा परचक्रपीडा वा नक्षत्रपीडा (भ्ग्सू, वैद्य १७२) वा चन्द्रग्रहसूर्यग्रहपीडा वा अकालवातवृष्टिपीडा वा अवग्रहपीडा वा समुत्थिता, अमाङ्गल्या वा संक्रामकव्याधिर्वा विपद्वा समुपस्थिता, तेन राज्ञा क्षत्रियेण मूर्धाभिषिक्तेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन भवितव्यम्, बन्धनगताश्च सत्त्वा मोचयितव्याः । तस्य च भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यथापूर्वोक्तपूजा करणीया । तदा तस्य राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य एतेन कुशलमूलेन च तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरेण तत्र विषये क्षेमं भविष्यति सुभिक्षम् । कालेन वातवृष्टिशस्यसंपदो भविष्यन्ति, सर्वे च विषयनिवासिनः सत्त्वा आरोगाः सुखिताः प्रमोद्यबहुलाः । न च तत्र विषये दुष्टयक्षराक्षसभूतपिशाचाः सत्त्वानां विहेठयन्ति । सर्वदुर्निमित्तानि च न पश्यन्ति । तस्य च राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य आयुर्वर्णबलारोग्यैश्वर्याभिवृद्धिर्भविष्यति ॥ अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्तं बोधिसत्त्वमेवमवोचत्- कथं कुलपुत्र परिक्षीणायुः पुनरेवाभिविवर्धते? त्राणमुक्तो बोधिसत्त्व आह - ननु त्वया भदन्त आनन्द तथागतस्यान्तिकाच्छ्रुतम् - सन्ति अकालमरणानि । तेषां प्रतिक्षेपेण मन्त्रौषधिप्रयोगा उपदिष्टाः । सन्ति सत्त्वा व्याधिताः । न च गुरुको व्याधिः भैषज्योपस्थापकविरहितः । यदि वा वैद्या(भैषज्यं) कुर्वन्ति । इदं प्रथममकालमरणम् । द्वितीयमकालमरणं यस्य राजदण्डेन कालक्रिया । तृतीयमकालमरणं येऽतीव प्रमत्ताः प्रमादविहारिणः, तेषां मनुष्या ओजोऽपहरन्ति । चतुर्थमकालमरणं ये अग्निदाहेन कालं कुर्वन्ति । पञ्चमं चाकालमरणं ये च उदकेन म्रियन्ते । षष्ठकालमरणं ये (सिंह)व्याघ्रव्यालचण्डमृगमध्यगता वासं कल्पयन्ति म्रियन्ते च । सप्तमम कालमरणं ये गिरितटात्प्रपतन्ति । अष्टममकालमरणं ये विषकाखोर्दवेतालानुप्रयोगेण म्रियन्ते । नवममकालमरणं ये क्षुत्तृषोपहता आहारपानमलभमाना आर्ताः कालं कुर्वन्ति । एतानि संक्षेपतोऽकालमरणानि तथागतेण निर्दिष्टानि । अन्यानि च अप्रमेयाण्यकालमरणानि ॥ अथ खलु तत्र पर्षदि द्वादश महायक्षसेनापतयः संनिपतिता अभूवन् यदुत किंभीरो नाम महायक्षसेनापतिः, वज्रश्च नाम महायक्षसेनापतिः, मेखिलो नाम महायक्षसेनापतिः, अन्तिलो नाम महायक्षसेनापतिः, अनिलो नाम महायक्षसेनापतिः, सण्ठिलो नाम महायक्षसेनापतिः, इन्दलो नाम महायक्षसेनापतिः, पायिलो नाम महायक्षसेनापतिः, महालो नाम महायक्षसेनापतिः, चिदालो नाम महायक्षसेनापतिः, चौन्धुलो नाम महायक्षसेनापतिः, विकलो नाम महायक्षसेनापतिः । एते द्वादश महायक्षसेनापतयः एकैकानुचरपरिवारिता एककण्ठेन भगवन्तमेवमाहुः - श्रुतमस्माभिश्च भगवता बुद्धानुभावेन तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयम् । न भूयोऽस्माकं दुर्गतिभयम् । ते वयं सहिताः समग्रा यावज्जीवं बुद्धं शरणं गच्छामः, धर्मं शरणं गच्छामः, संघं शरणं गच्छामः । सर्वसत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय औत्सुक्यं करिष्यामः । यो विशेषेण ग्रामे वा (भ्ग्सू, वैद्य १७३) नगरे वा जनपदे वा अरण्यायतेने वा एदं सूत्रं प्रचारयिष्यति, यो वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य नामधेयं धारयिष्यति, पूजोपस्थानं करिष्यति, तावत्तं सत्त्वं रक्षिष्यामः, परिपालयिष्यमः, सर्वामाङ्गल्याच्च परिमोचयिष्यामः, सर्व एषामाशां परिपूरयिष्यामः । अथ खलु भगवांस् तेषां यक्षसेनापतीनां साधुकारमदात्- साधु साधु महायक्षसेनापतयः, यद्यूयं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य कृतज्ञतामनुस्मरमाणानां सर्वसत्त्वानां हिताय प्रतिपन्नाः ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत्- को नामायं भगवन् धर्मपर्यायः? कथं चैनं धारयामि? भगवानाह - तेन हि आनन्द धर्मपर्यायमिदं भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरमिति धारय, द्वादशानां महायक्षसेनापतीनां प्रणिधानमिति धारय ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना मञ्जुश्रीः कुमारभूतः, आयुष्मांश्च आनन्दः, त्राणमुक्तो बोधिसत्त्वः, ते च बोधिसत्त्वाः, ते च महाश्रावकाः, ते च राजामात्यब्राह्मणगृहपतयः, सर्वावती पर्षत्, सदेवमानुषासुरगन्धर्वश्च लोको भगवतो भाषितमभ्यनन्दन् ॥ आर्यभैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजं नाम महायानसूत्रम् ॥ � </poem> 1c1a9bxem3jv1bj91oe85bmg34mtqy9 341416 341415 2022-07-26T05:28:56Z Shubha 190 added [[Category:बौद्धदर्शनम्]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{header | title = भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> (वैद्य १६५) भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम् । ओं नमः सर्वज्ञाय । नमो भगवते भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजाय तथागताय ॥ एवं मया श्रुतम् । एकस्मिन् समये भगवान् जनपदचर्यां चरमाणोऽनुपूर्वेण येन वैशाली महानगरी तेनानुप्राप्तोऽभूत् । तत्र खलु भगवान् वैशाल्यां विहरति स्म वाद्यस्वरवृक्षमूले महता भिक्षुसंघेन सार्धमष्टभिर्बिक्षुसहस्रैः षट्त्रिंशद्भिश्च बोधिसत्त्वसहस्रैः सार्धं राजामात्यब्राह्मणगृहपतिसंहत्या देवनागयक्षगन्धर्वासुरगरुडकिन्नरमहोरगमनुष्यामनुष्यपर्षदा च परिवृतः पुरस्कृतो धर्मं देशयति स्म । अथ खलु मञ्जुश्रीर्धर्मराजपुत्रो बुद्धानुभावेनोत्थायासनादेकंसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्- देशयतु भगवंस्तेषां तथागतानां नामानि, तेषां पूर्वप्रणिधानविस्तरविभङ्गम् । वयं श्रुत्वा सर्वकर्मावरणानि विशोधयेम पश्चिमे काले पश्चिमे समये सद्धर्मप्रतिरूपके वर्तमाने सत्त्वानामनुग्रहमुपादाय । अथ भगवान्मञ्जुश्रिये कुमारभूताय साधुकारमदात्- साधु साधु मञ्जुश्रीः, महाकारुणिकस्त्वं मञ्जुश्रीः । त्वमप्रमेयां करुणां जनयित्वा समाधेससे(?) नानाकर्मावरणेनावृतानां सत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय देवमनुष्याणां च हितार्थाय । तेन हि त्वं मञ्जुश्रीः शृणु, साधु च सुष्ठु च मनसि कुरु, भाषिष्ये । एवं भगवन्, इति मञ्जुश्रीः कुमारभूतो भगवतः प्रत्यश्रौषीत् । भगवांस्तस्यैतदवोचत्- अस्ति मञ्जुश्रीः पूर्वस्मिन् दिग्भागे इतो बुद्धक्षेत्राद्दशगङ्गानदीवालुकासमानि बुद्धक्षेत्राण्यतिक्रम्य वैदूर्यनिर्भासा नाम लोकधातुः । तत्र भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो विहरति विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिश्च शास्ता देवानां मनुष्याणां च बुद्धो भगवान्। तस्य खलु पुनर्मञ्जुश्रीः भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वं बोधिसत्त्वचारिकां चरत इमानि द्वादश महाप्रणिधानान्यभूवन् । कतमानि द्वादश महाप्रणिधानानि? प्रथमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्यदाहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयम्, तदा मम शरीरप्रभया अप्रमेयासंख्येयापरिमाणा लोकधातवो भ्राजेरंस्तप्येरन् विरोचेरन् । यथा चाहं द्वात्रिंशद्भिर्महापुरुषलक्षणैः समन्वागतः, अशीतिभिश्चानुव्यञ्जनैरलंकृतदेहः, तथैव सर्वसत्त्वा भवेयुः ॥ (द्वितीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागतेऽध्वनि अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयम्, तदा बोधिप्राप्तस्य च मे कायः अनर्घवैदूर्यमणिरिव अन्तर्बहिरत्यन्तपरिशुद्धो विमलप्रभासंपन्नः स्यात् । विपुलकायस्तदुपमेन श्रिया तेजसा च प्रत्युपस्थितः स्यात् । तस्यांशुजालानि रविशशिकरानतिक्रमेयुः ते च ये केचित्सत्त्वा लोकधातौ जाताश्च, ये चापि पुरुषाः, ते तमिस्रायां रत्रावन्धकारे नानादिशं गच्छेयुः । सर्वदिक्षु मम आभयां स्पृष्टाः कुशलानि च) कर्माणि कुर्वीरन् ॥ तृतीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- (भ्ग्सू, वैद्य १६६) यदाहमनागते - - - - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा अप्रमेयप्रज्ञोपायबलाधानेन अपरिमाणस्य सत्त्वधातोरक्षयायोपभोगाय परिभोगाय स्युः । कस्यचि(त्) सत्त्वस्य केनचिद्वैकल्यं न स्यात् ॥ चतुर्थं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तोऽहं ये कुमार्गप्रतिपन्नाः सत्त्वाः श्रावकमार्गप्रतिपन्नाः प्रत्येकबुद्धमार्गप्रतिपन्नाश्च, ते सत्त्वा अनुत्तरे बोधिमार्गे महायाने नियोजयेरन् ॥ पञ्चमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा मम शासने ब्रह्मचर्यं चरेयुः, ते सर्वे अखण्डशीलाः स्युः सुसंवृताः । मा च कस्यचि(त्) शीलविपन्नस्य मम नामधेयं श्रुत्वा क्वचिद्दुर्गतिगमनं स्यात् ॥ षष्ठं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा हीनकाया विकलेन्द्रिया दुर्वर्णा जडैडमूका लंगाः कुब्जाः श्वित्राः कुण्डा अन्धा बधिरा उन्मत्ता ये चान्ये शरीरस्थव्याधयः, ते मम नामधेयं श्रुत्वा सर्वे सकलेन्द्रियाः सुपरिपूर्णगात्रा भवेयुः ॥ सप्तमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये नानाव्याधिपरिपीडिताः सत्त्वा अत्राणा अशरणा भैषज्योपकरणविरहिता अनाथा दरिद्रा दुःखिताः, सचे(त्) तेषां मम नामधेयं कर्णपुटे निपतेत्, तेषां सर्वव्याधयः प्रशमेयुः, नीरोगाश्च निरुपद्रवाश्च ते स्युर्याव बोधिपर्यवसानम् ॥ अष्टमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा यः कश्चिन्मातृग्रामो नानाश्त्रीदोषशतैः संक्लिष्टं स्त्रीभावं विजुगुप्सितं मातृग्रामयोनिं च परिमोक्तुकामो मम नामधेयं धारयेत्, तस्य मातृग्रामस्य न स्त्रीभावो भवेत्याव बोधिपर्यवसानम् ॥ नवमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तेऽहं सर्वसत्त्वान्मारपाशबन्धनबद्धान् नानादृष्टिगहनसंकटप्राप्तान् सर्वमारपाशदृष्टिगतिभ्यो विनिवर्त्य सम्यग्दृष्टौ नियोज्य आनुपूर्वेण बोधिसत्त्वचारिकां संदर्शयेयम् ॥ दशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत - - यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये केचित्सत्त्वा राजाधिभयभीताः, ये वा बन्धनबद्धावरुद्धाः वधार्हा अनेकमायाभिरुपद्रुता विमानिताश्च कायिकवाचिकचैतसिकदुःखैरभ्याहताः, ते मम नामधेयस्य श्रवणेन मदीयेन पुण्यानुभावेन च सर्वभयोपद्रवेभ्यः परिमुच्येरन् ॥ एकादशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत - यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वाः क्षुधाग्निना प्रज्वलिताः आहारपानपर्येष्ट्यभियुक्ताः तन्निदानं पापं कुर्वन्ति, सचे(त्) ते मं नामधेयं धारयेयुः, अहं तेषां वर्णगन्धरसोपेतेन आहारेण शरीरं संतर्पयेयम् ॥ द्वादशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्- यदाहमनागते - - - तदा बोधिप्राप्तस्य च मे ये केचित्सत्त्वा वसनविरहिता दरिद्राः शीतोष्णदंशमशक्रैरुपद्रुता रात्रिंदिवं दुःखमनुभवन्ति, सचे(त्) ते मम नामधेयें धारयेयुः, अहं तेषां च वस्त्रपरिभोगमुपसंहरेयम्, नानारङ्गै रक्तांश्च कामानुपनामयेयम्, (भ्ग्सू, वैद्य १६७) विविधैश्च रत्नाभरणगन्धमाल्यविलेपनवाद्यतूर्यतालावचरैः सर्वसत्त्वानां सर्वाभिप्रायान् परिपूरयेयम् ॥ इमानि द्वादश महाप्रणिधानानि मञ्जुश्रीः भगवान् भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः पूर्वं बोधिचारिकां चरन् कृतवान् ॥ तस्य खलु पुनर्मञ्जुश्रीः भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यत्प्रणिधानं यच्च बुद्धक्षेत्रगुणव्यूहं तन्न शक्यं कल्पेन वा कल्पावशेषेण वा क्षपयितुम् । सुविशुद्धं तद्बुद्धक्षेत्रं व्यपगतशिलाशर्करकठल्यमपगतकामदोषमपगतापायदुःखशब्दमपगतमातृग्रामम् । वैदूर्यमयी च सा महापृथिवी कुड्यप्राकारप्रासादतोरणगवाक्षजालनिर्यूहसप्तरत्नमयी, यदृशी सुखावती लोकधातुस्तादृशी । तत्र वैदूर्यनिर्भासायां लोकधातौ द्वौ बोधिसत्त्वौ महासत्त्वौ तेषामप्रमेयाणामसंख्येयानां बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानां प्रमुखौ, एककः सूर्यवैरोचनो नाम, द्वितीयश्चन्द्रवैरोचनः, यौ तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य सद्धर्मकोशं धारयतः । तस्मात्तर्हि मञ्जुश्रीः श्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहित्रा वा तत्र बुद्धक्षेत्रोपपत्तये प्रणिधानं करणीयम् ॥ पुनरपरं भगवान्मञ्जुश्रियं कुमारभूतमामन्त्रयते स्म - सन्ति मञ्जुश्रीः पृथग्जनाः सत्त्वाः, ये न जानन्ति कुशलाकुशलं कर्म । ते लोभाभिभूता अजानन्तो दानं दानस्य च महाविपाकम्, बालाग्रमूर्खाः श्रद्धेन्द्रियविकला धनसंचयक्षणाभियुक्ताः । न च दानसंविभागे तेषां चित्तं क्रमते । दानकाले उपस्थिते स्वशरीरमंसच्छेदने इव वा मनसो (दुःखं) भवति । अनेके च सत्त्वाः ये स्वयमेव न परिभुञ्जन्ति, प्रागेव मातापितृभार्यादुहितॄणां दास्यन्ति, प्रागेव दासदासीकर्मकराणाम्, प्रागेवान्येषां याचकानाम्, ते तादृशाः सत्त्वा इतश्च्युत्वा प्रेतलोके उपपत्स्यन्ते तिर्यग्योनौ वा । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैः श्रुतं भविष्यति तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयम्, तत्र तेषां यमलोकस्थितानां तिर्यग्योनिस्थितानां वा तस्य तथागतस्य नाम सु(सं?)मुखीभविष्यति । सह स्मरणमात्रेण अतश्च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते, जातिस्मराश्च भविष्यन्ति । ते ते दुर्गतिभयभीता न भूयः कामगुणेभिरर्थिका भविष्यन्ति, दानाभिरताश्च भविष्यन्ति दानस्य च वर्णवादिनः । सर्वमपि परित्यागेनानुपूर्वेण करचरणशीर्षनयनं च मांसशोणितं (च) याचकानामनुप्रदास्यन्ति, प्रागेव अन्यं धनस्कन्धम् ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये तथागतानुद्दिश्य शिक्षापदानि धारयन्ति, ते शीलविपत्तिमापद्यन्ते, दृष्टिविपत्तिमाचारविपत्तिं वा कदाचिदापद्यन्ते । शीलविपन्ना ये पुनः शीलवन्तो भवन्ति, शीलं रक्षन्ति, न पुनर्बहुश्रुतं पर्येष्यन्ति, न च तथागतभाषितानां गम्भीरमर्थमाजानन्ति । ये च पुनर्बुहुश्रुताः, ते आधिमानिका भविष्यन्ति मानस्तब्धाः, परेषामीर्ष्यापरायणाः सद्धर्ममवमन्यन्ते प्रतिक्षिपन्ति । मारपक्षिकास्ते तादृःा मोहपुरुषाः स्वयं कुमार्गप्रतिपन्नाः । अन्यानि चानेकानि सत्त्वकोटिनियुतःतसहस्राणि महाप्रपाते प्रपातयन्ति । तेषामेवंरूपाणां सत्त्वानां भूयिष्ठेन नरकवासगतिर्भविष्यति । तत्र (भ्ग्सू, वैद्य १६८) यैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं ःरुतं भविष्यन्ति, तेषां तत्र नरके स्थितानां बुद्धानुभावेन तस्य तथागतस्य नामधेयं सुमुखीभविष्यति । ते ततः च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते सम्यग्दृष्टिसंपन्ना वीर्यवन्तः कल्याणाःयाः । ते गृहानुत्सृज्य तथागतःासने प्रव्रजित्वा आनुपूर्वेण बोधिसत्त्वचारिकां परिपूरयिष्यन्ति ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये आत्मनो वर्णं भाषन्ते मत्सरिणः, परेषामवर्णमुच्चारयन्ति । आत्मोत्कर्षकपरपंसकाः सत्त्वाः परस्परसत्कृत्वाः त्र्यपायेषु बहूनि वर्षसहस्राणि दुःखमनुभविष्यन्ति । ते अनेकवर्षसहस्राणामत्ययेन ततश्च्युत्वा गवाश्वोष्ट्रगर्दभादिषु तिर्यग्योनिषु उपपद्यन्ते । कशादण्डप्रहारेण ताडिताः क्षुत्तर्षपीडितशरीरा महान्तं भारं वहमाना मार्गं गच्छन्ति । यदि कदाचित्मनुष्यजन्मप्रतिलाभं प्रतिलप्स्यन्ते, ते नित्यकालं नीचकुलेषु उपपत्स्यन्ते, दासत्वे च परवशगता भविष्यन्ति । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, ते तेन कुशलमूलेन सर्वदुःखेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते, तीक्ष्णेन्द्रियाश्च भविष्यन्ति पण्डिता व्यक्ता मेघाविनश्च । कुशलपर्येष्ट्यभियुक्ता नित्यं च कल्याणमित्रसमवधानं लप्स्यन्ते, मारपाशमुच्छिद्य अविद्याण्डकोशं भिन्दन्ति, क्लेशनदीमुच्छोषयन्ति, जातिजराव्याधिमरणभयशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः परिमुच्यन्ति ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः सन्ति सत्त्वाः ये पैशुन्याभिरताः सत्त्वानां परस्परं कलहविग्रहविवादान् कारापयन्ति । ते परस्परं विग्रहचित्ताः सत्त्वा नानाविधमकुशलमभिसंस्कुर्वन्ति कायेन वाचा मनसा, अन्योन्यमहितकामा नित्यं परस्परमनर्थाय पराक्रामन्ति । ते च वनदेवतामावाहयन्ति वृक्षदेवतां गिरिदेवतां च । श्मशानेषु पृथग्भूतानावाहयन्ति । तिर्यग्योनिगतांश्च प्राणिनो जीविताद्व्यवरोपयन्ति । मांसरुधिरभक्षान् यक्षराक्षसान् पूजयन्ति । तस्य शत्रोर्नाम वा शरीरप्रतिमां वा कृत्वा तत्र घोरविद्यां साधयन्ति काखोर्दवेतालानुप्रयोगेण जीवितान्तरायं वा शरीरविनाशं वा कर्तुकामाः । यैः पुनस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, तेषां न शक्यं केनान्तरायं कर्तुम् । सर्वे च ते परस्परं मैत्रचित्ता हितचित्ता अव्यापन्नचित्ताश्च विहरन्ति स्वकस्वकेन परिग्रहेण संतुष्टाः ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः एताश्चतस्रः पर्षदो भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिकाः, ये चान्ये श्राद्धाः कुलपुत्रा वा कुलदुहितरो वा आर्याष्टाङ्गैः समन्वागता उपवासमुपवसन्ति, एकवार्षिकं वा त्रैमासिकं वा शिक्षापदं धारयिष्यन्ति, येषामेवंप्रणिधानमेवमभिप्रायम् - अनेन वयं कुशलमूलेन पश्चिमायां दिशि सुखावत्यां लोकधातौ उपपद्येम यत्रामितायुस्तथागतः । यैः पुनस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति, तेषां मरणकालसमये अष्टौ बोधिसत्त्वा ऋद्ध्यागता उपदर्शयन्ति, ते तत्र नानारङ्गेषु पद्मेषूपपादुकाः प्रादुर्भविष्यन्ति । केचिद्पुनर्देवलोके उपपद्यन्ते । तेषां तत्रोपपन्नानां पूर्वकं (भ्ग्सू, वैद्य १६९) कुशलमूलं न क्षीयते, न च दुर्गतिगमनं भविष्यति । ते ततश्च्युत्वा इह मनुष्यलोके उपपत्स्यन्ते । राजानो भविष्यन्ति चतुर्द्वीपेश्वराश्चक्रवर्तिनः । ते अनेकानि सत्त्वकोटीनियुतशतसहस्राणि दशसु कुशलेषु कर्मपथेषु प्रतिष्ठापयिष्यन्ति । अपरे पुनः क्षत्रियमहाशालकुलेषु ब्राह्मणमहाशालकुलेषु प्रभूतधनधान्यकोशकोष्ठागारसमृद्धेषु च कुलेषु उपपत्स्यन्ते । ते रूपसंपन्नाश्च भविष्यन्ति, एश्वर्यसंपन्नाश्च भविष्यन्ति, परिवारसंपन्नाश्च भविष्यन्ति । यश्च मातृग्रामः तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुत्वा च उद्ग्रहीष्यति, तस्य स एव पश्चिमः स्त्रीभावः प्रतिकाङ्क्षितव्यः ॥ अथ खलु मञ्जुश्रीः कुमारभूतो भगवन्तमेतदवोचत्- अहं भगवन् पश्चिमे काले पश्चिमे समये तेषां श्राद्धानां कुलपुत्राणां कुलदुहितॄणां च तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रावयिष्यामि, अन्तशः स्वप्नान्तरमपि बुद्धनामकं कर्णपुटेषु उपसंहारयिष्यामि । ये इदं सूत्ररत्नं धारयिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति देशयिष्यन्ति पर्यवाप्स्यन्ति, परेभ्यो विस्तरेण संप्रकाशयिष्यन्ति, लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति, पुस्तकगतं वा कृत्वा सत्करिष्यन्ति नानापुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनछत्रध्वजपताकाभिः, तत्पञ्चरङ्गिकवस्त्रैः परिवेष्ट्य शुचौ प्रदेशे स्थापयितव्यम् । यत्रैव इदं सूत्रान्तं स्थापितं भवति, तत्र चत्वारो महाराजानः सपरिवाराः, अन्यानि च अनेकानि च देवकोटिनियुतशतसहस्राणि उपसंक्रमिष्यन्ति । तत्रेदं सूत्रं प्रचरिष्यति । ते च भगवनिदं सूत्ररत्नं प्रकाशयिष्यन्ति । तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरविभागं च तस्य तथागतस्य नामधेयं धारयिष्यन्ति, तेषां नाकालमरणं भविष्यति । न तेषां केनचित्शक्यमोजोऽपहर्तुम्, हृतं वा ओजः पुनरपि प्रतिसंहरति । भगवानाह - एतमेतद्मञ्जुश्रीः, एवमेतत्, यथा वदसि । यश्च मञ्जुश्रीः श्राद्धः कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा तस्य तथागतस्य पूजां कर्तुकामः, तेन तस्य तथागतस्य प्रतिमा कारापयितव्या, सप्त रात्रिंदिवमार्याष्टाङ्गमार्गसमन्वागतेन उपवासमुपवसितव्यम् । शुचिना शुचिमाहारं कृत्वा शुचौ प्रदेशे (नानापुष्पाणि संस्तार्य नानागन्धप्रधूपिते नानावस्त्रच्छत्रध्वजपताकासमलंकृते तस्मिन् पृथिवीप्रदेशे सुस्नातगात्रेण शुचिविमलवसनधारिणा निर्मलचित्तेन अकलुषचित्तेन अव्यापादचित्तेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन (उपेक्षाचित्तेन) सर्वसत्त्वानामन्तिके समचित्तेन भवितव्यम् । नानातूर्यसंगीतिप्रवादितेन सा तथागतप्रतिमा प्रदक्षिणीकर्तव्या तस्य तथागतस्य पूर्णप्रणिधानानि मनसि कर्तव्यानि । इदं सूत्रं प्रवर्तयितव्यम् । यं चेतयति, यं प्रार्थयति, तं सर्वाभिप्रायं परिपूरयति । यदि दिर्घमायुः कामयते, दिर्घायुष्को भवति । यदि भोगं प्रार्थयते, भोगसमृद्धो भवति । यदि ऐश्वर्यमभिप्रार्थयते, तदल्पकृच्छ्रेण प्राप्नोति । यदि पुत्राभिलाषी भवति, पुत्रं प्रतिलभते । ये इह पापकं स्वप्नं पश्यन्ति, यत्र वायसः स्थितो भवति दुर्निमित्तं वा, यत्र अमङ्गलशतं वा स्थितं भवति, तैस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या । सर्वदुःस्वप्नदुर्निमित्तामाङ्गल्याश्च भावाः प्रशमिष्यन्ति । (भ्ग्सू, वैद्य १७०) येषामग्र्युदकविषशस्रप्रतापचण्डहस्तिसिंहव्याघ्रऋक्षतरक्षुद्वीपिकाशीविषवृश्चिकशतपददंशमशकादिभयं भवति, तैस्तस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या । ते सर्वभयेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते । येषां चोरभयं तस्करभयम्, तैस्तस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या ॥ पुनरपरं मञ्जुश्रीः ये श्राद्धाः कुलपुत्रा व कुलदुहितरो वा ये यावज्जीवं त्रिशरणमुपगृह्णन्ति, अनन्यदेवताश्च भवन्ति, ये पञ्च शिक्षापदानि धारयन्ति, ये च बोधिसत्त्वसंवरं चतुर्वरशिक्षापदशतं धारयन्ति, ये पुनरपिरं निष्क्रान्तगृहवासा भिक्षवः, पञ्चाधिके द्वे शिक्षापदशते धारयन्ति, या भिक्षुण्यः पञ्चशतशिक्षापदानि धारयन्ति, ये च यथापरिगृहीताच्छिक्षासंवरादन्यतराच्छिक्षापदात्भ्रष्टा भवन्ति सचेद्दुर्गतिभयभीताः, तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं धारयेयुः, न भूयस्तेषां त्र्यपायगमनदुःखं प्रतिकाङ्क्षितव्यम् । यश्च मातृग्रामः प्रसवनकाले तीव्रां दुःखां खरां कटुकां वेदनां वेदयति, या तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयमनुस्मरेत्, पूजां च कुर्यात्, सा सुखं च प्रसूयते, सर्वाङ्गपरिपूर्णं पुत्रं (च) जनयिष्यति अभिरूपः प्रासादिको दर्शनीयस्तीक्ष्णेन्द्रियो बुद्धिमान् । स आरोग्यस्वल्पाबाधो भविष्यति, न च शक्यते अमनुष्यैस्तस्य ओजोऽपहर्तुम् ॥ अथ खलु भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म - श्रद्दधासि त्वमानन्द पत्तीयसि यदहं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्यार्हतः सम्यक्संबुद्धस्य गुणान् वर्णयिष्यामि? अथवा ते काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वा अत्र गम्भीरे बुद्धगोचरे? अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत्- न मे भदन्त भगवनत्र काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वा तथागतभाषितेषु सूत्रान्तेषु । तत्कस्य हेतोः? नास्ति तथागतानामपरिशुद्धकायवाङ्भनःसमुदाचारता । इमौ भगवन् चन्द्रसूर्यौ एवं महर्द्धिकौ एवं महानुभावौ पृथिव्यां प्रपतेताम्, स सुमेरुर्वा पर्वतराजः स्थानाच्चलेत्, न तु बुद्धानां वचनमन्यथा भवेत् । किं तु भदन्त सन्ति सत्त्वाः श्रद्धेन्द्रियविकलाः । इदं बुद्धगोचरं श्रुत्वामेवं वक्ष्यन्ति कथम् एतन्नामधेयस्मरणमात्रेण तस्य तथागतस्य तावन्तो गुणानुशंसा भवन्ति? ते न श्रद्दधन्ति न पत्तीयन्ति, प्रतिक्षिपन्ति। तेषां दीर्घरात्रमनर्थाय न हिताय न सुखाय विनिपाताय्भविष्यति । भगवानाह - अस्थानमानन्द अनवकाशः, येन तस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतम्, तस्य सत्त्वस्य दुर्गत्यपायगमनं भवेत्, नेदं स्थानं विद्यते । दुःश्रद्धानीयं च आनन्द बुद्धानां बुद्धगोचरम् । यत्त्वमानन्द श्रद्दधासि पत्तीयसि, तथागतस्यैषोनुभावो द्रष्टव्यः । अभूमिरत्र सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धानां स्थापयित्वा एकजातिप्रतिबद्धान् बोधिसत्त्वान्महासत्त्वानिति । दुर्लभः आनन्द मनुष्यप्रतिलाभः, दुर्लभं त्रिरत्ने श्रद्धागौरवम्, सुदुर्लभं तथागतस्य नामधेयश्रवणम् । तस्य भगवतस्तथागतस्य भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य आनन्द बोधिसत्त्वचर्यामप्रमाणम्, उपायकौशल्यमप्य् अप्रमाणम्, अप्रमाणं चास्य प्रणिधानविशेषविस्तरम् । आकाङ्क्षमाणोऽहं तस्य तथागतस्य कल्पं वा (भ्ग्सू, वैद्य १७१) कल्पावशेषं वा बोधिसत्त्वचारिकायां विस्तरविभङ्गं निर्दिशेयम् । क्षीयेत आनन्द अल्पम्, न त्वेव शक्यं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरान्तमधिगन्तुम् ॥ तेन खलु पुनः समयेन तस्यामेव पर्षदि त्राणमुक्तो नाम बोधिसत्त्वो महासत्त्वः संनिपतितोऽभूत्संनिषण्णः । उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्- भविष्यन्ति भदन्त भगवन् सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये नानाव्याधिपरिपीडिता दीर्घव्याधिना (क्षीणगात्राः) क्षुत्तर्षाभ्यां शुष्ककण्ठोष्ठा मरणाभिमुखा रोरुद्यमानेभिर्मित्रज्ञातिसालोहितैः परिवारिता अन्धकारां दिशं पश्यन्तो यमपुरुषैराकर्ष्यमाणाश्च । तस्य कलेवरे मञ्चशयिते विज्ञानं यमस्य धर्मराजस्याग्रतामुपनीयते । यच्च तस्य सत्त्वस्य सहजानुबद्धमेव यत्किंचित्तेन पुरुषेण कुशलम् अकुशलं वा कृतं भवति, तत्सर्वं सुलिखितं कृत्वा यमस्य धर्मराजस्य उपनाम्यते । तदा यमोऽपि धर्मराजस्तं पृच्छति, गणयति यथाकृतं चास्य कुशलमकुशलं वा तथाज्ञामाज्ञापयति । तत्र ये ते मित्रज्ञातिसालोहितास्तस्यातुरस्यार्थाय तं भगवन्तं भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभं तथागतं शरणं गच्छेयुः, तस्य च तथागतस्य पूजां कुर्युः, स्थानमेतद्विद्यते यत्तस्य तद्विज्ञानं पुनरपि प्रतिनिवर्तेत, स्वप्नान्तरगत इवात्मानं संजानीते । यदि वा सप्तमे दिवसे यदि वा (एकविंशतिमे) दिवसे यदि वा पञ्चत्रिंशतिमे दिवसे यदि वा एकोनपञ्चाशतिमे दिवसे तस्य विज्ञानं पुनरपि निवर्तेत, स्मृतिमुपलभेत । तस्य कुशलमकुशलं वा कर्मविपाकं स्वयमेव प्रत्यक्षं भवति । ज्ञात्वा स जीवितहेतौ न कदापि पापमकुशलं कर्म करिष्यति । तस्माच् छ्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहिता वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या ॥ अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्तं नाम बोधिसत्त्वमेतदवोचत्- कथं कुलपुत्र तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य पूजा कर्तव्या? त्राणमुक्तो बोधिसत्त्व आह - ये भदन्त आनन्द महतो व्याधितः परिमोचितुकामाः, तैस्तस्यातुरस्यार्थाय सप्त दिवसानि आर्याष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासमुपवसितव्यम्, भिक्षुसंघस्य च आहारपानैः सर्वोपकरणैर्यथाशक्ति पूजोपस्थानं कर्तव्यम् । भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य नामधेयं त्रिष्कृत्वा रात्र्यां त्रिष्कृत्वा दिवसे मनसि कर्तव्यम् । नवचत्वारिंशद्वारे इदं सूत्रमुच्चारयितव्यम् । एकोनपञ्चाशद्दीपाः प्रज्वालयितव्याः । सप्त प्रतिमाः कर्तव्या । एकैकया प्रतिमया सप्त सप्त दीपाः प्रज्वालयितव्याः । एकैको दीपः शकटचक्रप्रमाणः कर्तव्यः । यदि एकोनचत्वारिंशतिमे दिवसे आलोको न क्षीयते, वेदितव्यं सर्वसंपदिति । पञ्चरङ्गिकाः पताकाः एकोनपञ्चाशदधिकाः कर्तव्याः ॥ पुनरपरं भदन्त आनन्द येषां राज्ञां क्षत्रियाणां मूर्धाभिषिक्तानामुपद्रवा वा उपसर्गा वा प्रत्युपस्थिता भवेयुः, व्याधिपीडा वा स्वचक्रपीडा वा परचक्रपीडा वा नक्षत्रपीडा (भ्ग्सू, वैद्य १७२) वा चन्द्रग्रहसूर्यग्रहपीडा वा अकालवातवृष्टिपीडा वा अवग्रहपीडा वा समुत्थिता, अमाङ्गल्या वा संक्रामकव्याधिर्वा विपद्वा समुपस्थिता, तेन राज्ञा क्षत्रियेण मूर्धाभिषिक्तेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन भवितव्यम्, बन्धनगताश्च सत्त्वा मोचयितव्याः । तस्य च भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यथापूर्वोक्तपूजा करणीया । तदा तस्य राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य एतेन कुशलमूलेन च तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरेण तत्र विषये क्षेमं भविष्यति सुभिक्षम् । कालेन वातवृष्टिशस्यसंपदो भविष्यन्ति, सर्वे च विषयनिवासिनः सत्त्वा आरोगाः सुखिताः प्रमोद्यबहुलाः । न च तत्र विषये दुष्टयक्षराक्षसभूतपिशाचाः सत्त्वानां विहेठयन्ति । सर्वदुर्निमित्तानि च न पश्यन्ति । तस्य च राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य आयुर्वर्णबलारोग्यैश्वर्याभिवृद्धिर्भविष्यति ॥ अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्तं बोधिसत्त्वमेवमवोचत्- कथं कुलपुत्र परिक्षीणायुः पुनरेवाभिविवर्धते? त्राणमुक्तो बोधिसत्त्व आह - ननु त्वया भदन्त आनन्द तथागतस्यान्तिकाच्छ्रुतम् - सन्ति अकालमरणानि । तेषां प्रतिक्षेपेण मन्त्रौषधिप्रयोगा उपदिष्टाः । सन्ति सत्त्वा व्याधिताः । न च गुरुको व्याधिः भैषज्योपस्थापकविरहितः । यदि वा वैद्या(भैषज्यं) कुर्वन्ति । इदं प्रथममकालमरणम् । द्वितीयमकालमरणं यस्य राजदण्डेन कालक्रिया । तृतीयमकालमरणं येऽतीव प्रमत्ताः प्रमादविहारिणः, तेषां मनुष्या ओजोऽपहरन्ति । चतुर्थमकालमरणं ये अग्निदाहेन कालं कुर्वन्ति । पञ्चमं चाकालमरणं ये च उदकेन म्रियन्ते । षष्ठकालमरणं ये (सिंह)व्याघ्रव्यालचण्डमृगमध्यगता वासं कल्पयन्ति म्रियन्ते च । सप्तमम कालमरणं ये गिरितटात्प्रपतन्ति । अष्टममकालमरणं ये विषकाखोर्दवेतालानुप्रयोगेण म्रियन्ते । नवममकालमरणं ये क्षुत्तृषोपहता आहारपानमलभमाना आर्ताः कालं कुर्वन्ति । एतानि संक्षेपतोऽकालमरणानि तथागतेण निर्दिष्टानि । अन्यानि च अप्रमेयाण्यकालमरणानि ॥ अथ खलु तत्र पर्षदि द्वादश महायक्षसेनापतयः संनिपतिता अभूवन् यदुत किंभीरो नाम महायक्षसेनापतिः, वज्रश्च नाम महायक्षसेनापतिः, मेखिलो नाम महायक्षसेनापतिः, अन्तिलो नाम महायक्षसेनापतिः, अनिलो नाम महायक्षसेनापतिः, सण्ठिलो नाम महायक्षसेनापतिः, इन्दलो नाम महायक्षसेनापतिः, पायिलो नाम महायक्षसेनापतिः, महालो नाम महायक्षसेनापतिः, चिदालो नाम महायक्षसेनापतिः, चौन्धुलो नाम महायक्षसेनापतिः, विकलो नाम महायक्षसेनापतिः । एते द्वादश महायक्षसेनापतयः एकैकानुचरपरिवारिता एककण्ठेन भगवन्तमेवमाहुः - श्रुतमस्माभिश्च भगवता बुद्धानुभावेन तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयम् । न भूयोऽस्माकं दुर्गतिभयम् । ते वयं सहिताः समग्रा यावज्जीवं बुद्धं शरणं गच्छामः, धर्मं शरणं गच्छामः, संघं शरणं गच्छामः । सर्वसत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय औत्सुक्यं करिष्यामः । यो विशेषेण ग्रामे वा (भ्ग्सू, वैद्य १७३) नगरे वा जनपदे वा अरण्यायतेने वा एदं सूत्रं प्रचारयिष्यति, यो वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य नामधेयं धारयिष्यति, पूजोपस्थानं करिष्यति, तावत्तं सत्त्वं रक्षिष्यामः, परिपालयिष्यमः, सर्वामाङ्गल्याच्च परिमोचयिष्यामः, सर्व एषामाशां परिपूरयिष्यामः । अथ खलु भगवांस् तेषां यक्षसेनापतीनां साधुकारमदात्- साधु साधु महायक्षसेनापतयः, यद्यूयं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य कृतज्ञतामनुस्मरमाणानां सर्वसत्त्वानां हिताय प्रतिपन्नाः ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत्- को नामायं भगवन् धर्मपर्यायः? कथं चैनं धारयामि? भगवानाह - तेन हि आनन्द धर्मपर्यायमिदं भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरमिति धारय, द्वादशानां महायक्षसेनापतीनां प्रणिधानमिति धारय ॥ इदमवोचद्भगवान् । आत्तमना मञ्जुश्रीः कुमारभूतः, आयुष्मांश्च आनन्दः, त्राणमुक्तो बोधिसत्त्वः, ते च बोधिसत्त्वाः, ते च महाश्रावकाः, ते च राजामात्यब्राह्मणगृहपतयः, सर्वावती पर्षत्, सदेवमानुषासुरगन्धर्वश्च लोको भगवतो भाषितमभ्यनन्दन् ॥ आर्यभैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजं नाम महायानसूत्रम् ॥ � </poem> [[वर्गः:बौद्धदर्शनम्]] n492bs1y0jjln3qiafs8pdgj487kaa0 0 125427 341417 2022-07-26T05:30:23Z Shubha 190 {{header | title = भैषज्यवस्तु | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> भैषज्यवस्तु <भैषज्यवस्तुनि> पिण्डोद्दानम्* । भैषज्यं महासेनो राजगृहं वेणुवनषण्डः । इच्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = भैषज्यवस्तु | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> भैषज्यवस्तु <भैषज्यवस्तुनि> पिण्डोद्दानम्* । भैषज्यं महासेनो राजगृहं वेणुवनषण्डः । इच्छानङ्गला च कम्पिल्ल आदिराज्यं कुमारवर्धनम्* । ग्लानकाश्च कैनेयो वर्गो भवति समुद्यतः ॥ उद्दानम्* । भैषज्यमनुज्ञातं वसा कच्छुश्च अञ्जनम्* । उन्मत्तकः पिलिन्दश्च रेवतः सौवीरकेण च ॥ बुद्धो भगवान् श्रावस्त्यां विहरति जेतवने अनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेन भिक्षवः शारदकेन रोगेण बाध्यन्ते । ते शारदकेन रोगेण बाध्यमाना उत्पाण्डूत्पाण्डुका भवन्ति कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकायाः । जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः । {म्सद्द्स्<जानन्तः पृच्छन्ति अजानन्तो न पृच्छन्ति ।>} यावत्पृच्छति बुद्धो भगवानायुष्मन्तमानन्दम्* । कस्मादानन्द एतर्हि भिक्षवः उत्पाण्डूत्पाण्डुकाः कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकाया इति । (म्स्वि इइ) आयुष्मानानन्दः कथयति । एतर्हि भदन्त भिक्षवः शारदकेन रोगेण बाध्यन्ते । एतर्हि शारदकेन रोगेण बाध्यमाना उत्पाण्डूत्पाण्डुका भवन्ति कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकायाः । <भगवानाह> । तस्मादानन्द अनुजानामि भिक्षुभिर्भैषज्यं सेवितव्यमिति । <उक्तं भगवता भिक्षुभिर्भैषज्यं प्रतिसेवितव्यमिति> । भिक्षवः काले सेवन्ति कालातिक्रान्तं न सेवन्ति । ते भवन्ति उत्पाण्डूत्पाण्डुकाः कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकायाः । जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः । पृच्छति बुद्धो भगवानायुष्मन्तमानन्दम्* । उक्तं मया भिक्षुभिर्भैषज्यं सेवितव्यमिति । अथ च पुनर्भिक्षवः उत्पाण्डूत्पाण्डुकाः कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकायाः । उक्तं भदन्त भगवता भिक्षुभिर्भैषज्यं प्रतिसेवितव्यमिति । त एते कालभोजिनो वयमिति काले सेवन्ते कालातिक्रान्तं न सेवन्ते । तेनोत्पाण्डूत्पाण्डुकाः कृषालुका दुर्बलका म्लाना अप्राप्तकायाः । तस्मात्तर्ह्यानन्द अनुजानामि भिक्षुभिश्चतुर्विधानि भैषज्यानि प्रतिसेवितव्यानि । कालिकानि यामिकानि साप्ताहिकानि यावज्जीविकानि । तत्र कालिकानि मण्डः ओदनं कुल्माषो मांसमपूपाश्च । यामिकमष्टौ पानानि । चोचपानं मोचपानं कोलपानम् (fओल्. ९२ १ = ग्ब्म् ६.७६६) अश्वत्थपानमुदुम्बरपानं पारुषिकपानं {म्स्<परूषक->} मृद्वीकापानं खर्जूरपानं च । (म्स्वि इइइ) अन्तरोद्दानम्* । चोचं मोचं च कोलं च अश्वत्थोदुम्बरेण च । पारुषिकं च मृद्वीका खर्जूरं चाष्टमं मतम्* ॥ साप्ताहिकं सर्पिस्तथा तैलं फाणितं मधु शर्करा । यावज्जीविकं मूलभैषज्यं गण्डभैषज्यं <पत्रभैषज्यं> पुष्पभैषज्यं फलभैषज्यं पंच जतूनि पञ्च क्षाराः पञ्च लवणानि पञ्च कषायाः । तत्र मूलभैषज्यं मुस्तं वचो हरिद्रार्द्रकमतिविषा इति । यद्वा पुनरन्यदपि मूलभैषज्यार्थाय स्फरति नामिषार्थाय । गण्डभैषज्यम्* । चन्दनं चविका पद्मका देवदारु गुडूची दारुहरिद्रा इति । यद्वा पुनरन्यदपि गण्डभैषज्यार्थाय स्फरति नामिषार्थाय । पत्रभैषज्यम्* । पटोलपत्रं वाशिकपत्रं निम्बपत्रं कोशातकीपत्रं सप्तपर्णपत्रमिति । यद्वा पुनरन्यदपि पत्रभैषज्यार्थाय स्फरति नामिषार्थाय । पुष्पभैषज्यम्* । पञ्च पुष्पाणि । वाशिकपुष्पं निम्बपुष्पं धातुकीपुष्पं शटिपुष्पं {म्स्<शिकपुष्पं नागापुष्पम् ।>} पद्मकेसरमिति । यद्वा पुनरन्यदपि <पुष्प>भैषज्यार्थाय स्फरति नामिषार्थाय । फलभैषज्यम्* । हरीतकीमामलकं विभीतकं मरिचं पिप्पली इति । यद्वा पुनरन्यदपि फलभैषज्यार्थाय स्फरति नामिषार्थाय । पञ्च जतूनि । हिङ्गुः सर्जरसः तकस्{म्स्<तप>} तककर्णी तदागतश्च । तत्र हिङ्गुः हिङ्गुवृक्षस्य (म्स्वि इव्) निर्यासः । सर्जरसः सालवृक्षस्य निर्यासः । तको लाक्षास्तककर्णी सिक्थं तदागतस्तदन्येषां वृक्षाणां निर्यासः । पञ्च क्षाराः कतमे । यवक्षारः यावशूकक्षारः सर्जिकाक्षारस्तिलक्षारो वासकाक्षारश्च । पञ्च लवणानि कतमानि । सैन्धवं विडं सौवर्चलं रोमकं सामुद्रकम्* । पञ्च कषायाः कतमे । आम्रकषायो निम्बकषायो जम्बूकषायः <शिरीषकषायः> कोशम्बकषायश्च । तत्र यच्च कालिकं यच्च यामिकं यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकं तच्चेत्कालिकं संसृष्टं भवति काले परिभोक्तव्यं कालातिक्रान्तं न परिभोक्तव्यम्* । यच्च यामिकं यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकं तच्चेद्यामिकं संसृष्टं भवति यामे परिभोक्तवं यामातिक्रान्तं न परिभोक्तव्यम्* । यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकं तच्चेत्साप्ताहिकं संसृष्टं भवति सप्ताहे परिभोक्तव्यं सप्ताहातिक्रान्तं न परिभोक्तव्यम्* । यावज्जीविकं यावज्जीविकमधिष्ठाय परिभोक्तव्यम्* । एवं च पुनरधिष्ठेयम्* । हस्तौ प्रक्षाल्य प्रतिग्राहयित्वा भिक्षूणां पुरतः स्थित्वा इदं स्याद्वचनीयम्* । (म्स्वि व्) समन्वाहरायुष्मन्* । अहमेवंनामा इदं भैषज्यं यावज्जीविकमधिति<ष्ठामि । तेषामर्था>य सब्रह्मचारिणां च एवं द्विरपि त्रिरपि । यथा यावज्जीविकमधिष्ठितमेवं यामिकं साप्ताहिकं वाधिष्ठेयम्* । श्रावस्त्यां निदानम्* । अथान्यतमस्य भिक्षोर्वाय्वाबाधिकं ग्लान्यमुत्पन्नम्* । स वैद्यसकाशमुपसंक्रान्तः । <उपसंक्रम्य कथयति । वाय्वाबाधिकं> (९२ १ = ग्ब्म् ६.७६७) ग्लान्यमुत्पन्नं भैषज्यं व्यपदिशेति । स कथयति । आर्य वसां सेवस्व स्वास्थ्यं ते भविष्यतीति । भिक्षुराह । भद्रमुख किमहं पुरुषादः । स कथयति । भिक्षो । इदं ते भैषज्यं न शक्यमन्यथा स्वस्थेन भवितुमिति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । यदि वैद्यः कथयति । इदं ते भिक्षोर्भैषज्यं न शक्यमन्यथा स्वस्थेन भवितुमिति सेवितव्या वसेति । भिक्षवो न जानते । तैर्वैद्यः पृष्टः । स कथयति । आर्य युष्माकमेव शास्ता सर्वज्ञस्तमेव गत्वा पृच्छेति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । पञ्च वसाः प्रसेवितव्याः । कतमाः पञ्च । मत्स्यवसा शुशुकावसा शुशुमारवसा रिक्षवसा सूकरवसा च । इतीमाः पञ्च वसाः । अकाले पक्वा अकाले परिस्रुता अकाले प्रतिग्राहिता अकालेऽधिष्ठिता न परिभोक्तव्याः । काले पक्वा अकाले परिस्रुता अकाले प्रतिग्राहिता अकालेऽधिष्ठिता न परिभोक्तव्याः । काले पक्वाः काले परिस्रुता अकाले प्रतिग्राहिता अकालेऽधिष्ठिता न परिभोक्तव्याः । काले पक्वाः काले परिस्रुताः काले प्रतिग्राहिताः कालेऽधिष्ठितास्तैलपरिभोगेन सप्ताहं परिभोक्तव्या इति । ततस्तेन भिक्षुणा वसा परिभुक्ता । स्वस्थः संवृत्तः । (म्स्वि वि) तेन स्वस्थीभूतोऽस्मीत्यन्यावशिष्टा वसा छोरिता । यावदपरस्य भिक्षोस्तादृशमेव ग्लान्यमुत्पन्नम्* । सोऽपि वैद्यसकाशं गत्वा कथयति । भद्रमुख ममैवंविधं ग्लान्यमुत्पन्नं भैषज्यं व्यपदिशेति । तस्यापि तेन वसा समादिष्टा । स तस्य भिक्षोः सकाशं गतः । स कथयति । आयुष्मंस्त्वया वसोपयुक्ता ममापि वैद्येन वसा व्यपदिष्टा । अस्ति काचिदवशिष्टा वसेति । स कथयति । आसीत्सा तु मया छोरिता । न शोभनं कृतम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । न हि भिक्षुणोपयुक्तशेषा वसा छोरयितव्या । वसाधारकस्याहं भिक्षोरासमुदाचारिकान् धर्मान् प्रज्ञपयिष्यामि । वसाधारकेण भिक्षुणोपयुक्तशेषा वसा याचितान्यस्य भिक्षोर्दातव्या । नोचेद्ग्लानकल्पिकशालायां स्थापयितव्या । योऽर्थी भविष्यति स ग्रहीष्यतीति । वसाधारको भिक्षुर्यथाप्रज्ञप्तानासमुदाचारिकान् धर्मान्न समादाय वर्तते सातिसारो भवति । भगवान् श्रावस्त्यां विहरति जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारामे । तेन खलु समयेनान्यतमस्य भिक्षोः कच्छूरोगः समुत्पन्नः । स वैद्यसकाशमुपसंक्रान्तः । भद्रमुख मे कच्छूरोगः समुत्पन्नो भैषज्यं व्यपदिशेति । स कथयति । आर्य कषायं सेवस्व । स्वास्थ्यं ते भविष्यति । भद्रमुख किमहं कामभोगी । स कथयति । इदं ते भिक्षोर्भैषज्यम्* । न शक्यमन्यथा स्वस्थेन भवितुम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । पूर्ववद्यावच्छास्ता ते (म्स्वि विइ) <सर्वज्ञः । तमेव गत्वा पृच्छेति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । पञ्च> (fओल्. ९३ १ = ग्ब्म् ६.१०५५) कषायाः । आम्रकषायाः पूर्ववत्* । तेन भिक्षुणा कषायं कल्पीकृत्य गात्रं घृष्टम्* । एकधनीभूतम्* । भगवानाह । चूर्णः कर्तव्यः । भिक्षवः आर्द्रमेव चूर्णयन्ति । पिण्डी<भूतः । भगवानाह । शोषयितव्यः । ते आतपे शोषयन्ति । निर्वीर्यं भवति । भगवानाह ।> नातपे शोषयितव्यः । ते छायायां शोषयन्ति । तथापि पूय्यति । भगवानाह । छायातपे शोषयितव्य इति । भिक्षवः कषायेण गात्रं म्रक्षयित्वा स्नान्ति । कषायकृत्यं न <कुर्वन्ति । भगवानाह । यावधस्तपरामर्शं शोधयितव्यम्* । अथ> कषायं दत्वा स्नातव्यम्* । कषायकृत्यं करोतीति {म्स्<नाकरिष्यतीति>} । भिक्षोः कषायेण रोगो व्युपशान्तः । तेनावशिष्टः कषायः छोरितः । यावदपरस्य भिक्षोस्तादृश एव रोगः प्रादु<र्भूतः । स वैद्यसकाशं गतः । पूर्ववत्*> । स मया छोरितः । न शोभनं कृतम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । कषायधारकस्याहं भिक्षोरासमुदाचारिकान् धर्मान् प्रज्ञपयिष्यामि । <कषायधारकेण भिक्षुणा> (म्स्वि विइइ)< उपयुक्तशेषः कषायो यो> भिक्षुरर्थी तस्य दातव्यः । ग्लानकल्पिकशालायां वा स्थापयितव्यः । कषायधारको भिक्षुर्यथाप्रज्ञप्तानासमुदाचारिकान् धर्मान्न समादाय वर्तते सातिसारो <भवति । श्रावस्त्यां निदानम्* । तेन खलु समयेनान्यतम>स्य भिक्षोरक्षिरोगः प्रादुर्भूतः । स वैद्यसकाशमुपसंक्रान्तः । भद्रमुख अक्षिरोगो मे प्रादुर्भूतः । भैषज्यं व्यपदिशेति । स कथयति । आर्य अञ्जनं प्रतिसेवस्व । स्वास्थ्यं ते भ<विष्यति । भद्रमुख किं वयं कामभोगिनः । आर्य इदं ते भैषज्यम्* । न शक्यमन्यथा स्वस्थे>न भवितुम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । वैद्योपदेशेनाञ्जनं सेवितव्यम्* । ते न जानन्ति । तैर्वैद्यः पृष्टः । स कथ<यति । आर्य शास्ता ते सर्वज्ञः । तमेव गत्वा पृच्छेति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह ।> पञ्चाञ्जनानि । पुष्पाञ्जनं रसाञ्जनं चूर्णाञ्जनं गुटिकाञ्जनं सौवीरकाञ्जनम्* । तेन सेवितम्* । स्वस्थीभूतः । तेनावशिष्टमञ्जनं यत्र तत्र वा <स्थापितं विनष्टम्* । यावदपरस्य भिक्षोरक्षिरोगः प्रादुर्भूतः । स तत्>सकाशमुपसंक्रान्तः । आयुष्मन्ममाप्यक्षिरोगः प्रादुर्भूतः । अस्ति तव किञ्चिदञ्जनमवशिष्टम्* । स समन्वेष<यति । न लभते । स कथयति । आयुष्मनञ्जनम्> (म्स्वि इx) <आसीत्* । इदानीं तु न लभ्यते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति> । भगवानाह । न भिक्षुणा अञ्जनं यत्र वा तत्र वा स्थापयितव्यम्* । अञ्जनधारकस्याहं भिक्षोरासमुदाचारिकान् <धर्मान् प्रज्ञपयिष्यामि । अञ्जनधारकैर्भिक्षुभिरञ्जनानि एवमेवं स्थापयितव्यानि । पुष्पाञ्जनं पात्रे> (fओल्. ९३ १ = ग्ब्म् ६.१०५६) रसाञ्जनं समुद्गके स्थापयितव्यम्* । चूर्णाञ्जनं गुटिकाञ्जनं सौवीरकं च पुटिकां बद्ध्वा नागदन्तके स्थाप<यितव्यम्* । अञ्जनधारकस्य भिक्षोरासमुदाचारिका धर्मा मया प्रज्ञप्ताः । एतान्न समादाय> स्थापयति सातिसारो भवति । श्रावस्त्यां निदानम्* । आयुष्मान् सैकत उन्मत्तः क्षिप्तचित्तस्तेन तेनाहिण्डते । स ब्राह्मणगृह<पतिस्तं दृष्ट्वा आह । एष आयुष्मान् कस्य पुत्रः । अपरे आहुः । अमुकस्य गृहपतेः । ते कथयन्ति । शाक्यपुत्रीयश्रमणा अनाथा अ>पृष्ठयप्रव्रजिताः । यदि न प्रव्रजितोऽभविष्यत्* ज्ञातिभिरस्य चिकित्सा कृताभविष्यत्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भग<वानाह । एवं सति भिक्षवः सैकतस्य भिक्षोर्ग्लान्यनिरूपणाय प्रष्टव्यम्* । अथ ते वैद्यसकाशमुपसंक्रान्ताः । भद्रमुख अस्यैवमेवं> च ग्लान्यम्* । भैषज्यं व्यपदिश । आर्य आममांसं परिभुञ्जतु । स्वस्थो भविष्यति । भद्रमुख किमसौ पुरुषादः । आर्य न शक्यमन्यथा स्वस्थेन भवितुम्* । एतत्प्रकर<णं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति ।> (म्स्वि x) <भगवानाह । यद्येवं भैषज्यं सेवितव्यम्* । न शक्यमन्यथा स्वस्थेन भवितुम्* । मांसं दातव्यम्* । भिक्षवस्तथा> एवानुप्रयच्छन्ति । न खादति । भगवानाह । अक्षिणी पट्टकेन बद्ध्वा दातव्यम्* । तैर्दत्तम्* । अतिशीघ्रं पट्टको मुक्तः । तेन हस्तौ लिप्तौ दृष्टौ । तेन वान्तम्* । भगवानाह । <सद्यो न मोक्तव्यः । अथ चेत्* सद्यो मोक्तव्यस्तदा तस्य हस्तौ तदग्रतः सुशुद्धे पा>नीये स्थापयित्वा पश्चात्* पट्टको मोक्तव्यः । स स्वस्थीभूतः । तस्य स एव दोहदः संवृत्तः । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । यदा स्वस्थी<भूतस्तदा एवं शिक्षां समादाय> तत्समवस्थानमाचरितव्यम्* । अध्याचरति सातिसारो भवति । राजगृहे निदानम्* । आयुष्मान् पिलिन्दवत्सो यतः प्रव्रजितो बह्वाबाधः । स भिक्षुभिरुच्यते । <स्थविर एवं ते आबाधः । स कथयति । आयुष्मन्तः सततमहं बह्वाबाधः । निर्याणप्रकरणं नास्ति । ते कथयन्ति । स्थविर पुरा किं धृतम्* । स कथयति ।> भैषज्यं कच्छपुटम्* । इदानीं किं न धारयसि । भगवता नानुज्ञातम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । <एवं सत्यनुज्ञातम्*> । भिक्षूणां भैषज्यं कच्छपुटं धारयितव्यम्* । <भिक्षूणां मूलपुष्पगण्डफलभैषज्यानि धारयितव्यानि । ते सर्व>त्र भैषज्यानि कच्छपुटे न दापयन्ति । भगवानाह । फलभैषज्यानि कच्छपुटे स्थापयितव्यानि । मूलपुष्पगण्डभैषज्यानि (म्स्वि xइ) वरण्डिकां बद्ध्वा नागदन्तके स्था<पयितव्यानि । भगवानाह । काले काले शोषयित>व्यानि । ते आतपे शोषयन्ति । निर्वीर्यं भवति । भगवानाह । नातपे शोषयितव्यम्* । छायायां शोषयन्ति । तथापि पूय्यति । भगवानाह <। छायातपे शोष>यितव्यम्* । {थे fओल्लोwइन्ग्fइर्स्त्त्wओ लिनेसोf fओल्. ९४ हवे नोत्बेएन् त्रन्स्लितेरतेद्ब्य्दुत्त्} ते प्रविषजित्वा गच्छन्ति । वातवर्षमागच्छति न प्रवेशयन्ति । भगवानाह ॥ प्रवेशयितव्यम् । उक्तं भगवता प्रवेशयितव्यमिति । ते न जानन्ति केन प्रवेशयितव्यमिति । भगवानाह । आ .. .. .. .. .. .. .. .. .. + + + + + + + + न भवति । श्रामणेरकेन । श्रामणेरको न भवति स्वयमेव प्रवेशयितव्यम् । मिश्रीभवन्ति । भिक्षवः संपृष्टा इति कृत्वा न परिभुंजन्ति । भगवानाह । विचीय विचीय परिभोक्तव्यं नात्र कौकृत्यं करणीयम्* ॥ श्राव<स्त्यां निदानम्* । यस्मादायुष्म्>आन् (fओल्. ९४ ३ = ग्ब्म् ६.७६९) रेवतो यत्र क्वचन कांक्षी तस्य कांक्षारेवतः कांक्षारेवत इति संज्ञा संवृत्ता । स पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्रावस्तीं पिण्डाय प्रविष्टः । सोऽनुपूर्वेण गुडशालां गतो यावत्पश्यति कणेन गुडं बध्यमानम्* । स कथयति । <भवन्तो मा कणेन गुडं> बन्धत । आर्य अस्ति किंचिदन्यं बन्धं जानासि । नाहमन्यं बन्धं जानामि । अपि तु वयमकाले परिभुंजामः । आर्य काले वाकाले वा परिभुञ्ज । एषोऽस्य बन्धोऽन्यथा बन्धं न गच्छति । अपरेण समयेन सं<घस्य गुडखादनीयं> संपन्नम्* । स न खादति । तस्य सार्धंविहार्यन्तेवासिकाः कथयन्ति । आर्य संघस्य गुडखादनीयं संपन्नं परिभुञ्ज । स कथयति । भद्रमुखाः सामिषमेतत्* । तेऽपि न भुञ्जते । अन्यैर्भिक्षुभिरुच्यन्ते । आयुष्मन्तः <संघस्य गुडखादनी>यं संपन्नं किं न परिभुञ्जत । ते कथयन्ति । उपाध्यायः कथयति सामिषमेतत्* । तैरपि न परिभुक्तम्* । महापरिवारः सः । <तैर्न परिभुक्तमिति> यद्भूयसा सर्वसंघेन न परिभुक्तम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत (म्स्वि xइइ) आरो<चयन्ति भगवानाह> । न लभ्यन्ते नामिषेणामिषकृत्यं कर्तुम्* । आगारपरिशुद्धमिति कृत्वा परिभोक्तव्यं नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । श्रावस्त्यां निदानम्* । अथायुष्मान् रेवतः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय श्राव<स्त्यां पिण्डाय प्रविष्टः । सोऽनुपूर्वेण वीथीं> गतः । तेन गांधिको दृष्टः सक्तुं स्पृष्ट्वा गुडं स्पृशति । स कथयति । भद्रमुख मा सक्तुं स्पृष्ट्वा गुडं स्पृश । अस्माभिरकाले परिभोक्तव्यम्* । स कथयति । आर्य को मम मुहुर्मुहुर्हस्तशौचं ददाति । अपरेण समये<न संघस्य गुडखादनीयं> संपन्नम्* । स न परिभुञ्जति । सार्धंविहार्यन्तेवासिनः कथयन्ति । आर्य संघस्य गुडखादनीयं संपन्नं किं न खादसि । स कथयति । भद्रमुखाः सामिषमेतत्* । तैरपि न परिभुक्तम्* । ते भिक्षुभिरुच्यन्ते । आयुष्मन्तः संघस्य गुड<खादनीयं संपन्नम्* । किं न परिभुञ्जत> । ते कथयन्ति । उपाध्यायः <कथय>ति सामिषमेतत्* । तैरपि न परिभुक्तम्* । महापरिवारः सः । तैर्न परिभुक्तमिति यद्भूयसा सर्वसंघेन न परिभुक्तम्* । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । न लभ्यन्ते <नामिषेणामिषकृत्यं कर्तुम्* । आगार>पृष्ठअरिशुद्धम् (fओल्. ९४ १ = ग्ब्म् ६.७६८) इति कृत्वा परिभोक्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । (म्स्वि xइइइ) श्रावस्त्यां निदानम्* । आयुष्मतः शारिपुत्रस्य वाय्वाबाधिकं ग्लान्यमुत्पन्नम्* । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः संलक्षयति । बहुशो मया आयुष्मतः <शारिपुत्रस्य परिचर्या> कृता न तु कदाचिद्वैद्यः पृष्टः । यन्वहमिदानीं वैद्यं पृच्छेयम्* । स वैद्यसकाशमुपसंक्रान्तः । भद्रमुख आयुष्मतः शारिपुत्रस्येदं चेदं च ग्लान्यमुत्पन्नं तस्यानुलोमिकभैषज्यमुपदिशेति । स कथयति । आर्य <लवणं सौवीरकं भैषज्यं> भविष्यतीति । तेन सौवीरकं समुदानीतम्* । लवणं नास्ति । स लवणं पर्येषितुमारब्धः । आयुष्मता पिलिन्दवत्सेनोक्तः । अस्ति आयुष्मन्मम शृङ्गापुटं लवणं यावज्जीवमधिष्ठितम्* । यदि भगवाननुजानीते ददामीति शारिपुत्रेण श्रुतम्* । स कथयति । मम मानस आयुष्मान्महामौद्गल्यायन एवं भवति । न लभ्यं कालिकेन यावज्जीविकं परिभोक्तुम्* । एतत्प्रकरणमायुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवत आरोचयति । भगवानाह । न लभ्यं मौद्ग<ल्यायन> यच्च कालिकं यच्च यामिकं यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकमधिष्ठितम्* । तत्र मौद्गल्यायन यच्च यामिकं यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकं तच्चेत्कालिकेन संसृष्टं भवति कालिकसंसृष्टमिति कृत्वा काले परिभोक्तव्यं कालातिक्रान्तं न परिभोक्तव्यम्* । यच्च <यामिकं यच्च साप्ताहिकं> यच्च यावज्जीविकं तच्च यामिकेन संसृष्टमिति कृत्वा यामं परिभोक्तव्यं यामातिक्रान्तं (म्स्वि xइव्) न परिभोक्तव्यम्* । यच्च साप्ताहिकं यच्च यावज्जीविकं तच्चेत्साप्ताहिकेन संसृष्टं भवति साप्ताहिकसंसृष्टमिति कृत्वा साप्ता<हं परिभोक्तव्यं सप्ताहाति>क्रान्तं न परिभोक्तव्यम्* {म्सद्द्स्<सप्ताहस्यात्ययान्न परिभोक्तव्यम्*>} । यन्नु यावज्जीविकं तद्यावज्जीविकं परिभोक्तव्यम्* । अन्यथा परिभुञ्जति सातिसारो भवति । उद्दानम्* । महासेनो मांसमर्शो वातव्याधिश्च पूर्णकः । ..... ॥ बुद्धो भगवान् काशीषु जनपदेषु चारिकां चरन् वाराणसीमनुप्राप्तः । वाराणस्यां विहरति ऋषिवदने मृगदावे । वाराणस्यां महासेनो नाम गृहपतिः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोगः । तस्य <पत्नी महासेना नाम । स> सपत्नीकः श्राद्धो भद्रः कल्याणाशयः । तेन स्रुतम्* । भगवान् काशीषु जनपदेषु चारिकां चरन् वाराणसीमनुप्राप्तः । वाराणस्यां विहरति ऋषिवदने मृगदावे इति । श्रुत्वा च पुनरप्येतदभवत्* । बहुशो मया भगवानन्तर्गृहे <उपनिमन्त्रितो न> त्वेव सर्वोपकरणैः प्रवारितः । यन्वहमेतर्हि भगवन्तं त्रैमासीं सर्वोपकरणैः प्रवारयेयमिति विदित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । [fओलिओस्९५ तो १४० अरे मिस्सिन्ग्] (fओल्. १४१ ३ = ग्ब्म् ६.९५०; म्स्वि अ) अद्राक्षीद्भगवान् दूरादेव नीलनीलां वनराजिम्* । दृष्ट्वा च पुनर्वज्रपाणिं यक्षमामन्त्रयते । पश्यसि <त्वं वज्रपाणे नीलनीलामेतां वनराजिम्* । पश्यामि भदन्त । एष वज्रपाणे काश्मीरम>ण्डलम्* । मम वर्षशतपरिनिर्वृतस्य माध्यन्दिनो नाम भिक्षुर्भविष्यत्यानन्दस्य भिक्षोः सार्धंविहारी । स हुलुटं दुष्टनागं वि<नेष्यति । अथ पर्यङ्कं बद्ध्वा समग्रे काश्मी>रमण्डले शासनं प्रवेशयिष्यति । विपश्यनानुकूलानां शयनासनं यदुत काश्मीरमण्डलम्* । षष्टिग्रामसहस्रा<णि षष्टिग्रामशतानि च । षष्टिर्ग्रामास्त्रयो ग्रामा ह्येतत्का>श्मीरमण्डलम्* । भ्रष्टालायामृषिर्विनीतः आपन्नकश्च यक्षः सपरिवारः । कन्थायां यक्षिणी सपरिवारा विनीता । धान्यपु<रमनुप्राप्तः । धान्यपुरे सेनराजः परमसत्येषु प्रति>ष्ठापितः । नैतरीमनुप्राप्तः । नैतर्यामन्यतमः कुम्भकारः । सोऽतीव शिल्पमदमत्तः । शुष्काणि भाजनानि चक्रादवतारयति । <भगवांस्तस्य विनयकालं ज्ञात्वा कुम्भकारवेषं गृहीत्वा तेन सार्धं> जल्पं कर्तुमारब्धः । त्वं कीदृशानि भाजनानि चक्रादवतारयसि । स कथयति । शुष्काणि । अहमपि शुष्काण्यवतारयामि । समस्त्वं मया । किमे<तद्भङ्गुरेण । अहं दन्तमयान्यपि अवतारयामि । त्वं मत्तः कुशलतरोऽसि । न केवलं दन्तमयानि सुवर्णरौप्यवैडू>र्यस्फटिकमयान्यपि । सोऽभिप्रसन्नः । ततो भगवता कुम्भकारवेषम् (म्स्वि ब्) अन्तर्धाप्य स्ववेषेण स्थित्वा सपरिजनः सत्येषु प्रतिष्ठापितः । शाद्वला<मनुप्राप्तः । शाद्वलायां महायक्षपरिवारः शरणगमनशिक्षापदेषु प्र>तिष्ठापितः पालितकोटो नागपालकश्च । <नन्दि>वर्धनमनुप्राप्तः । नन्दिवर्धने भवदेवो राजा सपरिवारः सत्येषु प्रति<ष्ठापितः ससप्तमातङ्गपुत्रो भूपयक्षश्च । तत्राश्वकपुनर्वसुकौ> (fओल्. १४१ १ = ग्ब्म् ६.९५१) नागयोनावुपपन्नौ । द्वादशानां वर्षाणाम<त्ययात्क्षुब्धौ> । तावेवमाहतुः । नावयोर्भगवता धर्मो देशितो येनावां विनिपतितौ नागयो<नौ जातौ । कथं वयमस्य देशनां ज्ञास्यामः । भगवत एतदभवत्* । तयोर्महा>नुभावः । स्थानमेतद्विद्यते यत्परिनिर्वृतस्य मे शासनं भस्म करिष्यत इति विदित्वा येनाश्वकपुनर्वसुकयोर्भवनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्या<श्वकपुनर्वसुकाभ्यां चतुष्पदिको धर्मपर्यायो देशितः । एतस्य> व्याख्यां ज्ञास्यथ । के वयं सद्धर्मस्य ज्ञातार इति विदित्वा तत्रैव निमग्नौ । तयोरेतदभवत्* । देशितोऽस्माकं भगवता धर्मः । अस्माभिस्तु न विज्ञात इ<ति । भगवता तस्मिन्नेव प्रदेशो प्रतिमैका दत्ता । अश्वकपुनर्वसुकौ तत्र> पुनर्निमज्जतः । अद्यापि भगवांस्तिष्ठतीति तस्मिन्नेव प्रदेशे । भगवता नाली उदर्या च यक्षिणी विनीता । कुन्तीनगरमनुप्राप्तः । कुन्तीनगरे <कुन्ती यक्षिणी इति ख्याता क्रोधान्विता चण्डा च प्रतिवसति । कुन्तीनगरस्य ब्राह्मण>गृहपतीनां जातानि जातान्य<पत्यानि भ>क्षयति । अश्रौषुः कौन्तीनागरा ब्राह्मणगृहपतयो भगवान् कुन्तीनगरमनुप्राप्तः । <तस्मिन्> प्रदेशे तिष्ठती<ति श्रुत्वा ते सन्निपतिताः कुन्तीनगरान्निर्गताः ।> (म्स्वि १)< येन भगवां>स्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णाः । एकान्तनिषण्णानां कौन्तीनागराणां ब्राह्मणगृहपतीनां भगवान्* धर्म्यया <कथया पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतय उ>त्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचन्* । अधिवासयत्वस्माकं भगवान्* श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन <सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अथ भगवन्तं भुक्तवन्तं धौतहस्तमपनीतपात्रं निषण्णं विदित्वा> सौवर्णं भृङ्गारं गृहीत्वा भगवतः पुरतः स्थित्वा याचमान एवं चाह । भगवता ते ते दुष्टनागा दुष्टयक्षा <विनीताः । इयं भदन्त कुन्ती यक्षिणी अस्माकं दीर्घरात्रमसपत्नानां सपत्नी अद्रुग्धानां> द्रोग्ध्री जातानि जातान्यपत्यानि हरति । अहो वत भगवान् कुन्तीं यक्षिणीं विनयेदनुकम्पामुपादायेति । तेन खलु सम<येन कुन्ती यक्षिणी तस्यामेव पर्षदि सन्निषण्णाभूत्* सन्निपतिता । तत्र भगवान् यक्षीणीमामन्त्रयते> । श्रुतं ते कुन्ति । श्रुतं मे भगवन्* । श्रुतं ते कुन्ति । श्रुतं मे सुगत । विरम त्वमस्मात्पापकादसद्धर्मात्* । समयेनाहं भदन्त (fओल्. १४२ १ = ग्ब्म् ६.९५२) विरंस्यामि यद्येते ममार्थाय विहारं कारयन्ति । तत्र भगवान् कौन्तीनागरान् ब्राह्मणगृहपतीनामन्त्रयते । <श्रुतं> वो ब्राःमणगृहपतयः । श्रुतं भगवन्* । कथं वोऽत्र भवति । करिष्यामो भगवन्* । अथ भगवान् कुन्तीं यक्षीणीं सपरिवारां विनीय प्रक्रान्तः । भगवान् खर्जूरिकामनुप्राप्तः । खजूरिकायां बालदारकान् पांसुस्तूपकैः क्रीडतोऽद्राक्षीत्* । <भगवान्> बालदारकान् पांसुस्तूपकैः क्रीडतो दृष्ट्वा च (म्स्वि २) पुनर्वज्रपाणिं यक्षमामन्त्रयते । पश्यसि त्वं वज्रपाणे बालदारकान् पांसुस्तूपकैः क्रीडतः । एवं भदन्त । एष चतुर्वर्षशतपरिनिर्वृतस्य मम वज्रपाणे <कुशनवंश्यः> कनिष्को नाम राजा भविष्यति । सोऽस्मिन् प्रदेशे स्तूपं प्रतिष्ठापयति । तस्य कनिष्कस्तूप इति संज्ञा भविष्यति । मयि च परिनिर्वृते बुद्धकार्यं करिष्यति । ततो भगवान् यावच्चापलालस्य भवनं यावच्च रोहितकमत्रान्तरे सप्तसप्ततिप्राणिशतसहस्राणि विनीय रोहितकमागत्य विहारं प्रविश्य प्रतिसंलीनः । भगवान् सायाह्ने प्रतिसंलयनाद्व्युत्थायायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । आगमयानन्द येनादिराज्यमिति । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्* । पूर्वं भदन्त भगवानेवमाह । उत्तरापथे <नागराजमपलालं वि>नेष्यामः । पञ्चानुशंसा उत्तरापथेनेति । अथ च पुनर्भगवानाह । आगमयानन्द येनादिराज्यमिति । तत्कथम्* । भगवानाह । गतोऽहमानन्द वज्रपाणिसहीय उत्तरापथम्* । व्याकृतं तमसावनं यावद्* । व्याकृतं वालुकास्तूपम्* । गतोऽहमानन्द यावच्च रोहितकं यावच्चापलालस्य नागराजस्य भुवनम्* । अत्रान्तरे तथागतेन राज्ञा सप्तसप्ततिप्राणिशतसहस्राणि विनीतानि । पञ्चादीनवा उत्तरापथे स्थाणुकण्टकद्रुमपाषाणशर्करश्चण्डकुक्कुरो दुष्ठुलसमुदाचारो मातृग्रामः । (म्स्वि ३) उद्दानम्* । आदिराज्यं च भद्राश्वो मथुरा ओतला च । आरामवैरंभ्य अयोध्या च नदी गङ्गा प्रेता वेलामो भवति पश्चिमः ॥ अथ भगवाञ्छूरसेनेषु जनपदेषु चारिकां चरन्नादिराज्यमनुप्राप्तः । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । अस्मिन्नानन्द <प्रदेशे> महासम्मतो राजा प्रथमतो राज्याभिषेकेनाभिषिक्तः । अभिषिक्तोऽयं च राज्ञामादिरतोऽस्यादिराज्यः आदिराज्य इति संज्ञा संवृत्ता । भद्राश्वमनुप्राप्तः । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । अस्मिन्नानन्द प्रदेशे राज्ञो महासम्मतस्य भद्रमश्वरत्नं प्रादुर्भूतं यतोऽस्य भद्राश्वो भद्राश्व इति संज्ञा संवृत्ता । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । आगमयानन्द येन मथुरा इति (fओल्. १४२ १ = ग्ब्म् ६.९५३) । एवं भदन्त इत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवान्मथुरां संप्रस्थितः । दूरादेव नीलनीलां <भगवान्> वनराजिं दृष्ट्वा पुन<रायुष्मन्तमानन्द>मामन्त्रयते । पश्यसि त्वमानन्द एतां नीलनीलां वनराजिम्* । एवं भदन्त । एष आनन्द उरमुण्डो नाम पर्वतः । अत्र मथुरायां नटो भटश्च द्वौ भ्रातरौ मम वर्ष<शतपरिनिर्वृत>स्य विहारं प्रतिष्ठापयतः । ततस्तस्य नटभटिक इति संज्ञा भविष्यति । अग्रं च भविष्यति (म्स्वि ४) शमथविपश्यनानुकूलानां शयना<स>नानाम्* । अद्यानन्द मथुरायां गुप्तो नाम गान्धिकदारको भविष्यति । तस्य पुत्रः उपगुप्तो नाम भविष्यति <अलक्षण>को बुद्धः । स मम वर्षोषितस्य परिनिर्वृतस्य शासने प्रव्रज्य बुद्धकार्यं करिष्यति । माध्यन्दिनो नाम्ना आनन्दस्य भिक्षोः सार्धंविहारी । स उपगुप्तं प्रव्राजयिष्यति । उपगुप्तः पश्चिमको भविष्यति <अववादकानाम्* । वृक्ष>वाटिकायां गुहा भविष्यति । दैर्घ्येणाष्टादशहस्ता । विस्तारेण द्वादश । उच्छ्रायेण सप्त । ये ये तस्याववादे अर्हत्वं साक्षात्करिष्यन्ति ते ते चतुरङ्गुलमात्रां कटिकां तस्यां गुहायां प्रक्षेप्स्यन्ते । <यदा सा गुहा पुर्णा> भविष्यति अर्हत्कटिकाभिस्तदा उपगुप्तः परिनिर्वास्यति । परिनिर्वृतं चैनं ताभिरेवार्हत्कटिकाभिः समेत्य ते ध्मापयिष्यन्ति । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं परिपप्रच्छुः । भदन्त भगवता आयुष्मानुपगुप्तोऽनागत एव बहुजनानुकम्पी व्याकृत इति । भगवानाह । न भिक्षव एतर्हि यथासावतीतेऽप्यध्वनि बहुजनहिताय प्रतिपन्नस्तच्छृणुत साधु च सुष्ठु च मनसि कुरुत भाषिष्ये । भूतपूर्वं भिक्षवः अस्यैव उरुमुण्डस्य पर्वतस्य त्रिषु पार्श्वेषु प्रत्येकबुद्धा ऋषयो मर्कटाश्च प्रतिवसन्ति । एकस्मिन् पार्श्वे पञ्च (म्स्वि ५) प्रत्येकबुद्धशतानि द्वितीये पञ्च ऋषिशतानि तृतीये पञ्च मर्कटशतानि । आचरितं मर्कटयूथपतेर्जातं जातं मर्कटशावकं प्रघातयति । ततस्ता मर्कट्यः शावकशोकाभिभूताः परस्परं संजल्पं कर्तुमारब्धाः । शृण्वन्तु भवन्त्यो मर्कट्यः । अयमस्माकं यूथपतिर्जातं जातं शावकं प्रघातयति । तदुपायसंविधानं कर्तव्यम्* । या अस्माकं मर्कटी आपन्नसत्वा भवति तया यूथपतेर्नारोचयितव्यमिति । यावदपरेण समयेनान्यतमा मर्कटी आपन्नसत्वा संवृत्ता । सा ताभिः प्रतिगुप्ते प्रदेशे गोपायित्वा मूलफलैरुपस्थापिता । मर्कटशावको जातः । सोऽपि ताभिः प्रतिगुप्ते प्रदेशे स्थापितः पोषितः संवर्धितः । स यदा महान् संवृत्तस्तदा तेनासौ यूथपतिः स्वयूथात्प्रच्यावितः । उरुमुण्डपर्वते इतश्चामुतश्च (fओल्. १४३ १ = ग्ब्म् ६.९५४) परिभ्रमितुमारब्धः । तेन परिभ्रमता प्रत्येकबुद्धानां शब्दः श्रुतः । स तेषां सकाशं गतः । यदा विश्वस्तसंवासः संवृत्तस्{म्स्<स्मृतः>} तदा तेषां मूलपत्रपुष्पफलदन्तकाष्ठैरुपसंहारं करोति । तेऽपि तस्य पात्रशेषं छोरयन्ति । आचरितं तेषां प्रत्येकबुद्धानां भुक्त्वा भुक्त्वा पर्यङ्के निषीदन्ति । सोऽपि मर्कटस्तेषामीर्यापथं दृष्ट्वा पर्यङ्केन निषीदति । यावदपरेण समयेन तेषां प्रत्येकबुद्धानामेतदभवत्* । यदस्माभिरनेन क्वाथकायेन प्राप्तव्यम्* । प्राप्तं तद्यन्नु वयं शान्तं निर्वाणधातुं प्रविशेम इति । ततस्ते ज्वलनतपनवर्षणविद्योतनप्रातिहार्याणि कृत्वा निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृताः । तेषां व्युत्थानकालः । तस्मिन् (म्स्वि ६) नोत्तिष्ठन्ति इति । स मर्कटस्तानपश्यन् धृतिं न लभते । यावदसौ मर्कटो गुहां प्रविश्य तेषां प्रत्येकबुद्धानां चीवराणि विकोपयितुमारब्धः । या देवता तस्यां गुहायामध्युषिता तस्या एतदभवत्* । मा हैवायं शाखामृगः प्रत्येकबुद्धचीवराणि विकोपयिष्यतीति द्वारं महत्या शिलया पिधायावस्थिता । ततोऽसौ मर्कटः शोचित्वा क्लमित्वा परिदेवित्वा प्रक्रान्तः । उरुमुण्डपर्वते समन्तात्परिक्रामति । <अन>भिरतित्वाद्धृतिं न लभमानोऽवहितश्रोत्रो मनुष्यशब्दमाकांक्षति । तेन तेषामृषीणां वाक्प्रव्याहारशब्दः श्रुतः । स मार्गप्रनष्ट इवाध्वगस्त्वरितत्वरितं तेषां सकाशमुपसंक्रान्तः । तेन ऋषयः कष्टानि तपांसि तप्यन्ते । केचिदूर्ध्वहस्तकास्तिष्ठन्ति । केचिदेकेन पादेन । केचित्पञ्चतपस्तप्यन्ते । यदासौ मर्कटस्तैः सार्धं विश्वस्तसंवासः संवृत्तस्तदा तेषामृषीणां मूलपत्रपुष्पफलदन्तकाष्ठैरुपसंहारं करोति । तेऽपि तस्य भैक्षशेषं छोरयन्ति । स तेषामीर्यापथं व्याकोप्य प्रत्येकबुद्धेर्यापथं देशयति । तत्र ये ऊर्ध्वहस्तकास्तेषां हस्तानधः कृत्वा रिच्छटाशब्दं च कृत्वा पुरस्तात्पर्यङ्कं बद्ध्वावतिष्ठते । ये पञ्चतपस्तप्यन्ते तेषामग्निं निर्वाप्य रिच्छटाशब्दं कृत्वा पुरस्तात्पर्यङ्केनावतिष्ठते । ततस्तैः ऋषिभिरववादकस्यारोचितम्* । उपाध्याय एष शाखामृगोऽस्माकं तपोविघ्नं करोति । तैस्तस्य विस्तरेणारोचितम्* । स कथयति । भवन्तः स्मृतिमन्तो ह्येते शाखामृगा भवन्ति । नूनमनेन ईर्यापथेन के (म्स्वि ७) ऋषयोऽनेन दृष्टा भविष्यन्ति । यूयमपि यथास्थापितं पर्यङ्कं बद्ध्वा निषीदथ । ते तथैव पर्यङ्कं बद्ध्वा निषण्णाः । तेषां पूर्वकानि कुशलमूलान्यामुखीभूतानि । तैरना<चा>र्यकैरनुपाध्यायकैर्ज्ञानेन सप्तत्रिंशद्बोधिपक्षधर्मानुत्पाद्य प्रत्येकबोधिः <साक्षात्कृत>स्तेषां मर्कटस्यान्तिके धर्मान्वयः प्रसाद उत्पन्नः । ते यानि नवशस्यानि (fओल्. १४३ १ = ग्ब्म् ६.९५५) नवफलानि नवर्तुकानि जनपदात्पिण्डपातं प्रतिलभते तानि तस्मै प्रथमतो दत्वा तत आत्मनः परिभुञ्जते । तावदपरेण समयेन <स मर्कटः> कालगतः । ततस्तैः प्रत्येकबुद्धैर्नानादिग्देशाधिष्ठानेषु गन्धकाष्ठानि समादाप्य सर्वगन्धकाष्ठैश्चितां चित्वा ध्मापितः । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसौ प्रत्येकबुद्धैः संपोषितो मर्कटः स एवासावुपगुप्तः । तदाप्यसौ बहुजनहिताय प्रतिपन्नः एतर्ह्यप्यसौ मया बहुजनहितानुकम्पी व्याकृत इति । अथ भगवाञ्छूरसेनेषु जनपदेषु चारिकां चरन्मथुरामनुप्राप्तः । अश्रौषुर्माथुरा ब्राह्मणाः श्रमणो गौतमो मथुरामनुप्राप्तः । सोऽत्यर्थं चातुर्वर्णविशुद्धिं रोचयति दीपयति प्रज्ञपयति प्रस्थापयति विरुजति विवृणोति उत्तानीकरोति देशयति । यद्यसौ मथुरां प्रवेक्ष्यति अस्माकं लाभान्तरायो भविष्यति । स चासत्कारभीतः श्रूयते । यदि तस्य कश्चिदसत्कारं कुर्यादेवमसौ मथुरां न प्रविशेत्* इति चास्य नीचपुरुषोऽसत्कारं <कुर्यात्*> (म्स्वि ८) प्रवेक्ष्यति न चित्रीकरिष्यति । यद्यस्य प्रधानपुरुषः कश्चिदसत्कारं कुर्याच्छोभनं स्यात्* । तत्कोऽस्माकं प्रधानपुरुषः । तेन खलु समयेन मथुरायां नीलभूतिर्नाम ब्राह्मणो वेदवेदाङ्गपारगः स्ववादोद्द्योतकः परवादनिग्रहसमर्थः । तस्य वाक्सत्यानुपरिवर्तिनी । ततो माथुरा ब्राह्मणाः सङ्गम्य समागम्य नीलभूतेः सकाशमुपसंक्रान्ताः । उपाध्याय श्रूयते श्रमणो गौतमो इहागत इति । सोऽत्यर्थं चातुर्वर्णविशुद्धिं पूर्ववद्यावत्संप्रकाशयति । स चासत्कारभीतः श्रूयते । यदि तस्य कश्चिदसत्कारं कुर्यादेवमसौ मथुरां न प्रवेक्ष्यति । यदि चास्य नीचपुरुषोऽसत्कारं करिष्यति न चित्रीकरिष्यति । यद्यस्य प्रधानपुरुषः कश्चिदसत्कारं कुर्याच्छोभनं स्यात्* । ततोऽस्माकं <कः> प्रधानपुरुषः ऋते उपाध्यायात्* । त्वमस्यासत्कारं कुरु वाग्दण्डैराक्रोशय । नीलभूतिः कथयति । भवन्तो ममेयं जिह्वा सत्यानुप्रवर्तिनी । यद्याक्रोशार्हो भविष्यति आक्रोक्ष्यामि । अथ स्तवार्हस्तोष्यामीति । ततो नीलभूतिर्ब्राह्मणो वृद्धवृद्धैर्मथुरानिवासिभिर्ब्राह्मणैः संपुरस्कृतो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । अद्राक्षीन्नीलभूतिर्ब्राह्मणो भगवन्तं दूरादेव द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्योमप्रभालङ्कृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं (म्स्वि ९) जंगममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकमन्यतरं वृक्षमूलं निश्रित्य शान्तेन ईर्यापथेन निषण्णम्* । दृष्ट्वा च विस्मयोत्फुल्लदृष्टिः स्तोतुमारब्धः । प्रणिधाय मनः सहेन्द्रियैर्विधिवद्* (fओल्. १४४ १ = ग्ब्म् ६.९५६) वाक्* च शरीरमेव च । गुणभूत महागुणोदधेस्तव वक्ष्यामि गुणैकदेशताम्* ॥ १ परमप्रवरोऽसि वादिनामनवद्यः सुसमाहितेन्द्रियः । परमार्थविदप्रकम्पितः प्रयतैः सर्वपरप्रवादिभिः ॥ २ चरणं सुसमाप्तमेव ते सुसमाप्तव्रत साधितव्रतः । बलवांश्च समाधिरव्ययस्तव नारायणशैलराजवत्* ॥ ३ पुरुषर्षभ नास्ति ते व्यथा न विषादो न भयं न च क्लमः । न च ते व्यसनं कुतः कलिर्न च भूतेषु कदाचिदक्षमा ॥ ४ न च धावसि नातिलीयसे न च सन्तप्यसि नापि हृष्यसे । सततं शुभमेव ते मनः सततं मेरुरिवाचलाधिपः ॥ ५ मुनिपुङ्गव सर्वधातुभिर्विपुलं ज्ञानमपावृतं तव । अपराहतमक्षयव्ययं विविधेष्वायतनेषु वर्तसे ॥ ६ न च तेऽस्ति मुने कथंकथा विमतिर्नास्ति न संशयः क्वचित्* । स्वयमेव न ते परापरं विदितं सर्वमवेदि विद्यया ॥ ७ (म्स्वि १०) प्रियदर्शनसाधुदर्शनप्रियसाधुप्रियपण्डितप्रियः । सममेव हि ते प्रियाप्रियं सततं प्रीतिकरस्तथेर्यसे ॥ ८ मधुरप्रतिभानवानसि स्मितवाक्यः स्मृतिमान् विशारदः । विविदानुमतं प्रभाषसे त्रिषु लोकेषु च ते स्तृतं यशः । ९ नृसुरासुरयक्षराक्षसा बहवस्त्वामिहलोकपण्डिताः । उपगम्य मुने पुनः पुनः परिपृच्छन्ति न चाभिषूयसे ॥ १० स्ववचःपरितोषितास्त्वया नरदेवाः सुरयक्षराक्षसाः । प्रतियान्ति विनीतसंशयाश्चरणौ वन्द्य च ते महामुने ॥ ११ स्थितमासितमागतं गतं शयितं मौनमथाभ्युदीरितम्* । अथ चीवरपात्रधारणं रुचिरं गौतम सर्वमेव ते ॥ १२ अविलम्बितमद्रुतं समं स्वरमाधुर्यगुणैः समन्वितम्* । वचनं पुनरुक्तवर्जितं समये व्याहरसे नरोत्तम ॥ १३ बलवानसि लोकविश्रुतः पुरुषज्ञः पुरुषर्षभः प्रभुः । न च मन्यसि नावमन्यसे सकलं लोकमिमं सदैवतम्* ॥ १४ न च विस्मयसे कदाचन प्रकृतिस्थेषु चलाचलेषु च । सुहृदेषु <च> दुर्हृदेषु च प्रतिकूलेष्वनुलोमवत्सु च ॥ १५ (म्स्वि ११) परिदेव्यमदीननिस्वनं स्रुतलालार्पितसन्निनादितम्* । परिदाहविदाहसंयुतं भयरोगज्वरशोककर्षितम्* ॥ १६ प्रसमीक्ष्य जगत्समाकुलं विविधैर्दुःखशतैरुपद्रुतम्* । चिररात्रमनाथमुत्सुकं भवतृष्णाप्रसृतं तमोवृतम्* ॥ १७ अवतार्य मुनेर्महाकृपां विविधां चात्मगतां प्रभावताम्* । स्वयमेव हि शाक्यपुङ्गव व्यथितान्मोचयितुं त्वमुद्यतः ॥ १८ भवदुःखमिदं सहेतुकं भवदुःखस्य च यः परिक्षयः । भवदुःखनिरोधगामिनी प्रतिपच्चाप्रतिमं त्वयोच्यते ॥ १९ अतिवीर्य महाविनायकप्रवराणामनुवादिनां वर । न च ते सदृशः कुतोऽधिकस्त्रिषु लोकेष्वपि नैव विद्यते ॥ २० प्रतिघानुनया (fओल्. १४४ १ = ग्ब्म् ६.९५७) न सन्ति ते न च ते सन्ति मुने परिस्रवाः । अनुरोधविरोधविग्रहाः सततं सुव्रत नैव नैव ते ॥ २१ अपहाय मुने प्रियाप्रिये सुखदुःखे वि<षमं समं तथा> । अरतिं च रतिं विपर्ययन्नुपशान्तश्चरसीह संयतः ॥ २२ व्यसने न च नाम निर्मना न च नामोन्नमसे प्रशंसया । अयशश्च यशश्च ते समं सममाक्रुष्टमथापि वन्दितम्* ॥ २३ अतिवाक्यमथो तितिक्षसे पुरुषं पापजनैरुदीरितम्* । समराग्रगतो विषाणवान् भृशमुक्तानिव कुञ्जरः शरान्* ॥ २४ (म्स्वि १२) सुवचस्त्वमृषे वचःक्षमः सुदुरुक्तेष्वपि नाभिषूयसे । सममेव च वर्तसे मुने परिभाषासु शुभासु वाक्षु च ॥ २५ सततं च वरार्ह पूज्यसे नरदेवासुरयक्षराक्षसैः । ऋषिभिश्च सदा महात्मभिर्न च ते विक्रियते स्थिरं मनः ॥ २६ प्रवरोऽहमितो न मन्यसेऽत्यवरोऽहमितो न मन्यसे । सदृशोऽहमितो न मन्यसे त्रिविधा मानविधा न सन्ति ते ॥ २७ धृतिमान् समलोष्टकाञ्चनः समवैडूर्यकठल्लशर्करः । तृणकाष्ठसमं महामुने चरसीदं हि सदेवकं जगत्* ॥ २८ हिमभास्कररश्मिसंगमाच्छिशिरोष्णं पवनं समुद्वहन्* । अधिवासयसे नगेन्द्रवन्न च ते प्रव्यथते स्थिरं मनः ॥ २९ शयनासनपानभोजनं विविधं चीवरमुत्तराधरम्* । इदमर्थिकतो निदेशसे प्रतिसंख्याय मुने निरास्रवम्* ॥ ३० न च शोचसि नाथ नास्ति मे न च ते सन्ति मुने परिग्रहाः । असितोऽसि सुवाक्यनिर्ममः परिमुक्तो विविधैरुपद्रवैः ॥ ३१ न च लाभमवाप्य हृष्यसे तदलाभाच्च लयं न गच्छसि । अवमानमथो तितिक्षसे न च संमानमिहाभिनन्दसि ॥ ३२ (म्स्वि १३) क्षतजोपममग्रचन्दनं सुरभूमन्दरसानुसम्भवम्* । असयो निशिताः शराश्च ते न विकुर्वन्ति मनः कदाचन ॥ ३३ न कथां कथयस्यनर्थिकां न च या दुर्जनसेविता कथा । न <च लाभकथा न> सामिषा न च या नानुमता महात्मभिः ॥ ३४ प्रविवेककथाः सुखावहाः प्रशमं याः प्रवदन्ति केवलम्* । कथयस्यतिदेवताः कथाः कथिता या विनयन्ति किल्विषम्* ॥ ३५ मधुराणि च सङ्गतानि च स्वभिनीतानि च सारवन्ति च । वचनानि मुने प्रभाषसे जगदर्थाय विनिश्चितानि च ॥ ३६ अबुधा विपरीतदर्शनाश्चपलाः साहसिकाः प्रियान्विताः । पिशुनाः परुषाः शठाश्च ये भगवंस्तैः सह सङ्गतं न ते ॥ ३७ अशठा ऋजवश्च ये नराः शुचयः सत्यरता जितेन्द्रियाः । सततं च समीक्ष्यकारिणो भगवंस्तैः सह सङ्गतं तव ॥ ३८ धर्मज्ञ नयज्ञ पुद्गलज्ञ त्वां वन्दे षडभिज्ञ सर्वदैव । क्षेत्रज्ञ मुने परापरज्ञ त्वां वन्दे शिरसा नयानयज्ञ ॥ ३९ पृथुमपि समीक्षते गुणं <तव> परिकथितो हि मया गुणैकदेशः । (fओल्. १४५ १ = ग्ब्म् ६.९५८) न तव गुणमहार्णवस्य पारं जगति पुमानधिगन्तुमार्य शक्तः ॥ ४० (म्स्वि १४) इत्येवमादिभिः पञ्चभिः स्तोत्रशतैर्भगवानभिष्टुतः {म्स्<अभितुष्टः>} । तथाभिप्रसन्नस्य च भगवता नीलभूतेर्धर्मो देशितः । यथा यथा तस्मिन्नेवासने निषण्णेन सत्यदर्शनं कृतम्* । अथ नीलभूतिर्ब्राह्मणो भगवन्तं स्तुत्वा प्रक्रान्तः । सोऽध्वप्रतिपन्नो माथुर्यैर्ब्राह्मणैः संचम्परीकृतः । उपाध्याय त्वमस्माभिरभिहितः । श्रमणस्य गौतमस्यासत्कारं कुरुष्वेति । स त्वमेतर्हि स्तुत्वा आगतः । भवन्तो न त्वहं पूर्वमवोचम्* । मम जिह्वा सत्याभिधायिनी । यद्याक्रोशार्हो भविष्यति । आक्रोशे । स्तवार्हो भविष्यति । स्तोष्य इति । स्तवार्हः श्रमणो गौतमो मया स्तुतः । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय मथुरां पिण्डाय प्राविक्षत्* । तेन खलु समयेन मथुरायां नक्षत्ररात्रः प्रत्युपस्थितः । अथ या देवता मथुरायामध्युषिता तस्या एतदभवत्* । यदि श्रमणो गौतमो मथुरां प्रवेक्ष्यति । मम नक्षत्ररात्रेरन्तरायं करिष्यतीति विदित्वा भगवतः पुरस्ताद्विनग्नोऽस्थात्* । भगवानाह । अप्रतिच्छन्नस्तावद्देवते मातृग्रामो न शोभते प्रागेव विनग्न इति । अथ सा देवता जिह्रीय नग्नरूपा एकान्तेऽपक्रान्ता । ततो भगवान्मार्गादपक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । पञ्चेमे भिक्षव आदीनवा मथुरायाम्* । कतमे पञ्च । उत्कूलनिकूलाः स्थाणुकण्टकप्रधाना (म्स्वि १५) बहुपाषाणशर्करकठल्ला उच्चन्द्रभक्ताः प्रचुरमातृग्रामा इति । अथ बहगवान्न प्रविशन्नेव मथुरां येन गर्दभस्य यक्षस्य भवनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य गर्दभस्य यक्षस्य भवनमभ्यवगाह्यान्यतरद्वृक्षमूलं निश्रित्य निषण्णो दिवाविहाराय । अश्रौषुर्माथुरा ब्राह्मणगृहपतयो भगवान् पिण्डाय प्राविशत्* देवतया विहेठितः । अप्रविशन्नेव मथुरां गर्दभस्य यक्षस्य भवनं गत इति श्रुत्वा च पुनः शुचिनः प्रणीतस्य खादनीयभोजनीयस्य प्रत्येकं प्रत्येकं स्थालीपाकं समुदानीय शकटे आरोप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णान्* श्राद्धान्माथुरान् ब्राह्मणगृहपतीन् भगवान् धर्म्यया कथया पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतय उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्गं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । इहास्माभिर्भदन्त भगवन्तमुद्दिश्य शुचिनः प्रणीतस्य खादनीयभोजनीयस्य शकटं पूर्णमानीतम्* । तद्भगवान् प्रतिगृह्णातु अनुकम्पामुपादाय इति । तत्र भगवानानन्दमायुष्मन्तमामन्त्रयते । गच्छानन्द यावन्तो भिक्षवो गर्दभस्य यक्षस्य भवनम् (fओल्. १४५ १ = ग्ब्म् ६.९५९) उपनिश्रित्य (म्स्वि १६) विहरन्ति तान् सर्वानुपस्थानशालायां सन्निपातय । परिभोक्ष्यन्ते पिण्डपातमिति । एवं भदन्त इत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य यावन्तो भिक्षवो गर्दभस्य यक्षस्य भवनमुपनिश्रित्य विहरन्ति तान् सर्वानुपस्थानशालायां सन्निपात्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थित आयुष्मानानन्दो भगवन्तमिदमवोचत्* । यावन्तो भदन्त भिक्षवो गर्दभस्य यक्षस्य भवनमुपनिश्रित्य विहरन्ति सर्वे ते उपस्थानशालायां सन्निषण्णाः सन्निपतिताः । यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । अथ भगवान् येनोपस्थानशाला तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ माथुराः श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं भगवतः पुरस्तात्तस्थुरायाचमानं चाहुः । भगवता भदन्त ते ते दुष्टनागा दुष्टयक्षाश्च विनीताः । अयं भदन्त गर्दभको यक्षोऽस्माकं दीर्घरात्रमवैरिणां वैरी । असपत्नानां सपत्नः । अद्रुग्धानां द्रोग्धा । जातानि जातान्यपत्यान्यपहरति । अहो वत भगवान् गर्दभकं यक्षं विनयेदनुकम्पामुपादायेति । तेन खलु समयेन गर्दभको यक्षस्तस्यामेव पर्षदि सन्निषण्णोऽभूत्सन्निपतितः । तत्र भगवान् गर्दभकं यक्षमामन्त्रयते । श्रुतं ते गर्दभक । श्रुतं मे भगवन्* । श्रुतं ते गर्दभक (म्स्वि १७) । श्रुतं मे सुगत । विरमास्मात्पापकादसद्धर्मात्* । भगवन् समयतोऽहं विरमामि । यदि मामुद्दिश्य चातुर्दिशाय भिक्षुसंघाय विहारं कारयन्तीति । तत्र भगवान्माथुरान् श्राद्धान् ब्रह्मणगृहपतीनामन्त्रयते । श्रुतं वो ब्राह्मणगृहपतयः । श्रुतं भगवन्* । कारयिष्यामः । तत्र भगवता गर्दभको यक्षः पञ्चशतपरिवारो विनीतः । श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिस्तानुद्दिश्य पञ्च विहारशतानि कारितानि । एवं शरो यक्षो वनो यक्षः आलिकावेन्दा मघा यक्षिणी विनीता । अथ भगवता ऋद्ध्या मथुरां प्रविश्य तिमिसिका {म्स्<भगवतो भगवानृद्ध्या विनीता>} यक्षिणी पञ्चशतपरिवारा विनीता । तामप्युद्दिश्य पञ्चविहारशतानि कारितानीति । तत्र भगवता सान्तर्बहिर्मथुरायामर्धतृतीयानि यक्षसहस्राणि विनीतानि । तान्युद्दिश्य श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिरर्धतृतीयानि विहारसहस्राणि कारितानि । अथ भगवानोतलामनुप्राप्तः । ओतलायां विहरति । ओतलीये वनषण्डे । तत्र ओतलायनो नाम ब्राह्मणमहाशालः प्रतिवसति आढ्यो महाधनो महाभोग इति विस्तरः । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय ओतलायां पिण्डाय प्राविक्षत्* । अन्यतमस्मिन् प्रदेशे पञ्चमात्राणि कार्षिकशतानि (म्स्वि १८) उद्रजःशिरस्कानि शणशाटीनिवस्तानि हलं वाहयन्ति । अद्राक्षुस्ते कार्षिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिं<शन्महापुरुषलक्षणा>लंकृतं (fओल्. १४६ १ = ग्ब्म् ६.९६०) द्योतितमूर्तिमिति विस्तरः । भगवता तेषां धर्मो देशितः । यावन्मान्याश्चाभिवाद्याश्च संवृत्ताः । अथ तद्बलीवर्दसहस्रं योक्त्राणि वरत्राणि च्छित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तम्* । उपसंक्रम्य भगवतः <पादौ शिरसा वन्दित्वा> संपरिवार्यावतस्थुः । भगवता तेषां त्रिभिः पदैर्धर्मो देशितो यावच्चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नाः । यावद्दृष्टसत्याः स्वभवनं गताः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त एभिः पञ्चभिः कार्षिकशतैरेभिश्च बलीवर्दैः कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन कार्षिकाः संवृत्ता दरिद्रगृहेषूपपन्नाः । इमे च बलीवर्दाः संवृत्ताः । भगवानाह । एभिरेवं भिक्षवः कर्माणि कृतानीति विस्तरः । एते काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शासने प्रव्रजिताः । एभिस्तत्र कौसीद्येनाभिनामितम्* । तस्य कर्मणो विपाकेन कार्षिकाः संवृत्ताः । एभिश्च बलीवर्दैस्तत्रैव प्रव्रजितैः क्षुद्रानुक्षुद्रैः शिक्षापदैरनादरं कृतम्* । तस्य कर्मणो विपाकेन तिर्यक्षूपपन्नाः । यत्ते काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शासने प्रव्रजितास्तस्य कर्मणो विपाकेन ममान्तिकात्सत्यदर्शनं कृतमिति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानामिति विस्तरः । (म्स्वि १९) अश्रौषीदोतलायनो ब्राह्मणः श्रमणो गौतमो ओतलामनुप्राप्तः । ओतलायां विहरति ओतलीयके वनषण्ड इति । ओतलायनसूत्रं विस्तरेण संयुक्तागमे मार्गवर्गनिपाते ।{म्स्ग्ब्म् ९६०.६: <संयुक्तकागमे मार्गवर्गनिपाते>} अथ ओतलायनस्य ब्राह्मणस्यैतदभवत्* । किं पुनरस्यानर्थं करिष्यामः । तेन च पूर्वं श्रुतं श्रमणो गौतमः सश्रावकं संघं भोजयित्वा प्रणिधानं करोति । स यच्चिन्तयति यत्प्रार्थयते तत्सर्वं प्रतिलभते इति । अथ ओतलायनो ब्राह्मणः उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवन् गौतम श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन । पूर्ववद्यावद्भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्मिथ्याप्रणिधानं चिन्तयितुमारब्धः । यावन्त इमे श्रमणाः शाक्यपुत्रीया मया भोजिताः सर्व एते मम बलीवर्दाः स्युरिति । अथ भगवानोतलायनस्य ब्राह्मणस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय ओतलायनं ब्राह्मणमिदमवोचत्* । अप्रतिरूपं ते ब्राह्मण चित्तमुत्पादितम्* । नैतत्समृध्यति । तथा ह्येते सर्वे भिक्षवः क्षीणपुनर्भवाः । अन्यच्चित्तमुत्पादयेत्युक्त्वा भगवान् दक्षिणादेशनां कृत्वा प्रक्रान्तः । अथ भगवान् विहारं गतः पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । निषद्य भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । ओतलायनेन भिक्षवो ब्राह्मणेन मिथ्याप्रणिधानसमुत्थं (म्स्वि २०) पापकं चित्तमुत्पादितम्* । युष्माभिर्(fओल्. १४६ १ = ग्ब्म् ६.९६१) भुक्त्वा आर्षा गाथा वक्तव्या । मिथ्याप्रणिधानं न समर्द्धिष्यति । अथ भगवांस्तस्या एव रात्रेरत्ययादोतलां पिण्डाय प्राविक्षदायुष्मता आनन्देन पश्चाच्छ्रमणेन । तदा ओतलायां कचंगला नाम वृद्धा । सा उदकार्थिनी कूलमपसृता । भगवांस्तस्य विनयकालमवेक्ष्यायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । गच्छानन्द एतस्या वृद्धायाः कथय । भगवांस्तृषितः पानीयमनुप्रयच्छेति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य येन कचंगला वृद्धा तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य कचंगलां वृद्धामिदमवोचत्* । कचंगले भगवांस्तृषितः पानीयमनुप्रयच्छेति । सा कथयति । आर्य अहं स्वयमेवानेष्यामीति । ततः कचंगला उदकघटं पूरयित्वा त्वरितत्वरिता येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ता । ददर्श कचंगला बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्योमप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जङ्गममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । कचंगलासहदर्शनादस्याः पुत्रस्नेहमुत्पन्नम्* । सा ऊर्ध्वबाहुः पुत्र पुत्रेति भगवन्तं परिष्वङ्क्तुमारब्धा । भिक्षवस्तां वारयन्ति । भगवानाह । मा यूयं भिक्षवः एतां वृद्धां वारयत । तत्कस्य हेतोः । पञ्च जन्मशतान्येषा मे माताभून्निरन्तरम्* । सा चेदेषा निवारिता मम गात्रस्य श्लेषणात्* ॥ (म्स्वि २१) इदानीं रुधिरं ह्युष्णं कण्ठादेषा वमेत्क्षणात्* । कृतज्ञतामनुस्मृत्य दृष्ट्वेमां पुत्रलालसाम्* । कारुण्याद्गात्रसंश्लेषं प्रददाम्यनुकम्पया ॥ इति ॥ भगवता तस्याः कण्ठाश्लेषो दत्तः । पुत्रस्नेहं विनोद्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । ततो भगवता तस्या आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञत्वा तादृशी चातुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता यां <श्रुत्वा> कचंगलया विंशतिशिखरसमुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । सा दृष्टसत्या त्रिरुदानमुदानयति । इदमस्माकं भदन्त न मात्रा कृतं न पित्रा । पूर्ववद्यावत्* । अनाद्यकालोपचितं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । गाथां च भाषते । यत्कर्तव्यं सुपुत्रेण मातानुग्रहकारिणा । तत्कृतं भवता मेऽद्य चित्तं मोक्षपरायणम्* ॥ दुर्गतिभ्यः समुद्धृत्य स्वर्गे मोक्षे च ते अहम्* । स्थापिता सुप्रयत्नेन साधु ते दुष्करं कृतम्* ॥ (म्स्वि २२) इत्युक्त्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्ता । अथ कचंगला अपरेण समयेन स्वामिनमनुज्ञाप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ता । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णा । एकान्तनिषण्णा कचंगला भगवन्तमिदमवोचत्* । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुणीभावं चरेयमहं भगवतो (fओल्. १४७ १ = ग्ब्म् ६.९६२)ऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । भगवता महाप्रजापत्ये संन्यस्ता । ततस्तया प्रव्राजिता उपसंपादिता अववादो दत्तः । तया युज्यमानया घटमानया व्यायच्छमानया सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन्तिनी च बभूव । त्रैधातुकवीतरागा पूर्ववन्मान्या च संवृत्ता । यदा भगवान् भिक्षुणीनां संक्षेपेणोद्दिश्य विहारं प्रविशति प्रतिसंलयनाय तदा तं कचंगला विस्तरेण व्याकरोति । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । एषाग्रा मे भिक्षवो भिक्षुणीनां मम श्राविकाणां सूत्रान्तविभागकर्त्रीणां यदुत कचंगला भिक्षुणी इति । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त कचंगलायाः कर्म कृतं येन वृद्धा प्रव्रजिता । किं च कर्म कृतं येन दरिद्रा दासी च संवृत्ता भगवांश्च पश्चिमेन गर्भवासेन धारितः । प्रव्रज्यार्हत्वं च साक्षात्कृतम्* । भगवता च सूत्रान्तविभागकर्त्रीणामग्रा निर्दिष्टेति । भगवानाह । कचंगलयैव (म्स्वि २३) भिक्षवो भिक्षुण्या कर्मा<णि> कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो बोधिसत्वचर्यायां वर्तमानस्य एषा मम माता बभूव । यदाहं प्रव्रजितुमिच्छामि तदा मामेव वारयति । तस्य कर्मणो विपाकेन वृद्धा प्रव्रजिता । दानं ददतो मेऽनया दानान्तरायः कृतः । तेन दरिद्रा संवृत्ता । न चानया पुण्यमहेशाख्यसंवर्तनीयानि कर्माणि कृतानि यथा महामायया येनाहमनया पश्चिमे गर्भवासेन धारितः । काश्यपे च सम्यक्संबुद्धे प्रव्रजिता याः शैक्षाशैक्षा भिक्षुण्यो दासीवादेन समुदाचरिताः । तेन दासी संवृत्ता । यत्तत्रानया पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलमायतनकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतं तेन मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । यस्याश्चोपाध्यायिकायाः सकाशे प्रव्रजिता सा भगवता काश्यपेन सम्यक्संबुद्धेन सूत्रान्तविभागकर्त्रीणामग्रा निर्दिष्टा । तत्रानया मरणकालसमये प्रणिधानं कृतं यन्मया भगवति काश्यपे सम्यक्संबुद्धे अनुत्तरे दक्षिणीये यावदायुर्ब्रह्मचर्यं चरितं न च कश्चिद्गुणगणोऽधिगतः । अनेन कुशलमूलेन योऽसौ भगवता काश्यपेनोत्तरो नाम माणवो व्याकृतो भविष्यति । त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हत्सम्यक्संबुद्ध इति । तस्याहं शासने प्रव्रजेयम्* । (म्स्वि २४) यथैषा मे उपाध्यायिका भगवता काश्यपेन सम्यक्संबुद्धेन सूत्रान्तविभागकर्त्रीणामग्रा निर्दिष्टा । (fओल्. १४७ १ = ग्ब्म् ६.९६३) एवं मामप्यसौ भगवान् शाक्यमुनिः सूत्रविभागकर्त्रीणामग्रां निर्दिशेदिति । तत्प्रणिधानवशादेतर्हि मया सूत्रान्तविभागकर्त्रीणामग्रा निर्दिष्टा । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः । पूर्ववद्यावत्* । आभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यमिदमवोचत्* । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । आगमयानन्द येन वैरंभ्यमिति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवान् संप्रस्थितो यावदन्यतमस्मिन्नारामे । ब्राह्मणः कूपात्पानीयमुद्धरति । आरामं सेक्तुमारब्धः । अद्राक्षीत्स ब्राह्मणो भगवन्तं दूरादेव । दृष्ट्वा च पुनः संलक्षयति । यदि श्रमणो गौतम आरामं प्रवेक्ष्यति । आरामामुदपानं स दूषयतीति । ततो रज्जुं तिप्यकं च गोपायित्वा स्थितः । अथ भगवानृद्ध्यारामं प्रविष्टः । पांचिकेन च महायक्षसेनापतिना तदुदपानं प्लावीकृतम्* । सर्वोऽसावाराम उदकेन प्लावितः । ततोऽसौ ब्राह्मणो महर्धिकोऽयं श्रमणो गौतमो महानुभाव इति विदित्वातिप्रसन्नः कथयति । (म्स्वि २५) आगच्छतु भगवन् गौतम । इयं रज्जुरिदं तिप्यकम्* । गृह्णातु पानीयं यथासुखमिति । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते । किं कुर्यादुदपानेन आपश्चेत्सर्वतो यदि । छित्वेह मूलं तृष्णायाः कस्य पर्येषणां चरेत्* ॥ इति ॥ अथासौ ब्राह्मणो भगवन्तमिदमवोचत्* । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं पूर्ववद्यावत्* । एहिभिक्षुकया प्रव्राजितः । एहीति चोक्तः स तथागतेन मुण्डश्च संघाटीपरीतदेहः । सद्यः प्रशान्तेन्द्रिय एव तस्थौ नैव स्थितो बुद्धमनोरथेन ॥ {म्स्: <तस्थुर्नेपच्छिता>; च्f. नेपच्छिता -> प्रव्र्-विइइ, fओल्.४७ ६} तेनोद्यच्छमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । अर्हन् संवृत्तः । त्रैधातुकवीतरागः पूर्ववद्यावदभिवाद्यश्च संवृत्तः । अथ भगवाञ्छूरसेनेषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैरंभ्यमनुप्राप्तो वैरंभ्ये विहरति नडेरपिचुमन्दमूले । तेन खलु समयेन वैरंभ्येष्वग्निदत्तो नाम ब्राह्मणराजो राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं चाकीर्णबहुजनमनुष्यं च । अश्रौषीदग्निदत्तो ब्राह्मणराजः श्रमणो गौतमः शूरसेनेषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैरंभ्यमनुप्राप्तो वैरंभ्ये विहरति नडेरपिचुमन्दमूले (म्स्वि २६) इति । श्रुत्वा च पुनरस्यैतदभवत्* । श्रमणो गौतमः सर्वसामन्तराजानां सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽर्हत्संमतः । सचेदहं श्रमनं गौतमं <न> सत्करिष्यामि प्रातिसीमानां कोट्टराजानां गर्ह्यो भविष्यामि । बालो वत भवन्तोऽग्निदत्तो ब्राह्मणराजो यस्य ग्रामक्षेत्रमुपनिश्रित्य श्रमणो गौतमो विहरति न च सत्करोति । (fओल्. १४८ १ = ग्ब्म् ६.९६४) यन्वहं श्रमणं गौतमं सश्रावकसंघं सर्वोपकरणैः प्रवारयेयमिति विदित्वा महत्या राजर्द्ध्या महता राजानुभावेन वैरंभ्यान्निष्क्रम्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सार्धं संमुखं संमोदनीं संरञ्जनीं विविधां कथां व्यतिसार्य एकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णमग्निदत्तं ब्राह्मणराजं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराज उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् गौतमस्त्रैमासीं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः सार्धं भिक्षुसंघेन इति । अधिवासयति भगवानग्निदत्तस्य ब्राह्मणराजस्य तूष्णींभावेन । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । तेन निवेशनं गत्वा अमात्यानामाज्ञा दत्ता । प्रतिदिवसमष्टादशप्रकारं खाद्यकं पचत नानासूपिकरसव्यंजनोपेतं च प्रभूतं भक्तम्* । वैरंभ्ये च घण्टावघोषणं कारितम्* । नान्येन श्रमणो गौतमस्त्रैमासीं भोजयितव्यः । यो भोजयति तस्य वधो दण्ड इति । स एवं घण्टावघोषणं कृत्वा (म्स्वि २७) रात्रौ शयितः स्वप्नमद्राक्षीत्* । आत्मीयैरन्त्रैः {म्स्<आत्मदीयैरन्त्रैः>} सर्वं वैरंभ्यं नगरं वेष्टितम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भीतः संतप्तः आहृष्टरोमकूपो लघु लघ्वेव महार्हशयनादुत्थाय करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । मा हैव मे अतोनिदानं राज्याच्च्युतिर्भविष्यति जीवितस्य वान्तराय इति । स प्रभातायां रजन्यां ब्राह्मणाय पुरोहिताय निवेदयामास । उपाध्याय मया ईदृशः स्वप्नो दृष्टः । कथमत्र प्रतिपत्तव्यमिति । ब्राह्मणः पुरोहितः संलक्षयति । किं चापि देवेनाशोभनः स्वप्नो दृष्टः । यद्यहमेनमनुसंवर्णयेयं भूयस्या मात्रया श्रमणो गौतमः प्रसादमुत्पादयिष्यति । यन्वहमेनं विवर्णयेयेअमिति विदित्वा कथयति । देवेन शोभनः स्वप्नो न दृष्टः । उपाध्याय किंविपाकोऽयं भविष्यति । नियतं देवस्य राज्यच्युतिर्भविष्यति जीवितस्य वान्तरायः । राजा संलक्षयति । अहो वत मे न राज्यच्युतिः स्याद्<वा> जीवितस्यान्तराय इति विदित्वा ब्राह्मणं पुरोहितमिदमवोचत्* । उपाध्याय कोऽसावुपायः स्याद्येन मे न राज्यच्युतिर्भवेन्नापि जीवितस्यान्तराय इति । स कथयति । यदि देवस्त्रैमासीमदर्शनपथे तिष्ठति एवं देवस्य न राज्यच्युतिर्भवति नापि जीवितस्यान्तरायः । अग्निदत्तो ब्राह्मणराजः संलक्षयति । यद्येवं सुकरम्* । एवं कारयामि घण्टावघोषणमिति । तेन सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्* । न (fओल्. १४८ १ = ग्ब्म् ६.९६५) मम केनचित्त्रैमासीं दर्शनायोपसंक्रमितव्यम्* । य उपसंक्रामति तस्य वधो दण्ड इति । स घण्टावघोषणं कृत्वा (म्स्वि २८) त्रैमासीमदर्शनपथे स्थितः । आयुष्मानानन्दः काल्यमेवोत्थाय येनाग्निदत्तस्य ब्राह्मणराजस्य निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । यावत्पश्यत्यग्निदत्तस्य ब्राह्मणराजस्य पौरुषेया अल्पोत्सुकान् कृत्वा तिष्ठन्ति । दृष्ट्वा च पुनः कथयति । भवन्तः किमल्पोत्सुकास्तिष्ठथ । ते कथयन्ति । आर्य किं कुर्मः । न त्वग्निदत्तेन ब्राह्मणराजेन बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघस्त्रैमासीं सर्वोपकरणैः प्रवारितः । ते यूयमल्पोत्सुकास्तिष्ठथ नाहारं सज्जीकुरुथ नासनप्रज्ञप्तिम्* । किं बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो भक्तच्छेदं करिष्यतीति । ते कथयन्ति । आर्यानन्द देवेनाज्ञा दत्ता । पंचानां शतानामाहारं सज्जीकुरुत प्रणीतं प्रभूतं चेति । न तूक्तममुकस्यार्थायेति । भवन्तो गत्वा आरोचयत । आर्य देवेन घण्टावघोषणं कारितम्* । न मम केनचिद्दर्शनायोपसंक्रमितव्यम्* । य उपसंक्रामति तस्य वधो दण्ड इति । तत्किमस्माकं शिरोद्वयम्* । न वयमारोचयाम इति । अथायुष्मानानन्दो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य एतत्प्रकरणं भगवतो विस्तरेणारोचयति । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । गच्छानन्द संघाटीमादाय पश्चाच्छ्रमणं च वैरंभ्ये रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेष्वारोचय । यो युष्माकं भवन्तः उत्सहते बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं च त्रैमासीं भोजयितुं भोजयत्विति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य संघाटीमादाय पश्चाच्छ्रमणं च रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेष्वारोचयति । यो युष्माकं भवन्तः उत्सहते बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं त्रैमासीं भोजयितुं स भोजयत्विति । वैरंभ्या ब्राह्मणगृहपतयः (म्स्वि २९) कथयन्ति । आर्यानन्द एकैकोऽस्माकमुत्सहते त्रैमासीं भोजयितुम्* । अपि तु अनेन कलिराजेन घण्टावघोषणं कारितम्* । नान्येन केनचित्त्रैमासीमुपनिमंत्र्य बुद्धप्रमुको भिक्षुसंघो भोजयितव्यम्* । यो भोजयति तस्य वधो दण्ड इति । यावदुत्तरापथात्सार्थवाहः पंचाश्वशतानि पण्यमादाय वैरंभ्यमनुप्राप्तः । स संलक्षयति । यदिदानीं गमिष्यामि अश्वानां खुरः क्लेदमापत्स्यते । अपर्णा भविष्यन्ति । इहैव तिष्ठामीति । स तत्रैवावस्थितः । तेनाश्वाजानेयस्य द्वौ यवप्रस्थौ प्रज्ञप्तौ । अवशिष्टानामश्वानामेकैकः । श्रुतं चानेन राज्ञा अयं चायं च क्रियाकारः कृतः । आयुष्मतानन्देन एवमारोचितमिति । स संलक्षयति । नाहमस्य राज्ञो विषये निवासी । किं मम राजा (fओल्. १४९ १ = ग्ब्म् ६.९६६) करिष्यति । इति विदित्वायुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्* । आर्यानन्द मया अश्वाजानेयस्य द्वौ यवप्रस्थौ प्रज्ञप्तौ । अवशिष्टानामश्वानामेकैकः । यदि भगवानुत्सहते यवान् परिभोक्तुमहं भगवतः प्रस्थद्वयमनुप्रयच्छामि । अन्येषां च भिक्षूणामेकैकमिति । अथायुष्मानानन्दो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य एतत्प्रकरणं भगवतो विस्तरेणारोचयति । अथ भगवत एतदभवत्* । मयैवैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि ओघवत्प्रत्युपस्थितानि । अवश्यंभावीनि मयैवैतानि कर्माणि कृतान्युपचितानि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति । न हि कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते । (म्स्वि ३०) नाब्धातौ । न तेजोधातौ । न वायुधातावपि । पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनामिति । आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । गच्छानन्द भिक्षूणां शलाकां {दुत्त्थ्रोउघोउत्<शिलाकां>} चारय । यो युष्माकमुत्सहते तथागतेन सार्धं वैरंभ्ये त्रैमासीं यवान् परिभोक्तुं स शलाकां गृह्णात्विति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य शलाकां चारयितुमारब्धः । यावद्भगवता शलाकां गृहीत्वा भिक्षुद्वयोनैश्च पांचभिर्भिक्षुशतैः । आयुष्मांस्तु शारिपुत्रः कथयति । भगवन्नहं वाय्वाबाधिको नोत्सहे त्रैमासीं यवान् परिभोक्तुमिति । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः कथयति । अहमस्योपस्थायिक इति । ततो भगवान् भिक्षुद्वयौनैः पंचभिर्भिक्षुशतैः सार्धं वैरंभ्ये वर्षा उपगतः । आयुष्मन्तौ शारिपुत्रमौद्गल्यायनौ त्रिशङ्कुं पर्वतं गत्वा वर्षा उपगतौ । ततः शक्रेण देवेन्द्रेण दिव्यया सुधया प्रवारितौ । ततः सार्थवाहो भगवतो द्वौ यवप्रस्थावनुप्रयच्छति । अन्येषां च भिक्षूणामेकैकम्* । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्* । गच्छानन्द तथागतस्यार्थाय यवान् परिकर्मयेति । एवं भदन्तेति आयुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यंशमादाय येनान्यतमा वृद्धा स्त्री तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य (म्स्वि ३१) तां स्त्रियमिदमवोचत्* । भगिनि तथागतस्यार्थाय यवान् परिकर्मीकुरु । सा कथयति । आर्य अहं वृद्धा न शक्नोमि । अपि त्वेषा तरुणिका दारिका । अस्या अनुप्रयच्छ । एषा परिकर्मयतीति । आयुष्मानानन्दस्तस्याः सकाशमुपसंक्रान्तः । भगिनि शक्ष्यसि त्वं तथागतस्यार्थाय यवान् परिकर्मीकर्तुमिति । सा कथयति । आर्य समयेनाहं परिकर्मयामि । यदि मे आलापमनुप्रच्छसीति । स कथयति । परिकर्मय दास्यामीति । सा परिकर्मयितुमारब्धा । पृच्छति च । आर्यक एष बुद्धो नाम इति । आयुष्मानानन्दः संलक्षयति । यद्यहमस्या बुद्धवर्णोदाहरणं करिष्ये (fओल्. १४९ १ = ग्ब्म् ६.९६७) गम्भीरा बुद्धधर्माः स्थानमेतद्विद्यते <यदसौ न विज्ञास्यतीति> यन्वहमस्याश्च<क्ररत्न>वर्णोदाहरणमुदाहरेयमिति विदित्वा कथयति । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्सप्तानां रत्नानां लोके प्रादुर्भावो भवति । कतमेषां सप्तानाम्* । तद्यथा । चक्ररत्नस्य हस्तिरत्नस्याश्वरत्नस्य मणिरत्नस्य स्त्रीरत्नस्य गृहपतिरत्नस्य परिणायकरत्नस्य सप्तमस्य । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्कथंरूपस्य चक्ररत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । इह भगिनि राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य तदेव पोषधे पंचदश्यां शिरःस्नातोपवासैरलंकृतस्य उपरि प्रासादतलगतस्यामात्यगणपरिवृतस्य पूर्वस्यां दिशि चक्ररत्नं प्रादुर्भवति सहस्रारं सनाभिकं सनेमिकं सर्वाकारपरिपूर्णं (म्स्वि ३२) शुभमकर्मारकृतं दिव्यं <सर्व>सौवर्णम्* । शुभं चानेन भवति । यस्य राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य तदेव पोषधे पंचदश्यां पूर्ववद्यावत्सर्वसौवर्णम्* । भवति स राजा चक्रवर्तीति । अद्धाहमस्मि राजा चक्रवर्तीति चक्ररत्नं मीमांसितुकाम उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य तच्चक्ररत्नमुभाभ्यां पाणिभ्यां प्रतिगृह्य वामे पाणौ प्रतिष्ठाप्य दक्षिणेन पाणिना अनुवर्तयति । जयस्व भो चक्ररत्न येनार्यः पुराणश्चक्रवर्तिपथ इति । अथ चक्र<र>त्नं राज्ञा चक्रवर्तिना अनुप्रवर्तितमुपरिविहाय<सम>भ्युद्गम्य पूर्वेण प्रायासीद्येनार्यः पुराणश्चक्रवर्तिपथः । अन्वेति राजा चक्रवर्ती तच्चक्ररत्नं सार्धं चतुरङ्गेण बलकायेन । यस्मिंश्च प्रदेशे तच्चक्ररत्नं प्रतितिष्ठति तत्र राजा चक्रवर्ती वासं कल्पयति सार्धं चतु<रङ्गेण ब>लकायेन । <ये खलु> पूर्वस्यां दिशि कोट्टराजानस्ते येन राजा चक्रवर्ती तेनोपसंक्रामन्ति । उपसंक्रम्य राजानं चक्रवर्तिनमेवं वदन्ति । एतु देवः । स्वागतं देवस्य । इमे देवस्य जनपदा ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च <सुभिक्षा>श्चाकीर्णबहुजन<मनुष्या>श्च तान् देवः समनुशास्तु । वयं देवस्यानुयात्रिका भविष्यामः । तेन हि यूयं ग्रामण्यः स्वकस्वकानि विजितानि समनुशासथ (म्स्वि ३३) धर्मेण माधर्मेण । मा च वः कस्यचिदधर्मचारिणो वि<प>च्चारिणो राष्ट्रे वासो रोचताम्* । ए<तत्प्रकार>मानुयात्रिका भविष्यथ । अथ तच्चक्ररत्नं पूर्वां दिशमभिनिर्जित्य पूर्व<व>न्महासमुद्रं प्रत्युत्तीर्य दक्षिणेन पश्चिमेनोत्तरेण प्रायासीद्येनार्यः पुराणश्चक्रवर्तिपथः । अथ <चक्ररत्नं> राज्ञा चक्रवर्तिनानुप्रवर्तितमुपरि विहाय<समभ्युद्गम्य> उत्तरेणान्वावृतं येनार्यः पुराणश्चक्रवर्तिपथः । अन्वेति राजा चक्रवर्ती तच्चक्ररत्नं सार्धं चतुरङ्गेण बलकायेन (fओल्. १५० १ = ग्ब्म् ६.९६८) । यस्मिन् प्रदेशे तच्चक्ररत्नं प्रतितिष्ठति तत्र राजा चक्रवर्ती <वासं कल्पयति> सार्धं चतुरङ्गेण बलकायेन । ये खलूत्तर<स्यां दिशि कोट्टराजानः> ते येन राजा चक्रवर्ती तेनोपसंक्रामन्ति । उपसंक्रम्य राजानं चक्रवर्तिनमेवं वदन्ति । एहि देव । स्वागतं देवस्य । इमे देवस्य जनपदा ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च सुभिक्षाश्चाकीर्णबहुजनमनुष्याश्च । तान् देवः समनुशास्तु । वयं देवस्या<नुयात्रिका भ>विष्यामः । तेन हि यूयं ग्रामण्यः स्वकस्वकानि विजितानि समनुशासथ धर्मेण माधर्मेण । मा च वः कस्यचिदधर्मचारिणो राष्ट्रे वासो रोचतामिति । अथ चक्ररत्नमुत्तरां दिशमभिनिर्जित्योत्तरमहासमुद्रं प्रत्युत्तीर्य तामेव राजधानीमागत्योपर्यस्याधिकरणस्योच्छ्रापितमिवास्थात्* । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो (म्स्वि ३४) लोके प्रादुर्भावादस्यैवंरूपस्य चक्ररत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्कथंरूपस्य हस्तिरत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । इह भगिनि राज्ञश्चक्रवर्तिनो हस्ती भवति सर्वश्वेतः कुमुदवर्णः सप्ताङ्गः सुप्रतिष्ठितोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । यं दृष्ट्वा राज्ञश्चक्रवर्तिनश्चित्तमभिप्रसीदति । भद्रकं वरहस्तिरत्नं स<कृद्द>मथम् (fओल्. १५० १ = ग्ब्म् ६.९६९) एष्यतीति । अथ राजा चक्रवर्ती संख्यातं हस्तिदमकं दूतेन प्रक्रोष्येदमवोचत्* । इदं त्वया सौम्य संख्यातं हस्तिरत्नं क्षिप्रमेव सुदान्तं कृत्वास्माकमुपनयितव्यमिति । एवं देव इति संख्यातो हस्तिदमको राज्ञश्चक्रवर्तिनः प्रतिश्रुत्य हस्तिरत्नमेकाह्ना सर्वचारणेभिरुपसंक्रामति । तदेकाह्ना सर्वचारणेभिरुपसंक्रम्यमानमेकाह्ना सर्वचारणैः प्रतिगृह्णाति । तद्यथान्ये हस्तिनोऽनेकवार्षिका अनेकवर्षगणदान्ताः सर्वचारणेभिरुपसंक्रम्यमानं प्रतिगृह्णन्ति । एवमेतद्धस्तिरत्नमेकाह्ना सर्वचारणैः प्रतिगृह्णाति । दान्तं चैनं विदित्वा राज्ञश्चक्रवर्तिनः उपनामयति । दान्तं देव भद्रं हस्तिरत्नम्* । यस्येदानीं देवः कालं मन्यत इति । अथ राजा चक्रवर्ती तद्धस्तिरत्नं मीमांसितुकामः सूर्यस्याभ्युद्गमनकालसमये तद्धि <हस्ति>रत्नमभि<रु>ह्येमामेव समुद्रपर्यन्तां महापृथिवीमन्वाहिण्ड्य तामेव राजधानीम् (म्स्वि ३५) आगत्य प्रातराशिकमकार्षीत्* । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावादस्यैवंरूपस्य हस्तिरत्नस्य प्रादुर्भावो भवति । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्कथंरूपस्याश्वरत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । इह भगिनि राज्ञश्चक्रवर्तिनः अश्वो भवति सर्वनीलः कृष्णशिरा मनोज्ञो जवनोऽभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिकः । यं दृष्ट्वा राज्ञश्चक्रवर्तिनश्चित्तमभिप्रसीदति । भद्रकं वताश्वरत्नं सकृद्<दमथ>मेष्यतीति । अथ राजा चक्रवर्ती संख्यातमश्वदमकं दूतेन प्रक्रोष्येदमवोचत्* । इदं त्वया सौम्य संख्यातमश्वरत्नं क्षिप्रमेव सुदान्तं कृत्वास्माकमुपनयितव्यमिति । एवं देवेति संख्यातोऽश्वदमको राज्ञश्चक्रवर्तिनः प्रतिश्रुत्य तदश्वरत्नमेकाह्ना सर्वचारणैरुपसंक्रामति । तदेकाह्ना सर्वचारणेभिरुपसंक्रम्यमानमेकाह्ना सर्वचारणैः प्रतिगृह्णाति । तद्यथान्ये अश्वा अनेकवार्षिका अनेकवर्षगणदान्ताः सर्वचारणेभिरुपसंक्रम्यमानाः सर्वचारणैः प्रतिगृह्णन्ति । एवमेव तदश्वरत्नमेकाह्ना सर्वचारणेभिरुपसंक्रम्यमानमेकाह्ना सर्वचारणैः प्रतिगृह्णाति । दान्तं चैनं विदित्वा राज्ञश्चक्रवर्तिन उपनामयति । दान्तं देव भद्रमश्वरत्नं यस्येदानीं देवः कालं मन्यते । अथ राजा चक्रवर्ती अश्वरत्नं मीमांसितुकामः सूर्यस्याभ्युद्गमनकालसमये तदश्वरत्नमभिरुह्येमामेव समुद्रपर्यन्तां महापृथिवी<मन्वाहिण्ड्य> तामेव राजधानीमागत्य (म्स्वि ३६) प्रातराशमकार्षीत्* । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावादस्यैवंरूपस्याश्वरत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्कथंरूपस्य <मणिरत्नस्य> लोके प्रादुर्भावो भवति । इह भगिनि राज्ञश्चक्रवर्तिनो मणिर्भवति अष्टांशो वैडूर्यः शुभो जातिमानच्छो विप्रसन्नः अनाविलः । यावद्राज्ञश्चक्रवर्तिनोऽन्तःपुरे दीपकृत्यं सर्वं तन्मणेराभया । अथ राजा चक्र<वर्ती तन्मणि>रत्नं मीमांसितुकामोऽन्धकारतमिस्रायां रात्र्यां शनैर्मन्दं मन्दं देवे वृष्टायमाने विद्युत्सु निश्चरन्तीषु मणिरत्नं ध्वजाग्रे आरोप्योद्यानभूमिं निर्याति सार्धं चतुरङ्गेण बलकायेन । यावत्खलु राज्ञश्चक्रव<र्तिनो चतुरङ्गो> बलकायः सर्वः स्फुटो <म>णेराभया । अर्धयोजनं च सामन्तकेन । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावादस्यैवंरूपस्य मणिरत्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । राज्ञो भगिनि चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्कथंरूप<स्य स्त्रीर>त्नस्य लोके प्रादुर्भावो भवति । इह भगिनि राज्ञश्चक्रवर्तिनः स्त्री भवति अभिरूपा दर्शनीया प्रासादिकी नातिगौरी नातिश्यामा मद्गुरुच्छविर्नातिदीर्घा नातिह्रस्वा सुप्रतिष्ठिता नातिकृशा नातिस्थूला नात्युत्सदमांसा <तनुगा>त्री । तस्याः खलु भगिनि शीते उष्ण<स>ंस्पर्शानि गात्राणि उष्णे शीतसंस्पर्शानि गात्राणि कालिङ्गप्रावारमृदुसंस्पर्शानि । तस्याः खलु भगिनि सर्वरोमकूपेभ्यश्चन्दनगन्धो वाति मुखाच्च <उत्पलगन्धः> । (म्स्वि ३७) यावदा<युष्मा>नानन्दः स्त्रीरत्नं विभजति तावत्तया दारिकया ते यावः परिकर्मिताः । सा पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धा (fओल्. १५१ १ = ग्ब्म् ६.९७०) । आर्य अनेनाहं कुशलमूलेन राज्ञश्चक्रवर्तिनः स्त्रीरत्नं स्यामिति । अथायुष्मानानन्दो यवान् परिकर्मितानादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतो यवानुपनामयति । जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः । पृच्छति बुद्धो भगवानायुष्मन्तमानन्दम्* । केनैते आनन्द यवाः परिकर्मिताः । अमुकया भदन्त <ब्राह्मणदारिकया । किम>भूत्ते आनन्द तया ब्राह्मणदारिकया सार्धमन्तराकथासमुदाहारः । तेन ह्यानन्द यावांस्तेऽभूत्तया ब्राह्मणदारिकया सार्धमन्तराकथासमुदाहारस्तत्सर्वमस्माकं विस्तरेणारोचय । अथायुष्मानानन्दो <यत्त्>अस्याभूत्तया ब्राह्मणदारिकया सार्धमन्तराकथासमुदाहारस्तत्सर्वं भगवतो विस्तरेणारोचयति । एवमुक्ते भगवानायुष्मन्तमानन्दमिदमवोचत्* । कस्मात्त्वयानन्द तया दारिकया बुद्धवर्णोदाहरणं न कृतम्* । मम भदन्त एवं भवति । गम्भीरा बुद्धधर्माः स्थानमेतद्विद्यते यदसौ दारिका न विज्ञास्यतीति । मया तस्याश्चक्रवर्तिवर्णोदाहरणं कृतम्* । क्षीणस्त्वमानन्द । सचेत्त्वया तस्या बुद्धवर्णोदाहरणं कृतमभविष्यत्स्थानमेतद्विद्यते यत्तु यामनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ अवैवर्तिकं चित्तमुत्पादितमभविष्यत्* । अपि त्वानन्द भविष्यत्यसौ दारिका राज्ञश्चक्रवर्तिनः स्त्रीरत्नम्* । {म्स्(ग्ब्म् ९७०.५ .) अद्द्स्<भगवान् संलक्षयति । यः कश्चिदादीनवो भिक्षवः पटप्लोतिकं प्रावृत्यान्तर्गृहं गच्छति । तस्मान्न भिक्षुणा पटप्लोतिं प्रावृत्यान्तर्गृहं गन्तव्यम्* । गच्छति सातिसारो भवति ।>} (म्स्वि ३८) सामन्तकेन शब्दो विस्तृतः । अमुकया ब्राह्मणदारिकया भगवतोऽर्थाय यवाः परिकर्मिताः । सा भगवता राज्ञश्चक्रवर्तिनः स्त्रीरत्नं व्याकृता । इति श्रुत्वा यैः पंचभिर्दारिकाशतैर्द्व्यूनैर्भिक्षुद्वयोनानां पंचानां भिक्षुशतानां यवाः परिकर्मिताः । ताभिरपि प्रणिधानं कृतम्* । वयमस्याः परिवाराः स्याम इति । यावद्भगवान् यवान् परिभोक्तुमारब्धाः आयुष्मानानन्दो विक्लवः अश्रूणि प्रमोक्तुमारब्धः । भगवता तेषु जन्मपरिवर्तेषु करचरणशिरश्छेदादीनि दानानि दत्वा त्रिभिः कल्पासंख्येयैः सर्वज्ञत्वमवाप्य इदानीं कोटरयवान् भक्षयतीति । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । कस्मात्त्वमानन्द विक्लवः अश्रूणि प्रमुंचसि । भगवान् भदन्त चक्रवर्तिकुले जातो राज्यमपहाय प्रव्रजितः करचरणशिरादीनि दानानि दत्वा त्रिभिः कल्पासंख्येयैः सर्वज्ञत्वमवाप्य इदानीं कोटरयवान् भक्षयतीति । भगवानाह । आकांक्षसि त्वमानन्द तथागतस्य दंष्ट्रान्तरविनिर्गतान् यवान् परिभोक्तुम्* । आकांक्षामि भगवन्* । ततो भगवता आयुष्मत आनन्दाय दंष्ट्रान्तरविनिर्गतानां (fओल्. १५१ १ = ग्ब्म् ६.९७१) यवाना<मेको दत्तः> । तथा ह्यानन्द तथागतस्य (म्स्वि ३९) रसाग्र<ग>तानां रसहरणी सुपरिशुद्धा । यदि तथागतः प्राकृतमप्याहारं परिभुंक्ते तदपि तथागतस्यान्नशतरसं संपरिवर्तते । तैः सामन्तकैः शब्दो विस्तृतः । अग्निदत्तो ब्राह्मणराजो बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघमुपनिमंत्र्यादर्शनपथे स्थितो भगवान् वैरंभ्ये यवान् परिभुंक्ते इति । सामन्तराजैरपि श्रुतं तैरग्निदत्तस्य ब्राह्मणराजस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्* । ते प्रवेशं न लभन्ते द्वारि स्थिताः । अनाथपिण्डदेन गृहपतिना श्रुतं तेन पंचमात्राणि शकटशतानि पर्णोपगूठस्य शालेः प्रेषितानि । अथ मारस्य पापीयस एतदभवत्* । बहुशो मया श्रमणो गौतमो विहेठितो न कदाचिदवतारो लब्धः । अत्रापि तावदस्य प्रहरामि इति विदित्वा आयुष्मन्तमानन्दमात्मानं विनिर्माय तेषां पंचानां शकटशतानां पुरतः स्थित्वा कथयति । भवन्तः कुत्र गम्यते । ते कथयन्ति । <आर्य> आनन्द अग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवन्तं सश्रावकसंघमुपनिमंत्र्यादर्शनपथे स्थितो भगवान् वैरंभ्ये यवान् परिभुंक्ते इति । अनाथपिण्डदेन गृहपतिना श्रुत्वैतानि पर्णोपगूठस्य शालेर्भगवतोऽर्थाय पंच शकटशतानि प्रेषितानि इति । स कथयति । भवन्तो देवो अभिप्रसन्ना नागा यक्षाः । यदि भगवानाकाशे पात्रं प्रसारयति तदपि देवास्त्रयस्त्रिंशा दिव्यायाः सुधायाः पूरयन्ति । किमर्थं भगवान् यवान् परिभुंक्ते । निवर्तयथ (म्स्वि ४०) इति । ते कथयन्ति । आर्यानन्द संप्रस्थिता वयं किमिदानीं निवर्तामः । गच्छाम इति । मारः संलक्षयति । न शक्यमेते निवर्तयितुम्* । उपायसंविधानं कर्तव्यमिति । स उपरिविहायसमभ्युद्गम्य अक्षमात्राभिर्वारिधाराभिर्वर्षितुमारब्धः । तेन तावद्दृष्टं यावत्तानि शकटानि नाभिं यावन्निमग्नानि । ततस्ते शाकटिका बलीवर्दान्मुक्त्वा प्रक्रान्ता इति । तत्र भगवता वैरंभ्ये यवाः परिभुक्ताः सार्धं द्वयोनैः पंचभिर्भिक्षुशतैः । आयुष्मद्भ्यां शारिपुत्रमौद्गल्यायनाभ्यां त्रिशंकुके पर्वते वर्षोपगताभ्यां दिव्या सुधा परिभुक्ता । ततस्तेन सार्थवाहेन त्रैमासस्यात्ययाद्भगवान् सश्रावकसंघो भक्तेनोपनिमंत्रितः । अधिवासितं च भगवता तूष्णींभावेन । स सार्थवाहस्तामेव रात्रिं शुचिं प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानीय पूर्ववद्यावद्भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः । अनेनाहं कुशलमूलेन राजा भवेयं चक्रवर्ती अश्वाजानेयः पुत्रो युवराजस्तान्यपि पंचाश्वशतानि पंच पुत्रशतानि । (fओल्. १५२ १ = ग्ब्म् ६.९७२) या सा दारिका भगवता स्त्रीरत्नं यानि पंच दारिकाशतानि तस्याः परिचारिका इति । ततो भगवांस्तस्य सार्थवाहस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय तं सार्थवाहमिदमवोचत्* । भविष्यसि त्वं सार्थवाह राजा चक्रवर्ती अश्वाजानेयस्ते पुत्रो युवराजस्तान्यपि पंचाश्वशतानि पंच पुत्रशतानि । सा दारिका (म्स्वि ४१) स्त्रीरत्नम्* । तान्यपि द्व्यूनानि पंच दारिकाशतानि तस्याः परिचारिका इति । अथ भगवान् त्रैमासस्यात्ययात्कृतचीवरो निष्ठितचीवरः आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । गच्छानन्द अग्निदत्तं ब्राह्मणराजमारोचय । एवं च वद । उषिताः स्मो महाराज तव विजिते । अवलोकितो भव । गच्छाम इति । एवं भदन्त इति । आयुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य येनाग्निदत्तस्य ब्राह्मणराजस्य निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । तेन खलु समयेनाग्निदत्तो ब्राह्मणराजः पुण्याहमागमयंस्तिष्ठति । अथायुष्मानानन्दो दौवारिकं पुरुषमामन्त्रयते । एहि त्वं भोः पुरुष येनाग्निदत्तो ब्राह्मणराजस्तेनोपसंक्रम । उपसंक्रम्याग्निदत्तं ब्राह्मणराजमेवं वद । आनन्दो भिक्षुर्द्वारे तिष्ठति देवं द्रष्टुकाम इति । एवमार्य इति दौवारिकपुरुषः आयुष्मत आनन्दस्य प्रतिश्रुत्य येनाग्निदत्तो ब्राह्मणराजस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्याग्निदत्तं ब्राह्मणराजमिदमवोचत्* । देवार्यानन्दो भिक्षुर्द्वारे तिष्ठति देवं द्रष्टुकामः । स कथयति । अहं भोः पुरुष पुण्याहमागमयंस्तिष्ठामि । आनन्दो भिक्षुः पुण्यमहेशाख्यः । स एव पुण्याहो भवतु । पंचकल्याणश्चायम्* । नामकल्याणो रूपकल्याणो वर्णकल्याणः प्रतिभानकल्याणः प्रतिपत्तिकल्याणश्च । प्रविशतु । को भवन्तमानन्दं वारयतीति । दौवारिकेणायुष्मत आनन्दायैवमारोचितम्* आयुष्मानानन्दः प्रविष्टः । तेऽपि सामन्तराजानां दूतास्तेनैव सार्धं प्रविष्टाः । (म्स्वि ४२) अथायुष्मानानन्दोऽग्निदत्तं ब्राहमणराजमारोग्ययित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णः आयुष्मानानन्दोऽग्निदत्तं ब्राह्मणराजमिदमवोचत्* । भगवांस्ते महाराज आरोग्ययति कथयति च । उषिताः स्मो महाराज तव विजिते त्रैमासीम्* । अवलोकितो भव । गच्छाम इति । वन्दे आर्यानन्द बुद्धं भगवन्तम्* । कच्चिदार्यानन्द भगवान् वैरंभ्येषु जनपदेषु सुखं वर्षोषितः । न च पिण्डकेन क्लान्त इति । तैः सामन्तराजदूतैरुक्तः । देवोऽप्रत्यक्षितराज्यस्त्वं यो भगवन्तं सश्रावकसंघं त्रैमासीमुपनिमंत्र्यादर्शनपथे व्यवस्थितः । त्रैमासीं कोटरयवाः परिभुक्ता इति । स कथयति । सत्यमार्यानन्द भगवता त्रैमासीं यवाः परिभुक्ताः । सत्यं महाराज । स संमूर्छितः (fओल्. १५२ १ = ग्ब्म् ६.९७३) पृथिव्यां निपतितो महता जलपरिषेकेण प्रत्यागतप्राणः अमात्यानाहूय पृच्छति । भवन्तो न मया युष्माकमाज्ञा दत्ता । प्रतिदिवसं पंचानां शतानामाहारं सज्जीकुरु । प्रणीतं प्रभूतं चेति । ते कथयन्ति । अस्ति देवेनैवमाज्ञप्तम्* । न त्वाज्ञा दत्ता अमुकस्य दातव्यमिति । अपि तु अद्याप्याहारः सज्जीकृत एव । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णमग्निदत्तं ब्राह्मणराजं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमिदमवोचत्* । (म्स्वि ४३) अत्ययो भगवन्नत्ययः सुगत यथा बालो यथा मूढो यथाव्यक्तो यथाकुशलो योऽहं भगवन्तं सश्रावकसंघं त्रैमासीमुपनिमंत्र्यादर्शनपथे व्यवस्थितः । तस्य मम भगवन्नत्ययं जानतोऽत्ययं पश्यतः अत्ययमत्ययतः प्रतिगृह्णीष्वानुकम्पामुपादाय । तथ्यं ते महाराज अत्ययमत्ययत आगमा यथा बालो यथा मूढो यथाव्यक्तो यथाकुशलो यस्त्वं तथागतं त्रैमासीमुपनिमंत्र्यादर्शनपथे व्यवस्थितः । यतस्त्वं महाराज अत्ययं जानास्यत्ययं पश्यसि तं च दृष्ट्वादेशयसि वृद्धिरेव ते प्रतिकांक्षितव्या कुशलानां धर्माणां न हानिः । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् यावज्जीवं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः सार्धं भिक्षुसंघेनेति । भगवानाह । तथागतो महाराज अल्पायुष्के काले जातः प्रभूतं च कार्यं करणीयम्* । निर्वाणकालसमयश्चेति । नाधिवासयति । यद्येवमधिवासयतु मे भगवान् सप्तवर्षाणि सप्तमासान् सप्तदिवसान्* । तथापि भगवान्नाधिवासयति । अग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । भगवान् संलक्षयति । यद्यहमस्यैकभक्तकमपि नाधिवासयामि स्थानमेतद्विद्यते यद्यग्निदत्तो ब्राह्मणराज उष्णं (म्स्वि ४४) शोणितं छर्दयित्वा कालं करिष्यतीति विदित्वा अधिवासितं भगवता तूष्णींभावेन । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजो भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तो येन स्वं निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्यामात्यानामंत्रयते भवन्तः कोऽसौ उपायः स्याद्येन सर्वोऽयमाहारो बुद्धप्रमुखेन भिक्षुसंघेन परिभुक्तो भवेदिति । ते कथयन्ति । देव सर्वोऽयं पृथिव्यामाहारस्तीर्यताम्* । भिक्षवः पद्भ्यामाक्रमिष्यन्ति । एवं परिभुक्तो भविष्यतीति । तेन (fओल्. १५३ १ = ग्ब्म् ६.९७४) पौरुषेयाणामाज्ञा दत्ता । भवन्तो यावानयमाहारः सर्वमेतत्समन्तात्पृथिव्यामाकिरत इति । तैः सर्वं समन्तादाकीर्णम्* । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजस्तामेव रात्रिं शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानीय पूर्ववद्यावद्भगवान् पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । यावदन्यतमेन महल्लेन संजातामर्षेणास्माभिस्त्रैमासीं कोटरयवाः परिभुक्ताः । इदानीमयं कलिराजो विभवं दर्शयतीति विदित्वा खादनीयभोजनीयस्य पृथिव्यामाकीर्णस्योपरि पार्ष्णिप्रहारो दत्तः । ब्राह्मणगृहपतयोऽवध्यायन्ति क्षिपन्ति विवाचयन्ति । आर्य खादनीयभोजनीयं मुखाभ्यवहार्यं पादेन स्पृशन्ति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवान् संलक्ष<य>ति । यः कश्चिदादीनवो भिक्षवः खादनीयभोजनीयं (म्स्वि ४५) मुखाभ्यवहार्यं पादेन स्पृशन्तीति विदित्वा भिक्षूनामन्त्रयते स्म । अमुकेन भिक्षवो महल्लभिक्षुणा संजातामर्षेण खादनीयभोजनीयस्य मुखाभ्यवहार्यस्य पृथिव्यामाकीर्णस्योपरि पार्ष्णिप्रहारो दत्त इति । ब्राह्मणगृहपतयोऽवध्यायन्ति क्षिपन्ति <वि>वाचयन्ति । तस्मान्न भिक्षुणा खादनीयभोजनीयं मुखाभ्यवहार्यं पादेनाक्रमितव्यम्* । आक्रामति सातिसारो भवतीति । अथाग्निदत्तो ब्राह्मणराजः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं सन्तर्पयति पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवानग्निदत्तं ब्राह्मणराजं <धर्म्य>या कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति संप्रहर्षयति । अनेकपर्यायेण धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य उत्थायासनात्प्रक्रान्तः । अथ संबहुला भिक्षवस्त्रयाणां वार्षिकाणां मासानामत्ययात्कृतचीवरा निष्ठितचीवराः समादाय पात्रचीवरं येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्तेऽस्थ्<उर्> । एकान्तस्थिताः संबहुला भिक्षवो भगवन्तमिदमवोचन्* । उषिताः स्मो भदन्त वैरंभ्ये त्रैमासीम्* । {तिब्. इन्सेर्त्स्थे wहोले वैरम्भसूत्र; च्f. अनिइ ५४-५७} विस्तरेण वैरंभ्यसूत्रमेकोत्तरिकागमे चतुष्कनिपाते । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं (म्स्वि ४६) पप्रच्छुः । किं भदन्त भगवता कर्म कृतं येन करचरणशिरश्छेदादिना दानसंभारेण यावद्दीनजनं संतर्प्य कल्पासंख्येयं यत्त्रयं सत्वार्थे आत्मानं परिखेद्यापगतसर्वकार्यो वैरंभ्ये कोटरयवान् परिभुक्तवान् सार्धं भिक्षुद्व्यूनैः पंचभिर्भिक्षुशतैः । आयुष्मन्तौ शारिपुत्रमौद्गल्यायनौ (fओल्. १५३ १ = ग्ब्म् ६.९७५) दिव्यां सुधामिति । भगवानाह । तथागतेनैव एतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवः अशीतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां विपश्यी नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* । सः अशीतिभिक्षुसहस्रपरिवारो बन्धुमतीं राजधानीमुपनिश्रित्य विहरति । तेन खलु समयेन बन्धुमत्यां राजधान्यामन्यतमो गणवाचको ब्राह्मणः पाञ्चशतिकं गणं ब्राह्मणकान्मंत्रान् पाठयति । सर्वलोकस्य चात्यर्थं सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽर्हत्संमतः । यत एव विपश्यी सम्यक्संबुद्धो बन्धुमतीं राजधानीमनुप्राप्तस्तत एव तं न कश्चित्सत्करोति न गुरुकरोति न मानयति न पूजयति । स विपश्यति । तथागते सश्रावकसंघेऽत्यर्थमीर्ष्यावान् संवृत्तः । यावत्संबहुलाः शैक्षाशैक्षा भिक्षवः पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय बन्धुमतीं (म्स्वि ४७) राजधानीमनुप्राप्ताः । ततो नानासूपिकरसोपेतस्य भक्तस्य पात्राणि पूरयित्वा निर्गच्छन्ति । तेन च ब्राह्मणेन दृष्टाः पृष्टाश्च । भो भिक्षवः पश्यामि कीदृशः पिण्डपातो लब्ध इति । तैः ऋजुकोऽयं दर्शितः । तत ईर्ष्याप्रकृत्या संजातामर्षेण माणवका अभिहिताः । नार्हन्तीमे मुण्डकाः श्रमणका नानासूपिकरसव्यंजनोपेतं शाल्योदनं परिभोक्तुम्* । अर्हन्ति तु कोटरयवान् परिभोक्तुमिति । तैरप्यनुसंवर्णितम्* । एवमेतदुपाध्याय एवमेतत्* । नार्हन्त्येव इमे मुण्डकाः श्रमणका नानासूपिकरसव्यंजनोपेतं शाल्योदनं परिभोक्तुम्* । अर्हन्ति तु कोटरयवान् परिभोक्तुमिति । तत्र च द्वौ माणवकौ श्राद्धौ भद्रौ कल्याणाशयौ । तौ कथयतः । उपाध्याय मैवं वोचुः । महात्मान एतेऽर्हन्त्येव दिव्यां सुधां परिभोक्तुं न कोटरयवानिति । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसौ विपश्यितथागतेन गणवाचको ब्राह्मणः अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । यानि तानि <द्व्>यूनानि पंच माणवकशतानि एतान्येव पंच भिक्षुशतानि । यौ तौ द्वौ माणवकौ श्राद्धौ भद्रौ कल्याणाशयौ एतावेव तौ शारिपुत्रमौद्गल्यायनौ भिक्षू । यन्मया विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य शैक्षाशैक्षाणां श्रावकाणामन्तिके चित्तं प्रदूष्य खरं वाक्कर्म निश्चारितं द्व्यूनैश्च पंचभिर्माणवकशतैरनुमोदितं द्वाभ्यां तु नानुमोदितं तस्य कर्मणो विपाकेनैतर्हि तथागतेन वैरंभ्ये कोटरयवाः परिभुक्ताः (म्स्वि ४८) सार्धं भिक्षुद्व्यूनैः पंचभिर्भिक्षुशतैः । शारिपुत्रमौद्गल्यायनाभ्यां तु दिव्या सुधा परिभुक्ता । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां (fओल्. १५४ १ = ग्ब्म् ६.९७६) कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदेकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* । {मर्कल्लोन् २००३: परल्लेल्सेए स्निव्१७९-१८१} तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते स्म । आगमयानन्द येनायोध्येति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवान् दक्षिणपंचाले जनपदचारिकां चरन्नयोध्यामनुप्राप्तः अयोध्यायां विहरति नद्या गंगायास्तीरे । अथान्यतमो भिक्षुर्येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः स भिक्षुर्भगवन्तमिदमवोचत्* । साधु मे भगवंस्तथा संक्षिप्तेन धर्मं देशयतु यथाहं भगवतोऽन्तिके संक्षिप्तेन धर्मं श्रुत्वा एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्तः आतापी प्रहितात्मा विहरेयम्* । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्तः आतापी प्रहितात्मा <विहरन्> यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्र्ववतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञाय साक्षात्कृत्वोपसंपद्य प्रवेदयेयम्* । क्षीणा मे जातिरुषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयं नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति । एवमुक्ते भगवान् येन गंगा नदी तेन व्यवलोकयन् व्यवलोकयति । अद्राक्षीद्भगवान्नद्या गंगायाः स्रोतसा महान्तं दारुस्कन्धमुह्यमानम्* । दृष्ट्वा च पुनस्तं भिक्षुमामन्त्रयते । पश्यसि त्वं भिक्षो नद्या गंगायाः स्रोतसा महान्तं दारुस्कन्धमुह्यमानम्* (म्स्वि ४९) । एवं भदन्त सचेदेष न पारिमे तीरे संस्रक्ष्यति । नापारिमे तीरे संस्रक्ष्यति । न मध्ये संस्रक्ष्यति । न स्थले उत्पत्स्यति । न मनुष्यग्राह्यो भविष्यति । नामनुष्यग्राह्यः । नावर्तग्राह्यः । नान्तःपूतीभावं गमिष्यति । एवमेष भिक्षो दारुस्कन्धोऽनुपूर्वेण समुद्रनिम्नो भविष्यति समुद्रप्रवणः समुद्रप्राग्भारः । एवमेव सचेत्त्वं भिक्षो न पारिमे तीरे संस्रक्ष्यसि । पूर्ववद्यावत्* । नान्तःपूतीभावं गमिष्यसि । एवं हि त्वं भिक्षो अनुपूर्वेण निर्वाणनिम्नो भविष्यसि निर्वाणप्रवणो निर्वाणप्राग्भारः । नाहं भदन्त जाने किमपारिमं तीरं किं पारिमं तीरम्* । किं मध्ये <सं>सदनम्* । किं स्थले उत्सदनम्* । को मनुष्यग्राहः । कः अमनुष्यग्राहः । <कः आवर्तग्राहः ।> कोऽन्तःपूतीभाव इति । साधु मे भगवांस्तथा संक्षिप्तेन धर्मं देशयतु यथाहं भगवतोऽन्तिकात्संक्षिप्तेन धर्मं श्रुत्वा पूर्ववद्यावन्नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति । अपारिमं तीरमिति भिक्षो षण्णामाध्यात्मिकानामायतनानामेतदधिवचनम्* । पारिमं तीरमिति षण्णां बाह्यानामायतनानामेतदधिवचनम्* । मध्ये संसदनमिति नन्दीरागस्यैतदधिवचनम्* । स्थले उत्सदनमिति अस्मिमानस्यैतदधिवचनम्* । मनुष्यग्राह इति यथापीहैकः संसृष्टो (fओल्. १५४ १ = ग्ब्म् ६.९७७) विहरति गृहस्थप्रव्रजितैः (म्स्वि ५०) सहनन्दी सहशोकः । स सुखितेषु सुखितो दुःखितेषु दुखितः उत्पन्नोत्पन्नेषु किं करणीयेषु समादाय पर्यवसानानुवर्ती भविष्यति । अमनुष्यग्राह इति यथापीहैक इति प्रणिधाय ब्रह्मचर्यं चरतीत्यनेनाहं शीलेन वा व्रतेन वा <तपेन वा> ब्रह्मचर्यवासेन वा स्यां <देवो> देवान्यतमो वेति । आवर्तग्राह इति यथापीहैकः शिक्षां प्रत्याख्याय हानायावर्तते । अन्तःपूतीभाव इति यथापीहैको दुःशीलो भवति पापधर्मा अन्तःपूतिरवस्रुतः कषंवकजातः शंखस्वरसमाचारः । अश्रमणः श्रमणप्रतिज्ञोऽब्रह्मचारी ब्रह्मचारिप्रतिज्ञः । एवं हि सचेत्त्वं भिक्षो नापारिमे तीरे संस्रक्ष्यसि पूर्ववद्यावन्निर्वाणप्राग्भारः । अथ स भिक्षुर्भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । अथ स भिक्षुर्भगवता अनेन दारुस्कन्धोपमेनाववादेनाववादितः । एको व्यपकृष्टोऽप्रमत्तः आतापी प्रहितात्मा विहरन् यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्रूण्यवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञाय साक्षात्कृत्वोपसंपद्य प्रवेदयते क्षीणा मे जातिरुषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयं नापरमस्माद्भवं प्रजानामीत्याज्ञातवान्* । स आयुष्मानर्हन् बभूव सुविमुक्तचित्तः । (म्स्वि ५१) तेन खलु समयेन नन्दो गोपालको भगवतो नातिदूरे स्थितोऽभूत्* । दण्डमवष्टभ्य गाश्चारयति । तेन दण्डेनावष्टब्धो मण्डूकः संछिद्यमानेषु चर्मसु मुच्यमानेषु सन्धिषु चित्तमुत्पादयति यद्यहं कायं वा चालयेयं वाचं वा निश्चारयेयं स्यादतोनिदानं नन्दस्य गोपालस्य कथाव्याक्षेपमिति विदित्वा भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतश्चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नः । अथ नन्दो गोपालको दण्डमेकान्ते उपनिक्षिप्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उप्ससंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितो नन्दो गोपालको भगवन्तमिदमवोचत्* । अहं भदन्त नापारिमे तीरे संस्रक्ष्यामि । न पारिमे तीरे संस्रक्ष्यामि । <न मध्ये संस्रक्ष्यामि> । न स्थले उत्स्रक्ष्यामि । न मनुष्यग्राहो भविष्यामि । नामनुष्यग्राहो नावर्तग्राहो नान्तःपूतीभावं गमिष्यामि । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । तेन हि न<न्देन> स्वामिनां गावो दत्ताः । नो भदन्त । तत्कस्य हेतोः । भदन्त गावस्तरुणवत्सा ज्ञास्यन्ति स्वकस्वकानि गोकुलानि । गमिष्यन्ति स्वकस्वकानि निवेशनानि । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं (fओल्. १५५ १ = ग्ब्म् ६.९७८) भिक्षुभावं चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यम् । किं चापि नन्द दहरा गावस्तरुणवत्सा ज्ञास्यन्ति स्वकस्वकानि गोकुलानि । गमिष्यन्ति स्वकस्वकानि निवेशनानि । अपि तु करणीयमेतद्गोपालकेन यथापि तत्स्वामिना भक्ताच्छादनं स्वीकुर्वता । (म्स्वि ५२) अथ नन्दो गोपालको भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । ततो भयं भयमित्युच्चैः शब्दं कुर्वाणः प्रधावितुमारब्धः । अन्तर्मार्गे आत्मीयैः पंचभिर्गोपालकशतैर्दृष्टः । ते कथयन्ति । कस्य भयमिति । जातिभयं जराभयं व्याधिभयं मरणभयमिति । तेऽपि तस्य पृष्ठतः प्रधावितुमारब्धाः । तान् दृष्ट्वा अन्येऽपि गोपालका अश्वपालकास्तृणहारकाः काष्ट्ःहारकाः पथाजीवा उत्पथाजीवाश्च मनुष्याः प्रधावितुमारब्धाः । आनुपथिकैर्दृष्टास्तथा विक्रोशन्तः पृष्टाः । किमेतद्भवन्तः । ते कथयन्ति । भयम्* । कस्य भयम्* । जातिभयं जराभयं व्याधिभयं मरणभयम्* । श्रुत्वा तेऽपि निवृत्ताः । यावत्कर्वटकसमीपं संप्राप्ताः । ततश्चासौ कर्वटकनिवासी जनकायस्तं महान्तं जनकायं दृष्ट्वा इतश्चामुतश्च सन्त्रस्ताः । केचिन्निष्पलायिताः । केचिद्भाण्डं गोपायन्ति । केचित्सन्नह्यावस्थिताः । अपरे वीरपुरुषास्तैः प्रत्युद्गम्य पृष्टाः । भवन्तः किमेतदिति । ते कथयन्ति । भयम्* । कस्य भयम्* । जातिभयं जराभयं व्याधिभयं मरणभयमिति । ततोऽसौ कर्वटकनिवासी जनकायः समाश्वस्तः । तेन खलु समयेनायुष्मान् शारिपुत्रस्तस्यामेव पर्षदि सन्निषण्णोऽभूत्सन्निपतितः । अथायुष्मान् शारिपुत्रश्चिरप्रक्रान्तं नन्दं गोपालकं विदित्वा भगवन्तमिदमवोचत्* । कस्माद्भदन्त भगवता नन्दो गोपालकः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रजितुकामः पुनरप्यगारायोद्योजितः । अस्थानमेतच्छारिपुत्रानवकाशो यन्नन्दो गोपालकः पुनरपि गृही अगारमध्यावत्स्यति सन्निधिकारपरिभोगे (म्स्वि ५३) कामान् परिभोक्ष्यते । नेदं स्थानं विद्यते । इदानीं नन्दो गोपालकः स्वामिनां गा अर्पयित्वा आगमिष्यति । स यदर्थं कुलपुत्राः केशश्मश्र्ववतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धया अगारादनगारिकां प्रव्रजन्ति तदनुत्तरं ब्रह्मचर्यपर्यवसानं दृष्ट एव धर्मे स्वयमभिज्ञाय साक्षात्कृत्वोपसंपद्य प्रवेदयिष्यते क्षीणा मे जातिरुषितं ब्रह्मचर्यं कृतं करणीयं नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति । अथापरेण समयेन नन्दो गोपालकः स्वामिनां गा अर्पयित्वा पंचशतपरिवारो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उप्संक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अर्पिता मे भदन्त स्वामिनां गावः । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेयम् (fओल्. १५५ १ = ग्ब्म् ६.९७९) अहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । लब्धवान्नन्दो गोपालकः पंचशतपरिवारः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । एवं प्रव्रजितः स आयुष्मान् पूर्ववद्यावत्सुविमुक्तचित्तः । धर्मता अचिरोपपन्नस्य देवपुत्रस्य देवकन्याया वा त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते । कुतश्च्युतः । कुत्रोपपन्नः । केन कर्मणेति । मण्डूकपूर्वी देवपुत्रः पश्यति । तिर्यग्भ्यश्च्युतश्चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नो भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्येति । तस्यैतदभवत्* । न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहं पर्युषितपरिवासो भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमेयम्* । यन्वहमपर्युषितपरिवास एव भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रमेयमिति । अथ मण्डूकपूर्वी देवपुत्रश्चलविमलकुण्डलधरः पूर्ववद्यावत्सर्वं गंगातीरमुदारेणावभासेनावभास्य भगवन्तं पुष्पैर्(म्स्वि ५४) अवकीर्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ भगवान्मण्डूकपूर्विणो देवपुत्रस्याशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान्* । यां श्रुत्वा पूर्ववद्यावदनादिकालोपचितं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । अभिक्रान्तोऽहं भदन्ताभिक्रान्तः । एषोऽहं भगवन्तं शरणं गच्छामि धर्मं च भिक्षुसंघं च । उपासकं च मां धारयाद्याग्रेण यावज्जीवं प्राणोपेतं शरणगतमभिप्रसन्नम्* । अथ मण्डूकपूर्वी देवपुत्रो वणिगिव लब्धलाभः शस्यसम्पन्न इव कार्षकः शूर इव विजितसंग्रामः सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो यया विभूत्या भगवत्सकाशमागतस्तयैव विभूत्या स्वभवनं गतः । भिक्षवः पूर्वापररात्रं जागरिकायोगमनुयुक्ता विहरन्ति । तैर्दृष्टो भगवतोऽन्तिके उदारोऽवभासः । यं दृष्ट्वा संदिग्धा भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भगवन्निमां रात्रिं भगवन्तं दर्शनाय ब्रह्मा सहांपतिः शक्रो देवेन्द्रश्चत्वारो लोकपाला उपसंक्रान्ताः । न भिक्षवो ब्रह्मा सहांपतिर्न शक्रो देवेन्द्रो न चत्वारो लोकपाला मां दर्शनायोपसंक्रान्ताः । अपि तु नन्देन गोपालेन दण्डेन वावष्टब्धो मण्डूकः स च्छिद्यमानेषु चर्मसु मुच्यमानेषु सन्धिषु मा नन्दस्य गोपालकस्य धर्मविक्षेपो भविष्यतीति निश्चलस्तूष्णीमवस्थितो ममान्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगतश्चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नः । स इमां रात्रिं मत्सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्य मया धर्मो देशितः । दृष्टसत्यश्च स्वभवनं गत इति । (म्स्वि ५५) भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त नन्देन गोपालेन पंचशतपरिवारेण कर्म कृतं येन गोपालकेषूपपन्नो भगवतश्च शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं (fओल्. १५६ १ = ग्ब्म् ६.९८०) साक्षात्कृतम्* । मण्डूकपूर्विणा देवपुत्रेण किं कर्म कृतं येन मण्डूकेषूपपन्नः सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह । तेनैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवः अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम सम्यक्संबुद्धो लोके उदपादि । पूर्ववद्यावत्स वाराणसीं नगरीमुपनिसृत्य विहरति ऋषिवदने मृगदावे । तस्य प्रवचने नन्दो गोपालकः प्रव्रजितः । त्रिपिटो धार्मकथिको युक्तमुक्तप्रतिभानः पंचशतपरिवारः अधिकरणकुशलः । स उत्पन्नोत्पन्नानि संघस्याधिकरणानि व्युपशमयति । तत्र द्वौ भिक्षू स्तब्धौ मानिनौ । न कदाचित्तस्य सकाशमुपसंक्रामतः । तयोरपरेण समयेन परस्परमधिकरणमुत्पन्नम्* । तावर्थार्थिनौ तस्य सकाशमुपसंक्रान्तौ पादाभिवन्दनं कृत्वा कथयतः । इदं चेदं चावयोरधिकरणमुत्पन्नं व्युपशमयेति । स संलक्षयति । यद्यहमनयोरद्यैवाधिकरणं व्युपशमयिष्यामि अर्थार्थिनावेतौ न भूय उपसंक्रमिष्यतः । तेन सर्वसंघं संनिपात्य तदधिकरणं संघमध्ये उपनिक्षिप्य न एकान्तीकृतम्* । अतः परस्मिन्नपि दिवसे तस्य कर्वटके करणीयमुत्पन्नम्* । स (म्स्वि ५६) तत्र गतः । ततस्ताभ्यां चिरयतीति संघं संनिपात्य तदधिकरणमुपनिक्षिप्तम्* । ततः संघेन व्युपशमितम्* । यावदसौ त्रिपिटो भिक्षुस्तस्मात्कर्वटकादागतः । मार्गश्रमे प्रतिविनोदिते सार्धंविहार्यन्तेवासिकान् पृच्छति । न तावर्थप्रत्यर्थिकावागच्छत इति । ते कथयन्ति । उपाध्याय व्युपशान्तं तयोस्तदधिकरणम्* । केन व्युपशमितम्* । संघेन । यथाकथं तैर्विस्तरेण समाख्यातम्* । तेन खरं वाक्कर्म निश्चारितम्* । ज्ञायते आयुष्मन्तो गोपालकैर्यथा तदधिकरणं व्युपशमितमिति । तैरप्यनुसंवर्णितमेव मे तदुपाध्याय गोपालकैर्यथा तदधिकरणं व्युपशमितमिति । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ त्रिपिटो भिक्षुरेष एवासौ नन्दो गोपालकस्तेन कालेन तेन समयेन । यान्यस्य तानि पंच सार्धंविहार्यन्तेवासिकानां शतानि एतान्येव पंच गोपालकशतानि । यदनेन काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य श्रावकसंघो गोपालकवादेन समुदाचरितः सार्धंविहार्यन्तेवासिकैश्चानुसंवर्णितं तस्य कर्मणो विपाकेन पंच जन्मशतानि पंचशतपरिवारो गोपालकेषूपपन्नः । यावदेतर्ह्यपि पंचशतपरिवारो गोपालकेष्वेवोपपन्नः । यदनेन पठितं स्वाध्यायितं स्कन्धकौशलं धातुकौशलमायतनकौशलं स्थानास्थानकौशलं च कृतं तेनैतर्हि पंचशतपरिवारेण मम शासने प्रव्रज्य (fओल्. १५६ १ = ग्ब्म् ६.९८१) सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । मण्डूकपूर्व्यपि देवपुत्रः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य प्रवचने भिक्षुरासीत्* । प्राहाणिकः स जनपदचारिकां चरनन्यतमस्मिन् कर्वटके विहारमनुप्राप्तः । स रात्र्याः प्रथमे यामे पर्यङ्कं बद्ध्वा (म्स्वि ५७) मनसिकारं वाहयितुमारब्धः । यावत्स्वाध्यायकारका भिक्षवः स्वाध्यायन्ति । शब्दकण्टकानि ध्यानानि । स शब्देन चित्तैकाग्रतां नासादयति । स संलक्षयति स्वाध्यायन्ति एते । मध्यमे यामे निषत्स्यामीति । स मध्यमे यामे उत्थाय निषण्णो यावदन्ये भिक्षवः स्वाध्यायं कुर्वन्ति । स संलक्षयति पश्चिमे यामे निषत्स्यामीति । स पश्चिमे यामे उत्थाय निषण्णो यावदपरे स्वाध्यायं कुर्वन्ति । तस्यावीतरागत्वात्तीव्रं पर्यवस्थानमुत्पन्नम्* । स कथयति । इमे श्रमणाः काश्यपीया मण्डूका इव कृत्स्नां रात्रिं रटिता इति । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ प्राहाणिको भिक्षुरेष एवासौ मण्डूकपूर्वी देवपुत्रः । यदनेन काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य श्रावका मण्डूकवादेन समुदाचरिताः । तस्य कर्मणो विपाकेन पंच जन्मशतानि मण्डूकेषूपपन्नो यावदेतर्ह्यपि मण्डूकेष्वेवोपपन्नः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नः । यत्काश्यपे सम्यक्संबुद्धे ब्रह्मचर्यं चरितं तेनेदानीं सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यमिदमवोचत्* । अथ भगवान्नदीं गंगामवतीर्णस्तत्र पंचभिर्हंसमत्स्यकूर्मशतैः परिवृतः प्रदक्षिणीकृतश्च । तेषां भगवता त्रिभिः पदैर्धर्मः (म्स्वि ५८) देशितः । इति हि भद्रमुखाः सर्वसंस्कारा अनित्याः । सर्वधर्मा अनात्मानः । शान्तं निर्वाणम्* । ममान्तिके चित्तमभिप्रसादयत । अप्येवं तिर्यग्योनिं विरागयिष्यथेति । तेषामेतदभवत्* । नास्माकं प्रतिरूपं स्याद्यद्वयं भगवतोऽन्तिकात्त्रिभिः पदैर्धर्मं श्रुत्वा आहारमाहरेम इति । ते नाहरणां प्रतिपन्नाः । तीक्ष्णस्तिर्ययोनिगतानामग्निश्च्युतः । कालगताश्चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नाः । धर्मता खल्वचिरोपपन्नस्य देवपुत्रस्य वा देवकन्याया वा त्रीणि चित्तान्युत्पद्यन्ते । कुतश्च्युतः । कुत्रोपपन्नः । केन कर्मणा इति । ते पश्यन्ति । तिर्यग्भ्यश्च्युताः । चातुर्महाराजिकेषु देवेषूपपन्नाः । पूर्ववद्यावन्मन्दारकाणां पुष्पाणामुत्संगं पूरयित्वा भगवत्सामन्तकेन नदीं गंगामवभास्य भगवन्तं पुष्पैराकीर्य भगवत्सामन्तकेनानुपरिवार्यावस्थिताः । भगवता तेषामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता पूर्ववद्(fओल्. १५७ १ = ग्ब्म् ६.९८२) यावदनादिकालोपचितं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ते दृष्टसत्याः कथयन्ति । अभिक्रान्ता वयं भदन्ताभिक्रान्ताः । एते वयं बुद्धं शरणं गच्छामो धर्मं च भिक्षुसंघं च । उपासकांश्चास्मान् धारय । अद्याग्रेण यावज्जीवं प्राणोपेतं शरणगतानभिप्रसन्नान्* । अथ ते (म्स्वि ५९) मत्स्यकच्छपहंसपूर्विणो देवपुत्रा वणिज इव लब्धलाभाः पूर्ववद्यावत्स्वभवनं गताः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त एभिर्हंसकच्छपमत्स्यैः कर्म कृतं येन हंसकच्छपमत्स्येषूपपन्नाः सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह । एभिरेव भिक्षवो हंसमत्स्यकच्छपैः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवः अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां कश्यपो नाम शास्ता लोके उदपादि पूर्ववद्यावत्स वाराणसीं नगरीमुपनिशृत्य विहरति ऋषिवदने मृगदावे । तस्यैते शासने प्रव्रजिता अभूवन्* । तत्रैतेभिर्भिक्षुभिः क्षुद्रानुक्षुद्राणि शिक्षापदानि खण्डितानि । तस्य कर्मणो विपाकेन हंसमत्स्यकूर्मेषूपपन्नाः । यन्ममान्तिके चित्तमभिप्रसादितं तेन देवेषूपपन्नाः । यत्काश्यपे सम्यक्संबुद्धे ब्रह्मचर्यं चरितं तेन सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षवः एकाण्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यमिदमवोचत्* । अथ भगवान्नदीं गंगामुत्तीर्णः पंचमात्रैः प्रेतशतैः परिवृतो दग्धस्थूणाकृतिभिरस्थियन्त्रवदुच्छ्रितैः स्वकेशसंछन्नैः पर्वतोपमकुक्षिभिः सूचीच्छिद्रोपममुखैरादीप्तैः प्रदीप्तैः संप्रज्वलितैः (म्स्वि ६०) एकज्वालीभूतैः । ते कृतकरपुटा भगवन्तमूचुः । वयं भदन्त प्रेता विनिपतितशरीराः पूर्वकर्मापबाधेन पानीयं नासादयामः । कुतो भक्तस्य दर्शनम्* । त्वं महाकारुणिकोऽस्मभ्यं पानीयमनुप्रयच्छेति । भगवता तेषां गंगोपदर्शिता । एषा हि शीतलजला सुसमृद्धतोया भागीरथी वहति सर्वजनोपभोग्या । ग्रामांश्च राष्ट्रनगराणि च तर्पयन्ती केदारशालिकुमुदोत्पलपंकजानि ॥ प्रेता कथयन्ति । एषास्माकं वहति हि शुष्कतोया भागीरथी <वहति> सर्वजनोपभोग्या । पश्याम एतां रुधिरमलेन पूर्नां रक्षन्ति चैनां सपरशुदण्डहस्ताः ॥ इति । भगवान् गंगादेवतामाह । त्वं ग्रामराष्ट्रनगराण्यनुतर्पयन्ती केदारशालिकुमुदोत्पलपंकजानि । कस्मान्न तर्पयसि तीव्रतृषाभिभूतान् कृपा न तव बालजनस्य दुःखैः ॥ इति । गंगादेवता प्राह । नाहं भयान्न पुरुषादपि वा जनस्य शाठ्येन वापि विषयं जलम् (fओल्. १५७ १ = ग्ब्म् ६.९८३) उत्सृजामि । (म्स्वि ६१) एषा तु दुष्कृतमहावरणावृतानां शोषं जलं व्रजति कोऽत्र ममापराधः ॥ इति । तत्र भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमामंत्रयते । संतर्पय मौद्गल्यायन प्रेतानिति । एवं भदन्त इति आयुष्मान्महामौद्गल्यायनो भगवतः प्रतिश्रुत्य प्रेतान् सन्तर्पयितुमारब्धः । तत्र प्रेताः सूचीमुखत्वान्न शक्नुवन्ति मुखं विवर्तयितुम्* । ततो भगवता तेषामृद्ध्या मुखं विवृतम्* । आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन पानीयं दत्तम्* । तैस्तृषातुरैः प्रभूतं पीतम्* । उदराणि स्फुटितानि । ततो भगवतोऽन्तिके चित्तमभिप्रसाद्य कालगताः । पूर्ववद्दृष्टसत्याः स्वभवनं गताः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त एभिः प्रेतैः कर्म कृतं येन प्रेतेषूपपन्नाः । किं कर्म कृतं येन देवेषूपपन्नाः । सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह । एभिरेव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववद्यावत्फलन्ति देहिनां* । भूतपूर्वं भिक्षवः अस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां कश्यपो नाम शास्ता लोके उदपादि पूर्ववद्यावत्स वाराणसीं नगरीमुपनिशृत्य विहरति ऋषिवदने मृगदावे । तस्य श्रावकाच्छन्दकभिक्षणं कृत्वा बुद्धधर्मसंघेषु कारान् कुर्वन्ति । यदा भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शासनं न वैस्तारिकं (म्स्वि ६२) तदाल्पाश्छन्दयाचका भिक्षवः । यदा तु वैस्तारिकं तदा बहवश्छन्दयाचका भिक्षवः संवृत्ताः । यावदन्यतमस्मिन् संस्थागारे पंचोपासकशतानि संनिषण्णानि संनिपतितानि केनचिदेव करणीयेन । संबहुलाश्च भिक्षवश्छन्दयाचकास्तेषां सकाशमुपसंक्रान्ताः समादापयितुकामाः । ते तीव्रेण पर्यवस्थानेन खरं वाक्कर्म निष्चारितम्* । इमे श्रमणाः काश्यपीयाः प्रेतोपपन्ना इव नित्यं प्रसारितकरा इति । किं मन्यध्वे भिक्षवो यानि तानि पंचोपासकशतानि एतान्येव तानि पंच प्रेतशतानि । यदेभिः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य श्रावकाः प्रेतवादेन समुदाचरितास्तस्य कर्मणो विपाकेन पंच जन्मशतानि प्रेतेषूपपन्नाः । यावदेतर्ह्यपि प्रेतेष्वेवोपपन्नाः । यन्ममान्तिके चित्तं प्रसादितं तेन देवेषूपपन्नाः । यत्काश्यपे सम्यक्संबुद्धे शरणागमनशिक्षापदानि गृहीतानि तेन सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यमिदमवोचत्* । अथ भगवान्नदीं गंगामुत्तीर्य दक्षिणेन नागावलोकितेन नदीं गंगां निरीक्षते । भिक्षवो बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किमर्थं भदन्त (fओल्. १५८ १ = ग्ब्म् ६.९८४) भगवान् परावृत्य नदीं गंगां निरीक्षत इति । भगवानाह । (म्स्वि ६३) इच्छथ भिक्षवो नद्या गंगाया उत्पत्तिं श्रोतुम्* । एतस्य भगवन् काल एतस्य सुगत समयो यद्भगवान्नद्या गंगाया उत्पत्तिं देशयेद्भिक्षवः श्रोष्यन्ति । भूतपूर्वं भिक्षवः पिण्डवंशो नाम राजा बभूव । धार्मिको धर्मराजो धर्मेण राज्यं कारयति । तस्य जनपदा ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च सुभिक्षाश्चाकीर्णबहुजनमनुष्याश्च सदा पुष्पफलवृक्षाः देवः कालवर्षी । शस्यवती वसुमती प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरतस्कररोगापगता । मनुष्या नित्यं धर्मपरायणाः । यावदसौ राजा संप्राप्ते वसन्तकालसमये संपुष्पितेषु पादपेषु हंसक्रौंचमयूरशुकशारिकाकोकिलजीवंजीवकनिर्घोषिते वनषण्डे अन्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं संप्रस्थितः । यावदन्यतमः पुरुषो वलीपलितोत्तमांगः {म्स्<वलीपलितचितांगः>} परिजीर्णशरीरावयवः परिणतेन्द्रियः कृशोऽल्पस्थामो मन्दमन्दचारतया दण्डमवष्टभ्य गच्छति । ततस्तेन राज्ञा अमात्याः पृष्टाः । क एष भवन्तः पुरुषो वलीपलितोत्तमाङ्गः {म्स्<वलीपलितचितांगः>} पूर्ववद्यावद्दण्डमवष्टभ्य गच्छतीति । तैः समाख्यातम्* । देव संस्कारपरिक्षयादेष जीर्णो वृद्ध इत्युच्यत इति । राजा कथयति । अहमपि भवन्त एवंधर्मो भविष्यामीति । ते कथयन्ति । देव साधारण एष धर्म इति । ततो राजा दुर्मनाः संप्रस्थितः । पुनरपि पुरुषं पश्यत्युत्पाण्डोत्पाण्डुकं स्फुटितपरुषगात्रं पर्वतोपमकुक्षिं व्रणपूयोत्कीर्णैरङ्गप्रत्यङ्गावधारिभिः पट्टकोपनिबद्धैः दीर्घदीर्घैः प्रश्वसन्तन् दण्डमवष्टभ्य खंजमानगतिं संप्रस्थितं दृष्ट्वा (म्स्वि ६४) च पुनरमात्यानामंत्रयते । क एष भवन्तः पुरुष उत्पाण्डोत्पाण्डुकः पूर्ववद्यावत्खंजमानोऽभिसंप्रस्थित इति । ते कथयन्ति । देव एष व्याधितो नाम । राजा कथयति । अहमपि भवन्तः एवंधर्मो भविष्यामीति । अमात्याः कथयन्ति । देव साधारण एष एव धर्मो दुष्कृतकर्मकारिणां पूर्वकर्मापराधाद्भवतीति । राजा संलक्षयति । सर्वथा पापं न कर्तव्यमिति विदित्वा संप्रस्थितः । पुनरपि पश्यति । नीलपीतलोहितावदातैर्वस्त्रैः शिविकामलंकृतां छत्रध्वजपताकाशंखपटहस्त्रीपुरुषदारकदारिकाभिराकीर्णां चतुर्भिः पुरुषैरुत्क्षिप्तामुल्कां च पुरस्तान्नीयमानां काष्ठव्यग्रहस्तैः पुरुषैः पृष्ठतोऽनुबद्धां हा तात हा भ्रातः हा पितः हा स्वामिन्निति च समन्तादारोदनशब्दं श्रुत्वा च पुनरमात्यानामंत्रयते । किमेषा भवन्तः शिविका नीलपीतलोहितावदातैर्वस्त्रैः पूर्ववद्यावदारोदनशब्द इति । अमात्याः कथयन्ति । एष देव मृतो नाम इति । राजा कथयति । अहमपि भवन्तः एवंधर्मो भविष्यामीति (fओल्. १५८ १ = ग्ब्म् ६.९८५) । ते कथयन्ति देव एषोऽपि साधारणो धर्म इति । ततो जीर्णातुरमृतसंदर्शनात्संविग्नमना एवंरूपाभोगाः परित्यक्तव्या इति प्रतिनिवृत्य शोकागारं प्रविश्यावस्थित इति । तस्य विजिते वेलामो नाम ब्राह्मण आढ्यो महाधनो महाभोगो वेदवेदांगपारगः । तेन श्रुतं यथा राजा जीर्णातुरमृतसंदर्शनादुद्विग्नः शोकागारं प्रविश्यावस्थित इति । श्रुत्वा च पुनरनेकैर्ब्राह्मणशतसहस्रैः परिवृतः सर्वश्वेतं वडवारथम् (म्स्वि ६५) अभिरुह्य सौवर्णेन दण्डकमण्डलुना धार्यमाणेन येन राजा पिण्डवंशस्तेनोपसंक्रान्तः । अमात्यैः राज्ञे निवेदितम्* । देव वेलामो ब्राह्मणो द्वारे तिष्ठति । ततो राजा निर्गत्य अथाधिकरणे निषण्णः । ब्राह्मणो वेलामो जयेनायुषा च वर्धयित्वा निषण्णः कथयति । किमर्थं देवः शोकागारे प्रविश्यावस्थित इति । राज्ञा यथावृत्तं सर्वं वेलामाय ब्राह्मणाय विस्तरेणारोचितम्* । स कथयति । देवः स्वकर्मफलभोगी । नात्र शोकः करणीयः । सन्ति सत्वाः सुकृतकर्मकारिणः सन्ति दुष्कृतकर्मकारिणः <सन्ति चोभयकर्मकारिणः> । चक्रवर्तिनस्तु नित्यं सुकृतकर्मकारिणः सन्तो देवेषूपपद्यन्ते । देवोऽपि चक्रवर्ती । मनुष्यप्रतिविषिष्टं सुखमनुभूय दिव्यं सुखमनुभविष्यतीति । अपि तु देव यज्ञ इष्टव्यः स्वर्गसोपानभूत इति । ततो राज्ञा अमात्यानामाज्ञा दत्ता । भवन्तः सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारयत । राजा निरर्ग<ल>ं यज्ञं यजति । भवद्भिरागत्य परिभोक्तव्यमिति । ततो दानशाला प्रज्ञप्ता । अन्नमन्नार्थिभ्यो दीयतां पानं पानार्थिभ्यः । तत्राचामेन परिस्रवमाणेन गर्तः कृतः । यत्रासौ तप्तः शीतीभवति । अनवतप्तः अनवतप्त इति सज्ञा संवृत्ता । तस्याचामेन तण्डुलाम्बुना च द्वादशवार्षिकेण संपूर्यमाणस्य वृद्धिः संवृत्ता । तत इयं मुखेन नदी प्रसृता । आचामनदीति संज्ञा संवृत्ता इति । (म्स्वि ६६) उद्दानम्* । कुमारवर्धनं क्रौंचानमङ्गदिका मणिवती । सालबला सालिबला सुवर्णप्रस्थश्च साकेता ॥ पेया तोयिका च श्रावस्ती अनवतप्तः । नगरबिन्दुश्च वैशाली भवति पश्चिमा ॥ अथ भगवान् कुमारवर्धनमनुप्राप्तः । कुमारवर्धने आयुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । अस्मिन्नेवानन्द प्रदेशे उपोषधो नाम राजा जातः । अत्रैव चाभिवृद्धः । तेनास्य नगरस्य कुमारवर्धनं कुमारवर्धनमिति संज्ञा संवृत्ता । क्रौंचानमनुप्राप्तः । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते । अस्मिन्नानन्द क्रौंचाने उपोषधस्य राज्ञो हस्तिनागेन क्रौंचयता शब्धः कृतः क्रौंचानं क्रौंचानमिति (fओल्. १५९ १ = ग्ब्म् ६.९८६) संज्ञा संवृत्ता । अङ्गदिकामनुप्राप्तः । अङ्गदिकायामन्यतमस्मिन् प्रदेशे स्मितमकार्षीत्* । विस्तरेण चतुर्बुद्धासनं पूर्ववत्* । मणिवतीमनुप्राप्तः । मणिवत्यामायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते । अस्यामानन्द मणिवत्यां बोधिसत्वेन बहुभिर्मणिभिर्यज्ञो यष्टः । मणिवती मणिवतीति संज्ञा संवृत्ता । सालबलामनुप्राप्तः । सालबलायामन्यतमस्मिन् प्रदेशे स्मितमकार्षीत्* । विस्तरेण चतुर्बुद्धासनं पूर्ववत्* । सालिबलामनुप्राप्तः । सालिबलायामन्यतमस्मिन् प्रदेशे स्मितमकार्षीत्* । विस्तरेण चतुर्बुद्धासनं पूर्ववत्* । (म्स्वि ६७) सुवर्णप्रस्थमनुप्राप्तः । अस्मिन्नानन्द सुवर्णप्रस्थे बोधिसत्वेन बहुसुवर्णको यज्ञो यष्टः । अपीदानीं ब्राह्मनैः प्रस्थेन सुवर्णो भाजितः । सुवर्णप्रस्थः सुवर्नप्रस्थ इति संज्ञा संवृत्ता । साकेतामनुप्राप्तः । साकेतायामायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते । अस्यामानन्द साकेतायामुपोषधो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं चाकीर्णबहुजनमनुष्यं च । तस्यापरेण समयेन मूर्ध्नि पिटको जातो मृदुः सुमृदुः तद्यथा तूलपिचुर्वा कर्पासपिचुर्वा न च किंचिदाबाधं जनयति । स परिपाकत्वात्स्फुटितः । कुमारो जातः । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णः पूर्ववत्यावत्सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । मूर्ध्नि जातो मूर्ध्नि जात इति मूर्धातो मूर्धात इति संज्ञा संवृत्ता । उपोषधस्य राज्ञः षाष्टिः स्त्रीसहस्राणि । जातः कुमारोऽन्तःपुरं प्रवेशितः । सहदर्शनादेव सर्वासां स्त्रीणां स्तनाः प्रस्रुताः । एकैका कथयति मां धायतु मां धायत्विति मान्धाता मान्धातेति च संज्ञा संवृत्ता । तत्र केचिन्मूर्धात इति संजानते केचिन्मान्धातेति । मान्धातुः कुमारस्य जनपदगतस्य उपोषधो राजा ग्लानः संवृत्तः । स मूलगण्डपत्रपुष्पफलभैषज्यैरुपस्थीयते । तथाप्यसौ हीयत एव । तेनामात्यानामाज्ञा दत्ता । भवन्तः शीघ्रं कुमारं राज्याभिषेकेणाभिषिंचत । एवं देव इति अमात्यैर्दूतसंप्रेषणं कृतम्* । उपोषधो राजा ग्लानः । तेनाज्ञा दत्ता कुमारं शब्दयत राज्याभिषेकं (म्स्वि ६८) प्रत्यनुभवत्विति । तदर्हति कुमारः शीघ्रमागन्तुमिति । स संप्रस्थित उपोषधश्च राजा कालगतः । ततोऽमात्यैः पुनरपि तस्य दूतसंप्रेषणं कृतम्* । कुमार पिता ते कालगतः । आगच्छ राज्यं प्रतीच्छेति । मान्धाता कुमारः संलक्षयति । यदि मम पिता कालगतः किं तत्र गच्छामीति विदित्वा तत्रैवावस्थितः । अमात्यैः पुनरपि संभूय अग्रामात्यः प्रेषितः । तेन गत्वाभिहितः । कुमार आगच्छ राज्यं प्रतीच्छ इति । स कथयति । मम (fओल्. १५९ १ = ग्ब्म् ६.९८७) धर्मेण राज्यं प्राप्तम्* । इहैव राज्याभिषेक आगच्छत्विति । अमात्यैः संदिष्टम्* । देव राज्याभिषेके प्रभूतेन प्रयोजनम्* । रत्नशिलया सिंहासनेन च्छत्रेण पट्टेन मुकुटेन । अधिष्ठानमध्ये च राज्याभिषेकः क्रियते । तदर्हति कुमारः इहैवागन्तुमिति । स कथयति । यदि मम धर्मेण राज्यं प्राप्तम्* । इहैव सर्वमागच्छत्विति । मान्धातुः कुमारस्य दिवौकसो नाम यक्ष पुरोजवः । तेन रत्नशिला सिंहासनं तत्रैवानीतम्* । आधिष्ठानिकाश्च च्छत्रं पट्टं मुकुटं चादाय स्वयमेवागताः । अधिष्ठानं स्वयमागतं स्वयमागतमिति साकेता साकेता इति संज्ञा संवृत्ता । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते । आगमयानन्द येन श्रावस्ती इति । एवं भदन्त इति आयुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवान् येन श्रावस्ती तेन चारिकां चरन् प्रक्रान्तो यावदन्यतमस्मिन् प्रदेशे ब्राह्मणश्छिन्नभक्तको हलं वाहयति । तस्यार्थाय दारिका पेयामादायागता । भगवांश्च तं प्रदेशम् (म्स्वि ६९) अनुप्राप्तः । ददर्श स ब्राह्मणो बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यञ्जनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जंगममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । सहदर्शनात्तस्य भगवति प्रसाद उत्पन्नः । न तथा द्वादशवर्षाभ्यस्तः शमथश्चित्तस्य कल्पतां जनयति । अपुत्रस्य वा पुत्रप्रतिलाभो दरिद्रस्य वा निधिदर्शनं राज्याभिनन्दिनो वा राज्याभिषेको यथोपचितकुशलमूलस्य सत्वस्य तत्प्रथमतो बुद्धदर्शनम्* । स तां पेयामादाय लघु लघ्वेव येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । इयं भो गौतम पेया इयमस्ति ममान्तिके । {म्स्<पेयायमस्ति>} अनुकम्पं पिब एतद्भगवन् गौतमः पेयाम्* ॥ इति {म्स्<ऽनुकंपान् पिबेद्भगवाङ्> = दिव्य्४६१} ततो भगवता तस्य ब्राह्मणस्य कूपो दर्शितः । सचेत्ते ब्राह्मण परित्याज्याः अस्मिन् जीर्णकूपो प्रक्षिप इति । तेन तस्मिन् जीर्णकूपे प्रक्षिप्ताः । स जीर्णकूपो वाष्पायमानः पेयापूर्णो यथापि तद्बुद्धानां बुद्धानुभावेन देवतानां च देवतानुभावेन । ततो भगवता स ब्राह्मणोऽभिहितः । चारय ब्राह्मण पेयामिति । स चारयितुमारब्धः । भगवता तथाधिष्ठिता यथा सर्वसंघेन पेया । जीर्णकूपो वाष्पायमानस्तथैव पेयापूर्णोऽवस्थितः । ततोऽसौ ब्राह्मणो भूयस्या मात्रयाभिप्रसन्नो भगवतः पादाभिवन्दनं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा (म्स्वि ७०) तादृशी चातुरार्यासत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता पूर्ववद्यावदनाद्यकालोपचितं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं (fओल्. १६० १ = ग्ब्म् ६.९८८) साक्षात्कृतम्* । अभिक्रान्तोऽहं भदन्ताभिक्रान्तः । एषोऽहं भगवन्तं शरणं गच्छामि धर्मं च भिक्षुसंघं च । उपासकं च मां धारय अद्याग्रेण यावज्जीवं प्राणोपेतं शरणगतमभिप्रसन्नम्* । अथासौ ब्राह्मणो वणिगिव लब्धलाभः शस्यसंपन्न इव कार्षिकः शूर इव विजितसंग्रामः सर्वरोगपरिमुक्त इवातुरो भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तो यावत्क्षेत्रं गतः । पश्यति तस्मिन् क्षेत्रे सौवर्णान् यवान् संपन्नान्* । दृष्ट्वा च पुनर्विस्मयोत्फुल्ललोचनो गाथां भाषते । अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । अद्यैवोप्तं मया बीजमद्यैव फलदायिकम्* ॥ इति । ततोऽसौ ब्राह्मणस्त्वरितं राज्ञः सकाशमुपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य जयेनायुषा च वर्धयित्वा राजानमुवाच । देव मया यवाः प्रकीर्णास्ते सौवर्णाः संवृत्ताः । तत्राधिष्ठायिकेन प्रसादः क्रियतामिति । राज्ञा अधिष्ठायिकोऽनुप्रेषितः । ब्राह्मणेन राशीकृत्वा भाजिताः । राजभागः स्वाभाविका यवाः संवृत्ताः । अधिष्ठायिकेन राज्ञे निवेदितम्* । राज्ञा समादिष्टम्* । पुनर्भाजयत इति । पुनर्भाजितम्* । तथैव राजभागः स्वाभाविका यवाः संवृत्ताः । एवं यावत्सप्तकृत्वो भाजितम्* । तथैव राजा कुतूहलजातः स्वयमेव गतः पश्यति । तथैव तेनासौ ब्राह्मणोऽभिहितः । ब्राह्मण तवैतत्पुण्यनिर्जातम्* । अलं राजभागे<न> । यत्तवाभिप्रेतं तन्ममानुप्रयच्छेति (म्स्वि ७१) । ततस्तेन ब्राह्मणेन परितुष्टेन यद्दत्तं ते सौवर्णयवाः संवृत्ताः । ततो भगवान् संप्रस्थितो यावदन्यतमस्मिन् प्रदेशे पंच कार्षिकशतान्युत्पाण्डोत्पाण्डुकानि स्फुटितपाणिपादानि शणशाटीनिवासितानि लाङ्गलानि वाहयन्ति । तेऽपि बलीवर्दा व्रणपूयोत्कीर्णैः प्रतोदयष्टिभिः क्षतविक्षतगात्रा मुहुर्मुर्हुर्विश्वसन्तो वहन्ति । ददृशुस्ते कार्षिका बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः पूर्ववद्यावदुपचितकुशलमूलय सत्वस्य तत्प्रथमतो बुद्धदर्शनम्* । ततो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । अद्राक्षीद्भगवांस्तान् कार्षिकान्* । दूरादेव दृष्ट्वा च पुनर्विनयापेक्षया मार्गादपक्रम्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ ते कार्षिका भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णाः । ततो भगवता तेषां कार्षिकाणामाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चातुरार्यासत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता पूर्ववद्यावदनाद्यकालोपचितं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । ते दृष्टिसत्या येन भगवांस्तेनाञ्जलिं (fओल्. १६० १ = ग्ब्म् ६.९८९) प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । लभेम वयं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेम वयं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ते भगवता एहिभिक्षुकया प्रव्राजिताः पूर्ववद्यावन्नैव स्थिता {म्स्: <यावन्नेपछिता>; च्f. नेपच्छिता -> प्रव्र्-विइइ, fओल्. ४७ ६} बुद्धमनोरथेन । तेषां भगवता अववादो दत्तः । ते व्यायच्छमानैः पूर्ववद्यावदभिवाद्याश्च संवृत्ताः । (म्स्वि ७२) ते बलीवर्दा योक्त्राणि वरत्राणि च्छित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः <पादौ शिरसा वन्दित्वा> समन्तकेन परिवार्यावस्थिताः । तेषां भगवता त्रिभिः पदैर्धर्मो देशितः । पूर्ववद्यावद्यथा गंगावतारे हंसमत्स्यकूर्माणां यावद्दृष्टसत्याः स्वभवनं गताः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त एभिः कार्षिकपूर्वकैः भिक्षुभिः कर्म कृतं येन कार्षिकाः संवृत्ता भगवतश्च शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तैर्बलीवर्दपूर्वकैर्देवपुत्रैः किं कर्म कृतं येन बलीवर्देषूपपन्नाः सत्यदर्शनं च कृतमिति । भगवानाह । एभिरेव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववद्यावत्फलन्ति देहिनां* । भूतपूर्वं भिक्षवोऽस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां कश्यपो नाम शास्ता लोके उदपादि । पूर्ववद्यावत्स वाराणसीं नगरीमुपनिशृत्य विहरति ऋषिवदने मृगदावे । तस्य शासने एतानि पंच कार्षिकशतानि प्रव्रजितान्यभूवन्* । तत्र एभिर्न पठितं न स्वाध्यायितं न मनसिकारो वाहितः किन् तु श्रद्धादेयं भुक्त्वा भुक्त्वा संगणिकाभिरतैः कौसीद्येनातिनामितम्* । किं मन्यध्वे भिक्षवो यानि तानि पंच भिक्षुशतानि एतानि पंच कार्षिकशतानि । योऽसौ विहारस्वामी स एवासौ (म्स्वि ७३) गृहपतिः । यदेते कार्षिका यदेभिर्विहारस्वामिसन्तकं श्रद्धादेयं परिभुज्य न पठितं न स्वाध्यायितं नापि मनसिकारो वाहितः किन् तु संगणिकाभिरतैः कौसीद्येनातिनामितं तेन कर्मणा पंच जन्मशतानि तस्य विहारस्वामिनः कार्षिकाः संवृत्ताः । यावदेतर्ह्यपि तस्यैव कार्षिका जाताः । यदेभिः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शासने प्रव्रज्य ब्रह्मचर्यं चरितं तेनैतर्हि मम शासने प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । तेऽपि बलीवर्दपूर्विणो देवपुत्राः काश्यपस्यैव सम्यक्संबुद्धस्य शासने प्रव्रजिता आसंस्तत्रैव क्षुद्रानुक्षुद्राणि शिक्षापदानि खण्डितानि । तेन कर्मणो विपाकेन बलीवर्देषूपपन्नाः । यन्ममान्तिके चित्तमभिप्रसादितं तेन देवेषूपपन्नाः । यत्कास्यपे सम्यक्संबुद्दे ब्रह्मचर्यं चीर्णं प्रतिपालितं तेनेदानीं देवपुत्रभूतैः (fओल्. १६१ १ = ग्ब्म् ६.९९०) सत्यदर्शनं कृतम्* । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः । इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यमिदमवोचत्* । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामंत्रयते । आगमयानन्द येन तोयिका । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवांस्तोयिकामनुप्राप्तः । तस्मिंश्च प्रदेशे ब्राह्मणो लाङ्गलं वाहयति । अथासौ ददर्श बुद्धं भगवन्तं द्वात्रिंशता पुरुषलक्षणैः समलंकृतमशीत्या चानुव्यंजनैर्विराजितगात्रं व्यामप्रभालंकृतं (म्स्वि ७४) सूर्यसहस्रातिरेकप्रभं जंगममिव रत्नपर्वतं समन्ततो भद्रकम्* । स संलक्षयति । यदि भगवन्तं गौतममुपेत्याभिवादयिष्यामि कर्मपरिहानिर्मे भविष्यति । अथ नोपेत्याभिवादयिष्यामि पुण्यपरिहानिर्मे भविष्यति । कोऽसावुपायः स्याद्येन मे न कर्मपरिहानिः स्यान्नापि पुण्यपरिहानिरिति । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना । अत्रस्थ एवाभिवादनं करोमि । एवं न कर्मपरिहानिर्भविष्यति नापि पुण्यपरिहानिरिति । तेन यथागृहीतयैव प्रतोदयष्ट्या तत्रस्थेनैवाभिवादनं कृतम्* । अभिवादये बुद्धं भगवन्तमिति । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । क्षूण आनन्द एष ब्राह्मणः । <अनेनोपक्रम्यास्मिन् प्रदेशे अभिवादने कृते> सति प्रत्यात्मं ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते । एतस्मिण्प्रदेशे काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्याविकोपितोऽस्थिसंघातस्तिष्ठतीति । अहमनेनोपक्रम्य वन्दितो भवेयम्* । एवमनेन द्वाभ्यां सम्यक्संबुद्धाभ्यां वन्दना कृता भवेत्* । तत्कस्य हेतोः । अस्मिन्नानन्द प्रदेशे काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्याविकोपितोऽस्थिसंघातस्तिष्ठति । अथायुष्मानानन्दो लघु लघ्वेव चतुर्गुणमुत्तरासंगं प्रज्ञप्य भगवन्तमिदमवोचत्* । निषीदतु भगवान् प्रज्ञप्त एवासने । एवमयं पृथिवीप्रदेशो द्वाभ्यां सम्यक्संबुद्धाभ्यां परिभुक्तो भविष्यति यच्च काश्यपेन सम्यक्संबुद्धेन यच्चैतर्हि भगवतेति । निषण्णो भगवान् प्रज्ञप्त एवासने (म्स्वि ७५) । निषद्य भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । इच्छथ यूयं भिक्षवः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शरीरसंघातमविकोपितं द्रष्टुम्* । एतस्य भगवन् काल एतस्य सुगत समयो यद्भगवान् भिक्षूणां काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्याविकोपितं शरीरसंघातमुपदर्शयेत्* । दृष्ट्वा भिक्षवश्चित्तमभिप्रसादयिष्यन्ति । भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितमिति । पश्यन्ति भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शरीरसंघातमविकोपितं द्रष्टुकामाः {तिब्. अद्द्स्<धर्मता खलु >एत्च्., च्f. दिव्य्६३.११.} । ततस्तेन काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्याविकोपितः शरीरसंघात उच्छ्रापितः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । उद्गृह्णीत भिक्षवो निमित्तम्* । अन्तर्धास्यतीत्यन्तर्हितम्* । राज्ञा प्रसेनजिता श्रुतम्* । भगवता श्रावकाणां दर्शनायाविकोपितः काश्यपस्य सम्य<क्संबुद्धस्य> (fओल्. १६१ १ = ग्ब्म् ६.९९१) शरीरसंघात उच्छ्रापित इति । श्रुत्वा च पुनः कुतूहलजातः सार्धमन्तःपुरकुमारैरमात्यैर्भटबलाग्रेण नैगमजानपदैश्च संप्रस्थितः । एवं विरूढकोऽनाथपिण्डदो गृहपतिः उषिदत्तः पुराणस्थपतिर्विशाखा मृगारमाता अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि कुतूहलजातानि संप्रस्थितानि कैश्चित्पूर्वकैः कुशलमूलैः संचोद्यमानानि । यावदसावन्तर्हितः । तैः श्रुतमन्तर्हितोऽसौ भगवतः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य शरीरसंघात इति । श्रुत्वा च पुनस्तेषां दुःखदौर्मनस्यमुत्पन्नं वृथास्माकमागमनमिति । अन्यतमेन चोपासकेन स प्रदेशः प्रदक्षिणीकृतः । एवं च चेतसा चित्तमभिसंस्कृतम्* । अस्मान्मे पदाविहारात्कियत्पुण्यं (म्स्वि ७६) भविष्यतीति । अथ भगवांस्तस्य महाजनकायस्याविप्रतिसारसंजननार्थं तस्य चोपासकस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णनिष्का जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्तः पदाविहारं प्रकरोति विद्वान् ॥ इति । अन्यतमेनाप्युपासकेन तस्मिन् प्रदेशे मृत्तिकापिण्डो दत्तः । एवं चित्तमभिसंस्कृतम्* । पदाविहारस्य तावदियत्पुण्यमाख्यातं भगवता । अस्य तु मृत्तिकापिण्डस्य कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णपिण्डा जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्तः आरोपयेन्मृत्तिकापिण्डमेकम्* ॥ इति । तच्छ्रुत्वानेकैः प्राणिशतसहस्रैर्मृत्तिकापिण्डसमारोपणं कृतम्* । अपरैस्तत्र मुक्तपुष्पाण्यभिक्षिप्तानि । एवं च चित्तमभिसंस्कृतम्* । पदाविहारस्य च मृत्तिकापिण्डस्य च इयत्पुण्यम् <उक्तं> भगवता । अस्माकं तु मुक्तपुष्पाणां कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषामपि चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णपेटा जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्त आरोपयेन्मुक्तपुष्पस्य राशिम्* ॥ इति । अपरैस्तत्र मालाविहारः कृतः । चित्तं चाभिसंस्कृतम्* । मुक्तपुष्पाणां भगवता इयत्पुण्य<मुक्तम्*> । अस्माकं मालाविहारस्य (म्स्वि ७७) कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषामपि चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णवाहा जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्तो मालाविहारं प्रकरोति विद्वान्* ॥ इति । अपरैस्तत्र दीपमाला दत्ता । चित्तं चाभिसंस्कृतम्* । मालाविहारस्य भगवता इयत्पुण्यमुक्तम्* । अस्माकं दीपदानस्य कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषामपि चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णवाहा जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्तः प्रदीपदानं प्रकरोति विद्वान्* ॥ इति । अपरैस्तत्र गन्धाभिषेको दत्तः । चित्तं चाभिसंस्कृतम्* (fओल्. १६२ १ = ग्ब्म् ६.९९२) । प्रदीपदानस्य भगवता इयत्पुण्यमुक्तम्* । अस्माकं गन्धाभिषेकस्य कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषामपि चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । शतं सहस्राणि सुवर्णराशयो जाम्बूनदा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्तो गन्धाभिषेकं प्रकरोति विद्वान्* ॥ इति । अपरैस्तत्र च्छत्रध्वजपताकारोपणं दत्तः । चित्तं चाभिसंस्कृतम्* । पदाविहारस्य मृत्पिण्डदानस्य मुक्तपुष्पाणां मालाविहारस्य प्रदीपदानस्य गन्धाभिषेकस्य चेयत्पुण्यमुक्तं भगवता । अस्माकं छत्रध्वजपताकारोपणे कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषा<मपि चेतसा> चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । (म्स्वि ७८) शतं सहस्राणि सुवर्णपर्वता मेरोः समा नास्य समा भवन्ति । यो बुद्धचैत्येषु प्रसन्नचित्त आरोपयेच्छत्रध्वजापताकाः ॥ एषा हि दक्षिणा प्रोक्ता अप्रमेये तथागते । समुद्रकल्पे संबोधौ सार्थवाहे अनुत्तरे ॥ इति । तेषामेतदभवत्* परिनिर्वृतस्य तावद्भगवतः कारणमियत्पुण्य<मुक्तं> भगवता । तिष्ठतः कियत्पुण्यं भविष्यतीति । अथ भगवांस्तेषामपि चेतसा चित्तमाज्ञाय गाथां भाषते । तिष्ठन्तं पूजयेद्यश्च यश्चापि परिनिर्वृतम्* । समं चित्तं प्रसाद्येह नास्ति पुण्यविशेषता ॥ एवं ह्यचिन्तिया बुद्धा बुद्धधर्मोऽप्यचिन्तियः । अचिन्तिये प्रसन्नानां विपाकोऽपि अचिन्तियः ॥ तेषामचिन्तियानामप्रतिहतधर्मचक्रवर्तिनाम्* । सम्यक्संबुद्धानां नालं गुणपारमधिगन्तुम्* ॥ इति । ततो भगवता तस्य महाजनकायस्य तथाविधा धर्मदेशना कृता यां श्रुत्वा अनेकैः प्राणिशतसहस्रैर्महान् विशेषोऽधिगतः । कैश्चिच्छ्रावकबोधौ चित्तान्युत्पादितानि कैश्चित्प्रत्येकायां बोधौ कैश्चिदनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ । कैश्चिदुष्मगतानि प्रतिलब्धानि कैश्चिन्मूर्धानः कैश्चित्सत्यानुलोम कैश्चित्क्षान्तयः । कैश्चित्स्रोतापत्तिफलं साक्षात्कृतं कैश्चित्सकृदागामिफलं कैश्चिदनागामिफलम्* । कैश्चित्प्रव्रज्य सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । यद्भूयसा सा पर्षद्बुद्धनिम्ना धर्मप्रवणा संघप्राग्भारा व्यवस्थापिता (म्स्वि ७९) । तत्र श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिस्तस्मिन् प्रदेशे महः स्थापितः । तोयिकामहस्तोयिकामह इति संज्ञा संवृत्ता । अथ भगवान् कोसलेषु जनपदे<षु> चारिकां चरन् श्रावस्तीमनुप्राप्तः । श्रावस्त्यां विहरति जेतवने अनाथपिण्डदस्यारामे । अश्रौषीदनाथपिण्डदो गृहपतिः भगवान् कोसलेषु जनपदेषु चारिकां चरन् श्रावस्तीमनुप्राप्तः श्रावस्त्यां विहरति जेतवने अस्माकमेवारामे इति । श्रुत्वा च पुनर्येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णमनाथपिण्डदं गृहपतिं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति समादापयति समुत्तेजयति (fओल्. १६२ १ = ग्ब्म् ६.९९३) पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथानाथपिण्डदो गृहपतिरुत्थायासनात्पूर्ववद्येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन इति । पूर्ववत्शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानीय काल्यमेवोत्थायासनकानि प्रज्ञप्योदकमणीन् प्रतिष्ठाप्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति । समयो भदन्त सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यते इति । दौवारिकपुरुषमामंत्रयते । न तावद्भोः पुरुषान्यतीर्थ्यकानां प्रवेशो देयो यावद्बुद्धप्रमुखेन भिक्षुसंघेन न भुक्तम्* । ततः पश्चात्तीर्थ्यकेभ्यो दास्यामीति । एवमार्य इति दौवारिकः <पुरुष अनाथपिण्ड>दस्य गृहपतेः प्रत्यश्रौषीत्* । अथ भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय भिक्षुगणपरिवृतो (म्स्वि ८०) भिक्षुसंघपुरस्कृतः पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथायुष्मान्महाकाश्यपोऽन्यतमस्मादारण्यकाच्छयनासनाद्दीर्घकेशश्मश्रुलूहचीवरो जेतवनं गतः । स पश्यति जेतवनं शून्यम्* । तेनोपधिवारिकः पृष्टः । कुत्र बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघ इति । तेन समाख्यातम्* । अनाथपिण्डदेन गृहपतिनोपनिमंत्रित इति । स संलक्षयति । तत्रैव पिण्डपातं परिभोक्ष्यामि बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं च पर्युपासिष्ये इति । सः अनाथपिण्डदस्य गृहपतेर्निवेशनं गतः । दौवारिकेणोक्तः । आर्य मा प्रवेक्ष्यसि । कस्यार्थाय । अनाथपिण्डदेन गृहपतिना आज्ञा दत्ता । मा तावत्तीर्थ्यानां प्रवेशं दास्यसि यावद्बुद्धप्रमुखेन भिक्षुसंघेन परिभुक्तम्* । ततः पश्चात्तीर्थ्यानां दास्यामीति । आयुष्मान्महाकाश्यपः संलक्षयति तस्य मे लाभाः सुलब्धा ये मां ब्राह्मणगृहपतयः श्रमणशाक्यपुत्रीय इति न जानते । गच्छामि कृपणजनस्यानुकम्पां करोमीति विदित्वा उद्यानं गतः । स संलक्षयति । अद्य मया कस्यानुग्रहः कर्तव्यः । यावदन्यतरा नगरावलम्बिका कुष्ठाभिभूता सरुजार्ता पक्वगात्रा भिक्षामटति । स तस्याः सकाशमुपसंक्रान्तः । तस्याश्च भिक्षायामाचामः संपन्नः । तया आयुष्मान्महाकाश्यपो दृष्टः कायप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च शान्तेनेर्यापथेन । सा संलक्षयति । नूनं मयैवंविधे दक्षिणीये कारा न कृता येन मे इयं समवस्था । यद्यार्यो महाकाश्यपो ममान्तिकादनुकम्पा<म्> (म्स्वि ८१) <उपा>दायाचामं प्रतिगृह्णीयादहमस्मै दद्यामिति । तत आयुष्मता महाकाश्यपेन तस्याश्चेतसा चित्तमाज्ञाय पात्रमुपनामितम्* । यदि ते भगिनि परित्यक्तं तद्दीयतामस्मिन् पात्रे इति । ततस्तया चित्तमभिप्रसाद्य तस्मिन् पात्रे <दत्तं> मक्षिका <च> पतिता । सा तामपनेतुमारब्धा । तस्यास्तस्मिन्नाचामे अंगुलिः पतिता । सा संलक्षयति । किं चाप्यार्येण मम चित्तानुरक्षणया (fओल्. १६३ १ = ग्ब्म् ६.९९४) न च्छोरितम्* । अपि तु न परिभोक्ष्यतीति । आयुष्मता महाकाश्यपेन तस्याश्चेतसा चित्तमाज्ञाय तस्या एव समक्षमन्यतमं कुड्यमूलं निश्रित्य परिभुक्तम्* । सा संलक्षयति । किं चाप्यार्येण मम चित्तानुरक्षणया परिभुक्तं नानेनाहारेणाहारकृत्यं करिष्यतीति । अथायुष्मान्महाकाश्यपस्तस्याश्चेतसा चित्तमाज्ञाय तां नगरावलम्बिकामिदमवोचत्* । भगिनि प्रामोद्यमुत्पादयाम्यहं त्वदीयेनाहारेण रात्रिंदिवसमतिनामयिष्यामीति । तस्या अतीवौद्विल्यमुत्पन्नम्* । ममार्येण महाकाश्यपेन पिण्डपातः प्रतिपादितः प्रगृहीत इति आयुष्मति महाकाश्यपे चित्तमभिप्रसाद्य कालगता । तुषिते देवनिकाये उपपन्ना । सा शक्रेण देवेन्द्रेण दृष्टा आचामं प्रतिपादयन्ती कालं च कुर्वाणा नो तु दृष्टा कुत्रोपपन्ना इति । <स> नगरान् व्यवलोकयितुमारब्धो न पश्यति तिरश्चः प्रेतान्मनुष्यांश्च चातुर्महाराजिकान् देवान् त्रयस्त्रिंशान्न पश्यति । तथा ह्यधस्ताद्देवानां ज्ञानदर्शनं प्रवर्तते नोपरिष्टात्* । अथ शक्रो देवानामिन्द्रो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तं गाथाभिगीतेन प्रश्नं पप्रच्छ । (म्स्वि ८२) चरतः पिण्डपातं हि काश्यपस्य महात्मनः । कुत्रासौ मोदते नारी काश्यपस्याचामदायिका ॥ भगवानाह । तुषिता नाम ते देवाः सर्वकामसमृद्धयः । तत्रासौ मोदते नारी काश्यपस्याचामदायिका ॥ इति । अथ शक्रस्य देवेन्द्रस्यैतदभवत्* । इमे तावन्मनुष्याः पुण्यानामप्रत्यक्षदर्शिनो दानानि ददति पुण्यानि कुर्वन्ति अहं प्रत्यक्षदर्श्येव पुण्यानां स्वे पुण्यफले व्यवस्थितः । तस्माद्दानानि वा ददामि पुण्यानि वा करोमि । अयमार्यो महाकाश्यपो दीनानाथकृपणवनीपकानुकम्पी । यन्वहमेनं पिण्डकेन प्रतिपादयेयमिति विदित्वा कृपणवीथ्यां गृहं निर्मितवान्* । चीरचीरचीवरकं काकाभिनिलीनकं नातिपरमरूपं कुविन्दं चात्मानमभिनिर्माय उद्धूतशिरस्कः शणशाटीनिवासितः स्फुटितपाणिपादो वस्त्रं वयितुमारब्धः । शच्यपि देवकन्या कुविन्दभाववेषधारिणी तसरिकां कर्तुमारब्धा । पार्श्वे चास्य दिव्या सुधा सज्जीकृता तिष्ठति । अथायुष्मान्महाकाश्यपः कृपणानाथवनीपकजनानुकंपकोऽनुपूर्वेण तद्गृहमनुप्राप्तः । दुःखितकोऽयमिति कृत्वा द्वारे स्थितेन पात्रं प्रसारितम्* । शक्रेण देवेन्द्रेण (म्स्वि ८३) दिव्यायाः सुधायाः पात्रं पूरितम्* । अथायुष्मतो महाकाश्यपस्यैतदभवत्* । दिव्यं चास्य सुधाभक्तमयं च गृहविस्तरः । सुविरुद्धमिति ज्ञात्वा जातो <मे> ह्रदि संशयः ॥ इति । धर्मता ह्येषा । असमन्वाहृत्यार्हतां ज्ञानदर्शनं न प्रवर्तते । स समन्वाहर्तुं प्रवृत्तो यावत्पश्यति शक्रं देवेन्द्रम्* । स कथयति । कौशिक किं दुःखितजनस्यान्तरायं (fओल्. १६३ १ = ग्ब्म् ६.९९५) करोषि । यस्य भगवता दीर्घरात्रानुगतो विचिकित्साकथंकथाशल्यः स<मू>ल आवृढो यथापि तत्तथागतेनार्हता सम्यक्संबुद्धेन । आर्य महाकाश्यप किं दुःखितजनस्या<न्तरायं> करोमि । इमे तावन्मनुष्या अप्रत्यक्षदर्शिनः पुण्यानां दानानि ददति पुण्यानि कुर्वन्ति । अहं प्रत्यक्षदर्श्येव पुण्यानि कथं दानानि <न> ददामि पुण्यानि वा न करोमि । ननु चोक्तं भगवता । करणीयानि पुण्यानि दुःखं ह्यकृतपुण्यतः । कृतपुण्या हि मोदन्ते अस्मिंल्लोके परत्र च ॥ इति । ततः प्रभृति आयुष्मान्महाकाश्यपः समन्वाहृत्य कुलानि पिण्डपातं प्रवेष्टुमारब्धः । अथ शक्रो देवेन्द्रो आकाशस्थ एवायुष्मतो महाकाश्यपस्य दिव्यायाः सुधायाः पात्रं पूरयति । आयुष्मानपि महाकाश्यपः पात्रमवाङ्मुखं करोत्यन्नं पानं (म्स्वि ८४) छोर्यते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । तस्मादनुजानामि पिण्डोपधानं धारयितव्यमिति । सामन्तकेन शब्दो विसृतः । अमुकया नगरावलम्बिकया आर्यो महाकाश्यपः आचामेन प्रतिपादितः । सा च तुषिते देवनिकाये उपपन्ना । इति राज्ञा प्रसेनजिता कोसलेन श्रुतम्* । श्रुत्वा च पुनर्येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । स एकान्तनिषण्णं राजानं प्रसेनजितं कोसलं भगवान् धर्म्यया कथया संदर्शयति । पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ राजा प्रसेनजित्कोसलः उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवानार्यमहाकाश्यपमुद्दिश्य भक्तं सप्ताहेनेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञः प्रसेनजितः कोसलस्य तूष्णींभावेन । अथ राजा प्रसेनजित्कोसलो भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । अथ राजा प्रसेनजित्कोसलस्तामेव रात्रिं शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानीय काल्यमेवोत्थायासनकानि प्रज्ञप्योदकमणीन् प्रतिष्ठाप्य भगवतो दूतेन कालमारोचयति । पूर्ववद्यावत्स्वहस्तं सन्तर्पयति संप्रवारयति । अन्यतमश्च कोट्टमल्लको वृद्धान्ते चित्तमभिप्रसादयंस्तिष्ठति । अयं राजा प्रत्यक्षदर्श्येव पुण्यानां स्वे पुण्यफले प्रतितिष्ठोऽतृप्त एव पुण्यैर्दानानि ददान्ति पुण्यानि करोति । (म्स्वि ८५) अथ राजा प्रसेनजित्कोसलोऽनेकपर्यायेण बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन स्वहस्तं सन्तर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवताभिहितः । राजन् कस्य नाम्ना दक्षिणामादिशामि (fओल्. १६४ १ = ग्ब्म् ६.९९६) । किं तवाहोस्विद्येन तवान्तिकात्प्रभूततरं पुण्यं प्रसूतमिति । राजा संलक्षयति । मम भगवान् पिण्डपातं परिभुंक्ते । कोऽन्यो ममान्तिकात्प्रभूततरं पुण्यं प्रसविष्यतीति विदित्वा कथयति । भगवन् येन ममान्तिकात्प्रभूततरं पुण्यं प्रसूतं तस्य भगवान्नाम्ना दक्षिणामादिशत्विति । ततो भगवता कोट्टमल्लकस्य नाम्ना दक्शिणा आदिष्टा । एवं यावत्षड्दिवसान्* । षष्ठे दिवसे राजा करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । मम भगवान् पिण्डपातं परिभुंक्ते । कोट्टमल्लस्य नाम्ना दक्षिणामादिशतीति । सोऽमात्यैर्दृष्टः । ते कथयन्ति । किमर्थं देव करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्य्वस्थित इति । राजा कथयति । भवन्तः कथं न चिन्तापरस्तिष्ठामि । यत्रेदानीं भगवान्मम पिण्डपातं परिभुंक्ते कोट्टमल्लस्य नाम्ना दक्षिणामादिशतीति । तत्रैको वृद्धामात्यः कथयति । अल्पोत्सुखो देव भवतु । वयं तथा करिष्यामो यथा श्वो भगवान् देवस्यैव नाम्ना दक्षिणामादिशतीति । तेन पौरुषेयाणामाज्ञा दत्ता । श्वो भवद्भिः प्रणीततर आहारः कर्तव्यः प्रभूतश्च । एवं चारयितव्यः । उपार्धो भिक्षूणां पात्रे पतत्यर्धो भूमाविति । अमात्यैरपरस्मिन् दिवसे प्रभूतः आहारः सज्जितः प्रणीतश्च । ततः सुखोपनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं परिवेषितुमारब्धाः । (म्स्वि ८६) उपार्धं भिक्षूणां पात्रे पातयन्त्युपार्धं भूमौ । ततः कोट्टमल्लकाः प्रधाविता भूमौ निपतितं गृह्णीम इति । ते परिवेषकैर्निवारिताः । ततः स कोट्टमल्लकः कथयति । यद्यस्य राज्ञः प्रभूतं संपत्स्वापतेयमस्ति । सन्त्यन्येऽप्यस्मद्विधा दुःखितका ये आकांक्षन्ते । तेषां किमर्थं न दीयते । किमनेनापरिभोगं छोरितेनेति । तस्य कोट्टमल्लकस्य चित्तविक्षेपो जातः । न शक्तं तेन तथा चित्तं प्रसादयितुं यथा पूर्वम्* । ततो राजा बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा न मम भगवान्नाम्ना दक्षिणामादिसतीति विदित्वा दक्षिणामश्रुत्वैव प्रदिष्टः । ततो भगवता राज्ञः प्रसेनजितः कोसलस्य नाम्ना एवं दक्षिणादिष्टा । हस्त्यश्वरथपत्तियायिनो भुंजानस्य पुरं सनैगमं पश्यसि । बलं हि रूक्षिकाया अलवणिकायाः कुल्मासपिण्डिकायाः ॥ इति । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमवोचत्* । बहुशो भदन्त भगवता राज्ञः प्रसेनजितः कोसलस्य निवेशने भुक्त्वा नाम्ना दक्षिणा आदिष्टा । नाभिजानामि कदाचिदेवंविधां दक्षिणामादिष्टपूर्वाम्* । भगवानाह । इच्छसि त्वमानन्द राज्ञः प्रसेनजित्कोसलस्यालवणिकां कुल्मासपिण्डिकामारभ्य कर्मप्लोतिं श्रोतुम्* । एतस्य भगवन् कालः एतस्य सुगत समयो यद्भगवान् राज्ञः प्रसेनजितः कोसलस्यालवणिकां कुल्मासपिण्डिकामारभ्य कर्मप्लोतिं वर्णयेत्* । भगवतः श्रुत्वा भिक्षवो धारयिष्यन्तीति । तत्र भगवान् (fओल्. १६४ १ = ग्ब्म् ६.९९७) भिक्षूनामन्त्रयते स्म । (म्स्वि ८७) भूतपूर्वं भिक्षवोऽन्यतस्मिन् कर्वटके गृहपतिः प्रतिवसति । तेन सदृशात्कुलात्कलत्रमानीतम्* । स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातः । पूर्ववद्यावदुन्नीतो वर्धितो महान् संवृत्तः । यावदसौ गृहपतिः पत्नीमामन्त्रयते । भद्रे जातोऽस्माकमृणहरो धनहरश्चेति । गच्छामि पण्यमादाय देशान्तरमिति । सा कथयत्यार्य एवं कुरुष्वेति । स पण्यमादाय देशान्तरं गतः । तत्रैव चानयेन व्यसनमापन्नोऽल्पपरिच्छेदः सः । तस्य गृहे धनजातं परिक्षीणम्* । सोऽस्य पुत्रो दुःखितो जातः । तस्य गृहपतेर्वयस्यकः । स तेनोक्तः । ममापि त्वं पुत्रः । मम क्षेत्रं प्रतिपालय । अहं तव भक्तेन योगोद्वहनं करोमीति । स तस्य क्षेत्रव्यापारं कर्तुमारब्धः । सोऽप्य अस्य भक्तेन योगोद्वहनं करोति । यावदपरेण समयेन पर्व प्रत्युपस्थितम्* । तस्य दारकस्य माता संलक्षयति । अद्य गृहपतिपत्नी सुहृत्संबन्धिबान्धवश्रमणभोजने व्यग्रा भविष्यति । गच्छामि सानुकालं तस्य दारकस्य भक्तं नयामीति । सा सानुकालं गत्वा गृहपतिपत्न्या एतमर्थं निवेदयति । सा रुषिता कथयति । न तावच्छ्रमणब्राह्मणेभ्यो ददामि । ज्ञातीनां वा तावत्प्रेष्यस्य ददामि । अद्य तावत्तिष्ठतु । श्वो द्विगुणं दास्यामीति । ततस्तस्य दारकस्य माता संलक्षयति । मा दारको बुभुक्षितो भविष्यति । एतामात्मीयामलवणिकां कुल्मासपिण्डिकां नयामीति । सा तामादाय क्षेत्रं गता । पुत्रस्य विस्तरेण यद्गृहपत्न्याभिहितं तत्सर्वमाख्याय कथयति । इयं मया आत्मीया अलवणिका कुल्मासपिण्डिका आनीता । (म्स्वि ८८) एतां परिभुंक्ष्वेति । स कथयति । स्थापयित्वा गच्छेति । सा स्थापित्वा प्रक्रान्ता । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोके उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकंपकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धस्तं प्रदेशमनुप्राप्तः । स तेन दृष्टः । कायप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च शान्तेर्यापथवर्ती । स संलक्षयति । नूनं मयैवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारा न कृता । येन मे ईदृशी समवस्था । यद्ययं ममान्तिकादलवणिकां कुल्मासपिण्डिकां गृह्णीयादहमस्मै दद्यामिति । ततः प्रत्येकबुद्धस्तस्य दरिद्रपुरुषस्य चेतसा चित्तमाज्ञाय पात्रं प्रसारितवान्* । सचेत्तव परित्यक्तं दीयतामस्मिन् पात्रे इति । ततस्तीव्रेण प्रसादेन सा अलवणिका कुल्मासपिण्डिका प्रत्येकबुद्धाय प्रतिपादिता । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ दरिद्रपुरुषः एष एवासौ राजा प्रसेनजित्कोसलस्तेन कालेन तेन समयेन । यदनेन प्रत्येकबुद्धायालवणिका कुल्मासपिण्डिका प्रतिपादिता । तेन कर्मणा षट्कृत्वो देवेषु त्रयस्त्रिंशेषु राजैश्वर्याधिपत्यं (fओल्. १६५ १ = ग्ब्म् ६.९९८) कारितवान्* । षट्कृत्वोऽस्यामेव श्रावस्त्यां राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तस्तेनैव कर्मावशेषेण । एतर्ह्यपि राजा क्षत्रियो मूर्धाभिषिक्तः संवृत्तः । सोऽस्य पिण्डको विपक्वः । विपाकं तमहं सन्धाय कथयामि । हस्त्यश्वरथपत्तियायिनो भुञ्जानस्य पुरं सनैगमं पश्यसि । बलं हि रूक्षिकाया अलवणिकायाः कुल्मासपिण्डिकायाः ॥ इति । सामन्तकेन शब्दो विसृतः । भगवता राज्ञः प्रसेनजितः कोसलस्यालवणिका कुल्मासपिण्डिकामारभ्य कर्मप्लोतिर्व्याकृतेति (म्स्वि ८९) राज्ञा प्रसेनजित्कोसलेन श्रुतम्* । स येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उप्संक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णं राजानं प्रसेनजितं कोसलं भगवान् धर्म्यया कथया पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ राजा प्रसेनजित्कोसल उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवांस्त्रैमासीं चीवरपिण्डपातशयनासनग्लानप्रत्ययभैषज्यपरिष्कारैः सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् राज्ञः प्रसेनजित्कोसलस्य तूष्णींभावेन । ततो राज्ञा प्रसेनजिता कोसलेन बुद्धप्रमुखाय भिक्षुसंघाय त्रैमासीं शतरसं भोजनं दत्तम्* । एकैकश्च भिक्षुः शतसाहस्रकेण वस्त्रेणाच्छादितः । तैलस्य च कुम्भकोटिं समुदानीय दीपमालामभ्युद्यतो दातुम्* । तत्र भक्ते पूजायां च महाकोलाहलो जातः । यावदन्यतमा नगरावलम्बिका अतीव दुःखिता । तया खण्डमल्लकेन भिक्षामटन्त्या स उच्चशब्दो महाशब्दः श्रुतः । श्रुत्वा च पुनः पृच्छति । भवन्तः किमेष उच्चशब्दो महाशब्द इति । अपरैः समाख्यातम्* । राज्ञा प्रसेनजिता कोसलेन बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघस्त्रैमासीं भोजितः । एकैकश्च भिक्षुः शतसहस्रमूल्येन वस्त्रेणाच्छादितः । तैलकुम्भकोटिं च समुदानीय दीपमालामभ्युद्यतो दातुमिति । ततस्तस्या नगरावलम्बिकाया एतदभवत्* । अयं राजा प्रसेनजित्कोसलः पुण्यैरतृप्तः अद्यत्वेन दानानि ददाति पुण्यानि (म्स्वि ९०) करोति । यन्वहमपि कुतश्चित्समुदानीय भगवतः प्रदीपं दद्यामिति तया खण्डमल्लकेन तैलस्य स्तोकं याचित्वा प्रदीपः प्रज्वाल्य भगवतश्चंक्रमे दत्तः । पादयोश्च निपत्य प्रणिधानं कृतम्* । अनेनाहं कुशलमूलेन यथायं भगवान् शाक्यमुनिर्वर्षशतायुषि प्रजायां शास्ता लोके उत्पन्नः एवमहमपि वर्षशतायुषि शाक्यमुनिरेव शास्ता भवेयम्* । यथा चास्य शारिपुत्रमौद्गल्यायनावग्रयुगं भद्रयुगमानन्दो भिक्षुरुपस्थायिकः शुद्धोदनः पिता महामाया माता कपिलवस्तु नगरं राहुलभद्रः कुमारः एवं ममापि शारिपुत्रमौद्गल्यायनावग्रयुगं भद्रयुगं स्यादानन्दो भिक्षुरुपस्थायिकः (fओल्. १६५ १ = ग्ब्म् ६.९९९) शुद्धोदनः पिता माता महामाया कपिलवस्तु नगरं राहुलभद्रः कुमारः पुत्रः । यथा चायं भगवान् धातुविभागं कृत्वा परिनिर्वास्यति एवमहमपि धातुविभागं कृत्वा परिनिर्वापयेयमिति । यावत्सर्वे ते दीपाः परिनिर्वाणाः स तया प्रज्वालितो दीपो ज्वलत्येव । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां न तावदुपस्था<पकः प्रतिसंलीयति> यावन्न बुद्धा भगवन्तः प्रतिसंलीना इति । आयुष्मानानन्दः संलक्षयति । अस्थानमनवकाशो यद्बुद्धा भगवन्तः आलोकशय्यां कल्पयिष्यन्ति यन्वहं प्रदीपं निर्वापयेयं ति । स हस्तेन निर्वापयितुमारब्धो न शक्नोति तत<श्चीवरकर्णिकेन> ततो व्यजनेन तथापि न शक्नोतीति । भगवानाह । मा खेदमानन्दापत्स्यसे । यदि वैरंभा अपि वायवो वायेयुस्तेऽपि न शक्नुयुर्निर्वापयितुं प्रागेव हस्तचीवरकर्णिको व्यजनं वा । तथा (म्स्वि ९१) ह्ययं प्रदीपस्तया दारिकया महता चित्ताभिसंस्कारेण प्रज्वालितः । अपि त्वानन्द भविष्यत्यसौ दारिका वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हत्सम्यक्संबुद्धः । शारिपुत्रमौद्गल्यायनौ तस्याग्रयुगं भद्रयुगमानन्दो भिक्षुरुपस्थायिकः शुद्धोदनः पिता माता महामाया कपिलवस्तु नगरं राहुलभद्रः कुमारः पुत्रः । सापि धातुविभागं कृत्वा परिनिर्वास्यतीति । सामन्तकेन शब्दो विसृतः । अमुकया नगरावलम्बिकया भगवतश्चंक्रमे शिरसा प्रदीपो दत्तः । सा भगवतानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ व्याकृता । इति श्रुत्वा श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिरसावनागतगुणापेक्षया सर्वोपकरणैः प्रवारिता । तथा रज्ञा प्रसेनजिता कोसलेन श्रुतम्* । ततो विस्मयजातस्तैलकुम्भसहस्रमादाय चित्रां प्रदीपमालां कृतवान्* । चतूरत्नमयं च प्रदीपं चंक्रमशिरसि प्रतिष्ठितवान्* । ततो भगवतः सकाशं गत्वा भगवन्तमिदमवोचत्* । मया च भदन्त भगवानार्यमहाकाश्यपस्य पूजाधिकारेण भक्तसप्ताहेनोपनिमंत्रितः । तस्य मम भगवता अलवणिकां कुल्मासपिण्डिकामारभ्य पूर्विका कर्मप्लोतिर्व्याकृता । पुनश्च मया भगवांस्त्रैमासीं सश्रावकसंघो भोजितः । एकैकश्च भिक्षुः शतसहस्रेण मूल्येन वस्त्रयुगेनाच्छादितस्तैलकुम्भकोटिं च समुदानीय प्रदीपमाला दत्ता । न चाहं भगवतानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ व्याकृतः । साधु भगवान्ममाप्यनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ व्याकुर्यात्* । कदास्विदहं लोकज्येष्ठः स्यां विनायक इति । भगवान् (म्स्वि ९२) आह । गम्भीरा महाराज अनुत्तरा सम्यक्संबोधिः । गम्भीरावभासा दुर्दृशा दुरवबोधा अतर्क्या अतर्क्यावचरा सूक्ष्मा निपुणा पण्डितविज्ञवेदनीया । सा न सुकरा त्वयैकेन दानेन समुपदानेतुं (fओल्. १६६ १ = ग्ब्म् ६.१०००) न दानशतेन न दानसहस्रेण न दानशतसहस्रेणापि तु महाराज त्वया अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिप्रार्थयिता दातव्यान्येव दानानि कर्तव्यान्येव पुण्यानि सेवितव्यानि कल्याणमित्राणि भजितव्यानि पर्युपासितव्यानि । एवं त्वं भविष्यसि कदाचिल्लोकज्येष्ठो विनायक इति । एवमुक्तो राजा प्रसेनजित्कोसलः प्रारोदीदश्रूणि वर्षयन्* । अथ राजा प्रसेनजित्कोशलश्चीवरकर्णकेनाश्रूण्युन्मृज्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अनुत्तरां भदन्त भगवता सम्यक्संबोधिं प्रार्हयिता कियन्ति दानानि दत्तानि पुण्यानि वा कृतानीति । भगवानाह । तिष्ठन्तु तावन्महाराज येऽतीताः कल्पाः । यन्मयास्मिन्नेव भद्रके कल्पे अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयिता दानानि दत्तानि पुण्यानि चानेकप्रकाराणि कृतानि तच्छृणुत साधु च सुष्ठु च मनसिकुरुत भाषिष्ये । भूतपुर्वं महाराजामितायुषि प्रजायामुपोषधो नाम राज बभूव । तस्य मूर्ध्नि पिटको जातः । मृदुः सुमृदुस्तद्यथा तूलपिचुर्वा कर्पासपिचुर्(म्स्वि ९३) वा परिपाकत्वात्स्फुटितः । कुमारो जातः । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाटः उच्चघोषः संगतभ्रुस्तुङ्गनासो द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतगात्रः । जातमात्रः कुमारोऽन्तःपुरं प्रवेशितः । उपोषधस्य राज्ञोऽशीतिः स्त्रीसहस्राणि कुमारं दृष्ट्वा प्रस्रुतानि । एकैका स्त्री कथयति मान्धाय मान्धाय इति । तस्य मान्धाता मान्धातेति संज्ञा संवृत्ता । अन्ये कथयन्ति । मूर्ध्ना जातस्तस्माद्भवतु कुमारस्य मूर्धात इति नाम । तत्र केचिन्मान्धातेति जानते केचिन्मूर्धात इति । विस्तरेण मान्धातृसूत्रं मध्यमागमे राजसंयुक्तकनिपाते । मान्धातुः कुमारस्य कुमारक्रीडायां क्रीडतः षट्शक्राश्च्युताः । एवं यौवराज्यं कारयतः षड्महाराज्यं कारयतः षड्जाम्बूद्वीपकान् जनपदान् समनुशासतः षट्* । सहचित्तोत्पादाच्चास्य रत्नवर्षं पतितं वस्त्रवर्षम्* । अन्तःपुरे हिरण्यवर्षम्* । तेन खलु समयेन वैशाल्यां दुर्मुखो नाम ऋषिः पंचाभिज्ञः । तस्याश्रमपदे नित्यं पक्षिणोऽभिनिकूजन्ति । शब्दकण्टकानि ध्यानानि । स चित्तैकाग्रतां नासादयति । इति तेन पक्षिणां शापो दत्तः । शीर्यन्तामेषां पक्षा इति । ततो राज्ञा मान्धात्रा (म्स्वि ९४) श्रुतम्* । श्रुत्वा निष्कारुणिकोऽयमृषिरिति कृत्वा उक्तः । न तेन मद्विषये वस्तव्यमिति । स संलक्षयति । अयं राजा चतुर्द्वीपेश्वरः क्व मया गन्तव्यमिति । स <सुमेरु>पृष्ठअरिषण्डं गत्वावस्थितः । एवमवरगोदानीयं समनुशासतः षट्शक्राश्च्युताः । पूर्वविदेहे षट्* । उत्तरकुरौ षट्* । निमिन्धरगिरौ स्थितस्य षट्* । एवं विनतकेऽश्वकर्णे सुदर्शने खदिरके ईषाधारे युगन्धरे च । अन्तरोद्दानम्* । निमिंधर (fओल्. १६६ १ = ग्ब्म् ६.१००१) इति विनतकः अश्वकर्णगिरिस्तथा । सुदर्शनः खदिरकः ईषाधारो युगन्धरः ॥ ततः सुमेरुमूर्धन्यभिरोहता तेन ऋशीणा भटबलाग्रं स्तम्भितम्* । दिवौकसो यक्षः पुरोजवो दृष्ट्वा गाथां भाषते । नियच्छ ब्राह्मण क्रोधं नैतत्सर्वत्र सिध्यति । मान्धाता नृपतिर्ह्येवं नैते वैशालका वकाः ॥ इति । राजा मान्धाता पृच्छति । केनैतद्भटबलाग्रं स्तम्भितम्* । देवर्षिणा । राजा पृच्छति । किं तेषामृषीणां प्रियम्* । देव जटाः । शीर्यन्तामेषां जटाः । मम च पुरोजवाः सन्तु । त<त>स्तेषां जटाः शीर्णाः । धनुर्बाणपाणयश्चाग्रतो धावितुमारब्धाः । स्त्रीरत्नेनाभिहितम्* (म्स्वि ९५) । देव ऋषयः एते तपस्विनः । किमेभिः । मुच्यन्तामिति । राज्ञा मुक्ताः । तैः पुनरपि वीर्यमास्थाय पंचाभिज्ञाः साक्षात्कृताः । तथा नन्दोपनन्दो नागराजो मान्धातृबलं दृष्ट्वा असुरा ह्येते इति चतुरङ्गेन बलकायेन प्रत्युद्गतः । सैन्यदर्शनादेव भग्नः । देव करोटपाणयो यक्षा मायाधराः सदामत्ताश्च । सर्वे च नन्दोपनन्दादयो भग्ना येन चातुर्महाराजिका देवास्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य चातुर्महाराजिकान् देवानिदमवोचत्* । यत्खलु मार्षा जानीध्वं महासैन्यं प्रत्युपस्थितम्* । सन्नह्यतां चतुरंगो बलकायः । वयं सर्वे भग्ना इति । तैः परिज्ञातम्* । ते कथयन्ति । भवन्तः अयं मान्धाता राजा चक्रवर्ती शक्रं देवेन्द्रं दर्शनाय गच्छति । पुण्यमहेशाख्यश्चायम्* । का शक्तिरस्माकमनेन सार्धं संग्रामयितुम्* । किन् तु अर्धं पाद्यं च गृहीत्वा प्रत्युद्गन्तव्यमिति । ततश्चातुर्महाराजिका देवा अर्धं पाद्यं च गृहीत्वा च्छत्रध्वजपताकाभिर्विविधैश्च वाद्यैः प्रत्युद्गताः । ततो राजा मान्धाता चातुर्महाराजिकान् देवान् प्रतिसंमोद्य देवैः परिवृतो देवांस्त्रयस्त्रिंशान् गतः । शक्रेण च देवेन्द्रेणार्धासनेनोपनिमन्त्रितः । ततोऽसुराश्चतुरङ्गं बलकायं सन्नह्य शक्रं देवेन्द्रमभिगताः । यक्षैः शक्रस्य देवेन्द्रस्यारोचितम्* । यत्खलु कौशिक जानीया असुराः पंच गुल्मकान् भङ्क्त्वा प्रत्युपस्थिताः । यत्ते कृत्यं करणीयं वा तत्कुरुष्वेति । ततः शक्रो देवेन्द्रः संप्रस्थितः । (म्स्वि ९६) राज्ञा मान्धात्राभिहितः । तिष्ठ अहमेव गच्छामीति । शक्रः कथयति । एवं कुरुष्वेति । ततो राजा मान्धाता अष्टादशभिर्भटबलाग्रकोटीभिरुपरि विहायसमभ्युद्गम्य गुणास्फालनं कृतवान्* । असुरा अष्टादश भटबलाग्रकोटीभिर्दृष्ट्वा अतिविभीषणं च शब्दं श्रुत्वा कर्णौ पिधाय निष्पलायिताः । ततो राज्ञो मान्धातुरेतदभवत्* । अस्ति मे जम्बुद्वीपे द्वीपः ऋद्धश्च स्फीतश्च क्षेमश्च सुभिक्षश्चाकीर्णबहुजनमनुष्यश्च पूर्वविदेहः अवरगोदानीयः उत्तरकुरुश्च । यन्वहं देवानां च मनुष्याणां च राज्यैश्वर्याधिपत्यं कारयेयमिति । सहचित्तोपादाद्राजा मान्धाता तस्य ऋद्धे परिहीने जम्बुद्वीपम् (fओल्. १६७ १ = ग्ब्म् ६.१००२) आगत्य खरमाबाधितं प्रवेदितवान् गाथां च भाषते । न कार्षापणवर्षेण तृप्तिः कामेषु विद्यते । अल्पास्वादान् बहुदुःखान् कामान् विज्ञाय पण्डितः । अपि दिव्येषु कामेषु रतिं नैवाधिगच्छति ॥ तृष्णाक्षये रतो भवति सम्यक्संबुद्धश्रावकः । पर्वतोऽपि सुवर्णस्य समो हिमवता भवेत्* । नालमेकस्य तद्वित्तमिति विद्वान् समाचरेत्* ॥ यः प्रेक्षते दुःखमितो निदानं कामेषु जातु स कथं रमेत । लोके हि शल्यमुपधिं विदित्वा तस्यैव धीरो विनयाय शिक्षते ॥ ततः <स राजा मान्धाता निरर्गलं> यज्ञमिष्ट्वा गाथां भाषते । (म्स्वि ९७) अल्पकं जीवितं ज्ञात्वा सुकृच्छ्रं सांपरायिकम्* । करणीयानि पुण्यानि दुःखं ह्यकृतपुण्यतः ॥ तस्माद्धि पुण्यकामेन देयं दानं यथाविधि । कृतपुण्या हि मोदन्ते लोकेऽस्मिंश्च परत्र च ॥ इति । बगवानाह । किं मन्यसे महाराज योऽसौ राजा मान्धाता अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । यन्मया इत्थं सत्वहितं कृतं तेन नानुत्तरं ज्ञानमधिगतम्* । किं त्वेतद्दानमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधेर्हेतुमात्रकं संभारमात्रकम्* । पुनरपि महाराज यन्मया अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयिता सर्वहितं कृतं तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज महासुदर्शनो नाम राजाभूच्चक्रवर्ती सप्ततिरत्नैः समन्वागतश्चतसृभिश्च मानुषिकाभि रिद्धिभिः । विस्तरेण महासुदर्शनसूत्रे दीर्घागमे षट्सूत्रिकनिपाते । अथ महासुदर्शनो राजा धर्मप्रासादे पञ्च प्रत्येकबुद्धशतानि भोजयित्वा प्रत्येकं च दूष्ययुगेनाच्छादयित्वा गाथां भाषते । लब्ध्वा हि विपुलं भोगं न प्रमाद्येद्विचक्षणः । दद्यात्संपन्नशीलेभ्यो यत्र रिध्यन्ति दक्षिणाः ॥ एवं दत्वेह मेधावी श्राद्धो मुक्तेन चेतसा । अव्यावादसुखे लोके उपपद्येत पण्डितः ॥ इति । (म्स्वि ९८) स्यात्खलु ते महाराज अन्यः स तेन कालेन तेन समयेन महासुदर्शनो नाम राजा चक्रवर्ती चतुर्द्वीपेश्वरः सप्ततिरत्नैः समन्वागतश्चतसृभिश्च मानुषिकाभि रिद्धिभिरिति न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वहमेव स तेन कालेन तेन समयेन महासुदर्शनो नाम राजा चक्रवर्ती चतुर्द्वीपेश्वरः सप्ततिरत्नैः समन्वागतश्चतसृभिश्च मानुषिकाभि रिद्धिभिः । स्यात्खलु ते महाराज तेन मया दानेन वा दानसंविभागेनानुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगता इति न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु तद्दानमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधेर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* । पुनरपि महाराज यन्मया अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयता दानानि दत्तानि पुण्यानि च कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज वेलामो नाम ब्राह्मणमहासालोऽभूत्* । स इदमेवंरूपं ब्राह्मणेभ्यो दानमदाच्(fओल्. १६७ १ = ग्ब्म् ६.१००३) चतुरशीतिनागसहस्राणां सुवर्णालंकाराणां सुवर्णध्वजानां हेमजालप्रतिच्छन्नानाम्* । विस्तरेण वेलामसूत्रे मध्यमागमे ब्राह्मणनिपाते । स एवं दानानि दत्वा गाथां भाषते । दानं दत्वा सुखी हि स्याद्दानं दत्वा विशारदः । दानेन पूज्यते साधु देवेषु मनुजेषु च ॥ तस्मात्संपत्तिकामेन दानं देयं विशारदैः । मोक्षमाकांक्षता नित्यमैश्वर्यं च सुरालयम्* ॥ (म्स्वि ९९) स्यात्खलु ते महाराज अन्यः स तेन कालेन तेन समयेन वेलामो नाम ब्राह्मणमहासालोऽभूत्* । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन वेलामो नाम ब्राह्मणमहासालोऽभूवम्* । मया तदेवंविधं ब्राह्मणेभ्यो दानं दत्तम्* । स्यात्खलु ते महाराज तेन मया दानेन वा दानसंविभागेनानुत्तरा सम्यक्संबोधि<रधि>गतेति न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु तद्दानमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधेर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* । पुनरपि महाराज यन्मया अनुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयता दानानि दत्तानि पुण्यानि च कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज शकुनो नाम राजाभूच्चक्रवर्ती चतुर्द्वीपेश्वरः सप्ततिरत्नैः समन्वागतश्चतसृभिश्च मानुषिकाभि रिद्धिभिः । शक्रस्य देवेन्द्रस्य सुहृद्वयस्यकः । तस्य राज्ञी न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । ईदृशे मम भोगैश्वर्ये न पुत्रो न दुहिता । ममात्ययादुद्दायादं कुलं भविष्यति । स शक्रेण देवेन्द्रेण दृष्टः । स कथयति । मार्ष कस्मात्त्वं करे कपोलं दत्वा चिन्तापरस्तिष्ठति । स कथयति । कौशिक ईदृशे मम महाभोगैश्वर्ये न पुत्रो न दुहिता । ममात्ययादुद्दायादं कुलं भविष्यति । स कथयति । मार्ष अहं ते ओषधिं प्रेषयिष्यामि । देव्यः पास्यन्ति । ततस्ते पुत्रा भविष्यन्ति दुहितरश्च । शक्रेण गन्धमादनात्पर्वतादोषधिरादाय तस्य राज्ञः प्रेषिता । राज्ञा अन्तःपुरस्यार्पिता । इमामोषधीं पास्यथ । तस्य राज्ञः अग्रमहिषी शयितिका । ताभिस्(म्स्वि १००) तामनुत्थाप्यौषधिः पीता । सर्वास्ता आपन्नसत्वाः संवृत्ताः । ततः पश्चात्सा अग्रमहिषी व्युत्थिता । तया ता दृष्टा आपन्नसत्वाः । सा कथयति । किं युष्माभिः कृतं येनापन्नसत्वाः संवृत्ताः । ताः कथयन्ति । देवेनास्मभ्यमोषध्यः पानाय दत्ताः । किमर्थं <यु>ष्माभिरहं नोत्थापिता । अपि तु कतरेण भाजनेन ओषध्यः पीताः । कुशमोटकं बद्ध्वा । कुत्र ते कुशाः । इमे तिष्ठन्ति । तया कुशाः प्रक्ष्याल्य पीताः । साप्यापन्नसत्वा संवृत्ता । ता अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूताः । सर्वासां पुत्रा जाताः । तस्या अप्यग्रमहिष्याः पुत्रो जातोऽष्टादशभिरवलक्षणैः समन्वागतः । सिंहवक्त्राकृतिमुखो महानग्नबलः । (fओल्. १६८ १ = ग्ब्म् ६.१००४) तस्य विस्तरेण जातस्य जातिमहं कृत्वा कुश इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । स राजा <तं दृष्ट्वा विकोपं जनयते> तानन्यांश्च पुत्रान् दृष्ट्वा प्रसादं प्रवेदयते । प्रातिसीमकोट्टराजानः कथयन्ति । भवन्तो वयमनेन महाशकुनिराज्ञा सर्वे <अभि>भूता गच्छामः । तं राज्यात्च्यवयामः । ते आगत्य चतुरंगबलकायेन तस्य नगरं वेष्टयित्वावस्थिताः । राजा महाशकुनिर्न शक्नोति तैः सार्धं संग्रामयितुम्* । स द्वाराणि बद्ध्वा प्राकाराणि मापयित्वावस्थितः । कुशो मातुः सकाशं गत्वा कथयति । अम्ब कस्यार्थे द्वाराणि बद्धानि । एष तव पिता कोट्टराजभिः सार्धं न शक्नोति संग्रामयितुम्* । स एष द्वाराणि बद्ध्वावस्थितः । अम्ब अहमेभिः सार्धं संग्रामं संग्रामयामि । मम राजा रथमनुप्रयच्छ<तु> । पुत्र त्वमस्यानिष्टो (म्स्वि १०१) द्वेष्यश्च । स एष तव किं रथं दास्यति । अम्ब गच्छ । गत्वा कथय । कुशः कुमार एभिः सार्धं संग्रामयिष्यति । रथमनुप्रयच्छ । तया गत्वा राजाभिहितः । देव कुमारः कथयति । अहमेभिः सार्धं संग्रामयामि । रथमनुप्रयच्छ । तेन तस्य रथोऽनुप्रदत्तः । स द्वौ तूणौ बद्ध्वा रथमधिरुह्य निर्गन्तुमारब्धः । शक्रो देवेन्द्रः संलक्षयति । इमे कोट्टराजानो बलवन्तः । कोऽयं कुशः कुमारो भद्रकल्पीयो बोधिसत्वः खेदमापत्स्यते । साहाय्यमस्य कल्पयितव्यम्* । तेन तस्य शंखचक्रगदानुप्रदत्ता । बोधिसत्व एभिस्त्वं जीविकां कल्पय । स द्वाराण्युद्धाट्य निर्गतः । स शंखमापूरयति । तदा शंखशब्देन सेना विद्रावयति । केचित्तेन शब्देन बधिरीभूताः । निष्पलायन्ति केचित्कर्णौ पिधाय । यदि चक्रं गदां क्षिपन्ति तद्रसातलं प्रविशति । ते<न> रणमध्यं गत्वा शंखमापूरितम्* । सर्वेषां कर्णानि स्फुटितानि । ते पुरुषराक्षसोऽयमिति कृत्वा निष्पलायिताः । स सर्वसामन्तविजयं कृत्वा पितुः सकाशमागतः । देव मया देशः प्रसाधितः । सर्वराजानो निर्जिताः । इति श्रुत्वा राजा महाशकुनिस्तुष्टः । स संलक्षयति । कुशः कुमारो बलवान् वीर्यसंपन्नः । कथमहमस्यान्तिके अप्रसादं प्रवेदयामि । स तस्यान्तिके प्रसादं प्रवेदयितुमारब्धः । तेन ते पुत्रा निवेशिताः । कुशस्यापि दारिकां याचितुमारब्धः । सर्वे ते कथयन्ति । दास्यामो दारिकां कुशवर्जम्* । अन्यतमेन राज्ञान्यतमस्य राज्ञो दुहिता याचिता । न तावदुद्वाहः क्रियते । यावन्महाशकुनिराज्ञान्यस्य पुत्रस्यार्थे व्याजान्तरेण (म्स्वि १०२) सा दारिका कुशस्यानुप्रदत्ता । नक्षत्रदिवसमुहूर्तदिवसं दृष्ट्वा च कुशः कुमारो निवेशितः । राजा कथयति । भवन्तो न के<न>चित्कुशस्यादर्शः समर्पयितव्यो नाप्यभिषेकपात्रेण स्नापयितव्यः । न च दिवान्तःपुरे प्रवेशे दातव्यः । कुशः कुमारो मातृभिः सार्धं क्रीडति । तया पत्न्या दृष्टः । सा कथयति । क एष पिशाचः कुमाराणां मध्ये (fओल्. १६८ १ = ग्ब्म् ६.१००५) क्रीडति । एष तव स्वामी भविष्यति । भूयोऽपि तया कुमारैः सार्धं जलक्रीडनया क्रीडन् दृष्टः । यावत्तवैव स्वामी । कीदृशो मम स्वामी भविष्यति । सा संलक्षयति । प्रत्यक्षीकरिष्यामि । तया प्रदीपं प्रज्वाल्य कुण्डीरकेण प्रच्छाद्य स्थापितः । स चान्तःपुरं प्रविष्टः । तया च प्रदीपः प्रदर्शितः । यावत्पश्यति अष्टादशभिरवलक्षणैः समन्वागतो सिंहवक्त्राकृतिमुखश्च । सा कथयति पिशाचः पिशाच इति कृत्वा निष्पलायिता । राज्ञो महाशकुनिनोऽन्यतमं कार्वटिकं व्युत्थितम्* । तेन कुशः कुमारः प्रेषितः । गच्छ का<र्व>टिकं सन्नामय । स तत्र गतः । कुशपत्न्या मातापित्रोः संदिष्टम्* । किं युष्माकं पृथिव्यां पुरुषा न सन्ति याहं युष्माभिः पिशाचस्यानुप्रदत्ता । यदि मम नयथेति एवं कुशलम्* । नोचेदहमात्मानं प्रघातयिष्ये । सा तैर्नीता । कुशोऽपि कुमारस्तं कार्वटिकं निर्जित्यागतः । स मातरं पृच्छति । अम्ब कुत्र सा मम पत्नी । सा कथयति । मातापितृभ्यां नीता । कस्यार्थम्* । त्वं पिशाच इति कृत्वा । अम्ब गच्छामि तामानयामि । पुत्रैवं कुरुष्व । स शंखचक्रगदामादाय संप्रस्थितः । यावदन्यतमस्मिन् कर्वटके सिंहभयेन महाजनकाया द्वाराणि बद्ध्वा दिशोऽनुव्यवलोकयन्तस्तिष्ठन्ति । (म्स्वि १०३) कुशः कुमारः कथयति । किमेव तिष्ठथ । सिंहभयात्* । किं ना प्रघातय<थ> । न शक्नुमः । यद्यहं प्रघातयामि किं ममानुप्रयच्छथ । चतुरंगस्य बलकायस्यार्धम्* । कुशेन कुमारेण सिंहसमीपं गत्वा शंखः आपूरितः । तस्य कर्णौ स्फुटितौ । कालं गतः । स तं गृहीत्वा कर्वटकं गतः । भवन्तः अयं स सिंहः । गृह्णन्तु चतुरंगस्य बलकायस्यार्धम्* । स कथयति । युष्माकमेव हस्ते तिष्ठतु । प्रतिनिवृत्ततो दास्यथ । तस्य यस्मिन् कर्वटके सा पत्नी तं च कर्वटकं गतः । मालाकारसकाशमुपसंक्रान्तः । कस्त्वमीदृशः । स कथयति । मालिकपुत्रः । किं तव नाम । वृजिक इति । कुशला भवन्ति बोधिसत्वास्तेषु तेषु शिल्पस्थानकर्मस्थानेषु । स शोभनां मालां ग्रथ्नाति । स मालिकस्तस्या दारिकायास्तां माला<म>नुप्रयच्छति । सा कथयति । न त्वं कदाचिदीदृशीं मालां ग्रथितपूर्वः । किमत्र कारणम्* । ममान्तेवासिना ग्रथितम्* । पश्यामि तवान्तेवासिनम्* । तेन स तत्र नीतस्तया दृष्टः । सा संलक्षयति । कोऽयं पिशाच आगतः । तया शाब्दः कृतः । पिशाचः पिशाच इति निष्कासितः । सूपकारसकाशं गतः । स कथयति । कस्त्वमिति । अहं सूपकारपुत्रः । किंनामा त्वम्* । स्थालीसुगन्धो नाम । <स> शोभनं साधनपचनं करोति । स सूपकारस्तस्या दारिकायास्तं साधनपचनं समर्पयति । सा दारिका कथयति । भोः पुरुष शोभनसाधनपचनस्य को योगः । ममान्तेवासिना साधितम्* । (म्स्वि १०४) पश्यामि (fओल्. १६९ १ = ग्ब्म् ६.१००६) तवान्तेवासिनम्* । यावत्तत्रापि स निष्कासितः । वद्यसकाशं गतः । स कथयति । कस्त्वम्* । वैद्यपुत्रः । किंनामा त्वम्* । आत्रेयो नाम । तस्या दारिकायाः शिरोर्तिः प्रादुर्भूता । तां वैद्या न शक्नुवन्ति स्वस्थीकर्तुम्* । स वैद्यश्चिन्तापरो व्यवस्थितः । स कथयति । उपाध्याय किं चिन्तापरो भवसि । राजदुहित्र्या शिरोर्तिः । न शक्नुमः स्वस्थीकर्तुम्* । गच्छाम्यहं स्वस्थीकरोमि । स गतस्तया दृष्टः । सा संलक्षयति । कोऽयं पिशाच आगतः । भूयः संलक्षयति । यदि किंचिद्वक्ष्यामि न मे स्वस्थीकरिष्यति । यदाहं स्वस्थीभवेयं तदा निष्कासयिष्ये । सा तेन स्वस्थीकृता । तदा शब्दः कृतः पिशाचः पिशाच इति । स तया निष्कासितः । अमात्यसकाशं गतः । कस्त्वम्* । अहं सहस्रयोधी । तैस्तस्य संग्रहः कृतः । सा राजदुहिता येन लब्धपूर्वा तेन श्रुतम्* । या सा मम राजदुहिता लब्धपूर्वा सा कुशं कुमारं परित्यज्य स्वगृहं गता । तेन तस्य राज्ञः संदिष्टम्* । यदि तावन्मे दारिकामनुप्रयच्छसीति एवं कुशलम्* । नो चेद्राज्याच्च्यावयिष्ये । स कथयति । एषा मम दुहिता राज्ञो महाशकुनेः पुत्रस्य कुशस्य कुमारस्य प्रदत्तिका । किमिदानीमन्यस्मै दास्ये । स चतुरंगेण बलकायेनागत्य तस्य राजधानीं वेष्टयित्वावस्थितः । स राजा तेन सार्धं न शक्नोति संग्रामं संग्रामयितुम्* । स द्वाराणि बद्ध्वावस्थितः । कुशः कुमारोऽमात्यानामंत्रयते । कस्माद्भवन्तो द्वाराणि बद्धानि । तैस्तस्य विस्तरेणारोचितम्* । कुशः कुमारः कथयति । यदि मम राजा दुहितरमनुप्रयच्छति अहं तेन सार्धं संग्रामं संग्रामयिष्ये । तैः राज्ञ आरोचितम्* । स कथयति । एषा मया (म्स्वि १०५) दुहिता महाशकुनेः पुत्रस्य दत्तिका । कथमहमस्य दास्ये । अपि च दारिकार्थेऽयं संरम्भः । अमात्याः कथयन्ति । देव ए<ष> ताव<द>नेन सार्धं संग्रामं संग्रामयतु । न ज्ञायते कस्य जयो भविष्यति । तत्र वयं कालज्ञा भविष्यामः । कुशः कुमारः पंचशतिके द्वौ तूणौ बद्ध्वा शंखचक्रगदां च गृहीत्वा निर्गतः । तेन शंखमापूरितम्* । तेषां कर्णानि स्फुटितानि । निष्पलायिताः । सा राजदुहिता संलक्षयति । अयं कुशः कुमारो महावीर्यपराक्रमः । कथमहमस्यान्तिके अप्रसादं प्रवेदयिष्ये । सा तस्य प्रसादं प्रवेदितवती । राजानमिदमवोचत्* । यथा प्रतिज्ञातं तत्कुरु । पुत्रि त्वं मया कुशस्यानुप्रदत्तिका । तात स एवायं कुशः कुमारः । पुत्रि यद्येवं गच्छ । तेन तस्य चतुरंगो बलकायोऽनुप्रदत्तो महता सत्कारेण सानुप्रेषिता । स तं कर्वटकं गतः । स तेषां कथयति । भवन्तः अनुप्रयच्छत अस्माकं चतुरंगस्य बलकायस्यार्धम्* । ते कथयन्ति । कुमार <चतुरंगो बलकायः> उदकस्यौघसदृशं गतः । येन चतुरंगो बलकाय ऊढस्तत्र नातिदूरे एढकाश्चरन्ति । कुशः (fओल्. १६९ १ = ग्ब्म् ६.१००७) कुमारो गाथां भाषते । हस्तिनो यत्र उह्यन्ते कुंजराः षष्टिहायनाः । उपमानेन विज्ञेया ऊढास्तत्र गवेडकाः ॥ यदि तावदनुप्रयच्छथ इत्येवं कुशलम्* । नो चेदनुप्रयच्छथ महामर्यादाबन्धं करिष्यामि । तैस्तस्यानुप्रदत्तम्* । (म्स्वि १०६) स नद्यास्तीरे वासमुपगतः । स श्रान्तकायो नदीमवतीर्णः स्नानाय । तत्र स्वमुखबिम्बो दृष्टः । स संलक्षयति । अष्टादशाभिरवलक्षणैः समन्वागतः सिंहवक्त्राकृतिमुखश्च । अत एव इयं राजदुहिता ममान्तिके अप्रसादं प्रवेदयति । किमीदृशेन मम जीवितेन प्रयोजनम्* । गच्छाम्यात्मानं प्रघातयामि । सोऽन्यतमं गहनं प्रविश्यात्मानमुद्बन्धितुमारब्धः । शक्रो देवेन्द्रः संलक्षयति । अयं भद्रकल्पीयो बोधिसत्वो रूपशोभाविरहादात्मानं प्रघातयति । पूरयितव्योऽस्य मनोरथः । शक्र कथय्ति । कुमार मा खेदमापत्स्यसे मा आत्मानं प्रघातय । इमं चूडामणिं शिरसि धारय पूर्णमनोरथो भविष्यसि । इत्युक्त्वा प्रक्रान्तः । कुशः कुमारोऽन्तःपुरं प्रविशितुमारब्धः । दौवारिकेण पुरुषेण निवार्यते । कुशकुमारस्यायमन्तःपुरं मा प्रविश । स कथयति । स एवाहं कुशः । ते न श्रद्धधति । तेन चूडामणिरपनीतः । यथा पौराणः संवृत्तः । ते श्रद्धिताः । कुशः कुमारः संलक्षयति । इहैव तिष्ठामि । तेन पितुः संदिष्टम्* । तात अनुजानिष्व माम्* । इहैव तिष्ठामि । शक्रेण देवेन्द्रेणास्य चत्वारो धातुगोत्राः प्रदर्शिताः । तेन सा पुरी चतूरत्नमयीं कृत्वा प्रतिष्ठापिता । कुशेन कुमारेण वासितमिति कुशावती कुशावतीति संज्ञा संवृत्ता । स राजा संवृत्तः । कुशो नाम बलचक्रवर्ती तेषु षष्टिषु नगरसहस्रेषु यज्ञवाटानि मापयित्वा बहूनि वर्षाणि बहूनि वर्षशतानि बहूनि वर्षसहस्राणि (म्स्वि १०७) बहूनि वर्षशतसहस्राणि ब्राह्मणेभ्यो दानमदात्* । स आत्मनो यज्ञसंपदं दृष्ट्वा गाथां भाषते । समृद्धिमात्मनो दृष्ट्वा देवेषु मनुजेषु च । को दानं न प्रयच्छेत संपत्तिर्येन लभ्यते ॥ प्रत्यूह्य योऽयं शतानि पुंसां मात्सर्यमाक्रम्य सपत्नभूतम्* । ददाति दानं परलोकभीरुः शूरेष्वसौ शूरतरो मतो मे ॥ न तं हि शूरं मुनयो वदन्ति यः शस्त्रपाणिर्विचरत्यनीके । दानं प्रयच्छन्ति विशारदा ये शूरांस्तु तान् सर्वविदो वदन्ति ॥ स्यात्खलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन कुशो नाम राजा बभूव बलचक्रवर्ती येन तत्षष्टिषु नगरसहस्रेषु दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वहमेव तेन कालेन तेन समयेन कुशो नाम राजाभूवं बलचक्रवर्ती । मयैव तत्षष्टिषु नगरसहस्रेषु यज्ञवाटानि मापयित्वा दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि । स्यात्खलु ते महाराज तेन मया दानेन वा (fओल्. १७० १ = ग्ब्म् ६.१००८) दानसंविभागेन वानुत्तरा सम्यक्संबोधिरभिसंबुद्धेति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वभून्मे तद्दानमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं वा संभारमात्रकं वा । भिक्षवो बुद्धं भगवन्तं पृच्छन्ति । किं भदन्त कुशेन राज्ञा कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेनाष्टादशभिरवलक्षणैः समन्वागतः (म्स्वि १०८) आढ्ये महाधने महाभोगे कुले जातः । भगवानाह । कुशेनैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययान्योघवत्प्रत्युपस्थितानि अवश्यंभावीनि । कुशेनैव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यति । न भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि बाह्ये पृथिवीधातौ विपच्यन्ते नाब्धातौ न तेजोधातौ न वायुधातौ । अपि तूपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु कर्माणि कृतानि विपच्यन्ते शुभान्यशुभानि च । न प्रणश्यन्ति कर्माणि अपि कल्पशतैरपि । सामग्रीं प्राप्य कालं च फलन्ति खलु देहिनाम्* ॥ भूतपूर्वं भिक्षवोऽन्यतमस्मिन् कर्वटके गृहपतिः प्रतिवसति । स प्रभूतं खादनीयभोजनीयं गृहीत्वोद्यानं गतः । असति बुद्धानां भगवतामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोके उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकंपकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । अथान्यतमः प्रत्येकबुद्धो जनपदचारिकां चरंस्तदुद्यानमनुप्राप्तः । तेन गृहपतिना दृष्टः । तेन पौरुषेयाणामाज्ञा दत्ता । भवन्तो निष्कासयतैनं प्रव्रजितम्* । ते नोत्सहन्ते निष्कासयितुम्* । तेन गृहपतिना स्वयमेवोत्थाय गृहीत्वा निष्कासितः उक्तश्च । सिंहमुखाष्टादशभिरवलक्षणैः समन्वागतः कुत्र त्वं प्रविशसि । प्रत्येकबुद्धः संलक्षयति । मा हैवायं तप्येत अत्यन्तक्षतश्चोपहतश्चेति विदित्वोपरि विहायसमिति विस्तरः । यावत्तेन सत्कृतो यावत्पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धः । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये खरं वाक्कर्म निश्चारितं नाहमस्य (म्स्वि १०९) कर्मणो भागी स्याम्* । यत्तु काराः कृता अनेनाहं कुशलमूलेनाढ्ये महाधने महाभोगे कुले जायेय । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ गृहपतिरेष एवासौ कुशः । यदनेन प्रत्येकबुद्धस्यान्तिके खरं वाक्कर्म निश्चारितं तस्य कर्मणो विपाकेनाष्टादशभिरवलक्षणैः समन्वागतः सिंहवक्त्राकृतिमुखश्च संवृत्तः । यत्तु काराः कृतास्तस्य कर्मणो विपाकेन राजा संवृत्तो बलचक्रवर्ती । इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः । व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एवं शिक्षितव्यम्* । एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगाः करणीयः । पुनरपि महाराज यन्मयानुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयता दानानि दत्तानि पुण्यानि (fओल्. १७० १ = ग्ब्म् ६.१००९) च कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज कलिंगेषु त्रिशंकुर्नाम मतंगराजोऽभूत्* । अनेकमतंगशतपरिवारोऽनेकमतंगसहस्रपरिवारोऽनेकमतंगशतसहस्रपरिवारो मैत्र्यात्मकः कारुणिकः सर्वसत्वहितानुकंपी । तस्य विषये यदा दुर्भिक्षं भवति तदा सत्योपयाचनेन देवो वऋषति । न कदाचिद्दुर्भिक्षं भवति । स ऋषिमध्ये प्रव्रजितः । तेन पंचाभिज्ञाः साक्षात्कृताः । तेन खलु समयेन वाराणस्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं चाकीर्णबहुजनमनुष्यं च । यावदपरेण समयेन नैमित्तिकैर्द्वादशवार्षिकी अनावृष्टिर्व्याकृता । ततो राज्ञा ब्रह्मदत्तेन वाराणस्यां नगर्यां घण्टावघोषणं (म्स्वि ११०) कारितम्* । शृण्वन्तु भवन्तो वाराणसीनिवासिनः पौराः । नैमित्तिकैर्द्वादशवार्षिकी अनावृष्टिर्व्याकृता । यस्य युष्माकमियन्तं कालमन्नमस्ति स तिष्ठतु । यस्य नास्ति स गच्छत्विति । ततः स जनकायो दुर्भिक्षकालमृत्युभयभीतः संजल्पं कर्तुमारब्धः । भवन्तो राज्ञा एवं विजितेऽयं घण्टावघोषणं कारितम्* । कथं प्रतिपत्तव्यं कुत्र गच्छाम इति । तैः श्रुतं मतंगविषये मतंगजातीयः ऋषिः । अस्य सत्योपयाचनेन देवो वर्षतीति । ततो येषां द्वादशवार्षिकं भक्तं नास्ति ते मतंगविषयं गताः । मतंगजातीयः ऋषेः पुत्रो मतंगराजः । तेन तस्य जनकायस्य द्वादशवर्षाण्यन्नपानेन योगोद्वहनं कृतम्* । समनुबद्ध एव दुर्भिक्षः प्रादुर्भूतः । राज्ञा ब्रह्मदत्तेन अमात्याः पृष्टाः । कुत्रासौ जनकायो गत इति । अमात्याः कथयन्ति । देव कलिंगविषये त्रिशंकुर्नाम मतंगराजो मैत्र्यात्मकः कारुणिको महात्मा सर्वसत्वहितवत्सलः । तस्य सत्योपयाचनेन देवो वर्षति । तत्र महाजनकायो गतः । राजा कथयति । भवन्तो महादुर्भिक्षोऽयं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशः । कथमत्र प्रतिपत्तव्यमिति । ते कथयन्ति । देव श्रूयते योऽसौ मतंगविषये राजा ऋषिषु प्रव्रजितः सोऽध्येषितव्य इति । ततो राजा ब्रह्मदत्तो मतंगविषयं गत्वा तमृषिमध्येषितुमारब्धः । महर्षे मम विजिते महादुर्भिक्षं दुर्भिक्षान्तरकल्पसदृशम्* । तदर्हसि सत्योपयाचनं कर्तुमिति । स सत्योपयाचनं कर्तुमारब्धः । श्वपाकानां कुले जातो मतंगो दुष्टहिंसकः । त्रिशंकुरिति विख्यातो देवेषु मनुजेषु च ॥ (म्स्वि १११) येन मे सत्यवाक्येन मैत्रं चित्<तं> (fओल्. १७१ १ = ग्ब्म् ६.१०१०) सुभावितम्* । अखिलं सर्वसत्वेषु नागेमास्तर्पय प्रजाः । जन्मप्रभृति यस्मान्मे मैत्रं चित्तं सुभावितम्* । अनेन सत्यवाक्येन नागेमास्तर्पय प्रजाः ॥ ततः सत्योपयाचनेन वाराणस्यां देवो वृष्टः । दुर्भिक्षं निवृत्तं सुभिक्षं प्रादुर्भूतम्* । ततो वाराणसीनिवासी जनकायो मतंगविषयाद्वाराणसीमागतः । स्यात्खलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन त्रिशंकुर्नाम मतंगराजोऽभूत्मैत्र्यात्मकः कारुणिकः सर्वसत्वहितानुकंपी यस्य सत्योपयाचनेन देवो वृष्टः दुर्भिक्षं निवृत्तं सुभिक्षं प्रादुर्भूतमिति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वहमेव स तेन कालेन तेन समयेन त्रिशंकुर्नाम मतंगराजो बभूव मैत्र्यात्मकः कारुणिकः सर्वसत्वहितानुकंपी यस्य सत्योपयाचनेन देवो वृष्टः । स्यात्खलु ते महाराज मया दानेन वा दानसंविभागेन वा अनुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगता । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वभूत्तद्दानमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ हेतुमात्रकं वा संभारमात्रकं वा । पुनरपि महाराज यन्मया अनुत्तरां सम्यकसंबोधिं प्रार्थयिता दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज मिथिलायां महादेवो नाम राजाभूच्चक्रवर्ती । विस्तरेण महादेवसूत्रे मध्यमागमे राजसंयुक्तकनिपाते । स आत्मनो यज्ञसंपदं द्र्ष्ट्वा गाथां भाषते च । (म्स्वि ११२) ऐश्वर्यं प्रार्थमानेन देवेषु मनुजेषु वा । दानं देयं यथाशक्त्या दारिद्र्यभयभीरुणा ॥ लोके संपूज्यते दाता दाता देवेषु पूज्यते । शरण्यः सर्वभूतानां पक्षिणां वा फलद्रुमः ॥ इति । स्यात्खलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन महादेवो नाम राजा चक्रवर्ती येन तं नियतं कल्याणं धर्मं प्रवर्तितम्* । यन्नियतं कल्याणं वर्त्म प्रवृत्तमागम्य चतुरशीतिर्महादेवसहस्राणि राजर्षयो ब्रह्मचर्यमचार्षुरिति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अहमेव तेन कालेन तेन समयेन महादेवो नाम राजाभूवं चक्रवर्ती । मयैव तन्नियतं कल्याणं धर्मं प्रवर्तितम्* । यन्नियतं कल्याणं वर्त्म प्रवृत्तमागम्य चतुरशीतिर्महादेवसहस्राणि राजर्षयो ब्रह्मचर्यमचार्षुः । स्यात्खलु ते महाराज तेन मया दानेन वा दानसंविभागेन वा अनुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगतेति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु तद्दानमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधेर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* । पुनरपरं महाराज यन्मयानुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिप्रार्थयिता दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज अस्यामेव मिथिलायां तेषामपश्चिमको निमिर्नाम राजाभूच्चक्रवर्ती । विस्तरेण निमिसूत्रे <मध्यमागमे> राजसंयुक्तकनिपाते । सोऽप्यात्मनो यज्ञसंपदं दृष्ट्वा भाषते <च> । (fओल्. १७१ १ = ग्ब्म् ६.१०११) शुभकर्मकृतो दृष्ट्वा तथाप्यशुभकर्मणः । ये प्रमाद्यन्ति मनुजाः शोच्यास्ते पुरुषाधमाः ॥ इति । (म्स्वि ११३) अथ शक्रो देवानामिन्द्रो निमिं राजानमिदमवोचत्* । वस निमे रमस्व निमे इहैव पंचभिः कामगुणैः समन्वितः समन्वङ्गीभूतः क्रीड रम परिचारयेति । स गाथां भाषते । यथा याचितकं भाण्डं तावत्कालं रथी यथा । तथोपममिदं स्थानं परेषां वशवर्ति यत्* ॥ यतोऽहं मिथिलां गत्वा करिष्ये कुशलं बहु । आगमिष्ये ततः स्वर्गं कृतपुण्यः कृतोदयः ॥ इति । स मिथिलामागत्य दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा गाथां भाषते । सन्तो दानं प्रशंसन्ति यदापत्सु प्रदीयते । क्षत्रिये ब्राह्मणे वैश्ये शूद्रे चण्डालपुक्कसे ॥ दानं दत्वा च दुर्भिक्षे तर्पयित्वा च सज्जनान्* । अपायान् वर्जयित्वेह स्वर्गलोके महीयते ॥ आनुशंसमिमं ज्ञात्वा दानं देयं मनीषिभिः । दानात्संपद्यते मोक्षश्चैश्वर्यं च शुरालयः ॥ इति । स्यात्कलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन निमिर्नाम राजाभूच्चक्रवर्ती यो देवांस्त्रयस्त्रिंशान् गतः शक्रेण देवेन्द्रेणार्धासनेनोपनिमन्त्रितो दिव्यैश्च पंचभिः कामगुणैः समन्वितः (म्स्वि ११४) समन्वङ्गीभूतः क्रीडितवान्* । <न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* ।> अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । मयैव तानि मिथिलामागत्य चतुर्षु नगरद्वारेषु यज्ञवाटानि मापयित्वा दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि । स्यात्खलु ते महाराज तेन दानेन वा दानसंविभागेन वानुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगतेति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु तद्दानमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधिर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* । ततोऽर्वागानन्दो नाम राजाभूत्प्राभाव्यः । विस्तरेण यावत्तस्यैको द्वौ यावत्पंच पुत्रा जाताः । योऽसौ तस्य पश्चिमकः पुत्रस्तस्यादर्शप्रख्यं मुखम्* । तस्यादर्शमुख इति संज्ञा संवृत्ता । स उन्नीतो वर्धितो महान् संवृत्तः । आदर्शमुखः कुमारः सुरतः सुदान्तः । तदन्ये ते चण्डा रभसाः कर्कशाः । सर्वे ते पितुरर्थकरणे निषण्णा न किंचित्प्रज्ञया प्रतिविध्यन्ति । आदर्शमुखः कुमारो गम्भीरगम्भीरान् प्रश्नान् स्वप्रज्ञया नितीरयति । आनन्दो राजा ग्लानः संवृत्तः । स संलक्षयति । कं राजत्वे प्रतिष्ठापयामि । सचेदहं पूर्वकाणां चतुर्णां भ्रातॄणामन्यतमान्यतमं राजत्वे प्रतिष्ठापयिष्यामि एते चण्डा रभसाः ककर्शा जनपदाननयेन व्यसनमापादयिष्यन्ति । सचेदादर्शमुखं कुमारं राज्ये प्रतिष्ठापयिष्यामि ज्ञातीनां गर्ह्यो भविष्यामि । कथमिदानीमयं राजा ज्येष्ठपुत्रानपास्य कनीयांसं राज्ये प्रतिष्ठापयतीति । अपि तूपायसंविधानं कर्तव्यम्* । सोऽमात्यानामन्त्रयते । हंत ग्रामण्यो ममात्ययाद्युष्माभिरेकैकः कुमारः परीक्षितव्यः । यस्य मणिपादुकायुगं प्रावृतं (fओल्. १७२ १ = ग्ब्म् ६.१०१२) तुल्यं भवति । (म्स्वि ११५) सिंहासनं निषण्णस्य निष्कम्पं तिष्ठते । मुकुटं च मूर्ध्नि उपनिबद्धं निश्चलं भवति । अन्तःपुरश्चाभ्युत्थानं कुरुते । षट्प्रज्ञाप्रतिवेदनीयानि ज्ञातव्यानि अन्तर्निधिर्बहि<र्निधि>रन्तर्बहिर्निधिः वृक्षाग्रे निधिः <पर्वताग्रे निधि>रुदकान्ते निधिः । यस्य सर्वाण्येतानि समाभवन्ति स युष्माभिर्ममात्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठापयितव्य इत्युक्त्वा सर्वक्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रया इति यावत्कालगतः । तैरमात्यैर्ज्येष्ठस्य कुमारस्य मणिपादुकायुगं समर्पितम्* । समत्वं न कारयति । निषण्णस्य सिंहासनं प्रकम्पितम्* । मुकुटमाबद्धं चलति । अन्तःपुरेणाप्यस्याभ्युत्थानं न कृतम्* । षट्प्रज्ञाप्रतिसंवेदनीयान्यारोचितानि । न जानाति न विजानाति । एवं त्रयाणां भ्रातॄणाम्* । आदर्शमुखस्य कुमारस्य मणिपादुकायुगं समर्पितम्* । समं स्थितम्* । निषण्णस्य च सिंहासनं निष्कम्पं व्यवस्थितम्* । मुकुटमाबद्धं मूर्ध्नि पूरयित्वा स्थितम्* । अन्तःपुरेण चास्याभ्युत्थानं कृतम्* । अमात्याः कथयन्ति । अस्यापि षट्प्रज्ञाप्रतिवेदनीयानि ज्ञातव्यानि अन्तर्निधिर्बहिर्निधिरन्तर्बहिर्निधिर्वृक्षाग्रे निधिः पर्वताग्रे निधिरुदकान्ते निधिः । आदर्शमुखः संलक्षयति । अन्तर्निधिरिति किम्* । अन्तर्निधिर्देहल्या अभ्यन्तरनिधिः । बहिर्निधिरिति किम्* । बहिर्निधिर्देहल्या बहिर्निधिः । अन्तर्बहिर्निधिरिति किम्* । अन्तर्बहिर्निधिर्देहल्या मध्ये निधिः । वृक्षाग्रे निधिरिति किम्* । वृक्षस्याग्रे निधिः । तस्य राज्ञः संस्थानवृक्षस्तस्य मध्याह्ने यत्र छाया स्फुरित्वा तिष्ठति तत्र निधिः । पर्वताग्रे निधिः । तस्य राज्ञः क्रीडापुष्करिणी तत्र स्नानशिला तस्याधस्तान्निधिः । उदकस्यान्ते (म्स्वि ११६) निधिरिति । यत्र गृहस्योदकं निर्गच्छति ग्रामान्ते निधिः । तैरमात्यैः सर्वाणि प्रत्यवेक्ष्याहृतानि । स तै राज्येऽभिषिक्तः । राजा संवृत्तः । आदर्शमुखो नाम राजा प्राभाव्यः । अन्यतमस्मिन् कर्वटके दण्डी नाम ब्राह्मणः प्रतिवसति । तेन गृहपतिसकाशाद्बलीवर्दान् याचित्वा दिवा वाहयित्वा तान् बलीवर्दानादाय तस्य गृहपतेर्निवेशनं गतः । यावत्स गृहपतिर्भुंक्ते । दण्डिना ते बलीवर्दाः प्रवेशिताः । अन्येन द्वारेण प्रक्रान्ताः । स गृहपतिर्भुक्त्वा व्युत्थितः । यावद्बलीवर्दान्न पश्यति । तेन दण्डी गृहीतः । कुत्र बलीवर्दाः । स कथयति । गृहं प्रवेशिताः । त्वया मम बलीवर्दा हारिताः । अनुप्रयच्छ मे बलीवर्दान्* । स कथयति नाहं हारयिष्ये । स कथयति । अयमादर्शमुखो राजा प्राज्ञस्तस्य सकाशं गच्छावः । स एतमर्थं नितीरयित्वा अस्माकं युक्तमयुक्तं वक्ष्यति । तौ संप्रस्थितौ । अन्यतमस्य पुरुषस्य निष्पलायते बडवा । तेन दण्डी उच्यते धारय मे एतां बडवाम्* । कथं धारयामि । यथा शक्नोषि । तेन पाषाणं गृहीत्वा शिरसि प्रहारो दत्तः । सा कालगता । स पुरुषः कथयति । त्वया मे बडवा प्रघातिता । प्रयच्छ मां बडवाम्* । (fओल्. १७२ १ = ग्ब्म् ६.१०१३) कस्यार्थं बडवां ददामि । स कथयति । आगच्छादर्शमुखस्य राज्ञः सकाशं गच्छावः । सोऽस्माकं व्यवहारं गोपयिष्यति । ते तत्र संप्रस्थिताः । स दण्डी निष्पलायितुमारब्धः । तेन प्राकारस्योपरिष्टादात्मा मुक्तः । तस्याधस्तात्कुविन्दो वस्त्रं सूयमानस्तस्योपरि (म्स्वि ११७) पतितः । कुविन्दः प्रघातितः । दण्डी कुविन्दपत्न्या गृहीतः । त्वया मम स्वामी प्रघातितः । अनुप्रयच्छ मे स्वामिनम्* । कुतोऽहं तव स्वामिनं ददामि । आगच्छादर्शमुखस्य राज्ञः सकाशं गच्छामः । सोऽस्माकं संशयं छेत्स्यते । ते संप्रस्थिताः । अन्तर्मार्गे नदी गम्भीरा । तत्र तक्षाणो मुखेन वासीमादाय पारात्पारमागच्छति । स दण्डिना उच्यते । कियत्प्रभूतं पानीयम्* । स वासीं मुक्त्वा कथयति । गम्भीरमुदकम्* । वासी उदके निपतिता । तेन स दण्डी गृहीतः । त्वया मम वासी उदके परिहारिता । नाहं हारयिष्ये । आगच्छादर्शमुखस्य सकाशं गच्छामः । सोऽस्माकं संशयं छेत्स्यति । ते श्रान्तकायाः कल्लपाल्यापणं {दुत्त्<कलपाल्यापणं>; च्f. <कल्यपाल्या> प्. १२०.४} दण्डिनमादाय प्रविष्टाः । तस्याः कल्लपाल्याः {दुत्त्<कलपाल्याः>} पुत्रो जातः । स तया दारको वस्त्रेण प्रच्छाद्य शायापितकोऽभूत्* । दण्डी तत्र निषण्णः । स कथयति । दारको दारक इति । यावत्पश्यति प्रघातितः । स तया दण्डी गृहीतः । त्वया मम पुत्रः प्रघातितः । अनुप्रयच्छ मे पुत्रम्* । स कथयति । कुतोऽहं तव पुत्रं दास्ये । नाहं प्रघातयिष्ये । सा कथयति । आगच्छादर्शमुखस्य राज्ञः सकाशं गच्छामः । ते संप्रस्थिताः । यावदन्यतस्मिन् प्रदेशे शाखोटकवृक्षे वायसस्तिष्ठति । तेन दण्डी दृष्ट उक्तश्च । क्व यास्यसि । नाहं यास्ये । एते मां नयन्ति । कुत्र । आदर्शमुखस्य सकाशम्* । मदीयमपि सन्देशं नय । वक्तव्यस्ते आदर्शमुखो राजा । अमुष्मिन् प्रदेशे शाखोटकवृक्षः । (म्स्वि ११८) तत्र वायसस्तिष्ठति । स कथयति । सन्त्यन्ये वृक्षा हरितस्निग्धपलाशाः । तत्राहं धृतिं न लभे । अत्र स्थितस्य मे स्वास्थ्यम्* । को योगः । ते संप्रस्थिताः । अद्राक्षीन्मृगो दण्डिनम्* । स कथयति । दण्डिन् क्व गच्छसि । नाहं गच्छामि । एते मां नयन्ति आदर्शमुखसकाशम्* । मदीयमपि सन्देशं नय । सन्त्यन्येषु स्थानेषु हरितशाद्वलानि तृणानि । ते मम न रोचन्ते । किं कारणम्* । ते संप्रस्थिताः । यावत्तित्तिरेण दृष्ट उक्तश्च । क्व यास्यसि । पूर्ववत्* । मदीयमपि सन्देशं नय । अहमेकस्मिन् प्रदेशे तित्तिरेति वाशितं करोमि । अपरस्मिनुतित्तिरेति । किमत्र कारणम्* । अपरस्मिन् प्रदेशे सर्पेण दृष्टः । पूर्ववन्ममापि सन्देशं नय । अहमाशयात्सुखेन निर्गच्छामि दुःखेन प्रविशामि । किमत्र कारणम्* । अन्यस्मिन् प्रदेशे अहिनकुलौ परस्परविरुद्धौ कलिं कुर्वतः । पूर्ववद्यावदस्माकमपि सन्देशं नय । आवां दिवान्योन्यं कलिं कुर्वाणौ धृतिं न लभावः । किमत्र कारणम्* । अन्यतमा वधूकुमारी पूर्ववद्यावत्सा कथयति । ममापि सन्देशं नय । (fओल्. १७३ १ = ग्ब्म् ६.१०१४) यदाहं पैतृके गृहे तिष्ठामि तदाहं श्वशुरगृहस्यार्थे उत्कण्ठामि । यदा श्वशुरगृहे तिष्ठामि तदा पैतृगृहे उत्कण्ठामि । किमत्र कारणम्* । ते संप्रस्थिताः । (म्स्वि ११९) जयेन येनादर्शमुखो राजा तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य दण्डी राजानं जयेनायुषा च वर्धयित्वा एकान्ते निषण्णः । तेऽप्यमी पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णाः । राजा दण्डिनं पृच्छति । किमागतोऽसि । देवानीतोऽस्मीति । केन कारणेन । दण्डिना गृहपतिना सह विवादस्तत्सर्वमारोचितम्* । राजा गृहपतिं पृच्छति । दृष्टस्त्वया बलीवदः । दृष्टः । दण्डिन् त्वया बलीवर्दा प्रवेशिताः । देव प्रवेशिताः । राजा कथयति । अस्य दण्डिनो जिह्वां छिन्दत येन नारोचितम्* । अस्यापि नेत्रोद्धरणं कुरुत येन बलीवर्दा नोपनिबद्धाः । गृहपतिः कथयति । एकदा मे बलीवर्दा हृता अपरं नेत्रोद्धरणं क्रियते । दण्डिना जितं भवतु । स पुरुषः कथयति । देव अनेन दण्डिना मम बडवा प्रघातिता । यथाकथं तेन विस्तरेणारोचितम्* । राजा कथयति । अस्य पुरुषस्य जिह्वां छिन्दत येनोक्तं यथा शक्नोषि तथा वारयेति । अस्यापि दण्डिनो हस्तौ अर्धापयत येनान्येन शक्यं तां धारयितुं नान्यत्र शिलाप्रहारया । स पुरुषः कथयति । एकदा मे बडवा प्रघातिता द्वितीयं ये जिह्वाच्छेदः । दण्डिना जितं भवतु । कुविन्दपत्न्या विस्तरेणारोचितम्* । राजा कथयति । गच्छ एष एव ते भर्ता भवतु । सा कथयति । एकदा अनेन मम भर्ता प्रघातितोऽपर एष मे स्वामी भविष्यति । दण्डिना जितं भवतु । वर्धकिना विस्तरेणारोचितम्* । राजा कथयति । अस्य तक्षाणस्य जिह्वां छिन्दत यो वासीं मुक्त्वोदकमध्ये वाचं निश्चारयति । (म्स्वि १२०) अस्यापि दण्डिनो नेत्रोद्धरणं कुरुत पश्यन्नपि गम्भीरमुदकं तक्षाणं पृच्छति । तक्षाणः कथयति । एकदा मे वास्यपहृता द्वितीयो मे जिह्वाच्छेदः । दण्डिना जितं भवतु । कल्यपाल्या विस्तरेणारोचितम्* । राजा कथयति । अस्याः कल्यपाल्या हस्तावर्धापयत यदन्या दारकः सर्वेण सर्वं प्रच्छाद्य शायितः । दण्डिनोऽपि नेत्रोद्धरणं कुरुत योऽप्रत्यवेक्ष्य परकीये आसने निषेत्स्यति । सा कथयति । एकदा मे पुत्रः प्रघातितो द्वितीयो मे हस्तच्छेदः । दण्डिना जितं भवतु । दण्डिना <काक>सन्देशमारोचितम्* । राजा कथयति । दण्डिन् स काको वक्तव्यः । त्वमासीर्ग्रामराट्* । अत्र प्रदेशे शाखोटक आसीत्* । अस्मिंश्च शाखोटकवृक्षे निधानस्तिष्ठति । तं कस्यचिद्दत्वा गच्छा । स्वस्थो भविष्यसि । मृगसन्देशमारोचितम्* । स कथयति । मृगस्त्वया वक्तव्यः । अत्र वृक्षस्योपरिष्टान्मधुबिन्द्या निपतंत्या तृणशाद्वलानि मधुरीकृतानि तानि त्वया भक्षितानि । स च मधु प्रक्रान्तः । रसगृध्यां त्यज । मानयेन व्यसनमापत्स्यसे इति । तित्तिरिसन्देशम् (fओल्. १७३ १ = ग्ब्म् ६.१०१५) आरोचितम्* । राजा कथयति । यत्र स तित्तिरि तित्तिरि वाशितं करोति स प्रदेशो निष्कांचनः । यत्रोतित्तिरेति तत्र निधानस्तिष्ठति । स तं निधानं कस्यचिदारोचयित्वान्यत्र गच्छ । मानयेन व्यसनमापत्स्यसि । (म्स्वि १२१) अहिनकुलसन्देशमारोचितम्* । राजा कथयति । तौ वक्तव्यौ । युवां मनुष्यभूतौ द्वौ भ्रातरौ । तत्रैकः कथयति स्वापतेयं भाजयावः । द्वितीयेन मात्सर्याभिभूतेन न भाजितम्* । तत्रैकोऽध्यवसानं कृत्वा आशीविषेषूपपन्नः । द्वितीयोऽपि स्वापतेयमवष्टभ्याध्यवसानं कृत्वा नकुलः संवृत्तः । तेन यूयमेतत्स्वापतेयं श्रमणब्राह्मणेभ्यो दत्वा तस्मात्स्थानादपक्रमत । स्वस्था भविष्यथ । सर्पस्य सन्देशमारोचितम्* । राजा कथयति । वक्तव्यस्ते स सर्पः । त्वं जिघत्सादौर्बल्यपरीत आशयान्निर्गच्छसि । मुखेन प्रभूतमाहारं भुक्त्वा दुःखेनाशयं प्रविशसि । स त्वमाहारे मात्रां जानीयाः । यथेष्टचारी सुखं विहरिष्यसि । वधूकुमार्याः सन्देशमारोचितम्* । राजा कथयति । वक्तव्या वधूकुमारी त्वया । तव पैतृके गृहे सप्रेमकस्तिष्ठति । सा त्वं यदा श्वशुरगृहे तिष्ठसि तदा सप्रेमकस्यार्थे उत्कण्ठयसि । यदा पैतृकगृहे तिष्ठसि तदा स्वामिनोऽर्थे उत्कण्ठयसि । सा त्वमेकं स्थानं परित्यज्य एकं सुगृहीतं कुरु । मानयेन व्यसनमापत्स्यसे । वधूकुमारी आशीविषश्च यथानुशिष्टः प्रतिपन्नः । अहिनकुलौ दण्डिनः स्वापतेयमनुप्रदत्तः । काकेनापि अवशिष्टा यथानुशिष्टाः प्रतिपन्नाः । अमात्याः कथयन्ति । अहो देवस्य ईदृशोऽपि प्रतिभानः । राजा आत्तमनसा चतुर्षु नगरद्वारेषु दानशाला मापिता । दानाधिष्ठायिकाः पुरुषाः स्थापिताः । (म्स्वि १२२) तेन खलु समयेन दुर्भिक्षमत्र द्वादशवार्षिकम्* । तेन द्वादशवार्षिके दुर्भिक्षे वर्तमाने अनेकेषां प्राणिशतसहस्राणां पिण्डकेन योगोद्वहनं कृतम्* । स आत्मनो यज्ञसम्पदं दृष्ट्वा गाथां भाषते । धनं हि लब्ध्वा धर्मेण न कुर्यात्संचयं बुधः । दद्यात्संपन्नशीलेषु दक्षिणीये<षु> दक्षिणाम्* ॥ श्रमणान् ब्राह्मणान् साधून् तर्पयित्वा वनीपकान्* । कायस्य भेदात्स तदा प्राज्ञो देवेषूपपद्यते ॥ एवं ज्ञात्वा तु मेधावी श्राद्धो मुक्तेन चेतसा । दानशूरान् प्रशंसन्ति दक्षिणीयेष्वमत्सराः ॥ स्यात्खलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेनादर्शमुखो नाम राजा प्राभाव्यः । येन तद्द्वादशवार्षिके दुर्भिक्षे वर्तमाने अनेकेषां प्राणिशतसहस्राणां पिण्डकेन योगोद्वहनं कृतम्* । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वहमेव तेन कालेन तेन समयेनादर्शमुखो नाम राजाभूवं प्राभाव्यः । मयैव द्वादशवार्षिके दुर्भिक्षे वर्तमाने अनेकेषां प्राणिशतसहस्राणां पिण्डकेन योगोद्वहनं कृतम्* । स्यात्खलु ते महाराज तेन मया दानेन वा दानसंविभागेन वानुत्तरा सम्यक्संबोधिरभिसंबुद्धेति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु मे तद्दानं हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं (fओल्. १७४ १ = ग्ब्म् ६.१०१६) संभारमात्रकम्* । पुनरपि महाराज यन्मयानुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयिता दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज सुधनो नाम राजाभुच्चक्रवर्ती । तेन चतुरशीतिषु नगरसहस्रेषु यज्ञवाटानि मापयित्वा बहूनि वर्षाणि बहूनि वर्षशतानि बहूनि (म्स्वि १२३) वर्षसहस्राणि बहूनि वर्षशतसहस्राणि दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि । स आत्मनो यज्ञसम्पदं दृष्ट्वा गाथां भाषते । समृद्धिमात्मनो दृष्ट्वा देवेषु मनुजेषु च । न प्रयच्छेद्धि को दानं संपत्तिर्येन लभ्यते ॥ प्रत्यूह्य योऽयं शतानि पुंसां मात्सर्यमाक्रम्य सपत्नभूतम्* । ददाति दानं परलोकभीरुः शूरेष्वसौ शूरतरो मतो मे ॥ न तं हि शूरं मुनयो वदन्ति यः शस्त्रपाणिर्विचरत्यनीके । दानं प्रयच्छन्ति विशारदा ये शूरांस्तु तान् सर्वविदो वदन्ति ॥ स्यात्खलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन राजाभूच्चक्रवर्ती येन तच्चतुरशीतिषु नगरसहस्रेषु यज्ञवाटं मापयित्वा बहूनि वर्षाणि बहूनि वर्षशतानि बहूनि वर्षशतसहस्राणि दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि तु तद्दानं संबोधेर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* । पुनरपि महाराज यन्मयानुत्तरां सम्यक्संबोधिं प्रार्थयिता दानानि दत्तानि पुण्यानि कृतानि वीर्यपारमिता च परिपूरिता न चानुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगतेति तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं महाराज पंचालविषये द्वौ राजानौ बभूवतुः । उत्तरपंचालो दक्षिणपंचालश्च । तत्रोत्तरपंचालो धनो नाम्ना हस्तिनापुरे नगरे राज्यं कारयति ऋद्धं च स्फीतं च क्षेमं च सुभिक्षं चाकीर्णबहुजनमनुष्यं (म्स्वि १२४) च । प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरं तस्कररोगापगतं शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नम्* । धार्मिको धर्मराजा धर्मेण राज्यं कारयति । तस्मिंश्च नगरे महान् ह्रद उत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकसंच्छन्नो हंसकारण्डवचक्रवाकोपशोभितो रमणीयः । तत्र ह्रदे जन्मचित्रो नाम नागपोतः प्रतिवसति । स कालेन कालं सम्यग्वारिधारामनुप्रयच्छतीति अतीव शस्यसंपत्तिर्भवति । शस्यवती वसुमती सुभिक्षान्नपानो देशः । दानमानसत्कारवांश्च लोकः श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकोपभोज्यः । दक्षिणपंचालस्तु राजा अधर्मभूयिष्ठश्चण्डो रभसः कर्कशः अधर्मेण राज्यं कारयति । नित्यं दण्डनताडनघातनधारणबन्धनहडिनिगडोपरोधैः राष्ट्रनिवासिनं त्रासयति । अधर्मभूयिष्ठतया चास्य देवो न कालेन कालं सम्यग्वारिधारामनुप्रयच्छति । ततोऽसौ जनकायः संत्रस्तः संवेगमापन्नः स्वजीवितापेक्षया राष्ट्रपरित्यागं कृत्वोत्तरपंचालस्य राज्ञो विषयं गत्वा प्रतिवसति । यावद्(fओल्. १७४ १ = ग्ब्म् ६.१०१७) अपरेण समयेन दक्षिणपंचालो राजा मृगयाव्यपदेशेन जनपदान् व्यवलोकनाय निर्गतो यावत्पश्यति ग्रामनगराणि शून्यानि उद्यानदेवकुलानि भिन्नप्रभग्नानि । दृष्ट्वा च पुनरमात्यानामन्त्रयते । कस्माद्भवन्त इमानि ग्रामनगराणि शून्यानि उद्यानदेवकुलानि च भिन्नप्रभग्नानि । स जनकायः क्व गत इति । अमात्याः कथयन्ति । देव उत्तरपंचालस्य (म्स्वि १२५) राज्ञो धनस्य विषयं गताः । किमर्थम्* । देवाभयं प्रयच्छ कथयामः । दत्तं भवतु । ततस्ते कथयन्ति । देव उत्तरपंचालो राजा धर्मेण राज्यं कारयति । तस्य जनपदा ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च सुभिक्षाश्चाकीर्णबहुजनमनुष्याश्च प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरास्तस्कररोगापगताः । शालीक्षुगोमहिषीसंपन्नो दानमानसत्कारवांश्च लोकः । श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकोपभोज्यः । देवस्तु चण्डो रभसः कर्कशो नित्यं दण्डनताडनघातनधारणबन्धनहडिनिगडोपरोधैः राष्ट्रं त्रासयति यतोऽसौ जनकायः संत्रस्तः संवेगमापन्नः उत्तरपंचालस्य राज्ञो विषयं गतः । दक्षिणपंचालो राज कथयति । भवन्तः कोऽसावुपायः स्याद्येनासौ जनकायः पुनरागत्यैषु ग्रामनगरेषु प्रतिवसेत्* । अमात्याः कथयन्ति । यदि देवः उत्तरपंचालराजवद्धर्मेण राज्यं कारयति मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकंपाचित्तः स्वराष्ट्रं पालयति नचिरादसौ जनकायः पुनरागत्यैषु ग्रामनगरेषु प्रतिवसेत्* । दक्षिणपंचालो राजा कथयति । भवन्तो यद्येवमहमप्युत्तरपंचालवद्धर्मेण राज्यं कारयामि मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पाचित्तः राष्ट्रं परिपालयामि । यूयं तथा कुरुत यथासौ जनकायः पुनरागत्यैषु ग्रामनगरेषु प्रतिवसतीति । देवापरोऽपि तत्रानुशंसोऽस्ति । तस्मिन्नगरे महान् ह्रदः उत्पलकुमुदपुण्डरीकसंच्छन्नो हंसकारण्डवचक्रवाकोपशोभितः । तत्र जन्मचित्रो नागपोतः प्रतिवसति । स कलेन कालं सम्यग्वारिधारामनुप्रयच्छति । अतीव शस्यसंपत्तिर्भवति । तेन तत्र शस्यवती वसुमती सुभिक्षान्नपानश्च देशः । कोऽसावुपायः स्याद्येनासौ (म्स्वि १२६) नागपोत इहानीयेत । देव विद्यामन्त्रधारिणस्तमानयन्ति । ते समन्विष्यन्ताम्* । ततो राज्ञा सुवर्णपिटकं ध्वजाग्रे बद्ध्वा सर्वविजिते घण्टावघोषणं कारितम्* । य उत्तरपंचालविषयाज्जन्मचित्रं नागपोतमानयेत्तस्येमं सुवर्णपिटकं दास्यामि महता च सत्कारेण सत्करिष्यामीति । यावदन्यतम आहितुण्डिकः अमात्यानां सकाशं गत्वा कथयति । ममैतत्सुवर्णपिटकमनुप्रयच्छत अहं जन्मचित्रं नागपोतमपहृत्यानयामीति । (fओल्. १७५ १ = ग्ब्म् ६.१०१८) अमात्याः कथयन्ति । एष गृहाण । स कथयति । यो युष्माकं श्रद्धितः प्रत्ययितश्च तस्य हस्ते तिष्ठतु । आनीते जन्मचित्रे नागपोते ग्रहीष्यामीति । एवं कुरुष्वेति । ततोऽसावाहितुण्डिकः प्रत्ययितस्य पुरुषस्य हस्ते सुवर्णपिटकं स्थापयित्वा हस्तिनापुरं नगरं गतः । ततस्तेनासौ ह्रदः समन्ततो व्यवलोकितः । निमित्तीकृतं चासौ जन्मचित्रो नागपोत एतस्मिन् देशे प्रतिष्ठतीति । ततो बल्युपहारनिमित्तं <ततः> पुनः प्रत्यागतः । अमात्यानां कथयति बल्युपहारं मे प्रयच्छत सप्तमे दिवसे तं नागपोतमपहृत्यानयामीति । स चाहितुण्डिकस्तेन संलक्षितो ममासावपहरणायागतः । सप्तमे दिवसे मामपहरिष्यति । मातापितृवियोगजं महद्दुःखं भविष्यति । किं करोमि कं शरणं प्रपद्ये इति । तस्य च ह्रदस्य नातिदूरे द्वौ लुब्धकौ प्रतिवसतः सारकः फलकश्च । तौ तं ह्रदमाश्रित्य जीविकां कल्पयतः । यः स्थलगतः प्राणिनो मृगशशशरभसूकरादयस्तध्रदमुपसर्पन्ति तान् प्रघातयति येऽपि जलगता मत्स्यकच्छपमण्डूकादयः । तत्र च सारकः कालगतः । (म्स्वि १२७) फलको जीवति । जन्मचित्रो नागपोतः संलक्षयति । नान्योऽस्ति मम शरणमृते फलकाल्लुब्धकात्* । ततो मनुष्यवेशमास्थाय फलकस्य सकाशं गतः । गत्वा कथयति । भोः पुरुष किं त्वं जानीषे कस्यानुभावाद्धनस्य राज्ञो जनपदा ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च सुभिक्षाश्चाकीर्णबहुजनमनुष्याश्च पूर्ववद्यावच्छालीक्षुगोमहिषीसंपन्ना इति । स कथयति । जाने । स राजा धार्मिको धर्मेण राज्यं कारयति मैत्रचित्तो हितचित्तोऽनुकम्पाचित्तश्च राष्ट्रं पालयतीति । स कथयति । किमेतदेवास्ति । अन्यदपीति । लुब्धकः कथयति । अस्त्यन्योऽप्यनुशंसः । यः अस्मिन् ह्रदे जन्मचित्रो नाम नागपोतः प्रतिवसति स कालेन कालं सम्यग्वारिधारामनुप्रयच्छति । अतीव शस्यसंपत्तिर्भवति शस्यवती वसुमती सुभिक्षान्नपानश्च <देशः> इति । जन्मचित्रः कथयति । यदि कश्चित्तं नागपोतमितो विषयादपहरेत्तस्य नागपोतस्य किं स्यान्मातापितृवियोगजमस्य दुःखं स्याद्राज्ञो राष्ट्रस्य च । योऽपहरति तस्य त्वं किं कुर्याः । जीविताद्व्यवरोपयेयम्* । जानीषे त्वं कतरोऽसौ नागपोत इति । न जाने । अहमसौ दक्षिणपंचालविषयिकेनापह्रिये । स बल्युपहारविधानार्थं गतः सप्तमे दिवसे आगमिष्यति । आगत्यास्य ह्रदस्य चतसृषु दिक्षु खदिरकीलकान्निखन्य नानारंगैः सूत्रैर्वेष्टयित्वा मन्त्रानावर्तयिष्यति । तत्र त्वया प्रच्छन्नं संनिकृष्टे स्थाने स्थातव्यम्* । यदा तेनायमेवंरूपः (म्स्वि १२८) प्रयोगः कृतो भवति तदा ह्रदमध्यात्क्वथमानं पानीयमुत्थास्यति । अहं चोत्थास्यामि । (fओल्. १७५ १ = ग्ब्म् ६.१०१९) तदा त्वयासावाहितुण्डिकः शरेण मर्मणि ताडयितव्यः । आशु चोपसंक्रम्य वक्तव्यो मन्त्रानुपसंहर । मा ते उत्कृत्तमूलं शिरः कृत्वा पृथिव्यां निपातयिष्यामीति । यद्यसौ मन्त्राननुपसंहृत्य प्राणैर्वियोक्ष्यते मृतेऽहं यावज्जीवमेव मन्त्रपाशबद्धः स्यामिति । लुब्धकः प्राह । यदि तवैकस्यैवं गुणः स्यात्तथाप्यहमेवं कुर्यां प्रागेव सकलस्य राष्ट्रस्य । गच्छाम्यहं तत्र स्थान इति । ततस्तेन नागपोतेन तस्यैकपार्श्वे गुप्तं स्थानमुपदर्शितम्* । यावदसौ लुब्धकः सप्तमे दिवसे प्रतिगुप्ते प्रदेशे आत्मानं गोपयित्वावस्थितः । स चाहितुण्डिक आगत्य बल्युपहारं कर्तुमारब्धः । तेन चतसृषु दिक्षु चत्वारः खदिरकीलकाः निखाताः । नानारंगैः सूत्रकैर्वेष्टयित्वा मन्त्रैरावर्तितः । ततस्तत्पानीयमुत्क्वथितुमारब्धम्* । लुब्धकेन शरेण मर्मणि ताडितो निष्कोशं चासिं कृत्वाभिहितः । त्वमस्मिन् विषयनिवासिनं नागपोतकं मन्त्रेणापहरसि । मन्त्रानुपसंहर । मा ते उत्कृत्तमूलं शिरः कृत्वा पृथिव्यां निपातयिष्यामीति । तत अहितुण्डिकेन दुःखवेदनाभिभूतेन मन्त्रा व्यावर्तिताः । तेन च समनन्तरं लुब्धकेन जीविताद्व्यवरोपितः । ततो नागपोतो मन्त्रपाशबन्धनाद्विनिर्मुक्तो ह्रदादभ्युद्गत्य तं लुब्धकं परिष्वक्तवानेवं चाह । त्वं मे माता त्वं पिता यन्मम त्वमागम्य मातापितृवियोगजं दुःखं नोत्पन्नम्* । आगच्छ भुवनं गच्छावः । तेनासौ स्वभुवनं नीतो नानाविधेन चान्नपानेन संतर्पितो रत्नानि चोपदर्शितानि । मातापित्रोश्च निवेदितम्* । अम्ब तात एष मे सुहृच्छरण्यं (म्स्वि १२९) बान्धवोऽस्यानुभावान्मम युष्माभिः सह वियोगो न जात इति । ताभ्यामप्यसौ वरेण प्रवारितो विविधानि रत्नानि दत्तानि । स तान्यादाय तस्माध्रदाद्व्युत्थितः । तस्य ह्रदस्य नातिदूरे पुष्पफलसम्पन्नं नानाशकुनिभिर्निकूजितमाश्रमपदम्* । तत्र ऋषिः प्रतिवसति मैत्र्यात्मकः कारुणिकः सत्ववत्सलः । ततोऽसौ लुब्धकस्तस्य ऋषेस्त्रिष्कालमुपसंक्रमितुमारब्धः । यच्चास्य जन्मचित्रेण नागपोतेन सार्धं वृत्तं तत्सर्वं विस्तरेण समाख्यातम्* । ततोऽसावृषिः कथयति । किं रत्नैः किं वा ते सुवर्णेन तस्य भुवने अमोघो नाम पाशस्तिष्ठति तं याचस्वेति । ततो लुब्धकोऽमोघपाशे जाततृष्णः ऋषिवचनमुपश्रुत्य पुनरपि नागभुवनं गतो यावत्पश्यति नागभुवनद्वारे तममोघं पाशम्* । तस्यैतदभवत्* । एष स पाशो यो मया प्रार्थनीय इति विदित्वा नागभुवनं प्रविष्टः । ततो जन्मचित्रेण नागपोतेनान्यैश्च नागपोतैः ससंभ्रमं प्रतिसंमोदितो रत्नैश्च प्रवारितः कथयति । अलं मे रत्नैः किं त्वेतदमोघं पाशं ममानुप्रयच्छेति । जन्मचित्रः कथयति । तवानेन किं प्रयोजनम्* । अस्माकं (fओल्. १७६ १ = ग्ब्म् ६.१०२०) तु महत्प्रयोजनम्* । यदा गरुडभयोपद्रुता भवामस्तदानेनात्मानं रक्षामः । लुब्धकः कथयति । युष्माकमेष गरुडभयोपद्रुतानामुपयोगं गच्छति मम त्वनेन सततमेव प्रयोजनम्* । यद्यस्ति कृतमुपकृतं वा प्रयच्छेति । जन्मचित्रस्य नागपोतस्यैतदभवत्* । ममानेन बहूपकृतं मातापितराववलोक्य ददामीति । तेन मातापितराव्(म्स्वि १३०) अवलोक्य स पाशो दत्तः । ततोऽसौ लुब्धकः पृथिवीलब्धप्रख्येन सुखसौमनस्येनाप्यायितमना अमोघं पाशमादाय नागभुवनादभ्युद्गम्य स्वगृहं गतः । यावदपरेण समयेन धनो राजा देव्या सार्धं क्रीडति रमते परिचार्यति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता । स करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । अनेकधनसमुदितं मे गृहं न मे पुत्रो न दुहिता । ममात्ययात्स्वकुलवंशच्छेदे राष्ट्रापहारः । सर्वं च स्वापतेयमपुत्रकमिति कृत्वा राजविधेयं भविष्यतीति । स श्रमणब्राह्मणसुहृत्संबन्धिबान्धवैरुच्यते । देव किमसि चिन्तापर इति । स एतत्प्रकरणं तेषां विस्तरेणारोचयति । ते कथयन्ति । देवताराधनं कुरु पुत्रस्ते भविष्यतीति । सोऽपुत्रः पुत्राभिनन्दी शिववरुणकुबेरशक्रब्रह्मादीनन्यांश्च देवताविशेषानायाचते तद्यथा आरामदेवता वनदेवताश्चत्वरदेवताः शृङ्गाटकदेवता बलिप्रतिग्राहिका देवताः सहजाः सहधर्मिका नित्यानुबद्धा अपि देवता आयाचते । अस्ति चैष लोके प्रवादो यदायाचनहेतोः पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । तच्च नैवम्* । यद्येवमभविष्यदेकैकस्य पुत्रसहस्रमभविष्यत्तद्यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनः । अपि तु त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । कतमेषां त्रयाणाम्* । मातापितरौ रक्तौ भवतः । संनिपतितौ । माता च कल्या भवति रितुमती । गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भवति । एषां त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्पुत्रा जायन्ते दुहितरश्च । स चैवमायाचनपरस्तिष्ठति । अन्यतमश्च भद्रकल्पिको (म्स्वि १३१) बोधिसत्वस्तस्या अग्रमहिष्याः कुक्षिमवक्रान्तः । पंचावेणिका धर्माः एकतः पण्डितजातीये मातृग्रामे । कतमे पंच । रक्तं पुरुषं जानाति । कालं जानाति । ऋतुं जानाति । गर्भमवक्रान्तं जानाति । यस्य सकाशाद्गर्भोऽवक्रामति तं जानाति । दारकं जानाति । दारिकां जानाति । सचेद्दारको भवति दक्षिणं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सचेद्दारिका भवति वामं कुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति । सा आत्तमनात्तमनाः स्वामिनारोचयति । दिष्ट्या आर्यपुत्र वर्धसे । आपन्नसत्वास्मि संवृत्ता । यथा च मे दक्षिणकुक्षिं निश्रित्य तिष्ठति नियतं दारको भविष्यतीति (fओल्. १७६ १ = ग्ब्म् ६.१०२१) । सोऽप्यात्तमनात्तमनाः पूर्वं कायमभ्युन्नमय्य दक्षिणबाहुमभिप्रसार्योदानमुदानयति । अप्येवाहं चिरकालाभिलषितं पुत्रमुखं पश्येयम्* । <सम>जातो मे स्यान्नावजातः । कृत्यानि मे कुर्वीत । भृतः प्रतिबिभृयात्* । दायाद्यं प्रतिपद्येत । कुलवंशो मे चिरस्थितिकः स्यात्* । अस्माकं चाप्यतीतकालगतानामल्पं वा प्रभूतं वा दानानि दत्वा पुण्यानि कृत्वा <अस्माकं नाम्ना> दक्षिणामादेक्ष्यते । इदं तयोर्यत्र तत्रोपपन्नयोर्गच्छतोरनुगच्छत्विति । आपन्नसत्वां चैनां विदित्वा उपरि प्रासादतलगतामयन्त्रितां धारयति शीते शीतोपकरणैरुष्णे उष्णोपकरणैर्वैद्यप्रज्ञप्तैर्(म्स्वि १३२) आहारैर्नातितिक्तैर्नात्यम्लैर्नातिलवणैर्नातिमधुरकैर्नातिकटुकैर्नातिकषायैस्तिक्ताम्ललवणमधुरकटुककषायविवर्जितैराहारैर्हारार्धहारविभूषितगात्रीमप्सरसमिव नन्दनवनविहारिणीं मञ्चान्मञ्चं पीठात्पीठमवतरन्तीमधरिमां भूमिम्* । न चास्याः किंचिदमनोज्ञशब्दश्रवणं यावदेव गर्भस्य परिपाकाय । सा अष्टानां वा नवानां वा मासानामत्ययात्प्रसूता । दारको जातः । अभिरूपो दर्शनीयः प्रासादिको गौरः कनकवर्णश्छत्राकारशिराः प्रलम्बबाहुर्विस्तीर्णललाटः उच्चघोषः संगतब्रूस्तुङ्गनासः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेतः । तस्य जातावानन्दभेर्यस्ताडिताः । श्रुत्वा राजा कथयति । किमेतदिति । अन्तःपुरिकाभिः राज्ञे निवेदितम्* । देव दिष्ट्या वर्धसे पुत्रस्ते जात इति । ततो राज्ञा सर्वं तन्नगरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं व्यवस्थापितम्* । चन्दनवारिपरिषिक्तमुच्छ्रितध्वजपताकं सुरभिधूपघटिकोपनिबद्धं नानापुष्पावकीर्णं रमणीयम्* । आज्ञा च दत्ता । श्रमणब्राह्मणकृपणवनीपकेभ्यो दानं प्रयच्छत । सर्वबन्धनमोक्षं कुरुतेति । तस्यैवं त्रीणि सप्तकान्येकविंशतिदिवसान् विस्तरेण जातस्य जातिमहं कृत्वा नामधेयं व्यवस्थाप्यते । किं भवतु दारकस्य नामेति । अमात्याः कथयन्ति । अयं दारको धनस्य राज्ञः पुत्रः । भवतु दारकस्य सुधन इति नामेति । तस्य सुधन इति नामधेयं व्यवस्थापितम्* । सुधनो दारकः अष्टाभ्यो धात्रीभ्योऽनुप्रदत्तः । द्वाभ्यामंसधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्षीरधात्रीभ्यां द्वाभ्यां मलधात्रीभ्यां द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम्* । सोऽष्टाभिर्धात्रीभिरुन्नीयते वर्ध्यते क्षीरेण दध्ना नवनीतेन सर्पिषा (म्स्वि १३३) सर्पिर्मण्डेनान्यैश्चोत्तप्तैरुपकरणविशेषैराशु वर्धते ह्रदस्थमिव पङ्कजम्* । स यदा महान् संवृत्तस्तदा लिप्यामुपन्यस्तः । पूर्ववद्यावदष्टासु परीक्षासूद्धाटको वाचकः पण्डितः पटुप्रचारः संवृत्तः । स यानि तानि भवन्ति मूर्धाभिषिक्तानां जनपदैश्वर्यस्थामवीर्यमनुप्राप्तानां महान्तं (fओल्. १७७ १ = ग्ब्म् ६.१०२२) पृथिवीमण्डलमभिनिर्जित्याध्यावसतां पूर्ववद्यावत्पंचसु स्थानेषु कृतावी संवृत्तः । तस्य पित्रा त्रीण्यन्तःपुराणि व्यवस्थापितानि ज्येष्ठं मध्यं कनीयः । त्रीणि वासगृहाणि मापितानि हैमन्तिकं ग्रैष्मिकं वार्षिकम्* । त्रीण्युद्यानानि मापितानि हैमन्तिकं ग्रैष्मिकं वार्षिकम्* । ततः सुधनः कुमारः उपरि प्रासादतलगतो निष्पुरुषेण तूर्येण क्रीडति रमते परिचारयति । यावदपरेण समयेन फलको लुब्धको मृगानन्वेषमाणस्तेन तेनानुविचरन्नन्यतमं पर्वतमनुप्राप्तः । तस्य च पर्वतस्याधस्ताद्रिषेराश्रमपदं पश्यति पुष्पफलसंपन्नं नानापक्षिगणविचरितम्* । महान्तं च ह्रदमुत्पलकुमुदपुण्डरीकसंछन्नं हंसकारण्डवचक्रवाकोपशोभितम्* (म्स्वि १३४) । तदाश्रमपदं परिभ्रमितुमारब्धः । यावत्तमृषिं पश्यति दीर्घकेशश्मश्रुनखरोमाणं वातातपकर्षितशरीरं चीवरवल्कलधारिणमन्यतमद्वृक्षमूलाश्रयं तृणकुटिकाकृतनिलयम्* । दृष्ट्वा च पुनः पादाभिवन्दनं कृत्वा कृतांजलिपुटः पप्रच्छ । भगवन् कियच्चिरमस्मिन् प्रदेशे तव प्रतिवसतः । चत्वारिंशद्वर्षाणि । अस्ति त्वया इयता कालेनास्मिन् प्रदेशे कश्चिदाश्चर्याद्भुतो धर्मो दृष्टः श्रुतो वा कस्यचित्सकाशात्* । स ऋषिर्मन्दमन्दमुवाच । भद्रमुख दृष्टस्ते अयं ह्रदः । दृष्टो भगवन्* । एषा ब्रह्मसभा नाम पुष्करि<णी उत्पलपद्मकुमुदपुण्>डरीकसंछन्ना नानापक्षिगणनिषेविता हिमरजततुषारगौराम्बुपूर्णा सुरभिकुसुमपरिवासिततोया । अस्यां पुष्करिण्यां पंचदश्यां पंचदश्यां मनोहरा नाम द्रुमकिन्नरराजस्य दुहि<ता पंचकिन्नरीशतपरिवृता नाना>विधशिरःस्नानोद्वर्तनैरागत्य स्नाति । स्नानकाले चास्य मधुरनृत्यगीतवादितशब्देन मृगपक्षिणोऽपह्रियन्ते । अहमपि तं शब्दं श्रुत्वा महता प्रीतिसौमनस्येन सप्ताहमधिनामयामि । एतदाश्चर्यं भद्रमुख मया दृष्टमिति । अथ फलकस्य लुब्धकस्यैतदभवत्* । शोभनो मया अमोघः पाशो नागाल्लब्धः । तं मनोहराया किन्नर्याः क्षेप्स्यामीति । सोऽपरेण समयेन पूर्णपंचदश्यां पाशमादाय ह्रदतीर्थसमीपे पुष्पफलविटपवृक्षगहनमाश्रित्यावधानतत्परोऽवस्थितः । यावन्मनोहरा किन्नरी पंचकिन्नरीशतपरिवृता महत्या विभूत्या ब्रह्मसभां पुष्करिणीमवतीर्णा स्नातुं तत्समनन्तरं च फलकेन (म्स्वि १३५) लुब्धकेनामोघः पाशः क्षिप्तो येन मनोहरा किन्नरी बद्धा । तया अमोघपाशपाशितया ह्रदे महानुपमर्दः कृतो विभीषणश्च शब्दो निश्चारितः । यं श्रुत्वा परिशिष्टः किन्नरीगणः इतश्चामुतश्च संभ्रान्तो म<नो>हरां (fओल्. १७७ १ = ग्ब्म् ६.१०२३) किन्नरीं निरीक्षितुमारब्धः । पश्यति बद्धाम्* । दृष्ट्वा च पुनर्भीतो निष्पलायितः । अद्राक्षीत्स लुधकस्तां परमरूपदर्शनीयाम्* । दृष्ट्वा च पुनरुपश्लिष्टो ग्रहीष्यामीति । सा कथयति । मा नैषीस्त्वं हि मा स्प्राक्षीर्नैतत्तव सुचेष्टितम्* । राजभोग्या सुरूपाहं न साधु ग्रहणं तव ॥ इति । लुब्धकः प्राह । यदि त्वां ना गृह्णामि निष्पलायसे । सा कथयति । नाहं निष्पलाये । यदि न श्रद्दधासि अयं चूडामणिं गृह्ण । अस्यानुभावेनाहमुपरि विहायसा गच्छामीति । लुब्धकः कथयति । कथं जाने । तया शिरस्तश्चूडामणिर्दत्तः उक्तश्च । एतच्चूडामणिर्यस्य हस्तस्थस्तस्याहं वशा भवामि । ततो लुब्धकेनासौ मणिर्गृहीतः । पाशबद्धां चैनां गृहीत्वा संप्रस्थितः । तेन खलु समयेन सुधनः कुमारो मृगयानिर्गतः । अद्राक्षीत्स लुब्धकः सुधनं कुमारमभिरूपं दर्शनीयं प्रासादिकम्* । दृष्ट्वा च पुनरस्यैतदभवत्* । अयं च राजकुमार इयं च परमरूपदर्शनीया । यद्येतां द्रक्ष्यति बलाद्ग्रहीष्यतीति । यन्वहमेतां प्राभृतन्यायेन स्वयमेवोपनयेयम्* । ततस्तं पाशमादाय येन सुधनो राजकुमारस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पादयोर्निपत्य कथयति । इदं मया (म्स्वि १३६) देवस्य स्त्रीरत्नं प्राभृतमानीतं प्रतिगृह्यतामिति । अद्राक्षीत्सुधनो राजकुमारीं मनोहरां किन्नरीमभिरूपां दर्शनीयां प्रासादिकां परमया वर्णपुष्कलतया समन्वागतां सर्वगुणसमुदितामष्टादशभिः स्त्रीलक्षणैः समलंकृतां जनपदकल्याणीं कांचनकलशकूर्मपीनोन्नतकठिनसंहतसुजातवृत्तप्रगलमानस्तनीमभिनीलरक्तांशुकविसृतायतनवकमलसदृशनयनां सुभ्रुवमायततुंगनासां विद्रुममणिरत्नबिम्बफलसंस्थानसदृशाधरोष्ठीमादृढपरिपूर्णगण्डपार्श्वामत्यर्थरतिकरविशोषकरकपोलतिलकामनुपूर्वरचितसंहतभ्रुवमरविन्दविकचसदृशपरिपूर्णविमलशशिवपुषीं प्रलम्बबाहुं गम्भीरत्रिवलीकसन्नतमध्यांस्तनभारावनाम्यमानपूर्वार्धं रथांगसंस्थितसुजातजघनां कदलीगर्भसदृशकरां पूर्वानुवर्तितसंहतसुजातकरभोरुं सुनिगूढसुरचितसर्वांगसुन्दरसिरां संहितमणिचूडामारक्तकरतलां प्रहर्षनूपुरवलयहारार्धहारनिर्घोषविलसितगतिमायतनीलसूक्ष्मकेशीं शचीमिव भ्रष्टकांचीं नूपुरावच्छादितपादां छातोदरीं तां प्रकीर्णहारामुत्तप्तजाम्बूनदचारुवर्णां दृष्ट्वा कुमारः सहसा पपात बद्धो दृढं (म्स्वि १३७) रागपाशेन । तत्र स रागवह्णौ दहनपतंगसदृशेन जलचंचलचन्द्रविमलोज्ज्वलस्वभावेन दुर्ग्राह्यतरेण नदीतरंगझषमकरदुरधिगमेन गरुडपवनजवसमगतिना तुलपरिवर्तनलघुवानरावस्थितचपलोद्भ्रान्ततरेण (fओल्. १७८ १ = ग्ब्म् ६.१०२४) सतताभ्यासक्लेशशनिषेवणरागसुखास्वादलोलेन सर्वक्लेशविषमदुर्गप्रपातनिःसंगेन परमलीनेन चित्तेन सद्भूतानुरागतया अयोनिशोमनस्कारधनुर्विसृतेन संयोगाभिलषितपरमरहस्यशब्देन कामशरेण हृदये विद्धः आह च । दृष्ट्वाथ तां स सुधन इन्दुसमानवक्त्रां प्रावृङ्घनान्तरविनिश्चरतीव विद्युत्* । तत्स्नेहमन्मथविलाससमुद्भवेन सद्यः स चेतसि तु रागशरेण विद्धः ॥ स तामतिमनोहरां मनोहरां गृहीत्वा हस्तिनापुरं गतः । स च लुब्धको ग्रामवरेणाच्छादितः । ततः सुधनः कुमारो मनोहरया सार्धमुपरि प्रासादतलगतः क्रीडति रमते परिचारयति । मनोहरया रूपयौवनगुणेन सुधनः कुमारोऽनेकैश्चोपचारशतैस्तथापहृतो यथा सुधनः कुमारो मुहूर्तमपि तां न जहाति । यावदपरेण समयेन जनपदाद्द्वौ ब्राह्मणावभ्यागतौ । तत्रैको राजानं संश्रितो द्वितीयः सुधनं कुमारम्* । यो राजानं संश्रितः स राज्ञा पुरोहितः स्थापितो भोगैश्च संविभक्तः । यस्तु सुधनं कुमारं स भोगमात्रेण संविभक्तः । (म्स्वि १३८) <स> कथयति । कुमार यदा त्वं पितुरत्ययाद्राज्ये प्रतिष्ठास्यसि तदा मे किं करिष्यसीति । सुधनः कुमारः कथयति । यथा तव सहायो ब्राह्मणो मम पित्रा पौरोहित्ये स्थापितः एवमहं त्वामपि पौरोहित्ये स्थापयामीति । एष च वृत्तान्तस्तेन ब्राह्मणेन कर्णपरंपरया श्रुतः । तस्यैतदभवत्* । अहं तथा करिष्यामि यथा कुमारो राज्यमेव नासादयिष्यति । कुतस्तं पुरोहितं स्थापयिष्यतीति । यावदपरेण समयेन तस्य राज्ञो विजिते अन्यतमः कार्वटिको विरुद्धः । तस्य समुच्छित्तये राज्ञा एको दण्डः प्रेषितः । स हतविहतविध्वस्तः {एद्. १९८४: <-विद्धस्तः>} प्रत्यागतः । एवं यावत्सप्त दण्डाः प्रेषिताः । तेऽपि हतविह<तविध्वस्ताः> {एद्. १९८४: <-विद्धस्तः>} प्रत्यागताः । अमात्यैः राजा विज्ञप्तः । देव किमर्थं स्वबलं हाप्यते परबलं वर्ध्यते । यावत्कश्चिद्देवविजिते शस्त्रबलोपजीवी सर्वोऽसावाहूयतामिति । ब्राह्मणः पुरोहितः संलक्षयति । अयं कुमारस्य वधोपायकाल इति । तेन राजा विज्ञप्तः । देव नैवमसौ शक्यः सन्नामयितुम्* । राजा कथयति । किं मया स्वयं गन्तव्यम्* । पुरोहितः कथयति । किमर्थं देवः स्वयं गच्छति । अयं सुधनः कुमारो बलदर्पयुक्तः । एष दण्डसहीयः प्रेष्यतामिति । राजा कथयति । एवमस्त्विति । ततो राजा कुमारमाहूय कथयति । गच्छ कुमार दण्डसहीयः कार्वटिकं सन्नामय । एवं देवेति सुधनः कुमारो राज्ञः प्रतिश्रुत्यान्तःपुरं प्रविष्टः । मनोहरादर्शनाच्चास्य सर्वं विस्मृतम्* । पुनरपि राज्ञाभिहितः । (fओल्. १७८ १ = ग्ब्म् ६.१०२५) पुनरपि तद्दर्शनात्सर्वं विस्मृतम्* । ततः पुरोहितेन (म्स्वि १३९) राजाभिहितः । देव सुधनः कुमारो मनोहरया अतीव सक्तो न शक्यते प्रेषयितुम्* । साधनं सज्जीक्रियताम्* । निर्गतः कुमारोऽन्तःपुरात्प्रेषयितव्यो यया मनोहरायाः सकाशं न प्रविशतीति । राज्ञा अमात्यानामाज्ञा दत्ता । भवन्तः एवं कुरुध्वमिति । अमात्यैः राज्ञः प्रतिश्रुत्य बलौघो हस्त्यश्वरथपदातिसंपन्नोऽनेकप्रहरणोपकरणयुक्तः सज्जीकृतः । ततः कुमारो निर्गतः उक्तो गच्छ कुमार सज्जो बलौघ इति । स कथयति । देव गमिष्यामीति मनोहरां दृष्ट्वा । राजा कथयति । कुमार न द्रष्टव्या कालोऽतिवर्तते । तात यद्येवं मातारं दृष्ट्वा गच्छामि । <गच्छ> कुमारावलोकय जननीम्* । स मनोहरासन्तकं चूडामणिमादाय मातुः सकाशमुपसंक्रान्तः पादयोर्निपत्य कथयति । अम्ब अहं कार्वटिकं सन्नामनाय गच्छामि । अयं चूडामणिः सुगुप्तः स्थापयितव्यो न कथंचिन्मनोहराया देयोऽन्यत्र प्राणवियोगादिति । स एवं मातरं सन्दिश्याभिवाद्य च नानायोधबलौधतूर्यनिनादैः संप्रस्थितः । अनुपूर्वेण जनपदानतिक्रम्य तस्य कर्वटकस्य नातिदूरेऽन्यतमद्वृक्षमूकं निश्रित्य वासमुपगतः । तेन खलु समयेन वैश्रवणो महाराजोऽनेकयक्षपरिवारोऽनेकयक्षशतपरिवारोऽनेकयक्षसहस्रपरिवारोऽनेकयक्षशतसहस्रपरिवारस्तेन पथा यक्षाणां यक्षसमितं संप्रस्थितः । तेन तस्य पथा (म्स्वि १४०) गच्छथ खगपथे यानमवस्थितम्* । तस्यैतदभवत्* । बहुशोऽहमनेन पथा समतिक्रान्तो न च मे कदाचिद्यानं प्रतिहतम्* । कोऽत्र हेतुर्येन यानं प्रतिहतमिति । स पश्यति सुधनं कुमारम्* । तस्यैतदभवत्* । अयं भद्रकल्पिको बोधिसत्वः खेदमापद्यते युद्धायाभिसंप्रस्थितः । साहाय्यमस्य करणीयम्* । अयं कर्वटकः सन्नामयितव्यः । न च कस्यचित्प्राणिनः पीडा कर्तव्येति विदित्वा पांचिकं महायक्षसेनापतिमामन्त्रयते । एहि त्वं पांचिक सुधनस्य कुमारस्य कर्वटकमयुद्धेन सन्नामय । न च ते कस्यचित्प्राणिनः पीडा कर्तव्येति । तथेति पांचिकेन महायक्षसेनापतिना वैश्रवणस्य महाराजस्य प्रतिश्रुत्य दिव्यश्चतुरंगो बलकायो निर्मितः । तालमात्रप्रमाणाः पुरुषाः पर्वतप्रमाणा हस्तिनो {एद्. १९८४: <हस्तिनः>} हस्तिप्रमाणा अश्वाः । ततो नानाखड्गमुसलतोमरप्रासचक्रशक्तिशरपरश्वधः शस्त्रविशेषेण नानावादित्रसंक्षोभेण च महाभयमुपदर्शयन्महता बलौघेन पांचिकः कर्वटकमनुप्राप्तः । हस्त्यश्वरथनिर्घोष<नाना>वादित्र<नि>स्वनात्* । यक्षाणां स्वप्रभावाच्च प्राकारः प्रपपात वै ॥ ततस्तेन कर्वटकनिवासिनं (fओल्. १७९ १ = ग्ब्म् ६.१०२६) बलौघं दृष्ट्वा तच्च प्राकारपतनं परं विषादमापन्नाः पप्रच्छुः । कुत एष बलौघ आगच्छतीति । ते कथयन्ति । शीघ्रं द्वाराणि मुंचत । एष पृष्ठतः सुधनः कुमार आगच्छति । तस्यैष बलौघः । यदि चिरं धारयिष्यथ । सर्वथा <स्वस्था> न भविष्यथेति । ते कथयन्ति । (म्स्वि १४१) व्युत्पन्ना न वयं राज्ञो न कुमारस्य धीमतः । नृपपौरुषकेभ्योऽस्मि भीताः सन्त्रासमागताः ॥ तैर्द्वाराणि मुक्तानि । ततः उच्छ्रितध्वजपताकाः पूर्णकलशैर्नानाविधतूर्यनिनादैः सुधनं कुमारं प्रत्युद्गताः । तेन च समाश्वासितास्तदभिप्रायाश्च राजभटाः स्थापिता निपकाश्च गृहीताः करप्रत्ययाश्च निबद्धाः । ततस्तं कर्वटकं स्फीतीकृत्य सुधनः कुमारो निवृत्तः । धनेन च राज्ञा तामेव रात्रिं स्वप्नो दृष्टः । गृध्रेणागत्य राज्ञ उदरं स्फोटयित्वा अन्त्राण्याकृष्य सर्वं तन्नगरमन्त्रैर्वेष्टितं सप्त च रत्नानि गृहं प्रवेश्यमानानि दृष्टानि । ततो राजा भीतस्त्रस्तः आहृष्टरोमकूपो लघु लघ्वेवोत्थाय महा<र्ह>शयने निषद्य करे कपोलं दत्वा चिन्तापरो व्यवस्थितः । मा हैव मे अतोनिदानं राज्याच्च्युतिर्भविष्यति जीवितस्य वा अन्तराय इति । स प्रभातायां रजन्यां तं स्वप्नं ब्राह्मणाय पुरोहिताय निवेदयामास । स संलक्षयति । यादृशो देवेन स्वप्नो दृष्टो नियतं कुमारेण कर्वटको निर्जितः । वितथनिर्देशः करणीय इति विदित्वा कथयति । देव न शोभनः स्वप्नः । नियतमतोनिदानं देवस्य राज्याच्च्युतिर्भविष्यति जीवितस्य वान्तरायः । केवलं त्वत्रास्ति प्रतीकारः । स च ब्राह्मणकेषु मन्त्रेषु दृष्टः । कोऽसौ प्रतीकारः । देव उद्याने पुष्करिणी (म्स्वि १४२) सुरूपा प्रामाणिका कर्तव्या । ततः सुधया प्रलेप्तव्या । सुसंमृष्टां कृत्वा क्षुद्रमृगाणां रुधिरेण पूरयितव्या । ततो देवेन स्नानप्रयतेन तां पुष्करिणीमेकेन सोपानेनावतरितव्यम्* । एकेनावतीर्य द्वितीयेनोत्तरितव्यम्* । द्वितीयेनोत्तीर्य तृतीयेनावतरितव्यम्* । तृतीयेनावतीर्य चतुर्थेनोत्तरितव्यम्* । ततश्चतुर्भिर्ब्राह्मणैर्वेदवेदाङ्गपारगैर्देवस्य पादौ जिह्वया निर्लेढव्यौ । किन्नरमेदसा स धूपो देयः । एवं देवो विधूतपापश्चिरं राज्यं पालयिष्यतीति । राजा कथयति । सर्वमेतच्छक्यम्* । यदिदं किन्नरमेदमतीव दुर्लभम्* । पुरोहितः कथयति । देव यदेव सुलभं तदेव दुर्लभम्* । राजा कथयति । यथा कथम्* । पुरोहितः कथयति । देव नन्वियं मनोहरा किन्नरी । राजा कथयति । पुरोहित मैव वद । कुमारस्यात्र प्राणाः प्रतिष्ठिताः । स कथयति । ननु देवेन श्रुतम्* । त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्याथ {एद्. १९८४: <ग्रामस्यार्थे>} कुलं त्यजेत्* । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्* ॥ दृढेन ह्यात्मना राजन् कुमारस्यास्य धीमतः । शक्यसि ह्यपरां कर्तुं धातयैनां मनोहराम्* ॥ इति । (fओल्. १७९ १ = ग्ब्म् ६.१०२७; म्स्वि १४३) आत्माभिनन्दिनो न किंचिन्न प्रतिपद्यन्ते । इति तेनाधिवासितम्* । ततो यथादिष्टं पुरोहितेन कारयितुमारब्धम्* । पुष्करिणी स्नाता सुधया लिप्ता संमृष्टा क्षुद्रमृगाणां च रुधिरमुपावर्तितम्* । सुधनस्यान्तःपुरजनेनोपलब्धम्* {एद्. १९८४: <-लब्धः>} । ताः प्रीतमनसः संवृत्ताः । वयं रूपयौवनसंपन्ना इदानीमस्माकं सुधनः कुमारः परिचारयिष्यतीति । ताः प्रमुदिता दृष्ट्वा मनोहरा पृच्छति । किं यूयमतीव प्रहर्षिता इति । यावदपरया स वृत्तान्तो मनोहरायै निवेदितः । ततो मनोहरा सञ्जातदुःखदौर्मनस्या येन सुधनस्य कुमारस्य जननी तेनोपसंक्रान्ता । पादयोर्निपत्य करुणदीनविलम्बितैरक्षरैर्{एद्. १९८४: <-विलम्बितरक्षरैर्>} एतमर्थं निवेदयामास । सा कथयति । यद्येवं स्वागमितं कुरु । विचारयिष्यामीति । मनोहरया आगमय्य पुनरपि समाख्यातम्* । तयापि विचारितम्* । पश्यति भूतम्* । ततस्तया स चूडामणिर्वस्त्राणि च मनोहरायै दत्तानि उक्ता च । पुत्रिके प्राप्ते ते काले आगन्तव्यमेव ममोपालम्भो न भविष्यतीति । ततो राजा यथानिर्दिष्टेन क्रमेण स्नानप्रयतो रुधिरपूर्णां पुष्करिणीमवतीर्णोत्तीर्णः । ततोऽस्य ब्राह्मणैर्जिह्वया पादौ लीढौ । अचिरमानीयतां किन्नरीति च समादिष्टः । तत्समनन्तरमेव मनोहरा गगनतलमुत्प्लुत्य गाथां भाषते । स्पर्शसंगमने मह्यं हसितं रमितं च मे । नागीव बन्धनान्मुक्ता एषा गच्छामि सांप्रतम्* ॥ इति । राज्ञा च दृष्टा वायुपथेन गच्छन्ती । स भीतः पुरोहितमामन्त्रयते । यदर्थं कृतो यत्नः स न संपन्नो मनोहरा किन्नरी पलायत (म्स्वि १४४) इति । पुरोहितः कथयति । देव सिद्धोऽर्थः अपगतपापो देवः सांप्रतमिति । {एद्. १९८४: <देवः संवृत्तः सांप्रतम्>} ततो मनोहरायाः खगपथेन गच्छन्त्या एतदभवत्* । यदहमेतामवस्थां प्राप्ता तत्तस्य ऋषेर्व्यपदेशात्* । यदि तेन नाख्यातमभविष्यन्नाहं ग्रहणं गताभविष्यम्* । तेन हि यास्यामि तावत्तस्य ऋषेः सकाशमिति । सा तस्याश्रमपदं गता । पादाभिवन्दनं कृत्वा तमृषिमुवाच । महर्षे त्वद्व्यपदेशादहं ग्रहणं गता मनु<ष्य>संस्पर्शञ्च संप्राप्ता । जीवितान्तरायश्च मे संवृत्तः । {एद्. १९८४: <मे नास्ति संवृत्तः ।>} तद्विज्ञापयामि । यदि कदाचित्सुधनः कुमार आगच्छेन्मां समन्वेषमाणस्तस्येमामङ्गुलिमुद्रां दातुमर्हसि । एवं च वक्तुम्* । कुमार विषमाः पन्थानो दुर्गमाः । खेदमापत्स्यसे निवर्तस्वेति । यदि च निवार्यमाणो नो तिष्ठेत्तस्य मार्गं व्यपदेष्टुमर्हसि । कुमार मनोहरया समाख्यातम्* । उत्तरे दिग्भागे त्रयः कालपर्वतास्तानतिक्रम्य अपरे त्रयस्तानतिक्रम्य अपरे त्रयस्तानतिक्रम्य अपरे त्रयस्तानतिक्रम्य हिमवान् पर्वतराजः । तस्योत्तरेणोत्कीलकपर्वतः । ततः कूजको जलपथः खदिरक (fओल्. १८० १ = ग्ब्म् ६.१०२८) एकधारको वज्रकः कामरूपी उत्कीलकः ऐरावतकः अधुनानः प्रमोक्षणः । एते ते पर्वताः समतिक्रमणीयाः । तत्र खदिरके पर्वते गुहाप्रवेशः एकधारके च (म्स्वि १४५) उत्कीलके । वज्रके तु पक्षिराजेन प्रवेशः । एभिरुपायैस्ते पर्वता अतिक्रमणीयाः । यन्त्राणि च भंक्तव्यानि । अजवक्त्रो मेण्ढकः पुरुषो राक्षसरूपी पिङ्गलो <हन्तव्यः ।> गुहायां लालास्रोतसा महता अजगरो वेगेन प्रधावति । स ते विक्रमेण हन्तव्यः । अर्धान्तरगतं नागं यत्र पश्येत्किरीटकम्* ।{म्स्: <अरान्तरगतां नाभी यत्र पश्येत तत्र किरीटः>} चापमुक्तेन बाणेन हन्तव्यो मम कारणात्* ॥ यत्र पश्येत द्वौ मेषौ संघट्टन्तु परस्परम्* । तयोः शृङ्गमेकं भंक्त्वा मार्गं प्रतिलप्स्यसे ॥ आयसौ पुरुषौ दृष्ट्वा शस्त्रपाणी महाभयौ । तयोरेकं ताडयित्वा मार्गं प्रतिलप्स्यसे ॥ संकोचयन्तीं प्रसारयन्तीं राक्षसीमायसं मुखम्* । यदा पश्येत्तदा कीलं ललाटे तस्या निखानयेत्* ॥ शिलावर्तस्तथा कूपो विलंघ्यस्ते षष्टिहस्तकः । हरिपिङ्गलकेशाक्षो दारुणो यक्षराकसः ॥ (म्स्वि १४६) कार्मुकं मण्डलं कृत्वा हन्तव्यश्च दुरासदः । नद्यश्च बलतस्तार्या नक्रग्राहसमाकुलाः ॥ नङ्गा पतङ्गा तपनी चित्रा रुदनी हसनी आशीविषा वेत्रवती च । नङ्गायां राक्षसीकोपा पतङ्गायाममनुष्यकाः । तपन्यां ग्राहबहुलत्वं चित्रायां कामरूपिणः ॥ रुदन्यां किन्नरीचेट्यो हसन्यां किन्नरीस्नुषा । आशीविषायां नानाविधाः सर्पा वेत्रनद्यां तु शाल्मलिः ॥ नङ्गायां धैर्यकरणं पतङ्गायां पराक्रमः । तपन्यां ग्राहमुखबन्धश्चित्रायां विविधं गीतम् ॥ रुदन्यां सौमनस्येन समुत्तारः । हसन्यां तूष्णींभावयोगेन । आशीविषायां सर्पविषमंत्रप्रयोगेन । वेत्रवत्यां तीक्ष्णशस्त्रसंपातयोगेन समुत्तारः । नदीः समतिक्रम्य पंचयक्षशतानां गुल्मकस्थानम्* । तद्धैर्यमास्थाय विद्राव्यम्* । ततः किन्नरराजस्य भवनमिति । ततो मनोहरा तमृषिमेवमुक्त्वा पादाभिवन्दनं कृत्वा प्रक्रान्ता । यावत्सुधनः कुमारस्तं कर्वटकं सन्नाम्य गृहीतप्राभृतो हस्तिनापुरमनुप्राप्तः । श्रुत्वा राजा परां प्रीतिमुपगतः । ततः कुमारो मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य पितुः सकाशं गतः । प्रणामं कृत्वा पुरस्तान्निषण्णः । राज्ञा परया संभाषणया संभाषितः । उक्तश्च । कुमार शिवेन (म्स्वि १४७) त्वमागतः । देव तव प्रसादात्कर्वटकः संनामितः । नीपका गृहीताः । चित्रकः स्थापितः । इमे तु करप्रत्ययाः । पण्यागारश्च स्थापित इति । राजा कथयति । पुत्र शोभनं प्रतिगृहीतम्* । ततः पितुः प्रणामं कृत्वा संप्रस्थितः । राजा कथयति । कुमार तिष्ठ प्राभृतं सहितावेव भोक्ष्यामः । देव गच्छामि चिरदृष्टा मे मनोहरा । अलं कुमार अद्य गमनेन । तिष्ठ श्वो गमिष्यसीति । सोऽनुरुध्यमान <एवमाह । तात अद्यैव मयावश्यं गन्तव्यम्* । राजा तूष्णीमवस्थितः । ततः> (fओल्. १८० १ = ग्ब्म् ६.१०२९) कुमारः स्वगृहं गतः । पश्यति श्रीविवर्जितमन्तःपुरद्वारम्* । स चिन्तापरः प्रविष्टो मनोहरां न पश्यति । इतश्चामुतश्च संभ्रान्तः शून्यहृदयः शब्दं कर्तुमारब्धः <मनोहरा> मनोहरेति । यावदन्तःपुरं सन्निपतितम्* । भोः स्त्रियः क्षेपं कर्तुमारब्धः । विद्धोऽसौ हृदयशल्येन सुतरां प्रष्टुमारब्धः । ताभिर्यथाभूतं समाख्यातम्* । स शोकेन संमुह्यते । ता स्त्रियः कथयन्ति । देव अन्तःपुरे तत्प्रतिविशिष्टतराः स्त्रियः सन्ति । किमर्थं शोकः क्रियते । स पितुर्नैर्गुण्यमुपश्रुत्य कृतघ्नतां च मातुः सकाशमुपसंक्रान्तः । पादयोर्निपत्य कथयति । अम्ब मनोहरां न पश्यामि मनोरथगुणैर्युताम्* । साधुरूपसमायुक्ता क्व गता मे मनोहरा ॥ मनसा संप्रधावामि मनो मे संप्रमुह्यति । हृदयं दह्यते चैव रहितस्य तया भृशम्* ॥ (म्स्वि १४८) मनोऽभिरामा च मनोहरा च सा मनोऽनुकूला च मनोरतिश्च मे । सन्तप्तदेहोऽस्मि मनोहरां विना कुतो ममेदं व्यसनं समागतम् ॥ इति । सा कथयति । पुत्र कृच्छ्रसंकटसंबाधप्राप्ता मनोहरा इति मया प्रमुक्ता । अम्ब यथाकथम्* । तया यथावृत्तं सर्वं विस्तरेण समाख्यातम्* । स पितुर्नैर्गुण्यमकृतज्ञतां चोक्ता कथयति । अम्ब कुत्र गता कतरेण पथेनेति । सा कथयति । पुत्र एषः असौ पथा शैल ऋषिसंघनिषेवितः । उषितो धर्मराजेन यत्र याता मनोहरा ॥ इति । स मनोहरावियोगदुःखार्तः कृच्छ्रं विललाप करुणं परिदेवमानः । मनोहरां न पश्यामि मनोरथगुणैर्युताम्* । पूर्ववद्यावत्* । कुतो ममेदं व्यसनं समागतम् ॥ इति । ततो मात्राभिहितः । पुत्र सन्त्यस्मिन्नन्तःपुरे तत्प्रतिविशिष्टतराः स्त्रियः । किमर्थं शोकः क्रियते इति । कुमारः कथयति । अम्ब कुतो मे रतिः प्राप्यतामिति । स तया समाश्वास्यमानोऽपि शोकसन्तप्तस्तस्याः प्रवृत्तिं समन्वेषमाण इतश्चामुतश्च परिभ्रमितुमारब्धः । तस्य बुद्धिरुत्पन्ना । यत एव लब्धा तमेव तावत्पृच्छामीति । स फलकस्य लुब्धकस्य सकाशं गतः । पृच्छति । मनोहरा कुतस्त्वया लब्धा इति । अमुष्मिन् पर्वतपार्श्वे ऋषिः प्रतिवसति । तस्याश्रमपदे ब्रह्मसभा नाम पुष्करिणी । तस्यां स्नातुमवतीर्णा । ऋषिव्यपदेशेन (म्स्वि १४९) लब्धा इति । स संलक्ष्यति । ऋषिरिदानीमभिगन्तव्यः । तस्मात्प्रवृत्तिर्भविष्यतीति । एष च वृत्तान्तो राज्ञा श्रुतः । मनोहरावियोगात्कुमारोऽतीव विक्लव इति । ततो राज्ञाभिहितः । कुमार किमसि विक्लवः । इदानीं तत्प्रतिविशिष्टमन्तःपुरं व्यवस्थापयामीति । स कथयति । तात न शक्यं मया तामनानीयान्तःपुरस्थेन भवितुम्* । स राज्ञा बह्वप्युच्यमानो [fओलिओस्१८१-१९८ अरे मिस्सिन्ग्; थे रेमैनिन्ग्पोर्तिओन् हस्बेएन् तकेन् fरों दिव्य्४५३-४६१] <न निवर्तते । ततो राज्ञा नगरप्राकारशृङ्गाटकेष्वारक्षकाः पुरुषाः स्थापिता यथा कुमारो न निष्कासतीति । कुमारः कृत्स्नां रात्रिं जागर्तुकामः । उक्तं च । पंचेमे रात्र्यामल्पं स्वपन्ति बहु जाग्रति । कतमे पंच । पुरुषाः स्त्रियमपेक्षमाणाः । प्रतिबद्धचित्तः स्त्रीपुरुषः । उत्क्रुशप्राणी । चौरसेनापतिः । भिक्षुश्चालब्धवीर्य इति । अथ कुमारस्यैतदभवत्* । यदि द्वारेण यास्यामि राजा द्वारपालकान् रक्षकांश्च दण्डेनोत्सादयिष्यति यन्वहमरक्षितेन पथा गच्छेयमिति । स रात्र्यां व्युत्थाय नीलोत्पलमालाबद्धशिरा येन रक्षिणः पुरुषा न सन्ति तेन तां मालां ध्वजे बद्ध्वावतीर्णः । चन्द्रश्च चोदितः । ततोऽसौ चन्द्रमवेक्ष्य मनोहराविरहित एवं विललाप । भोः पूर्णचन्द्र रजनीकर तारराज त्वं रोहिणीनयनकान्त सुसार्थवाह । >(दिव्य्४५४) <कच्चित्प्रिया मम मनोहरणैकदक्षा दृष्टा त्वया भुवि मनोहरनामधेया ॥ इति । >(म्स्वि १५०)< अनुभूतपूर्वरतिमनुस्मरन् जगाम । ददर्श मृगीम्* । तामप्युवाचा । हे त्वं कुरङ्गि तृणवारिपलाशभक्षे स्वस्त्यस्तु ते चर सुखं न मृगारिरस्मि । दीर्घेक्षणा मृगवधूकमनीयरूपा दृष्टा त्वया मम मनोहरनामधेया ॥ स तामतिक्रम्यान्यतमं प्रदेशं गतो ददर्श वनं नानापुष्पफलोपशोभितं भ्रमरैरुपभुज्यमानसारम्* । ततोऽन्यतमं भ्रमरमुवाच । नीलाञ्जनाचलसुवर्ण मधुद्विरेफ वंशान्तराम्बुरुहमध्यकृताधिवास । वर्णाधिमात्रसदृशायतकेशहस्ता दृष्टा त्वया मम मनोहरनामधेया ॥ तस्मादपि प्रदेशादतिक्रान्तः पश्यत्याशीविषम्* । दृष्ट्वा चाह ॥ भोः कृष्णसर्प तनुपल्लवलोलजिह्वा वक्त्रान्तरोत्पतितधूमकलापवक्त्र । रागाग्निना तव समो न विषाग्निरुग्रो द्र्ष्टा त्वया मम मनोहरनामधेया ॥ तमपि प्रदेशं समतिक्रान्तो ददर्शापरं कोकिलाभिनादितम्* । द्र्ष्ट्वा च पुनस्तं कोकिलमुवाच । भोः कोकिलोत्तम वनान्तरवृक्षवासिन्नारीमनोहर पतत्त्रिगणस्य राजन् । >(म्स्वि १५१)< नीलोत्पलामलसमायतचारूनेत्रा दृष्टा त्वया मम मनोहरनामधेया ॥ तमपि प्रदेशं समतिक्रान्तो ददर्शाशोकवृक्षं सर्वपरिफुल्लम्* । मङ्गल्यनामान्तरनामयुक्तः सर्वद्रुमाणामधिराजतुल्यः । मनोहराशोकविमूर्च्छितं माम्* एषोऽञ्जलिस्ते कुरु वीतशोकम्* ॥ >(दिव्य्४५५)< स एवं विक्लवोऽनुपूर्वेण तस्य ऋषेराश्रमपदमनुप्राप्तः । स तमृषिं सविनयं प्रणिपत्योवाच । चीराजिनाम्बरधर क्षमया विशिष्ट मूलाङ्कुरामलकविल्वकपित्थभक्तः । वन्दे ऋषे नतशिरा वद मे लघु त्वं दृष्टा त्वया मम मनोहरनामधेया ॥ ततः स ऋषिः सुधनं कुमारं स्वागतवचनासनदानक्रियादिपुरःसरः प्रतिसंमोद्योवाच । दृष्टा सा परिपूर्णचन्द्रवदना नीलोत्पलाभास्वरा रूपेण प्रियदर्शना सुवदना नीलाञ्चितभ्रूलता । त्वं स्वस्थो भुवि भुज्यतां हि विविधं मूलं फलं च प्रभो पश्चात्स्वस्ति गमिष्यसीति मनसा नात्रास्ति मे संशयः ॥ इदं ह्यवोचद्वचनं च सुभ्रूः कुमार तृष्णा त्वयि बाधते मे । >(म्स्वि १५२)< महच्च दुःखं वसतां वनेषु यातां च मां {>दिव्य्: <रमां} द्रक्ष्यसि निश्चयेन ॥ इति । इयं च तयांगुलिमुद्रिका दत्ता । कथयति च । कुमार विषमाः पन्थानो दुर्गमाः खेदमापत्स्यसे निवर्तस्वेति । यदि च निवार्यमाणो न तिष्ठेत्तस्य मार्गमुपदेष्टुमर्हसि । कुमार इदं च तया समाख्यातम्* । उत्तरे दिग्भागे त्रयः कालपर्वतास्तानतिक्रम्यापरे त्रयस्तानप्यतिक्रम्य हिमवान् पर्वतराजः । तत्प्रवेशेन त्वया इमानि भैषज्यानि समुदानेतव्यानि । तद्यथा सुधा {>दिव्य्: <सूदया} नामौषधिस्तया घृतं पक्त्वा पातव्यं तेन च ते न तृषा न बुभुक्षा स्मृतिबलं च वर्धयति । वानरः समुदानेतव्यो मन्त्रमध्येतव्यं सशरं धनुर्ग्रहीतव्यं मणयोऽवभासात्मकाः अगदो विषघातकोऽयस्कीलास्त्रयो वीणा च । हिमवतः पर्वतराजस्योत्तरेणोत्कीलकः पर्वतः । ततः कूजको {>दिव्य्: <कूलको} जलपथः खदिरकः एकधारको वज्रकः कामरूपी उत्कीलक ऐरावतकोऽधुनानः {>दिव्य्:<ऽधोवाणः}> <प्रमोक्षण {>दिव्य्:< -क} एते पर्वताः । सर्वे ते समतिक्रमणीयाः । >(दिव्य्४५६)< तत्र खदिरके पर्वते गुहाप्रवेश एकधारके च उत्कीलके । वज्रके तु पक्षिराजेन प्रवेशः । एभिरुपायैस्ते सर्वे पर्वताः समतिक्रमणीयाः । यन्त्राणि च भंक्तव्यानि । अजवक्त्रो मेण्ढकः पुरुषो राक्षसरूपी पिङ्गलो हन्तव्यः । गुहायां लालास्रोतसा महताजगरो वेगेन प्रधावति । स ते विक्रमेण हन्तव्यः । >(म्स्वि १५३)< अर्धान्तरगतं नागं यत्र पश्येत्किरीटकम्* ।{>दिव्य्: <किटिभकश्च} चापमुक्तेन बाणेन हन्तव्यो मम कारणात्* ॥ यत्र पश्येत द्वौ मेषौ संघट्टन्तौ परस्परम्* । तयोः शृङ्गमेकं भंक्त्वा मार्गं प्रतिलप्स्यसे ॥ आयसौ पुरुषौ दृष्ट्वा शस्त्रपाणी महाभयौ । तयोरेकं ताडयित्वा मार्गं प्रतिलप्स्यसे ॥ सङ्कोचयन्तीं प्रसारयन्तीं राक्षसीमायसं मुखम्* । यदा पश्येत्तदा कीलं ललाटे तस्या निखानयेत्* ॥ शिलावर्तस्तथा कूपो विलंघ्यस्ते षष्टिहस्तकः । हरिपिङ्गलकेशाक्षो दारुणो यक्षराक्षसः ॥ कार्मुकं मण्डलं कृत्वा हन्तव्यश्च दुरासदः । नद्यश्च बलतस्तार्या नक्रग्राहसमाकुलाः ॥ नङ्गा पतङ्गा तपनी चित्रा रुदनी हसनी आशीविषा वेत्रवती च । नान्गायां राक्षसीकोपः पतङ्गायाममनुष्यकाः । तपन्यां ग्राहबहुलत्वं चित्रायां कामरूपिणः ॥ रुदन्यां किन्नरीचेट्यो हसन्यां किन्नरीस्नुषा । आशीविषायां नानाविधाः सर्पा वेत्रनद्यां तु शाल्मलिः । नङ्गायां धैर्यकरणं पतङ्गायां पराक्रमः । तपन्यां ग्राहमुखबन्धश्चित्रायां विविधं गीतम्* ॥ >(म्स्वि १५४)< रुदन्यां सौमनस्येन समुत्तारः । हसन्यां तूष्णींभावेन । आशीविषायां सर्पविषमन्त्रप्रयोगेन समुत्तारो वेत्रनद्यां >(दिव्य्४५७)< तीक्ष्णशस्त्रसंपातयोगेन समुत्तारः । नदीमतिक्रम्य पञ्चयक्षशतानां गुल्मकस्थानम्* । तद्धैर्यमास्थाय विद्राव्यम्* । ततो द्रुमस्य किन्नरराजस्य भवनमिति । ततः सुधनः कुमारो यथोपदिष्टानोषधमन्त्रागदप्रयोगान् समुदानीय तस्य ऋषेः पादाभिवन्दनं कृत्वा प्रक्रान्तः । ततस्तेन यथोपदिष्टाः सर्वे समुदानीताः स्थापयित्वा वानरम्* । ततस्तानादाय पुनरपि तस्य ऋषेः सकाशमुपसंक्रान्तः । उक्तश्च । अलं कुमार किमनेन व्यवसायेन किं मनोहरया । त्वमेकाकी असहायः शारीरसंशयमवाप्स्यसीति । कुमारः प्राह । महर्षेऽवश्यमेवाहं प्रयास्यामीति । कुतः चन्द्रस्य खे विचरतः क्व सहायभावः दंष्ट्राबलेन बलिनश्च मृगाधिपस्य । अग्नेश्च दावदहेन क्व सहायभावः अस्मद्विधस्य च सहायबलेन किं स्यात्* ॥ किं भो महार्णवजलं न विगाहितव्यं किं सर्पदुष्ट इति नैव चिकित्सनीयः । वीर्यं भजेत सुमहदूर्जितसत्वदृष्टं यत्ने कृतो यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ॥ इति । ततः सुधनः कुमारो मनोहरोपदिष्टेन विधिना संप्रस्थितोऽनुपूर्वेण पर्वतनदीगुहाप्रपातादीनि भैषज्यमन्त्रागदप्रयोगेन विनिर्जित्य >(म्स्वि १५५)< द्रुमस्य किन्नरराजस्य भवनसमीपं गतः । कुमारोऽपस्यत् तन्नगरमदूरं श्रीमदुद्यानोपशोभितम्* । नानापुष्पफलोपेतं नानाविहगसेवितम्* ॥ तडागदीर्घिकावापीकिन्नरैः समुपावृतम्* । किन्नरीस्तत्र चापश्यत्पानीयार्थमुपागताः ॥ ततस्ताः सुधनकुमारेणाभिहिताः । किमनेन बहुना पानीयेन क्रियत इति । ताः कथयति । अस्ति द्रुमस्य किन्नरराजस्य दुहिता मनोहरा नाम । सा मनुष्यहस्तगता बभूव । तस्याः स मनुष्यगन्धो नश्यति । सुधनः कुमारः पृच्छति । किमेते घटाः समस्ताः सर्वे तस्या उपरि निपात्यन्ते आहोस्विदानुपूर्वेणेति । ताः कथयन्ति । आनुपूर्व्या । स संलक्षयति । शोभनोऽयम्> (दिव्य्४५८) <उपाय इमामंगुलिमुद्रामेकस्मिन् घटे प्रक्षिपामीति । तेनैकस्याः किन्नर्या घटेऽनालक्षितं प्रक्षिप्ता । सा च किन्नरी अभिहिता । अनेन त्वया घटेन मनोहरा तत्प्रथमतरं स्नापयितव्या । सा संलक्षयति । नूनमत्र कार्येण भवितव्यम्* । ततस्तयासौ घटः प्रथमतरं मनोहराया मूर्ध्नि निपातितो यावदंगुलिमुद्रा उत्सङ्गे निपतिता । सा मनोहरया प्रत्यभिज्ञाता । ततः किन्नरीं पृच्छति । मा तत्र कश्चिन्मनुष्योऽभ्यागतः । साह । अभ्यागतः । गच्छैनं प्रच्छन्नं प्रवेशय । तया प्रवेशितः सुगुप्ते प्रदेशे स्थापितः । ततो मनोहरा पितुः पादयोर्निपत्य कथयति । तात यद्यसौ सुधनः कुमार आगच्छेद्येनाहं हृता तस्य त्वं किं कुर्याः । स कथयति । तमहं खण्डशतं कृत्वा चतसृषु दिक्षु क्षिपेयं मनुष्यः >(म्स्वि १५६) <असौ किं तेनेति । मनोहरा कथयति । तात मनुष्यभूतस्य कुत इहागमनम्* । अहमेव ब्रवीमीति । ततो द्रुमस्य किन्नरराजस्य पर्यवस्थानो विगतः । ततो विगतपर्यवस्थानः कथयति । यद्यसौ कुमार आगच्छेत्तस्य हि त्वां सर्वालङ्कारविभूषितां प्रभूतचित्तोपकरणैः किन्नरीसहस्रपरिवृतां भार्यारत्नं दद्यामिति । ततो मनोहरया हृष्टतुष्टप्रमुदितया सुधनः कुमारो दिव्यालङ्कारविभूषितो द्रुमस्य किन्नरराजस्योपदर्शितः । ततो द्रुमः किन्नरराजः सुधनं कुमारं ददर्शाभिरूपं दर्शनीयं प्रासादिकं परमया शुभवर्णपुष्कलतया समन्वागतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमुपगतः । ततस्तस्य विज्ञासां कर्तुकामेन सौवर्णास्तम्भा उच्छ्रिताः सप्त तालाः सप्त भेर्यः सप्त शूकराः । आह च । च्f. कव्क्६४.३१३-३१६ त्वया कान्त्या जितास्तावदेते किन्नरदारकाः । संदर्शितप्रभावस्तु दिव्यसंबन्धमर्हसि ॥ अत्यायतं शरवणं कृत्वोद्धृत्य शरं क्षणात्* । व्युप्तमन्यूनमुच्चित्य पुनर्देहि तिलाढकम्* । संदर्शय धनुर्वेदे दृढलक्ष्यादिकौशलम्* । ततः कीर्तिपताकेयं तवायत्ता मनोहरा ॥ >(दिव्य्४५९)< सुधनः कुमारो बोधिसत्वः । कुशलाश्च भवन्ति बोधिसत्वास्तेषु तेषु शिल्पस्थानकर्मस्थानेषु देवताश्चैषामौत्सुक्यमापत्स्यन्ते अविघ्नभावाय । ततो बोधिसत्वो नृत्यगीतवीणापणवसुघोषकवल्लरीमृदङ्गादिनानाविधेन >(म्स्वि १५७)< दैवत्योपसंहतेन वादित्रविशेषेण समन्तादापूर्यमाणोऽनेकैः किन्नरसहस्रैः परिवृताः । च्f. कव्क्६४.३२०-३२१ शतक्रतुसमादिष्टैर्यक्षैः शूकररूपिभिः । उत्पाटिते शरवणे समे व्युप्तं तिलाढकम्* ॥ एकीकृतं समुच्चित्य शक्रसृष्टैः पिपीलकैः । कुमारः किन्नरेन्द्राय विस्मिताय न्यवेदयत्* ॥ नीलोत्पलदलाभेनासिना गृहीतेन पश्यतो द्रुमस्य किन्नरराजस्य सौवर्णस्तम्भसमीपं गत्वा तान् स्तम्भान् कदलीच्छेदेन खण्डखण्डं छेत्तुमारब्धः । ततस्तान् तिलशोऽवकीर्य सप्त तालान् सप्त भेरीः सप्त च शूकरान् बाणेन विध्य सुमेरुवदकम्प्योऽवस्थितः । ततो गगनतलस्थाभिर्देवताभिश्च किन्नरशतसहस्रैर्हाहाकारकिलिकिलाप्रक्ष्वेडोच्चैर्नादो मुक्तो यं दृष्ट्वा च किन्नरराजः परं विस्मयमुपगतः । ततः किन्नरीसहस्रस्य मनोहरासमानरूपस्य मध्ये मनोहरां स्थापयित्वा सुधनः कुमारोऽभिहितः । एहि कुमार प्रत्यभिजानासि मनोहरामिति । ततः सुधनः कुमारस्तां प्रत्यभिज्ञाय गाथाभिगीतेनोक्तवान्* । यथा द्रुमस्य दुहिता ममेह त्वं मनोहरा । शीघ्रमेतेन सत्येन पदं व्रज मनोहरे ॥ ततः सा द्रुतपदमभिक्रान्ता । किन्नराः कथयन्ति । देवायं सुधनः कुमारो बलवीर्यपराक्रमसमन्वितो मनोहरायाः प्रतिरूपः । किमर्थं विप्रलभ्य । दीयतामस्य मनोहरेति । ततो द्रुमः किन्नरराजः किन्नरगणेन संवर्णितः सुधनं किन्नराभिमतेन महता >(म्स्वि १५८)< सत्कारेण पुरस्कृत्य मनोहरां दिव्यालङ्कारविभूषितां वामेन पाणिना गृहीत्वा दक्षिणेन सौवर्णभृङ्गारं >(दिव्य्४६०)< सुधनः कुमारोऽभिहितः । कुमार एषा ते मनोहरा किन्नरीपरिवृता भार्यार्थाय दत्ता । अपरिचिता मानुषाः । यथैनां न परित्यक्ष्यसीति । परं तातेति सुधनः कुमारो द्रुमस्य किन्नरराजस्य प्रतिश्रुत्य किन्नरभवनस्थो मनोहरया सार्धं निष्पुरुषेण तूर्येण कृईडते रमते परिचारयति । सोऽपरेण समयेन स्वदेशमनुस्मृत्य मातापितृवियोगजेन दुःखेनात्याहतो मनोहराया निवेदयति । मातापितृवियोगजं मे दुःखं बाधत इति । ततो मनोहरया एष वृत्तान्तो विस्तरेण पितुर्निवेदितः । स कथयति । गच्छ कुमारेण सार्धमपक्रान्तया ते भवितव्यं विप्रलम्भका मनुष्याः । ततो द्रुमेण किन्नरराजेन प्रभूतं मणिमुक्तासुवर्णादीन् दत्वानुप्रेषितः । स मनोहरया सार्धमुपरिविहायसा किन्नरखगपथेन संप्रस्थितोऽनुपूर्वेण हस्तिनापुरनगरमनुप्राप्तः । ततो हस्तिनापुरं नगरं नानामनोहरेण सुरभिणा गन्धविशेषेण सर्वदिगामोदितम्* । श्रुत्वा धनेन राज्ञानन्दभेर्यश्च ताडिताः । सर्वं च तन्नगरमपगतपाषाणशर्करकठल्लं कारितं चन्दनवारिसिक्तमामुक्तपट्टदामकलापसमुच्छ्रितध्वजपताकं सुरभिधूपघटिकोपनिबद्धं नानापुष्पावकीर्णरमणीयम्* । ततः कुमारोऽनेकनरवरसहस्रपरिवृतो मनोहरया सार्धं हस्तिनापुरं >(म्स्वि १५९)< नगरं प्रविष्टः । ततो मार्गश्रमं प्रतिविनोद्य विविधानि रत्नान्यादाय पितुः सकाशमुपसंक्रान्तः । पित्रा कण्ठे परिष्वक्तः पार्श्वे राजासने निषण्णः । किन्नरनगरगमनागमनं च विस्तरेण समाख्यातम्* । ततो धनेन राज्ञातिबलवीर्यपराक्रम इति विदित्वा राज्याभिषेकेणाभिषिक्तः । सुधनः कुमारः संलक्षयति । यन्मम मनोहरया सार्धं समागमः संवृत्तो राज्याभिषेकश्चानुप्राप्तस्तत्पूर्वकृतहेतुविशेषाद्यन्वहमिदानीं दानानि दद्यां पुण्यानि कुर्यामिति । तेन हस्तिनापुरे नगरे द्वादशवर्षाणि निरर्गलो यज्ञ इष्टः । स्यात्कलु ते महाराजान्यः स तेन कालेन तेन समयेन सुधनः कुमारो वेति । न खल्वेवं द्रष्टव्यम्* । अपि त्वहमेव तेन >(दिव्य्४६१)< कालेन तेन समयेन बोधिसत्वचर्यायां वर्तमानः सुधनो नाम राजा बभूव । यन्मया मनोहरानिमित्तं बलवीर्यपराक्रमो दर्शितो द्वादशवर्षाणि निरर्गलो यज्ञ इष्टो न तेन मयानुत्तरा सम्यक्संबोधिरधिगता किन् तु तद्दानं तच्च वीर्यमनुत्तरायाः सम्यक्संबोधेर्हेतुमात्रकं प्रत्ययमात्रकं संभारमात्रकम्* ।> [fओलिओस्१८१-१९८ अरे मिस्सिन्ग्] (fओल्. १९९ १; म्स्व्,wइ ६९; म्स्वि १६१) दर्शनीया प्रासादिका । चंचा माणविका । तां प्रोत्साहयामः सा तैर्दूतैराहूयोक्ता । यत्खलु भगि<न्>इ <पूर्वं नो लाभसत्कार एवमेवासीत्* इदानीं लोकाः श्रमणस्य गौतमस्य सकाशं गच्छन्ति । तस्य सत्कारं कुर्वन्ति । अ>स्माकं लाभसत्कारः सर्वेण सर्वं समुच्छिन्नः सा त्वमध्युपेक्षसे । चंचा माणविका कथयति <। आर्यका मया किं करणीयम्* भगिनि तव ज्ञातीनां कृते श्रमणेन गौतमेन सह अब्रह्मचर्यं चरितव्यम्* । अपवादश्च तस्य दातव्यः । एतेन नः पूर्ववत्*> लाभसत्कारो भवेदित्येवमुक्ते चंचा माणविका परिव्राजिका संबहुलानामन्यतीर्थिकपरिव्राजकानाम् <एवमाह । आर्यकाः श्रमणस्य गौतमस्यापवादमहं न उत्सहे । भगिनि यावत्त्वं श्रमणस्य गौतमस्यापवादं नोत्सहसे तावद्वयं त्वया सह नाल>पृष्ठैष्यामो न संलपिष्यामो नालोकयिष्यामो न व्यवलोकयिष्यामो न च ते सर्वावासेषु प्रज्ञ<पयिष्यसि आसनानि । अथानुशोचन्ती त्वं नरकगतिमवाप्स्यसि । अल्पप्रज्ञाः स्त्रियः । सा भीता> कथयत्येषाहमार्यका यन्मया करणीयमेहि त्वं भगिनि जेतवनमभीक्ष्णं गच्छ कंचित्कालं गत्वा श्रमणस्य गौ<तमस्य अपवादं दापय । सा प्रत्यहमुत्थाय जेतवनं गता । यावत्सा भाजनमेकं बद्ध्वा येन भग>वांस्तेनोपसंक्रान्ता । तेन खलु समयेन भगवाननेकशतानां पुरस्तान्निषण्णो धर्मं देशयति । अद्रक्षीड्भगव्<आन् दूरतश्चंचा माणविकाम्* । दृष्ट्वा तस्यैतदभवत्* । अद्य मम कर्माणि कृतान्युपचिता>नि (म्स्वि १६२) लब्धसंभाराणी परिणतप्रत्ययान्योघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यभावीनि कोऽन्यः प्रत्यनुभविष्यतीति । ततश्चंचा माणविका परिव्रा<जिका भगवतः पुरतः स्थित्वाह । अहमापन्नसत्वास्मि त्वया कामोपसेवनात्* । रतिर्लब्धा यशो घुष्टं> धर्मं वदसि साम्प्रतमिति । भगवानाह ॥ अभूतवादी न<र>कानुपैति । चंचा माणविका प्राह । यश्चापि कृत्वा न करोमीति चाह ॥ भगवा<नाह । हीनो हि धर्मैरुभयत्र लोके तुल्यामवस्थां समुपैति मर्त्यः ॥ अथ शक्रो देवेन्द्रः अहो> वतेयं चंचा माणविका भगवन्तं विहेठयिष्यति । भिक्षुसंघं चेति विदित्वा तद्भाजनमृद्ध्या पृथिव्यां निपातितवान्* ॥ ततश्चंचा मा<णविका लज्जिता दूरमपसृता । अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवो भगवन्तमेवमाहुः ।> कृता (म्स्व्,wइ ७०) भदन्त राज्ञः प्रसेनजितस्य धर्माधिकारिकी कथा व्याकृतं तं च यत्रानुत्तरायां सम्यक्संबोधौ तत्प्रथमतरं चित्तमुत्पादितं याव्<अत्सम्यक्संबुद्धानां लाभसत्कारकथा । वयमनवतप्ते महासरसि भगवतः पुरस्तात्स्वक>स्वकानां (fओल्. १९९ १) कर्मणां (म्स्वि १६३) प्लोत्<इ>ं व्याकुर्याम इत्यधिवासयति भगवां स्थविरस्थविराणां भिक्षूणां तूष्णींभावेन । धर्मता खलु बुद्धानां भगवतां जी<वता>ं <तिष्ठतां ध्रियमाणानां यापयतां यदुत दशावश्यकरणीयानि भवन्ति । न तावद्बुद्धा भग>वन्तः परिनिर्वान्ति यावद्बुद्धो न व्याकृतो भवति । सत्वेनावैवर्त्यमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ चित्तमुत्पादितं भवति सर्वबुद्धविनेया विनी<ता भवन्ति । त्रिभाग आयुषः उत्सृष्टो भवति । सीमाबन्धः कृतो भवति । श्रावकयुगमग्रतायामुत्सृ>ष्टो भवति । श्रावस्त्यां महाप्रातिहार्यं विदर्शितं भवति । सांकाश्ये नगरे देवावतारणं विदर्शितं भवति । मातापितरौ सत्येषु प्रति<ष्ठापितौ भवतः । अनवतप्ते महासरसि श्रावकसंघेन सार्धं पूर्विका कर्मप्लोतिदेशना व्याकृता भवति । अथ बुद्धो> भगवां श्रावकसंघेन सार्धमनवतप्ते महासरसि पूर्विकां कर्मप्लोतिं व्याकर्तुकामो भिक्षूनामन्त्रयते स्म । आगम्<अयत भिक्षवो येनानवतप्तं महासरस्तेन स्वकस्वकानां पूर्विकां कर्मप्लोतिं व्याकुर्याम । भिक्षवः एवं भदन्त इति> भगवतः प्रत्यश्रौषुः अथ भगवानेकोनैः पञ्चभिरर्हच्छतैः सार्धं श्रावस्त्यामन्तर्हितः अनवतप्ते महासरसि <चण्डयक्षराक्षसनिषेविते नानापुष्पवृक्षोपशोभिते प्रादुर्भूतः । यं व्याडयक्षाचरितं मनोरमं विचित्रपुष्पैस्तरुभिः सुशोभितम् । इतो यतो जलवहसागरंग>मा नद्यश्चतस्रः प्रसृताश्चतुर्दिशम् ॥ (म्स्वि १६४; म्स्व्,wइ ७१) गङ्गा च सिन्धुश्च तथैव वक्षुः सीता च यन्न प्रतरन्ति मानुषाः नान्यत्र ये रि<द्धिबलस्य लाभी हन्तेह गच्छामि सरो महोदधिम्* ॥ धर्मता खलु य>स्मिन् समये बुद्धा भगवन्तो लौकिकं चित्तमुत्पादयन्ति तस्मिन् समये कुन्तपिपीलकादयोऽपि प्राणिनो <भगवतश्चेतसा चित्तमाजानन्ति । अथ नन्दोपनन्दयोर्नागराजयोरेतदभवत्* । किमर्थं भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्* । प>श्यतोऽनवतप्ते महासरसि कर्मप्लोतिं व्याकर्तुकामः ततस्तस्यानवतप्तस्य महासरसो मध्ये <सर्वसुवर्णखचितरत्नमयकाण्डकिञ्जल्ककर्मकृतरथचक्रोपमसहस्रदलकमलपरिवृतो भगवान् भिक्षुसंघेन सह पद्म>कर्णिकायां निषण्णः स्थविरस्थविरा अपि भिक्षवोऽन्यासु पद्मकर्णिकासु निषण्णाः तेन खलु <समयेन शारिपुत्रो गृध्रकूटपर्वते संघाटिकां सीव्यति स्म । अथ भगवानायुष्मन्तं महामौद्गल्यायनमाह । गच्छ मौद्गल्यायन प्रव्रज्यास>हायकमानयेत्येवं भदन्तेत्यायुष्मां महामौद्गल्यायन<ः> अनवतप्ते महासरस्यन्तर्हितो गृध्र<कूटे पर्वते आयुष्मतः शारिपुत्रस्य पुरतः स्थित्वा एवमाह । आयुष्मन् शारिपुत्र पञ्चशतार्हद्भिः सह शास्ता एकैकशः> (fओल्. २०० १) पूर्विकां कर्मप्लोतिं व्याकर्तुकाम<स्> त्वत्प्रतीक्षणपरः आगच्छ गच्छामः स कथयत्यायुष्मन्महा<मौद्गल्या>यन संघाटी ता<वत्सीव्यामि । पश्चादागमिष्यामीति । स कथयति । तथास्तु सहाय । अथ >(म्स्वि १६५)< महामौद्गल्यायन ऋद्ध्या पञ्चभिर>ङ्गुलीभिः सीवितुमारब्धः आयुष्माञ्च्छारिपुत्रः कथयति आयुष्मं महामौद्गल्यायन स्यूता भ्<अ>व्<अ>तु । स कथयत्यायुष्मञ्च्छारि<पुत्र सचेत्त्वं न गच्छेर्बलात्त्वां ग्रहीष्यामि । अथायुष्मान् शारिपुत्रस्तस्य काञ्चीमाकृष्य कथयति ।> महामौद्गल्यायन ननु त्वं भगवता ऋद्धिमतामग्रो निर्दिष्टः स त्वमेतत्ताव<न्> नय पश्चान्मां नेष्यसीति । तत आयुष्मता महामौ<द्गल्यायनेन ते तत्र नीताः । अथ आयुष्मान् शारिपुत्रः संलक्षयति । अयं महर्द्धिकः । सचेत्स्थानमिदं सर्वं> नेष्यतीति । स तेन गृध्रकूटे पर्वते उपनिबद्ध आयुष्मता महामौद्गल्यायनेनाकृष्टो गृध्रकूतः पर्वत<ः कम्प्>इ<तुमारब्धः । अथायुष्मान् शारिपुत्रः संलक्षयति । अनेन गृध्रकूटपर्वतश्चालित इति ... यन्वहं सुमेरौ उपनिबध्नीया>म् (म्स्व्,wइ ७२) इति स तेन सुमेरौ पर्वतराजे उपनिबद्धः पुनरायुष्मता महामौद्गल्यायनेनाकृष्टः सुमेरुः <पर्वतो नन्दोपनन्दौ नागराजौ च चालितौ । अनवतप्तं महासरश्च । सर्वं क्षुब्धम्* । अथ स्थविरस्थ>विरा भिक्षवश्चलितुमारब्धाः पद्मकर्णिकेषु निषण्णास्ते भगवन्तं पप्रच्छुः किमर्थं भगवं नन्दोप<नन्दौ नागराजौ चालितौ । भगवानाह । भिक्षवः नन्दोपनन्दयोर्नागराजयोर्नास्ति कम्पनमिति श्रुत्वा तौ ऋद्धिविकु>र्वितं कुरुत इति आयुष्माञ्च्छारिपुत्रः संलक्षयति यन्वहं भगवतः पद्मनाडे उपनिबद्ध्नीयामिति । तेन भगवतः प<द्मनाडे उपनिबद्धो निष्कम्पं स्थितः । यदा तस्य ऋद्धि ऋद्ध्या पराभूता तदा >(म्स्वि १६६)< आयुष्मन्तं शारिपुत्रमेवमाह । गच्छ आयु>ष्मञ्च्छारिपुत्र रिद्धिविकुर्वितमागच्छ गच्छावः गच्छायुष्मन्महामौद्गल्यायन एषोऽहमागत एव यावदायुष्मान्महाम्<औद्गल्यायनो न प्रत्यागतस्तावदार्यायुष्मान् शारिपुत्रो गतः । भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते पद्मकर्णिकायां> निषण्णः ततः पश्चादायुष्मान्महमौद्गल्यायनो गतः पश्यत्यायुष्मन्तं शारिपुत्रं स कथयत्यागतोऽसि आयुष्मं शारिपुत्र्<अ आवामागतौ । संशयजाता भिक्षवः सर्वसंशयच्छेत्तारं भगवन्तं पप्रच्छुः । भदन्त भगवता> आयुष्मां महामौद्गल्यायन<ः> रि<द्धिमताम>ग्रो निर्दिष्टोऽथ च पुनरायुष्मता शारिपुत्रेण रिद्ध्या पराजित इति । भगवानाह ॥ न <भ्>इ<क्षव एतर्हि अतीतेऽध्वन्यपि शिल्पकुशलेन पराजितः । भूतपूर्वं >(fओल्. २०० १)< मध्य>देशेऽन्यतरश्चित्रकराचार्योऽभूत्स क्<एन>च्<इ>द्<अर्>थ्<अ>करणीयेन मध्यदेशाद्यवनविषयं गतः स तत्र यन्त्राचार्यस्य निवेशनेऽवतीर्णः तेन तस्य यन्त्र्<अपुट्टलिकां कृत्वा प्रवेशिता । सा तस्य पादौ धावित्वा स्थिता । अथ स तस्या गमनसमये कथयति । सा> तूष्णीमवस्थिता । स संलक्षयति नूनं ममैषा परिचारिका प्रेषिता स तां हस्ते गृहीत्वा आक्रष्टुमारब्धः यावच्छङ्कलिकापुंजो <व्यवस्थितः । स लज्जितः संलक्षयति । अहमनेन लज्जापितः । अहमप्येनं सराजपरिजनं >(म्स्वि १६७)< लज्ज>यिष्यामीति तेन द्वाराभिमुखमात्मप्रतिबिम्बकमुद्बन्धकं लिखितं कवाटसन्धौ च निलीयावस्थितः तस्य यो व्युत्थानकाल<ः> सोऽ<त्>इ<क्रान्तः । अथ यन्त्राचार्यः संलक्षयति । दूरागत एषः । कस्माद्द्वारमिदमनवरुद्धम्* । स प्रविश्य पश्यति यावदु>द्बध्य मृतं स संलक्षयति किंकारणमनेनात्मा जीविताद्व्यवरोपितः पश्यति तां दारुपुत्रिकां शं<कलिकां पुञ्जीभूताम्* । स संलक्षयति । एष लज्जापितः । समयोचितमाचारमनुष्ठाय> (म्स्व्,wइ ७३)< अतिथि>ः कालं करोति स तं तावन्न सत्करोति यावद्रज्ञे निवेदितमिति । ततस्तेन राज्ञ्<अः सकाशं> गत्वा निवेदितम्* दे<व आसीद्यवनविषये चित्राचार्यः । स मत्सकाशमागतः । तस्य परिचर्यार्थाय मया दारुपुत्रिका प्रवेशिता । तेन तस्या हस्तौ> गृहीत्वा आकृष्टा शंकलिकापुञ्जोऽवस्थितः तेन प्रभिन्नेनात्मा उद्बद्धः तदर्हति देवस्तं प्रत्यवेक्षितुं ततो <ऽहं सत्करोमि । अथ राज्ञा राजपुरुषाः प्रेषिताः । भवन्तो यूयमद्य प्राक्प्रत्यवेक्षध्वम्* । अथ ते तत्र गत्वा प्रत्यवेक्षन्ते । तेषामेतदभवत्* । अस्माभिः क>थमस्मान्नागदन्तकादवतारयितव्यमिति । अपरे कथयन्ति पाशश्छेत्तव्य इति ते कुठारं <ग्>ऋ<हीत्वा छेत्तुमारब्धाः । यावत्पश्यन्ति चित्राचार्यम्* । अथ चित्रकलाचार्यः> कवाटान्तरिकाया निर्गत्य कथयति । भोः पुरुष त्वयाहमेकाकी प्रभिन्नस्त्वं पुनः सरा<जिकायां> पर्षदो मध्ये (म्स्वि १६८) मया प्रभे<द्>इ<त । किं मन्यध्वे भिक्षवस्तेन कालेन तेन समयेन योऽसौ यन्त्र>कलाचार्य एष एव्<आसौ> मौद्गल्यायनो भिक्षुस्तेन कालेन तेन समयेन <योऽसौ चित्रकराचार्य एष एवासौ शारिपुत्रो भिक्षुस्तेन कालेन तेन समयेन> तदाप्यनेनैष शि<ल्पेन प>राजितः एतर्ह्यप्यनेनैष <ऋद्ध्या पराजितः । भूयोऽपि योऽनेन शिल्पकुशलेन पराजितस्तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो द्वयोश्चित्रकलाचा>र्ययोर्विवादोऽभूत्* एकः कथयत्यहं शोभनं शिल्पं जानामीति द्वितीयोऽपि कथयत्यहं शोभनतरं जान्<आमीत्>इ परस्परं स्पर्धया <राजसकाशं गतौ । तस्य पादयोर्निपतितौ । एकः कथयति । अहं शोभनं शिल्पं दर्शयिष्यामि । द्वितीयोऽपि कथयति । अहं शोभनतरं शिल्पं दर्शयिष्यामि । अथ> (fओल्. २०१ १) राज्ञा तयोर्द्वारकोष्ठको दर्शितः भवन्तो नाहं जाने को युवयोः शोभनतरं शिल्पं जानीत इत्य<पि त्वेक ए>कां भित्तिं चित्रयतु द्वि<तीयो अपरां* । >+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + (ग्ब्म् ६.१०६६ ) च्<इ>त्रयितुमारब्धौ । तत्रैकेन षड्भिर्मासै<श्चित्र>कर्म कृतं द्वितीयेन षड्भिर्मासैर्भित्तिः परिकर्मिता । यस्य चित्रकर्म परिसमाप्तं स राज्ञः सका<शम्> उप्<असं>क्रान्तः उपसंक्रम्य कथ<यति देव मम चित्र>कर्म परिसम्<आप्तं द्रष्टुमर्हसि । अथ >(म्स्वि १६९)< राजा सहा>येन निर्गत्य दृष्टं परितुष्टः शोभनं चि<त्रक>र्मेति । द्वितीयः पादयोर्निपत्य कथयति इदानीं मदीयं चित्रकर्म द्रष्टुमर्हसि । तेन यवनिकापनीता च्छाया तत्र निपतिता (म्स्व्,wइ ७४) रा<ज्ञा तद्दृष्ट्वा विस्म>य्<अ>मापन्न इदं शोभ्<अनतरं चित्रकर्मेति यवनिका>माकृष्य पादयोर्निपत्य कथयति <देव नै>तच्चित्रकर्मापि तु भित्तीपरिकर्मैवमिति । ततो राज्ञा भूयस्या मात्रया परं विस्मयमापन्नः कथयति अयं शोभनतरः शिल्पिक इति । कि<ं> मन्यध्वे भिक्षवो येना + + <षड्भिर्मासैर्भित्तिपरिकर्म कृतं> एष एवासौ शारिपुत्रो भिक्षुः येन तु ष्<अड्भिर्मासै>श्चित्रकर्म कृतमेष एवासौ मौद्गल्यायनो भिक्षुस्तेन कालेन तेन समयेन तदाप्येषोऽनेन शिल्पेन पराजितः एतर्ह्यप्यनेनैष रि<द्>ध्या पराजितः ॥ भूयोऽप्य्. + + + <ऋद्ध्>य्<आ परा>ज्<इ>तः तच्छ्रूयतां <।> भूतपूर्वं भिक्षवो वाराणसीं नगरं <उपनि>शृत्य द्वौ ऋषी प्रतिवसतः शंखाश्च लिखितश्च । यावदपरेण समयेन देवो वृष्टः कर्दमो जातः शंखः स्खलितः कर्दमे पतितः कुण्डिका भग्ना तत<स्तेन> शापो दत्तः तस्मात्त्वया दुराचार न वर्षितव्यमिति । राज्ञा ब्रह्मद्<अत्तेन वारा>णसीनिवासिना च जनकायेन श्रुतं ततस्तैरसौ गत्वा विज्ञप्तः महर्षे मैवं क्रियतामिति । स कथयति न शक्यं मया दुराचारस्य क्षमितुं द्वादश वर्षाण्यनेन प<राभू>तेन न वर्षितव्यमिति । ततो राज्ञा ब्रह्मदत्तेन तेन च जनक्<आयेन लि>खितो विज्ञप्तस्तेनायाचनं (म्स्वि १७०) कृतं देवो वृष्टः किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ तेन कालेन तेन समयेन ऋषिः शंखः एष एवासौ मौद्गल्याय<नो> यस्त्वसौ लिखित एष एवासौ शारि<पु>त्रो भिक्षुस्तेन कालेन तेन समय्<ए>न तदाप्यनेन रिद्ध्या पराजितः ॥ पुनरपि यथैषोऽनेन रिद्ध्या पराजितस्तच्छ्रूयताम् । लिखितः शंखस्य कस्मिंश्चित्प्रयोजने पादयोर्निपतितः शंखेन पद्भ्यां ज<टा> + .. लिखितेनाभिहितः सूर्यस्याभ्युद्गमनकालसमये तव मूर्धा स्फलिष्यतीति । शंखः कथयति । तस्मात्सूर्<यो नाभ्युदेष्य>तीति । अन्धकारं लोके प्रादुर्भूतम् । ततो राज्ञा ब्राह्मणगृहपतिभिश्च शंखो विज्ञप्तः महर्षे मैवं क्रियतामिति । स कथय्<अति> (म्स्व्,wइ ७५) सूर्योऽभ्युदेष्यति नियतं मम शिरः स्फलिष्यति । स लिखितेनाभिहितः (fओल्. २०१ १) यद्येवं मृन्मयं शिरः क्रियताम् । या + + + + <मृ>न्मयं शिरः कृतं सूर्यस्याभ्युदयेन स्फुटितम्* किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ शंखः (ग्ब्म् ६.१०६६ ) एष एवासौ मौद्गल्यायनो भिक्षुः योऽसौ लि<खित ए>ष एवासौ शारिपुत्रो भिक्षुः ॥ यथा पुनरप्यनेन शिल्पेन पराजितस्तच्छ्रूयताम् । मध्यदेशाद्दन्तकलाचार्यो दन्ततण्डुलानां प्रस्थमादाय यवनविषयं गतः स चित्रकराचार्यगृहेऽवतीर्णः स च शून्यः स तस्य भार्यामुवाच । वयस्यभार्ये त<ण्>डु<लप्र>स्था .. (म्स्वि १७१) साधयित्वानुप्रयच्छेति । स स्थापयित्वा प्रक्रान्तः सा साधयितुमारब्धा । काष्ठक्षयः संवृत्तो न च सिद्धास्ततोऽस्या<ः> स्वामी आगतः कथयति भद्रे किमेतत्* तया विस्तरेण समाख्यातं स व्यवलोकयितुमारब्धः <।> पश्यति दन्ततण्डुलां स तां विप्र<लंभयं> कथयति भद्रे क्षारमेतत्पानीयमन्यद्घटमानय तेनैते तण्डुल्<आः साधयि>ष्यन्तीति । तयासौ दन्तकलाचार्योऽभिहितः मृष्टं पानीयमानयेति <।> तेन तामुक्त्वा अन्यतमस्मिन् प्रदेशे वापी लिखिता तस्यां च कुक्कुरो व्याध्मात<को> लिखितः <।> त<तो द>न्तकराचार्यो घटं गृहीत्वा तं प्रदेशमनुप्राप्तः <।> पश्यति कुक्कुरं मृ<तं व्याध्मा>तकं <।> स घ्राणं पिधाय निरीक्षितुमारब्धो यावत्तस्य तदुदकभाजनं भग्नं + दन्तकराचार्यः प्रतिभिन्नः <।> किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ दन्तकराचार्य एष एवासौ मौद्गल्यायनो भिक्षुः योऽसौ चित्रकराच्<आर्य ए>ष एवासौ शारिपुत्रो भिक्षुः <।> अपि तु यासां ध्यानविमोक्षसमाधिस<माप>त्तीनां लाभी तथागतस्तासां प्रत्येकबुद्धा नामापि न जानन्ति । यासां प्रत्येकब्<उद्धा लाभिनस्तासां शारि>पृष्ठ<उ>त्रो भिक्षुर्नामापि न जानीते । यासां लाभी श्<आरिपु>त्रो भिक्षुस्तासां मौद्गल्यायनो भिक्षुर्नामापि न जानीते । यासां मौद्गल्या<यनो> भ्<इ>क्षुर्लाभी तासां तदन्ये श्रावका नामापि न जानते । महर्<द्>धिकः शारि<पुत्रो महामौद्गल्याय>नात्* किन् तु तद्बहुलविहारितां सन्धाय <म>या ऋद्धिमतामग्रो निर्दिष्टः ॥ ॥ शारिपुत्रमौद्गल्यायनवर्गः ॥ ॥ (म्स्व्,wइ ७६) अथायुष्मान्म्<अहाका>श्यपः स्वां कर्मप्लोतिं व्या<करोति । कथयति स तत्र ग>त्वा गिरमभ्युदीरय्. <पूर्वंनिवासाचरितानुलोमिकाम्* । त>द्द्रुतमेकं स्मरति परीत्तं यत्कृत्वानुभ<व>ति फलं महत्* <१> सिंहो यथा पर्वतशैलधारी विशारदो गच्छति गोचराय । स काश्यपो .. + + + + + कः पूर्वेनिवा + + + + + + + <२> श्यामाकप्<र>स्<थ> + + + + + + + + + + + + + + + + <दक्>ष्<इ>णम्* विमुक्तचित्ते अखिले अना<स्>र्<अवे>ऽरणे विहारिण्यनवद्यमानसे । <३> (म्स्व्,wइ ७७) तस्मिंश्च संभावयेद्धर्ममुत्तमं तस्मिन् धर्मे प्रणिधाय मा<नसम्*> + + + + + .. श्च समाग .. + + + + + + + + + + + + <४> + + + + + + + + + + + + <सहस्र>कृत्वः कुरुषूपपन्नवां दीर्घायुष्केष्वममे<षु> + + + (fओल्. २०२ १) विशेषगामिष्वनिहीनवृत्तिषु <५> तस्यैव चैकस्य फलेन कर्मणः सहस्रकृत्वस्त्रिदशानुपा<गमम्* विचित्र>माल्याभरणानुलेप्<अ>नः प्रणीतकायो .. .. + + + + + <६> + + + + + + + + + + + (ग्ब्म् ६.१०६१ ) .* पुनश्च देवेषु शुभेषु नन्दने पु<नर्मनु>ष्येषु शुभेष्वहं पुनः उपसंपन्नश्चेतसः प्रणिधानकारणात्* <७> तस्यैव चैकस्य फलेन कर्मण्<ओ> जातो महाशालकुले द्विजो ह्यहम्* प्रभूतवित्तो नरनारिसंम्<अतः> + + + + + + + + + + + + <८> (म्स्व्,wइ ७८) + + + + + + <म>या कदाचिन्नैवापश्यं ह्यप्रतिमन्य्<अश्रावकान्*> कृत्वा पटप्लोतिककन्थिकामहं लोकेऽर्हद्भ्यः प्रणिपत्य प्राव्रजम्* <९> सोऽहं तथा प्रव्रजितो ह्यपश्यं जिनं निषण्णं बहुपुत्रचैत्ये । प्रणम्य पादौ च मुनेरवोचं शास्ता मे भगवां श्र्<आवकस्तेऽहं १०> + + + + + + + + + + .. शास्ता तेऽहं त्वं पुनः श्रावको मे । शृणु<त्वं ध>र्मं मधुरं प्रणीतं यदीच्छसे सर्वदुःखाद्विमोक्तुम् । <११> ये चापि मे पुरुषवरेण तायिना धर्मा महाकारुणिकेन देशिता<ः> ध्यानानि चत्वारि बलेन्द्रियाण्य + + + + + + + + + + <१२> + + + .आ धर्मनिकामलाभी क्षीणास्रवो ह्यन्तिमदे<हधारी> एभिश्च मे पश्चिमदेहधारिभिः समागमोऽयं रिजुभिर्नीरजस्कैः <१३> संपन्नवादी हि जिनस्तथागतः संपद्यते शीलवतो यदीच्छसि । (म्स्व्,wइ ७९) यथा यथा मे मनसा + + + + + + + + + + + . अन्तिमो भवः <१४> क्षीणा च मे जातिरथापि तृष्णा + + + ता बन्धनमेव च्छिन्नम् । पुत्रोऽहमस्म्योरसो धर्मराज्ञो निर्वास्यामि क्लेशगणक्षयाच्च । <१५> धूतवासानामहमग्रो निर्दिष्टः सर्वदर्शिना । क्षीणास्रवो वान्तदोषः प्र्<आप्तो> + + + + <प>द्<अ>म्* <१६> एवं हि काश्यपः स्थविरो भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्<याकरोति> स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ काश्यपवर्गः प्रथमः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं शारिपुत्रमिदमवोचन्* किमायुष्मता शारिपुत्रेण कर्म कृतं यस्य्<अ> क्<अर्>म्<अ>णो विपाकेन महाप्रज्ञो महाप्रतिभानश्च संवृत्तः । स कथ्<अयत्य् अरण्ये>ऽहमृषिं शान्तमपश्यं श्रमणं तदा । प्रत्येकबुद्धं भगवन्तं लूहचीवरधारिणम्* <१८> तस्मिंश्चित्तं प्रसाद्याहं धावयित्वा च चीवरम्* स्यूत्वा रंक्त्वा च तथा वन्द्य चैनं पुनः पुनः <१९> ततो मम्<आ>नुकंपार्थं सोऽन्तरिक्षं समुद्गतः प्रज्वलंस्तेजसा स्वेन ततो वैह्<आयसं> + + <२०> अञ्जलिं संप्रगृह्याहमकार्षं प्रणि<ध्>इं <तत>ः तीक्ष्णेन्द्रियो महाप्रज्ञ ईदृशः स्यामहं यथा । <२१> (म्स्व्,wइ ८०) नाढ्ये कुलेऽभिजायेयं मा चाहं नीचवृत्तिषु । मध्ये कुलेऽभिजायेयं प्रव्रज्याबहुलः सदा । <२२> तेनाहं कुशलमूलेन पंच जातिशतान्यहम् । मनुष्यलाभं लब्ध्व्<आ> च्<अ> प्र्<आ>व्र्<अ>जं चानगारिकाम्* <२३> इयं मे पश्चि<मा जातिर्लब्धो> मे मानुषो भवः आराधितः सार्थ<वा>हः संबुद्धोऽयमनुत्तरः <२४> प्रव्रज्या च मया लब्धा शाक्यसिंहस्य शासने । अर्हत्वं च मया प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः अर्धमासाद्भदन्ताहं गतिपारमितां गतः <२५> (fओल्. २०२ १) संमुखं चैव शास्ता मां भिक्षुसंघ्. + + + + व्याकरोति प्रज्ञया श्रेष्ठं धर्मचक्रानुवर्तकम्* <२६> शारिपुत्रो महाप्रज्ञो भिक्षुसंघाग्रतः स्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते (ग्ब्म् ६.१०६१ ) महाह्रदे ॥ ॥ <२७> शारिपुत्रवर्गो द्वितीयः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं महामौद्ग<ल्या>य्<अनमिद>म् <अ>वोचन्* व्याकृता आयुष्मं महामौद्गल्यायन आयुष्मता शारिपुत्रेण स्वककर्मप्लोतिरिदानीं त्वमपि स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकुरु । एवमुक्त आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः स्थविरस्थविरान् भिक्षूनिदमवोचत्* .. .. .. हमृषिः पूर्वं वनप्रस्थमुपाशृतः पुरुषस्तत्र चागम्य प्रव्रज्या<ं> मामयाचत । <२८> केशांस्तस्यावरोप्याहं धावयित्वा च चीवरम्* रञ्जयित्वा ततः प्रादात्सोऽभूदात्तमना<ः> तदा । <२९> (म्स्व्,wइ ८१) एकान्तमुपसंक्रम्य पर्यङ्केन निषण्णवान्* प्रत्येकबोधिं स्पृष्ट्वा स स्त .. + + + संगतः <३०> प्रामोद्यमुपगम्याहं संप्रगृह्याञ्जलिं ततः अकार्षं प्रणिधिं तत्र प्रार्थयं रिद्धिमुत्तमा<ं> । ईदृशा मम रिद्धिः स्याद्यथैवास्य महाऋषेः <३१> तेनाहं कुशलमूलेन यत्र यत्रोपपन्नवान्* देवभूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो व्य<रोचयम्* ३२> इयं मे पश्चिमा जातिर्लब्धो मे मानुषो भवः आराधितः सार्थवाहः संबुद्धोऽयमनुत्तरः <३३> प्रव्रज्या च मया लब्धा शाक्यसिंहस्य शासने । अर्हत्वं च मया प्राप्<त्>अं शी<तीभूतोऽस्मि निर्>वृतः <३४> अहमृद्धिमतामग्र्यो निर्दिष्टः सर्वदर्शिना .. + <परी>त्तं कुशलमनुभूतं सुखं बहु । <३५> यच्चाप्यकुशलं कर्म शृणुत व्याकरोम्यहम्* पुरोत्तमे राजगृहे चाभूवं श्रेष्ठिदारकः <३६> बहिर्गृहस्य क्रीडित्वा प्रविशं भ<क्तकराणात्*> + + + <मात्>आपितरावुभौ तत्र रहोगतौ । <३७> दृष्ट्वा त्. .. .. .. + +ऽवध्यायन्ते च लज्जिताः मनःप्रदोषं चाकार्षं पितुर्मातुरथान्तिके । यदा पुमां भविष्यामि हंम्येव्<अ>ं नडघात्यया । <३८> मनःप्रदोषं कृत्वाहं कायेन न परा<कृतं> + + + + + + + + + + + <दु>ःखमुत्तमम्* <३९> ततः कर्मावशेषेण .. .. + <प>श्चिमे भवे । नडघात्यया हनिष्यन्ति श्रमणा अन्यतीर्थिकाः <४०> स एव हि ममाबाधो भविता मरणान्तिकः कर्मावशेषं चरमं ततः क्षीणं भविष्यति । <४१> तस्मात्प्रसाद्य + + + + + + + + + + + + + + + + <हेतो>र्हि सत्वा गच्छन्ति सद्गतिम्* <४२> इत्येवं क्<ओलितः> स्थविरो भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्व<कं क>र्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <४३> कोलितवर्<ग्>अस्<तृ>तीयः ॥ ॥ (म्स्व्,wइ ८२) अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं शो<भितम्> + + + + + + + + + + + + .. कोलितेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानी<मायु>ष्मानपि शोभितः स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोतु । अथायुष्माञ्च्<छ्>ओभित<ः> भिक्षुसंघस्य पुरस्तात्स्वकां कर्म<प्लोतिं व्या>करोतु । संघाराममहं गत्<व्>आ दृष्ट्वाचोक्षं तदङ्ग<णं> + + + + + + + + + + + + + + + + <४४> <तत>श्<चि>त्तं प्रसाद्याहं चोक्षं दृष्ट्वा तदङ्ग<णम्*> निष्क्लेश<ः> स्यामित्यवोचं यथेदं चोक्षमङ्गणम् । <४५> (fओल्. २०३ १) तेन कुशलमूलेन यत्र यत्रोपपन्नवान्* प्रा<सादि>को दर्शनीयश्चाभिरूपो भवाम्यहम्* <४६> ततः कर्मावशे<षेण> + + + + + + + + + + + + + + + + + + (ग्ब्म् ६.१०६२ ) शोभितमेव मे । <४७> शोभमानो ह्यहं जातो <ज्ञाति>संघाग्रतस्तदा । प्रियो मनापः सर्वेषां ज्ञातीनां सत्कृतः सदा । <४८> आराधितः सार्थवाहः संबुद्धोऽय<मन्>उ<त्>त्<अरः> । अर्हत्वं <च> मया प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <४९> यो मे च प्र<णिधिः> + + + + + + + + + + + + + + + + + कृतकृत्यो निरास्रवः <५०> सर्वं जम्<बुद्वीपम>पृष्ठै काशिवस्त्रेण शोधयेत्* वीतरागस्य यश्चैकं चंक्रमं शोधयेदृषेः <५१> जम्बुद्वीपे च सर्वस्मिं शोधयेदृषिचंक्रमाम् । यश्च चातुर्दिशे संघे कटामात्रं विशोधयेत्* <५२> जम्बुद्व्<ईपे> + + + + + + + + + + + <य>श्चाप्येकं पाणिमात्रं जिन .. .. .. + + + <५३> एतां विशेषितं ज्ञात्वा या मया वेदिता स्वयम् । संमार्ज्य सुगतस्तूपं प्रसादयत मानसम् । <५४> तस्मात्प्रजानता<ं> सम्यक्संबुद्धस्य गुणान् बहून्* कार्यः स्तूपेषु सत्क्<आरो> + + + + + + + + <५५> <एतद्भदन्ता>ः स्मरामि यन्मया कुशलं कृतम्* .. .. + + <फ>लं तस्य कान्तमिष्टं मनोरमम्* <५६> (म्स्व्,wइ ८३) तस्माज्जिनस्य स्तूपेषु पूजां कुर्वीत शोभनाम्* एतद्भदन्ता<ः> परमं पुण्यक्षेत्रमनुत्तमम्* <५७> न हि चित्तप्रसादस्य भवत्यल्पा + + + + + + + + + <संब्>उद्ध्<ए> बुद्धानां श्रावकेषु वा । <५८> शोभितः स्थविर<श्> + <भि>क्षुसंघाग्रतः स्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <५९> शोभितवर्गश्चतुर्थः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं सुमन्<असमिदमवोच>न्* व्याकृतमायुष्मं सुमन आयुष्मता शोभि<तेन> + + + + इदानीमायुष्मानपि स्वकं कर्म व्याकरोतु ॥ कर्णे सुमनसं कृत्वा कृत्वा माला<ं> च मूर्धनि । उद्यानभूमिं निर्यामि वयस्यैः परिवारितः <६०> विपश्यिनः स्तूपमहं तत्रापश्यं महामुनेः स<ं>पृष्ठऊज्यमान<ं> महता जनकायेन सर्वतः <६१> वयस्यका गृही<त्>व्<आ> + + + <मा>लां स्वकां स्वकाम् । तस्मिन्नारोपयं स्तूपे सुप्रसन्नेन चेतसा । <६२> तानहं तत्र दृष्ट्वाथ जनमन्यं तथा बहु । कर्णाद्गृहीत्वा कुसुमं स्तूपे आरोपये तदा । <६३> तेनाहं कुशलमूलेन यत्र यत्रोपपन्नवान्* देवभूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो विरोचित्<अः ६४> <आराधित>ः सार्थवाहः संबुद्धोऽयमनुत्तरः अर्<हत्व>ं <च म>या प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <६५> एकपुष्पं परित्यज्य वर्षकोटिशतान्यहम्* देवेषु परिचर्य्ऽ एव शेषेण परिनिर्वृतः <६६> सचेद्भदन्त आज्ञास्ये संबुद्धस्य गुणान् बहून्* भूयोऽकरिष्ये सत्कारां सुप्र<सन्>न्<ए>न चेतसा । <६७> तस्मात्प्रजानतामस्य + + + + <गुण्>आन् बहून्* कार्यः स्तूपेषु सत्कारो भविष्यति महाफलः <६८> न हि चित्तप्रसादस्य स्वल्पा भवति दक्षिणा तथागते वा संबुद्धे बुद्धानां श्रावकेषु वा । <६९> एतद्भदन्ताः स्मरामि यन्मया कुशलं कृतं* अनुभूतं फलं तस्य (fओल्. २०३ १) कान्तमिष्टं मनोरमं <७०> (म्स्व्,wइ ८४) तेन कर्म्. + + + + + + जातिः पुनर्भवः अर्हन्नस्मि हतक्लेशः शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <७१> नाहं पुनर्भवशय्यां संसारे शयितः क्वचित्* इयं मे भविता जातिर्(ग्ब्म् ६.१०६२ ) अनुपादाय पश्चिमा : <७२> तेनैव हेतुना चेदं नाम मे सुमना इति । मुक्तोऽस्मि सर्वदुःखेभ्य उत्तीर्णो भवसाग<रात्* ७३> <इ>त्य्<ए>वं सुमना स्थविरो भिक्षुसंघाग्रतः स्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <७४> सुमनोवर्गः पञ्चमः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं कोटीविंशमिदमवोचन्* व्<याकृ>तमायुष्मं कोटीविंस आयुष्मता सुमनसा स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि स्वकां कर्मप्लोतिं <व्याकरोतु> किमायुष्मता कोटीविंशेन कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन भगवता आरब्धवीर्याणामग्रो निर्दिष्टः स कथयति चातु<र्दिशस्य सं>घस्य मयैकं लयनं कृतम्* बन्धुमत्यां प्रवचने राजधान्यां विपश्यिनः <७५> संस्तीर्य लयनस्याहं द्<ऊ>ष्यैर्भुवमवासृजम्* प्रहृष्टचित्तः सुमना अकार्षं प्रणिधिं तदा <७६> आराधयेयं संबुद्धं लभेयमुपसम्पदम्* परां शान्तिं च निर्वाणं + + + <अ>जरं पदम्* <७७> अहमेतेन पुण्येन कल्पां नवति संसृतः देवभूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो विरोचितः <७८> ततः कर्मावशेषेण पश्चिमेऽस्मिं समुच्छ्रये । श्रेष्ठिनोऽग्रस्य + + + + + + + .. पुत्रकः <७९> जातमात्रं च मां श्रुत्वा छन्दः पितु<रभ्>ऊद्<अ>य्<अम्*> + + <अ>हं कुमारस्य कोटीद्रव्यस्य विंशतिं <८०> रोमाभूत्पादतलयोर्जाताभूच्चतुरङ्गुलाः सुसूक्ष्मा मृदुसंस्पर्शा<ः> शुभास्तूलपिचूपमाः <८१> अतीता नवतिः कल्पाः कल्पो चै<क्.> + + + + + + + + <अ>संस्तीर्णे पादं न्यस्तं महीतले । <८२> आराधितः सार्थ<वा>हः संबुद्धोऽयमनुत्तरः अर्हत्वं च मया प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <८३> (म्स्व्,wइ ८५) अग्र्योऽस्म्यारब्धवीर्याणां निर्दिष्टः सर्वदर्शिना । क्षीणास्रवो वान्तदोषः प्राप्तोऽहमच<लं> + + <८४> + + + + + + + + <भिक्षु>संघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <८५> कोटीविंशवर्गष्षष्ठः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं वागीशमिदमवोचन्* व्याकृता आयुष्मं वागीश आयुष्म<ता> + + + + + + + + + + + <इदानी>मायुष्मानपि व्याकरोतु स्वकां कर्म्<अप्लोतिं> । स कथयति नवत्यतीताः कल्पा मे नाभिजानामि दुर्गतिम्* देवभूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो वि<रोच्>इ<त>ः <८६> अजानानः कुशलमहं केवलान्योन्यदर्शनात्* त<त्>ओ <व्>इ<पश्य्>इ<नः> + + + + + + + + + + <८७> + + + <का>किनीनां वै गन्धमाल्यविलेपनैः .. + + त्वा स्तूपे च न विनिपातमहं गतः <८८> कृत्वाल्पकं तु कुशलमनुभूतं सुखं बहु । अर्हत्वं च मया + + <शी>तीभुतोऽस्मि निर्वृतः <८९> सचेद्धि नाम सम्बुद्धं ज्ञत्वा मा .. + + + + + + + + + + + + + + + + + + <भ>व्<ए>त्* <९०> तस्मात्प्रजानता<ं> सम्यक्संबुद्धस्य .. + + + (fओल्. २०४ १) स्तूपेषु कार्यः सत्कारो भविष्यति महाफलः <९१> अग्रोऽस्मि गाथाकाराणां निर्दिष्टः सर्वदर्शिना । बहु<श्रुतश्च वागी>शः कल्याणप्रतिभानवा<न्*> <९२> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + (ग्ब्म् ६.१०६३ ) <म>ह्<आ>ह्रदे ॥ ॥ <९३> वागीशवर्गः सप्<तमः ॥ ॥> अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं पिण्डोलभरद्वाजमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मन् भर<द्>व्<आज> आयुष्मता वागीशेन स्वका क<र्>म्<अप्लोतिर्> + + + + + + + + + + + + + + + + + <पिण्डो>लभरद्वाजः कथयति (म्स्व्,wइ ८६) अभूवं श्रेष्ठि<पुत्रो>ऽहमीश्वरः पैतृके गृहे । अनुरक्षया पितुरहं मिथ्या मातर्यवर्त्तिषम्* <९४> पितरं भगिनी<ं> भ्रातॄं दासकर्मकरानपि । तर्पयाम्यन्नपानेन मातर<ं> पर्यभाषिषम्* <९५> मात्सर्येन्<आ> + + + + + + + + + + + + + + + उ<क्>त्<अ>वां वाचमुपलां भुंक्ष्व भोजनम्* <९६> <तेन क>र्मविपाकेन नरके क्षेपितं बहु । प्रतापने कालसूत्रे दुःखं प्राप्तमनल्पकम्* <९७> नरकेभ्यस्ततश्च्युत्वा लब्ध्वा वै मानुषं भवम्* तेन कर्मविपाकेन पाषाणं भु .. + + + <९८> + + + + + + + + <तासु तसू>पृष्ठअपत्तिषु । तथा च क्षुत्पिपासाभ्य्<आ>ं + + <का>लं करोम्यहम्* <९९> इयं मे पश्चिमा जातिर्लब्धो मे मानुषो भवः आराधितः सार्थवाहः संबुद्धोऽयमनुत्तरः <१००> प्रव्रज्या च मया लब्धा शाक्यसिंहस्य शासने । अ<र्हत्वं> + + + + + + + + + <ऽस्>म्<इ> न्<इ>र्वृतः <१०१> सिंहनादिनामग्रश्च निर्दिष्टः स<र्वदर्शि>ना । सर्वे मे वाहिता<ः> क्लेशा वीतक्लेशोऽस्म्यनास्रवः <१०२> इदानीमपि भदन्ताहमेवमृद्धिमतः सतः भविष्य<न्>त्युपला एव गुहायां मम भोजनम्* <१०३> एतद्भदन्ता<ः> + + + + + + + + क्<ऋ>त<ं> मया । अनुभूतं फलं तस्य न हि कर्म प्रणश्य<ति १०४> <पिण्डो>लभरद्वाज<ः> स्थविरो भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१०५> पिण्डोलभरद्वाजवर्गोऽष्टमः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्<मन्तं स्>व्<आ>ग्<अ>त्<अ>मिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं स्वागत आयुष्मता <पिण्डोलभ>रद्वाजेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमाय्<उ>ष्मानपि स्वागतः स्वका<ं> कर्मप्लोतिं व्याकरोतु । अथायुष्मां स्वागतस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति । बन्धु<म>त्यां राजधान्यामभूवं श्रेष्ठिदारकः प्रभूतधनधान्योऽहं जनकायस्य संमतः <१०६> (म्स्व्,wइ ८७) + + + <सत्कृ>तोऽभूवमथ नैगममन्त्रिणाम्* .. + + + <द>र्शनीयो रूपदर्शनमूर्च्छितः <१०७> {<रूपयौवनमूर्च्छितः>: ज्.w. दे जोन्ग्; <इइज्> ७ (१९६४), प्प्. २३२-२३५} ततोऽहं रथमारुह्य जनकायपुरस्कृतः उद्यानभूमिं निर्यामि सर्वकामसमर्पितः <१०८> तत्र चापश्यमुद्याने श्रमणं संवृतेन्द्रियम्* शान्तेन्द्रियसमाचारं लूहचीव्<अरधारिणम्>* <१०९> तं चाहं श्रमणं दृष्ट्वा दौर्मन<स्>य्<अ> + + + + <निर्>द्<ओ>षकं वाङ्मनस्तं जुगुप्सन्नवसादये : <११०> अयं प्रव्रजितः कस्य दुर्वर्णो घोरदर्शनः कुष्ठी गात्रेष्वरुर्गात्रः कृशो धमनिसन्ततः <१११> तेन कर्मविपाकेन वचोदुश्चरितेन च । ततश्च्युतः कालगतो नरकेषूपपन्नवान्* <११२> (fओल्. २०४ १) दुर्वर्णो दुःखितोऽहं <च> भवामि नरक्. + + + + <गात्रेष्>व्<अ>रुर्गात्रः कृशो धमनिसन्ततः <११३> कपालपाणिर्व्याहारं शणशाटीनिवासितः संकारकूटशयनोऽलयनोऽथापरायणः <११४> येन (ग्ब्म् ६.१०६३ ) येन च गच्छामि भिक्षामाहारकारणात्* दण्डिनो वारयन्ते मां भवामि च जुगुप्सितः <११५> पंच जातिशतान्येवं यत्र्<अ य>त्र्<ओ>पृष्ठ<अ>पृष्ठअन्नवान्* तत्रैव च क्षुत्पिपासाभ्यां दुःखी कालं करोम्यहम्* <११६> (म्स्व्,wइ ८८) दुरागतश्च मे नाम सर्वनामजुगुप्सितः अमनापश्च सर्वेषां तदैवासं जुगुप्सितः <११७> सोऽहं संबुद्धमद्राक्षं भिक्षुसंघपुरस्कृतम्* महतो जनक्<आयस्य दे>शयन्तं परं पदम्* <११८> दृष्ट्वा च जनकायं तं प्रधावं त्वरितं गतः अप्येवान्नस्य पानस्य लभेयं यावदर्थिकम् । <११९> दृष्ट्वा च जनकायं तं धर्मार्थाय निषण्णकम्* निराशः प्रत्यपक्रामं नास्ति भक्तस्य दायकः <१२०> प्रत्यभाषे ततो नाथो महाकारुणिको मुनिः + + <स्वाग>त भद्रं ते निषीदेदं तवासनम्* <१२१> सोऽहं प्रामोद्यमागम्य संप्रगृह्याञ्जलिं ततः शास्तुः पादौ नमस्याहमेकान्ते सन्निषण्णवान्* <१२२> ततः कारुणिकः शास्ता गौतमो ह्यनुकम्पया । कथ + + <आ>न्<उ>पृष्ठऊर्वा सोऽहं सत्यानि दृष्टवान्* <१२३> याचेत्ततोऽहं प्रव्रज्यां दृष्ट्<असत्यो महा>मुनिम्* प्रव्राजयत्कारुणिको गौतमो मेऽनुकंपया <१२४> स्वागतश्चेति मे नाम कृतवान् लोकनायकः तेजोधातुसमापत्त्यामग्र्यं मामभ्यनिर्दिशेत्* <१२५> इत्येवं स्वा<गतस्थविरो भिक्षुसं>घाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१२६> स्वागतवर्गो नवमः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षव आयुष्मन्तं नन्दिकमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मन्नन्दिक आयुष्मता स्वा<गतेन स्वका कर्मप्लोतिरि>दानीं त्वमपि नन्दिक स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरो<तु अथा>युष्मान्नन्दिकस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति (म्स्व्,wइ ८९) पुरोत्तमे राजगृहे श्रेष्ठ्यभूवं महाधनः दुर्भिक्षे वर्तमाने च ऋषयस्तत्र भोजित्<आः १२७> + + + + + + + + + + + <ऋषिराग>त्<अ>ः प्रत्येकबुद्धो भगवां वशीभूतो + + स्रवः <१२८> चिन्तामात्सर्यदोषेण पापिकां चिन्तयाम्यहम्* कोऽधुनेमं श्रमणकं सप्त वर्षाणि भोजयेत्* <१२९> क्वाथयित्वाश्वमूत्रेण ततो भक्तमपाचयेत्* अभोजयमृषिं त .. + + + + + + + <१३०> + + + + + + + + <न>रकपक्ववांश्चिरम्* संघाते रौर<वे> + + तपनेऽथ प्रतापने । <१३१> नरकात्प्रच्युतश्चाहं लब्ध्वा वै मानुषं भवम्* ग्लानकः परवश्यश्च दुःखी <काल>ं <क>रोम्यहम्* <१३२> पञ्च जातिशतान्ये<वं> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <१३३> <इयं> म्<ए> पश्चिमा जातिर्लब्धो मे मानुषो <भवः> आराधितः सार्थवाहः संबुद्धोऽयमनुत्तरः <१३४> प्रव्रज्या च मया लब्धा शाक्यसिंहस्य शासने <अर्हत्वं> च मया प्राप्तं शीतीभूतोऽ<स्म्>इ <निर्वृतः १३५> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <ग्ल्>आनकः परिवर्तकः <१३६> इत्येवं न<न्द्>इ<कः स्थवि>रो (fओल्. २०५ १) भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१३७> नन्दिकस्यानिर्<उद्ध> + + <वर्ग्>ओ दशमः ॥ ॥ उ<द्दानम्* ॥> + (<२७ अक्षरस्लोस्त्>) (ग्ब्म् ६.१०६४ ) <पिण्डो>लस्वागतनन्दिकाः ॥ ॥ <अथ स्थ>विरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं यशसमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं यश आयुष्मता <नन्>द्<इ>क्<ए>न स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायु<ष्मान्> + <स्वकां> क्<अर्>म्<अप्लोतिं> + + + + + + + + + + + + + + + + + <क>र्मप्लोतिं व्याकरोति । (म्स्व्,wइ ९०) पुरारण्ये मु<नि> + + ग्रामं पिण्डार्थमाव्रजम्* नारीकुणपमद्राक्षं व्याध्मातकविनीलकम्* <१३८> योनिशः प्रत्यवेक्ष्याहं पर्यङ्केन निषण्णवान्* अशुभां तत्र भावयाम्येकाग्रः सुसमाहितः <१३९> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + भीषणं शब्दं समाधेरहमु<त्थ्>इ<तः १४०> तस्या<ः> कुक्षिस्थमद्राक्षं पुरीषमथ शोणित<ं> । तं पूतिगन्धमशुचि<ं> प्रघरन्तं समन्ततः <१४१> आन्त्रमन्त्रगुणा वृक्का हृदयं क्लोमकं तथा । खाद्यमानं कृमिशतैः पु<नश्> + + + + + <१४२> + + + + + + <दृष्>ट्वा स्वे शरीरे निबद्धवान्* यथैवेदं + + + + यथैवैतदिदं तथा <१४३> ततः समाधेर्व्युत्थाय प्रक्रान्तोऽस्म्याश्रमं प्रति । न पिण्डाय तदाचार्षं भुक्तवान्नैव भोजनम्* <१४४> यदा चाहं पुनर्ग्रामं प्रविषं भोजना<र्>थ्<इकः> + + + + + + + + + + + तत्र भावयम्* <१४५> सर्वमिदं रूपगतं य + + <कुण>पृष्ठअं तथा । अन्तः पूर्णममेध्यस्य सर्वमेव जुगुप्सितम्* <१४६> एवं भावयतोऽभीक्ष्णं प्राप्त मे वीतरागता । ब्राह्मान् विहारांश्चत्वार अप्रमाणाः सुभाविताः <१४७> {ब्राह्मा विहाराश्} त + + + + + + + <ब्रह्म>ल्<ओ>कपरायणः ब्रह्मलोकादहं च्युत्वा जातो <वाराण>सीपुरे ॥ <१४८> जातोऽग्रश्रेष्ठिनः श्रीमामहं तत्रैकपुत्रकः प्रियो मनापः सर्वेषां निष्ठाप्राप्तश्च सम्पदाम्* <१४९> दिवा सम्परिचर्याहं रात्रौ शय्यामकल्पयम्* लघ्वेव तत उत्थाय तत्रा<पश्>य्<अं> बहू<ः> स्त्रियः <१५०> (म्स्व्,wइ ९१) कृत्वा म्र्दङ्गां शिरसि भेरीपणववल्लरी<ः> + + + <प्र>लपन्त्<ई>स्ताः सुप्ता विक्षिप्तबाहवः <१५१> ततो मे पुर्वको हेतुरुदपादि महार्थिकः श्मशानसंज्ञाशुभत्<आ> आसीदन्तःपुरे मम । <१५२> ततः संवेगमापन्नो विस्वरं कृतवानहम्* उपद्र्<उ>तोऽस्मि मार्षा उपसृष्टः समन्ततः <१५३> {मारिषा} शयनात्तत उत्थाय प्रासाद्<आत्> + + + + विवृण्वन्ति मम द्वारं देवता अ<नुकम्पया १५४> नगरादभिनिष्क्रम्य नदीतीरमुपागतः अपश्यं पारिमे तीरे श्रमणं संवृतेन्द्रियम्* <१५५> तं चाहं श्रमणं दृष्ट्वा शब्दमुच्चमुदीरयन्* उपद्रुतोऽस्मि श्रमण उपसृष्टोऽस्मि मार्ष । <१५६> {मारिष} आलप्त + + + + .. मां वाचामृतया तदा । एहि <कुमार निर्भीत>मिदं ते निरुपद्रुतम्* <१५७> (म्स्व्,wइ ९२) नदीपारमहं तीर्ण उत्सृज्य मणिपादुके । उपसंक्रान्तः कारुणिकं बुद्धमप्रतिपुद्गलम्* <१५८> ततो मां तृषितं ज्ञात्वा स शास्ताप्रतिपुद्गलः धर्मं मधुरमाचष्टे तं चाह<ं> प्रत्<इ>बुद्धवान्* <१५९> (fओल्. २०५ १) यचेत्ततोऽहं प्रव्रज्यां दृष्टसत्यो म<हामुनिं प्राव्रा>ज्<अ>यत्कारुणिको गौतमो मेऽनुकम्पया । <१६०> रात्रीनिवासेन तत उदितेऽस्मिन् दिवाकरे । सर्वे ममाश्रवाः क्षीना<ः> शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः इत्येवं (ग्ब्म् ६.१०६४ ) यशाःस्थविरो भिक्षुसंघाग्रतः स्थित<ः> । व्याकरोति स्वकं कर्ममनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१६२> यशाःस्थविरस्य वर्ग <एकादशः ॥> ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं शैवलमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं शैवल आयुष्मता यशसा स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मां शैवलो व्याकरोतु स्वकां कर्मप्लोतिम् । अथायुष्मान् शैव्<अलस्तस्यां वे>लायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति वाराणस्यां नगर्यां वै निर्वृते काश्यपे जिने । महत्स्तूपं कारितवां राजा <रत्न>मयं कृकिः <१६३> *{महास्तूपं} अभूवं ज्येष्ठपुत्रोऽहं कृके राज्ञो यशस्विनः प्रथमं च मया च्छत्रं जिनस्तूपे प्रतिष्ठितम्* <१६४> (म्स्व्,wइ ९३) तत्कर्म कुशलं कृत्वा यत्र यत्रोप<पन्नवान्* दे>वभूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो विरोचितः <१६५> भवाम्याढ्यो महाभोगस्तासु तासूपपत्तिषु । महादानपतिश्चाहं भवामि धनधान्यवान्* <१६६> दत्तं दानमनल्पं च पंच जातिशतानि मे । <सन्त>र्पिता याचनका<ः> श्रमणब्राह्मणाः पृथक्* <१६७> प्रत्येकबुद्धा अखिल्<आ> + + + <अ>नास्रवाः सन्तर्पिताः पञ्चशता<ः> सुप्रसन्नेन चेतसा । <१६८> तत्कर्म कृत्वा कुशलमिह पश्चिमके भवे । आढ्ये शाक्यकुले जातमात्रो वाचमभाषि यत्* <१६९> कच्चिद्धनं वा धान्य्<अं> + + + + + + .इ .. मः दानं यतोऽहं दास्यामि तर्पयिष्ये वनीपका<न्*> <१७०> + + <तृ>पृष्ठतिं न गच्छामि तर्पयिष्ये वनीपकान्* साधु मे क्षिप्रमाख्यातुं कच्चिदस्तीह वो धनम्* <१७१> संविग्नमनसोऽभूवं<स्> ते श्रुत्वा मम भाषितम्* दिशो दिशं विधावन्ति स्थापयित्वा च + + + <१७२> + + + + + + + + <ल>पृष्ठअनमालपते तदा । देवो मनुष्यो यक्षो + + + त्वं ब्रूहि मे लघु । <१७३> तव पुत्रोऽहमस्म्यम्ब मानुषोऽस्मि न राक्षसः जातिस्मरो दानपतिर्दानं दातुं सदोत्सहे । <१७४> अभूदात्तमना माता श्रुत्वा तद्वचनं मम । सा स्मा<श्व्> + + + + + + + + + + + + <१७५> परिवारेण जनेत्री मामपोषय्<अत्> + + + + <म>नापः सर्वेषां नातृप्यं दर्शनेन मे । <१७६> जातमात्रस्य मे नित्यमभ्यवर्धत तत्कुलम्* धनधान्यसुवर्णेन दासकर्मकरैरपि । <१७७> (म्स्व्,wइ ९४) शैवलो दार<को> जातो जातमात्रोऽभ्यभाषत । शैवल्<ओ> + + + + + + + + + + + + + <१७८> + + <त>तोऽहं दानानि तर्पयित्वा वनीपका<न्* आराध>यित्वा सम्बुद्धं प्र्<अ>व्रजित्वानगारिकाम्* <१७९> नाहमृणात्प्रव्रजितो नापि चाजीविकाभयात्* षडभिज्ञा मया प्राप्ता<ः> प्रव्रज्य श्रद्धया तदा । <१८०> .. .. .. राजभिश्चा .. .. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + नस्य च । <१८१> इत्येवं शैवलः स्थविरो भि<क्षुसंघा>ग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१८२> शैवलवर्ग्<ओ> द्वादशः ॥ ॥ अ<थ स्थविर>स्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं <बक्कुलमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं बक्कुल आयुष्मता शैवलेन स्वका कर्मप्ल्>ओतिरिदानीमायुष्मानपि बक्<कुलः स्वकां> (fओल्. २०६ १) कर्मप्लोतिं व्याकरोतु । <अथायुष्मान् बक्कुलस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति> बन्धुमत्यां राजधान्यां गान्धिकोऽहं पुराभवम्* विपश्यिनः प्रवचने भि<क्षुसंघं न्य>मन्त्रय<म्* १८३> ददामि ग्लानभै<षज्यं> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <१८४> + + (ग्ब्म् ६.१०६५ ) <निमन्त्रित>ः संघो न च कश्चिदयाचत । + + + श्रमणो त्वेक एकामेव हरीतकी<ं> । <१८५> कल्पानि त्वेकनवति<ं> विनिपातो न मेऽभवत्* पश्य भैष<ज्यदानस्>य्<अ> व्<इ>पृष्ठआकोऽयं महार्थिकः <१८६> अनु<भ्>ऊ<तं> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <मो>दितम्* <१८७> ततः कर्मावशेषेण लब्धो <मे मानु>षो भवः नाभिजानाम्यशैक्षो हि ग्रहितुं राष्ट्रपिण्डकम्* <१८८> त्रिरात्रेणैव तिस्रोऽपि विद्या<ः> साक्षात्कृता मया । यापयेल्लूहलूहेन पांसुकूलं च चीवरम्* <१८९> अस<ंकीर्णो> + + + + + + + + + + + + + + + + <व>र्षशतमायुरस्मिं भवे मम । <१९०> (म्स्व्,wइ ९५) न ग्ल्<आनम>भिजानामि तावत्कालिकमप्यहम्* एतद्भदन्ता<ः> स्मरामि परीत्तं कुशलं कृतम्* अनुभूतं फलन् तस्य कान्तमिष्टं सुखोदयम्* <१९१> इत्येवं बक्कुलः स्थ<विरो भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अ>नवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <१९२> बक्कुल्<अवर्ग>स्त्रयोदशः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं स्थविरं स्थविरनामानमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं स्थविर आयुष्मता बक्कु<लेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि> स्थ्<अ>विरो व्याकरोतु स्वकां कर्मप्लोति<ं> । अथ स्थविर<ः> स्थविरनामा तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं <व्याकरोति> । चर्मकारोऽहमभवं पूर्वमन्यासु जातिषु । दुर्भिक्षे चर्मखण्डानि ततः स्वे + + + + + <१९३> + + + + + + + + आहारस्यैव कारणात्* पिण्डाय श्रमणश्चान्य्<अ> + + + भोजनार्थिकः <१९४> तस्मै चित्तं प्रसाद्याहं दत्तवांश्चर्ममिश्रिकाम्* श्रमणः परिभुज्यासौ तत आकाशमुत्थितः <१९५> प्रामोद्यमुपगम्याहं संप्रगृह्याञ्जलिं ततः .. + + + + + + + + + + + + + + .. .. । <१९६> प्रीतिं च लब्ध्वा विपुलामकार्षं प्रणिधिं + + <स्थविरै>रीदृशैरेव भवेन्मम समागमः <१९७> भिक्ष्<उ>णानेन यो धर्मः स्पृष्टः कायेन निर्मलः स्पृशेयं तमहं धर्मं प्रणिधिर्मे तदाभवत्* <१९८> अनुपेतं च वर्णेन गन्धेन च्<अ> + + + + + + + + <र>सापन्न्<अं> दत्तं दानं तदा मया । <१९९> अनुभूतं बहु सुखं कृत्वा कुशल्<अम्> + + <देव>भूतो मनुष्यश्च कृतपुण्यो विरोच्<इतः २००> <इय>ं म्<ए> पश्चिमा जातिर्लब्धो मे मानुषो भवः आराधितः सार्थवाहः संबुद्धोऽयमनुत्तरः <२०१> यश्च प्रणिधिरुत्तमा स + + + + + + + + + + + + + + + शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <२०२> इति तत्र महास्थविर<ः> स्थविरनामा + + + + <व्याक>रोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <२०३> स्थविरनामा स्थविरवर्गश्चतुर्दशमः ॥ ॥ (म्स्व्,wइ ९६) अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तमुरुविल्वाकाश्यप्<अमिदमवोचन्* व्याकृ>तमायुष्मन् काश्यप स्थविरेण स्थविरनाम्ना स्वका कर्मप्लोतिर्<इ>दानीं (fओल्. २०६ १) आयुष्मन्तोऽपि व्याकुर्वन्तु स्वकां क<र्मप्लोतिं> + + + व्याकर्तुमारब्धाः आसं<स्> त्रयः सार्थवा<हा> भ्रातरः सहिता वयम्* दृष्ट्वा स्तूपं काश्यपस्य विभग्नं शकलीकृतम्* <२०४> सार्थ .. + + + + + (ग्ब्म् ६.१०६५ ) <तत्राका>र्षीत्पुनर्नवम्* भ्रातरः सहितास्त्रीणि च्छत्राण्यारोपयामहे <२०५> तत्कर्म कुशलं कृत्वा चिरं स्वर्गेषु मोदिताः मा<नुष्यं> + + <आग>म्य <आढ्ये> जाता महाकुले । <२०६> अपश्यन्तश्च सम्बुद्धं प्रव्रजामोऽन्यतीर्थिकाः अकार्षीत्प्रातिहार्याणि नदीं नैरञ्जनां प्रति <२०७> + + + + + + + .. मुनिं याचामहे वयम्* प्रव्राजये कारुणिकस्ततोऽस्मान् <अनुकम्पया २०८> <ग>यशीर्षं वयं गत्वा गौतमं शासन्<अं> त्<अ>त्<अ>ः आरब्धवीर्यैरस्माभिः प्राप्तं निर्वाणमुत्तमम्* <२०९> कृत्वेह शास्तुः सत्कारं स्तूपं तदभिवन्द्य च । सर्वे वयं प्रव्रजिताः शीतिभ्<ऊताश्च निर्वृताः २१०> <उरुवि>ल्वानदीगयाकाश्यपा<ः> स्थविरास्त्रयः व्याकुर्वंति स्वकं कर्म अन<वतप्ते महा>ह्रदे ॥ ॥ <२११> उरुविल्वानदीगयाकाश्यपानां वर्गः पंचदशमः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं यशसमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मन् + + + + + + + <उरुविल्वानद्>ई<ग>याकाश्<य्>अपैः स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि य्<अशाः स्वकां क>र्मप्लोतिं व्याकरोतु । गान्धिकोऽहं पुराभूवं गन्धपण्येषु कोविदः कुमार्यश्च स्त्रियस्तत्र तदा पण्यार्थमागताः <२१२> (म्स्व्,wइ ९७) दृष्ट्वा च रूपधारिण्य<ः> स्त्रियस्तत्र्<आ> .. + + + + + + + + + + + <रागचि>त्<त्>आश्च दृष्टवान्* <२१३> न चोत्सहे वितरितुं संहसं सं .. + + + कृतवान् पाणिसंस्पर्श<ं> परस्त्रीष्वपरीक्षकः <२१४> तेन कर्मविपाकेन नरकेषूपपन्नवान्* मानुष्यं पुनरागम्य पाणिः शुष्यत्<इ> दक्षिणः <२१५> पंच जाति<शतान्य्> + + + + + + + + + + + + + + + पाणिः संम्लायति विशुष्यति । <२१६> आराधितो + + + + प्राव्रजं चानगारिकाम्* अर्हत्वं च मया प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <२१७> एतद्भदन्ताः स्मरामि यन्मयाकुशलं कृतम्* अनुभूतं फलं तस्य न हि कर्म प्र<णश्यति २१८> + + + + + + + + + + + + + + + + + + <द>क्<ष्>इणकः पाणिर्न यथा वामकस्तथा <२१९> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + पुरुषो वापि दुःखां विन्दति वेदनाम्* <२२०> विसर्जयेत्पारदारमग्निं प्रज्वलितं यथा । स्वेषु दारेषु सन्तुष्येद्बुद्धिमान् पण्डितो नरः <२२१> पश्यतः परदारेषु यः पुमान् + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२२२> + + <कृ>त्<अं> मया पापं पूर्वमन्यासु जातिषु <अनुभू>तं फलं तस्य अनल्पं नरके चिरम्* <२२३> इयं मे पश्चिमा जातिः प्राप्तं पदमनुत्तरम्* मुक्तोऽस्मि सर्वदुःखेभ्<य>ः <श्>ईतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <२२४> तस्माद्विमुखक्. .. .. .. ..ं .ई .. .. .इ + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२२५> + + + + यथा स्थविरो भिक्षुसंघाग्रतस्थित्<अः व्याक>रोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <२२६> स्थविरयशसो वर्गः षोडशः ॥ ॥ (म्स्व्,wइ ९८) अथ <स्थविरस्थ>विरा भिक्षवः आयुष्मन्तं ज्यो<तिष्कमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं ज्योतिष्क आयुष्मता यशसा स्वका कर्मप्लोति>रिदानीमायुष्मानपि ज्योतिष्क्<अः व्याकरोतु> (fओल्. २०७ १) स्वकां कर्मप्लोतिम् । अथायुष्मान् ज्योतिष्कस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति बन्धुमत्यां राज<धान्यां> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२२७> + + + + महीपालो नरर्षभमहं तदा । उत्तरोत्तरभक्तेन सगणं तर्पयामहे । <२२८> त्रैमास्यं भोजितो बुद्धो + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२२९> + + + + + <सह>स्रं भोजनाच्छादनं तथा । एकैकस्य तदा भिक्षोर्दानं दत्तमनल्पकम्* <२३०> हेमजालप्रतिच्छन्ना हस्तिन्<अ>श्च्<अ स्>व्<अलंक्>ऋ<ताः> + + + + + + + + + + + + .. .. + + ॥। <२३१> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ः पश्चिमः कृतः <२३३> संतर्पितो महाराज्ञा ऋषिश्रेष्ठो विनायकः ततोऽस्मि चिन्तामापन्नो दृष्ट्वा आसनसंपदः <२३४> स्यान्मे खाद्य्<अं> च्<अ भोज्>य्<अं च न> त्व्<ए>तादृशमा<सनम्*> + + + + + + + + + + + + + + + + <२३५> + + + + + + + + + + + + + + + + + + <मा>मब्रवीच्छक्रः सहायस्ते भवाम्यहम्* <२३६> तेन निर्मितमुद्यानं शुभं दिव्यं मनोरमम्* प्रज्ञप्तमासनं दिव्यं दिव्यान्याच्छादनानि च । <२३७> ततो विपश्यी .. म्या + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२३८> + + + + + + + + + + + + स्वलंकृताः भिक्षोश्छत्रं धारयन्ति तदैकैकस्य मूर्ध्ननि । <२३९> ततो दिव्येन भक्तेन तर्पितः स विनायकः दिव्यैराच्छादितो वस्त्रैर्मुनिः सश्रावक्<ओ> + + ॥। <२४०> (म्स्व्,wइ ९९) <कृ>तपुण्यो विरोचेयं देवेषु मनुजेषु च । <२४१> कृत्वा महर्षेः सत्कारं श्रीमतो वै विपश्यिनः <२४२> इयं मे पश्चिमा जातिर्जाता राजगृहे वयम्* बिंबिसार्<अस्>य्<अ> + + + + + + + + + + + <२४३> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <अमात्या>नां नैगमानां च सर्वशः <२४४> दिव्यैः कामैरहं नित्यमस्मिं संतर्पितोऽभवत्* मनुष्यभूतोऽन्वभवं दिव्यान् कामान्मनोरमान्* <२४५> अनुत्तरः सार्थवाहस्ततो बुद्धो महामुनिः वि<नायकः> + + + + + + + + + + + + <२४६> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + सः प्रायां येनासौ भगवान्मुनिः <२४७> + + + + + + द्योतमुल्काधारं प्रभाकरम्* अवतीर्य रथात्पद्भ्यामुपसंक्रान्तवान्मुनिम्* <२४८> वन्दित्वा शिरसा पादौ मुदितोऽहं मह्<आमुनेः> + + + + + + + + + + + + + + + + <२४९> + + + + + + + + + + + + + + + + <सार्थ>वाहं नरादित्यं छिन्नं मारस्य ब<न्धनम्* २५०> <लोकस्या>न्<उ>त्तरः शास्ता ममासावनुकम्पया । आर्यसत्यान्युपदिशे प्रत्यविध्यमहं तदा । <२५१> अहं तदा कारुणिकं संबु<द्धम्> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२५२> + + + + + + + + + + (fओल्. २०७ १) <ऽप्रति>पृष्ठौद्गलः एहि भिक्षो इत्यवद्. + + + उपसंपदा । <२५३> तेनाप्रमत्तमनसा दृढवीर्यसमाधिना । शिवं निर्वाणममृतं स्पृष्टं स्थानमनुत्तरम्* <२५४> आराधि<तः> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२५५> (म्स्व्,wइ १००) + + + + + + + राज्जात्या च मरणेन च । शोकै .. + + + + + + + मुक्तोऽस्मि सर्वतः <२५६> ज्योतिष्क एवं स्थविरः भिक्षुसंघाग्रतस्थितः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <२५७> ॥। <इद>मवोचन्* व्याकृतमायुष्मं राष्ट्रपाल आयुष्मता ज्योतिष्केण स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि राष्ट्रपालो व्याकरोतु स्वकां कर्मप्लोतिम् । अथायुष्मान् राष्ट्रपालस्<तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति> + + + + + + + + + + + + + <व>र्धनः राज्ञः कृकेरहं पुत्रः कनीयानभवं तदा । <२५८> अकारयन्महत्स्तूपं श्रीमतः काश्यपस्य वै । {<महास्तूपं>} तस्यैव च पितुश्छत्रं खुड्डाकमनुरक्<ष्.> + ॥। <२५९> <त>त्कर्म कृत्वा कुशलं यत्र यत्रोपपन्नवान्* देवभूतो मनुष्य<श्च> कृतपुण्यो विरोचिषम्* । <२६१> इयं मे पश्चिमा जातिर्जातोऽहं स्थूलकोष्ठके । श्रे<ष्ठि> + + + + + + + + + + + + + + <२६२> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + पक्षोऽहं तथा जनपदेष्वपि । <२६३> प्रसादिको दर्शनीयः स्वभिरूपः सुसंस्थितः मानुष्यकाभी रिद्धीभिः सर्वकामसमर्पितः <२६४> प्रियं म<नापः शास्ता स> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२६५> <स>र्वाशयानां कुशलः शास्ता मेऽप्रतिपुद्गलः प्रत्यक्षिपं मे प्रव्रज्यां स विदित्वाशयं मम । <२६६> न बुद्धा अनन्<उ>ज्<ञ्>आ<त्>अं मात्रा पित्रा च + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२६७> + + + + + + + + <मातापि>त्रोरथाब्रुवं ताताम्बावनुजानीत प्रव्रजिष्येऽनगारिकाम्* <२६८> माता पिता च मे श्रुत्वा जातौ .. .. .. .औ .. + + + +ं + + + + .. मरण्. + + + + + <२६९ >(म्स्व्,wइ १०१) + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <ना>नुज्ञास्यथ्<अ> मां यदि । <२७०> षड्रात्रं मुक्तिमाकांक्षमनाहारः स्थितोऽभवन्* .. + + + + + + + + + + + + + + + <२७१> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + मृतेन करिष्यथ । <२७२> सचेदभिरमेतायं प्रव्रज्यायां हि वः सुतः एवं द्र्<अक्ष्यथ जीवितं> + + + + + + + + <२७३> + + + + + + + + + + + + + + + + (fओल्. २०८ १) नान्यत्र मातापितरौ कान्यस्यान्या गतिर्भवेत्* <२७४> माता पिता च मे प्राह वयस्याः प्रिय्<अ> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ॥। <२७५> <माता पि>ता च मे प्राह सचेत्प्रव्रजितो भवान्* करोति दर्शनं भूयो गच्छ प्रव्रज पुत्रक : <२७७> साध्वित्यहं + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ॥। <२७८> ततोऽहं प्रव्रजित्वेह व्याहारं शास्तृशासने । सर्वसंयोजनं क्षीणमास्रवा निहता <ह्>इ <मे> <२८०> + + + + + + + + + + <अ>नुभूत्<अं> + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२८१> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + प्राप्तं शीतीभूतोऽस्मि निर्वृतः <२८२> प्रसाद्य मानसं तस्मान्महाकारुणिके जिने । स्तूपे कुरुत सत्कार<ं> विमोक्ष्यथ महाभय्<अं> ॥। <२८३> (म्स्व्,wइ १०२) राष्ट्रपालवर्गोऽष्टादशमः । ॥ ॥ अथ स्थविरस्थविरा भिक्षवः आयुष्मन्तं स्वातिमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्म्<अन्> ॥। <आयुष्मता राष्ट्रपालेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि स्वातिर्व्याकरोतु स्वकां> कर्मप्लोतिमथायुष्मान् स्वातिस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति अहं राजगृहेऽभूवमग्र<ः> श्रेष्ठी मह्<आधनः> + + + + + + + + + + + + + + + + <२८५> + + + + + + + + + + + + + + + + ऋषीनभोजयन् सर्वे ह्येकैकं च कुले कुले । <२८६> यादृशं च स्वयं भक्तमात्मार्थे पच्यते सदा । देयन् तादृशमेवैषामेकै<कस्य> + + + + <२८७> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <प्र>तिरूपक<म्*> । <२८८> भक्तपंचशत्<अ>ं यादृक्<करण्डान्म>म साध्यते । भक्तं तादृशमेवाहं तस्य भिक्षो<ः> प्रदत्तवां <२८९> ततो मे तत्र मात्सर्यमुदपादि सुदारु<णम्*> + + + + + + + + + + + + + + + + ॥। <२९०> कुतः पुनर्भिक्षुमिमं त्रैमा<स्.> + + + + +म्* भविष्यत्यतिमात्रोऽयं व्यय<ः> पंच शतानि मे <२९२> यन्वहं श्रमणस्यास्य मरणाय पराक्रमम्* कु + + + + + + + + + + + + + + + <२९३> + + + + + + + + + + + + + + + + भोजनेन सह प्रादामा .. + + + + + + <२९४> तस्मिंश्च भुक्तमात्रेऽस्य व्याधिर्दारुणमुत्थितः अन्त्राण्यान्त्रगुणा वृक्का अधोभागेन निर्गतः <२९५> क्. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <२९६> + + + + + + (fओल्. २०८ १) श्रेष्ठी अवधीद्य इमं मुनिं प्रत्य्<एकबुद्धम्> + + <शीतीभूत>मनास्रवम् । <२९७> समन्ताज्<ज्>ञातयः क्रुद्धा अवध्यायन्ति मां ततः बह्वपुण्यं प्रसूतं ते यदयं घाति<तो> + + <२९८> (म्स्व्,wइ १०३) + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <प्रकाशि>तोऽत्ययं ततः <२९९> क्षमयित्वा पु<नः सर्वं प्रतिदे>श्यात्ययं ततः सहस्रार्धेन भक्तेन तर्पयामि सभक्तितं <३००> तत्पापं देशयित्वाहं क्षमयित्वा च तानृषी<न्*> + + + + + + + + + + + + + + + + <३०१> + + + + + + + + + + + + + + + + <य>था मुक्ता इमे सर्वे तथा मुच्येय बन्ध्<अनात्* ३०२> मा दरिद्रेषु गेहेषु जन्म मेऽभूत्कदाचन : मा भूत्कदाचिन्मात्सर्यं समुत्पद्येत चेतसि । <३०३> प्रत्येकबुद्धं हत्<अवान्> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३०४> + + + + + + + + वेदये दुःखवेदनाम् । मानुष्यं पुनरागम्य क्षिप्रं कालं करोम्यहम् । <३०५> महाधनो भवाम्याढ्यो लोकसत्कृतपूजितः पतद्भिरांत्रै + + + + + + + + + + + <३०६> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + न रागः सर्वसमुद्धृतः <३०७> यदा चाप्यनुपादाय निर्वाणं मे भविष्यति । अन्त्राण्यन्त्रगुणा वृक्का चैकं च निपतिष्यति । <३०८> य .. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३०९> + + + + + <श्राव>स्त्यां स्वातिर्भिक्षुर्महर्<द्>धिकः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे ॥ ॥ <३१०> स्वातिवर्ग एकोनविंशतिमः ॥ ॥ ॥। <जङ्घाका>श्यप स्वातिना भिक्षुणा स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि जङ्घाकाश्यपो व्याकरोतु स्वकां कर्मप्लोतिम् । अथाय्<उष्माञ्जङ्घाकाश्यपः तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति> (म्स्व्,wइ १०४) + + + + + + + + + + + + + + + कम् । ग्रामेण वै समस्तेन दुर्भिक्षे वर्तमानके । <३११> आगतो मम भागेन तत्रैकः शीत<लो> + + + + + + + <भगवा>ं <श्>ई<त्>ईभूतो <न्>इरास्रवः ॥। <३१२> एवं विचिन्तयित्वाहमकार्षं पापकां मतिम् । किमस्याहं प्रदास्यामि भिक्षोर्भक्तमक<र्मणः ३१४> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३१५> + + + + + + + + + + + + + + + + <संघा>ते तपने चैव दुःखां विन्दामि वेदनां* <३१६> नरकात्प्रच्युतश्चाहं यत्र यत्रोपपन्नवान्* कृ + + + + + + + + + + + + + + + ॥। <३१७> (fओल्. २०९ १) प्रव्रज्य श्रद्धया चैवमास्रवा निहता मया : अभिज्ञा<ः> षण्मया स्पृष्टा<ः> प्राप्तमर्ह<त्>व्<अम्> + + ॥। <३१९> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + न्तो भवाम्यहम्* <३२१> जंघा काश्यपगोत्रेण कर्मनामा महर्<द्>धिकः व्याकरोति स्वकं <कर्म> अनवतप्ते मह्<आह्रदे> ॥। <३२२> <भि>क्षवः आयुष्मन्तं चूड्<अ>पृष्ठअन्थकमिदमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं चूडपन्थक आयुष्मता जंघा<काश्यपेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि चूडपन्थको व्याकरोतु स्वकां कर्मप्लोतिम् । अथायुष्मान् चूडपन्थकस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति> + + <सू>करिकोऽभूवं पूर्वमन्यासु जातिषु : ब<द्>ध्वा मुखे सूकरका<न्> नदीतीरमतारयम्* <३२३> न्<अ>द्<ई>म्<अ>ध्यमह<ं> प्राप्. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३२४> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + स्म ऋषयो ममागत्यानुकम्पया : <३२५> ते मा<म>मोचयंस्तत्र ततः प्रव्राजयन्ति मां आसंज्ञिके वाव .. .. + या .. + + + + + ॥। <३२६> (म्स्व्,wइ १०५) <आराधि>तश्च संबुद्ध<ः> प्राव्रजं चानगारिकाम् । संमोहवांश्च धन्धगतिरुद्देशं नाध्यगामहम्* <३२८> तृभिर्मासैर्भदन्तैका मया + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३२९> + + + + + + + + + + + + + + + + <स>न्धावतेमं संसारं दीर्घं कल्पमनल्पकम्* <३३०> {<सन्धावित्वेमं>} संमुखं लोकनाथस्य व्याकरो<च्> चूडपन्थकः कृष्णशुक्लानि कर्माण्य<नवतप्ते> + + + + ॥। <३३१> <इ>दमवोचन्* व्याकृतमायुष्मं स<र्पदास आयुष्मता चूडप>न्थकेन स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि व्याकरोतु स्वकां कर्म<प्लोतिम् । अथायुष्मान् चूडपन्थकस्तस्यां वेलायां स्वकां कर्मप्लोतिं व्याकरोति> + + + + + + + + + + <श्रमण>कोऽभवम्* बहुश्रुतस्तृपिटकश्चाभूवं .. + + + + <३३२> .. वाचयाम्यहं भिक्षूं न धर्मं देशयामि च । जानीयुर्भिक्षवो मान्ये मा भूवं + + + + + <३३३> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३३४> + + + + + + + + + + + + + + + .. न प्रकाशयसे धर्मं न ह्येतत्तव शोभनम् । <३३५> ततो मरणकालो .. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३३६> + + + + + + + + + + + + + + + + + + (fओल्. २०९ १) + + + + + + + + + + + + + + <३३७> + + + <देशयित्>व्<आ>ह्<अं> मात्सर्यं च विनोद्य तम् । पर्ष<त्>स्वदेशयं धर्मं सप्तर्<आत्रमहं तदा> ॥। <३३८> + + + + + + + + <सप्त>र्<आ>त्र्<अ>म् <अ>ह्<अं> त्<अ>दा । देव्<अ>ल्<ओ>क्<ए> प्र्<अ>म्<ओ>द्<इत्वा सर्वकामस>मर्पितः <३४०> (म्स्व्,wइ १०६) देवलोकात्ततश्च्युत्वा लब्धो मे मानुषो भवः शाक्यराजकुले जा<तो> + + + + + + + + <३४१> + + + + + + + + + + + + + + + + <प्रियो मनापः सर्वेषां निष्ठाप्राप्तश्च सं>पृष्ठअदान्* <३४२> कुलात्कुलाच्च पुरुषः प्राव्रजद्+ + + + <ने>च्छाम्यहं तु प्रव्रज्यां कामभोगसमर्पितः <३४३> ममैव चानुकंपार्थं संबुद्धोऽप्र्<अतिपुद्गलः> + + + + + + + + + + + + + + + + <३४४> + + + + + + + + + + + + + + + + + + <व>र्षाण्यहं ताव<द्> दानं दास्याम्यनल्पक्<अं ३४५> <दानानि> द्<अ>त्वा स्<अ>पृष्ठत्<आ>ह्<अं> वर्षाणामहमत्ययात्* ततश्<च> प्रव्रजिष्यामि वरप्र्<अज्ञ> + + + + ॥। <३४६> <बु>द्धस्य गौरवेणाहं वचनं न प्रतिक्षिपेत्* सप्ताहेन भदन्ताहं प्रव्रजिष्येऽनुकंपक : <३४८> दत्वा च दानं सप्ताहं + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३४९> + + + + + + + + + + + + + <उ>त्तमम्* अचिन्तयित्वा जनतां प्रव्रज्यामभिनिष्क्रमेत्* <३५०> श्रद्धया प्रव्रजित्वा च युक्तोऽहं जिनशासने । वर्षै .. + + + + + + + + + + + + + <३५१> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + गच्छामि नामृतम्* <३५२> ततो मे ह्रीव्यपत्राप्यमुदपादि महर्<द्>धिकम्* गर्ह्योऽहं ज्ञातिसंघस्य भवि + + .. .. + + ॥। <३५३> + + + + गृहीत्वाहं पर्यङ्केन निषण्णवान्* ग्रीवायां स्थापितं शस्त्रमथ चित्तं व्यमुच्यत । <३५५> (म्स्व्,wइ १०७) अखिल्. .. .. .इ .ओ ..ं .. .. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + <३५६> + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + क्षेण मया प्राप्ता शान्तिरनुत्तमा : <३५७> यत्<अः> पुराहमभवं क्लीवी सद्धर्ममत्सरः फलं त .. + + + + + + + + + + + + ॥। <३५८> + + + + + + + +।ः सर्पदासो महर्<द्>धिकः व्याकरोति स्वकं कर्म अनवतप्ते महाह्रदे । ॥ ॥ <३६०> स्<अर्पदासवर्गो> ॥। fओल्. २११ १ (ग्ब्म् ६.१०६९ ): <अ>कार्षं प्रणिधिन् तदा <४०३> एतादृशेभि स्थविरैर्भवे म<म> २११ २: अहम् । सुसंस्थितो मया भोगो यत्र यत्रोपपन्न<वान्> <४०६> २११ ३: <त>त्कर्म कृत्वा कुशलं जातो वाराणसीं पुरे २११ ४: <जेन्ताकस्य च स्नानेन ताल>विलेपनेन च । आरोपणेन च्छत्रस्य अनु<भूतं सुखं बहु> <४११> २११ ५: .इका समास्त्रिंशदवरका<ः> <४१३> प्रव्रज्या च मया <लब्धा> २११ ६ (ग्ब्म् ६.१०६९ ): .. प्र्. गृ .य्. + + + .. .. .. .. य्. .उ त्. ध्. त्त्. .. २११ ७: स्वयं <४३९> मैत्रेण कायकर्मणा वचसा मनसा तथा २११ ८: <शय्या>सनं प्रज्ञापय प्रातिहार्यं विदर्शयम् । ममे २११ ९: <चिन्>त्<इ>त्<अ>मभूद्यश्चासीत्प्रणिधिर्मम । तं षिद्धमे २११ १०: <स>पृष्ठताविंशः ॥ ॥ अथ स्थविरस्थवि<रा भिक्षव अयुष्मन्तमुपसेनमिदमवोचन्* व्याकृतायुष्मनुपसेन आयुष्मता द्रव्यमल्लपुत्रेण स्वका कर्मप्लोतिरिदानीमायुष्मानपि> २१२ १ (ग्ब्म् ६.१०६७ ): <स्व>कां कर्मप्लोतिं व्याकरोति । अथायुष्मानुपसेन<स्> २१२ २: दुर्गेषु तत्र तत्र चराम्यहम् <४४८> समुपस्थापये २१२ ३: <त>दा । अहिंसकस्याथ मुने<ः> शरं कायेऽनुपातयं <४५१> २१२ ४: नरकेभ्<य>स्<त>तश्च्युत्वा तिर्यग्योनिमु<पागतः> २१२ ७ (ग्ब्म् ६.१०६७ ): प्रार्थय । चोच्चकु २१२ ८: <कृतपु>ण्यो विरोचितः <४८५> अनुभूतं मया राज्यं दि<व्>यमा<नुष> २१२ ९: <मा>नुषो भवः । आराधितः शाक्यसिंहः संबुद्धोऽयम<नुत्तरः> <४८८> २१२ १०: <ऽस्>म्<इ> निर्वृतः <४९०> राज्ञां कुलात्प्रव्रजितो ज्ञातिर्बुद्धस्य भ<द्रिकः> २१३ १ (ग्ब्म् ६.१०६८ ): आयुष्मं लवणभद्रिक आयुष्मता भद्रिकेण शाक्यराजेन २१३ २: <ता>यिनः । अभूवं कर्मकारोऽहं भृतकः पुरुषस्तदा <४९२> २१३ ३: <कर्मव्>इपाकेन वचोदुश्चरितेन च । ततश्च्युतः काल<गतो> २१३ ४: <मा>र्गे वनषण्<ड्>अ<न्>इ<व्>आसितः <४९७> तत्रास्मि लोकप्रद्यो<तं> २१३ ६ (ग्ब्म् ६.१०६८ ): <च्>यु<त्>व्<आ स्>पृष्ठऋ<ष्>ट्<अ>व्<आनम्>ऋ<तं पदं> <५२३ द्> २१३ ७: इत्य्<ए>वं मधुवासिष्ठो भिक्ष्<उसंघाग्रतः> २१३ ८: <विप>श्य्<इ>नं बुद्धमद्राक्षं प्रविशन्तं पुरोत्तमम् <५२७> दृष्ट्वा मह्<आकारुणिकम्> २१३ १०: <न चा>हं धर्ममश्रौषं न चैनं शरणं गतः । चित्तमेव प्र<साद्य> (fओल्. २१८ १; म्स्वि २११) ष्वेनोद्यच्छमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । किं भदन्त भगवता कर्म कृतम्* । भरद्वाजेनापि पठता स्वाध्यायवता त्रीणि पिटकान्य्(ग्ब्म् ६.१०७० ) अधीतानि । त्रिपिटः संवृत्तो धार्मकथिको युक्तमुक्तप्रतिभानः । यावत्तेनान्यतमो गृहपतिरन्वावर्तितः । तेन तमुद्दिश्य सर्वोपकरणसंपन्नो विहारः कारितः । ततस्तेन भ्रातुर्वसिष्ठस्य संदिष्टम्* । आगच्छ एकध्ये प्रतिवसामः । स श्रुत्वा आगतः । ततस्तेन गृहपतिना दृष्टः शान्तेर्यापथः कायप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च । स तं दृष्ट्वाभिप्रसन्नः । ततः प्रसादजातेन प्रणीतेनाहारेण संतर्प्य महार्हेण वस्त्रयुगेनाच्छादितः । ततो भरद्वाजस्य ईर्ष्या समुत्पन्ना । अहमस्य सर्वत्र पूर्वंगमो नाहमनेन कदाचिद्वस्त्रेणाच्छादितः । एष त्वचिराभ्यागत एष वस्त्रेणाच्छादित इति स भ्रातुर्वसिष्ठस्य रन्ध्रान्वेषी संवृत्तः । तेनासौ संलक्षितश्चिन्तयति । ईर्ष्याप्रकृतिरियम्* । यद्यस्मै एतद्वस्त्रयुगं <न> दास्यामि भूयस्या मात्रया अप्रसादं प्रवेदयिष्यतीति । तेन तस्मै दत्तम्* । तथाप्यसौ रन्ध्रान्वेषणपरस्तिष्ठत्येव । यावत्तस्य गृहपतेः प्रेष्यदारिका तं विहारमागत्यागत्य कर्म करोति सा भरद्वाजेनोच्यते । दारिके अहं तवैतद्वस्त्रयुगमनुप्रयच्छामि । त्वया मम वचनं कर्तव्यमिति । सा कथयति । आर्य किं मया करणीयम्* । त्वमेतद्वस्त्रयुगं प्रावृत्य गृहे परिकर्म कुरु । यदि गृहपतिः पृच्छेत्कुतस्तवैतद्वस्त्रयुगमिति । वक्तव्यः आर्य वसिष्ठेन मे दत्तमिति । यदि पृच्छेत्किमर्थमिति । (म्स्वि २१२) वक्तव्यः आर्य एतदपि प्रष्टव्यम्* । किमर्थं पुरुषाः स्त्रीणां <प्रय>च्छन्तीति । ततस्तया यथासंदिष्टं सर्वमनुष्ठितम्* । ततस्तेन गृहपतिना वसिष्ठस्यान्तिके अप्रसादः प्रवेदितः । असत्कारभीरवस्ते महात्मानः । स उत्थाय प्रक्रान्तः । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसौ भरद्वाजः अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । यन्मयार्ह<न्नसत्कृतो>ऽभ्याख्यानेनाभ्याख्यातः ततस्तस्य कर्मणो विपाकेन बहूनि वर्षाणि पूर्ववन्नरकेषु पक्वः यावदेतर्ह्यप्यहमभिसंबोधिः सुन्दरिकया प्रव्राजिकया अभूतेनाभ्याख्यातः । किं भदन्त भगवता कर्म कृतम्* । यस्य कर्मणो विपाकेन चंचामाणविकयाभूतेनाभ्याख्यातः । भगवानाह । तथागतेनैवैतानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि उपचितानि साधारणान्यसाधारणानि च लब्धसंभाराणि । पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । कतमानि साधारणानि । भूतपूर्वं भिक्षवो वाराणस्यामन्यतमो ब्राह्मणो वेदवेदाङ्गपारगः पञ्चानां माणवकशतानां ब्राह्मणानां मन्त्रान् <वाचयति> वाराणसीनिवासिनो जनकायस्यातीव सत्कृतो गुरुकृतो मानितः पूजितोऽर्हन् संमतः । यावदन्यतमः पंचाभिज्ञ ऋषिर्जनपदचारिकां चरन् <वाराणसी>मनुप्राप्तः । वाराणसीनिवासिना जनकायेन दृष्टः (fओल्. २१८ १) प्रासादिकश्च । दृष्ट्वा च पुनः सर्वजनकायोऽभिप्रसन्नः । यस्य यद्दातव्यं कर्तव्यं वा पारलौकिकं स तस्मै अनुप्रयच्छति । ततस्तस्य लाभसत्कारोऽन्तर्हितः । तस्य ऋषेरन्तिके (ग्ब्म् ६.१०७० ) ईर्ष्याभिनिविष्टबुद्धिर्(म्स्वि २१३) माणवकानामन्त्रयते । माणवका अपि तु कामभोग्येष इति । तेऽपि कथयन्ति । एवमेतदुपाध्याय कामभोग्येवैष नायमृषिरिति । ततः स रथ्यावीथीचत्वरशृङ्गाटकेषु ब्राह्मणगृहपतिकुलेषु चारोचयन्ति । किन् तर्हि । कामभोगीति श्रुत्वा महाजनकायेन अप्रसादः प्रवेदितः । असत्कारभीरुरसौ वाराणस्याः प्रक्रान्तः । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ ब्राह्मणोऽहं स तेन कालेन तेन समयेन । यानि तानि पंचमाणवकशतानि एवैतानि पंचभिक्षुशतानि । यन्मयाभ्याख्यातस्तस्य कर्मणो विपाकेन पूर्ववद्यावन्नरकेषु पक्वः । तेनैव कर्मावशेषेण एतर्ह्यप्य्संबुद्धबोधिश्चंचामाणविकया अभूतेनाभ्याख्यातः सार्धं पंचभिर्भिक्षुशतैः । इदं साधारनं कर्म । कतरदसाधारणम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो वाराणस्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा राज्यं कारयति ऋद्धं चेति विस्तरेण । तेन खलु समयेन भद्रा नाम रूपाजीविनी प्रतिवसति । मृणालश्च नाम धूर्तपुरुषः । तेन तस्या वस्त्रालंकारमनुप्रेषितं परिचारणाय । सा तद्वस्त्रालंकारं प्रावृता । अन्यतमश्च पुरुष पंचकार्षापणशतान्यादाय उपस्थितः । कथयति । भद्रे आगच्छ परिचारयाव इति । सा संलक्षयति । यदि गमिष्यामि पंच कार्षापणशतानि न लप्स्ये । अदक्षिण्यं चैतत्गृहागतं प्रत्याख्याय अन्यत्र गमनमिति । तया प्रेष्यदारिका उक्ता । गच्छ मृणालस्य कथय आर्या कथयति न तावदहं सज्जा पश्चादागमिष्यामीति । तया (म्स्वि २१४) तस्मै गत्वा आरोचितम्* । सोऽपि पुरुषो बहुकरणीयस्तां परिचार्य प्रथम एव यामे प्रक्रान्तः । सा संलक्षयति । महती वेला <वर्त>ते । शक्ष्याम्यहं तस्यापि चित्तग्राहं कर्तुमिति । तया पुनरप्यसौ दारिकाभिहिता । गच्छ मृणालस्यारोचय । आर्या सज्जा संवृत्ता । कथय कतरदुद्यानमागच्छत्विति । तया तस्मै गत्वा आरोचितम्* । स कथयति । क्षणेन तवार्या सज्जा क्षणेन न सज्जेति । सा दारिका तस्याः सान्तरा । तया समाख्यातम्* । आर्यपुत्र नासौ सज्जा । किन् तर्हि । त्वदीयेन वस्त्रालंकारेण अन्येन पुरुषेण सार्धं परिचारितमिति । तस्य यत्कामरागपर्यवस्थानं तद्विगतम्* । व्यापादपर्यवस्थानं समुत्पन्नम्* । संजातामर्षः कथयति । दारिके भद्राया गत्वा कथय अमुकमुद्यानं गच्छेति । तया गत्वा भद्राया आरोचितम्* । सा तदुद्यानं गता । मृणालेन धूर्तकपुरुषेणोक्ता । युक्तं नाम तव मदीयेन वस्त्रालंकारेण अन्येन पुरुषेण सार्धं परिचरितुमिति । सा कथयति । आर्यपुत्र अस्ति एव ममापराधः । किन् तु नित्यापराधो मातृग्रामः क्षमस्वेति । ततस्तेन संजातामर्षेण (fओल्. २१९ १) निष्कोषमसिं कृत्वा जीविताद्व्यपरोपिता । ततस्तया प्रेष्यदारिकया महान् कोलाहलशब्दः कृतः । आर्या प्रघातिता आर्या प्रघातितेन श्रुत्वा महाजनकायः प्रधावितो (ग्ब्म् ६.१०७१ ) यावत्तस्मिन्नुद्याने सुरुचिर्नाम प्रत्येकबुद्धो ध्यायति । ततोऽसौ मृणालो धूर्तपुरुषः संत्रस्तो रुधिरम्रक्षितमसिं सुरुचेः प्रत्येकबुद्धस्य पुरस्ताच्छोरयित्वा तस्यैव महाजनकायस्य मध्यं प्रविष्टः । महाजनकायश्च रुधिरम्रक्षितमसिं दृष्ट्वा अनेन प्रव्रजितेन भद्रा (म्स्वि २१५) जीविताद्व्यपरोपिता । ततस्तं प्रत्येकबुद्धं संजातार्याः कथयन्ति । भोः प्रव्रजित ऋषिध्वजं धारयसि । ईदृशं नाम करोषीति । स कथयति । किं कृतम्* । ते कथयन्ति । भद्रया ते सार्धं परिचारितम्* । सा जीविताद्व्यपरोपितेति । स कथयति । शान्तं नाहमस्य कर्मणः कारीति । स शान्तवाद्यपि तेन महाजनकायेन पश्चाद्बाहुगाढबन्धनबद्धो राज्ञ उपनामितः । देवानेन प्रव्रजितेन भद्रया सार्धं परिचरितम्* । सा जीविताद्व्यपरोपितेति । अपरीक्षका हि राजानः । कथयति । यद्येवं गच्छत घातयत । परित्यक्तोऽयं मया प्रव्रजित इति । ततोऽसौ करवीरमालावसक्तकण्ठगुणो नीलाम्बरवसनैः पुरुषैरुद्यतशस्त्रैः संपरिवारितो रथ्यावीथिचत्वरशृङ्गाटकेष्वनुश्राव्यमानो नगरादुद्यानाभिमुखो नीयते । ततो मृणालस्य धूर्तपुरुषस्य बुद्धिरुत्पन्ना अयं तपस्वी प्रव्रजित अदूष्यनपकारी अभूतेनाभ्याख्यातः । सोऽयमिदानीं प्रघात्यते । न मम प्रतिरूपं स्यात्* । यदहमप्युपेक्षेय । इति विदित्वा परावृत्य राज्ञः सकाशमुपसंक्रान्तः पादयोर्निपत्य कथयति । देव नायं प्रव्रजितोऽस्य कर्मणः कारी मयैतत्पापकं कर्म कृतम्* । मुच्यतामयं प्रव्रजित इति । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसौ मृणालो नाम धूर्तः अहं स तेन कालेन तेन समयेन । यन्मया प्रत्येकबुद्धोऽभूतेनाभ्याख्यातस्तस्याहं कर्मणो विपाकेन बहूनि वर्षाणि पूर्ववद्यावन्नरकेषु पक्वः । तेन च (म्स्वि २१६) कर्मावशेषेण चंचामाणविकया अभूतेनाख्यातः । इदमसाधारणम्* । किं भदन्त भगवता कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन वैरंभेषु यवान् परिभुक्तवान् सार्धं भिक्षुद्वयोनैः पञ्चभिर्भिक्षुशतैरायुष्मन्* शारिपुत्रमौद्गल्यायनाभ्यां दिव्या सुधा परिभुक्तेति । भगवानाह । तथागतेनैव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि उपचितानि । पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । योऽशीतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां विपश्यी नाम शास्ता लोक उत्पन्नः । पूर्ववद्यावद्बुद्धो भगवान्* । स जनपदचारिकां चरन् बन्धुमतीराजधानीमनुप्राप्तः । तस्यां बन्धुमत्यामन्यतमो ब्राह्मणः पण्चमाणवकशतानि ब्राह्मणानां मन्त्रान् वाचयति । तेन विपश्यी सम्यक्संबुद्धः पञ्चशतपरिवारो दृष्टः । स माण<वकान्> (fओल्. २१९ १) <आ>मन्त्रयते । नार्हन्ति भवन्तोऽमी मुण्डकाः श्रमणका दिव्यां सुधामर्हन्ति तु कोटरयवान् परिभोक्तुमिति । तैरभ्यनुमोदितम्* । एवमेवैतदुपाध्याय नार्हन्त्येवामी मुण्डकाः श्रमणका दिव्यां सुधां (ग्ब्म् ६.१०७१ ) भोक्तुमर्हन्ति तु कोटरयवान् परिभोक्तुमिति । तत्र द्वौ माणवकौ शुक्लौ । तौ कथयतः । उपाध्याय न शोभनमुक्तम्* । अर्हन्त्येवामी महात्मानो दिव्यां सुधां परिभोक्तुमिति । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसौ पञ्चशतपरिवारो ब्राह्मणः अहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । यन्मया विपश्यिनः सम्यक्संबुद्धस्य सश्रावकसंघस्यान्तिके खरं (म्स्वि २१७) वाक्कर्म निश्चारितं तस्य कर्मणो विपाकेन मया बहूनि वर्षाणि बहूनि वर्षशतानि बहूनि वर्षसहस्राणि बहूनि वर्षशतसहस्राणि कोटरयवाः परिभुक्ताः । तेनैव कर्मावशेषेणैतर्ह्यप्यभिसंबुद्धबोधिना वैरम्भेषु कोटरयवाः परिभुक्ताः सार्धं भिक्षुद्वयोनैः पंचभिक्षुशतैः । यौ तौ द्वौ माणवकौ एतौ शारिपुत्रमौद्गल्यायनौ भिक्षू । किं भदन्त भगवता कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन दुष्करं चरितमिति । भगवानाह तथागतेनैव तानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि उपचितानि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो वैभिडिंग्यां ग्रामनिगमे नन्दीपालो घटीकारोऽभूत्* । नन्दीपालसूत्रं विस्तरेण यथा मध्यमागमे राजसंयुक्तनिकाये {च्f. स्ब्विइ २२ f.} । किं मन्यध्वे भिक्षवः । योऽसावुत्तरो नामो माणवोऽहमेव स तेन कालेन तेन समयेन । यन्मया पुद्गलोऽपवादो दत्तस्य {म्स्: <पुद्गलोऽवबोधितो न बोदितस्तस्य ।>} कर्मणो विपाकेन बोधिमूले षड्वर्षं दुष्करं चरितम्* । यन्मया बोधिरबोधिताभविष्यत्* पुनरपि मया (म्स्वि २१८) परावृत्य त्रीणि कल्पासंख्येयानि बोधिनिमित्तमात्मा परिखेदितोऽभविष्यत्* । किं भदन्त भगवता कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेनाभिसंबुद्धबोधिरपि भगवान् <मन्दाग्निना> व्याधिना स्पृष्ट इति । भगवानाह तथागतेनैव तानि भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्माणि कृतानि उपचितानि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपुर्वं भिक्षवोऽन्य्तमस्मिन् कर्वटके वैद्यो बभूव । ततोऽन्यतमस्य गृहपतेः पुत्रः ग्लानः संवृत्तः । तेनासौ वैद्य आहूय पृष्टः । तेन तस्य भैषज्यं दत्तम्* । स स्वस्थः संवृत्तः । तेन गृहपतिना तस्याभिसारो <न> दत्तः । यावत्त्रिरप्यसौ गृहपतिपुत्रो ग्लानः संवृत्तः यावत्त्रिरपि तेन स्वस्थीकृतः । न च तेन तस्याभिसारो दत्तः । ततः स वैद्यस्तीव्रेण पर्यवस्थानेनामर्षितः संलक्षयति । अस्य गृहपतिपुत्रस्य मया यावत्त्रिरपि चिकित्सा कृता । न चानेन किंचिदप्युपकृतम्* । इदानीं यदि भूयो ग्लान्यं पतति तादृशमस्य भैषज्यं ददामि येनास्यान्त्राणि खण्डखण्डं शीर्यन्ते इति । यावदसौ गृहपतिपुत्रो दैवयोगात्पुनर्ग्लान्यं पतितः । तेन वैद्येन संजातामर्षेणा तादृशं तस्य भैषज्यं दत्तं येनान्त्राणि खण्ड ... [fओलिओस्२२०-२२१ अरे मिस्सिन्गिन् थे म्स्] (fओल्. २२२ १; म्स्वि २२०) मादिशेदनुकंपामनुपादायेति । भगवानाह । समयेनाहं युष्माक नाम्ना दक्षिणामादिशामि । यदि यूयमनेनैव वर्षेण दक्षिणादेशनाकाल उपसंक्रामतेति । ते (ग्ब्म् ६.१०७२ ) कथयन्ति । जिह्रीमः कथमागच्छाम इति । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां गाथां भाषते । अलज्जितव्ये लज्जिनो लज्जितव्ये अलज्जिनः । अभये भयदर्शिनो भये चाभयदर्शिनः । मिथ्यादृष्टिसमादानात्सत्वा गच्छन्ति दुर्गतिम्* ॥ अलज्जितव्येऽलज्जिनो लज्जितव्ये च लज्जिनः । अभयेऽभयदर्शिनो भये च भयदर्शिनः । सम्यग्दृष्टिसमादानात्सत्वा गच्छन्ति सद्गतिम्* ॥ इति । ते कथयन्ति । भगवन्नद्यैवागमिष्याम इति । अथ नागरबिन्दवा ब्राह्मणगृहपतयस्तामेव रात्रिं शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं पूर्ववद्यावन्नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । तानि च पञ्च प्रेतशतान्युपसंक्रान्तानि । ततो नागरबिन्दवा ब्राह्मणगृहपतयः प्रेतान् दृष्ट्वा निष्पलायितुमारब्धाः । भगवताभिहिताः । भवन्तः किमर्थं निष्पलायन्ति । ते कथयन्ति । भगवनेते प्रेता आगच्छन्ति । भगवानाह । आगच्छन्तु युष्माकमेवैते ज्ञातयः । यदि यूयमनुजानीध्वे अहमेषां नाम्ना दक्षिणामादिशेयमिति । ते कथयन्ति । भगवन्ननुजानीमहे {म्स्: <-नीध्वम्*>} । ततो भगवान् पञ्चाङ्गेन स्वरेण तेषां नाम्ना दक्षिणामादेष्टुं प्रवृत्तः । (म्स्वि २२१) इतो दानाद्धि यद्पुण्यं तत्प्रेतानुपगच्छतु । व्युत्तिष्ठन्तां क्षिप्रमिमे प्रेतलोकात्सुदारुणात्* ॥ इति ततोऽ भिनिवृत्तं तेषां चीवरं पानभोजनम्* । शयनं वापि विविधमक्षयं सार्वकालिकम्* ॥ ततो नागरबिन्दवान् ब्राह्मणगृहपतीन् धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्योत्थायासनात्प्रक्रान्तः । ततो नागरबिन्दवानां ब्राह्मणगृहपतीनां कुतूहलशालायां संनिषण्णानां संनिपतितानामयमेवंरूपोऽभूदन्तसमुदाहारः । महेच्छो वत भवन्तः श्रमणो गौतमो महेच्छा वास्य श्रावका इति । अपरे कथयन्ति । अल्पेच्छो भवन्तः श्रमणो गौतमो अल्पेच्छा वास्य श्रावका न यथा तीर्थ्या इति । तेन खलु समयेन वैरट्टसिंहो नाम ब्राह्मणस्तस्यामेव पर्षदि सन्निषण्णोऽभूत्सन्निपतितः । अथ वैरट्टसिंहो ब्राह्मणो नागरबिन्दवान् ब्राह्मणगृहपतीनिदमवोचत्* । अहं भवतां प्रत्यक्षीकरिष्यामि । अल्पेच्छो वा श्रमणो गौतमो महेच्छो वा अल्पेच्छा वास्य श्रावका महेच्छा वेति । अथ वैरट्टसिंहो ब्राह्मणो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् गौतमो गुडखादनिकया सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् वैरट्टसिंहस्य तूष्णींभावेन । अथ वैरट्टसिंहो ब्राह्मणो भगवतस्तूष्णींभावेन अधिवासनं विदित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते (fओल्. २२२ १) स्म । अवतारप्रेक्षिणा भिक्षवो वैरट्टसिंहेन (म्स्वि २२२) ब्राह्मणेन बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो गुडखादनिकया उपनिमन्त्रितः । तद्युष्माकं यो यावत्परिभुंक्ते तेन तावद्ग्रहीतव्यमिति । (ग्ब्म् ६.१०७२ ) वैरट्टसिंहब्राह्मणस्य पञ्चगुडस्थालीशतानि भवन्ति । स प्रत्येकं गुडशालाया गुडस्थालीं गृहीत्वा पंचगुडस्थालीशतान्यादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । निषीदतु भगवान् गौतमः सश्रावकसंघः । सज्जो गुडः । परिभुंक्ष्व । अथ भगवान्निष्पादितपाणिपात्रः पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । ततो वैरट्टसिंहो ब्राह्मणः एकां गुडस्थालीं गृहीत्वा चारयितुमारब्धः । यावद्भगवता तथाधिष्ठिता यथा भिक्षुसंघस्य चारिता । अवशिष्टा पूर्णावस्थिता । ततो वैरट्टसिंहो ब्राह्मणोऽभिप्रसन्नः । ततस्तेन प्रसादजातेन सामन्तकेन शब्दो निश्चारितः । अल्पेच्छो भवन्तः श्रमणो गौतमः । अल्पेच्छाश्चास्य श्रावका इति । ततस्तेन तीर्थ्या उपनिमन्त्रिताः । गुडं परिभुक्तम्* । तैरमात्रया गुडो गृहीतः । कैश्चित्खोरकां पूरयित्वा ततो गृहीत्वा च संप्रस्थितम्* । ततो वैरट्टसिंहेन ब्राह्मणेनाभिहिताः । यूयमेव मोहपुरुषा महेच्छाः । श्रमणस्तु गौतमः अल्पेच्छः । अल्पेच्छा वास्य श्रावकाः । इत्युक्त्वा स भूयस्या मात्रया भगवत्यभिप्रसन्नो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवता सार्धं संमोदनीं संरंजनीं विविधां कथां व्यतिसार्यैकान्ते न्यषीदत्* । अथ वैरट्टसिंहो ब्राह्मणो येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये (म्स्वि २२३) प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । ततो भगवता एहिभिक्षुकया आभाषितः । एहि भिक्षो चर ब्रह्मचर्यमिति । पूर्ववद्यावन्नोपस्थितो बुद्धमनोरथेन । {म्स्: <नोपच्छितो>; रेअद्<नेप->; च्f. <नेपच्छिता> -> प्रव्र्-विइइ, fओल्.४७ ६} तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । तस्मादनुजानामि कालेन वाकलेन वा ग्लानेन वाग्लानेन वा गुडः परिभोक्तव्यः । नात्र कौकृत्यं करणीयमिति । आयुष्मान् वैरट्टसिंहः कुणपदौर्गन्ध्येन चित्तैकाग्रतां नारागयति । भगवान् संलक्षयति । वैरट्टसिंहो भिक्षुश्चरमभविकः किमर्थं सत्यानि न पश्यतीति । संलक्षयति । कुणपदौर्गन्ध्यविहारम्* । पूर्ववद्यावत्* । तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म । गच्छानन्द वैरट्टसिंहस्य भिक्षोर्विहारं गन्धैर्माल्यैर्धूपैश्चूर्णैः संस्कुरु । शयनासनं च धूपय । सुरभिकुसुमोपचितं च पुष्पवितानं वितन्विति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य यावदसौ पिण्डपातं गतस्तावत्तस्य विहारं गत्वा भगवतोपदिष्टेन विधिना सर्वमनुष्ठितवान्* । अथायुष्मान् वैरट्टसिंहः पिण्डपातमटित्वा विहारमागतः । पश्यति दिव्यां विभूतिम्* । ततः प्रीतमनाः पिण्डपातं परिभुज्य कृतभक्तकृत्यो बहिर्विहारस्य पादौ प्रक्षाल्य विहारं प्राविशत्* । प्रविश्य निषण्णः पर्यङ्कमाभुज्य ऋजुं कायं प्रणिधाय प्रतिमुखां स्मृतिमुपस्थाप्य (fओल्. २२३ १) तस्य सुगन्धं घ्रात्वा चित्तसमाधानमुत्पन्नम्* । ततस्तेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । पूर्ववद्यावदभिवाद्यश्च (म्स्वि २२४) संवृत्तः । तत्र भगवान् भिक्षूनामन्त्रयते स्म । एषोऽग्रो मे (ग्ब्म् ६.१०७३ ) भिक्षवो भिक्षूणां मम श्रावकाणां शुभाधिमुक्तानां यदुत वैरट्टसिंहो भिक्षुः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । पश्य भदन्त अन्ये भिक्षवः शुभयाधिमुक्ताः । आयुष्मांस्तु वैरट्टसिंहः शुभयाधिमुक्त इति । भगवानाह । एष भिक्षवः पंच जन्मशतानि निरन्तरं त्रयस्त्रिंशेभ्यो देवेभ्यश्च्युत्वा तेष्वेवोपपन्नः । इदानीं चरमे भवे मनुष्येषूपपन्नः । कुणपगन्धं घ्रात्वा चित्तैकाग्रतां नासादितवान्* । सुगन्धं तु घ्रात्वा चित्तसमाधानं प्रतिलभ्य शुभयाधिमुक्तः । यद्यस्यायमुपचारो न कृतोऽभविष्यदूष्मगतमप्यनेन नोत्पादितमभविष्यदिति । तस्मादनुजानामि योऽप्यन्य एवं शुभाधिमुक्तस्तस्याप्येवंरूपानुपूर्वी कर्तव्या । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । अथ भगवान् वृजिषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैशालीमनुप्राप्तो वैशाल्यां विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायाम्* । अश्रौषुर्वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो भगवान् वृजिषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैशालीमनुप्राप्तो वैशाल्यां विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायामिति । श्रुत्वा च पुनरेकध्ये सन्निपत्य कथयति । भवन्तः श्रूयते भगवान् वृजिषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैशालीमनुप्राप्तो वैशाल्यां विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायामिति । यद्यस्माकमेकैको भगवन्तमुपनिमन्त्र्य भोजयिष्यति भगवान् विप्रक्रमिष्यति । अन्येऽवकाशं न लप्स्यन्ते । (म्स्वि २२५) तत्क्रियाकारं व्यवस्थापयामो यथा गण एव सम्भूय भगवन्तं भोजयति न त्वेकपुरुष इति । ते क्रियाकारं कृत्वा व्यवस्थिताः । तेन खलु समयेन वैशाल्यां चत्वारो महापुण्याः प्रतिवसन्ति । धनिको धनिकपत्नी धनिकपुत्रो धनिकस्नुषा च । तेषां दिव्यमानुष्यश्रीर्गृहे प्रादुर्भूता । तैरसौ क्रियाकारो न श्रुतः । अश्रौषीद्धनिको गृहपतिर्भगवान् वृजिषु जनपदेषु चारिकां चरन् वैशालीमनुप्राप्तो वैशाल्यां विहरति मर्कटह्रदतीरे कूटागारशालायामिति । श्रुत्वा च पुनर्वैशाल्या निष्क्रम्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ धनिको गृहपतिरुत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु भगवान्मे श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् धनिकस्य गृहे तूष्णींभावेन । अथ धनिको गृहपतिर्भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । पूर्ववद्यावदधिवासयतु अस्माकं भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । भगवानाह । निमन्त्रितोऽस्मि वासिष्ठास्(fओल्. २२३ १) तत्प्रथमतरं धनिकेन गृहपतिनेति । ते कथयन्ति । भवन्तो धनिकेन गृहपतिना गणस्य क्रियाकारोऽतिक्रान्त इत्यपरे कथयन्ति । (म्स्वि २२६) किमसौ व्यतिक्रमिष्यति । न तेन क्रियाकारः श्रुतः । (ग्ब्म् ६.१०७३ ) पुरुषः श्वो भोजयतु । वयं परश्वो भोजयिष्याम इति । अथायुष्मानानन्दः काल्यमेवोत्थाय पात्रचीवरमादाय येन धनिकस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पूर्वेण नगरद्वारेण प्रविष्टः । यावत्पश्यति नासनप्रज्ञप्तिं न भक्तं सज्जीकृतम्* । ततो धनिकं गृहपतिमिदमवोचत्* । गृहपते त्वं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघमुपनिमन्त्र्याल्पोत्सुकः स्थित इति । स कथयति । किमार्यानन्दैव कथयसि गृहपते नासनप्रज्ञप्तिं पश्यामि नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । आर्य कतरेण त्वं द्वारेण प्रविष्टः । गृहपते पूर्वेण नगरद्वारेण । आर्य दक्षिणेन प्रविश । स दक्षिणेन प्रविष्टो यावत्पश्यति दिव्यामासनप्रज्ञप्तिं कृतां दिव्यं चाहारमुपन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमापन्नः । अथ धनिको गृहपतिर्भगवतो दूतेन कालमारोचयति । समयो भदन्त सज्जं भक्तम्* । अपीदानीं पूर्ववद्भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ धनिकपत्नी उत्थायासनाद्येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् धनिकपत्न्या तूष्णींभावेन । अधिवास्य च धनिकस्य गृहपतेर्धर्मदेशनां कृत्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः । धनिकपत्न्यापि (म्स्वि २२७) भोजनं सज्जीकृतम्* । अथायुष्मानानन्दः काल्यमेवोत्थाय पात्रचीवरमादाय येन धनिकस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिणेन द्वारेण प्रविष्टः । नासनप्रज्ञप्तिं पश्यति नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । दृष्ट्वा च पुनर्धनिकपत्नीमिदमवोचत्* । गृहपतिपत्नि बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघमुपनिमन्त्र्य किमर्थमित्यल्पोत्सुका तिष्ठसीति नासनप्रज्ञप्तिं नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । आर्य कतरेण त्वं द्वारेण प्रविष्टः । दक्षिणेन । आर्य पूर्वेण द्वारेण प्रविश । स पूर्वेण प्रविष्टः । यावत्पश्यति शोभनामासनप्रज्ञप्तिं प्रणीतं चाहारमुपन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमापन्नः । ततो धनिकपत्नी भगवतो दूतेन कालमारोचयति । समयो भदन्त सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति । पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ धनिकपुत्रः उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् धनिकपुत्रस्य तूष्णींभावेन । अथ भगवान् धनिकपत्न्या धर्मदेशनां कृत्वा प्रक्रान्तः । धनिकपुत्रेणापि शुचिना प्रणीतं खादनियभोजनीयं समुदानीतम्* । अथायुष्मानानन्दः काल्यमेवोत्थाय (fओल्. २२४ १) पात्रचीवरमादाय येन धनिकस्य गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य दक्षिणेन द्वारेण प्रविष्टः । नासनप्रज्ञप्तिं पश्यति नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । दृष्ट्वा (म्स्वि २२८) च पुनर्(ग्ब्म् ६.१०७४ ) धनिकपुत्रमिदमवोचत्* । गृहपतिपुत्र त्वं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघमुपनिमन्त्र्य किमल्पोत्सुकस्तिष्ठसीति । स कथयति । आर्य किमेव कथयसि । न पश्याम्यासनप्रज्ञप्तिं नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । आर्य कतरेण त्वं द्वारेण प्रविष्टः । दक्षिणेन । आर्य पश्चिमेन प्रविश । यावदसौ प्रविष्टः । यावत्पश्यति शोभनामासनप्रज्ञप्तिं प्रणीतं चाहारमुपन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमापन्नः । ततो धनिकपुत्रो भगवतो दूतेन कालमारोचयति । समयो भदन्त सज्जं भक्तं यस्येदानीं भगवान् कालं मन्यत इति पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । अथ धनिकस्नुषा उत्थायासनाद्येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान् श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् । धनिकपुत्रस्य धर्मदेशनां कृत्वा प्रक्रान्तः । अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्ते निषण्णः । एकान्तनिषण्णान् वैशालकान् ब्राह्मणगृहपतीन् धर्म्यया कथया यावत्समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयः उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचन्* । अधिवासयतु भगवान् त्वस्माकं श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । भगवानाह । निमिन्त्रितोऽस्मि वासिष्ठास्तत्प्रथमतरं धनिकस्नुषयेति । ततो वैशालिका (म्स्वि २२९) ब्राह्मणगृहपतयः क्षुब्धाः कथयन्ति । भवन्तः किं धनिकस्यैकस्य धनमस्ति येन बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं प्रतिदिनं भोजयति वयमवकाशं न लभामहे । कथमत्र प्रतिपत्तव्यमिति । अपरे कथयन्ति । यदा बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो भुक्त्वा प्रक्रामति तदास्य गृहादेकैकां शिलामुद्वेष्टयाम इति । अथायुष्मानानन्दः काल्यमेवोत्थाय पात्रचीवरमादाय येन गृहपतेर्निवेशनं तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पश्चिमेन द्वारेण प्रविष्टः । पश्यति नासनप्रज्ञप्तिं नाप्याहारमुपन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनर्धनिकस्नुषामिदमवोचत्* । धनिकस्नुषे बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघमुपनिमन्त्र्य किं त्वमल्पोत्सुका तिष्ठसीति । सा कथयति । मैव कथयसि । न पश्याम्यासनप्रज्ञप्तिं नाप्याहारं सज्जीकृतम्* । आर्य कतरेण त्वं द्वारेण प्रविष्टः । पश्चिमेन । आर्य उत्तरेण प्रविश । स उत्तरेण द्वारेण प्रविष्टः । यावत्पश्यति दिव्यामासनप्रज्ञप्तिं कृतां दिव्यं चाहारमुपन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमापन्नः । ततो धनिकस्नुषा भगवतो दूतेन कालमारोचयति । (fओल्. २२४ १) समयो भदन्त सज्जं भक्तम्* । यस्येदानीं पूर्ववद्यावद्पुरस्ताद्भिक्षुसंघय प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः । अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयः सर्वे संभूय धनिकस्य गृहद्वारे स्थिताः । (ग्ब्म् ६.१०७४ ) धनिकं गृहपतिमिदमवोचन्* । गृहपते वैशालको गणः क्षुण्णो द्वारे तिष्ठति । गच्छ क्षमयैनम्* । मा ते अनर्थं करिष्यतीति । (म्स्वि २३०) स निर्गत्य क्षमायितुमारब्धः । ते कथयन्ति । गृहपते किं तवैवैकस्य धनमस्ति येन त्वं प्रतिदिवसं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयसि वयमवकाशं न लभामहे इति । स कथयति । भवन्तो न मया गणस्य क्रियाकारः श्रुतः । तदर्हति गणः क्षन्तुमिति । अपरे कथयन्ति । भवन्तः प्रधानपुरुषोऽयं क्षम्यतामस्येति । तैः क्षान्तम्* । स कथयति । यद्येवं प्रविशत । ते गृहं प्रविष्टाः । पश्यन्ति शोभनामासनप्रज्ञप्तिं कृतां प्रणीतं चाहारं समन्वाहृतम्* । दृष्ट्वा च पुनः परं विस्मयमापन्नाः कथयन्ति । गृहपते त्वमेवैकोऽर्हसि बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयितुं न वयमिति । स तेषां रत्नाननुप्रयच्छति । ते न प्रतिगृह्णन्ति । भगवताभिहिताः । प्रतिगृह्णीध्वं दुर्लभान्येतानि रत्नानीति । तैर्गृहीतानि । येन च यादृशं गृहीतं तस्य तादृशमेव वर्णावभासः संवृत्तः । ततो धनिकस्नुषा सुखनिषण्णं बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं विदित्वा शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवता धनिकस्य धनिकपत्न्या धनिकपुत्रस्य धनिकस्नुषायाश्चाशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च विदित्वा चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता । यां श्रुत्वा धनिकेन धनिकपत्न्या धनिकपुत्रेण धनिकस्नुषया च विंशतिशिखरं समुद्गतं सत्कायदृष्टिशैलं ज्ञानवज्रेण भित्वा स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । (म्स्वि २३१) ते दृष्टसत्यास्त्रिरुदानमुदानयन्ति पूर्ववद्यावत्* । अभिक्रान्ता वयं भगवन्तं शरणं गच्छामो धर्मं च भिक्षुसंघं च । उपासकांश्चास्मान् धारयन्तु यावज्जीवं प्राणोपेतं शरणगतमभिप्रसन्नाः । अथ भगवान् धनिकं धनिकपत्नीं धनिकपुत्रं धनिकस्नुषां च धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्तेज्य संप्रहर्ष्योत्थायासनात्प्रक्रान्तः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त धनिकेन धनिकपत्न्या धनिकपुत्रेण धनिकस्नुषया च कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन आढ्ये महाधने महाभोगे कुले जाता दिव्यमानुषीं च श्रियं प्रत्यनुभवन्ति । भगवतश्चान्तिके सत्यदर्शनं कृतमिति । भगवानाह । एभिरेव भिक्षवः कर्माणि कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययान्योघवत्प्रत्युपस्थितान्यवश्यंभावीनि । पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपुर्वं भिक्षवो वाराणस्यामन्यतमो मालाकारः (fओल्. २२५ १ = ग्ब्म् ६.१०५९; म्स्व्,wइ १०८) <प्रतिवसति> तेन सदृशात्कुलात्कलतरमानीतं स तया सार्ध<ं> क्र्<ई>डति रमते परिचारयति । तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः पुत्रो जातः तेनाप्यसौ सदृशात्कुलात्परिणीतः सो (ग्ब्म् ६.१०७५ )ऽपरेण समयेन दरिद्रः स<ं>वृत्तः परमदरिद्रस्तेन सपुत्रकलत्रस्नुषेण । महता यत्नेनैकः पटः संपादितस्ततस्तं प्रावृत्य मालाकारो राज्ञे पुष्पाण्युपनामयति । तमेव प्रावृत्य मालाकारपत्नी अन्तःपुरायोपनयति मालाकारपुत्रोऽपि तमेव प्रावृत्य कुमाराणामुपनयति । मालाकारस्नुषापि तमेव प्रावृत्य राज्ञः स्नुषाणां पुष्पाण्युपनयति । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते हीनदीनानुकम्पकाः प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतमः प्रत्येकबुद्धो जनपदचारिकां चरं सूर्यस्यास्तंगमनकालसमये वाराणसीमनुप्राप्तः । तस्य च मालाकारस्य (म्स्व्,wइ १०९) नगरसंप्रवेशे गृहं तस्य च वाटिकायां रात्रिं वासमुपगतस्तेजोधातुं समापन्नः ततस्तेन मालाकारेण दृष्टोऽग्निस्कन्ध इव ज्वलं तेन प्रसादजातेन पत्न्या<ः> समाख्यातं साभिप्रसन्ना तया पुत्रस्य सोऽभिप्रसन्नस्तेना<पि स्नुषाया आख्यातं सा>भिप्रसन्<न्>आ <ततस्ते> संजल्पं कर्तुमारब्धाः अलमस्माकं श्वो भक्तेन अयं प्रव्रजितः शान्तात्मा संभूयैनं भोजयाम इति । ततः प्रभातायां रजन्यां तैरसौ पिण्डकेन प्रतिपादितः मालाकारः कथयति भद्रे यो मम पट<प्रत्यंशस्तमस्मै प्रव्रजिताय प्रतिपादयामि> .. सा कथयत्यार्यपुत्र मया दत्तः पुत्रः कथयति मया दत्तः स्नुषा कथयति मयापि दत्त इति । ततस्तैरसौ संभूय पटेनाच्छादितः कायिकी तेषां महात्मनां धर्मदेशना न वाचिकी । ततः स महात्मा <तेषामनुकम्पया उपरिविहायसमभ्युद्गम्य> ज्वलनतपनवर्षणविद्योतनप्रातिहार्याणि कर्तुमारब्धः आशु पृथग्जनस्य रिद्धिरावर्जनकरी ते शस्त्रनिकृत्ता {<मूलनिकृत्ता>} इव द्रुमाः पा<दयो>र्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धाः यदस्माभिरेवंविधे सद्भूतदक्षिणीये <कारः कृतोऽनेन वयं कुशलमूलेना>ढ्<ये> महाधने महाभोगे <कुले जायेम> दिव्यमानुषी अस्माकं गृहे श्रीः प्रादुर्भवेदेवंविधानां च धर्माणां लाभिनः स्याम । प्रतिविशिष्ट<तरं चातः> शास्तारमारागयेमो मा विरागयेम इति । ततः प्रत्येकबुद्धस्ते<षामनुकम्पया रिद्धिं कृत्वा राजकुलस्योपरिष्ठात्संप्रस्थितः । तस्य गच्छतो छाया> (म्स्व्,wइ ११०) राज्ञ उपरि पतिता स ऊर्ध्वमुखो निरीक्षितुमारब्धः पश्यति तं महात्मानं स संलक्षयति कस्याप्यने<न महात्>म्<अ>ना दारिद्रमूलानि समुद्धृतानि । तस्य मालाकारस्य यः कालो रा<ज्ञे पुष्पाण्युपनामयितुं सोऽतिक्रान्तः । राजापि पुष्पाणि प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति । ततो मालाक्>आरो राजपुरुषैराहूतः स राज्ञाभिहितः किमर्थं तवाद्य पुष्पवेलातिक्रान्तेति <।> तेन विस्तरे<ण यथाभ्>ऊतमाख्यातं <।> ततो राज्ञा यथाप्रावृतेनाच्छादितः एवं मालाकार<पत्नी >(fओल्. २२५ १)< अन्तःपुरेण यथाप्रावृतेनाच्छादिता मालाकारपुत्रो कुमारैर्>(ग्ब्म् ६.१०६०)< माला>क्<आ>रस्नुषा राजवधूभिस्तस्य दृष्ट एव धर्मे धन<ः> पुष्पैरभिनिर्वृत्तः अदरिद्रः संवृत्तः किं मन्यध्वे भिक्ष्<अवो योऽस्>औ (ग्ब्म् ६.१०७५ ) मालाकार एवासौ धनिकस्तेन कालेन तेन समयेन मालाका<रपत्नी धनिकपत्नी मालाकारपुत्रो धनिकपुत्रो मालाकारस्नुषा धनिकस्नु>षा यदेभिः प्रत्येकबुद्धे कारान् कृत्वा प्रणिधानं कृतं तस्य कर्मणो विपाकेन आढ्ये महाधने <महाभो>गे कुले जाता दिव्यमानुषि श्रीः गृहे प्रादुर्भूता मम चान्तिके सत्यानि <दृष्टानि । अहं चैभिः प्रत्येकबुद्धकोटीश>तसहस्र्<ए>भ्यः प्रतिविश्<इष्>ट्<अत>रः शास्ता आरागितो न विरागित इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणां पूर्ववद्यावदाभोगः कर<णीय इत्>य्<ए>वं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* (म्स्व्,wइ १११) अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो भू<यस्या मात्रयाभिप्रसन्ना उत्थायासना>द्येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचन्* अधिवासयत्वस्माकं भगवांस्त्रैमासीं चीवरपिण्डपातशयनासनग्ल्<आन>पृष्ठर्<अ>त्ययभैषज्यपरिष्कारैः सार्धं भिक्षुसंघेनेत्यधिवासयति भगवां वैशा<लकानां ब्राह्मणगृहपतीनां तूष्णींभावे>न । अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः <।> अथ वैशालका ब्राह्मणगृहपतयस्तामेव रात्रिं शुचि <प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानी>य पूर्ववद्यावद्धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय । अथ भगवान् वैशालकान् ब्राह्मणगृहपतीन् धर्म्यया कथया संदर्श्य समादाप्य समुत्ते<ज्>य्<अ सं>पृष्ठर्<अ>ह्<अ>र्ष्योत्थायासनात्प्रक्रान्तः । एवं द्वौ त्रयो वा दिवसा अतिक्रान्तः वैशालका ब्राह्मणगृहपतयो विस्तीर्णपरिवाराः सकृच्छ्रश्च कालो वर्तते । ते तेषां ज्ञातयो भोजनमिति कृत्वा प्रत्यहमुपसंक्रामन्ति तैरुपद्रूयमाणा भिक्षूणां कथयन्ति आर्याः सकृच्छ्रः कालो वर्ततेऽस्माकं ज्ञातय आकांक्षमाणा उपसंक्रामन्ति तेषां वयं प्रत्यहमनुप्रयच्छामो न च शक्नुमो युष्माकं तेषां च संपादयितुम्* अहो वतार्यकाः प्रतिजागृयुर्वयमुपकरणानि प्रयच्छाम इति भिक्षवः कथयन्ति <।> भगवन्तमवलोकयाम इति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह ॥ तस्मादनुजानामि भिक्षुभिः प्रतिजागर्तव्यमिति । उक्तं भगवता भिक्षुभिर्भक्तं प्रतिजागर्तव्यमिति । ते प्रतिजागर्तुमारब्धाः <।> यावदभ्यवकाशे प्रतिजाग्रति पेया च साध्यते देवश्च वृष्टः सा च नष्टा । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । नाभ्यवकाशे साधयितव्यम्* द्वारकोष्ठके प्रासादे साधयन्ति । भगवानाह । न द्वारकोष्ठके न प्रासादे । तस्मात्तर्हि भिक्षवो दशेमान्यकल्पिकानि कल्पिकशालावस्तूनि येषु भक्तं न प्रतिजागर्तव्यं कतमानि <दश> (म्स्वि २३४.६) <अभ्यवकाशद्वारकोष्ठकप्रासादाग्निशालायन्त्रधरराजाङ्गनदेवस्थानगृहपतिकुटिभिक्षुणीशाला । एतानि> (fओल्. २२६ १) शालावस्तूनि येषु भक्तं न प्रतिजागर्तव्यम् । प्रतिजाग्रति सातिशरा भवन्ति । <उद्दानम्* । .... श्रावस्त्यां निदानम्* । अथान्यतमस्य भिक्षोर्ग्लान्यमुत्पन्नम्* । स वैद्यसकाशमुपसंक्रान्तः कथयति । भद्रमुख भैषज्यं व्यपदिश> । तेन रोगनिदानं पृष्ट्वा अभिहितः । आर्य पेयां पिब स्वस्थो भविष्यसीति । स कथयति । <भद्रमुख भगवता नानुज्ञातम्* । वैद्यः कथयति । आर्य कारुणिको वः शास्ता स्थानमेतद्विद्यते यदनुज्ञास्यति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति> । भगवानाह । यदि वैद्यः कथयति पेयां पिबेति । <नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । भगवानाह । वैद्योपदेशेन पेया पातव्व्येति । तस्योपस्थापकेन शीतला पेया दत्ता । स वैद्यसकाशं गत्वा> कथयति । भद्रमुख किं तया पेयया <नाहं स्वस्थः । वैद्यः कथयति । आर्य किं त्वया पेया न पीता । स कथयति । पिता । किमुष्णा । शीतलैव । >(म्स्वि २३५)< आर्य न शोभनं कृतम्* । उष्णीकृत्य पातव्या । भिक्षवो न जानते कुत्र उष्णीकर्तव्या । भगवानाह । तस्मात्तर्हि भिक्षवः कल्पिकशाला संमन्तव्या । भिक्षवो न जानते कीदृगिति । भगवानाह । पंच कल्पिकशाला भवन्ति । आरम्भ्यमाणान्तिका उच्छ्रीयमाणान्तिका गोनिषादिका उद्भूतव>स्तुका संमतिका च । तत्र <आरम्भ्यमाणान्तिका कतमा । तद्यथा नवकर्मिको भिक्षुर्यत्र प्रथमतः स्थित्वा संघस्य कल्पिकस्थानमिति कृत्वा वाचयति इदं कल्पिकस्थानमिति । इदमारम्भ्यमाणान्तिका उच्यते ।> तत्र उच्छ्रीयमाणान्तिका <कतमा> । यथापि तन्नवकर्मिको भिक्षुः शिलायामुच्छ्रीयमाणायां तत्प्रथमतः शिलायां न्यस्यमानायां सामन्तकान् भिक्षूनामन्त्रयते । अवधारयन्तु आयुष्मन्तः <इदं संघस्य कल्पिकस्थानम्* । इदमेवोच्छ्रीयमाणान्तिकोच्यते । तत्र गोनिषादिका कतमा । यत्र द्वारान्तस्तद्> गोनिषादिकेति । <तत्र उद्भूतवस्तुका कतमा> । प्रहीणवस्तुका इयमुच्यते । संमतिका कतमा । <यद्द्वाभ्यां संमतं यत्संमतिकेति । भिक्षवो न जानते कथं संमन्तव्यमिति । भगवानाह । यत्स्थानमधिष्ठितमन्तःसीमं बहिर्व्या>मपरिवारम् (fओल्. २२६ १) अभिमतं संघस्य तत्संमन्तव्यम्* । एवं च पुनः संमन्तव्यम्* । शयनासनप्रज्ञप्तिं कृत्वा गण्डीमाकोट्य <पृष्टवाचिकया भिक्षून् समनुयुज्य सर्वसंघे सन्निषण्णे सन्निपतिते एकेन भिक्षुणा ज्ञप्तिं कृत्वा कर्म करणीयम्* । शृणोतु भदन्तः >(म्स्वि २३६)< संघः । इदं सर्वा>कारपरिनिष्ठितमन्तःसीमं बहिर्व्यामपरिवारं संघस्य कल्पिकशालां संमन्तु । सचेत्संघस्य प्राप्तकालं <क्षमेतानुजानीयात्संघो यत्संघः एतत्कल्पिकस्थानं संमन्यते> इत्येषा ज्ञप्तिः । एवं च कर्म कर्तव्यम्* । शृणोतु भदन्तः संघः । इदं वस्तु सर्वाकारपरिनिष्ठितमन्तःसीमं बहिर्व्याम<परिवारं संघः कल्पिकस्थानं सं>मन्यते । येनायुष्मतां क्षमन्ते इदं वस्तु <कल्पिकस्थानं संमन्तुं ते तूष्णीम्* । न क्षमन्ते भाषन्ताम्* । क्षान्तमनुज्ञातं संघेन यस्मात्तूष्णीमेवैतद्धारयामि ।> बुद्धो भगवान् वैशाल्यां विहरति मर्कटह्रदतीरे । <वैशाल्यां सिंहः सेनापतिः प्रतिवसति । स ज्ञातिभिराहृतं मांसं परिभुंक्ते । यदा भगवतो>ऽन्तिकात्सत्यानि दृष्टानि तदा न परिभुंक्ते । आहृतानि तु भिक्षूणां <प्रयच्छति । भिक्षवस्तत्परिभुंजते । तीर्थिका अवध्यायन्ति क्षिपन्ति विवाचयन्ति । आयुष्मन्तः सिंहेन सेनापतिना उद्दिश्य कृतं मांसमाहृतम्* । तत्श्र>मणशाक्यपुत्रीयाणामनुप्रयच्छति । श्रमणशाक्यपुत्रीयैः उद्दिश्य <कृतं मांसं> परि<भुक्तमिति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । त्रीणि चाकल्पिकानि मांसानि न परिभोक्तव्यानीति वदामि । कतमानि त्रीणि । मामुद्दिश्य कृतमिति संमुखं दृष्टमकल्पिकं मांसं न परिभोक्तव्यमिति वदामि । श्रुतं त्वाम् >(fओल्. २२७ १)< उद्दिश्य कृतमिति> अकल्पिकं मांसं न परिभोक्तव्यमिति वदामि । स्वयमेवमाकारपरिवितर्क उत्पन्नो भवति । मामुद्दिश्य कृतमिति संचिन्त्य अकल्पिकं मांसं न परिभोक्तव्यम् (म्स्वि २३७) इति वदामि । भिक्षवस्त्रीणि कल्पिकानि मांसानि परिभोक्तव्यानीति वदामि । कतमानि त्रीणि । मामुद्दिश्य कृतमिति संमुखमदृष्टं कल्पिकमांसं परिभोक्तव्यमिति वदामि । अश्रुतं त्वामुद्दिश्य कृतमिति कल्पिकमांसं परिभोक्तयमिति वदामि । न स्वयमेव पूर्ववद्यावत्कल्पिकं मांसं परिभोक्तव्यमिति वदामि । श्रावस्त्यां निदानम्* । <सकृच्छ्रः कालो वर्तते । भिक्षवः पार्श्वं दत्वा तिष्ठन्ति> । ते ब्राह्मणगृहपतयः कथयन्ति । आर्या एकान्तघटके शासने किमर्थं पार्श्वं दत्वा तिष्ठथ न कुशलपक्षं प्रतिजागृथेति । <ते कथयन्ति> । सकृच्छ्रः कालो वर्तते पर्याप्तं पिण्डकं नासादयामः । <वयं क्षुधार्ता दुर्बला जाताः । अतः पार्श्वं दत्वा स्थिताः । ते कथयन्ति । कस्मान्न प्रतिजागृथ इति> । नानुज्ञातं भगवता । कारुणिको वः शास्ता स्थानमेतद्विद्यते यदनुज्ञास्यति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । तस्मात्तर्हि भिक्षवोऽनुजा<नामि । एवंविधे दुर्भिक्षे कृच्छ्रे कान्तारे भिक्षवः प्रतिजागर्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्*> । श्रावस्त्यां निदानम्* । सकृच्छ्रः कालो वर्तते । भिक्षवः श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिरुच्यन्ते । आर्या इहैव भक्तकृत्यं कुरुतेति । ते भक्तकृत्यं कृत्वा पूर्वलब्धं <गृहीत्वा विहारं गच्छन्ति दुर्भिक्षकाले भुंजिष्याम इति कृत्वा> किन् तु कौकृत्यान्न परिभुंजते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । (म्स्वि २३८) तस्मादनुजानामि एवंविधे दुर्भिक्षे कृच्छ्रे कान्तारे आकांक्षता प्राग्गृहीतमिति <कृत्वा प्राग्गृहीतं परिभोक्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । श्रावस्त्यां निदानम्* ।> सकृच्छ्रः कालो वर्तते । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयो भिक्षूनुपनिमन्त्र्य अन्तर्गृहे भोजयन्ति । तेषां तु भक्तानां खाद्यकान्यवशिष्यन्ते । ब्राह्मणगृहपतयः कथयन्ति । <आर्या युष्माकं कृते अधिष्ठितं भक्तमवशिष्यते । एतत्प्रगृह्यताम्* । ते तद्गृही>त्वा गच्छन्ति । गतास्तमपि आकांक्षन्ति परिभोक्तुम्* । कौकृत्यान्न परिभुंजते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । तस्मादनुजानामि एवंविधे दुर्भिक्षे कृच्छ्रे कान्तारे <एवंविधं दानमिति कृत्वा परिभोक्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । श्रावस्त्यां निदानम्* । सकृच्छ्रः कालो वर्तते> । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयो भिक्षूनुपनिमन्त्र्य भोजयन्ति । तेषां भुक्तवतां खाद्यकानि किंचिदवशिष्यन्ते । भिक्षवः प्रक्रान्ताः । ब्राह्मणगृहपतयः <कथयन्ति । आर्याः सद्य एव प्रक्रान्ताः । खाद्यकान्यवशिष्यन्ते । दुर्लभान्येतानि । गृहीत्वा गच्छ> । तैर्नीतम्* । भिक्षवस्तदपि आकांक्षन्ति परिभोक्तुम्* । कौकृत्यान्न परिभुंजते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । तस्मादनुजानामि <एवंविधे दुर्भिक्षे कृच्छ्रे कान्तारे प्राग्दत्तमिति कृत्वा परिभोक्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* ।> (म्स्वि २३९) श्रावस्त्यां निदानम्* । श्राद्धानां ब्राह्मणगृहपतीनामौत्तरापथिकानि वनास्तिकानि फलानि संपद्यन्ते । ते संलक्षयन्ति । दुर्लभान्येतानि <आर्याणां दातव्यानि । भिक्षूणां परिग्रहार्थं दत्तानि । भिक्षवः प्रतिग्रहीतव्यमिति कृत्वा> (fओल्. २२७ १) कौकृत्यान्न परिभुंजते । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयः कथयन्ति । आर्य यदा भगवान् लोके नोत्पन्नस्तदा तीर्थ्या दक्षिणीयाः । इदानीं तु भगवान् लोके उत्पन्न इदानीं भवन्तो दक्षिणीयाः । तस्मादनुकम्पया गृह्णीतेति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । तस्मादनुजानामीति । दुर्लभानीति कृत्वा परिभोक्तव्यानि । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । <तत्रेमानि वनास्तिकानि । द्राक्षादाडिम्बतिन्दुक ...> । श्रावस्त्यां निदानम्* । श्राद्धा ब्राह्मणगृहपतयो भिक्षूणां <सत्>कुर्वतां प्रवारयतां पुष्करा<स्तिकानि> अनुप्रयच्छन्ति । भिक्षव आकांक्षन्ति किन् तु <कौकृत्यान्न परिभुंजते । भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । दुर्लभानीति कृ>त्वा परिभोक्तव्यानि । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । तत्रेमानि पुष्करास्तिकानि । तालूकं मृणालं कुमुदबीजं पद्मबीजं चेति । श्रावस्त्यां निदानम्* । आयुष्मतः शारिपुत्रस्य धातुवै<षम्याद्ग्लान्यमुत्पन्नम्* । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः संलक्षय>ति (म्स्वि २४०) बहुशो मया आयुष्मतः शारिपुत्रस्य <स्व>मतेन उपस्थानं कृतम्* । न च कदाचिद्वैद्यः पृष्टः यन्वहं पृच्छेयमिति । तेन वैद्यः पृष्टः । भद्रमुख आयुष्मतः शारिपुत्रस्य <धातुः कुपितः । भैषज्यं व्यपदिश । स कथयति । आर्य पद्मबीजं> प्रयच्छ स्वस्थो भविष्यति । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनः संलक्षयति । न मम प्रतिरूपं स्याद्यदहमायुष्मतः शारिपुत्रस्य कृते न विसक्षीरेण उपस्थानं कुर्या<मिति । संलक्षितमात्र एव श्रावस्त्या अन्त>र्हितो मन्दाकिन्याः पुष्करिण्यास्तीरे प्रत्यष्ठान्नागरराजस्य भवनसमीपे । ततः सुप्रतिष्ठितेन नागराजेन दृष्ट उक्तश्च । किमार्यस्य आगमने <कारणम्* । स कथयति । आयुष्मतः शारिपुत्रस्य धातुः कुपितः ।> तस्य वैद्येन विसक्षीरमादिष्टमिति । सुप्रतिष्ठितो नागराजः कथयति । आर्य यद्येवं तिष्ठ तावदिति । स मन्दाकिनीं पुष्करिणीमवतीर्य पुरुषप्रमाणानि विसक्षीराण्युत्पाट्य उत्पाट्य वि<सक्षीरेणायुष्मतो महामौद्गल्यायनस्य पात्रं पूरितम्*> । आयुष्मान्महामौद्गल्यायनोऽस्य विसानि रुज्यमानानि निरीक्षितुमारब्धः । सुप्रतिष्ठितो नागराजः कथयति । आर्य किमाकांक्षसे विसानि परिभोक्तुमिति । स तूष्णीमवस्थितः । <स कथयति । आर्य गच्छ । स्वस्ति ते । अथायुष्मान्महामौद्गल्यायनो विसक्षीरेण> पात्रं पूरयित्वा मन्दाकिन्याः पुष्करिण्यास्तीरेऽन्तर्हितः श्रावस्त्यां प्रत्यष्ठात्* जेतवनेऽनाथपिण्डदस्यारमे । तत आयुष्मता शारिपुत्रेण वैद्योपदेशेन विसक्षीरं परिभुक्तम्* । स्वस्थीभूतः ... (fओल्. २२८ १; म्स्व्,wइ ११२) + + + + + + + + ग्<अ>च्छ श्रावस्त्या<ं> जे<तवने मण्डप>करिण्यां छोरयित्वा आगच्छेति । स पवनबलवेगवाहिना जवेन श्रावस्तीमागम्य जेत<वन> ॥। (२२८ २) <क>ल्<अ>भो जातः तत्समनन्तरं च सि<ं>ह्<अ>नादो मुक्तः ततः सा हस्तिनी संत्रस्ता मूत्रपुरीषमुत्सृजन्ती कलभं छोरयित्वा प्र<क्रामति> ॥। (२२८ ३) <वर्धयि>तो धनेन पालित इति धनपालको धनपालक इति संज्ञा संवृत्ता । अपरे पठन्ति राज्ञा प्रसेनजिता राज्ञो बिम्बिसार<स्य> ॥। (२२८ ४) <कानिचि>द्विसानि परिभुक्तानि कानिचिदायुष्मता शारिपुत्रेण अपराणि संघे चरितानि । तथा अवशिष्टं त<तो> ॥। (२२८ ५) भ्<इ>क्षवो भगवता आरोचयन्ति । भगवानाह । दुर्लभानि भवन्तो मानुषाणां दिव्यानि विसानि तस्मादनुजानामि दुर्लभानि दिव्यानि विसानीति ॥। (२२८ ६; च्f. म्स्वि २४१.१ f. wहिछ्हस्बेएन् सुप्लिएद्fरों दिव्य्१२३ f.) <भद्रं>करे नगरे षड्ज्ञाता महापुण्याः प्रतिवसन्ति मिण्ढको गृहपतिः मिण्ढकपत्नी मिण्ढकपुत्रः मिण्ढकस्नुषा मिण्ढकदासो मिण्ढकदासी ॥। (२२८ ७) <सहदर्श>नादेव पूर्यन्ते । एवं मिण्ढको गृहपतिर्ज्ञातो महापुण्यः कथं मिण्ढकपत्नी सा एकस्यार्थाय स्थालीं साधयति शतानि सहस्राणि च परिभुंजते एवं मिण्ढक<पत्नी> ॥। (२२८ ८) <परि>त्यजति तदा पूर्ण एव तिष्ठति न च परिक्षीयते । एवं मिण्ढकपुत्रः मिण्ढकस्नुषा एकस्यार्थाय गत्वा संपादयति शतस्य सहस्रस्य च पर्याप्तं भवति ॥। (२२८ ९) एवं मिण्ढकदासः कथं मिण्ढकदासी महापुण्या । सा यदा एकां मात्रां प्रतिजागर्ति तदा सप्त मात्राः संपद्यन्ते । एवं मिण्ढकदासी महापुण्या । भ<गवां संलक्षयति । अयं मिण्ढको गृहपतिः सपरिवारो भद्रंकरे नगरे प्रतिवसति । तस्य वैनेयकाल आपन्नः । >(म्स्वि २४२)< तत्र भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते । गच्छ त्वमानन्द> (२२८ १०) <भिक्षूणा>मारोचय तथागतो <भिक्ष>वः जनपदचारिक्<अ>या भद्र<ं>क<र>ं .. + युष्माकमुत्सहते तथागतेन सार्धं (म्स्व्,wइ ११४) जनपदचारिकया भद्र<ं>करं नगरं गन्तुं स ची<वरकाणि प्रतिगृह्णात्विति । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतः प्रतिश्रुत्य भिक्षूणामारोचयति ।> (fओल्. २२८ १) भगवानायुष्म<न्>तो जनपदचारिक्<अ>या भद्र<ं>क्<अ>र्<अं> + + युष्माकमुत्सहते भगवता सार्धं जनपदचारिकया भद्रंकरं नगरं गन्तुं स चीवर<काणि प्रतिगृह्णात्विति । एवमायुष्मन्निति । ते भिक्षव आयुष्मत आनन्दस्य प्रतिश्रुत्य पृष्ठतः पृष्ठतः समनुबद्धा गच्छन्ति । अथ भगवान्> (२२८ २) <दान्तप>रिवारः शान्तः शान्तपरिवारः अर्हन्नर्हपरिवारः <ज>नपदचारिकां चरं भद्रंकरं नगरं सम्प्रस्थितः यदा भगवता श्रावस्त्यां महाप्रातिहार्यं वि<दर्शितं तदा तीर्थ्या निर्भर्त्सिताः । ततः केचिद्भद्रंकरं नगरं गत्वावस्थिताः । तैः श्रुतं श्रमणो> (२२८ ३) <गौ>तम आगच्छतीति श्रुत्वा च पुनर्व्यथिताः पूर्वं तावद्वयं <श्>र्<अ>मणेन गौतमेन मध्यदेशान्निर्वासिताः स यदीहागमिष्यति निश्चयेनास्मानितोऽपि निर्वा<सयिष्यति तदुपायसंविधानं कर्तव्यमिति । ते कुलोपकरणशाला उपसंक्रम्य कथयन्ति> (२२८ ४) धर्मलाभो धर्मलाभः आर्य किमिदमवलोकिता भवतः (म्स्वि २४३) गमिष्यामः कस्यार्थाय । दृष्टास्माभिर्युष्माकं संपत्तिर्यावद्विपत्तिन्न पश्यामस्तावद्गच्छामः आर्य<का अस्माकं विपत्तिर्भविष्यति । भवन्तः श्रमणो गौतम क्षुराशनिं पातयन्ननेका अपुत्रिका> (२२८ ५) <अप>तिकानि कुर्वन्नागच्छति । आर्य यद्येवं यस्मिन्नेव काले स्थातव्यं तस्मिन्नेव कालेऽस्माकं परित्यागः क्रियते । तिष्ठथ न गन्तव्यमिति । ते कथयन्ति । किं <वयं न तिष्ठामः । न यूयमस्माकं श्रोष्यथ । आर्याः कथयत श्रोष्यामः । ते कथयन्ति> (२२८ ६) <भद्रंक>रनगरसामनतकेन सर्वं जनकायमुद्वास्य भद्रंकरं नगरं प्रवेशयत : शाद्वलानि कृषत : स्थण्डिलानि पातयत : पुष्पफलव्र्क्षांश्छे<दयत पानीयानि विषेण दूषयत । ते कथयन्ति । आर्यास्तिष्ठत सर्वमुतिष्ठाम इति । तेऽवस्थिताः । ततस्तैर्> (२२८ ७) <भद्र्>अंकरसामन्तकेन सर्वो जनकाय उद्वास्य भद्रंकरं नगरं प्रवेशितः शाद्वलानि कृष्टानि स्थण्डिलानि पातितानि पुष्पवृक्षाश्छिन्नाः पानीयानि वि<षदूषितानि । ततः शक्रो देवेन्द्रः संलक्षयति । न मम प्रतिरूपं यदहं भगवतोऽसत्कारम्> (२२८ ८) <अध्यु>पृष्ठएक्षे<यं> येन नाम भगवता त्रिकल्पासंख्येयैरनेकैश्च दुष्करशतसहस्रैः षट्पारमिताः परिपूर्यानुत्तरं ज्ञानमधिगतम् .. .. भगव <सर्वलोकप्रतिविशिष्टः सर्ववादविजयी शून्ये जनपदे चारिकां चरिष्यति । यन्वहं भगवतः सश्रावकसंघस्य सुखस्पर्शार्थायौत्सुक्यम्> (२२८ ९) <आ>पृष्ठअद्येयमिति । तेन वातबलाहकानां देव्<अ>पृष्ठौत्राणामाज्ञा दत्ता । गच्छत विषपानीयानि शोषयतेति । वर्षबल्<आहकानां देवपुत्राणामाज्ञा दत्ता । अष्टाङ्गोपेतस्य >(म्स्वि २४४)< पानीयस्यापूरयतेति । चातुर्महाराजिका देवा उक्ताः । यूयं> (२२८ १०) <भद्रंकर>नगरसमन्तादावास<यतेति त>तो वातबलाहकैर्देवपुत्रैर्विषदूषितानि पानीयानि शोषितानि वर्ष<बलाहकैरेव कूपोदपानवापीसरस्तडागान्यष्टाङ्गोपेतस्य पानीयस्य पूरितानि । चातुर्महाराजिकैर्देवैर्> (fओल्. २२९ १ = ग्ब्म् ६.७७०; म्स्वि २४४.५) <भद्रंकरनगर>सामन्तकं सर्वमावासितम्* । जनपदा ऋद्धा स्फीताश्च संवृत्ताः । तीर्थ्यैर्नगरवासिजनकायसमेतैरवचरकाः प्रेषिताः । पश्यत कीदृशा जनपदा इति । ते गताः पश्यन्ति । अतिशयेन जनपदा ऋद्धस्फीताः । तत आगत्य कथयन्ति । भवन्तो न कदाचिदस्माभिरेवं जनपदा ऋद्धस्फीता दृष्टपूर्वा इति । तीर्थ्याः कथयन्ति । भवन्तो दृष्टो वो यस्तावदचेतनान् भावानन्वावर्तयति स युष्मान्नान्वावर्तयिष्यतीति । तत्कुत एतत्* । सर्वथा अवलोकिता भवन्तु भवन्तः । पश्चिमं वो दर्शनं गच्छाम इति । ते कथयन्ति । आर्यास्तिष्ठत । किं श्रमणो गौतमो युष्माकं करोति । सोऽपि प्रव्रजितो यूयमपि प्रव्रजिताः । भिक्षोपजीवितः किमसौ युष्माकं भिक्षां वारयिष्यतीति । तीर्थ्याः कथयन्ति । समयेन तिष्ठामः । यदि यूयं क्रियाकारं कुरुत न केनचित्श्रमणं गौतमं दर्शनायोपसंक्रमितव्यम्* । य उपसंक्रामति षष्टिं कार्षापणान् दण्डयितव्य इति । तैः प्रतिज्ञातं क्रियाकारश्च कृतः । (म्स्वि २४५) ततो भगवाननुपूर्वेण भद्रंकरं नगरमनुप्राप्तो भद्रंकरे विहरति दक्षिणायतने । तेन खलु समयेन कापिलवास्तुनो ब्राह्मणदारिका भद्रंकरे नगरे परिणीता । तया प्राकारस्थया भगवानन्धकारे स्थितो दृष्टः । सा संलक्षयति । अयं भगवान् शाक्यकुलनन्दनः शाक्यकुलाद्राज्यमपहाय प्रव्रजितः । यद्यत्र सोपानं स्यादहं प्रदीपमादायावतरेयमिति । ततो भगवता तस्याश्चेतसा चित्तमाज्ञाय सोपानं निर्मितम्* । ततोऽसौ हृष्टतुष्टाः प्रमुदिताः प्रदीपमादाय सोपानेनावतीर्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ता । उपसंक्रम्य भगवतः पुरस्तात्प्रदीपं स्थापयित्वा पादौ शिरसा वन्दित्वा निषण्णा धर्मश्रवणाय । ततो भगवता तस्या आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेदिकी पुर्ववद्यावच्छरणगतामतिप्रसन्नामिति । अथ भगवांस्तां दारिकामिदमवोचत्* । एहि त्वं दारिके येन मिण्ढ<कगृहपतिस्तेनोपसंक्रम । उपसंक्रम्य> एवं मद्वचनादारोग्यय । एवं वद । गृहपते त्वामुद्दिश्याहमिहागतस्त्वं च द्वारं बद्ध्वावस्थितो युक्तमेतदेवं ह्यतिथेः प्रतिपत्तुं यथा त्वं प्रतिपन्न इति । यदि कथय<ति गणेन क्रियाकारः कृत इति । वक्तव्यः । तव पुत्रस्य पंचशतिको नकुलकः> कट्यां बद्धस्तिष्ठति । स यदि शतं वा सहस्रं वा व्ययीकरोति पूर्यत एव न परिक्षीयते । न शक्नोषि त्वं षष्टिं कार्षापणान् दत्वागन्तुमिति । एवं भदन्तेति सा दारिका भग<वतः प्रतिश्रुत्य संप्रस्थिता । यथापरिज्ञातैव केनचिदेवं> मिण्ढकस्य गृहपतेः सकाशं गता । गत्वा कथयति । गृहपते भगवांस्ते आरोग्ययति । स (म्स्वि २४६) कथयति दारिके वन्दे बुद्धं भगवन्तम्* । गृहपते भगवानेवमाह । त्वामे<वाहमुद्दिश्यागतस्त्वं च द्वारं बद्धावस्थितः । युक्तमेतदेवमतिथेः> (fओल्. २२९ १ = ग्ब्म् ६.७७१) प्रतिपत्तुं यथा त्वं प्रतिपन्न इति । स कथयति । दारिके गणेन क्रियाकारः कृतो न केनचित्श्रमणं गौतमं दर्शणायोपसंक्रमितव्यम्* । यः उपसंक्रामति स गणेन षष्टिं कार्षपणान् <दण्ड्य इति । गृहपते भगवान् कथयति । तव पुत्रस्य पंचशतिको नकुल>कः कट्यां बद्धस्तिष्ठति । स यदि शतं सहस्रं वा व्ययीकरोति पूर्यते एव न परिक्षीयते । न शक्नोषि त्वं षष्टिं कार्षापणान् दत्वागन्तुमिति । स संलक्षयति । न कश्चिदेतत्संजानीते <नूनं सर्वज्ञः स भगवान्* । गच्छामीति । स षष्टिं कार्षापणान् द्वारे स्थापयित्वा ब्राह्मण>दारिकोपदिष्टेन सोपानेनावतीर्य येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवताः पादौ शिरसा वन्दित्वा पुरस्तान्निषण्णः । ततो भगवान्मिण्ढ<कस्य गृहपतेरशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञात्वा तादृशीं चतुरार्यसत्यसं>पृष्ठरतिवेधिकीं धर्मदेशनां कृतवान् यां श्रुत्वा मिण्ढकेन पूर्ववद्यावत्स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । स दृष्टसत्यः कथयति । भगवन् किमेषोऽपि भद्रंकरनिवासिजनकाय एवंविधानां धर्माणां लाभीति । भगवानाह । <गृहपते त्वमागम्य भूयसा सर्व एव जनकायो लभीति । ततो> मिण्ढको गृहपतिर्भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्तः । स गृहं गत्वा कार्षापणानां राशिं व्यवस्थाप्य गाथां भाषते । (म्स्वि २४७) यो द्रष्टुमिच्छति जिनं जितरागदोषं निर्द्वन्द्वमप्रतिसमं कनकावदातम्* । सो निश्चलेन हृदयेन सुनिश्चितेन क्षिप्रं प्रदातु धनमस्य मया प्रदेयम्* ॥ इति जनकायाः कथयति । गृहपते श्रेयः श्रमणस्य गौतमस्य दर्शनम्* । स कथयति । श्रेयः । ते कथयन्ति । यदि एवं गणेनैव क्रियाकारः कृतो गण एवोत्पाटयतु । कोऽत्र विरोधः । ते क्रियाकारमुत्पाट्य निर्गन्तुमारब्धाः । ततः परस्परं संघट्टेन न शक्नुवन्ति निर्गन्तुमिति । वज्रपाणिना यक्षेण विनयजनानुकम्पया वज्रः क्षिप्तः । प्राकारस्य खण्डः पतितः । अनेकानि प्राणिशतसहस्राणि निर्गतानि कानिचित्कुतूहलजातानि कानिचित्पूर्वकैः कुशलमूलैः संचोद्यमानानि । ततो महाजनकायसन्निपाताद्भगवतो योजनं सामन्तकेन पर्षत्सन्निपतिता । अथ भगवांस्तां पर्षदमवगाह्य पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषद्यानेकसत्वसन्तानकुशलमूलसमारोपिकां धर्मदेशनां कृतवान्* । यां श्रुत्वा कैश्चित्स्रोतआपत्तिफलं साक्षात्कृतम्* । पूर्ववत्केनचिच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि । भगवतोऽतिचिरं धर्मं देशयित्वा भोजनकालोऽतिक्रान्तः । मिण्ढको गृहपतिः कथयति । भगवन् भक्तकृत्यं क्रियतामिति । भगवानाह । गृहपते भोजनकालोऽतिक्रान्त इति । स कथयति । भगवन् किमकाले कल्पते । <भगवानाह> । घृतं गुडं (म्स्वि २४८) शर्कराः पानकानि चेति । ततो मिण्ढकेन गृहपतिना शिल्पिन आहूयोक्ताः । भगवन्तोऽकालखाद्यकानि शीघ्रं सज्जीकुरुतेति । तैरपि कथितम्* । अकालखाद्यकानि (fओल्. २३० १ = ग्ब्म् ६.७७२) सज्जीकृतानि । गृहपतिना बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघः अकालखाद्यकैरकालपानकैश्च संतर्पितः । ततो भगवान्मिण्ढकं गृहपतिं सपरिवारं सत्येषु प्रतिष्ठाप्य तं च कर्वटकनिवासिनं जनकायं यथाभव्यतया विनीय संप्रस्थितः । मिण्ढकगृहपतिः कथयति । भगवन् कार्षापणः पथ्यादिनिमित्तं गृह्यतामिति । भगवानाह । ग्रहीतव्य इति । उक्तं भगवता कार्षापणो ग्रहीतव्य इति । <भिक्षवो न जानते केन ग्रहीतव्यः कथं चेति ।> भगवानाह । कल्पकारेण । कल्पकारो न भवति । भगवानाह । स्रामणेर<के>ण । आयुष्मानुपाली बुद्धं भगवन्तं पृच्छति । यत्तदुक्तं भदन्त भगवता श्रामणेरकस्य जातरूपरजतप्रतिग्रहो दशमं शिक्षापदमिति । उक्तं भगवता श्रामणेरकेण ग्रहीतव्य इति । तत्कथम्* । भगवानाह । प्रतिग्रहमुपालिन्मया सन्धायोक्तं मा त्वगृह्यम्* । तस्मात्श्रमणेरकेणोद्ग्रहीतव्यम्* । नो तु प्रतिग्रहः स्वीकर्तव्यः । मिण्ढको गृहपतिः कथयति । भगवन् गुडौदनं गृह्यतामिति । भगवानाह । ग्रहीतव्यमिति । भिक्षवो न जानते केन ग्रहीतव्यं कथं चेति । भगवानाह । असत्यागारिके श्रामणेरकेण भिक्षुभिर्वा साप्ताहिकमधिष्ठाय स्वयमेव वोढव्यम्* । भिक्षवो न जानते कथम् (म्स्वि २४९) अधिष्ठातव्यमिति । भगवानाह । हस्तौ प्रक्षाल्य प्रतिग्राहयित्वा वामे पाणौ प्रतिष्ठाप्य दक्षिणेन पाणिना प्रतिच्छाद्य भिक्षोः पुरतः स्थित्वा वक्तव्यम्* । समन्वाहरतायुष्मन्तः । अहमेवंनामा इदं भैषज्यं साप्ताहिकमधिष्ठास्यामि तेषामर्थाय सब्रह्मचारिणां चेति । एवं द्विरपि त्रिरपि । आयुष्मानुपाली बुद्धं भगवन्तं पृच्छति । यदुक्तं भदन्त भगवता गुडः साप्ताहिकोऽधिष्ठातव्य इति । केन परिभोक्तव्यः । पंचभिरुपालिन् पुद्गलैः । अध्वप्रतिपन्नकेन भक्तच्छिन्नकेन ग्लानकेन उपधिवारिकेण नवकर्मिकेण चेति । भिक्षवो जनपदचारिकां संप्रस्थिताः । तण्डुलानां च सक्तूनां च मध्ये गुडं प्रक्षिपन्ति । <अध्वगा इच्छन्ति> परिभोक्तुम्* । कौकृत्येन परिभुंजते । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । न लभ्यं भिक्षवस्तेनामिषेणामिषकृत्यं कर्तुम्* । यस्तण्डुलेषु प्रक्षिप्तः स प्रस्फोट्य परिभोक्तव्यः । यस्तु सक्तुषु उदकेन द्रवीकृत्य परिभोक्तव्यः । अपरोऽपि द्रवीकृत्य न परिस्फुट एव भवति । भगवानाह । वंशदलिकया निर्लिख्योदकेन प्रक्षालयितव्यः । तथापि न शक्यते निरामिषः कर्तव्यः । भगवानाह । सुशोचितः कृत्वा उदकेन द्रवीकृत्य पातव्यः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त मिण्ढकेन मिण्ढकपत्न्या मिण्ढकपुत्रेण मिण्ढकस्नुषया मिण्ढकदासेन मिण्ढकदास्या च <कर्म कृतं येन षडभिज्ञाता >(म्स्वि २५०)< महापुण्याः संवृत्ताः । भगवतोऽन्तिके सत्यानि> (fओल्. २३० १ = ग्ब्म् ६.७७३) <दृष्टा>नि । भगवान् चैभिरारागितो न विरागित इति । भगवानाहा । एभिरेव भिक्षवः कर्माणि कृतानि उपचितानि लब्धसंभाराणि परिणतप्रत्ययानि पूर्ववद्यावत्फलन्ति खलु <देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां नगर्यां ब्रह्मदत्तो नाम राजा> पूर्ववद्यावद्धर्मेण राज्यं कारयति । तेन खलु समयेन वाराणस्यां नगर्यां नैमित्तिकैर्द्वादशवार्षिकी अनावृष्टिर्व्याकृता शलाकावृत्ति {दुत्त्: म्स्. <शिलका> थ्रोउघोउत्; बुत्म्स्<शलाका-> थ्रोउघोउत्} महादुर्भिक्षं भविष्यतीति । त्रिविधं दुर्भिक्षं भविष्यति चंचु श्वेतास्थि शलाकावृत्ति च । तत्र चंचु उच्यते । <समुद्गके तस्मिन्> मनुष्या बीजानि प्रक्षिप्य अनागतसत्वापेक्षया स्थापयन्ति । अस्माकमनेन बीजेन मनुष्याः कार्यं करिष्यन्तीति । इदं समुद्गसंबन्धाच्{दुत्त्: <समुद्गकसम्बन्धात्*>} चंचु उच्यते । श्वेतास्थि कतमत्* । तस्मिन् काले मनुष्या अस्थीनि उपसंहृत्य <तावत्क्वाथयन्ति यावत्तान्यस्थीनि श्वेतानि संवृत्ता>नीति । ततस्तं पानं पिबन्ति । इदं श्वेतास्थिसंबन्धात्* श्वेतास्थि उच्यते । शलाकावृत्ति कतमत्* । तस्मिन् काले मनुष्याः खालबिलेभ्यो धान्यगुडकानि शलाकयाकृष्य बहूदकायां स्थाल्यां क्वाथयित्वा पिबन्ति । इदं शलाकासंबन्धाच्छलाकावृत्ति उच्यते । राज्ञा ब्रह्मदत्तेन वाराणस्यां घण्टावघोषणं कारितम्* । शृण्वन्तु भवन्तो वाराणसीनिवासिनः पौरा नैमित्तिकैर्द्वादशवार्षिक्य्(म्स्वि २५१) अनावृष्टिर्व्याकृता शलाकावृत्ति दुर्भिक्षं भविष्यति चंचु श्वेतास्थि च । येषां द्वादशवार्षिकं भक्तमस्ति तैः स्थातव्यम्* । येषां नास्ति ते यथेष्टं गच्छन्तु । विगतदुर्भिक्षतया सुभिक्षे पुनरागमिष्यथ इति । तस्मिंश्च समये वाराणस्यामन्यतमो गृहपतिराढ्यो महाधनो महाभोगो विस्तीर्णविशालपरिवारः । विस्तीर्णविशालस्तेन कोष्ठागारिक आहूयोक्तः । भोः पुरुष भविष्यति मे सपरिवारस्य द्वादशवार्षिकं भक्तमिति । स कथयति । आर्य भविष्यतीति । स तत्रैवावस्थितः । समनन्तरात्तु एव तद्दुर्भिक्षम्* । तस्य कोष्ठागारः परिक्षीणः । सर्वश्च परिजनः कालगतः । आत्मना षष्ठो व्यवस्थितः । ततस्तेन गृहपतिना कोशकोष्ठागाराणि शोधयित्वा धान्यप्रस्थ उपसंहृतः । सोऽस्य पत्न्या स्थाल्यां प्रक्षिप्य साधितः । असति बुद्धानामुत्पादे प्रत्येकबुद्धा लोक उत्पद्यन्ते । हीनदीनानुकम्पका प्रान्तशयनासनभक्ता एकदक्षिणीया लोकस्य । यावदन्यतरः प्रत्येकबुद्धो जनपदचारिकां चरन् वाराणसीमनुप्राप्तः । स पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय वाराणसीं पिण्डाय प्रविष्टः । स च गृहपतिः सज्जोऽवस्थितो भोक्तुम्* । स च प्रत्येकबुद्धोऽनुपूर्वेण पिण्डपातमटंस्तस्य गृहमनुप्राप्तः । स तेन गृहपतिना दृष्टः काथप्रासादिकश्चित्तप्रासादिकश्च । दृष्ट्वा च पुनः संलक्षयति । एतदप्यहं परिभुज्य नियतं प्राणैर्वियोक्ष्ये । यन्वहं प्रत्यंशमस्मै प्रव्रजिताय दद्यामिति । तेन भार्याभिहिता । भद्रे यो मम प्रत्यंशस्तमस्मै प्रव्रजितायानुप्रयच्छेति । (fओल्. २३१ १ = ग्ब्म् ६.७७४) सा संलक्षयति । मम स्वामी न परिभुंक्ते । कथमहं परिभुंजे इति । सा कथयति आर्यपुत्र (म्स्वि २५२) अहमपि स्वं प्रत्यंशमस्मै प्रयच्छामीति । एवं पुत्रेण स्नुषया दासेन दास्या स्वस्वप्रत्यंशाः परित्यक्ताः । ततस्तैः सर्वैः संभूय प्रत्येकबुद्धः पिण्डेन प्रतिपादितः । कायिकी तेषां महात्मनां धर्मदेशना न वाचिकी । स विततपक्ष इव हंसराज उपरि विहायसमभ्युद्गम्य ज्वलनतपनवर्षणविद्योतनप्रातिहार्याणि कर्तुमारब्धः । आशु पृथग्जनस्य ऋद्धिरावर्जनकरी । ते मूलनिकृत्ता इव द्रुमाः पादयोर्निपत्य यथेष्टं प्रणिधानं कर्तुमारब्धाः । गृहपतिः प्रणिधानं कर्तुमारब्धः । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेनाहं कुशलमूलेन यदि रिक्तकानि कोशकोष्ठागाराणि पश्यामि सहदर्शनान्मे पूर्णानि स्युः । एवंविधानां च मे धर्माणां लाभी स्याम्* । अतः प्रतिविशिष्टतरं शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति । पत्नी प्रणिधानं कर्तुमारब्धा । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेनाहं कुशलमूलेनाहं यद्येकस्यार्थाय स्थालीं पचेयं सा शतेनापि परिभुज्य सहस्रेणापि न च परिक्षयं गच्छेद्यन्मया प्रयोगो न प्रतिप्रस्रब्धः । एवंविधानां धर्माणां लाभिनी स्याम्* । प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति । पुत्रः प्रणिधानं कर्तुमारब्धः । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेन मे कुशलमूलेन पंचशतः कमरकः कट्यामुपनिबद्धस्तिष्ठेत्* । यदि शतं वा सहस्रं वा ततो व्ययं कुर्यां पूर्णक एव तिष्ठेत्* । मा परिक्षयं (म्स्वि २५३) गच्छेत्* । एवंविधानां च धर्माणां लाभी स्याम्* । प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति । स्नुषा प्रणिधानं कर्तुमारब्धा । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेनाहं कुशलमूलेन यद्येकस्यार्थाय गन्धान् योजये ते शतस्य वा सहस्रस्य वा उपयुज्येरन्न च परिक्षयं गच्छेयुः । यावत्प्रयोगो न प्रतिप्रस्रब्धः । एवंविधानां धर्माणां लाभिनी स्याम्* । प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति । दासः प्रणिधानं कर्तुमारब्धः । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेनाहं कुशलमूलेन यद्येकं सीरं कर्षेयं सप्तसीराः कृष्टा भावेयुः । एवंविधानां धर्माणां लाभी स्याम्* । प्रतिविशिष्टतरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति । दासी प्रणिधानं कर्तुमारब्धा । यन्मया एवंविधे सद्भूतदक्षिणीये कारः कृतोऽनेनाहं कुशलमूलेन <धान्यानामे>कां मात्रामारभेयं सप्त मात्राः संपद्येरन्* । अप्येवंविधानां धर्माणां लाभिनी स्याम्* । प्रतिविशिष्ट<तरं चातः शास्तारमारागयेयं मा विरागयेयमिति> (fओल्. २३१ १ = ग्ब्म् ६.७७५) प्रणिधानं कृतम्* । स च महात्मा प्रत्येकबुद्धस्तेषामनुकम्पां कृत्वा ऋद्ध्या संप्रस्थितः । यावद्राजा ब्रह्मदत्तः उपरि प्रासदतलगतस्तिष्ठति । तस्य ऋद्ध्या गच्छतो राज्ञो ब्रह्मदत्तस्योपरि <च्छाया निपतिता । स ऊर्द्ध्वमुखो निरीक्षितुमारब्धः । पश्यति तत्प्रत्येकबुद्धम्* ।> तस्यैतदभवत्* । कस्याप्यनेन महात्मना ऋद्धिमहालाङ्गलैर्दारिद्र्यमूलान्युत्पाटितानीति । बलवत्पाशा । ततोऽसौ गृहपतिः (म्स्वि २५४) कोशकोष्ठागाराणि प्रत्यवेक्षितुमारब्धो <यावत्पूर्णानि पश्यति । स पत्नीमामन्त्रयते । मम ताव>त्प्रणिधानं पूर्णं युष्माकमिदानीं पश्याम इति । ततो दास्या धान्यानामेकां मात्रामारब्धा परिकर्मयितुम्* । सप्त मात्राः संपन्नाः । पत्न्या एकस्यार्थाय स्थाली साधिता । सर्वैस्तैः परिभुक्ता तथैवावस्थिता । प्रातिवेश्यैरनेकैश्च प्राणिशतसहस्रैः परिभुक्ता तथैवावस्थिता । <तथैव पुत्रस्य स्नुषाया दासस्य प्रणिधिः सिद्धा> । ततो गृहपतिना वाराणस्यां घण्टावघोषणं कारितम्* । यो भवन्तोऽन्नेन अर्थी स आगच्छत्विति । वाराणस्यामुच्चशब्दो महाशब्दो जातः । राज्ञा श्रुतम्* । स कथयति । किमेष भवन्त उच्चशब्दो महाशब्द इति । अमात्यैः समाख्यातम्* । देवामुकेन गृहपतिना कोशकोष्ठागाराण्युद्धाटितानीति । राजा कथयति । यावत्सर्व एव लोकः कालगतस्तदा तेन गृहपतिना कोशकोष्ठागाराण्युद्धाटितानि । आहूयतां भवन्तः स गृहपतिरिति । तैराहूतः । ततो राज्ञाभिहितः । गृहपते यदा सर्वलोकः कालगतस्तदा त्वया कोशकोष्ठागाराण्युद्धाटितानीति । देव कस्य कोष्ठागाराण्युद्धाटितानि । अपि तु अद्यैव मे बीजमुप्तमद्यैव फलितमिति । राजा कथयति । यथाकथम्* । स तत्प्रकरणं विस्तरेणारोचयति । राजा कथयति । गृहपते त्वयासौ महात्मा पिण्डकेन प्रतिपादितः । देव मया प्रतिपादितः । स गाथां भाषते । अहो गुणमयं क्षेत्रं सर्वदोषविवर्जितम्* । यत्रोप्तं बीजमद्यैव अद्यैव फलदायकम्* ॥ इति । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ गृहपतिर्गृहपतिपत्नी गृहपतिपुत्रो (म्स्वि २५५) गृहपतिदासो गृहपतिदासी च । एष एवासौ मिण्ढको गृहपतिर्मिण्ढकपत्नी मिण्ढकपुत्रो मिण्ढकस्नुषा मिण्ढकदासो मिण्ढकदासी च । य एभिः प्रत्येकबुद्धकारान् कृत्वा प्रणिधानं कृतं तस्य कर्मणो विपाकेन षडपि महापुण्या जाता ममान्तिके सत्यानि दृष्टानि । अहं चैभिः प्रत्येकबुद्धकोटीशतसहस्रेभ्यः प्रतिविशिष्टतरः शास्ता आरागितो न विरागित इति हि भिक्षव एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः एकान्तशुक्लानामेकान्तशुक्लो व्यतिमिश्राणां व्यतिमिश्रः । तस्मात्तर्हि भिक्षव एकान्तकृष्णानि कर्माण्यपास्य व्यतिमिश्राणि च एकान्तशुक्लेष्वेव कर्मस्वाभोगाः करणीयः इत्येवं वो भिक्षवः शिक्षितव्यम्* । (भैष्-व्(छ् ।w) ११९) उद्दानम्* । कैनेय<ः> पानमादाय काशीपट्टं च यवाग्वः । पापायां खाद्यकं कृत्वा कौकृत्यं विकृतभोजनम्* ॥ ॥ (fओल्. २३२ १ = ग्ब्म् ६.७७६) भगवानादुमायां विहरत्यावसथे । तेन खलु समयेन कैनेयस्य ऋषेरादुमायामावसथोऽभूत्<* ।> मन्दाकिन्यास्तु पुष्करिण्यास्तीरे दिवाविहारः । भगवान् संलक्षयति । कुत्र न्वहं चतुर्णां लोकपालानां धर्मं देश<ये>यं <।> यत्र मे कैनेय ऋषिरल्पकृच्छ्रेण दमथमागत ए<तस्यै>तदभवत्* <।> यन्वहं मन्दाकिन्याः पुष्करिण्यास्तीरे देशयेयं <।> तत्र दमथमेष्यति । तत्र भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितम्* <।> धर्मता खलु यस्मिन् समये बुद्धा भगवन्तो (म्स्वि २५६) लौकिकं चित्तमुत्पादयन्ति तस्मिं समये शक्रब्रह्मादयो देवा भगवतश्चेतसा चित्तमाजानन्ति <।> वैश्रवणो महाराजः संलक्षयति । किंकारणं भगवता लौकिकं चित्तमुत्पादितं <।> पश्यत्यस्माकमेव चतुर्णां लोकपालानां धर्मं देशयितुकाम इति विदित्वा पांचिकस्य महायक्षसेनापतेराज्ञा<ं> दत्तवान्* <।> गच्छ पाञ्चिक भगवतोऽर्थाय मन्दाकिन्या<ः> पुष्करिण्यास्तीरे शयनासनप्रज्ञप्तिं कुरु <।> कैनेयस्य ऋषेरेकमारक्षकं स्थापय <।> महाभूतसन्निपातो भविष्यति मा कश्चिदस्योजो घट्टयिष्यतीति । स मन्दाकिन्याः पुष्करिण्यास्तीरे कैनेयस्य ऋषेरारक्षकं स्थापयित्वा शयनासनप्रज्ञप्तिं कर्तुम् (भैष्-व्(छ् ।w) १२०) आरब्धः <।> तत्र महाजनकायस्य कोलाहलशब्दो जातः <।> ततः कैनेय ऋषिः कोलाहलशब्देनोत्थितः तमारक्षकं पृच्छति <।> किमेष कोलाहलशब्द इति । स कथयति <।> शयनासनप्रज्ञप्तिः क्रियते । किं ममार्थाय । न तवार्थाय <।> अपि तु बुद्धस्य भगवतः <।> त्वमत्र किं तिष्ठसि । तवैवारक्षकः <।> किमर्थम्* <।> महाभूतसमागमोऽत्र भविष्यति <।> मा कश्चिदोजो घट्टयिष्यतीति । स कथयति <।> तस्य श्रमणस्य गौतमस्य को रक्षां करोतीति । स कथयति <।> कस्तस्य भगवतो रक्षां करोति । स एव भगवां सदेवकस्य लोकस्य रक्षां करोतीति श्रुत्वा कैनेय ऋषिस्तूष्णीम्* <।> ततो भगवान् पूर्वाह्णे निवास्य पात्रचीवरमादाय आदुमां पिण्डाय प्राविशत्* <।> आदुमां पिण्डाय चरित्वा कृतभक्तकृत्यः पश्चाद्भक्तपिण्डपातं प्रतिक्रान्तः तद्रूपं समाधिं समापन्नो यथा समाहिते चित्ते आदुमायामन्तर्हितो मन्दाकिन्या<ः> पुष्करिण्यास्तीरे (म्स्वि २५७) प्रत्यष्ठात्सार्धं भिक्षुसंघेन । अथ भगवान् पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णः <।> ततो धृतराष्ट्रो महाराजोऽनेकगन्धर्वपरिवारोऽनेकगन्धर्वशतपरिवारोऽनेकगन्धर्वसहस्रपरिवारोऽनेकगन्धर्वशतसहस्रपरिवारो दिव्यानां मणीनामुत्संगं पूरयित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः <।> उपसंक्रम्य भगव्<अन्तं दिव्याभ्>इर्<म>णि<भ्>इ<रा>कीर्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा पूर्वां दिशं निशृत्य निषण्णो भगवन्तं संपुरस्कृत्य भिक्षुसंघं च ॥ विरूढकोऽपि महाराजोऽनेककुम्भाण्डपरिवारोऽनेककुम्भाण्डशतपरिवारोऽनेककुम्भाण्डसहस्रपरिवारोऽनेककुम्भाण्डश्<अतसहस्रपरिव्>आरो दिव्यानां मुक्तानामुत्संगं पूरयित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः (fओल्. २३२ १ = ग्ब्म् ६.७७७) <।> उपसंक्रम्य भगवन्तं दिव्याभिर्मुक्ताभिराकीर्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा दक्षिणां दिशं निशृत्य निषण्णो भगवन्तं संपुरस्कृत्य भिक्षुसंघं च । विरूपाक्षो <ऽपि> महारा<जोऽनेकनागपरिव्>आरोऽनेकनागशतपरिवारोऽनेकनागसहस्रपरिवारोऽनेकनागशतसहस्रपरिवारो दिव्यानामुत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारकाणां पुष्पाणामुत्संगं पूरयित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य <भगवन्तं दिव्यैरुत्प>लपद्मकुमुदपुण्डरीकमन्दारकैः पुष्पैरवकीर्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा पश्चिमां दिशं निशृत्य निषण्णो भगवन्तं संपुरस्कृत्य भिक्षुसंघं च ॥ वैश्रवणोऽपि महाराजोऽनेकयक्षपरिवारोऽनेकयक्षशतपरिवारोऽनेकय्<अक्>ष्<अ>सहस्रप्<अ>रिवारोऽनेकयक्षशतसहस्रपरिवारो दिव्यस्य हिरण्यस्य सुवर्णस्योत्संगं पूरयित्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः <।> उपसंक्रम्य भगवन्तं दिव्येन हिरण्यसुवर्णेनाकीर्य (भैष्-व्(छ् ।w) १२१) भगवतः पादौ (म्स्वि २५८) शिरसा वन्दित्वा उत्तरां दिशं निशृत्य निषण्णो भगवन्तं <सं>पृष्ठौरस्कृत्य भिक्षुसंघं च । तत्र द्वावार्यजातीयौ धृतराष्ट्रो विरूढकश्च । द्वौ दस्युजातीयौ विरूपाक्षो वैश्रवणश्च । अथ भगवत एतदभवत्* <।> सचेदहमार्यया वाचा धर्मं देशयेयं द्वौ चाज्ञास्यतः द्वौ नाज्ञास्यतः <।> सचेद्दस्युवाचा देशयेयमेवमपि द्वौ आज्ञास्यतः द्वौ नाज्ञास्यतः <।> यन्वहं द्वयोरार्यया वाचा धर्मं देशयेयं <।> द्वयोरपि दस्युवाचेति विदित्वा धृतराष्ट्रं महाराजमामन्त्रयते । इति हि महाराजभिन्नः कायो वेदना शीतीभूता संज्ञा निरुद्धा संस्कारा व्युपशान्ता विज्ञा<नं> चास्तंगत<ं> : एष एवान्तो दुःखस्येति । अस्मिन् खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे धृतराष्ट्रस्य महाराजस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नमनेकेषां च तत्सभागानां गन्धर्वशतसहस्राणाम् ॥ तत्र भगवान् विरूढकं महाराजमामन्त्रयते <।> इति हि महाराज <अत्र ते> दृष्टे दृष्टमात्रं भवतु श्रुते मते विज्ञाते विज्ञातमात्रं <।> अस्मिं खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे विरूढकस्य महाराजस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नमनेकेषां च तत्सभागानां कुम्भाण्डशतसहस्राणाम् ॥ (म्स्वि २५९) तत्र भगवां विरूपाक्षं महाराजमामन्त्रयते । इति हि महाराज इने मेने दप्फे दडप्फे एष एवान्तो दुःखस्येति <।> अस्मिं खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे विरूपाक्षस्य महाराजस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नमनेकेषां च तत्सभागानां <नाग>शतसहस्राणां <।> तत्र भगवान् <वैश्रवणं> महाराजमामन्त्रयते । अत्र ते महाराज <माशा तुषा संशामा >(भैष्-व्(छ् ।w) १२२)< सर्वत्र विराडि> एष एवान्तो दुःखस्येति <।> अस्मिं खलु धर्मपर्याये भाष्यमाणे <वैश्रवणस्य> महाराजस्य विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुरुत्पन्नमनेकेषां (fओल्. २३३ १ = ग्ब्म् ६.७७८) च तत्सभागानां यक्षशतसहस्राणाम् । भगवान् संलक्षयति <।> एतर्हि मे परिनिर्वाणकालसमयः प्रत्युपस्थितः <।> कस्योपन्यस्य शासनं परिनिर्वास्यामि । सचेद्देवानां देवाः प्रमत्ता रतिबहुला न चिरस्थितिकं भविष्यति । अथ मनुष्याणामल्पायुषो मनुष्याः एवमेव न चिरस्थितिकमेव <।> यन्वहं देवानां च मनुष्याणां च काश्यपस्य च भिक्षोः शास<न>मुपन्यस्य परिनिर्वायेयमिति विदित्वा धृतराष्ट्रं महाराजमामन्त्रयते । मम ते महाराज परिनिर्वृतस्य पूर्वस्यां दिशि शासने आरक्षा करणीयेति । विरूढकं महाराजमामन्त्रयते । त्वयापि महाराज दक्षिणस्यां दिशि आरक्षा करणीयेति । विरूपाक्षं महाराजमामन्त्रयते । त्वयापि महाराज पश्चिमस्यां दिशि आरक्षा करणीयेति । (म्स्वि २६०) वैश्रवणं महाराजमामन्त्रयते । त्वयापि महाराज उत्तरस्यां दिशि आरक्षा करणीयेति ॥ ततश्चत्वारो महाराजानः प्रमुदितमनसो भगवन्तमिदमवोचन्* । एवं भवतु भगवन् यथाज्ञापयति भगवन्<* ।> वयमारक्षा<ं> करिष्याम इति विदित्वा भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा दृष्टसत्या भगवतोऽन्तिकात्प्रक्रान्ताः । भगवता आयुष्मते महाकाश्यपाय कृत्स्नं शासनमुपन्यस्तं <।> आयुष्मांश्चानन्दोऽभिहितः <।> त्वयाप्यानन्द शासनकार्यकरणे औत्सुक्यमापत्तव्यमिति । ॥ भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । किं भदन्त चतुर्भिर्महाराजैः कर्म कृतं यस्य कर्मणो विपाकेन चत्वारो महाराजाः संवृत्ताः <।> भगवतश्चान्तिके सत्यदर्शनं कृतमिति । भगवानाह । एभिरेव भिक्षवः पूर्वमन्यासु जातिषु कर्मा<णि> कृतान्युपचितानि लब्धसंभाराणि पूर्ववत्फलन्ति खलु देहिनाम्* । भूतपूर्वं भिक्षवोऽस्मिन्नेव भद्रके कल्पे विंशतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां काश्यपो नाम शास्ता लोक उदपादि । पूर्ववद्यावच्छास्ता देवमनुष्याणां बुद्धो भगवान्* <।> तेन खलु समयेन महासमुद्रे द्वौ नागौ प्रतिवसतः श्वासो महाश्वासश्च । कूटशाल्मल्यामपि द्वौ सुपर्णिनावट्टेश्वरश्चूडेश्वरश्च । यदा श्वासमहाश्वासौ ताभ्यामभिद्रूयेते तदा पातालं प्रविशतो <।> यावदपरेण समयेन श्वासमहाश्वासाभ्यां काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि <।> तौ च्<अ> स्<उ>पृष्ठ<अ>र्णिनाव्(म्स्वि २६१) अभिद्रवितुमारब्धौ न शक्नुवतः । सुमेरुप्रत्याहतमिव पवनसलिलवेगौ प्रतिनिवृत्य कथयतो <।> भवन्तौ पूर्वमस्माभिर्युवामभिद्रुतौ (भैष्-व्(छ् ।w १२३) पातालं प्रविशत <।> इदानीं को हेतुर्येन वयं सुमेरुप्रत्याहताविव पवनसलिल<व्>ए<गौ य्>उवामासाद्य प्रतिनिवृत्ताविति । श्वासमहाश्वासौ कथयतो <।> (fओल्. २३३ १ = ग्ब्म् ६.७७९)ऽस्माभिः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानीति <।> तौ कथयतो <।> यद्येवं वयमपि ग्रहीष्याम इति <।> तौ ताभ्यां सार्धं काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य्<आन्ति>क्<ए> संप्रस्थितौ <।> तौ च संप्राप्तौ <।> चत्वारश्च लोकपालाः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाद्धर्मं श्रुत्वा संप्रस्थिताः <।> ते ताभ्यां दृष्टास्<।> तौ सुपर्णिनौ श्वासमहाश्वासौ नागौ पृच्छतः <।> क एते गच्छन्तीति । ताभ्यां विस्तरेण कथितम्* <।> सुपर्णिनौ कथ्<अयतः ।> य्<अ>द्येवं वयमपि काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाच्छरणगमनशिक्षापदानि संगृहीत्वा प्रणिधानं कुर्म इति <।> ताभ्यां काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाच्छरणगमनशिक्षापदानि गृहीतानि <।> श्वासमहाश्वासाभ्यां पूर्वमेव गृहीतानि <।> ततः संभूय काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्य पादयोर्निपत्य प्रणिधानं कर्तुमारब्धाः <।> यथैते चत्वारो लोकपालाः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाद्धर्मं श्रुत्वा दृष्टसत्याः स्वभवनं संप्रस्थिताः : एवं वयमप्यनेन कुशलमूलेन चत्वारो लोकपालाः स्याम : यश्चासौ भगवता काश्यपेन सम्यक्संबुद्धेन उत्तरो माणवो व्याकृतः भविष्यसि त्वं माणव वर्षशतायुषि प्रजायां शाक्यमुनिर्नाम सम्यक्संबुद्ध इति । (म्स्वि २६२) सोऽप्यस्माकं भगवानेव मन्दाकिन्या<ः> पुष्करिण्यास्तीरे धर्मं देशयेद्<।> वयं च तं धर्मं श्रुत्वा दृष्टसत्या एवमेव स्वभवनं गच्छाम इति । किं मन्यध्वे भिक्षवो ये ते चत्वारो नागसुपर्णिनः एत एव ते चत्वारो लोकपालाः <।> योऽसौ श्वास एष एवासौ धृटराष्ट्रस्तेन कालेन तेन समयेन <।> महाश्वासो विरूढकः अट्टेश्वरोऽसौ विरूपाक्षः चूडेश्वरोऽसौ वैश्रवणः तेन कालेन तेन समयेन । यदेभिः काश्यपस्य सम्यक्संबुद्धस्यान्तिकाच्छरणगमनशिक्षापदानि प्रतिगृह्य प्रणिधानं कृतं तस्य कर्मणो विपाकेन चत्वारो लोकपाला जाता ममान्तिके सत्यदर्शनं कृत्वा स्वभवनं गताः <।> तां च धर्मदेशनां श्रुत्वा कैनेय ऋषिः परं विस्मयमुपगतो भगवति चाभिप्रसन्नः <।> ततोऽस्य भगवता आशयानुशयं धातुं प्रकृतिं च ज्ञा<त्वा> तादृशी चतुरार्यसत्यसंप्रतिवेधिकी धर्मदेशना कृता <।> यां श्रुत्वा कैनेयर्षिणा सहसत्याभिसमयादनागामिफलं साक्षात्कृतं <।> ततोऽसाववेत्यप्रसादसमन्वागतोऽष्टौ पानान्यादाय चोचपानं मोचपानं कोलपानमश्वत्थपानमुदुम्बरपानं परुषकपानं खर्जूरपानं मृद्वीकापानं च येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्त <।> उपसंक्रम्य भगवतमिदमवोचत्* <।> इमानि भदन्त अष्टौ पानानि पूर्वकैरृषिभि<ः> स्तुतानि वर्णितानि <।> तानि भगवान् प्रतिगृह्णात्व्(भैष्-व्(छ् ।w) १२४) अनुकम्पामुपादाय । प्रतिगृह्णाति भगवान् कैनेयस्य ऋषेरन्तिकादष्टौ पानानि अनुकम्पामुपादाय <।> प्रतिगृह्य भिक्षूनामन्त्रयते स्म <।> इतीमानि भिक्षवोऽष्टौ पानानि काले (fओल्. २३४ १ = ग्ब्म् ६.७८०) प्रतिग्राहितानि अकाले मर्दितानि (म्स्वि २६३) अकाले परिस्रुतानि अकालेऽधिष्ठितानि पश्चाद्भक्तेन परिभोक्तव्यानि ॥ इतीमानि अष्टौ पानानि काले प्रतिग्राहितानि काले मर्दितानि ॥ काले परिस्रुतानि अकाले अधिष्ठितानि न परिभोक्तव्यानि । ॥ इतीमानि अष्टौ पानानि काले प्रतिग्राहितानि काले मर्दितानि काले परिस्रुतानि अकाले अधिष्ठितानि न परिभोक्तव्यानि ॥ इतीमानि अष्टौ पानानि अकाले मर्दितानि अकाले परिस्रुतानि पश्चाद्भक्तेन परिभोक्तव्यानि <।> रात्र्याश्च प्रथमे यामातिक्रान्ता न परिभोक्तव्यानि ॥ {दुत्त्: अस्थे तिबेतन् त्रन्स्लतिओन् दोएस्नोतग्रेए wइथ्थे सन्स्क्रित्तेxत्र्, wए रेचोन्स्त्रुच्थेरे थे सन्स्क्रित्fरों तिबेतन्त्: <इतीमानि भिक्षवोऽष्टौ पानानि काले प्रतिग्राहितानि काले मर्दितानि काले अधिष्ठितानि काले परिभोक्तव्यानि । अकाले न परिभोक्तव्यानि । रात्र्याश्च प्रथमे यामेऽतिक्रान्ते न परिभोक्तव्यानि । इतीमानि अष्टौ पानानि काले प्रतिग्राहितानि अकाले मर्दितानि अकाले परिस्रुतानि अकाले अधिष्ठितानि न परिभोक्तव्यानि । इतीमानि अष्टौ पानानि काले प्रतिग्राहितानि काले मर्दितानि अकाले परिस्रुतानि अकाले अधिष्ठितानि न परिभोक्तव्यानि । इतीमानि अष्टौ पानानि अकाले प्रतिग्राहितानि अकाले मर्दितानि अकाले परिस्रुतानि पश्चाद्भक्तेन न परिभोक्तव्यानि । रात्र्याश्च यामेऽतिक्रान्ते न परिभोक्तव्यानि ।>} अथ कैनेय ऋषिरुत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान्* श्वो भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेनेति । अधिवासयति भगवान् कैनेयस्य ऋषेस्तूष्णींभावेन । अथ कैनेय ऋषिर्भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः । भगवानपि मन्दाकिन्याः पुष्करिण्यास्तीरेऽन्तर्हित आदुमायां प्रत्यष्ठात्सार्धं भिक्षुसंघेन । अथ कैनेय ऋषिः सरात्रमेवोत्थायान्तर्जनमामन्त्रयते । उत्तिष्ठत (म्स्वि २६४) आर्या उत्तिष्ठत । भद्रमुखाः काष्ठानि पाटयत । खाद्यकान्युल्लाडयत । प्रतिजाग्रत मण्डपवाडमिति । तेन खलु समयेन शैलो नाम ऋषिः कैनेयस्य ऋषेर्भागिनेयस्तस्मिन्नावसथे रात्रिं वासमुपगतः । अश्रोषीत्शैल ऋषिः कैनेयमृषिं सरात्रमेवोत्थायान्तर्जनमामन्त्रयन्तम्* । श्रुत्वा च पुनः कैनेयमृषिमिदमवोचत्* । किं पुनस्ते ऋषे सब्रह्मचारिणो निमन्त्रिताः । राजा वा मागधश्रेण्यो बिंबिसारो राष्ट्रनिवासी जनकायो यथेप्सितस्य वा ऋषिधर्मस्य परिसमाप्तिरिति । स कथयति । न मे शैल सब्रह्मचारिण उपनिमन्त्रिता नापि राजा मागधश्रेण्यो बिंबिसारो राष्ट्रनिवासी जनकायो नापि यथेप्सितस्य ऋषिधर्मस्य परिसमाप्तिः । अपि तु मया बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो भक्तेनोपनिमन्त्रित इति तस्य बुद्ध इत्यश्रुतपूर्वं घोषं श्रुत्वा सर्वरोमकूपान्याहृष्टानि । सगौरवः स पप्रच्छ । क एष ऋषे बुद्धो नाम इति । अस्ति शैल श्रमणो गौतमः शाक्यपुत्रः शाक्यकुलात्केशश्मश्रूण्यवतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धयागारादनगारिकां प्रव्रजितः । सोऽनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः । स एष बुद्धो नामेति । शैलः कथयति । क एष ऋषे संघो नामेति । कैनेय ऋषिः कथयति । सन्ति शैल क्षत्रियकुलादपि कुलपुत्राः केशश्मश्र्ववतार्य काषायाणि वस्त्राण्याच्छाद्य सम्यगेव श्रद्धयागारादनगारिकां प्रव्रजितः । सन्ति ब्राह्मणकुलादपि वैश्यकुलादपि कुलपुत्राः पूर्ववत्तमेव भगवन्तं तथागतमर्हन्तं सम्यक्संबुद्धं प्रव्रजिताः । स एष ऋषे संघो नाम इति । अयं च शैल संघः पूर्वकश्च (म्स्वि २६५) बुद्धः । स एष (fओल्. २३४ १ = ग्ब्म् ६.७८१) बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो मया भक्तेनोपनिमन्त्रितः । अथ शैलऋषिर्बुद्धालम्बनया स्मृत्या काल्यमेवोत्थाय पंचशतपरिवारो येन भगवाम्स्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमेतदवोचत्* । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेयमहं भगवतोऽन्तिके ब्रह्मचर्यमिति । लब्धवान् शैल ऋषिः पंचशतपरिवारः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । अथ कैनेय ऋषिस्तामेव शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं पूर्ववद्यावत्संतर्पयति संप्रवारयति । तेन बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयमानेन शैलः प्रव्रजितो दृष्टः । स कथयति । शैल त्वं प्रव्रजितः । प्रव्रजित्वा सुष्ठु कृतं साधु कृतम्* । अहमपि बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयित्वा प्रव्रजिष्यामीति । अथ कैनेय ऋषिरनेकपर्यायेण बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं शुचिना प्रणीतेन खादनीयभोजनीयेन संतर्प्य संप्रवार्य भगवन्तं भुक्तवन्तं विदित्वा धौतहस्तमपनीतपात्रं नीचतरमासनं गृहीत्वा भगवतः पुरस्तान्निषण्णो धर्मश्रवणाय । ततो भगवांस्तस्मै दक्षिणामादिश्य धर्मदेशनां कृत्वा प्रक्रान्तः । अथ कैनेय ऋषिर्यत्तत्रोत्पादनधर्मकं सर्वं विसर्जनधर्मकं कृत्वा {म्स्तत्रोत्सदनधर्मकं <त>त्सर्वं विसर्जनधर्मकं कृत्वा; च्f. म्प्स्७.२ <तत्रोत्सीदन->; भ्स्द्स्.व्. <उत्सीदन>} पंचशतपरिवारो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वैकान्तेऽस्थात्* । एकान्तस्थितः कैनेय ऋषिर्भगवन्तमिदमवोचत्* । लभेयाहं भदन्त स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावं चरेयमहं भगवतोऽन्तिके (म्स्वि २६६) ब्रह्मचर्यमिति । लब्धवान् कैनेय ऋषिः पंचशतपरिवारः स्वाख्याते धर्मविनये प्रव्रज्यामुपसंपदं भिक्षुभावम्* । अथ भगवांस्तद्भिक्षुसहस्रं प्रव्रज्योपसंपाद्य नद्याः प्रभद्रिकायास्तीरे वासमुपगतश्छत्राम्बुवने {म्स्<छत्राप्रवने>} । तत्र भगवता पंचभिक्षुशतान्यायुष्मते ब्राह्मणकप्फिणाय दत्तानि । अर्धतृतीयान्यायुष्मते महामौद्गल्यायनाय । अर्धतृतीयान्यायुष्मते शारिपुत्राय । तत्र ये आयुष्मता ब्राह्मण्कप्फिणेनावचोदितास्तैः सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्वं साक्षात्कृतम्* । ये आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तैरनागामिफलम्* । ये आयुष्मता शारिपुत्रेण तैः स्रोतआपत्तिफलम्* । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । पश्य भदन्त भगवता आयुष्मान् शारिपुत्रो महाप्रज्ञानामग्र्यो व्याकृतः आयुष्मांश्च महामौद्गल्यायनो महर्धिकानां महानुभावानाम्* । अथ च पुनर्ये आयुष्मता ब्राह्मणकप्फिणेनावचोदितास्तैरहत्वं साक्षात्कृतम्* । ये आयुष्मता महामौद्गल्यायनेन तैरनागामिफलम्* । ये आयुष्मता शारिपुत्रेण तैः स्रोतआपत्तिफलम्* । भगवानाह । भिक्षव एतर्हि यथा तथातीतेऽध्वनि ये (fओल्. २३५ १ = ग्ब्म् ६.७८२) ब्राह्मणकप्फिणेनावचोदितास्ते आरूप्यधातौ प्रतिष्ठिताः । ये मौद्गल्यायनेन ते रूपधातौ । ये शारिपुत्रेण ते पंचस्वभिज्ञासु प्रतिष्ठिताः । तच्छ्रूयताम्* । भूतचरं भिक्षवोऽन्यतरस्मिन्नरण्यायतने द्वौ ऋषी प्रतिवसतः । प्रत्येकं पंचशतपरिवारः । यावदपरेण समयेन तयोरेकः (म्स्वि २६७) कालगतः । ततस्तस्य माणवका गुरुवियोगदुःखदौर्मनस्यसंतप्ता इतश्चामुतश्च परिभ्रमन्तस्तस्य द्वितीयस्य ऋषेः सकाशमुपसंक्रान्ताः । तेन ते दृष्टा अश्रुपर्याकुलेक्षणाः पृष्टाश्च । माणवका योऽसौ युष्माकमुपाध्यायः कालगतः । स संलक्षयति । ममात्ययान्माणवकानामीदृशी समवस्था भविष्यति । यन्वहमेषामुपसंग्रहं कुर्यामिति । तेन ते समाश्वासिता उपसंगृहीताश्च । यावदपरेण समयेन सोऽपि ऋषिर्ग्लानः संवृत्तः । तस्य त्रयोऽग्र्यशिष्याः । तेनैकैकस्य पंचशतानि दत्तानि । द्वितीयस्यार्धतृतीयानि । तृतीयस्यार्धतृतीयानि । स कालधर्मेण संयुक्तः । तत्र यस्य पंचशतानि दत्तानि तेन तथावचोदितानि यथा आरूप्यधातौ प्रतिष्ठापितानि । यस्यार्धतृतीयानि तेन तथावचोदितानि यथा रूपधातौ प्रतिष्ठापितानि । यस्याप्यर्धतृतीयानि तेन तथावचोदितानि यथा पंचस्वभिज्ञासु प्रतिष्ठापितानि । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ ऋषिर्येन तानि पंचमाणवकशतान्यारूप्यधातौ प्रतिष्ठापितान्येष एवासौ कप्फिणो भिक्षुस्तेन कालेन तेन समयेन । येनार्धतृतीयानि रूपधातौ प्रतिष्ठापितान्येष एवासौ मौद्गल्यायनो भिक्षुः । येनाप्यर्धतृतीयानि शतानि पंचस्वभिज्ञासु प्रतिष्ठापितान्येष एवासौ शारिपुत्रो भिक्षुः । अपि तु भिक्षवो ये कप्फिणेनावचोदितास्ते तीक्ष्णेन्द्रियाः । ये मौद्गल्यायनेन ते मध्येन्द्रियाः । ये शारिपुत्रेण ते मृद्विन्द्रियाः । यदि शारिपुत्रेणावचोदिता नाभविष्यनुष्मगता अप्यनयगता अभविष्यन्* । (म्स्वि २६८) सर्वे समग्राः शृणुत विप्रसन्नेन चेतसा । प्रकाशयन् बुद्धवर्णं कैनेयजटिलस्तथा ॥ एकस्मिन् समये शास्ता कैनेयस्य निवेशने । सश्रावको महावीरो भोजनेन निमन्त्रितः ॥ अद्राक्षीद्ब्राह्मणः शैलः कैनेयस्य निवेशने । प्रतिजाग्र्यमानमशनं दृष्ट्वा कैनेयमब्रवीत्* ॥ विवाहः किं नु राजा वा राष्ट्रं वोपनिमन्त्रितम्* । अथवा ते महाप्रज्ञ पृष्ट आचक्ष्व तन्मम ॥ न मे विवाहो राजा वा राष्ट्रं वोपनिमन्त्रितम्* अग्रसत्वो मया बुद्धो भक्तेनोपनिमन्त्रितः ॥ सोऽयं बुद्ध इति श्रुत्वा शैलः संवेगमागतः । क एष बुद्धः <कैनेय> पृष्ट आचक्ष्व तन्मम ॥ अस्ति शाक्यकुले जातः स शास्ताप्रतिपुद्गलः । बुद्धिमान् सर्वधर्मेषु तस्माद्बुद्धो निरुच्यते ॥ दृष्टं ह्यतीतं बुद्धेन तथा दृष्टमनागतम्* । प्रत्युत्पन्नमथो दृष्टं संस्कारा <व्यय>धर्मिणः ॥ यच्च किंचिदभिज्ञेयं सर्वं तद्वेत्ति तत्ववित्* । (fओल्. २३५ १ = ग्ब्म् ६.७८३) सर्वज्ञः सर्वदर्शी च तस्माद्बुद्धो निरुच्यते ॥ अभिज्ञेयमभिज्ञातं भावनीयं च भावितम्* । प्रहातव्यं प्रहीनं च तस्माद्बुद्धो निरुच्यते ॥ (म्स्वि २६९) जायमाने च यत्रेयं ससमुद्रा सपर्वता । प्रकंपिताभू<द्धरणी> तं नमस्ये कृताञ्जलिः ॥ निहतो येन मारश्च कृष्णबन्धुः सवाहनः । तथागतबलप्राप्तं तं नमस्ये कृताञ्जलिः ॥ येन तद्द्वादशाकारं धर्मचक्रं प्रवर्तितम्* । वाराणसीं पुरीं गत्वा तं नमस्ये कृताञ्जलिः ॥ रागबन्धेन बद्धान् ये रागद्वेषाभिपीडितान्* । बहून्मोचयते सत्वांस्तं नमस्ये कृताञ्जलिः ॥ कुत्र बुद्धः स भगवान् कियद्दूरे विनायकः । अद्यैव शरणं यामि शाक्यपुत्रं प्रभाकरम्* ॥ गच्छ ब्राह्मण तेनेदं वनषण्डं मनोरमम्* । गन्धर्वराजोपनिभं बुद्धं द्रक्ष्यस्यनुत्तरम्* ॥ काषायवस्त्रं द्युतिमन्तं हेमवर्णं हरित्वचम्* । तद्घाटकमिवोत्तप्तं बिम्बं हेममयं यथा ॥ सालवृक्षं कुसुमितं पुष्पितं कर्णिकारवत्* । नानारत्नपरिच्छन्नं यूपं रत्नमयं यथा ॥ समन्ततोऽवभासयति समन्ताद्व्यामतेजसा । आरोहपरिणाहेन न्यग्रोधपरिमण्डलः ॥ सर्वकामरतिं हित्वा स्फीतं राज्यं सबान्धवम्* । प्रव्रज्यामभिनिष्क्रान्तो विवेके रमते मुनिः ॥ (म्स्वि २७०) सिंहवन्नदते च्छम्भी केसरी गन्धमादने । वनान्तरेष्वसंत्रस्तं बुद्धं द्रक्ष्यसि ब्राह्मण ॥ ब्रह्मस्वरं मञ्जुगिरं श्लक्ष्णवाचा स्मितोन्मुखम्* । दुन्दुभिस्वरनिर्घोषं बुद्धं द्रक्ष्यसि ब्राह्मण ॥ चन्द्रं वा गगने शुद्धं नक्षत्रपरिवारितम्* । चन्द्रमण्डलसंकाशं बुद्धं द्रक्ष्यसि ब्राह्मण ॥ वैरोचनं वा दीप्तांशुं भानुमन्तं नभस्तले । वीतान्धकारं राजन्तं बुद्धं द्रक्ष्यसि ब्राह्मण ॥ यथार्षभं यूथपतिमचलं ककुदं स्थितम्* । पुरुषर्षभं दशबलं बुद्धं द्रक्ष्यसि ब्राह्मण ॥ समुद्रमिव गम्भीरमप्रमेयं महोदधिम्* । अचिन्त्यं ध्यायिनामग्र्यं बुद्धं द्रक्ष्यस्यनुत्तरम्* ॥ निर्यान्तं कृष्णपक्षाद्वा भानुमन्तमिवाम्बरे । ध्मायन्तमग्निस्कन्धं वा बुद्धं द्रक्ष्यसि गौतमम्* ॥ चक्रवर्ती यथा राजा सचिवैः परिवारितः । अर्हद्भिरिव संबुद्धः शोभते संपुरस्कृतः ॥ वशवर्ती च कामेषु महाब्रह्मा यथेश्वरः । त्रिसहस्रं लोकधातुं वशी वर्तयते मुनिः ॥ सत्यानि संप्रकाशयति मध्विव नीडकात्स्रवत्* । श्रुत्वा यदुपशाम्यन्ति प्रतरन्ति महार्णवम्* ॥ (म्स्वि २७१) दुःखं नैकप्रकारं च यच्च दुःखस्य संभवम्* । दुःखस्य च व्युपशमं मार्गं द्विचतुरंगिकम्* ॥ अधनानां धनं दाता आतुरांश्च चिकित्सति । उपद्रुतानां शरणं दुःखान्मोचयति प्रजाः ॥ सत्वानामन्धभूतानां मूढानामुत्पथचारिणाम्* । ऋजुमार्गं प्रकाशयति क्षेमं निर्वाणगामिनम्* ॥ आदीप्तां रागद्वेषाभ्यां मोहप्रज्वलितां प्रजाम्* । महामेघो यथा वृष्ट्या निर्वापयति महामुनिः ॥ रूपवर्णबलोपेतः सदृशोऽस्य न विद्यते । नारायणसंहननः शैलो वा सुप्रतिष्ठितः ॥ लाभालाभसुखैर्दुःखैर्निन्दयाथ प्रशंसया । (fओल्. २३६ १ = ग्ब्म् ६.७८४) यशोऽयशोभ्यामलिप्तः पंकजं वारिणा यथा ॥ प्राणातिपाताद्विरतो नादत्तमभिनन्दति । सत्यवादी ब्रह्मचारी पैशुन्यात्स उपारतः ॥ परुषं नान्युदीरयति मंजु कालेन भाषते । अभिध्या नास्य कामेषु मैत्रचित्तः स जन्तुषु ॥ सत्यदर्शनसंपन्नः समाधिबलगोचरः । षडभिज्ञो महाध्यायो नभश्चर्या विगाहते ॥ शृणोति विविधाञ्छब्दान् ये दिव्या ये च मानुषाः । चित्तं परेषां जानाति क्लिष्टं वा यदि वाशुभम्* ॥ (म्स्वि २७२) पूर्वं निवासकुशलो यत्र यत्रोषितः पुरा । च्युत्युपपादं जानाति सत्वानामागतिं गतिम्* ॥ क्षीणास्रवो विसंयुक्त उपशान्तः सुनिर्वृतः । शान्तेन्द्रियः शान्तचित्तः पूर्णो वा ध्यायते हृदि ॥ नागं वा पद्मिनीमध्ये कुंजरं षष्टिहायनम्* । प्रेक्षमाणस्तृप्यमानः प्रीतिं ब्राह्मण लप्स्यसे ॥ ईदृशो भगवाञ्छैल वह्निस्कन्ध इव तेजसा । द्वात्रिंशत्तस्य गात्रेषु महापुरुषलक्षणाः ॥ योऽपि वर्षशतं पूर्णं वर्णं भाषेत तायिनः । स पर्यन्तं नाधिगच्छेदप्रमेयस्तथागतः ॥ एतं ब्राह्मण पश्यन्ति लाभस्तेषामनुत्तरः । दृष्ट्वा ये शरणं यान्ति तेषां लाभभरस्ततः ॥ संविन्नो ब्राह्मणः शैलः श्रुत्वा वर्णं महामुनेः । विवेकचित्तसंकल्पः कैनेयमिदमब्रवीत्* ॥ न मे मनुष्यभूतस्य वर्ण एतादृशः श्रुतः । श्रेष्ठोऽसौ सर्वलोकस्य यथा कैनेय भाषसे ॥ मानध्वजं प्रहाय त्वं वणिजो वा धनार्थिकः । शुश्रूषुः पर्युपास्वैवं प्रीतिं ब्राह्मण लप्स्यसे ॥ पंचभिः शतैर्माणवानां शिष्येभिः संपुरस्कृतः । निर्याति ब्राह्मणः शैलो येन बुद्धाश्रमः शुभः ॥ (म्स्वि २७३) विविक्तमल्पनिर्घोषं द्विजसंघनिषेवितम्* । पुष्पपादपसम्पन्नं देवानामिव नन्दनम्* ॥ किन्नरीव्यालभरतिं शाक्यपुत्रनिषेवितम्* । आवासं धर्मराजस्य प्राविशद्ब्राह्मणस्ततः ॥ अदान्तदमकं दृष्ट्वा सारथिं पुरुषोत्तमम्* । शैलो वाचमुदीरयति भवान् कच्चिदनामयः ॥ नेलया पूर्णया वाचा कलविङ्करुतस्वनः । बुद्धः प्रत्यवदच्छैलं तत्खल्वहमनामयः ॥ अकिंचनोऽस्म्यनादानोऽथानधश्छिन्नसंशयः । विप्रमुक्तो विसंयुक्तो ह्यखिलोऽहमनास्रवः ॥ चरामि विरजो लोके शुद्धः शुचि निरामयः ॥ शुचि ब्राह्मण तेनास्मि सर्ववैरभयातिगः ॥ तवापि स्वागतं शैल सन्निषीदेदमासनम्* । मा परिक्लान्तकायोऽसि कच्चिद्ब्राह्मण ते सुखम्* ॥ सुखितोऽहं महावीर त्वां दृष्ट्वाद्य महामुनिम्* । प्रतीतमानसस्तुष्टो भूषणैर्वा विभूषितः ॥ अनुपूर्वमुदीर्याथ कथां तत्रानुपूर्विकीम्* । ह्रीयमानो नीचमना न्यषीदद्ब्राह्मणस्ततः ॥ अध्यापको मन्त्रधरस्त्रैविद्यो वेदपारगः । निषद्य ब्राह्मणः शैलो लक्षणानीक्षते मुनेः ॥ (म्स्वि २७४) अद्राक्षील्लोकनाथस्य त्रिंशद्गात्रेषु लक्षणान्* । द्वयोः कांक्षति शैलश्च कोषोपगतजिह्वयोः ॥ कथंकथी वैमतिको (fओल्. २३६ १ = ग्ब्म् ६.७८५) लक्षणानि महामुनेः । आंगिरसं सत्यनामसंबुद्धं परिपृच्छति ॥ श्रुतानि यानि द्वात्रिंशल्लक्षणानि महामुनेः । द्वयं तत्र न पश्यामि तव गात्रेषु गौतम ॥ कच्चित्कोषप्रतिच्छन्नवस्तिगुह्यमिहास्ति ते । रसनानुत्तमा वापि कच्चिज्जिह्वा न ह्रस्विका ॥ कच्चित्प्रभूतजिह्वोऽसि जानीयां ते महामुने । निर्णामयाशु तनुकां कांक्षां व्यपनयस्व मे ॥ कदाचित्कर्हिचिल्लोके उत्पद्यन्ते विनायकाः । उदुम्बरे वा कुसुमं दुर्लभो हि महामुनिः ॥ वारि ग्रीष्माभितप्तो वा भोजनं वा बुभुक्षितः । आतुरो भेषजं यद्वच्छास्तारं पर्युपास्महे ॥ नेलया पूर्णया वाचा कलविंकरुतस्वनः । बुद्धः प्रत्यवदच्छैलं कांक्षां ब्राह्मण निर्णुद ॥ उभे च चक्षुषी श्रोत्रे प्रच्छादयति जिह्वया । प्रभूतया च्छादयति जिह्वया मुकमण्डलम्* ॥ रिद्ध्या विदर्शयति चाप्यृद्धिपादेषु कोविदः । अद्राक्षीद्ब्राह्मण शैलो गुह्यं कोषावृतं मुनिः ॥ (म्स्वि २७५) आवृढशल्यो निष्कांक्षो लक्षणानि महामुनेः । प्रहृष्टचित्तसंकल्पः शैलो वाचमुदैरयत्* ॥ मन्त्रेष्वाप्तानि मे यानि द्वात्रिंशल्लक्षणान्यहम्* । सर्वं तत्तव गात्रेषु परिपूर्णमनूनकम्* ॥ कल्याणवाक्सुचरितः सुजातः प्रियदर्शनः । मध्ये श्रमणसंघस्य भास्करो वा विरोचसे ॥ कार्यं श्रमणभावेन किं तवोत्तमवर्णिनः । राजा त्वमर्हो भवितुं चक्रवर्ती नरर्षभः ॥ चतुरंगबलोपेतो रत्नैः सप्तभिरेव च । वर्तयति क्षितौ चक्रं राजा भव महीपतिः ॥ राजाहमस्मि शैलेति धर्मराजो ह्यनुत्तरः । धर्मेण चक्रं वर्तये इहाहं भूमिमण्डले ॥ कल्योऽस्म्यहं कुले जातः क्षत्रियोऽस्म्यभिजातितः । वित्रास्य सबलं मारं प्राप्तः संबोधिमुत्तमाम्* ॥ स्मृतिर्ब्राह्मण चक्रं मे प्रज्ञा मे परिनायकः । वीर्यं हयः शीघ्रजवो धुरं वहति चोदितः । समाधिर्मे मणिश्रेष्ठो ह्यन्धकारो प्रभाकरः ॥ उपेक्षा हस्तिनागश्च धुरं वहति चोदितः ॥ स्त्री वै रतिः सरागाणां प्रीतिर्ब्राह्मण मे रतिः । प्रसृष्टं ब्राह्मण श्रेष्ठं धनं गृहगतं मया ॥ (म्स्वि २७६) सप्त बोध्यंगरत्नानि सर्वलोकातिगानि ते । प्रबोधयामि यैः सुप्तामन्धभूतामिमां प्रजाम्* ॥ जिता मया दिशः सर्वाः प्रतिशत्रुर्न विद्यते । चतस्रो मे पर्षदश्च चतुरंगं बलं मम ॥ अध्यावसामि नगरं पूर्वबुद्धनिषेवितम्* । रिद्ध्यारामोपसंपन्नं मार्गनिर्मितचत्वरम्* ॥ सूत्रान्तजातकाकीर्णं महापुरुषसेवितम्* । त्रयो विमोक्षद्वाराणि स्मृत्यारक्षाभिगोपितम्* ॥ ह्रीव्यपत्राप्यसंपन्नः अहं राजा तथागतः । धर्मयुद्धं मया दत्तं धर्मभेरी पराहता ॥ चित्रास्य सबलं मारमभिषिक्तोऽस्मि बोधये । सुभाविता अप्रमाणाः सन्ति चाभरणानि मे ॥ ब्राह्मा विहाराश्चत्वारः क्लेशानां परिवारणाः । परप्रवादा विहता विध्वस्ता विरूढीकृताः ॥ मम सम्यक्त्वं लोकेऽस्मिन्नालोकं प्राणिनां ददत्* । छिन्न दृग्ज्ञानशस्त्रेण विवेकश्चायुधं मम ॥ रिद्धिपादः अवस्थानं शमथो मुष्टिसंग्रहः । शीलरथो नन्दिघोषः (fओल्. २३७ १ = ग्ब्म् ६.७८६) सारथिर्मे विपश्यनः ॥ सन्नाहः क्षान्तिः सौरत्यं संग्रामो मार्गभावनः । कलापः पंचेन्द्रियाणि येभिर्निवरणं हतम्* ॥ (म्स्वि २७७) चत्वारः सम्यक्प्रहाणा येभिः क्लेशा निसूदिताः । शूरयुद्धं मया दत्तं धर्मभेरी मया हता । वित्रास्य सबलं मारमभिषिक्तोऽस्मि बोधये ॥ अविद्यां विद्यया हत्वा स्कन्धानामुदयव्ययम्* । संग्रामशीर्षमुत्तीर्णो बुद्धोऽहं बोधये प्रजाम्* ॥ त्रयो लोके महाचौरा यैरियं बाध्यते प्रजा । रागो द्वेषश्च मोहश्च सर्वे ते नाशिता मया ॥ अर्हंश्च दक्षिणेयोऽस्मि षडभिज्ञो बलोद्यतः । सुक्षेत्रे प्रतिपन्नानामाहुतीनां प्रतिग्रहः ॥ आरभ्य परमं वीर्यमास्रवा निहता मया । महान्तमोघमुत्तीर्णो मुह्यमानेष्ववस्थितः ॥ दंष्ट्राबली यथा सिंह आसाद्य प्राणिनो वने । समं तेषु प्रहरति बाल्ये मध्ये महल्लके ॥ तथैव लोके संबुद्धो नरसिंहो विनायकः । समं धर्मं प्रकाशयति बालमध्यमहात्मसु ॥ आतुरस्य च मे ह त्वं कांक्षां विनय गौतम । भवान् हि शल्यहन्त्रीणां वरश्चालोकवेदिनाम्* ॥ विनय शाम्य ते कांक्षामधिमुच्यस्व ब्राह्मण । दुर्लभं दर्शनं भवति संबुद्धानां यशस्विनाम्* ॥ (म्स्वि २७८) यस्येह दुर्लभो भवति प्रादुर्भावः कदाचन । सोऽहं ब्राह्मण संबुद्धो धर्मराजो निरुत्तरः ॥ संबुद्धोऽस्मीति वदसि शैलोवाच तथागतम्* । प्रवर्तयसि केवलं चक्रं यथा गौतम भाषसे ॥ सेनापतिः को भवतः श्रावकः शास्तुरात्मजः । यत्त्वया वर्तितं चक्रमनुवर्तयति पण्डितः ॥ अस्ति मे श्रावको ब्रह्मन् सदृशः प्रज्ञयात्मजः । उपतिष्य इति ख्यातः शारिपुत्रो बहुश्रुतः ॥ सर्वग्रन्थविसंयुक्त उपशान्तो निरास्रवः । यन्मया वर्तितं चक्रमनुवर्तयति पण्डितः ॥ अहो <सं>बुद्ध आश्चर्यमहो श्रावकसंपदः । लोकेष्वाश्चर्यमुत्पन्नमहो रत्नत्रयं परम्* ॥ अहं वदामि भद्रं ते श्रावकत्वमुपागतः । अहो धर्मरसं पीत्वा भविष्यामि सुनिर्वृतः ॥ प्रहृष्टचित्तसंकल्पः संव्यग्रो ब्राह्मणस्ततः । विवेकचित्तसंकल्प इदं पर्षदमब्रवीत्* ॥ इदं भवन्तः शृणुत चक्षुष्मान् भाषते यथा । शल्यहन्ता महाध्यायी वने नदति सिंहवत्* ॥ य इच्छन्त्यनुगच्छन्तु ये नेच्छन्ति व्रजन्तु ते । अद्यैव प्रव्रजिष्यामि वरप्रज्ञस्य शासने ॥ (म्स्वि २७९) सुचीर्णे ब्रह्मचर्येऽस्मिन्मार्गे चैव सुभाविते । प्रव्रज्या सफला भवत्यप्रमादविहारिणः ॥ रोचते चेदियं तव प्रव्रज जिनशासने । छित्वेह ब्राह्मण जटे प्रव्रजिष्यामहे वयम्* ॥ प्रहृष्टचित्तसंकल्पो दशांगुलिकृतांजलिः । अवदद्ब्राह्मणः शैलो धृत्वैकांसं सचीवरम्* ॥ पंचशता माणवा एते तिष्ठन्ति प्रांजलीकृताः । लभेमहे साधु मुने प्रव्रज्यामुपसंपदम्* ॥ ततः कारुणिकः शास्ता महर्षिरनुकम्पकः । एहि भिक्षवे इत्याह स तेषामुपसंपदा ॥ शारिपुत्रो महाप्रज्ञो मौद्गल्यायन ऋद्धिमान्* । ब्राह्मण कप्फिणस्थविरः <प्र>तिभानगतिं गतः ॥ नदीसुन्दरिकातीरे वनषण्डे मनोरमे । (fओल्. २३७ १ = ग्ब्म् ६.७८७) तांस्तत्रावदन् स्थविराः प्रतिभानेषु कोविदाः ॥ तेभ्यस्तं धर्ममाज्ञाय कथां तत्रानुलोमिकीम्* । न चिरस्य विसंयुक्ता उत्तमार्थे प्रतिष्ठिताः ॥ ते दृष्टलाभाः सुखिता दृष्टधर्माभिनिर्वृताः । ते पश्यन्ति प्रमुदिताः संबुद्धं लोकनायकम्* ॥ सद्धर्मं च धनश्रेष्ठं शिक्षां च जिनवर्णिताम्* । नमस्यन्त्यप्रमादं च समाधिं प्रतिसंस्तरम्* ॥ (म्स्वि २८०) तस्मादिहात्मकामेन माहात्म्यमभिकांक्षताम्* । बुद्धं धर्मं च संघं च सत्कृतिं शरणं व्रजेत्* ॥ एतद्धि शरणं लोके वर्णितं त<त्> त्वदर्शिना । उपद्रुतानां त्रस्तानां सर्वसौख्यप्रदायकम्* ॥ आदित्यबुद्धो बुद्धस्य धर्म्यं माहात्म्यमुत्तमम्* । शासनं धर्मराजस्य भजेन्मोक्षार्थिकः सदा ॥ कैनेयगाथाः समाप्ताः ॥ अथ भगवान् काशीषु जनपदेषु चारिकां चरन् काशीपट्टमनुप्राप्तः । तस्मिंश्च काशीपट्टे शोभितपूर्विणौ द्वौ पितापुत्रौ प्रव्रजितौ । पुत्रः कथयति । भगवान् श्रावकसंघः काशीषु जनपदे चारिकां चरन्निहानुप्राप्तः श्रान्तकायो भगवान् भिक्षुसंघश्च । यन्नु वयं भगवन्तं सश्रावकसंघं यवागूपानेनोपनिमन्त्रयामः । तत्किं त्वं पेयां समुदानयसि आहोस्विद्भिक्षुसंघमुपनिमंत्रयसीति । गच्छ त्वं भिक्षुसंघमुपनिमंत्रय । अहं पेयां समुदानयामीति । तेन भिक्षुसंघ उपनिमंत्रितः । सोऽप्यादर्शं गृहीत्वा वीथीं गतः । तेन तस्यां श्रेष्ठी दृष्टो दीर्घकेशश्मश्रुः । तस्य तेनादर्श उपदर्शितः । स कथयति । आर्य एतदप्यस्ति ते कौशल्यम्* । स कथयति । अस्ति । अवतारय । सोऽवतारयितुम् (म्स्वि २८१) आरब्धो गृहपतिर्मिद्धमवक्रान्तः । अवतारिते प्रतिबुद्धः । स कथयति । आर्यावतारितम्* । गृहपते अवतारितम्* । संतुष्टः कथयति । आर्य अतीव परितुष्टोऽस्मि । वद कं ते वरमनुप्रयच्छामीति । स कथयति । मया बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो यवागूपानेनोपनिमन्त्रितः । यवागूमनुप्रयच्छेति । स कथयति । आर्य किं ते यवागूपानेन । प्रणीतं खादनीयभोजनीयमनुप्रयच्छामि । गच्छोपनिमंत्रयस्वेति । आरोग्यमित्युक्त्वासौ प्रक्रान्तः । ततोऽसौ गृहपतिः शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं पूर्ववद्यावत्पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णस्तत्र प्रणीतं खादनीयभोजनीयं चार्यते । भिक्षवः संलक्षयन्ति । वयं लूहेनोपनिमंत्रिताः । अयं च प्रणीत आहारः । कथं वयं प्रतिगृह्णीम इति । ते न प्रतिगृह्णन्ति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । यदि लूहेनोपनिमन्त्रितः प्रणीतं लभते परिभोक्तव्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । भगवान् संलक्षयति । यः कश्चिदादीनवो भिक्षवो जातीयं भाण्डं धारयन्ति । तस्मान्न भिक्षुणा शिल्पमुपदर्शयितव्यम्* । न तावज्जातीयेन तावज्जातीयं भाण्डमुपस्थापयितव्यम्* । उपस्थापयति सातिसारो भवति स्थापयित्वा वैद्यपूर्विणां शस्त्रकोषं कायस्थपूर्विणामपि भाजनं सूचिकप्रव्रजितानां सूचीगृहमिति । (fओल्. २३८ १ = ग्ब्म् ६.७८८; म्स्वि २८२) भगवान्मल्लेषु जनपदेषु चारिकां चरन् पापामनुप्राप्तः । पापायां विहरति जलूकावनषण्डे । पापायां रोचो नाम मल्लमहामात्रः प्रतिवसति । आयुष्मतः आनन्दस्य मातुलः । सोऽतीवाश्राद्धः । अश्रौषुः पापेया मल्ला भगवान्मल्लेषु जनपदेषु चारिकां चरन् पापामनुप्राप्तः पापायां विहरति जलूकावनषण्ड इति । श्रुत्वा च पुनः संजल्पं कुर्वन्ति । भवन्तः श्रूयते भगवान्मल्लेषु जनपदे चारिकां चरन् पापामनुप्राप्तः पापायां विहरति जलूकावनषण्ड इति । सचेदस्माकमेकैको बुद्धप्रमुखं भिक्षुसंघं भोजयिष्यति अपरेऽवकासं न लप्स्यन्ते । सर्वथा क्रियाकारं व्यवस्थापयामः । न केनचिदस्माकमेकाकिना बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो भोजयितव्यः । समस्ता एव वयं भोजयिष्यामः । यो युष्माकमेकाकी भोजयति स गणेन षष्टिं कार्षापणान् दण्ड्य इति । अथ पापेया मल्लाः सर्वे संभूय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ताः । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा एकान्ते निषण्णाः । एकान्तनिषण्णान् पापेयान्मल्लान् भगवान् धर्म्यया कथया संदर्श्य पूर्ववद्यावत्संप्रहर्ष्य तूष्णीम्* । अथ पापेया मल्ला उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयत्वस्माकं भगवन्* श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन । अधिवासयति भगवान् पापेयानां मल्लानां तूष्णींभावेन । अथ पापेया मल्ला भगवतस्तूष्णींभावेनाधिवासनां विदित्वा भगवतो भाषितमभिनन्द्यानुमोद्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तः । रोचो मल्लमहामात्रस्तत्रैवास्थात्* । (म्स्वि २८३) स आयुष्मता आनन्देनोक्तः । रोच किं त्वं श्राद्धः संवृत्तः । स कथयति । नाहं श्राद्धः संवृत्तः । किन् तु गणेन क्रियाकारः कृतः । पूर्ववद्यावत्षष्टिं कार्षापणान् दण्ड्य इति । त्वं नाम दण्डभयाद्भगवन्तं दर्शनायोपसंक्रान्तः । एवं भदन्तानन्द । अथायुस्मानानन्दो रोचं मल्लमहामात्रमादाय येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अयं भदन्त रोचो मल्लमहामात्रो न बुद्धेऽभिप्रसन्नो न धर्मे न संघेऽभिप्रसन्नः । साध्वस्य भगवांस्तथा धर्मं देशयेद्यथैष बुद्धेऽभिप्रसीदेद्धर्मे संघे अभिप्रसीदेदिति । अधिवासयति भगवानायुष्मत आनन्दस्य तूष्णींभावेन । अथ भगवता रोचस्य महामात्रस्य तादृशी धर्मदेशना कृता यां श्रुत्वा रोचो मल्लमहामात्रो बुद्धेऽभिप्रसन्नो धर्मे संघेऽभिप्रसन्नः । अथ रोचो मल्लमहामात्रः उत्थायासनादेकांसमुत्तरासंगं कृत्वा येन भगवांस्तेनांजलीं प्रणमय्य भगवन्तमिदमवोचत्* । अधिवासयतु मे भगवान्* श्वोऽन्तर्गृहे भक्तेन सार्धं भिक्षुसंघेन । निमन्त्रितोऽस्मि रोच तत्प्रथमतः पापेयैर्मल्लैः । अधिवासयतु मे भगवानहं तथा करिष्यामि यथा पापेया मल्ला (fओल्. २३८ १ = ग्ब्म् ६.७८९) अनुज्ञास्यन्ति । सचेत्ते रोच पापेया मल्ला अनुज्ञास्यन्ति एवं तेऽहमधिवासयामि । अथ रोचो मल्लमहामात्रो भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वोत्थायासनात्प्रक्रान्तो येन पापेया मल्लास्तेनोपसंक्रान्तः । उपसंक्रम्य पापेयान्मल्लानिदमवोचत्* । आगमयन्तु तावद्भवन्तो यावदहं तत्प्रथमतरं भगवन्तं भोजये भिक्षुसंघं च । पश्चाद्युष्माकमपि (म्स्वि २८४) न दुष्करं भविष्यति भगवन्तं भोजयितुं भिक्षुसंघं च । ते कथयन्ति । अस्माभिस्तत्प्रथमतरं बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघ उपनिमन्त्रितो न वयमनुजानीम इति । स कथयति । यदि नानुजानीथ एकं खाद्यकं चारयामि पानकं चेति । तत्र ये श्राद्धास्ते कथयन्ति । भवन्त अश्राद्ध एषः । अनुजानीमः सचेत्संघगता तेन दक्षिणा प्रतिष्ठापिता भवति । तैरनुज्ञातम्* । ततस्तेन शिल्पिन आहूय उक्ताः । भवन्तस्तादृशं खाद्यकं सज्जीकुरुत येनैकेनैव पर्याप्तिर्भवति अहं सर्वोपकरणानि ददामीति । तेन नानासुगन्धिद्रव्यादिसंयुतान्य् उपकरणानि दत्तानि । तैर्नानासुगन्धिद्रव्यपरिपूर्णं खाद्यकं कृतम्* । येनैकेनैवैकस्य पर्याप्तिर्भवति । अथ पापेया मल्लास्तामेव रात्रिं शुचि प्रणीतं खादनीयभोजनीयं समुदानीय पूर्ववद्यावत्पुरस्ताद्भिक्षुसंघस्य प्रज्ञप्त एवासने निषण्णाः । ततो रोचो मल्लमहामात्रः खाद्यकं चारयितुमारब्धः पानकं च । भिक्षवः कौकृत्येन न परिभुंजन्ति । भगवानाह । दानपतिरवलोकयितव्य इति । भिक्षुभिः पापेया मल्ला अवलोकिताः । कथयन्ति । आर्या लक्षिता वयं रोचेन मल्लमहामात्रेण । प्रतिगृह्णीध्वमिति । ततो रोचेन मल्लमहामात्रेण खाद्यकं चारितम्* । तेनैव भिक्षूणां पर्याप्तिर्जाता । भगवान् दक्षिणादेशनां कृत्वा प्रक्रान्तः । पापेयानां मल्लानामसावाहारः परिभोगं न गतः । अपरस्मिन् दिवसे भिक्षवः पिण्डपातं प्रविष्टाः । ब्राह्मणगृहपतिभिरुच्यन्ते । एहि बुद्ध एहि धर्म एहि संघ इदं गृहाणेति । (म्स्वि २८५) भिक्षवः कौकृत्येन प्रतिगृह्णन्ति । भगवानाह । प्रष्टव्यः किं ममानुप्रयच्छथ आहोस्विद्योऽसौ भगवान् द्विपदानामग्र्य इति । यदि कथयन्ति योऽसौ भगवान् द्विपदानामग्र्य इति । न स्वीकर्तव्यम्* । अथ कथयन्ति । त्वमेवास्माकं बुद्ध इति प्रतिग्रहीत्व्यम्* । नात्र कौकृत्यं करणीयम्* । एवं धर्मे वक्तव्यं योऽसौ विरागाणामग्र्य इति । संघे वक्तव्यं योऽसौ गणानामग्र्य इति । विस्तरेण योजयितव्यम्* । श्रावस्त्यां निदानम्* । अन्यतमेन गृहपतिना बुद्धप्रमुखो भिक्षुसंघो जेन्ताकेनोपनिमन्त्रितः । तेन खलु समयेनायुष्मान् स्वातिर्नवागतस्तरुणोऽचिरप्रव्रजितः अचिरागत इमं धर्मविनयम्* । स संलक्षयति । उक्तं भगवता यैश्चाल्पं दत्तं यैश्च प्रभूतं दत्तं यैश्च प्रणीतं दत्तं यैश्चात्तमनस्कैः परिकर्म कृतं यैश्च प्रसन्नचित्तैरभ्यनुमोदितं (fओल्. २३९ १ = ग्ब्म् ६.७९०) सर्वे ते पुण्यस्य भागिनो भवन्ति । यन्वहं परिकर्म कुर्यामिति । स काष्ठं पाटयितुमारब्धो यावदन्यतमस्मात्पूतिदारुसुषिरान्निष्क्रम्याशीविषेण दक्षिणे पादाङ्गुष्ठे दृष्टः । स विषेण संमूर्छितो भूमौ पतितो लाला वाहयति मुखं च विभण्डयति अक्षिणी च संपरिवर्तयति । स तथा विह्वलो ब्राह्मणगृहपतिभिर्दृष्टः । ते कथयन्ति । भवन्तः कतरस्यायं गृहपतेः पुत्र इति । अपरैः समाख्यातम्* । अमुकस्य इति । ते कथयन्ति । अनाथानां श्रमणशाक्यपुत्रीयाणां मध्ये प्रव्रजितः । यदि न प्रव्रजितोऽभविष्यत्* ज्ञातिभिरस्य चिकित्सा कारिता अभविष्यदिति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत (म्स्वि २८६) आरोचयन्ति । भगवानाह । वैद्यं पृष्ट्वा चिकित्सा कर्तव्येति । भिक्षुभिर्वैद्यः पृष्टः । स कथयति । आर्या विकृतभोजनमनुप्रयच्छतेति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । दातव्यं वैद्योपदेशेनेति । भिक्षवो न जानते कीदृशं विकृतभोजनमिति । तैर्वैद्यः पृष्टः । स कथयति । आर्या युष्माकमेव शास्ता सर्वज्ञो भगवान् सर्वदर्शी स एव ज्ञास्यतीति । भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । विकृतभोजनं भिक्षव उच्चारः प्रस्रावश्छायिका मृत्तिका च । तत्र उच्चारः अचिरजातकानां वत्सकानां तेषामेव च प्रस्रावः । छायिका पंचानां वृक्षाणाम्* । कांचनय कमीबलस्याश्वत्थस्योदुम्बरस्य न्यग्रोधस्य । मृत्तिका पृथिव्यां चतुरंगुलमपनीयोद्धर्तव्या इति विकृतभोजनमिति । ततो भिक्षुभिरायुष्मतः स्वातेर्विकृतभोजनं दत्तम्* । तथापि न स्वस्थीभवति । एतत्प्रकरणं भिक्षवो भगवत आरोचयन्ति । भगवानाह । शक्ष्यसि त्वमानन्द ममान्तिकान्महामायूरीं विद्यामुद्गृह्य पर्यवाप्य स्वातेर्भिक्षो रक्षां कर्तुं परित्राणं परिग्रहं विषदूषणं दण्डपरिहारं विषनाशनं सीमाबन्धं धरणीबन्धं च । भाषतां भगवान् श्रोष्यामि । अथ भगवांस्तस्यां वेलायामिमां महामायूरीं विद्यां भाषते स्म । (म्स्वि २८७) नमो बुद्धाय नमो धर्माय नमः संघाय । तद्यथा अमले विमले निर्मले <मंगले> हिरण्ये हिरण्यगर्भे भद्रे सुभद्रे समन्तभद्रे <श्रीभद्रे> सर्वार्थसाधनि परमार्थसाधनि सर्वानर्थप्रशमनि । सर्वमङ्गलसाधनि । मनसे । मानसे । महामानसे । अच्युते अद्भुते <अत्यद्भुते> मुक्ते मोचनि मोक्षणि अरजे विरजे । अमृते । अमरे <अमरणि ब्रह्मे> ब्रह्मस्वरे पूर्णे पूर्णमनोरथे मुक्ते जीवति रक्षा स्वातिं सर्वोपद्रवभयरोगेभ्यः स्वाहा । एवं भदन्तेत्यायुष्मानानन्दो भगवतोऽन्तिकान्महामायूरीं विद्यामुद्गृह्य पर्यवाप्य स्वातेर्भिक्षोः स्वस्त्ययनं कृतम्* । निर्विषश्च संवृत्तो यथा पौराणः । भिक्षवः संशयजाताः सर्वसंशयच्छेत्तारं बुद्धं भगवन्तं पप्रच्छुः । आस्चर्यं भगवन् यावच्च भगवता महामायूरी विद्या उपकरा बहुकरा च । न भिक्षव एतर्हि यथा ममातीतेऽप्यध्वन्यक्षणप्रतिपन्नस्य (fओल्. २३९ १ = ग्ब्म् ६.७९१) विनिपतितशरीरस्यापि महामायूरी विद्याराजा उपकरा बहुकरा च । तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो हिमवति पर्वतराजे दक्षिणे पार्श्वे सुवर्णावभासो नाम मयूरराजः प्रतिवसति स्म । सोऽनया महामायूर्या विद्यया काल्यं स्वस्त्ययनं कृत्वा दिवा स्वस्त्ययनेन विहरति । सोऽयं स्वस्त्ययनं कृत्वा रात्रौ स्वस्त्ययनेन विहरति । सोऽपरेण समयेन संबहुलाभिर्वनमयूरीभिः सार्धमारामेणाराममुद्यानेनोद्यानं पर्वतपार्श्वेण पर्वतपार्श्वमत्यर्थं कामरागरक्तः कामेऽनुगृद्धो ग्रथितो मूर्छितो मदमत्तः प्रमूढः प्रमूर्छितः (म्स्वि २८८) प्रविचरन् प्रसादादन्यतरं पर्वतविवरमनुप्रविष्टः । स तत्र दीर्घरात्रं प्रत्यर्थिकैः प्रत्यमित्रैर्हिंसकैरवतारप्रेक्षिभिर्मयूरपाशैर्बद्धः । सोऽप्यत्र मध्यगतः प्रमूढः स्मृतिं च लब्ध्वा इमामेव महामायूरीं विद्यां मनस्यकार्षीत्* । तद्यथा अमले विमले निर्मले मङ्गल्ये हिरण्ये हिरण्यगर्भे भद्रे सुभद्रे समन्तभद्रे श्रीभद्रे सर्वार्थसाधनि परमार्थसाधनि सर्वानर्थप्रशमनि सर्वमङ्गल्यसाधनि मनसि मानसि महामानसि अच्युते अद्भुते अत्यद्भुते मुक्ते मोचनि मोक्षणि अरजे विरजे अमरे अमृते <अमरणि> ब्रह्मे ब्रह्मस्वरे पूर्णे पूर्णमनोरथे विमुक्ते जीवति रक्ष मां सर्वोपद्रवेभ्यः स्वाहा । स मयूरपाशांश्छित्वा निष्पलानः । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ सुवर्णावभासो नाम मयूरराजस्तेन कालेन तेन समयेन । तदापि मम महामायूरी विद्या उपकरा च बहुकरा च एतर्ह्यपि मम महामायूरी विद्या उपकरा च बहुकरा चेति । पश्य भदन्त यावच्च भगवतः स्वातेर्भिक्षोर्विद्यया स्वस्त्ययनं कृतम्* । न भिक्षव एतर्हि यथातीतेऽप्यध्वनि । तच्छ्रूयताम्* । भूतपूर्वं भिक्षवो वाराणस्यां नगर्यां नागमण्डलिकोऽन्यतमः क्षत्रियदारकः सर्पेण दृष्टः । स कालगतः । नागमण्डलिकेन विद्यया तस्य स्वास्थ्यं कृतम्* । किं मन्यध्वे भिक्षवो योऽसौ नागमण्डलिकः अहं स तेन कालेन तेन समयेन । योऽसौ दारकः स्वातिर्भिक्षुस्तेन कालेन तेन समयेन । भैषज्यवस्तु समाप्तम्* ॥� </poem> 8t2jnb8mzsyuxeixip25jrllltl1zlo 0 125428 341421 2022-07-26T05:40:05Z Shubha 190 {{header | title = भवसङ्क्रान्तिटीका | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> मैत्रेयनाथकृता भवसङ्क्रान्तिटीका नमः सर्वज्ञाय भावाभावान्न जन्मास्ति इति । ब... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{header | title = भवसङ्क्रान्तिटीका | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> मैत्रेयनाथकृता भवसङ्क्रान्तिटीका नमः सर्वज्ञाय भावाभावान्न जन्मास्ति इति । बीजाद्वीज उत्पद्यमाने घटादपि घटोत्पत्तिर्युज्येत । आत्मक्रियानिषेधात्[बीजात्] बीजोत्पत्तिर्न संभवति । पञ्चविधभूतपरिणामधर्मता, प्रतीत्यसमुत्पादधर्मता । एवं सति शुभाशुभमुच्छिन्नभारं केनचित्दृश्येत । तत्तु मूषिकादन्तोद्गीर्णविषमेघगर्जनग्लान [बीज]वन्नोत्पन्नम् । प्रतीत्यसमुत्पादधर्मता । तेन न भावादुत्पत्तिधर्मता ॥ तस्य भावस्यचासतः । जन्मादानं संभवति इति । एवं सति भावास्यासत उत्पत्तौ वन्ध्यासुतः गगनकुसुमं शशशृङ्गञ्च संभवेत् । एवमसंभवातुत्पत्तिर्न संभवति । नह्यग्निमध्ये निक्षिप्तबीजस्य जन्म संभवति । उच्यते तु भावस्य तस्यासतो जन्मोपादानं भवति [इति] । यथा प्रसन्नजलपूर्णसरसि शैवालं पद्मञ्चोत्पद्यते । उत्तरारण्यधरारणिभ्यामग्निरुत्पद्यते । उत्पत्तौ सत्यामपि को दोषः स्यात् । नित्यभावादुत्पन्नात्मकमिष्यते । मैवम् । भ्रान्ति । इन्द्रियैरूपलब्धं यत्तत्तत्त्वेन भवेद्यदि । बालास्तत्त्वविदो जाताः न ज्ञेयतत्त्वकारणम् ॥ [उक्तं] लङ्कावतारसूत्रे । अस्तित्वं सर्वभावानां यथा बालैर्विकल्प्यते । यदि ते भवेद्यथादृष्टाः सर्वेस्युस्तत्त्वदर्शिनः ॥ अन्यत्र उक्तम् । न चक्षुः प्रेक्षते रूपं लोकस्तु परिमोहतः । प्रवर्तते ह्यक्षमार्गे स्वभावस्तस्य तादृशः ॥ यथा मायामरीचिस्वप्नप्रतिश्रुत्केन्द्रधनुरुदकचन्द्रबिम्बनिर्मितमायानगरविकल्पः । शूरपादैरप्युक्तम् । सदसच्च मृतं जातं तन्निरूद्ध यदस्ति न । भावोत्पादकमेवेति लक्षणं भावदर्शिनाम् ॥ भावदृष्ट्या खलु भ्रान्तं यथा खपुष्पचिन्तनम् । धर्मता हि नभस्तुल्या । इति । आकाशसमभावस्य शून्यत्वेन उत्पत्तिभङ्गदोषमलालेपात्धर्मतामात्रं रूपवेदनादयः । ते गगनसमाः । जननान्तरे प्रतीत्यसमागमेनोत्पद्यन्ते । तच्च सांवृत्लोके । परमार्थस्य न विरोधि । अचिन्त्या मायाधर्मलक्षणता । शालिस्तम्बसूत्रे । [बाह्यः] प्रतीत्यसमुत्पादः कतमैः पञ्चभिः कारणैर्द्रष्टव्यः । [न] स्वयं शाश्वततो नोच्छेदतो न संक्रान्तितो न स्वयंभूहेतुतः न फलविपाकाभिनिर्वृत्तितस्तद्विसदृशानुप्रबन्धत [श्चेति] । कथं [न] स्वयं शाश्वततः । यस्माद्वीजाङ्कुरौ विसदृशौ । न चैवं यद्वीजं स एवाङ्कुर [इति] । एवं हि बीजं निरुद्ध्यते । अङ्कुर उत्पद्यते । कथं नोच्छेदतः । न पूर्वनिरुद्धाद्धीजादङ्कुरो निष्पद्यते । निरुद्धमत्राद्वीजात्तु तत्समये अङ्कुर उत्पद्यते । तुलादण्डनामोन्नामवत् । कथं न सङ्क्रान्तितः । बीजविसदृशो ह्यङ्कुरः । कथं न स्वयंभूहेतुतः । आद्यफलस्यास्वयंभावात् । कथं न फलविपाकाभिनिर्वृत्तितः । फलस्वरूपं सिद्ध्यति । न हि फलेन फलोत्पत्तिरस्ति । कथं विसदृशानुप्रबन्धतः । एवं प्रतीत्य समुत्पन्नैस्तैरुत्पादितं फलम् ॥ स्कन्धोत्पादरीतिरपिउ । अविद्यया संस्कारो विज्ञानं नामरूपं षडायतनं पञ्चस्कन्धाश्च सिद्ध्यन्ति । शून्यैरेव योत्पत्तिस्तद्रूपाणां स्वरूपकम् । प्रतीत्यप्रत्ययोत्पन्नमेवं सिद्ध्या प्रसिद्ध्यति ॥ एवं सा शून्यता स्वयंभूत्वा रूपं समीक्ष्यते । सर्वभावः शून्यता हि शून्यतैवं प्रवर्तते ॥ एवं बाह्य आध्यात्मिकः सर्वो धर्मः शून्यः । स्वभावतो भावो येन हेतुसंभूतः अतः सर्वधर्म आकाशसमः । एवं भावोऽभावः संभवति ॥ न कारणं नापि कार्यमित्यादिना एष लोकः परोऽपि च इति पर्यन्तम् । कारणेन ईश्वरेण कृत इष्यते । कर्मसंभूतः चित्तमात्रं वा इष्यते । एवं नेष्यते चेत्कः शुभाशुभं वहति । तीर्थिकोच्छेदप्रसङ्गः । तस्योत्तर [मुच्यते] । वस्तुतः सत्यं न भवति [लोकः] । कर्मसंभूतोऽपि स्वप्नसदृशः । भाव एवमभावत्वादजोऽसन् तस्य वै चिरम् । प्रतीत्योद्गमकाले तु कर्मणः फलवेदना ॥ आर्यसमाधिराजसूत्रे । न च अस्मि लोकि मृति कश्चि [नरो] परलोक संक्रमति गच्छति वा । न च कर्म नश्यति कदाचि कृतं फलु देति [कृष्णशुभ] संसरतो ॥ लङ्कावतारसूत्रे । देशेमि शून्यतां नित्यं शाश्वतोच्छेदवर्जिताम् । संसारं स्वप्नमायाख्यं न च कर्म विनश्यति ॥ आर्याकाशसमतासमाधिसूत्रे । पूर्वं कृतं तन्न कृतं न कृतं तच्छुभाशुभम् । सुगतस्य पूर्वाकरणात्कृतं तदपि नो भवेत् ॥ बोधिसत्त्वबोधिचित्तं कृतं तदपि नो भवेत् । कृतो निरूढिलाभोऽपि कृतः सोऽपि च नो भवेत् ॥ कर्माणि न प्रणश्यन्ति कल्पकोट्यन्ततोऽपि च । प्रतीत्यागमकाले तु देहिनां फलवेदना ॥ अनुत्पन्नरूपमेव । इति । यदीश्वरेण कथमपि न निर्मितम् । कथं हि लोक उत्पन्नः । वन्ध्यास्त्रीतनयस्यापि कस्तत्र जन्म जनयति । लोकः प्रथमतोऽजातः इत्यादि । आदौ स्वयमनुत्पन्नः प्रतीत्यसमुत्पन्नो भावः । तस्य च जन्म ईश्वरादिना केनापि नावतारितम् । चेतनस्यादावजातत्वेन ईश्वरः स्वयमसिद्धः । प्रतीत्यसमुत्पन्नस्य च जन्म नेश्वरेणावतारितम् । लङ्कावतारसूत्रे । संभवं विभवञ्चैव मोहात्पश्यन्ति बालिशाः । न संभवं न विभवं प्रज्ञायुक्तो विपश्यति ॥ आर्यसमाधिराजसूत्रे । अस्तीति नास्तीति उभेऽपि अन्ता शुद्धी अशुद्धीति इमेऽपि अन्ता । तस्मादुभे अन्त विवर्जयित्वा मध्येऽपि स्थानं न करोति पण्डितः ॥ मध्यान्ते [?] येन तर्कः कल्पमात्रं तल्लिङ्गं निष्फलं स्थितम् । एवं तु विदुषा प्रोक्तं विकल्पाद्वध्यतेऽधमः ॥ परिक्षमणो मुच्येत जगत्तत्करणेन च । योगी संप्रेक्षते शून्यं यथा तमिस्रदर्शनः ॥ भैषज्ययोगादीक्षेत व्युत्सृजेत्तिमिरं च तत् । अविद्यातिमिराक्रान्तनेत्राः संभवं विभवं दृढम् ॥ गृह्णन्तो वासनावशात्मुक्त्यनर्हाः समीरिताः ॥ अनर्थभ्रान्तलोको हि इत्याद्युक्तम् । कारकवेदयित्रादि न किञ्चिदस्ति । मोक्षार्थाकारके परमार्थभ्रान्तः । अथवा अनर्थं भ्रमन् भवसिन्धुर्मायानगरसदृशः । उक्तमार्यदेवपादैः । भावोऽभावो न द्वितयं सदसन्मिश्रितो न सः । नापि तत्तदभावादि विचारेऽपि चिरं कृते । तत्पदमतिदुर्भाषम् । सदसदुत्पन्नविनष्टयत्किञ्चिद्भाववर्जनधर्मनैरात्म्यदेशना परिवर्तः प्रथमः ॥ अधुना स्कन्धनैरात्म्यं प्रतिपादयन् संवृतिसत्यमाश्रित्याह लोकोत्पत्तिरीतिम् । विकल्पाल्लोकसंभवः इति । शुभाशुभकल्पना विकल्पः । तत्प्रतीत्यसमुत्पन्नो लोकः । शुभाशुभाभ्यां षट्सु जगद्गतिषु स्कन्धनुपादाय लोको नाम, विकल्पेन जनितः । सलिलफलादिविकल्पश्च प्रतीत्य गृह्यते । जन्मोपादानेन चित्तं प्रवर्तने । चित्ते आत्मग्रहः प्रवर्तते । ततोऽन्यदपि प्रवर्तते । तच्च रत्नावल्यामुक्तम् स्कन्धग्राहो यावदस्ति तावदेवाहमित्यपि । अहङ्कारे सति पुनः कर्म जन्म ततः पुनः ॥ त्रिवर्त्मैतदनाद्यन्तमध्यं संसारमण्डलम् । अलातमण्डलप्रख्यं भ्रमत्यन्योन्यहेतुकम् ॥ चित्तात्कायोऽपि जायते । इति । आत्मनि सति परसंज्ञा स्वपरविभागात्परिग्रहद्वेषौ । अनयोः संप्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते । काये कृतपरीक्षमात्रे चित्तमात्रमतं परीक्षितपूर्ववत्विद्यत् । बाह्यः स्कन्धः परीक्ष्यते । रूपवेदनासंज्ञाश्च इति । रूपं भौतिकम् । रूपं वर्णाद्यात्मकं सदसदुभयानुभयं हेतुजनितं प्रज्ञप्तिमात्रम् । असत्यतया तर्काक्षमत्वात्फेनसदृशं शून्यता । वेदना सुखदुःखात्मिका । सा च प्रतीत्यसमुत्पन्ना असत्कारणा बुद्बुदोपमा । संज्ञा हि न सद्वस्तु । सा हि नाममात्रम् । मरीचिकासदृशी असती । संस्कारोऽपि असद्वस्तु, भोजनपानतृष्णासुखजनितः । तच्च पृथिव्यादिभूतप्रत्ययेन । स च निर्विकल्पो भावः कदलीसमः । तद्विज्ञानं चित्तमस्वतन्त्रोत्पन्नलक्षणम् । चित्तं विकल्पमात्रं मायोपमं, परमार्थतो नास्ति । [प्रज्ञा] पारमितायामप्युक्तम् । चित्तं सदसदन्यस्वभावरहितं शून्यम् । चितेन चित्ते दृष्टमात्रे न किञ्चिद्दृश्यते, शून्यम् ॥ एवं सति तथागतः जडः स्यात् । मैवम् । चितविज्ञानविकल्पनिवृत्तिकालमात्रे धर्मकायो लभ्यते । बुद्धपदलाभ एव ज्ञानकायः । स च नास्ति स ईदृशो भाव इति । न च एवं स ज्ञेय इति । न च स्थाता । नापि स्थितिः । शवभूतानं प्रमाणकृतां बालानां विकल्पः । तथागतो ह्यतीतानागतप्रत्युत्पन्नज्ञः अभिज्ञाचक्षुषा सर्वं पश्यति ॥ चैत्तं चित्तविकल्पः । परीक्षा तु पूर्ववत् । फेनपिण्डोपमं रूपं वेदना बुद्बुदोपमा । मरीचिसदृशी संज्ञा संस्काराः कदलीसमाः । मायोपमं तु विज्ञान [मुक्तमादित्यबन्धुना] ॥ स्कन्धनैरात्म्यविज्ञानैरात्म्यभावो विकल्पः । सिद्धः । यतो नास्ति वन्ध्यादुहितृभर्तृवत् ॥ स्कन्धनैरात्म्यदेशनपरिवर्तो द्वितीयः । नैरात्म्यद्वयं संगृह्य अधुना प्रज्ञोत्पादार्थमाह । चित्ताभावान्न धर्मोऽपि । इत्यादि । धर्मः भावः कृतकाकृतकराशिः । तथ पृथिवीधात्वादिरपि । धर्माणां मूलं चित्तमिति चित्तं निषिद्धम् । चैत्तधर्मतायामुत्तरमाक्षेपोक्तिकथितम् । अन्यत्रोक्तं बुद्धेन । अनक्षरस्य तत्त्वस्य श्रुतिः का देशना च का । श्रूयते देश्यते चार्थः समता साह्यनक्षरा ॥ अपिचोक्तं बुद्धेन । संवृतिचर्यां नश्रित्य परमार्थो न देश्यते । परमार्थं तमज्ञात्वा निर्वाणं न प्रवर्तते ॥ किञ्चोक्तं शास्त्रे । यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यतां तां प्रचक्ष्महे । प्रतीत्य जायते यद्धि तद्जातं स्वभावतः ॥ प्रतीत्योपादाय जातं यत्[तत्] शून्यं हि प्रचक्ष्महे । यः शून्यतां प्रजानाति सोऽप्रमत्तस्तु पण्डितः ॥ [इति] बहूक्तिर्निरर्थिका । एवमद्वयमार्गेण सर्वज्ञानं बुद्धसाधनम् । तस्य मार्गमिमं निश्चित्य ज्ञानार्थं य अद्वयमार्गः स स्वयमद्वयः । अथवा उत्पत्तिविनाशाभावेन सदसन्नित्यानित्यभावाभावादिद्वयप्रतीत्यभावातद्वयज्ञानम् । एवञ्चाद्वयं, तदुभयसंशयानभिधानं प्रज्ञापारमिताज्ञानम् । तत्ज्ञात्वा यः साक्षात्करोति स तत्वज्ञानात्बुद्धो भगवान् । स बुद्धः करुणाबलेन प्रोवाच । यावदविद्यास्तित्वं जन्मपरिग्रहः । अविद्यादितो निवृत्तमत्रं चेत्ज्ञानं तत्त्वज्ञः [स्यात्] इति ॥ अनाधारमिदं सर्वम् । इति । निराधारकरुणाप्रज्ञाचक्षुषा निरात्मकम् । शून्यताकारकवेदकवस्त्वाधाराभावकरुणाप्रज्ञाचक्षुषा निरात्मकम् । शून्यताकारकवेदकवस्तु आधारो नास्ति । इदं सर्वं त्रैधातुकमशेषमसत्शून्यता । स हि परमार्थः । प्रज्ञापारमितायामप्युक्तम् । सुभूतिमवोचत् । रूपं न प्रेक्षते । इत्यादि । द्वादशप्रतीत्यसमुत्पादनिषेधधर्मतायाम् । बुद्धगुणनीतभागीयं धर्मकायं शून्यतावस्तु प्रचक्षते । तेन हि प्रज्ञापारमिता ॥ प्रज्ञादेशनापरिवर्तस्तृतीयः एवं प्रज्ञां देशयित्वा अधुना संवृतावुपायो देश्यते । दानशीलक्षमेत्यादि । सूर्ये उदितमत्रे छायोत्पत्तिवदुपाय उक्तः । प्रथमं दानं मूलमिधीयते । उक्तमन्यत्र । अयं हि सकलो लोकः सुखमेकमभीप्सति । नॄणां भोगविहीनानां सुखाशा लभ्यते कुतः ॥ दानोत्सर्गेण हि भोग उत्पद्यते । तेन दानं मूलमुक्तम् । दानानि चत्वारि । धर्मामिषाभयमैत्रीति । राज्यस्वशिरःपर्यन्तमवरधर्मदानम् । [तथा हि] धनं धान्यं सुवर्णं रजतं मणिः मुक्ता प्रवालः रथः गजः भृत्यः दासः दासीऊ प्रियभार्या दुहितृसुतः प्रधानस्वं, शिरः कर्णः नासा पाणिःपादः चक्षुः स्वमांसं रक्तमस्तिमज्जा मेदः त्वखृदयमात्मीयं वस्तु सर्वं दद्यात् । नन्वेवं सति बोधिसत्त्वचर्या नातिदुष्करा? कुशलोपायो हि बुद्धलाभकरः । बुद्धसुखञ्च निस्तुलं सुखम् । दुःखशतैश्चर्यापि दुःखं न स्यात् । तद्यथा एकपुत्रवधसमये पित्र विक्रियते । चित्तभ्यासमात्रे तु नाशकथं किञ्चिदपि । मयूरस्य शरीरभेदादहिविषममृतं [भवति] । विषञ्च तदभ्यासात्रसायनं भवति । आनन्दविशेषसुखजनकञ्च । यदभ्यस्तं तदमृतं भवति । तेन दुःखं चित्तविकल्पः ॥ शीलोपायः । शीलाभिधा च चर्यास्ति दशाकुशलवर्जिता । प्रातिमोक्षसंवररक्षणम्, सर्वप्राण्युपकारमैत्रचित्तवत्त्वम्, स्वभोगे अलंबुद्धिः, अब्रह्मचर्यवर्जनम्, सत्यवचनमेवं करोमीति, अपारुष्यवचनम्, पराराधनम्, धर्मशो विनयचर्याभाणकस्य सगौरवभाषणम्, परेणात्मग्रहणे अलोभः, कामचित्तानामनुत्पादनम्, यात्राद्य द्भुत [दर्शन]वर्जनम्, आकर्षणशाठ्यविरहः, त्रिषु बुद्धधर्मसङ्घेषु अधिमुक्तिचित्तत्वम्, सर्वेषां सत्त्वानां बुद्धकरणे महोत्साहः ॥ दानशीलादिना चिरमर्जितेऽपि पुण्ये यदि क्षान्तिर्नास्ति । तदा सद्य एव पुण्यं नश्येत् । उक्तञ्च शान्तिदेवेन । सर्वमेतत्सुचरितं दानं सुगतपूजनम् । कृतं कल्पसहस्रैर्यत्प्रतिघः प्रतिहन्ति तत् ॥ न च द्वेषसमं पापं न च क्षान्तिसमं तपः । तस्मात्क्षान्तिं प्रयत्नेन भावयेद्विविधैर्नयैः ॥ इति । तिस्रः क्षान्तयः । दुःखाधिवासनाक्षान्तिः पराभवमर्षणक्षान्तिः धर्मनिध्यानक्षान्तिश्चेति । तत्र प्रथमा कस्याधिवचनम् । एवं- अहं ते अनुत्तरधर्म सम्यक्संबुद्धलाभं करोमि बोधिसत्त्वचर्यविशुद्धिञ्च करोमि । [इत्युक्ते कश्चिदाह]मयोक्तं शृणु । नो चेत्ज्वलन्महावन्हौ प्रविश्य प्रज्वल । दुःखमुत्पन्नं कायो वहतु । तस्यैवमुत्तरं वदामि । एवं सत्यपि अत्यन्तमुत्सहे । अहमनुत्तरधर्म [सम्यक्] संबुद्ध[लाभ]आय बोधिसत्त्वचर्याशोधनाय च त्रिसाहस्रमहासाहस्रलोकधातौ अग्निज्वाला भूत्वा ब्रह्मभवन[पर्यन्तं] स्वतः परिपाचयामि । कःपुनर्वादस्त्वदुक्तवन्हिः ॥ पराभिभवमर्षणक्षान्तिः, परीक्षया [अपकारिषु] अप्रदर्शितकोपः आयुधेन मांसे छिन्नेऽपि अध्यधिकां क्षान्तिं जनयित्वा अहं शत[धा] हस्तच्छेदकमपि शिरसि वहामि तदुपर्यपि मैत्रचित्तयुक्तः । इति ॥ धर्मनिध्यानक्षान्तिः अतिगम्भीरे याने अतिशोभने मुनिधर्मे प्रथमतो लब्धे क्षणमपि किञ्चिदसन्दिग्धचित्तत्वम् । धर्मनिध्यानक्षान्तिविधिस्तु पराभिभवमर्षणक्षान्तिवत् । धर्माभावश्चाधरोऽत्र विशेषः ॥ वीर्यं शान्तिदेवेनोक्तम् । [एवं क्षमो भजेद्वीर्यं] वीर्ये बोधिर्यतः स्थिता । न हि वीर्यं विना पुण्यं यथा वायुं विना गतिः ॥ किं वीर्यं कुशलोत्साहः । इति । वीर्यकरणार्थदर्शी केनचित्प्रियेण वियुक्तः विप्रियेण च सङ्गतः व्याधिजरामरणशोकादिदुःख दुर्गतौ पतितः [अपि] सदा कुशलक्षणकुशलदृष्टिः अष्टस्वक्षनस्थानेषु मोक्षकाले च बोधिचर्यां संपश्यन् कौसीद्यं विहाय दृढीकृत्य विमतिहीनः दुःखप्रहाणाय वीर्यमारभेत ॥ ध्यानम्, प्रज्ञोपायावुभौ [एकी]कृत्य चित्तैकाग्रीकरणं ध्यानम् ॥ प्रज्ञा यथा पूर्वोक्ता ॥ दानपारमितादिकं दातृप्रतिग्रहीतृयत्किञ्चिदनालम्बं शून्यतया प्रेक्षेत । दानपारमितादि प्रज्ञापारमितया व्याप्तम् । यथा सूर्यो द्वीपान् परिवर्त्यं निवर्तते तथा ॥ पारमितासंग्रहः । स्वार्थत्यागो दानम् । परानुग्रहः शीलम् । गतिवर्जनं क्षमा । कुशलोत्साहो वीर्यम् । मलानुपलेपो ध्यानम् । परमार्थसत्यदेशनां प्रज्ञा । सत्त्वेषु करुणाव्याप्तीकरणं प्रज्ञारसः । बुद्धसाधकः पितृमातृदुहितृबन्धु परिवारपत्न्यादिराज्यभूम्यैश्वर्यसौख्यादि [उत्] शिष्टान्नवत्विहाय मोक्षार्थं वनं गच्छेत् । दानादिकन्तु न दुःखम्, बुद्धलाभसुखविषमञ्च ॥ उपायदेशनापरिवर्तश्चतुर्थः उपायप्रज्ञयोस्तिष्ठम् । इति । प्रज्ञा यथा पूर्वोक्ता । कथम्, प्रतीत्यसमुत्पादेन वस्तुप्रज्ञप्तिलक्षणता । उपायः पूर्वोक्तवद्दानादिक्रिया । तावुभावेकीकृत्य देशको गुरुर्नास्ति चेत्, स्वप्नेऽपि [न] उत्पद्यते । एवं सति उपायप्रज्ञे द्वे, तद्भेदाद्वये जाते पुनर्दानादिभेदे बहवो दाषाः स्युरिति चेत् । नाममात्रमिदं सर्वम् । उपायप्रज्ञानिदर्शनं संवृतिमात्रमाश्रित्य सिद्ध्यति । [प्रज्ञा]पारमितायामप्युक्तम् । दनपारमिता नाममात्रम् । प्रज्ञापारमिता नाममात्रम् । त्रैधातुकमपि नाममात्रम् ॥ इति । तदुभयं निराकर्तुमाह । यतोऽभूद्यच्च नाम तत् । इत्यादि । पूर्वं परीक्षितवत्धर्मो नाममात्रमुच्यते । न परमार्थतो भावोऽस्ति । धर्मता न स धर्मोऽस्तीति । इति । नाममात्रतया सिद्धः, वस्तुशून्यता । प्रतीत्यसमुत्पन्नः संवृतिमात्रम् । अभूतं नाम शून्यता । इत्यादि । संवृतौ नाम निमित्तमात्रम् । शब्दविद आहुः । शब्दात्सर्वमुत्पन्नमिति । स स्वयमेव संवृतौ नाममात्रं सिद्धः । विकल्पो यस्तथोदितः । इत्यादि । नाममात्रं शून्यता, परीक्षा पूर्ववत्सुगमा । रूपं तच्चक्षुषेक्षितम् । इत्यादि । चक्षू रूपं पश्यतीत्यादि व्याकरणं भगवता संवृतावुक्तम् । मिथ्याभिमानलोकतः । इत्यादि । अभिमानेन सत्त्वं देशकालमात्रां वाश्रित्य भगवता वराकिसदृशमुक्तम् । परमार्थस्त्ववचनः । परमार्थनिश्चयोपायो मृषोक्तः । दुःखसत्यं दुःखसमुदयसत्यं निरोधसत्यं मार्गसत्यमित्याद्यार्यसत्यानि चत्वारि संवृतौ देशितानि । दर्शनं यत्प्रतीत्यजम् । इत्यादि । नायको भगवतो वचनम् । रूपशब्दादिसमागमकामानां सत्त्वानां प्रकाशयति । येन यान् विविधैरूपायैः सत्त्वान् विनेयान् विनयति, तान्मोचयित्वा नयति; तेन भगवान् [नायकः] । उपचारावनिं सतीम् । इत्यादि । संवृतिमाश्रित्य प्रथभूम्याद्युच्यते । परमार्थभूमिस्तु सूक्ष्मबुद्ध्यपर्यन्ता । कल्पनाविकलशून्यतावेदिप्रज्ञा यस्यास्ति स बुद्धिमान् । स च भगवान् । न चक्षू रूपमीक्षते । इत्यादि । तैमिरिक इव चक्षुः स्वयं चक्षू रूपञ्च न पश्यति । स चित्तधर्मश्च,- चित्तेन चित्ते दृष्टमात्रे चित्तं न दृश्यते । तेन न भवेत् । समाधिराजसूत्रेऽप्युक्तम् । चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिव्हाकायमनोरूपशब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यधर्मा न सन्ति । इति । तन्निगमयन्नाह । सर्वं दृश्यं यत् । इत्यादि । पूर्वोक्तमुपायप्रज्ञोभयैकीकरणज्ञानादिकमनृतमुच्यते । लोकश्च विजहाति यत् । इति । तदविपरीतं तत्त्वम् । लोकः प्राकृतः यदजानानः यत्- चिन्तापद्मभूतं मनसा अचिन्त्यमिन्द्रियाविषयभूतमज्ञानपटलान्धकारप्रतिरुद्धमदृष्टं- त्यजति । [स] परमार्थः अतितीक्ष्नेन्द्रियर्यज्ञान्दृष्टिगोचरः । आर्यघनव्यूहसूत्रे । तत्त्वमत्यन्तमाश्चर्यं गम्भीरं तदनन्तवत् । तद्धि दुर्लभमित्यस्माल्लोकस्य किल बुद्धिना ॥ ज्ञानं तद्गोचरं नास्ति । संवृतिपरमार्थसत्य [देशना] परिवर्तः पञ्चमः षट्सु जगद्गतिषु भवसङ्क्रान्त्युपायो बुद्धलाभकरोपायः समाप्तः ॥ पण्डितमैत्रेयनाथकृतः ॥ </poem> h409wl93nipx42v6ak5p323amx84uif 341422 341421 2022-07-26T05:40:20Z Shubha 190 added [[Category:बौद्धदर्शनम्]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{header | title = भवसङ्क्रान्तिटीका | author = | translator = | section = | previous = | next = | year = | notes = }} <poem> मैत्रेयनाथकृता भवसङ्क्रान्तिटीका नमः सर्वज्ञाय भावाभावान्न जन्मास्ति इति । बीजाद्वीज उत्पद्यमाने घटादपि घटोत्पत्तिर्युज्येत । आत्मक्रियानिषेधात्[बीजात्] बीजोत्पत्तिर्न संभवति । पञ्चविधभूतपरिणामधर्मता, प्रतीत्यसमुत्पादधर्मता । एवं सति शुभाशुभमुच्छिन्नभारं केनचित्दृश्येत । तत्तु मूषिकादन्तोद्गीर्णविषमेघगर्जनग्लान [बीज]वन्नोत्पन्नम् । प्रतीत्यसमुत्पादधर्मता । तेन न भावादुत्पत्तिधर्मता ॥ तस्य भावस्यचासतः । जन्मादानं संभवति इति । एवं सति भावास्यासत उत्पत्तौ वन्ध्यासुतः गगनकुसुमं शशशृङ्गञ्च संभवेत् । एवमसंभवातुत्पत्तिर्न संभवति । नह्यग्निमध्ये निक्षिप्तबीजस्य जन्म संभवति । उच्यते तु भावस्य तस्यासतो जन्मोपादानं भवति [इति] । यथा प्रसन्नजलपूर्णसरसि शैवालं पद्मञ्चोत्पद्यते । उत्तरारण्यधरारणिभ्यामग्निरुत्पद्यते । उत्पत्तौ सत्यामपि को दोषः स्यात् । नित्यभावादुत्पन्नात्मकमिष्यते । मैवम् । भ्रान्ति । इन्द्रियैरूपलब्धं यत्तत्तत्त्वेन भवेद्यदि । बालास्तत्त्वविदो जाताः न ज्ञेयतत्त्वकारणम् ॥ [उक्तं] लङ्कावतारसूत्रे । अस्तित्वं सर्वभावानां यथा बालैर्विकल्प्यते । यदि ते भवेद्यथादृष्टाः सर्वेस्युस्तत्त्वदर्शिनः ॥ अन्यत्र उक्तम् । न चक्षुः प्रेक्षते रूपं लोकस्तु परिमोहतः । प्रवर्तते ह्यक्षमार्गे स्वभावस्तस्य तादृशः ॥ यथा मायामरीचिस्वप्नप्रतिश्रुत्केन्द्रधनुरुदकचन्द्रबिम्बनिर्मितमायानगरविकल्पः । शूरपादैरप्युक्तम् । सदसच्च मृतं जातं तन्निरूद्ध यदस्ति न । भावोत्पादकमेवेति लक्षणं भावदर्शिनाम् ॥ भावदृष्ट्या खलु भ्रान्तं यथा खपुष्पचिन्तनम् । धर्मता हि नभस्तुल्या । इति । आकाशसमभावस्य शून्यत्वेन उत्पत्तिभङ्गदोषमलालेपात्धर्मतामात्रं रूपवेदनादयः । ते गगनसमाः । जननान्तरे प्रतीत्यसमागमेनोत्पद्यन्ते । तच्च सांवृत्लोके । परमार्थस्य न विरोधि । अचिन्त्या मायाधर्मलक्षणता । शालिस्तम्बसूत्रे । [बाह्यः] प्रतीत्यसमुत्पादः कतमैः पञ्चभिः कारणैर्द्रष्टव्यः । [न] स्वयं शाश्वततो नोच्छेदतो न संक्रान्तितो न स्वयंभूहेतुतः न फलविपाकाभिनिर्वृत्तितस्तद्विसदृशानुप्रबन्धत [श्चेति] । कथं [न] स्वयं शाश्वततः । यस्माद्वीजाङ्कुरौ विसदृशौ । न चैवं यद्वीजं स एवाङ्कुर [इति] । एवं हि बीजं निरुद्ध्यते । अङ्कुर उत्पद्यते । कथं नोच्छेदतः । न पूर्वनिरुद्धाद्धीजादङ्कुरो निष्पद्यते । निरुद्धमत्राद्वीजात्तु तत्समये अङ्कुर उत्पद्यते । तुलादण्डनामोन्नामवत् । कथं न सङ्क्रान्तितः । बीजविसदृशो ह्यङ्कुरः । कथं न स्वयंभूहेतुतः । आद्यफलस्यास्वयंभावात् । कथं न फलविपाकाभिनिर्वृत्तितः । फलस्वरूपं सिद्ध्यति । न हि फलेन फलोत्पत्तिरस्ति । कथं विसदृशानुप्रबन्धतः । एवं प्रतीत्य समुत्पन्नैस्तैरुत्पादितं फलम् ॥ स्कन्धोत्पादरीतिरपिउ । अविद्यया संस्कारो विज्ञानं नामरूपं षडायतनं पञ्चस्कन्धाश्च सिद्ध्यन्ति । शून्यैरेव योत्पत्तिस्तद्रूपाणां स्वरूपकम् । प्रतीत्यप्रत्ययोत्पन्नमेवं सिद्ध्या प्रसिद्ध्यति ॥ एवं सा शून्यता स्वयंभूत्वा रूपं समीक्ष्यते । सर्वभावः शून्यता हि शून्यतैवं प्रवर्तते ॥ एवं बाह्य आध्यात्मिकः सर्वो धर्मः शून्यः । स्वभावतो भावो येन हेतुसंभूतः अतः सर्वधर्म आकाशसमः । एवं भावोऽभावः संभवति ॥ न कारणं नापि कार्यमित्यादिना एष लोकः परोऽपि च इति पर्यन्तम् । कारणेन ईश्वरेण कृत इष्यते । कर्मसंभूतः चित्तमात्रं वा इष्यते । एवं नेष्यते चेत्कः शुभाशुभं वहति । तीर्थिकोच्छेदप्रसङ्गः । तस्योत्तर [मुच्यते] । वस्तुतः सत्यं न भवति [लोकः] । कर्मसंभूतोऽपि स्वप्नसदृशः । भाव एवमभावत्वादजोऽसन् तस्य वै चिरम् । प्रतीत्योद्गमकाले तु कर्मणः फलवेदना ॥ आर्यसमाधिराजसूत्रे । न च अस्मि लोकि मृति कश्चि [नरो] परलोक संक्रमति गच्छति वा । न च कर्म नश्यति कदाचि कृतं फलु देति [कृष्णशुभ] संसरतो ॥ लङ्कावतारसूत्रे । देशेमि शून्यतां नित्यं शाश्वतोच्छेदवर्जिताम् । संसारं स्वप्नमायाख्यं न च कर्म विनश्यति ॥ आर्याकाशसमतासमाधिसूत्रे । पूर्वं कृतं तन्न कृतं न कृतं तच्छुभाशुभम् । सुगतस्य पूर्वाकरणात्कृतं तदपि नो भवेत् ॥ बोधिसत्त्वबोधिचित्तं कृतं तदपि नो भवेत् । कृतो निरूढिलाभोऽपि कृतः सोऽपि च नो भवेत् ॥ कर्माणि न प्रणश्यन्ति कल्पकोट्यन्ततोऽपि च । प्रतीत्यागमकाले तु देहिनां फलवेदना ॥ अनुत्पन्नरूपमेव । इति । यदीश्वरेण कथमपि न निर्मितम् । कथं हि लोक उत्पन्नः । वन्ध्यास्त्रीतनयस्यापि कस्तत्र जन्म जनयति । लोकः प्रथमतोऽजातः इत्यादि । आदौ स्वयमनुत्पन्नः प्रतीत्यसमुत्पन्नो भावः । तस्य च जन्म ईश्वरादिना केनापि नावतारितम् । चेतनस्यादावजातत्वेन ईश्वरः स्वयमसिद्धः । प्रतीत्यसमुत्पन्नस्य च जन्म नेश्वरेणावतारितम् । लङ्कावतारसूत्रे । संभवं विभवञ्चैव मोहात्पश्यन्ति बालिशाः । न संभवं न विभवं प्रज्ञायुक्तो विपश्यति ॥ आर्यसमाधिराजसूत्रे । अस्तीति नास्तीति उभेऽपि अन्ता शुद्धी अशुद्धीति इमेऽपि अन्ता । तस्मादुभे अन्त विवर्जयित्वा मध्येऽपि स्थानं न करोति पण्डितः ॥ मध्यान्ते [?] येन तर्कः कल्पमात्रं तल्लिङ्गं निष्फलं स्थितम् । एवं तु विदुषा प्रोक्तं विकल्पाद्वध्यतेऽधमः ॥ परिक्षमणो मुच्येत जगत्तत्करणेन च । योगी संप्रेक्षते शून्यं यथा तमिस्रदर्शनः ॥ भैषज्ययोगादीक्षेत व्युत्सृजेत्तिमिरं च तत् । अविद्यातिमिराक्रान्तनेत्राः संभवं विभवं दृढम् ॥ गृह्णन्तो वासनावशात्मुक्त्यनर्हाः समीरिताः ॥ अनर्थभ्रान्तलोको हि इत्याद्युक्तम् । कारकवेदयित्रादि न किञ्चिदस्ति । मोक्षार्थाकारके परमार्थभ्रान्तः । अथवा अनर्थं भ्रमन् भवसिन्धुर्मायानगरसदृशः । उक्तमार्यदेवपादैः । भावोऽभावो न द्वितयं सदसन्मिश्रितो न सः । नापि तत्तदभावादि विचारेऽपि चिरं कृते । तत्पदमतिदुर्भाषम् । सदसदुत्पन्नविनष्टयत्किञ्चिद्भाववर्जनधर्मनैरात्म्यदेशना परिवर्तः प्रथमः ॥ अधुना स्कन्धनैरात्म्यं प्रतिपादयन् संवृतिसत्यमाश्रित्याह लोकोत्पत्तिरीतिम् । विकल्पाल्लोकसंभवः इति । शुभाशुभकल्पना विकल्पः । तत्प्रतीत्यसमुत्पन्नो लोकः । शुभाशुभाभ्यां षट्सु जगद्गतिषु स्कन्धनुपादाय लोको नाम, विकल्पेन जनितः । सलिलफलादिविकल्पश्च प्रतीत्य गृह्यते । जन्मोपादानेन चित्तं प्रवर्तने । चित्ते आत्मग्रहः प्रवर्तते । ततोऽन्यदपि प्रवर्तते । तच्च रत्नावल्यामुक्तम् स्कन्धग्राहो यावदस्ति तावदेवाहमित्यपि । अहङ्कारे सति पुनः कर्म जन्म ततः पुनः ॥ त्रिवर्त्मैतदनाद्यन्तमध्यं संसारमण्डलम् । अलातमण्डलप्रख्यं भ्रमत्यन्योन्यहेतुकम् ॥ चित्तात्कायोऽपि जायते । इति । आत्मनि सति परसंज्ञा स्वपरविभागात्परिग्रहद्वेषौ । अनयोः संप्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते । काये कृतपरीक्षमात्रे चित्तमात्रमतं परीक्षितपूर्ववत्विद्यत् । बाह्यः स्कन्धः परीक्ष्यते । रूपवेदनासंज्ञाश्च इति । रूपं भौतिकम् । रूपं वर्णाद्यात्मकं सदसदुभयानुभयं हेतुजनितं प्रज्ञप्तिमात्रम् । असत्यतया तर्काक्षमत्वात्फेनसदृशं शून्यता । वेदना सुखदुःखात्मिका । सा च प्रतीत्यसमुत्पन्ना असत्कारणा बुद्बुदोपमा । संज्ञा हि न सद्वस्तु । सा हि नाममात्रम् । मरीचिकासदृशी असती । संस्कारोऽपि असद्वस्तु, भोजनपानतृष्णासुखजनितः । तच्च पृथिव्यादिभूतप्रत्ययेन । स च निर्विकल्पो भावः कदलीसमः । तद्विज्ञानं चित्तमस्वतन्त्रोत्पन्नलक्षणम् । चित्तं विकल्पमात्रं मायोपमं, परमार्थतो नास्ति । [प्रज्ञा] पारमितायामप्युक्तम् । चित्तं सदसदन्यस्वभावरहितं शून्यम् । चितेन चित्ते दृष्टमात्रे न किञ्चिद्दृश्यते, शून्यम् ॥ एवं सति तथागतः जडः स्यात् । मैवम् । चितविज्ञानविकल्पनिवृत्तिकालमात्रे धर्मकायो लभ्यते । बुद्धपदलाभ एव ज्ञानकायः । स च नास्ति स ईदृशो भाव इति । न च एवं स ज्ञेय इति । न च स्थाता । नापि स्थितिः । शवभूतानं प्रमाणकृतां बालानां विकल्पः । तथागतो ह्यतीतानागतप्रत्युत्पन्नज्ञः अभिज्ञाचक्षुषा सर्वं पश्यति ॥ चैत्तं चित्तविकल्पः । परीक्षा तु पूर्ववत् । फेनपिण्डोपमं रूपं वेदना बुद्बुदोपमा । मरीचिसदृशी संज्ञा संस्काराः कदलीसमाः । मायोपमं तु विज्ञान [मुक्तमादित्यबन्धुना] ॥ स्कन्धनैरात्म्यविज्ञानैरात्म्यभावो विकल्पः । सिद्धः । यतो नास्ति वन्ध्यादुहितृभर्तृवत् ॥ स्कन्धनैरात्म्यदेशनपरिवर्तो द्वितीयः । नैरात्म्यद्वयं संगृह्य अधुना प्रज्ञोत्पादार्थमाह । चित्ताभावान्न धर्मोऽपि । इत्यादि । धर्मः भावः कृतकाकृतकराशिः । तथ पृथिवीधात्वादिरपि । धर्माणां मूलं चित्तमिति चित्तं निषिद्धम् । चैत्तधर्मतायामुत्तरमाक्षेपोक्तिकथितम् । अन्यत्रोक्तं बुद्धेन । अनक्षरस्य तत्त्वस्य श्रुतिः का देशना च का । श्रूयते देश्यते चार्थः समता साह्यनक्षरा ॥ अपिचोक्तं बुद्धेन । संवृतिचर्यां नश्रित्य परमार्थो न देश्यते । परमार्थं तमज्ञात्वा निर्वाणं न प्रवर्तते ॥ किञ्चोक्तं शास्त्रे । यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यतां तां प्रचक्ष्महे । प्रतीत्य जायते यद्धि तद्जातं स्वभावतः ॥ प्रतीत्योपादाय जातं यत्[तत्] शून्यं हि प्रचक्ष्महे । यः शून्यतां प्रजानाति सोऽप्रमत्तस्तु पण्डितः ॥ [इति] बहूक्तिर्निरर्थिका । एवमद्वयमार्गेण सर्वज्ञानं बुद्धसाधनम् । तस्य मार्गमिमं निश्चित्य ज्ञानार्थं य अद्वयमार्गः स स्वयमद्वयः । अथवा उत्पत्तिविनाशाभावेन सदसन्नित्यानित्यभावाभावादिद्वयप्रतीत्यभावातद्वयज्ञानम् । एवञ्चाद्वयं, तदुभयसंशयानभिधानं प्रज्ञापारमिताज्ञानम् । तत्ज्ञात्वा यः साक्षात्करोति स तत्वज्ञानात्बुद्धो भगवान् । स बुद्धः करुणाबलेन प्रोवाच । यावदविद्यास्तित्वं जन्मपरिग्रहः । अविद्यादितो निवृत्तमत्रं चेत्ज्ञानं तत्त्वज्ञः [स्यात्] इति ॥ अनाधारमिदं सर्वम् । इति । निराधारकरुणाप्रज्ञाचक्षुषा निरात्मकम् । शून्यताकारकवेदकवस्त्वाधाराभावकरुणाप्रज्ञाचक्षुषा निरात्मकम् । शून्यताकारकवेदकवस्तु आधारो नास्ति । इदं सर्वं त्रैधातुकमशेषमसत्शून्यता । स हि परमार्थः । प्रज्ञापारमितायामप्युक्तम् । सुभूतिमवोचत् । रूपं न प्रेक्षते । इत्यादि । द्वादशप्रतीत्यसमुत्पादनिषेधधर्मतायाम् । बुद्धगुणनीतभागीयं धर्मकायं शून्यतावस्तु प्रचक्षते । तेन हि प्रज्ञापारमिता ॥ प्रज्ञादेशनापरिवर्तस्तृतीयः एवं प्रज्ञां देशयित्वा अधुना संवृतावुपायो देश्यते । दानशीलक्षमेत्यादि । सूर्ये उदितमत्रे छायोत्पत्तिवदुपाय उक्तः । प्रथमं दानं मूलमिधीयते । उक्तमन्यत्र । अयं हि सकलो लोकः सुखमेकमभीप्सति । नॄणां भोगविहीनानां सुखाशा लभ्यते कुतः ॥ दानोत्सर्गेण हि भोग उत्पद्यते । तेन दानं मूलमुक्तम् । दानानि चत्वारि । धर्मामिषाभयमैत्रीति । राज्यस्वशिरःपर्यन्तमवरधर्मदानम् । [तथा हि] धनं धान्यं सुवर्णं रजतं मणिः मुक्ता प्रवालः रथः गजः भृत्यः दासः दासीऊ प्रियभार्या दुहितृसुतः प्रधानस्वं, शिरः कर्णः नासा पाणिःपादः चक्षुः स्वमांसं रक्तमस्तिमज्जा मेदः त्वखृदयमात्मीयं वस्तु सर्वं दद्यात् । नन्वेवं सति बोधिसत्त्वचर्या नातिदुष्करा? कुशलोपायो हि बुद्धलाभकरः । बुद्धसुखञ्च निस्तुलं सुखम् । दुःखशतैश्चर्यापि दुःखं न स्यात् । तद्यथा एकपुत्रवधसमये पित्र विक्रियते । चित्तभ्यासमात्रे तु नाशकथं किञ्चिदपि । मयूरस्य शरीरभेदादहिविषममृतं [भवति] । विषञ्च तदभ्यासात्रसायनं भवति । आनन्दविशेषसुखजनकञ्च । यदभ्यस्तं तदमृतं भवति । तेन दुःखं चित्तविकल्पः ॥ शीलोपायः । शीलाभिधा च चर्यास्ति दशाकुशलवर्जिता । प्रातिमोक्षसंवररक्षणम्, सर्वप्राण्युपकारमैत्रचित्तवत्त्वम्, स्वभोगे अलंबुद्धिः, अब्रह्मचर्यवर्जनम्, सत्यवचनमेवं करोमीति, अपारुष्यवचनम्, पराराधनम्, धर्मशो विनयचर्याभाणकस्य सगौरवभाषणम्, परेणात्मग्रहणे अलोभः, कामचित्तानामनुत्पादनम्, यात्राद्य द्भुत [दर्शन]वर्जनम्, आकर्षणशाठ्यविरहः, त्रिषु बुद्धधर्मसङ्घेषु अधिमुक्तिचित्तत्वम्, सर्वेषां सत्त्वानां बुद्धकरणे महोत्साहः ॥ दानशीलादिना चिरमर्जितेऽपि पुण्ये यदि क्षान्तिर्नास्ति । तदा सद्य एव पुण्यं नश्येत् । उक्तञ्च शान्तिदेवेन । सर्वमेतत्सुचरितं दानं सुगतपूजनम् । कृतं कल्पसहस्रैर्यत्प्रतिघः प्रतिहन्ति तत् ॥ न च द्वेषसमं पापं न च क्षान्तिसमं तपः । तस्मात्क्षान्तिं प्रयत्नेन भावयेद्विविधैर्नयैः ॥ इति । तिस्रः क्षान्तयः । दुःखाधिवासनाक्षान्तिः पराभवमर्षणक्षान्तिः धर्मनिध्यानक्षान्तिश्चेति । तत्र प्रथमा कस्याधिवचनम् । एवं- अहं ते अनुत्तरधर्म सम्यक्संबुद्धलाभं करोमि बोधिसत्त्वचर्यविशुद्धिञ्च करोमि । [इत्युक्ते कश्चिदाह]मयोक्तं शृणु । नो चेत्ज्वलन्महावन्हौ प्रविश्य प्रज्वल । दुःखमुत्पन्नं कायो वहतु । तस्यैवमुत्तरं वदामि । एवं सत्यपि अत्यन्तमुत्सहे । अहमनुत्तरधर्म [सम्यक्] संबुद्ध[लाभ]आय बोधिसत्त्वचर्याशोधनाय च त्रिसाहस्रमहासाहस्रलोकधातौ अग्निज्वाला भूत्वा ब्रह्मभवन[पर्यन्तं] स्वतः परिपाचयामि । कःपुनर्वादस्त्वदुक्तवन्हिः ॥ पराभिभवमर्षणक्षान्तिः, परीक्षया [अपकारिषु] अप्रदर्शितकोपः आयुधेन मांसे छिन्नेऽपि अध्यधिकां क्षान्तिं जनयित्वा अहं शत[धा] हस्तच्छेदकमपि शिरसि वहामि तदुपर्यपि मैत्रचित्तयुक्तः । इति ॥ धर्मनिध्यानक्षान्तिः अतिगम्भीरे याने अतिशोभने मुनिधर्मे प्रथमतो लब्धे क्षणमपि किञ्चिदसन्दिग्धचित्तत्वम् । धर्मनिध्यानक्षान्तिविधिस्तु पराभिभवमर्षणक्षान्तिवत् । धर्माभावश्चाधरोऽत्र विशेषः ॥ वीर्यं शान्तिदेवेनोक्तम् । [एवं क्षमो भजेद्वीर्यं] वीर्ये बोधिर्यतः स्थिता । न हि वीर्यं विना पुण्यं यथा वायुं विना गतिः ॥ किं वीर्यं कुशलोत्साहः । इति । वीर्यकरणार्थदर्शी केनचित्प्रियेण वियुक्तः विप्रियेण च सङ्गतः व्याधिजरामरणशोकादिदुःख दुर्गतौ पतितः [अपि] सदा कुशलक्षणकुशलदृष्टिः अष्टस्वक्षनस्थानेषु मोक्षकाले च बोधिचर्यां संपश्यन् कौसीद्यं विहाय दृढीकृत्य विमतिहीनः दुःखप्रहाणाय वीर्यमारभेत ॥ ध्यानम्, प्रज्ञोपायावुभौ [एकी]कृत्य चित्तैकाग्रीकरणं ध्यानम् ॥ प्रज्ञा यथा पूर्वोक्ता ॥ दानपारमितादिकं दातृप्रतिग्रहीतृयत्किञ्चिदनालम्बं शून्यतया प्रेक्षेत । दानपारमितादि प्रज्ञापारमितया व्याप्तम् । यथा सूर्यो द्वीपान् परिवर्त्यं निवर्तते तथा ॥ पारमितासंग्रहः । स्वार्थत्यागो दानम् । परानुग्रहः शीलम् । गतिवर्जनं क्षमा । कुशलोत्साहो वीर्यम् । मलानुपलेपो ध्यानम् । परमार्थसत्यदेशनां प्रज्ञा । सत्त्वेषु करुणाव्याप्तीकरणं प्रज्ञारसः । बुद्धसाधकः पितृमातृदुहितृबन्धु परिवारपत्न्यादिराज्यभूम्यैश्वर्यसौख्यादि [उत्] शिष्टान्नवत्विहाय मोक्षार्थं वनं गच्छेत् । दानादिकन्तु न दुःखम्, बुद्धलाभसुखविषमञ्च ॥ उपायदेशनापरिवर्तश्चतुर्थः उपायप्रज्ञयोस्तिष्ठम् । इति । प्रज्ञा यथा पूर्वोक्ता । कथम्, प्रतीत्यसमुत्पादेन वस्तुप्रज्ञप्तिलक्षणता । उपायः पूर्वोक्तवद्दानादिक्रिया । तावुभावेकीकृत्य देशको गुरुर्नास्ति चेत्, स्वप्नेऽपि [न] उत्पद्यते । एवं सति उपायप्रज्ञे द्वे, तद्भेदाद्वये जाते पुनर्दानादिभेदे बहवो दाषाः स्युरिति चेत् । नाममात्रमिदं सर्वम् । उपायप्रज्ञानिदर्शनं संवृतिमात्रमाश्रित्य सिद्ध्यति । [प्रज्ञा]पारमितायामप्युक्तम् । दनपारमिता नाममात्रम् । प्रज्ञापारमिता नाममात्रम् । त्रैधातुकमपि नाममात्रम् ॥ इति । तदुभयं निराकर्तुमाह । यतोऽभूद्यच्च नाम तत् । इत्यादि । पूर्वं परीक्षितवत्धर्मो नाममात्रमुच्यते । न परमार्थतो भावोऽस्ति । धर्मता न स धर्मोऽस्तीति । इति । नाममात्रतया सिद्धः, वस्तुशून्यता । प्रतीत्यसमुत्पन्नः संवृतिमात्रम् । अभूतं नाम शून्यता । इत्यादि । संवृतौ नाम निमित्तमात्रम् । शब्दविद आहुः । शब्दात्सर्वमुत्पन्नमिति । स स्वयमेव संवृतौ नाममात्रं सिद्धः । विकल्पो यस्तथोदितः । इत्यादि । नाममात्रं शून्यता, परीक्षा पूर्ववत्सुगमा । रूपं तच्चक्षुषेक्षितम् । इत्यादि । चक्षू रूपं पश्यतीत्यादि व्याकरणं भगवता संवृतावुक्तम् । मिथ्याभिमानलोकतः । इत्यादि । अभिमानेन सत्त्वं देशकालमात्रां वाश्रित्य भगवता वराकिसदृशमुक्तम् । परमार्थस्त्ववचनः । परमार्थनिश्चयोपायो मृषोक्तः । दुःखसत्यं दुःखसमुदयसत्यं निरोधसत्यं मार्गसत्यमित्याद्यार्यसत्यानि चत्वारि संवृतौ देशितानि । दर्शनं यत्प्रतीत्यजम् । इत्यादि । नायको भगवतो वचनम् । रूपशब्दादिसमागमकामानां सत्त्वानां प्रकाशयति । येन यान् विविधैरूपायैः सत्त्वान् विनेयान् विनयति, तान्मोचयित्वा नयति; तेन भगवान् [नायकः] । उपचारावनिं सतीम् । इत्यादि । संवृतिमाश्रित्य प्रथभूम्याद्युच्यते । परमार्थभूमिस्तु सूक्ष्मबुद्ध्यपर्यन्ता । कल्पनाविकलशून्यतावेदिप्रज्ञा यस्यास्ति स बुद्धिमान् । स च भगवान् । न चक्षू रूपमीक्षते । इत्यादि । तैमिरिक इव चक्षुः स्वयं चक्षू रूपञ्च न पश्यति । स चित्तधर्मश्च,- चित्तेन चित्ते दृष्टमात्रे चित्तं न दृश्यते । तेन न भवेत् । समाधिराजसूत्रेऽप्युक्तम् । चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिव्हाकायमनोरूपशब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यधर्मा न सन्ति । इति । तन्निगमयन्नाह । सर्वं दृश्यं यत् । इत्यादि । पूर्वोक्तमुपायप्रज्ञोभयैकीकरणज्ञानादिकमनृतमुच्यते । लोकश्च विजहाति यत् । इति । तदविपरीतं तत्त्वम् । लोकः प्राकृतः यदजानानः यत्- चिन्तापद्मभूतं मनसा अचिन्त्यमिन्द्रियाविषयभूतमज्ञानपटलान्धकारप्रतिरुद्धमदृष्टं- त्यजति । [स] परमार्थः अतितीक्ष्नेन्द्रियर्यज्ञान्दृष्टिगोचरः । आर्यघनव्यूहसूत्रे । तत्त्वमत्यन्तमाश्चर्यं गम्भीरं तदनन्तवत् । तद्धि दुर्लभमित्यस्माल्लोकस्य किल बुद्धिना ॥ ज्ञानं तद्गोचरं नास्ति । संवृतिपरमार्थसत्य [देशना] परिवर्तः पञ्चमः षट्सु जगद्गतिषु भवसङ्क्रान्त्युपायो बुद्धलाभकरोपायः समाप्तः ॥ पण्डितमैत्रेयनाथकृतः ॥ </poem> [[वर्गः:बौद्धदर्शनम्]] e1b727egeepxnyi3qjkdxyx9ah2vs9p