विकिस्रोतः sawikisource https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter माध्यमम् विशेषः सम्भाषणम् सदस्यः सदस्यसम्भाषणम् विकिस्रोतः विकिस्रोतःसम्भाषणम् सञ्चिका सञ्चिकासम्भाषणम् मीडियाविकि मीडियाविकिसम्भाषणम् फलकम् फलकसम्भाषणम् साहाय्यम् साहाय्यसम्भाषणम् वर्गः वर्गसम्भाषणम् प्रवेशद्वारम् प्रवेशद्वारसम्भाषणम् लेखकः लेखकसम्भाषणम् पृष्ठम् पृष्ठसम्भाषणम् अनुक्रमणिका अनुक्रमणिकासम्भाषणम् श्रव्यम् श्रव्यसम्भाषणम् TimedText TimedText talk पटलम् पटलसम्भाषणम् गैजेट गैजेट वार्ता गैजेट परिभाषा गैजेट परिभाषा वार्ता 0 1576 341812 341790 2022-07-28T14:24:16Z Shubha 190 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../]] | author = वाल्मीकिः | translator = | section = बालकाण्डम् | previous = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३०|सर्गः ३०]] | next = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३२|सर्गः ३२]] | notes = }} [[File:Kanda 1 BK-031-Mithila Prasthanam.ogg|thumb|एकत्रिंशः सर्गः श्रूयताम्|center]] {{रामायणम्/बालकाण्डम्}} '''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे बालकाण्डे एकत्रिंशः सर्गः ॥१-३१॥'''<BR><BR> <poem> अथ तां रजनीं तत्र कृतार्थौ रामलक्षणौ । ऊषतुर्मुदितौ वीरौ प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥१-३१-१॥ प्रभातायां तु शर्वर्यां कृतपौर्वाह्णिकक्रियौ । विश्वामित्रमृषींश्चान्यान्सहितावभिजग्मतुः ॥१-३१-२॥ अभिवाद्य मुनिश्रेष्ठं ज्वलन्तमिव पावकम् । ऊचतुर्परमोदारं वाक्यं मधुरभाषिणौ ॥१-३१-३॥ इमौ स्म मुनिशार्दूल किङ्करौ समुपागतौ । आज्ञापय मुनिश्रेष्ठ शासनं करवाव किम् ॥१-३१-४॥ एवमुक्ते तयोर्वाक्ये सर्व एव महर्षयः । विश्वामित्रं पुरस्कृत्य रामं वचनमब्रुवन् ॥१-३१-५॥ मैथिलस्य नरश्रेष्ठ जनकस्य भविष्यति । यज्ञः परमधर्मिष्ठस्तत्र यास्यामहे वयम् ॥१-३१-६॥ त्वं चैव नरशार्दूल सहास्माभिर्गमिष्यसि । अद्भुतं च धनूरत्नं तत्र त्वं द्रष्टुमर्हसि ॥१-३१-७॥ तद्धि पूर्वं नरश्रेष्ठ दत्तं सदसि दैवतैः । अप्रमेयबलं घोरं मखे परमभास्वरम् ॥१-३१-८॥ नास्य देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः । कर्तुमारोपणं शक्ता न कथञ्चन मानुषाः ॥१-३१-९॥ धनुषस्तस्य वीर्यं हि जिज्ञासन्तो महीक्षितः । न शेकुरारोपयितुं राजपुत्रा महाबलाः ॥१-३१-१०॥ तद्धनुर्नरशार्दूल मैथिलस्य महात्मनः । तत्र द्रक्ष्यसि काकुत्स्थ यज्ञं च परमाद्भुतम् ॥१-३१-११॥ तद्धि यज्ञफलं तेन मैथिलेनोत्तमं धनुः । याचितं नरशार्दूल सुनाभं सर्वदैवतैः ॥१-३१-१२॥ आयागभूतं नृपतेस्तस्य वेश्मनि राघव । अर्चितं विविधैर्गन्धैर्धूपैश्चागुरुगन्धिभिः ॥१-३१-१३ एवमुक्त्वा मुनिवरः प्रस्थानमकरोत् तदा । सर्षिसङ्घः सकाकुत्स्थ आमन्त्र्य वनदेताः ॥१-३१-१४॥ स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि सिद्धः सिद्धाश्रमादहम् । उत्तरे जाह्नवीतीरे हिमवन्तं शिलोच्चयम् ॥१-३१-१५॥ इत्युक्त्वा मुनिशार्दूलः कौशिकः स तपोधनः । उत्तरां दिशमुद्दिश्य प्रस्थातुमुपचक्रमे ॥१-३१-१६॥ तं व्रजन्तं मुनिवरमन्वगादनुसारिणाम् । शकटीशतमात्रं तु प्रयाणे ब्रह्मवादिनाम् ॥१-३१-१७॥ मृगपक्षिगणाश्चैव सिद्धाश्रमनिवासिनः । अनुजग्मुर्महात्मानं विश्वामित्रं तपोधनम् ॥१-३१-१८॥ निवर्तयामास ततः स ऋषि सन्घः स पक्षिणः । ते गत्वा दूरम् अध्वानम् लम्बमाने दिवाकरे ॥१-३१-१९॥ ते गत्वा दूरमध्वानं लम्बमाने दिवाकरे । वासं चक्रुर्मुनिगणाः शोणाकूले समाहिताः ॥१-३१-१९॥ तेऽस्तं गते दिनकरे स्नात्वा हुतहुताशनाः । विश्वामित्रं पुरस्कृत्य निषेदुरमितौजसः ॥१-३१-२०॥ रामोऽपि सहसौमित्रिर्मुनींस्तानभिपूज्य च । अग्रतो निषसादाथ विश्वामित्रस्य धीमतः ॥१-३१-२१॥ अथ रामो महातेजा विश्वामित्रं तपोधनम् । पप्रच्छ मुनिशार्दूलं कौतूहलसमन्वितम् ॥१-३१-२२॥ भगवन् को न्वयं देशः समृद्धवनशोभितः । श्रोतुमिच्छामि भद्रं ते वक्तुमर्हसि तत्त्वतः ॥१-३१-२३॥ चोदितो रामवाक्येन कथयामास सुव्रतः । तस्य देशस्य निखिलमृषिमध्ये महातपाः ॥१-३१-२४॥ '''इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे एकत्रिंशः सर्गः ॥१-३१॥''' </poem> ==स्रोतः== पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते । c4z0y74pj3dqz5adlebzgvp5j0arkoi 0 1577 341868 313036 2022-07-29T11:38:32Z Shubha 190 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../]] | author = वाल्मीकिः | translator = | section = बालकाण्डम् | previous = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३१|सर्गः ३१]] | next = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३३|सर्गः ३३]] | notes = }} [[File:Kanda 1 BK-032-Koushika Vamsha Katha.ogg|thumb|द्वात्रिंशः सर्गः श्रूयताम्|center]] {{रामायणम्/बालकाण्डम्}} '''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे बालकाण्डे द्वात्रिंशः सर्गः ॥१-३२॥'''<BR><BR> <poem> ब्रह्मयोनिर्महानासीत् कुशो नाम महातपाः अक्लिष्टव्रतधर्मज्ञः सज्जनप्रतिपूजकः ॥१-३२-१॥ स महात्मा कुलीनायां युक्तायां सुमहाबलान् । वैदर्भ्यां जनयामास चतुरः सदृशान् सुतान् ॥१-३२-२॥ कुशाम्बं कुशनाभं च असूर्तरजसं वसुम् दीप्तियुक्तान् महोत्साहान् क्षत्रधर्मचिकीर्षया ॥१-३२-३॥ तानुवाच कुशः पुत्रान् धर्मिष्ठान् सत्यवादिनः क्रियतां पालनं पुत्रा धर्मं प्राप्स्यथ पुष्कलम् ॥१-३२-४॥ कुशस्य वचनं श्रुत्वा चत्वारो लोकसत्तमाः निवेशं चक्रिरे सर्वे पुराणां नृवरास्तदा ॥१-३२-५॥ कुशाम्बस्तु महातेजाः कौशाम्बीमकरोत् पुरीम् कुशनाभस्तु धर्मात्मा पुरं चक्रे महोदयम् ॥१-३२-६॥ असूर्तरजसो नाम धर्मारण्यं महीपतिः चक्रे पुरवरं राजा वसुनाम गिरिव्रजम् ॥१-३२-७॥ एषा वसुमती राम वसोस्तस्य महात्मनः एते शैलवराः पञ्च प्रकाशन्ते समन्ततः ॥१-३२-८॥ सुमागधी नदी रम्या मागधान् विश्रुताऽऽययौ पञ्चानां शैलमुख्यानां मध्ये मालेव शोभते ॥१-३२-९॥ सैषा हि मागधी राम वसोस्तस्य महात्मनः पूर्वाभिचरिता राम सुक्षेत्रा सस्यमालिनी ॥१-३२-१०॥ कुशनाभस्तु राजर्षिः कन्याशतमनुत्तमम् जनयामास धर्मात्मा घृताच्यां रघुनन्दन ॥१-३२-११॥ तास्तु यौवनशालिन्यो रूपवत्यः स्वलङ्कृताः उद्यानभूमिमागम्य प्रावृषीव शतह्रदाः ॥१-३२-१२॥ गायन्त्यो नृत्यमानाश्च वादयन्त्यस्तु राघव आमोदं परमं जग्मुर्वराभरणभूषिताः ॥१-३२-१३॥ अथ ताश्चारुसर्वाङ्ग्यो रूपेणाप्रतिमा भुवि उद्यानभूमिमागम्य तारा इव घनान्तरे ॥१-३२-१४॥ ताः सर्वा गुणसम्पन्ना रूपयौवनसंयुताः दृष्ट्वा सर्वात्मको वायुरिदं वचनमब्रवीत् ॥१-३२-१५॥ अहं वः कामये सर्वा भार्या मम भविष्यथ मानुषस्त्यज्यतां भावो दीर्घमायुरवाप्स्यथ ॥१-३२-१६॥ चलं हि यौवनं नित्यं मानुषेषु विशेषतः । अक्षयं यौवनं प्राप्ता अमर्यश्च भविष्यथ ॥१-३२-१७॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वायोरक्लिष्टकर्मणः अपहास्य ततो वाक्यं कन्याशतमथाब्रवीत् ॥१-३२-१८॥ अन्तश्चरसि भूतानां सर्वेषां सुरसत्तम प्रभावज्ञाश्च ते सर्वाः किमर्थमवमन्यसे ॥१-३२-१९॥ कुशनाभसुता देव सर्वाः समस्ताः सुरसत्तम स्थानाच्च्यावयितुं देवं रक्षामस्तु तपो वयम् ॥१-३२-२०॥ मा भूत् स कालो दुर्मेधः पितरं सत्यवादिनम् अवमन्य स्वधर्मेण स्वयं वरमुपास्महे ॥१-३२-२१॥ पिता हि प्रभुरस्माकं दैवतं परमं च सः यस्य नो दास्यति पिता स नो भर्ता भविष्यति ॥१-३२-२२॥ तासां तु वचनं श्रुत्वा हरिः परमकोपनः प्रविश्य सर्वगात्राणि बभञ्ज भगवान् प्रभुः ॥१-३२-२३॥ अरत्निमात्राकृतयो भग्नगात्रा भयार्दिताः ताः कन्या वायुना भग्ना विविशुर्नृपतेर्गृहम् प्रविश्य च सुसम्भ्रान्ताः सलज्जाः सास्रलोचनाः ॥१-३२-२४॥ स च ता दयिता भग्नाः कन्याः परमशोभनाः दृष्ट्वा दीनास्तदा राजा सम्भ्रान्त इदमब्रवीत् ॥१-३२-२५॥ किमिदं कथ्यतां पुत्र्यः को धर्ममवमन्यते कुब्जाः केन कृताः सर्वाश्चेष्टन्त्यो नाभिभाषथ एवं राजा विनिःश्वस्य समाधिं संदधे ततः ॥१-३२-२६॥ '''इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे द्वात्रिंशः सर्गः ॥१-३२॥''' </poem> ==स्रोतः== पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते । bv388y7x8jqgotevazicqv3cwjt6cru 341869 341868 2022-07-29T11:40:24Z Shubha 190 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../]] | author = वाल्मीकिः | translator = | section = बालकाण्डम् | previous = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३१|सर्गः ३१]] | next = [[रामायणम्/बालकाण्डम्/सर्गः ३३|सर्गः ३३]] | notes = }} [[File:Kanda 1 BK-032-Koushika Vamsha Katha.ogg|thumb|द्वात्रिंशः सर्गः श्रूयताम्|center]] {{रामायणम्/बालकाण्डम्}} '''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे बालकाण्डे द्वात्रिंशः सर्गः ॥१-३२॥'''<BR><BR> <poem> ब्रह्मयोनिर्महानासीत् कुशो नाम महातपाः । अक्लिष्टव्रतधर्मज्ञः सज्जनप्रतिपूजकः ॥१-३२-१॥ स महात्मा कुलीनायां युक्तायां सुमहाबलान् । वैदर्भ्यां जनयामास चतुरः सदृशान् सुतान् ॥१-३२-२॥ कुशाम्बं कुशनाभं च असूर्तरजसं वसुम् । दीप्तियुक्तान् महोत्साहान् क्षत्रधर्मचिकीर्षया ॥१-३२-३॥ तानुवाच कुशः पुत्रान् धर्मिष्ठान् सत्यवादिनः । क्रियतां पालनं पुत्रा धर्मं प्राप्स्यथ पुष्कलम् ॥१-३२-४॥ कुशस्य वचनं श्रुत्वा चत्वारो लोकसत्तमाः । निवेशं चक्रिरे सर्वे पुराणां नृवरास्तदा ॥१-३२-५॥ कुशाम्बस्तु महातेजाः कौशाम्बीमकरोत् पुरीम् । कुशनाभस्तु धर्मात्मा पुरं चक्रे महोदयम् ॥१-३२-६॥ असूर्तरजसो नाम धर्मारण्यं महीपतिः । चक्रे पुरवरं राजा वसुनाम गिरिव्रजम् ॥१-३२-७॥ एषा वसुमती राम वसोस्तस्य महात्मनः । एते शैलवराः पञ्च प्रकाशन्ते समन्ततः ॥१-३२-८॥ सुमागधी नदी रम्या मागधान् विश्रुताऽऽययौ । पञ्चानां शैलमुख्यानां मध्ये मालेव शोभते ॥१-३२-९॥ सैषा हि मागधी राम वसोस्तस्य महात्मनः । पूर्वाभिचरिता राम सुक्षेत्रा सस्यमालिनी ॥१-३२-१०॥ कुशनाभस्तु राजर्षिः कन्याशतमनुत्तमम् । जनयामास धर्मात्मा घृताच्यां रघुनन्दन ॥१-३२-११॥ तास्तु यौवनशालिन्यो रूपवत्यः स्वलङ्कृताः । उद्यानभूमिमागम्य प्रावृषीव शतह्रदाः ॥१-३२-१२॥ गायन्त्यो नृत्यमानाश्च वादयन्त्यस्तु राघव । आमोदं परमं जग्मुर्वराभरणभूषिताः ॥१-३२-१३॥ अथ ताश्चारुसर्वाङ्ग्यो रूपेणाप्रतिमा भुवि । उद्यानभूमिमागम्य तारा इव घनान्तरे ॥१-३२-१४॥ ताः सर्वा गुणसम्पन्ना रूपयौवनसंयुताः । दृष्ट्वा सर्वात्मको वायुरिदं वचनमब्रवीत् ॥१-३२-१५॥ अहं वः कामये सर्वा भार्या मम भविष्यथ । मानुषस्त्यज्यतां भावो दीर्घमायुरवाप्स्यथ ॥१-३२-१६॥ चलं हि यौवनं नित्यं मानुषेषु विशेषतः । अक्षयं यौवनं प्राप्ता अमर्यश्च भविष्यथ ॥१-३२-१७॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वायोरक्लिष्टकर्मणः । अपहास्य ततो वाक्यं कन्याशतमथाब्रवीत् ॥१-३२-१८॥ अन्तश्चरसि भूतानां सर्वेषां सुरसत्तम । प्रभावज्ञाश्च ते सर्वाः किमर्थमवमन्यसे ॥१-३२-१९॥ कुशनाभसुता देव सर्वाः समस्ताः सुरसत्तम । स्थानाच्च्यावयितुं देवं रक्षामस्तु तपो वयम् ॥१-३२-२०॥ मा भूत् स कालो दुर्मेधः पितरं सत्यवादिनम् । अवमन्य स्वधर्मेण स्वयं वरमुपास्महे ॥१-३२-२१॥ पिता हि प्रभुरस्माकं दैवतं परमं च सः । यस्य नो दास्यति पिता स नो भर्ता भविष्यति ॥१-३२-२२॥ तासां तु वचनं श्रुत्वा हरिः परमकोपनः । प्रविश्य सर्वगात्राणि बभञ्ज भगवान् प्रभुः ॥१-३२-२३॥ अरत्निमात्राकृतयो भग्नगात्रा भयार्दिताः । ताः कन्या वायुना भग्ना विविशुर्नृपतेर्गृहम् । प्रविश्य च सुसम्भ्रान्ताः सलज्जाः सास्रलोचनाः ॥१-३२-२४॥ स च ता दयिता भग्नाः कन्याः परमशोभनाः । दृष्ट्वा दीनास्तदा राजा सम्भ्रान्त इदमब्रवीत् ॥१-३२-२५॥ किमिदं कथ्यतां पुत्र्यः को धर्ममवमन्यते । कुब्जाः केन कृताः सर्वाश्चेष्टन्त्यो नाभिभाषथ । एवं राजा विनिःश्वस्य समाधिं संदधे ततः ॥१-३२-२६॥ '''इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे द्वात्रिंशः सर्गः ॥१-३२॥''' </poem> ==स्रोतः== पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते । e52mpdhbebsbboxsopmu91t390rh9v9 0 1619 341813 341760 2022-07-28T15:58:30Z Soorya Hebbar 3821 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../]] | author = वाल्मीकिः | translator = | section = किष्किन्धाकाण्डम् | previous = [[रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्/सर्गः २|सर्गः २]] | next = [[रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्/सर्गः ४|सर्गः ४]] | notes = }} [[File:Kanda 4 KSK-003-Hanumatha Sugreeva Vruththantha Kathanam 0.ogg|thumb|तृतीयः सर्गः श्रूयताम्|center]] {{रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्}} '''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे किष्किन्धाकाण्डे तृतीयः सर्गः ॥४-३॥'''<BR><BR> वचो विज्ञाय हनुमान् सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> पर्वतादृष्यमूकात्तु पुप्लुवे यत्र राघवौ ॥४-३-१॥<BR> कपिरूपं परित्यज्य हनुमान्मारुतात्मजः ।<BR> भिक्षुरूपं ततो भेजे शठबुद्धितया कपिः ॥४-३-२॥<BR> ततश्च हनुमान्वाचा श्लक्ष्णया सुमनोज्ञया ।<BR> विनीतवदुपागम्य राघवौ प्रणिपत्य च ॥४-३-३॥<BR> आबभाषे च तौ वीरौ यथावत्प्रशशंस च ।<BR> संपूज्य विधिवद्वीरौ हनुमान्वानरोत्तमः ॥४-३-४॥<BR> उवाच कामतो वाक्यम् मृदु सत्यपराक्रमौ ।<BR> राजर्षिदेवप्रतिमौ तापसौ संशितव्रतौ ॥४-३-५॥<BR> देशं कथमिमं प्राप्तौ भवन्तौ वरवर्णिनौ ।<BR> त्रासयन्तौ मृगगणानन्यांश्च वनचारिणः ॥४-३-६॥<BR> पम्पातीररुहान् वृक्षान् वीक्षमाणौ समन्ततः ।<BR> इमां नदीं शुभजलां शोभयन्तौ तरस्विनौ ॥४-३-७॥<BR> धैर्यवन्तौ सुवर्णाभौ कौ युवां चीरवाससौ ।<BR> निःश्वसन्तौ वरभुजौ पीडयन्ताविमाः प्रजाः ॥४-३-८॥<BR> सिंहविप्रेक्षितौ वीरौ महाबलपराक्रमौ ।<BR> शक्रचापनिभे चापे गृहीत्वा शत्रुनाशनौ ॥४-३-९॥<BR> श्रीमन्तौ रूपसम्पन्नौ वृषभश्रेष्ठविक्रमौ ।<BR> हस्तिहस्तोपमभुजौ द्युतिमन्तौ नरर्षभौ ॥४-३-१०॥<BR> प्रभया पर्वतेन्द्रोऽसौ युवयोरवभासितः ।<BR> राज्यार्हावमरप्रख्यौ कथं देशमिहागतौ ॥४-३-११॥<BR> पद्मपत्रेक्षणौ वीरौ जटामण्डलधारिणौ ।<BR> अन्योन्यसदृशौ वीरौ देवलोकादिहागतौ ॥४-३-१२॥<BR> यदृच्छयेव संप्राप्तौ चन्द्रसूर्यौ वसुन्धराम् ।<BR> विशालवक्षसौ वीरौ मानुषौ देवरूपिणौ ॥४-३-१३॥<BR> सिंहस्कन्धौ महोत्साहौ समदाविव गोवृषौ ।<BR> आयताश्च सुवृत्ताश्च बाहवः परिघोपमाः ॥४-३-१४॥<BR> सर्वभूषणभूषार्हाः किमर्थं न विभूषिताः ।<BR> उभौ योग्यावहं मन्ये रक्षितुं पृथिवीमिमाम् ॥४-३-१५॥<BR> ससागरवनां कृत्स्नां विन्ध्यमेरुविभूषिताम् ।<BR> इमे च धनुषी चित्रे श्लक्ष्णे चित्र अनुलेपने ॥४-३-१६॥<BR> प्रकाशेते यथेन्द्रस्य वज्रे हेमविभूषिते ।<BR> सम्पूर्णाः च शितैर्बाणैः तूणाशच शुभदर्शनाः ॥४-३-१७॥<BR> जीवितान्तकरैर्घोरैः ज्वलद्भिरिव पन्नगैः ।<BR> महाप्रमाणौ विपुलौ तप्तहाटक भूषणौ ॥४-३-१८॥<BR> खड्गावेतौ विराजेते निर्मुक्तभुजगाविव ।<BR> एवं मां परिभाषन्तं कस्माद्वै नाभिभाषतः ॥४-३-१९॥<BR> सुग्रीवो नाम धर्मात्मा कश्चिद् वानरपुंगवः ।<BR> वीरो विनिकृतो भ्रात्रा जगद् भ्रमति दुःखितः ॥४-३-२०॥<BR> प्राप्तोऽहम् प्रेषितस्तेन सुग्रीवेण महात्मना ।<BR> राज्ञा वानरमुख्यानां हनुमान् नाम वानरः ॥४-३-२१॥<BR> युवाभ्यां स हि धर्मात्मा सुग्रीवः सख्यमिच्छति ।<BR> तस्य मां सचिवं वित्तं वानरं पवनात्मजम् ॥४-३-२२॥<BR> भिक्षुरूपप्रतिच्छन्नं सुग्रीवप्रियकारणात् ।<BR> ऋष्यमूकादिह प्राप्तं कामगं कामचारिणम् ॥४-३-२३॥<BR> एवमुक्त्वा तु हनुमान् तौ वीरौ रामलक्ष्मणौ ।<BR> वाक्यज्ञो वाक्यकुशलः पुनर्नोवाच किञ्चन ॥४-३-२४॥<BR> एतत् श्रुत्वा वचस्तस्य रामो लक्ष्मणमब्रवीत् ।<BR> प्रहृष्टवदनः श्रीमान् भ्रातरं पार्श्वतः स्थितम् ॥४-३-२५॥<BR> सचिवोऽयं कपीन्द्रस्य सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> तमेव काङ्क्षमाणस्य ममान्तिकमिहागतः ॥४-३-२६॥<BR> तमभ्यभाष सौमित्रे सुग्रीवसचिवं कपिम् ।<BR> वाक्यज्ञं मधुरैर्वाक्यैः स्नेहयुक्तमरिन्दम ॥४-३-२७॥<BR> ना ऋग्वेद विनीतस्य न यजुर्वेदधारिणः ।<BR> न सामवेदविदुषः शक्यमेवं विभाषितुम् ॥४-३-२८॥<BR> नूनं व्यकरणं कृत्स्नमनेन बहुधा श्रुतम् ।<BR> बहु व्याहरतानेन न किञ्चिदपशब्दितम् ॥४-३-२९॥<BR> न मुखे नेत्रयोश्चापि ललाटे च भ्रुवोस्तथा ।<BR> अन्येष्वपि च सर्वेषु दोषः संविदितः क्वचित् ॥४-३-३०॥<BR> अविस्तरमसंदिग्धंं अविलम्बितमव्यथम् ।<BR> उरःस्थं कण्ठगं वाक्यं वर्तते मध्यमं स्वरम् ॥४-३-३१॥<BR> संस्कारक्रमसंपन्नामद्भुतामविलम्बिताम् ।<BR> उच्चारयति कल्याणीं वाचं हृदयहर्षिणीम् ॥४-३-३२॥<BR> अनया चित्रया वाचा त्रिस्थानव्यञ्जनस्थया ।<BR> कस्य नाराध्यते चित्तम् उद्यत अरेः अपि ॥४-३-३३॥<BR> एवंविधो यस्य दूतो न भवेत् पार्थिवस्य तु ।<BR> सिद्ध्यन्ति हि कथम् तस्य कार्याणां गतयोऽनघ ॥४-३-३४॥<BR> एवं गुणगणैर्युक्ता यस्य स्युः कार्यसाधकाः ।<BR> तस्य सिद्ध्यन्ति सर्वेऽर्था दूतवाक्य प्रचोदिताः ॥४-३-३५॥<BR> एवमुक्तः तु सौमित्रिः सुग्रीवसचिवं कपिम् ।<BR> अभ्यभाषत वाक्यज्ञो वाक्यज्ञं पवनात्मजम् ॥४-३-३६॥<BR> विदिता नौ गुणा विद्वन् सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> तमेव चावां मार्गावः सुग्रीवं प्लवगेश्वरम् ॥४-३-३७॥<BR> यथा ब्रवीषि हनुमान् सुग्रीव वचनादिह ।<BR> तत्तथा हि करिष्यावो वचनात्तव सत्तम ॥४-३-३८॥<BR> तत् तस्य वाक्यम् निपुणं निशम्य<BR>प्रहृष्टरूपः पवनात्मजः कपिः ।<BR> मनः समाधाय जयोपपत्तौ<BR>सख्यम् तदा कर्तुमियेष ताभ्याम् ॥४-३-३९॥<BR>> '''इति वाल्मीकिरामायणे आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे तृतीयः सर्गः ॥४-३॥'''<BR> ==स्रोतः== पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते । n9bx4owzt2dsentjswxj1u677yh72sx 341814 341813 2022-07-28T16:08:31Z Soorya Hebbar 3821 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../]] | author = वाल्मीकिः | translator = | section = किष्किन्धाकाण्डम् | previous = [[रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्/सर्गः २|सर्गः २]] | next = [[रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्/सर्गः ४|सर्गः ४]] | notes = }} [[File:Kanda 4 KSK-003-Hanumatha Sugreeva Vruththantha Kathanam 0.ogg|thumb|तृतीयः सर्गः श्रूयताम्|center]] {{रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्}} '''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे किष्किन्धाकाण्डे तृतीयः सर्गः ॥४-३॥'''<BR><BR> वचो विज्ञाय हनुमान् सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> पर्वतादृष्यमूकात्तु पुप्लुवे यत्र राघवौ ॥४-३-१॥<BR> कपिरूपं परित्यज्य हनुमान्मारुतात्मजः ।<BR> भिक्षुरूपं ततो भेजे शठबुद्धितया कपिः ॥४-३-२॥<BR> ततश्च हनुमान्वाचा श्लक्ष्णया सुमनोज्ञया ।<BR> विनीतवदुपागम्य राघवौ प्रणिपत्य च ॥४-३-३॥<BR> आबभाषे च तौ वीरौ यथावत्प्रशशंस च ।<BR> संपूज्य विधिवद्वीरौ हनुमान्वानरोत्तमः ॥४-३-४॥<BR> उवाच कामतो वाक्यं मृदु सत्यपराक्रमौ ।<BR> राजर्षिदेवप्रतिमौ तापसौ संशितव्रतौ ॥४-३-५॥<BR> देशं कथमिमं प्राप्तौ भवन्तौ वरवर्णिनौ ।<BR> त्रासयन्तौ मृगगणानन्यांश्च वनचारिणः ॥४-३-६॥<BR> पम्पातीररुहान् वृक्षान् वीक्षमाणौ समन्ततः ।<BR> इमां नदीं शुभजलां शोभयन्तौ तरस्विनौ ॥४-३-७॥<BR> धैर्यवन्तौ सुवर्णाभौ कौ युवां चीरवाससौ ।<BR> निःश्वसन्तौ वरभुजौ पीडयन्ताविमाः प्रजाः ॥४-३-८॥<BR> सिंहविप्रेक्षितौ वीरौ महाबलपराक्रमौ ।<BR> शक्रचापनिभे चापे गृहीत्वा शत्रुनाशनौ ॥४-३-९॥<BR> श्रीमन्तौ रूपसम्पन्नौ वृषभश्रेष्ठविक्रमौ ।<BR> हस्तिहस्तोपमभुजौ द्युतिमन्तौ नरर्षभौ ॥४-३-१०॥<BR> प्रभया पर्वतेन्द्रोऽसौ युवयोरवभासितः ।<BR> राज्यार्हावमरप्रख्यौ कथं देशमिहागतौ ॥४-३-११॥<BR> पद्मपत्रेक्षणौ वीरौ जटामण्डलधारिणौ ।<BR> अन्योन्यसदृशौ वीरौ देवलोकादिहागतौ ॥४-३-१२॥<BR> यदृच्छयेव संप्राप्तौ चन्द्रसूर्यौ वसुन्धराम् ।<BR> विशालवक्षसौ वीरौ मानुषौ देवरूपिणौ ॥४-३-१३॥<BR> सिंहस्कन्धौ महोत्साहौ समदाविव गोवृषौ ।<BR> आयताश्च सुवृत्ताश्च बाहवः परिघोपमाः ॥४-३-१४॥<BR> सर्वभूषणभूषार्हाः किमर्थं न विभूषिताः ।<BR> उभौ योग्यावहं मन्ये रक्षितुं पृथिवीमिमाम् ॥४-३-१५॥<BR> ससागरवनां कृत्स्नां विन्ध्यमेरुविभूषिताम् ।<BR> इमे च धनुषी चित्रे श्लक्ष्णे चित्रानुलेपने ॥४-३-१६॥<BR> प्रकाशेते यथेन्द्रस्य वज्रे हेमविभूषिते ।<BR> सम्पूर्णाः च शितैर्बाणैः तूणाशच शुभदर्शनाः ॥४-३-१७॥<BR> जीवितान्तकरैर्घोरैः ज्वलद्भिरिव पन्नगैः ।<BR> महाप्रमाणौ विपुलौ तप्तहाटकभूषणौ ॥४-३-१८॥<BR> खड्गावेतौ विराजेते निर्मुक्तभुजगाविव ।<BR> एवं मां परिभाषन्तं कस्माद्वै नाभिभाषतः ॥४-३-१९॥<BR> सुग्रीवो नाम धर्मात्मा कश्चिद् वानरपुंगवः ।<BR> वीरो विनिकृतो भ्रात्रा जगद् भ्रमति दुःखितः ॥४-३-२०॥<BR> प्राप्तोऽहम् प्रेषितस्तेन सुग्रीवेण महात्मना ।<BR> राज्ञा वानरमुख्यानां हनुमान् नाम वानरः ॥४-३-२१॥<BR> युवाभ्यां स हि धर्मात्मा सुग्रीवः सख्यमिच्छति ।<BR> तस्य मां सचिवं वित्तं वानरं पवनात्मजम् ॥४-३-२२॥<BR> भिक्षुरूपप्रतिच्छन्नं सुग्रीवप्रियकारणात् ।<BR> ऋष्यमूकादिह प्राप्तं कामगं कामचारिणम् ॥४-३-२३॥<BR> एवमुक्त्वा तु हनुमांस्तौ वीरौ रामलक्ष्मणौ ।<BR> वाक्यज्ञो वाक्यकुशलः पुनर्नोवाच किञ्चन ॥४-३-२४॥<BR> एतत् श्रुत्वा वचस्तस्य रामो लक्ष्मणमब्रवीत् ।<BR> प्रहृष्टवदनः श्रीमान् भ्रातरं पार्श्वतः स्थितम् ॥४-३-२५॥<BR> सचिवोऽयं कपीन्द्रस्य सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> तमेव काङ्क्षमाणस्य ममान्तिकमिहागतः ॥४-३-२६॥<BR> तमभ्यभाष सौमित्रे सुग्रीवसचिवं कपिम् ।<BR> वाक्यज्ञं मधुरैर्वाक्यैः स्नेहयुक्तमरिन्दम ॥४-३-२७॥<BR> ना ऋग्वेद विनीतस्य ना यजुर्वेदधारिणः ।<BR> ना सामवेदविदुषः शक्यमेवं विभाषितुम् ॥४-३-२८॥<BR> नूनं व्यकरणं कृत्स्नमनेन बहुधा श्रुतम् ।<BR> बहु व्याहरतानेन न किञ्चिदपशब्दितम् ॥४-३-२९॥<BR> न मुखे नेत्रयोश्चापि ललाटे च भ्रुवोस्तथा ।<BR> अन्येष्वपि च सर्वेषु दोषः संविदितः क्वचित् ॥४-३-३०॥<BR> अविस्तरमसंदिग्धंं अविलम्बितमद्रुतम् ।<BR> उरःस्थं कण्ठगं वाक्यं वर्तते मध्यमं स्वरम् ॥४-३-३१॥<BR> संस्कारक्रमसंपन्नामद्भुतामविलम्बिताम् ।<BR> उच्चारयति कल्याणीं वाचं हृदयहर्षिणीम् ॥४-३-३२॥<BR> अनया चित्रया वाचा त्रिस्थानव्यञ्जनस्थया ।<BR> कस्य नाराध्यते चित्तमुद्यतासेररेपि ॥४-३-३३॥<BR> एवंविधो यस्य दूतो न भवेत् पार्थिवस्य तु ।<BR> सिद्ध्यन्ति हि कथम् तस्य कार्याणां गतयोऽनघ ॥४-३-३४॥<BR> एवं गुणगणैर्युक्ता यस्य स्युः कार्यसाधकाः ।<BR> तस्य सिद्ध्यन्ति सर्वेऽर्था दूतवाक्य प्रचोदिताः ॥४-३-३५॥<BR> एवमुक्तस्तु सौमित्रिः सुग्रीवसचिवं कपिम् ।<BR> अभ्यभाषत वाक्यज्ञो वाक्यज्ञं पवनात्मजम् ॥४-३-३६॥<BR> विदिता नौ गुणा विद्वन् सुग्रीवस्य महात्मनः ।<BR> तमेव चावां मार्गावः सुग्रीवं प्लवगेश्वरम् ॥४-३-३७॥<BR> यथा ब्रवीषि हनुमान् सुग्रीव वचनादिह ।<BR> तत्तथा हि करिष्यावो वचनात्तव सत्तम ॥४-३-३८॥<BR> तत् तस्य वाक्यम् निपुणं निशम्य<BR>प्रहृष्टरूपः पवनात्मजः कपिः ।<BR> मनः समाधाय जयोपपत्तौ<BR>सख्यम् तदा कर्तुमियेष ताभ्याम् ॥४-३-३९॥<BR> '''इति वाल्मीकिरामायणे आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे तृतीयः सर्गः ॥४-३॥'''<BR> ==स्रोतः== पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते । qldz1q2z8okt5cn6keaqaarma5mb5tg 0 19607 341811 217033 2022-07-28T14:17:48Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> jb9lsoubdhfdy9sxhkvfy4l0a49h99j 341815 341811 2022-07-28T21:55:50Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> ediqu3nh8xwpl23x09qje2q1zv7ljg5 341816 341815 2022-07-29T03:39:32Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ [[/सायणभाष्यः१|सायणभाष्यः१]] 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> ecfkmkt1f0mhv6kwwt1bt2pzgpegzbi 341817 341816 2022-07-29T03:41:45Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्म्ः१]] 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> 58hj9v09yxegfi5zipp4yliggxjz9x6 341818 341817 2022-07-29T03:42:58Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> 9qo6jrk7yvq1re7crzt8fxnxjfyypt1 341858 341818 2022-07-29T08:46:46Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> 7rl26bhv42jenn9xappj1u9xq2x45u4 341864 341858 2022-07-29T11:22:11Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8 प्रपाठक: 8 राजसूयः 1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुं सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णम् चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ॥२॥ [ आग्नेयꣳ सौम्यं मारुतमष्टादश ] आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् । द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । मारुतम् । सप्तकपालमिति सप्त--कपालम् । वैश्वदेवीमिति वैश्व--देवीम् । आमिक्षाम् । द्यावापृथिव्यमिति द्यावा-पृथिव्यम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ २ ॥ [ मैसं १.१०.१; कासं ९.४; कपिस ८.७; शब्रा ५.२.३.१० ] प्रथमानुवाके प्रायणीयादह्न उत्तरभाविन आनुमतादयोऽष्टाविष्टयो नैर्ऋतमन्त्राश्चोक्ताः। द्वितीये चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वरूपं हविरष्टकं विधत्ते-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् ' इति ॥ स्पष्टोऽर्थः । एतेषां वैश्वदेवादीनां चातुर्मास्यानामानुमताद्यनन्तरभावित्वं पाठक्रमप्राप्तमापस्तम्बो विशदयति-"एताभिरन्वहमिष्ट्वा चातुर्मास्यान्यारभते तैः संवत्सरं यजते" (आपश्रौ १८.९.३-४) इति । तेषु चातुर्मास्येषु प्रथमपर्वणो वैश्वदेवस्य देशकालौ स एवाऽऽह- " प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.५) इति, "फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चैत्र्यां वा वैश्वदेवेन यजते" (आपश्रौ ८.१.२) इति च ॥ तस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि प्रथमभावीन्याग्नेयादीनि पञ्च हवींष्युपाख्याने प्रशंसति-“वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ताः सृष्टा न प्राजायन्त । सोऽग्निरकामयत । अहमिमाः प्रजनयेयमिति । स प्रजापतये शुचमदधात् । सोऽशोचत् प्रजामिच्छमानः। तस्माद्यं च प्रजा भुनक्ति यं च न। तावुभौ शोचतः प्रजामिच्छमानौ । तास्वग्निमप्यसृजत् । ता अग्निरध्यैत् । सोमो रेतो ऽदधात् । सविता प्राजनयत् । सरस्वती वाचमदधात् । पूषाऽपोषयत् । ते वा एते त्रिः संवत्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये देवाः पुष्टिपतयः । संवत्सरो वै प्रजापतिः। संवत्सरेणैवास्मै प्रजाः प्राजनयत् " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ पुरा कदाचित् प्रजापतिः प्रजाकामः संस्तत्साधनत्वेनेदं वैश्वदेवाख्यं कर्मानुष्ठाय तेनैव प्रजा असृजत । ताश्च सृष्टाः प्रजा न प्राजायन्त । स्वकीयान्यपत्यानि न लेभिरे । तदानीं प्रजापतिसृष्टाववस्थितः सोऽग्निर्मनस्येवमकामयत किमित्यपत्यरहिता इमाः प्रजा अहं प्रजनयेयमपत्योत्पादिकाः करिष्यामीति । एवं कामयमानः सोऽग्निः प्रजाः सृष्टवते प्रजापतये शोकमुत्पादितवान् । प्रजापतिसृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्यापत्योत्पादनकामिना वह्निना स्मारितत्वात् प्रजापतौ वह्निः शोकोत्पादक उच्यते । सोऽग्निः प्रजापतेः शोकमुत्पाद्य स्वस्याऽप्यपत्याभावेन प्रजामपत्यरूपामिच्छमानोऽशोचत् । यस्मात् पुत्रवान् प्रजापतिः पौत्रमिच्छन्नशोचत् यस्मात् पुत्राभावादग्निरशोचत् तस्मात् लोकेऽपि यं पितरमुत्पन्ना पुत्ररूपा प्रजा भुनक्ति पालयति, यं चापत्यरहितमनुत्पन्ना प्रजा न पालयति तावुभावपि पौत्ररूपां पुत्ररूपां च प्रजामिच्छन्तौ तदलाभाच्छोचतः । प्रजापतिस्तासु प्रजासु प्रजामपत्यमुत्पादयितुम् इममग्निमप्यसृजदभ्यनुज्ञातवान् । अनुज्ञातः सोऽग्निस्ताः प्रजा अध्यैत् प्राप्तवान् मिथुनभावेन संगतवानित्यर्थः। ततः सोम आग्नेयं रेतस्तासु प्रजासु गर्भभावेन धारितवान् । ततः सविता प्रसवकाले प्राजनयत् प्रजाः। तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमदधात् संभाषितुमभ्यासं कारयामास । ततः संभाषमाणान् बालान् पूषाऽभ्यवर्धयत् । ये देवा अग्निसोमादयोऽपत्यपोषा अपत्यपालकास्त एतेऽग्न्यादयः पूषान्ताः पञ्च देवाः पुष्टिकरत्वेन संवत्सरस्य मध्ये चातुर्मास्येषु त्रिः प्रयुज्यन्ते । वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधाख्येषु त्रिषु पर्वसु पञ्चानामेतेषामाग्नेयादीनां संचारित्वात् । सोऽयं प्रयोगत्रयकालः संवत्सर एव प्रजापतिरूपः । अतः प्रजापतिरूपेण प्रयोगत्रययुक्तेन संवत्सरेणैवास्मा अनुष्ठाने प्रजा उत्पादितवान् भवति ॥ पञ्च यागान् प्रशस्य षष्ठं प्रशंसति- "ताः प्रजा जाता मरुतोऽघ्नन् । अस्मानपि न प्रायुक्षतेति । स एतं प्रजापतिर्मारुतꣳ सप्तकपालमपश्यत् । तं निरवपत् । ततो वै प्रजाभ्योऽकल्पत । यन्मारुतो निरुप्यते यज्ञस्य क्लृप्त्यै। प्रजानामघाताय" (तैब्रा १.६.२) इति । एकोनपञ्चाशन्मरुत उत्पन्नास्ताः प्रजा हतवन्तः । केनाऽभिप्रायेण, अस्मानप्येतस्मिन् वैश्वदेवकर्मण्येताः प्रजा न प्रयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकल्पत तासां प्रजानां रक्षणाय समर्थोऽभूत् । अतोऽयं षष्ठो यागो यज्ञस्य संपूर्त्यै प्रजानामहिंसायै च संपद्यते ॥ कपालसंख्यां प्रशंसति- "सप्तकपालो भवति । सप्तगणा वै मरुतः । गणश एवास्मै विशं कल्पयति" (तैब्रा १.६.२) इति । सप्तानां समूह एकैको गणः तादृशाश्च गणाः सप्तसंख्याकाः। तया सप्तसंख्ययाऽस्मै यजमानाय बहुगणरूपां प्रजां संपादयति ॥ सप्तमयागे द्रव्यं प्रशंसति- "स प्रजापतिरशोचत् । याः पूर्वाः प्रजा असृक्षि । मरुतस्ता अवधिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य शुष्म आण्डं भूतं निरवर्तत । तद्व्युदहरत् । तदपोषयत् । तत्प्राजायत । आण्डस्य वा एतद्रूपम् । यदामिक्षा। यद्व्युद्धरति । प्रजा एव तद्यजमानः पोषयति" (तैब्रा १.६.२) इति। तस्य प्रजापतेः शुष्मो बलमाण्डं भूतम् आण्डवत् पिण्डाकारं प्राप्य निर्गतं तत् पिण्डीभूतं व्युदहरद्विभज्योद्धृतवान् । उद्धृत्य च तत्पोषयित्वा प्रजारूपेणोदपादयत् क्षीरपिण्डरूपाया आमिक्षाया आण्डरूपत्वात् तद्व्युद्धरणेन प्रजापतिवद्यजमानः प्रजाः पोषयति पोषितवान् भवति । अनेनार्थवादेनापूर्वार्थत्वात् । व्युद्धरेदिति विधिरुन्नेतव्यः ॥ तदीयां देवतां प्रशंसति-" वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। वैश्वदेव्यो वै प्रजाः। प्रजा एवास्मै प्रजनयति" (तैब्रा १.६.२) इति । बहुभिर्देवैरग्न्यादिभिरुक्तप्रकारेणोत्पादितत्वात् प्रजानां वैश्वदेवत्वम् ॥ विभज्योद्धृतयोरामिक्षाभागयोर्वाजिनसेचन विधत्ते- "वाजिनमानयति । प्रजास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.२) इति । दध्यानयनेन घनीभूतस्यामिक्षाशब्दवाच्यस्य क्षीरपिण्डस्य प्रजारूपेणाऽऽविर्भावः पूर्वार्थवादे निरूपितः । अतस्तस्मिन् पिण्डे वाजिनाख्येन क्षीरगतनीरेण सेचिते सति प्रजातासु प्रजासु रेतो धारितं भवति ॥ अष्टमयागदेवतां प्रशंसति- "द्यावापृथिव्य एककपालो भवति । प्रजा एव प्रजाता द्यावापृथिवीभ्यामुभयतः परिगृह्णाति " (तैब्रा १.६.२) इति ॥ अत्राऽऽदावुक्तानां पञ्चानां पाठप्राप्तं क्रमं प्रशंसति- "देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रीत् । मामग्रे यजत । मया मुखेनासुराञ्जेष्यथेति । मां द्वितीयमिति सोमोऽब्रवीत् । मया राज्ञा जेष्यथेति । मा तृतीयमिति सविता । मया प्रसूता जेष्यथेति । मां चतुर्थीमिति सरस्वती। इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पञ्चममिति पूषा । मया प्रतिष्ठया जेष्यथेति । तेऽग्निना मुखेनासुरानजयन् । सोमेन राज्ञा । सवित्रा प्रसूताः । सरस्वतीन्द्रियमदधात् । पूषा प्रतिष्ठाऽऽसीत् । ततो वै देवा व्यजयन्त । यदेतानि हवीꣳषि निरुप्यन्ते विजित्यै" (तैब्रा १.६.२) इति । लोके हि युद्धार्थमुद्यतायां सेनायां केचन शूरा भटा मुखतो योद्धुं गच्छन्ति । तेषां युद्धं द्रष्टुं कश्चिद्राजा स्वामित्वेन संनिधत्ते । केचन दण्डहस्ताः पृष्ठतः स्थित्वा योद्धृनपरावृत्तये बलात् प्रेरयन्ति । अन्ये केचन दुन्दुभ्यादिजयघोषेण योद्धृणामुत्साहं जनयन्ति । अपरा कियत्यपि सेना पुरोगताया युध्यन्त्याः सेनायाः पृष्ठतः सहायत्वेनावतिष्ठते । तानेतान् पञ्चविधव्यापारानग्न्यादयः क्रमेण स्वीकृतवन्तः । ततो देवानां जयोऽभूत् । अतोऽत्रापि पञ्चहविषां निर्वापे जयो भवति ॥ शाखान्तरगतेन ' उपवपन्ति ' इति वाक्येन वैश्वदेवादिषु चतुर्षु चातुर्मास्यपर्वसु साधारण्येनोत्तरवेद्युपवापः प्राप्तस्तमुपवापं वैश्वदेवपर्वणि प्रतिषेधति-"नोत्तरवेदिमुपवपति। पशवो वा उत्तरवेदिः। अजाता इव ह्येतर्हि पशवः” (तैब्रा १.६.२) इति । उत्तरवेदिसमीपे तदाभिमुख्येन यूपेषु पशूनां बन्धनादुत्तरवेदेः पशुत्वम् । पूर्वोक्तरीत्या वैश्वदेवस्य प्रजापतिसृष्टिसाधनत्वात् स्रष्टव्यासु प्रजास्वन्तर्भूतानां पशूनां वैश्वदेवादूर्ध्वमुत्पत्तिकालो न त्विदानीमतः पशुरूपोत्तरवेदिर्नात्रोपवपनीया ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेन ' वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः' इत्यनुवाकेन वैश्वदेवपर्वगतान्याग्नेयादीन्यष्ट हवींषि प्रशस्तानि ॥ अथानुवाकान्तरेण वैश्वदेवपर्वगतानि विशेषाङ्गानि विधीयन्ते । तत्र चोदकप्राप्तस्य बर्हिषस्त्रैगुण्यं विधत्ते-“ त्रिवृद्बर्हिर्भवति । माता पिता पुत्रः। तदेव तन्मिथुनम् । उल्बं गर्भो जरायु । तदेव तन्मिथुनम् " (तैब्रा १.६.३) इति । मात्रादित्रयं यदस्ति तदेव पुत्रयुक्तत्वात् तन्मिथुनं सार्थकम् । गर्भस्यान्तर्वेष्टनमुल्बं बहिर्वेष्टनं जरायु । गर्भादित्रयं यदस्ति तदेव सारभूतेन गर्भेणोपेतत्वात् तन्मिथुनं सफलम् । उल्बजराय्वोर्द्वित्वसाम्येन मिथुनत्वम् । बर्हिषस्त्रैगुण्ये सति यथोक्तमिथुनद्वयसाम्यं संपद्यते ॥ विधत्ते-"त्रेधा बर्हिः संनद्धं भवति। त्रय इमे लोकाः। एष्वेव लोकेषु प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । प्रकृतौ दर्भमुष्टीनां पृथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारेण-"अदित्यै रास्नाऽसीत्युदगग्रं वितत्य सुसंभृता त्वा संभरामीति तस्मिन्निधनानि संभृत्य" (आपश्रौ १.४.९) इति प्रसारिते शुल्बे मुष्टीनां संभरणमात्रस्यैवाभिधानात् । इह तु मुष्टित्रयस्य पृथग्बन्धनं विशेषः ॥ विधत्ते-" एकधा पुनः संनद्धं भवति । एक इव ह्ययं लोकः । अस्मिन्नेव तेन लोके प्रतितिष्ठति" (तैब्रा १.६.३) इति । पृथग्बद्धानां त्रयाणां मुष्टीनां पुनर्मिलित्वा बन्धनं कार्यम् । चोदकप्राप्तस्य बन्धनस्य त्रेधा बन्धनेन बाधप्राप्तौ प्रतिप्रसवरूपोऽयं विधिः ॥ चोदकेन सामान्यतः प्राप्तानां दर्भाणां पुष्पितत्वरूपं विशेषमत्र विधत्ते-" प्रसुवो भवन्ति । प्रथमजामेव पुष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रसूनोपेता दर्भाः प्रसुवः ॥ विधत्ते-" प्रथमजो वत्सो दक्षिणा समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ अनूयाजार्थस्य द्रव्यस्य ग्रहणं विधत्ते-" पृषदाज्यं गृह्णाति । पशवो वै पृषदाज्यम् । पशूनेवावरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दधिमिश्रमाज्यं पृषदाज्यम् ॥ ग्रहणे संख्यां विधत्ते-“ पञ्चगृहीतं भवति पाङ्क्ता हि पशवः” (तैब्रा १.६.३) इति। सपुच्छपादैः पञ्चभिर्युक्तत्वात् पङ्क्तिच्छन्दःसाध्यत्वाद्वा। पशूनां पाङ्क्तत्वम् ॥ मिश्रणं प्रशंसति-"बहुरूपं भवति । बहुरूपा हि पशवः समृद्ध्यै" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ दधिबिन्दूनामाज्यबिन्दूनामनेकरूपत्वाद्बहुरूपत्वम् । गोमहिषादिरूपेण पशवो बहुरूपाः ॥ हविरासादनादूर्ध्वं सामिधेनीभ्यः पुरा मन्थनं विधत्ते-“अग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । यदग्निं मन्थन्ति । अग्निमुखा एव तत्प्रजा यजमानः सृजते" (तैब्रा १.६.३) इति । हविःसादनादूर्ध्वभावित्वमापस्तम्बो दर्शयति--" पञ्च होत्रा यजमानः सर्वाणि हवीꣳष्यासन्नान्यभिमृशति । पशुवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च " (आपश्रौ ८.२.१२-१३) इति । होतृमन्त्रब्राह्मणे श्रूयते--" तद्भूयोऽतप्यत । तस्मात् तेपानादग्निरजायत" (तैब्रा २.२.९) इति, "स प्रजननादेव प्रजा असृजत " (तैब्रा २.२.९) इति च । तत्राग्नेः प्रथमसृष्टत्वात् प्रजानामग्निमुखत्वम् ॥ शाखान्तराभिहितां प्रयाजानूयाजसंख्यां हृदि कृत्वा साङ्गं कर्म प्रशंसति-" नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः । अष्टौ हवीꣳषि । द्वावाघारौ। द्वावाज्यभागौ। त्रिꣳशत्संपद्यन्ते । त्रिꣳशदक्षरा विराट् । अन्नं विराट् । विराजैवान्नाद्यमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.३) इति । दशाक्षरपादैस्त्रिभिर्युक्तस्य विराट्छन्दसस्त्रिंशदक्षरत्वम् ॥ " अलंकरणकाल आज्येनैककपालमभिपूरयति " (आपश्रौ ८.२.१०) इत्यापस्तम्बेन यदुक्तं तदिदं द्वेधा प्रशस्य विधत्ते - " यजमानो वा एककपालः । तेज आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव तेजसा समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । पशव आज्यम् । यदेककपाल आज्यमानयति । यजमानमेव पशुमिः समर्धयति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ विशेषान्तरं विधातुं प्रस्तौति-" यदल्पमानयेत् । अल्पा एनं पशवोऽभुञ्जन्त उपतिष्ठेरन् । यद्बह्वानयेत् । बव एनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठेरन्" (तैब्रा १.६.३) इति । भुञ्जन्तः क्षीरदानादिना पालयन्तः, अभुञ्जन्त इति तद्विपर्ययः । पशूनामल्पत्वमपालयितृत्वं चेत्युभौ दोषौ । बहुत्वं पालयितृत्वं चेत्युभौ गुणौ ॥ तत्र गुणसंपादनेन प्रशंसन् विधत्ते-" बह्वानीयाऽऽविःपृष्ठं कुर्यात् । बहव एवैनं पशवो भुञ्जन्त उपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.३) इति । बह्वाज्ये पुरोडाशस्य पृष्ठमनिमज्ज्य यथा दृश्यते तथा बह्वाज्यमानयेत् । तथा सत्याज्यस्य बहुत्वात् पशूनामल्पत्वदोषो न भविष्यति । पुरोडाशपृष्ठस्याऽऽविर्भूतत्वादपालयितृत्वमपि न भवति ॥ कृत्स्नस्यापि पुरोडाशस्य होमं विधातुं प्रस्तौति-" यजमानो वा एककपालः । यदेककपालस्यावद्येत् । यजमानस्यावद्येत् । उद्वा माद्येद्यजमानः। प्र वा मीयेत" (तैब्रा १.६.३) इति । इतरपुरोडाशेषु भक्षणाद्यर्थमवशेष्य किंचिदेवावदीयते तद्वदत्राप्यवदानेन यजमानस्यावयवश्छिद्येत, अथ वोन्मत्तो भवेत् , यद्वा प्रमीयेत ॥ कृत्स्नहोमं विधत्ते-" सकृदेव होतव्यः। सकृदिव हि सुवर्गो लोकः” (तैब्रा १.६.३) इति । सकृदेव कृत्स्न एव । स्वर्गलोकस्य सकृत्त्वम् अखण्डितत्वम् ॥ एककपाले पूर्वमानीतस्य बह्वाज्यस्य होमं विधत्ते-“हुत्वाऽभिजुहोति यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयित्वा । तेजसा समर्धयति " (तैब्रा १.६.३) इति । आदौ पुरोडाशं हुत्वा तस्योपर्याज्यं जुहुयादित्यर्थः ॥ चोदकप्राप्तेनाऽऽहवनीयहोमेनैककपालं प्रशंसति-" यजमानो वा एककपालः । सुवर्गों लोक आहवनीयः । यदेककपालमाहवनीये जुहोति । यजमानमेव सुवर्गं लोकं गमयति " (तैब्रा १.६.३) इति ॥ कयाचिदुपपत्त्या पुरोडाशस्य चोदकप्राप्तं स्रुचा होममपोद्य हस्तेन होमः प्रसक्तस्तं वारयितुं स्रुचा होमस्य प्रतिप्रसवं विधत्ते--" यद्धस्तेन जुहुयात् । सुवर्गाल्लोकाद्यजमानमवविध्येत् । स्रुचा जुहोति । सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै " (तैब्रा १.६.३) इति । अवविध्येत् प्रच्यावयेत् । पुरोडाशो येन संनिवेशेन पात्रेऽवस्थितस्तेनैव संनिवेशेनाग्नौ तस्य स्थितिः शाखान्तरे विहिता। स्रुचा हूयमानस्त्ववाङ्मुखो वह्नौ पतेदतस्तद्विधिविरोधं परिहर्तुं हस्तेन होतव्यमित्येषा मन्दानामुपपत्तिः ॥ हुतस्य पुरोडाशस्य नैश्चल्यं विधातुं प्रस्तौति-" यत्प्राङ् पद्येत । देवलोकमभिजयेत् । यद्दक्षिणा पितृलोकम् । यत्प्रत्यक् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। यदुदङ्। मनुष्यलोकमभिजयेत्” (तैब्रा १.६.३) इति । यद्यपि लोकादिजयो न स्वरूपेण दोषस्तथाप्यधिकफलभावनायां सत्यां तावन्मात्रत्वं दोष एव ॥ विधत्ते - " प्रतिष्ठितो होतव्यः । एककपालं वै प्रतितिष्ठन्तं द्यावापृथिवी अनु प्रतितिष्ठतः । द्यावापृथिवी ऋतवः। ऋतून् यज्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः । तस्मात् प्रतिष्ठितो होतव्यः " (तैब्रा १.६.३) इति । प्रागादिदिक्षु पतनपरिहारेण होमस्थान एवं प्रतिष्ठितो निश्चलो यथा भवति तथा होतव्यः । ऋतव इत्यादिष्वनु प्रतितिष्ठन्तीत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तस्मादिति पूर्वस्य विधेरुपसंहारः। तदेतदुक्तं कृत्स्नहोमादिकमापस्तम्बेन स्पष्टमुदाहृतम्-" उपांशु प्रचरति । सर्वहुतमपर्यावर्तयन्नृजुं प्रतिष्ठितं न हस्तेन जुहुयात्" (आपश्रौ ६.२९.१९-३०.१) इति । स्रुचा होमेऽप्यपर्यावृत्तिं संप्रदायविद एवं संपादयन्ति-शिक्ये पुरोडाशमवस्थाप्य वामहस्तेन शिक्याग्रं धृत्वा दक्षिणहस्तेन स्रुचमधस्ताद्धारयित्वा तया स्रुचा होमं कुर्वन् वामहस्तेन शिक्यमीषदुद्धृत्य वह्नौ स्थापयेदिति ॥ वैश्वदेव्यामिक्षाया निःसृतं वाजिनशब्दाभिधेयं यन्नीरं तस्य वाजिसंज्ञकान् अग्निवायुसूर्यान् देवानुद्दिश्य यागं विधत्ते--" वाजिनो यजति । अग्निर्वायुः सूर्यः । ते वै वाजिनः । तानेव तद्यजति । अथो खल्वाहुः। छन्दाꣳसि वै वाजिन इति । तान्येव तद्यजति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ तस्य यागस्य कालं विधातुं प्रस्तौति-"ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी सोमपानौ । तयोः परिधय आधानम् । वाजिनं भागधेयम् । यदप्रहृत्य परिधीञ्जुहुयात् । अन्तराधानाभ्यां घासं प्रयच्छेत् " (तैब्रा १.६.३) इति । हरी अश्वौ तयोर्वशीकरणाय मुखे प्रक्षिप्तो लोहविशेष आधानम् । अन्तर्मुखमध्येऽवस्थितमाधानं ययोस्तावन्तराधानौ । हस्तेन मुखे प्रक्षिप्यमाणः साज्यशर्करमुद्गादिपिण्डो घासस्तृणविशेषो वा। नह्याधानेऽन्तरवस्थिते सति घासो भक्षयितुं शक्यः ॥ विधत्ते--" प्रहृत्य परिधीन् जुहोति । निराधानाभ्यामेव घासं प्रयच्छति" (तैब्रा १.६.३) इति । परिधीनामग्नौ प्रहारेणाऽऽधानस्यापनीतत्वाद्घासो भक्षयितुं शक्यते । सोऽयं "काल आपस्तम्बेन स्पष्टीकृतः-" परिधीन् प्रहृत्य सꣳस्रावान्तं कृत्वा वाजिनपात्र उपस्तीर्यान्तर्वेदि बर्हिरनुविषिञ्चन् वाजिनं गृह्णाति । नाभिघारयति" (आपश्रौ ८.३.६-७) इति ॥ तत्र पात्रे ग्रहणकाले पात्रस्याभिपूरणेनाधोवस्थितस्य बर्हिषो विशेषेण सेचनं विधत्ते--" बर्हिषि विषिञ्चन् वाजिनमानयति । प्रजा वै बर्हिः। रेतो वाजिनम् । प्रजास्वेव रेतो दधाति" (तैब्रा १.६.३) इति ॥ सोमवत् परस्परोपहवपूर्वकं भक्षणमप्राप्तत्वादिह विधत्ते-" समुपहूय भक्षयन्ति । एतत्सोमपीथा ह्येते। अथो आत्मन्नेव रेतो दधते" (तैब्रा १.६.३) इति। वाजिनयागस्य सांनाय्यविकृतित्वेऽपि सांनाय्यवदिडाभक्षणं न कर्तव्यं किं तु सोमवद्भक्षयेत् । एतदेव वाजिनभक्षणं सोमपीथः सोमपानं येषामृत्विजां त एतत्सोमपीथाः ॥ वाजिनभक्षणे यजमानस्य चरमभक्षणं विधत्ते--" यजमान उत्तमो भक्षयति । पशवो वै वाजिनम् । यजमान एव पशून् प्रतिष्ठापयन्ति " (तैब्रा १.६.३) इति । एतस्मिन् वैश्वदेवकर्मणि मन्त्रे विशेषाभावात् मन्त्रकाण्डे प्रधानविधय एवाऽऽम्नाताः, अतो नास्ति विनियोगसंग्रहः ॥ अथ मीमांसा ॥ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्-- " चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिमे(के)। वैश्वदेवेति शब्दोक्तो “गुणः संघस्य नाम वा ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता ततः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वे देवास्तु सप्तसु ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् ।। अविधित्वेऽप्यर्थवत् स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥” (जैन्या १.४.२७-३०)॥ - चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवो वरुणप्रघासः साकमेधः शुनासीर्यश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वणि अष्टौ यागा विहिताः--" आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम् " (तैसं १.८.२) इति । तेषामष्टानां संनिधाविदमाम्नायते--" वैश्वेदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इति । तत्राऽऽग्नेयादीन् यजेत, इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्तास्तथाऽप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तत्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याविधेयत्वाद्र्तव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छ्रूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्यैर्विहिताग्नेयादीनष्टौ यागान् यजेत इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वाभावेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यं “प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत" (आपश्रौ ८.१.५) इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा' आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथ वा विश्वे देवा अष्टानां कर्तार इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम्--" यद्विश्वे देवाः समयजन्त । तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम् " (तैब्रा १.४.१०) इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । अग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला विश्वे देवा अनुत्पन्नशिष्टत्वाद्दुर्बलाः । तस्माद्वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ अत्रैव गुरुमतमाह- " गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥” (जैन्या १.४.३१)॥ स्पष्टोऽर्थः॥ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " गुणः कर्मान्तरं वा स्याद्वाजिभ्यो वाजिनं त्विति । गुणो देवाननूद्योक्तः समुच्चयविकल्पतः ॥ आमिक्षोत्पत्तिशिष्टत्वात् प्रबला तत्र वाजिनम् । गुणोऽप्रविश्य कर्मान्यत् कल्पयेद्वाजिदेवकम् ॥” (जैन्या २.२.२४-२५)॥ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् ” (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रूयते । घनीभूतः पयःपिण्ड आमिक्षा तज्जलं वाजिनम् । तत्राऽऽमिक्षाद्रव्यभाजो ये विश्वे देवा उक्ताः ते वाजिभ्य इत्यनेनानूद्यन्ते। वाजोन्नमामिक्षारूपमेषामस्तीति तन्निष्पत्तेः । ताननूद्य वाजिन द्रव्यरूपो गुणो विधीयते । तच्च द्रव्यमामिक्षाद्रव्येण सह समुच्चीयतां विकल्प्यतां वेति प्राप्ते ब्रूमः-उत्पत्तिशिष्टेनाऽऽमिक्षाद्रव्येणावरुद्धे वैश्वदेवयागे वाजिनद्रव्यस्य उत्पन्नशिष्टस्य प्रवेशाभावात् वाजिनशब्दो वाजिशब्दार्थस्य देवतान्तरतामापादयति । ततो द्रव्यदेवतालक्षणस्य रूपस्य भिन्नत्वात् कर्मान्तरम् ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्— " आमिक्षा वाजिनं च स्याद्दध्यानीतेः प्रयोजकम् । उताऽऽमिक्षैव सामर्थ्यं द्वयोस्तुल्यं ततोऽग्रिमः ॥ आमिक्षा पय एवात्र तच्छब्दान् मन्त्रतो रसात् । प्रयोजिकैका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम् ॥” (जैन्या ४.१.१८-१९)॥ इदमाम्नायते-" तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम् " (द्र. जैसू शाभा ४.१.२२) इति । तप्तपयसि दधिप्रक्षेपादामिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते तथा वाजिनद्रव्यमपीति दध्यानयनस्य जनकत्वसामर्थ्यमुभयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्मादुभयमपि प्रयोजकमिति प्राप्ते ब्रूमः-न द्रव्यान्तरमामिक्षा, किं तु पय एवेति तच्छब्दादिभिरवगम्यते । यस्मिन् पयसि दधिप्रक्षेपः साऽऽमिक्षेति तच्छब्देन पयः परामृश्यते । आमिक्षायागे पुरोनुवाक्यायामप्येवमाम्नातम्-" जुषन्तां युज्यं पयः" (ऋसं ६.५२.१०, तैसं २.४.१४) इति । पयोरसश्च मधुर आमिक्षायामनुवर्तते, न तु वाजिने । ततः प्राधान्येन पयसो घनीभावं कर्तुं दध्यानीतमित्यामिक्षैव प्रयोजिका । अनुनिष्पाद्येव वाजिनं न तु प्रयोजकम् ॥ अष्टमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " सुरावाजिनयोः सोमस्येष्टेर्वा सोमशब्दतः। आद्यो मैवं हविःसाम्यात् सोमशब्दः प्रशस्तये ॥" (जैन्या ८.२.१)॥ सौत्रामण्यां सुराग्रहाः श्रुताः--" सुराग्रहान् गृह्णाति " (आपश्रौ १९.७.२) इत्यादिना । चातुर्मास्येषु वाजिनयागः श्रुतः- वाजिभ्यो वाजिनम् ' इति । तत्रोभयत्र सोमस्य विध्यन्तः कार्यः । " कुतः? " सोमो वै वाजिनं सुरा सोमः" (द्र. जैसू-शाभा ८.२.१) इति वाजिने सुरायां च सोमशब्दप्रयोगात् । सोमशब्दश्चाग्निहोत्रशब्दवद्धर्मानतिदिशतीति चेत् । मैवम् । ऐष्टिकहविःसाम्यात् । ओषधिविकृतं सुरा, सांनाय्यविकृतं वाजिनम् । तस्मादैष्टिको विध्यन्तः । सोमशब्दस्त्वर्थवादगतत्वान्नाग्निहोत्रादिनामवदतिदेशकः । यदि वाजिनस्य प्रतिपत्तिकर्मत्वान्नास्ति धर्मापेक्षा तर्ह्येतस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्ताऽस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम-- "द्वयोर्दध्नोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजत्वतः। द्वयोर्दध्नो घनत्वेन प्राधान्यात् पयसो भवेत् ॥” (जैन्या ८.२.४)॥ " तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा" (द्र. जैसू-शाभा ४.१.२२) इति श्रुतायामामिक्षायां "सांनाय्यगतयोः दधिपयसोः धर्मः कार्यः , आमिक्षाया उभयजन्यत्वादित्येकः पक्षः। घनत्वस्याऽऽधिक्याद्दधिधर्मा इति द्वितीयः पक्षः। पयस्यामिक्षामुत्पादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयते। ततः पयस एव मुख्यकारणत्वात्तद्धर्म एव न्याय्यः॥ ) इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ </poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥</span></poem> {{सायणभाष्यम्| <poem> द्वितीये वैश्वदेवाख्यं प्रथमं पर्वोक्तं, तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्वोच्यते ॥ ऐन्द्राग्नमिति ॥ तत्र विशेषहवींषि चत्वारि विधत्ते–' ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम्' इति । निर्वपतीति पूर्वानुवाकादनुवर्तते ॥ तानेतान् वरुणप्रघासान् विधातुं प्रस्तौति-"प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्त । ता अस्मादपाक्रामन् । ता वरुणो भूत्वा प्रजा वरुणेनाग्राहयत् । ताः प्रजा वरुणगृहीताः । प्रजापतिं पुनरुपाधावन् नाथमिच्छमानाः । स एतान् प्रजापतिर्वरुणप्रघासानपश्यत् । तान्निरवपत् । तैर्वै स प्रजा वरुणपाशादमुञ्चत् " (तैब्रा १.६.४) इति । सविता भूत्वोत्पादको भूत्वा। अत्यमन्यन्तावज्ञां कृतवत्यः । वरुणो भूत्वा अपक्रमणान्निवारको भूत्वा वरुणेन वरुणपाशरूपेण जलोदररोगेण । नाथं स्वामिनं रोगशान्तिप्रदम् । वरुणप्रघासानेतन्नामकान् यागविशेषान् ॥ इदानीं विधत्ते-" यद्वरुणप्रघासा निरुप्यन्ते । प्रजानामवरुणग्राहाय" (तैब्रा १.६.४) इति । अस्य पर्वणः कालमापस्तम्बो दर्शयति-" ततश्चतुर्षु मासेष्वाषाढ्यां श्रावण्यां वोदवसाय वरुणप्रघासैर्यजेत ” (आपश्रौ ८.५.१) इति । उदवसाय पूर्वदेशान्निर्गत्य ॥ अस्मिन् वरुणप्रघासपर्वणि द्वितीयां वेदिं विधातुं प्रस्तौति-" तासां दक्षिणो बाहुर्न्यक्न आसीत् । सव्यः प्रसृतः । स एतां द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुदहन् । ततो वै स प्रजानां दक्षिणं बाहुं प्रासारयत्" (तैब्रा १.६.४) इति । तासां प्रजानां न्यक्नः शीतवातरोगेण नितरां संकुचितः, वेदिमुदहन् वेदेरुद्धननं कृतवान् ॥ विधत्ते-“यद्द्वितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । प्रजानामेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रसारयति। तस्माचातुर्मास्ययाज्यमुष्मिँल्लोक उभयाबाहुः । यज्ञाभिजितꣳ ह्यस्य” (तैब्रा १.६.४) इति । दक्षिणतश्चोदकप्राप्ताया वेदेर्दक्षिणभागे यस्माच्चातुर्मास्येषु वेदिद्वयमस्ति तस्मात्तद्याजी स्वर्गे बाहुद्वयोपेतो भवति । यद्यपि सर्वेषां बाहुद्वयमस्ति तथाऽप्येक एव बाहुस्तेषां सामर्थ्योपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्- "तस्माद्दक्षिणोऽर्ध आत्मनो वीर्यावत्तरः " (तैसं १.७.६) इति । अस्य तु बाहुद्वयमपि सामर्थ्यातिशयोपेतमिति विशेषः । तदेतदस्य यज्ञाभिजितमनेन यज्ञेन संपादितम् ॥ उभयोर्वेद्योर्मध्ये त्रयोदशाङ्गुलिपरिमितं व्यवधानं विधत्ते--" पृथमात्राद्वेदी असंभिन्ने भवतः । तस्मात् पृथमात्रं व्यꣳसौ" (तैब्रा १.६.४) इति । यस्माद्वेद्योरुक्तं व्यवधानं तस्माल्लोकेऽपि वामदक्षिणावंसौ पृथमात्रौ। यद्वा-पृथमानं त्रयोदशाङ्गुलपरिमाणं यथा भवति तथा विभक्तौ दृश्येते ॥ विधत्ते-" उत्तरस्यां वेद्यामुत्तरवेदिमुपवपति । पशवो वा उत्तरवेदिः। पशूनेवावरुन्द्धे । अथो यज्ञपरुषोऽनन्तरित्यै” (तैब्रा १.६.४)। यज्ञपरुषो यज्ञावयवस्यानन्तरित्या अन्तरायाभावार्थम् । उत्तरवेदेरभावे तद्रूपो यज्ञावयवोऽन्तरितः स्यात् ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तानाम् 'आग्नेयमष्टाकपालम्' इत्यादीनां पञ्चहविषां ब्राह्मणमनुब्राह्मणं चात्राप्यतिदिशति- “एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि" (तैब्रा १.६.४) इति । आग्नेयादीनां पञ्चानां विधायकं पूर्वस्मिन् पर्वणि यद्ब्राह्मणमेतदेवास्मिन् पर्वणि ब्राह्मणं विधायकं येषां पञ्चानां तानि एतद्ब्राह्मणानि । अत्रापि तथैवाऽऽदौ पञ्च हवींष्यनुतिष्ठेदित्यर्थः ॥ मुख्यब्राह्मणे प्रथमं विहितस्यैन्द्राग्नस्यातिदिष्टपञ्चहविरानन्तर्यं विधत्ते-" अथैष ऐन्द्राग्नो भवति " (तैब्रा १.६.४) इति ॥ तस्मिन् यागे श्रुतौ देवौ प्रशंसति-"प्राणापानौ वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी। यदैन्द्राग्नो भवति । प्राणापानावेवावरुन्द्धे । ओजो बलं वा एतौ देवानाम् । यदिन्द्राग्नी । यदैन्द्राग्नो भवति । ओजो बलमेवावरुन्द्धे" (तैब्रा १.६.४) इति । ओजो मानस उत्साहो बलं शारीरमिति विशेषः ॥ मुख्यब्राह्मणविहितमामिक्षायागमनूद्य तद्देवताकावेव मेषीमेषौ यवमयौ विधत्ते “मारुत्यामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्षा । मेषी च मेषश्च भवतः। मिथुना एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति" (तैब्रा १.६.४ ) इति । मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेषश्चेति तत्तत्साहित्याभिधानार्थौ चकारौ। स्त्रीपुरुषरूपयोर्मेषीमेषयोरनुष्ठानेन मिथुनात्मिकाः प्रजा रोगान्मुक्ता भवन्ति ॥ मेषीमेषयोर्गणविशेषं विधत्ते-" लोमशौ भवतो मेध्यत्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । एतच्च सूत्रकारेण स्पष्टीकृतम् - " ऊर्णाभिर्मेषप्रतिकृती लोमशौ कुरुतः" (आपश्रौ ८.६.११) इति । तयोर्मेषीमेषयोः पुरतः शमीपर्णस्थापनं विधत्ते-" शमीपर्णान्युपवपति । घासमेवाऽऽभ्यामपि यच्छति" (तैब्रा १.६.४) इति । घासमपीत्यन्वयः ॥ शमीपर्णानां शताधिकसंख्यां विधातुं प्रस्तौति"-" प्रजापतिमन्नाद्यं नोपानमत् । स एतेन शतेध्मेन हविषाऽन्नाद्यमवारुन्द्ध । यत्परःशतानि शमीपर्णानि भवन्ति । अन्नाद्यस्यावरुद्ध्यै " (तैब्रा १.६.४) इति । अत्तुं योग्यं शाल्यादिजन्यं यदन्नं तत्प्रजापतिर्न प्राप्नोत् । स च प्रजापतिरेतेन शमीवृक्षजन्येन शतसंख्यायुक्तेन काष्ठसमूहेन दीपितेऽग्नौ हुतेन हविषा तदन्नाद्यं संपादितवान् । अतः परःशतानि शताधिकसंख्याकानि पर्णान्युपवपेत् ॥ तत्र करीरोद्वापं विधातुं प्रस्तौति" - सौम्यानि वै करीराणि । सौम्या खलु वा आहुतिर्दिवो वृष्टिं च्यावयति " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरनामकान्यङ्कुराणि सोमवल्लीसदृशत्वात् सौम्यानि । आहुतिरपि सोमसंबन्धिनी वृष्टिहेतुः ॥ विधत्ते -"यत्करीराणि भवन्ति । सौम्ययैवाऽऽहुत्या दिवो वृष्टिमवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.४ ) इति । करीरशब्देन खर्जूरीफलान्युच्यन्त इति केचित् । तानि शमीपर्णवद्भक्ष्यत्वोपचारेण तयोः पुरत उपवपेत् । तथा च सूत्रकारः-“अथाऽऽभ्यां शमीपर्णकरीराण्युपवपति परःशतानि परःसहस्राणि च" (आपश्रौ ८.६.१३) इति ॥ नवमं यागं प्रशंसति-" काय एककपालो भवति । प्रजानां कन्त्वाय" (तैब्रा १.६.४) इति । सुखित्वायेत्यर्थः। कायः प्रजापतिदेवताकः ॥ दीपपात्रसदृशानि यवपिष्टनिर्मितानि पात्राणि विधत्ते - " प्रतिपूरुषं करम्भपात्राणि भवन्ति । जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति " (तैब्रा १.६.४) इति । दधिसिक्ता यवसक्तवः करम्भः । यजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा मनुष्यास्तत्संख्यया पात्राणि विधायैकं पात्रमधिकं कुर्यात् । अत एव सूत्रकार आह-" आमपेषाणां पत्नी करम्भपात्राणि करोति । यावन्तो यजमानस्यामात्याः सस्त्रीकास्तावन्त्येकातिरिक्तानि" (आपश्रौ ८.५.४०-४१) इति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रंशसाश्चोक्ताः। अथानुवाकान्तरेण हविरासादनादिप्रयोगा उच्यन्ते । तत्र वेदिद्वये हविःसादनव्यवस्थां विधत्ते- " उत्तरस्यां वेद्यामन्यानि हवीꣳषि सादयति । दक्षिणायां मारुतीम् । अपधुरमेवैनां युनक्ति । अथो ओज एवाऽऽसामव हरति । तस्माद्ब्रह्मणश्च क्षत्राच्च विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षाया अन्यान्याग्नेयादीन्यष्टौ हवींषि । मरुतो देवानां मध्ये विशः । अतो मारुत्याः पृथग्वेदिसादनादेना विशोऽपधुरमेव युनक्ति अपक्रमणमेव प्रापयति । धुरो गमनमपधुरम् , धूःशब्देन बहुविधहविर्वहनयोग्या भूमिरुच्यते । सा चोत्तरगता वेदिस्तस्या अपगमनं यथा भवति तथा मरुद्रूपा एना विशो वेद्यन्तरे योजितवान् भवति । किं चाऽऽसां विशामोजो बलमवहरत्येव न्यक्करोत्येव । यस्माद्विशां न्यक्कारस्तस्मात् ब्राह्मणात् क्षत्रियात् चेमा विशोऽन्यतो ग्रामान्तरे "वाटिकान्तरे वाऽपक्रामन्ति ॥ प्रचारपौर्वापर्यं पाठेनैव प्राप्तं प्रशंसति-" मारुत्या पूर्वया प्रचरति । अनृतमेवावयजते । वारुण्योत्तरया। अन्तत एव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति । मारुत्या आमिक्षायाः प्रथमप्रचारेणानृतमयथाशास्त्रार्थानुष्ठानेन दोषमवयजते विनाशयति । वारुण्या आमिक्षाया उत्तरकालीनप्रचारेण वरुणं वरुणपाशरूपं जलोदररोगमन्तत एवावयजते सर्वथैव विनाशयति ॥ प्रचारात् प्राचीनेष्वङ्गेषु पूर्वोक्तपौर्वापर्यवैपरीत्यं विधत्ते-" यदेवाध्वर्युः करोति । तत्प्रतिप्रस्थाता करोति । तस्माद्यच्छ्रेयान् करोति । तत्पापीयान् करोति" (तैब्रा १.६.५) इति । अध्वर्युरुत्तरवेद्यवस्थिताया वारुण्या आमिक्षाया अनुष्ठाता, प्रतिप्रस्थाता तु दक्षिणवेद्यां मारुतीमनुतिष्ठति । तत्र यद्यदन्वाधानादिकमेकैकमङ्गमध्वर्युरनुतिष्ठति तत्तदङ्गं प्रतिप्रस्थाता तदनन्तरमेवाऽनुतिष्ठेत् । अत एव च लोकेऽपि संदिग्धेषु लौकिकवैदिकव्यवहारेषु श्रेयान् प्रामाणिकत्वेन संप्रतिपन्नः पुरुषो यदेव करोति तदेव पापीयान् मूढोऽपि करोति ॥ अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तं-" अथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीं पृच्छति पत्नि कस्ते जार इति । असाविति तं वरुणो गृह्णातु" (बौश्रौ ५.७) इति, तदिदं विधत्ते-" पत्नीं वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो तप एवैनामुपनयति" (तैब्रा १.६.५) इति । 'पापं प्रख्यापयेत् पापी' इति स्मृतिकारैरुक्तत्वात् विद्यमानं जारमुद्दिश्य पत्नीं वाचयेत् । तेन च प्रख्यापनेन पत्नीं यागयोग्यां करोति । किं च सभामध्ये मानहानिसहिष्णुत्वरूपं यत् तपः तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ॥ तस्याश्च पत्न्याः लज्जां मुक्त्वा जारनिर्देशं विधत्ते-" यज्जारꣳ सन्तं न प्रब्रूयात् । प्रियं ज्ञातिꣳ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः ॥ प्रघास्यानिति प्र-घास्यान् । हवामहे । मरुतः। यज्ञवाहस इति यज्ञ-वाहसः । । करम्भेणं। सजोषस इति स-जोषसः ॥ प्रघास्यानिति॥ मन्त्रकाण्डे प्रधानयागविधिभ्य ऊर्ध्वॆ प्रघास्यान्' 'मो षू णः' ' यद्ग्रामे' 'अक्रन् कर्म' (तैसं १.८.३) इत्येते चत्वारो मन्त्रा आम्नाताः । तत्र प्रथममन्त्रस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-" प्रघास्यान् हवामहे ' इति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति" (आपश्रौ ८.६.१९) इति । पाठस्तु - 'प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः' इति ॥ वरुणपाशरूपं कर्म घ्नन्तीति वरुणप्रघासाः, तानर्हन्तीति वरुणप्रघास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दधिसर्पिर्मिश्रैः सक्तुभिर्निष्पादितं पात्रजातं करम्भशब्देनोच्यते । तेन करम्भेण दक्षिणवेदिस्थितेऽग्नौ दंपतिभ्यां हूयमानेन परस्परं समानप्रीतयः सजोषसः । तथाविधान् मरुतः हवामहे आह्वयामः ॥ विधत्ते-“प्रघास्यान् हवामह इति पत्नीमुदानयति । अह्वतैवैनाम् " (तैब्रा १.६.५) इति । एनां पत्नीमनेन मन्त्रपाठेनाह्वतैवाऽऽहूतवानेव भवति ॥ अवशिष्टस्य मन्त्रत्रयस्य विनियोगमाहाऽऽपस्तम्ब:-" अथान्तरा वेदी गत्वा यजमानः पत्नी चोत्तरेणोत्तरां वेदिमैषीके शूर्पे करम्भपात्राण्योप्य शीर्षन्नधिनिधाय पुरस्तात् प्रत्यञ्चौ तिष्ठन्तौ दक्षिणेऽग्नौ शूर्पेण जुहुतः । मो षू ण इन्द्र इति यजमानः पुरोनुवाक्यामन्वाह यद्ग्राम इत्युभौ याज्याम् । अक्रन् कर्म कर्मकृत इति विपर्यन्तौ जपतः " (आपश्रौ ८.६.२३-२५) इति ॥ मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः ॥ यद्ग्रामे यदरण्ये यत् सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । मो इति । स्विति । नः । इन्द्र । पृत्स्विति पृत्--सु । देव । अस्तु । स्म । ते । शुष्मिन् । अवया । मही । हि । अस्य । मीढुषः । यव्या । हविष्मतः । मरुतः । वन्दते । गीः ॥ यत् । ग्रामे । यत् । अरण्ये । यत् । सभायाम् । यत् । इन्द्रिये ।। यत् । शूद्रे । यत् । अर्ये । एनः । चकृम । वयम् । मो ष्विति ॥ तत्र प्रथममन्त्रपाठस्तु-'मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्नवया । मही ह्यस्य मीढुषो यव्या। हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः' इति ॥ हे इन्द्र देव, नः अस्मान् पृत्सु संग्रामेषु मो मैव प्रवर्तयेति शेषः। तदेतदप्रवर्तनं सु समीचीनं वैरिणामेवासंभवात् । हे शुष्मिन् बलवन् , ते तव प्रसादात् अवया अवयजनमनिष्टनाशनम् अस्तु स्म सर्वदा भवतु । यस्मात् कारणात् मीढुषो वृष्टिसेचनसमर्थस्य तव प्रसादादस्माकं मही भूमिः यव्या यवादिकृत्स्नधान्ययोग्या तस्मादनिष्टनाशनमित्यन्वयः । गीः अस्मदीया स्तुतिरूपा वाक् हविष्मतः करम्भपात्ररूपहविर्युक्तान् मरुतः वन्दते नमस्करोति स्तौतीत्यर्थः ॥ यदिति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-'यद्ग्रामे यदरण्ये यत्सभायां यदिन्द्रिये । यच्छूद्रे यदर्य एनश्चकृमा वयम् । यदेकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा' इति ॥ अत्र सप्त यच्छन्दा सप्तधा वाक्यमेदार्थाः । स चाऽऽदरार्थः। अर्ये स्वामिनि वैश्ये वा। एकस्य दंपत्योर्मध्ये कस्यचित् धर्मणि १७. म४-°ष्टनिवारकमित्यन्वयः। यदे(१)कस्याधि धर्मणि तस्यावयजनमसि स्वाहा । यत् (१)। एकस्य । अधीति । धर्मणि। तस्य । अवयजनमित्यव-यज॑नम् । असि । स्वाहा ॥ शास्त्रीये धर्मे वयं यजमानो दारा दासाश्च ग्रामादिविषये यत्पापमधिकं चकृम तस्य सर्वस्य अवयजनं विनाशकं हे करम्भपात्रजात, त्वम् असि, अतः स्वाहा त्वां ददामीत्यर्थः ॥ एतयोरुभयोर्याज्यापुरोनुवाक्ययोर्हौत्रत्वमपवदितुं विधत्ते- "यत्पत्नी पुरोनुवाक्यामनुब्रूयात् । निर्वीर्यो यजमानः स्यात् । यजमानोऽन्वाह । आत्मन्नेव वीर्यं धत्ते । उभौ याज्याꣳ सवीर्यत्वाय" (तैब्रा १.६.५) इति । याज्यादृष्टान्तेन पुरोनुवाक्यायामपि प्रसक्तां पत्नीमर्थवादेन वारयति ॥ पापरूपेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघाती इति वरुणो याज्यायामेनःशब्देन विवक्षित इति दर्शयति-" यद्ग्रामे यदरण्य इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ दक्षिणवेदिगतेऽग्नौ होमं विधातुं प्रस्तौति--" यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः । भ्रातृव्यदेवत्यो दक्षिणः । यदाहवनीये जुहुयात् । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत् " (तैब्रा १.६.५) इति। उत्तरदिक्स्थायां वेद्यामुत्तरवेद्युपवापेन निष्पन्न आहवनीयः। इतरवेदिगतोऽग्निर्दक्षिणः ॥ विधत्ते - " दक्षिणेऽग्नौ जुहोति । भ्रातृव्यमेव वरुणपाशेन ग्राहयति " (तैब्रा १.६.५) इति ॥ जुहूमपवदितुं विधत्ते--"शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवयजते" (तैब्रा १.६.५) इति। अन्नसाधने शूर्पे भवमन्न्यं भोज्यद्रव्यविनाशिनमित्यर्थः ॥ होमे गुणद्वयं क्रमेण विधत्ते--" शीर्षन्नधिनिधाय जुहोति । शीर्षत एव वरुणमवयजते। प्रत्यङ्तिष्ठञ्जुहोति । प्रत्यङ्ङेव वरुणपाशान्निर्मुच्यते" (तैब्रा १.६.५) इति । करम्भपात्रपूर्णं शूर्पं शिरसि सकृन्निधाय पश्चाज्जुहुयात् , तेन शिरोरोगादिकं शाम्यति । पश्चिमाभिमुखेन होमेन प्रत्यङडेव वरुणस्य प्रतिकूलत्वेन प्रबल एव सन् वरुणपाशान्निष्कृष्टो मुच्यते ॥ अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः ॥ ३ ॥ (वयं यद्विꣳशतिश्च ) अक्रन् । कर्म । कर्मकृत इति कर्म-कृतः । सह । वाचा । मयोभुवेति मयः-भुवा । ५ देवेभ्यः । कर्म । कृत्वा । अस्तम् । प्रेति । इत । सुदानव इति सु-दानवः ॥ ३ ॥ अक्रन्निति ॥ तृतीयमन्त्रपाठस्तु-'अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा। देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तं प्रेत सुदानवः' इति ॥ कर्मकृतः अध्वर्युप्रमुखा यजमानपत्न्यन्ताः सर्वे, मयोभुवा मयः शिवं सुखम् । "यद्वै शिवम् । तन्मयः" (तैब्रा २.२.५) इति श्रुतेः। तत्सुखं भावयित्र्या मन्त्रोच्चारणरूपया वाचा सह करम्भपात्रहोमान्तं कर्म अक्रन् कृतवन्तः । हे सुदानवः सुष्ठु हविषः प्रदातारोऽध्वर्युप्रभृतयः, देवार्थमिदं कर्म कृत्वा अस्तं प्रेत स्वगृहं गच्छत॥ अस्मिन्मन्त्र उत्तरार्धतात्पर्यं दर्शयति-" अक्रन् कर्म कर्मकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.५) इति । देवान् प्रति प्रत्यर्पणीयं यदृणं तन्निरवदाय निःशेषेण प्रत्यर्प्य ॥ अथावभृथद्रव्यं विधातुं प्रस्तौति-" वरुणगृहीतं वा एतद्यज्ञस्य । यद्यजुषा गृहीतस्यातिरिच्यते । तुषाश्च निष्कासश्च" (तैब्रा १.६.५) इति । वारुणयागे मेषार्थेषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पात्रलग्न आमिक्षांशलेपस्तदुभयं पूर्वं मन्त्रेण गृहीतस्य द्रव्यस्यातिरिक्तोंऽशः । अतो यज्ञसंबद्धमेतद्वरुणगृहीतमेव ॥ विधत्ते-"तुषैश्च निष्कासेन चावभृथमवैति । वरुणगृहीतेनैव वरुणमवजयते" (तैब्रा १.६.५) इति । अत्रावभृथशब्देन सौमिकावभृथधर्मोपेतं कर्मोच्यते ॥ तदेतत् प्रत्यभिज्ञापयितुं तत्रत्यविधीन् सार्थवादाननुवदति-" अपोऽवभृथमवैति । अप्सु वै वरुणः। साक्षादेव वरुणमवजयते । प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशादेव निर्मुच्यते । अप्रतीक्षमायन्ति । वरुणस्यान्तर्हित्यै। एधोऽस्येधिषीमहीत्याह। समिधैवाग्निं नमस्यन्त उपायन्ति । तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्याह। तेज एवाऽऽत्मन् धत्ते " ( तैब्रा १.६.५) इति । अपः प्रत्यवभृथमनुतिष्ठेदप्सु कुर्यादित्यर्थः। अपामधिपतित्वादप्सु वरुणस्तिष्ठति । अतोऽत्र होमेन वरुणं साक्षादेव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कर्मानुष्ठानादूर्ध्वमुदकसमीपं 'प्रतियुतः' (तैसं १.४.४५) इत्यनेन मन्त्रेण परित्यजेत् । उदकेषु स्थितो यो वरुणस्य पाशः स एषः प्रतियुतः परित्यक्तः । परित्यज्य पृष्ठदेशमपश्यन्त एव प्रत्यागच्छेयुः। आगत्य 'एधोऽसि' 'तेजोऽसि' (तैसं १.४.४५) इति द्वाभ्यामाहवनीये समिधावादध्यात् । हेऽग्ने, एधोऽसि अनया समिधाऽभिवृद्धोऽसि । अतस्त्वत्प्रसादाद्वयमप्येधिषीमहि समृद्धा भवेम । समिज्जन्यज्वालया तेजोऽसि अतो मयि तेजः स्थापय ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः- "पत्न्याह्वानं प्रघास्येति प्रतिप्रस्थातृकर्म तत् । स्वामी मो ष्वित्यनुब्रूयाद्यद्गाम इति दंपती ॥ अक्रन्नित्यपि तावेव मन्त्राश्चत्वार ईरिताः" ॥१॥ इति ॥ अथ मीमांसा ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्- "वैश्वदेवब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः। स वादाङ्गविधिस्थो वा इविर्विध्यन्वयाद्भवेत् ॥ अर्थवादैकनिष्ठोऽसौ मैवमङ्गविधेरपि। समानः सोऽन्वयोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम् ॥” (जैन्या ७.१.७-८)॥ चातुर्मास्येषु वैश्वदेववरुणप्रघाससाकमेधशुनासीरीयनामकानि चत्वारि पर्वाणि । तत्र वैश्वदेवेऽष्टौ हवींषि विहितानि । " आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुं मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीमामिक्षां द्यावापृथिव्यमेककपालम्" (तैसं १०८०२) इति । तेषां हविषां ब्राह्मणेऽर्थवाद आम्नातः- " वार्त्रघ्नानि वा एतानि हवीꣳषि" (मैसं १.१०.५) इति । अङ्गविधयोऽपि तत्राऽऽम्नाताः-" त्रेधा संनद्धं बर्हिर्भवति त्रेधा संनद्ध इध्मः" (मैसं १.१०.७), " नव प्रयाजा इज्यन्ते । नवानूयाजाः " (तैब्रा १.६.३) इति । एवं स्थिते वरुणप्रघासेषु पूर्वोक्तान्याग्नेयादीनि पञ्च हवींषि विधाय तदीयं पूर्वोदाहृतं ब्राह्मणमेतेषु पञ्चस्वतिदिशति-" एतद्ब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि, यद्ब्राह्मणानीतराणि" (द्र. तैब्रा १.६.४) इति । तत्रार्थवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः । तस्य हविर्विधिभिः सह स्तुत्यस्तावकरूपेणान्वयसंभवादङ्गविधिना च तदसंभवादिति चेत् । मैवम् । उपकार्योपकारकभावेन हविषामङ्गानां चान्वयात् । तस्मादर्थवादसहितानामङ्गविधीनामतिदेशः ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - " श्रुतमेककपालस्य ब्राह्मणस्यातिदेशनम् । तत्पूर्ववत्तथैन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण इत्यपि ॥" (जैन्या ७.१.९)॥ एककपालब्राह्मणं वैश्वदेववरुणप्रघासेषु पठितम् । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं वरुणप्रघासेष्वाम्नातम् । एवं स्थिते साकमेधेषु विहितयोरेककपालैन्द्राग्नयोर्ब्राह्मणातिदेश आम्नायते-" एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्न एतद्ब्राह्मण एककपालो यद्ब्राह्मण इतरश्चेतरश्च" (द्र. तैब्रा १.६.७) इति । तत्रोभयत्र पूर्वन्यायेनार्थवादविधिसहिताङ्गकाण्डस्य सर्वस्यातिदेशः । पूर्वन्यायस्य विषयप्राप्तये वक्ष्यमाणोदाहरणस्मारणाय वाक्यकथनम् ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम् - "मारुत्याः सार्धमष्टाभिरङ्गैस्तन्त्रं भिदाऽथ वा। प्रयोगैकत्वतस्तन्त्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥” (जैन्या ११.२.११)॥ वरुणप्रघासेष्वाग्नेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतीमामिक्षां प्रतिप्रस्थाता दक्षिणे विहारेऽनुतिष्ठति । इतराणि तु अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारेऽनुतिष्ठति । तेषामष्टानां प्रयोगैक्यात् तन्त्रेणाङ्गान्युभयवादिसंमतानि। तथा तान्येव मारुत्या अपीत्यत्रापि तन्त्रं प्राप्तम् । कुतः ? वरुणप्रघासान्तःपातित्वेन प्रयोगैक्यात् । नन्वत्र विहारभेद आम्नात:-- " पृथगग्नी प्रणयतः, पृथग्वेदी कुरुतः” इति, सोऽयं पृथगनुष्ठानाभावे व्यर्थः स्यात् । मैवम् । हविरासादनमात्रे तद्भेदोपयोगात् । “ अष्टावध्वर्युरुत्तरे विहारे हवीꣳष्यासादयति । मारुतीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्" (द. आपश्रौ ८.६.१४,१५) इति तद्विधानात् । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः-देशभेदात् प्रयोगभेदे सत्यङ्गानुष्ठानमपि भिद्यते न च तस्य हविरासादनमात्रार्थता युक्ता । तदासादनस्य दृष्टहोमार्थत्वे सति त्यागेन अदृष्टार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गात् न च प्रयोगभेदेनैवाऽऽसादनभेदस्यापि सिद्धौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम् । अव्यवस्थानात् प्रतिप्रयोगप्राप्तौ तद्व्यवस्थार्थत्वात् । तस्माद्भेदेनाङ्गानुष्ठानम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – “कर्तृभेदो न वा तत्र भेदः स्यादङ्गभेदवत् । - पञ्चर्त्विग्वचनान्मैवं द्वयोरुक्त्या व्यवस्थितिः ॥” (जैन्या ११.२.१२)॥ तत्र पूर्वोक्तविषये प्रयोगभेदादाधाराद्यङ्गभेद इव होतृब्रह्मादीनां कर्तृणामपि भेद इति चेत् । मैवम् । वाचनिकपञ्चसंख्याविरोधात् । अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृहोतृब्रह्माग्नीध्राः पञ्चर्त्विजश्चातुर्मास्येषु विहिताः "चातुर्मास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्चर्त्विजः " (द्र. आपश्रौ ८.५.१५) इति । यद्याग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च होत्रादिभेदः स्यात्तदा पञ्चसंख्या बाध्येत । ननु पञ्चसंख्यासिद्ध्यर्थमाग्नेयाद्यष्टके प्रतिप्रस्थाता प्राप्नुयात् । मारुत्यां चाध्वर्युः प्राप्त इति चेत् । सत्यम् । प्राप्तावेव तावुभावुभयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्भविष्यति । तत्तु वचनं पूर्वत्रोदाहृतम् । तस्मान्नास्ति कर्तृभेदः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम् – " तत्रैव पत्नीसंयाजादौ तन्त्रं भिन्नताऽथ वा। तन्त्रमग्न्यैक्यतो मैवं कर्तृभेदानिवारणात् ॥” (जैन्या ११.२.१३)॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाद्यष्टके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पत्नीसंयाजादिषु तन्त्रं युक्तम् । कुतः ? गार्हपत्यैकत्वात् । न हि आहवनीयवत् दक्षिणे विहारे गार्हपत्यः पृथगस्ति । तस्मात्तन्त्रमिति प्राप्ते ब्रूमः - न तावत् पूर्वोक्तः कर्तृभेदो निवारयितुं शक्यते । तथा सत्यध्वर्युणा हुताः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातृकर्तृकायां मारुत्यां कथमुपकुर्युः ? तस्मादध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च गार्हपत्ये पृथक्पत्नीसंयाजाञ्जुहुयाताम् । द्वादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम् -- "विहारभेदे निर्वापमन्त्रादेस्तन्त्रता न वा। तन्त्रं द्वयोः स्मृतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पृथग्भवेत् ॥” (जैन्या १२.१.१३)॥ वरुणप्रघासेष्वध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्विहारभेदेऽपि मन्त्रेष्वेकेनैव पठ्यमानेषु तयोरर्थस्मृतिसिद्धौ तन्त्रमिति इति चेत् । न । 'निर्वपामि' इत्युत्तमपुरुषार्थस्य पाठमन्तरेण स्मृत्यभावात् । तस्मादुभयोः पृथक् पाठः ॥ सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम् " निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्तीत्यनूद्यते। न # नीरोत्सेकः कर्मणो वा विधिः सौमिककर्मणः ॥ यो दर्शपूर्णमासाभ्यां वारुण्यां चोदनोद्गतः । व्युत्सेकोऽनूद्यतामेष मैवं कर्मणि सौमिके ॥ मुख्योऽवभृथशब्दोऽतस्तत्सादृश्यविवक्षया। धर्मानतिदिशन् कर्म विधत्ते धर्मसंयुतम् ॥” (जैन्या ७.३.९-११)॥ वरुणप्रघासेषु श्रूयते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति" (आपश्रौ ८.७१४) इति । निष्कास आमिक्षाया लेपः। “प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्" (तैसं १.६.५) इत्यादिभिर्मन्त्रैः दर्शपूर्णमासयोर्दिक्षु सर्वास्वापो विविधमुत्सिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको वारुण्यामिक्षायामेव चोदकप्राप्तः अनूद्यते । अस्ति हि व्युत्सेकस्याऽप्यवभृथत्वम् । " एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः" (तैसं १:७.५) इति श्रुतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः-सौमिके कर्मण्यवभृथशब्दो मुख्यः। तस्य शब्दस्योद्भिदादिवद्विधेयक्रियासामानाधिकरण्येन नामधेयत्वात् तत्रैव वैदिकप्रयोगबाहुल्याच्च । व्युत्सेके त्वप्संबन्धात् उपचर्यते । न हि सौमिककर्मणीवापां व्युत्सेकेऽवभृथभावनामंशत्रयवतीं पश्यामः, येन तत्र मुख्यत्वमाशङ्क्येत । तस्मात् सौमिककर्मवाचिनमवभृथशब्दं वरुणप्रघासप्रकरणे प्रयुञ्जान आम्नायो मासाग्निहोत्रन्यायेन सौमिकधर्मानतिदिशन् कर्मान्तरं तद्धर्मसंयुक्तं विधत्ते । न च विपर्ययेणात्रैव मुख्योऽवभृथोऽस्त्विति शङ्कनीयम् । अपेक्षितस्य कर्मकलापस्यात्राभावात् । तस्मात् सौमिकधर्मोपेतकर्मान्तरविधिः ॥ । तत्रैवान्यच्चिन्तितम् - "तत्र द्रव्यं पुरोडाशस्तुषनिष्कासकावुत । प्राप्तोऽवभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदेशतः ॥ तुषनिष्कासयोरत्र साक्षात् क्लृप्तोपदेशतः। अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम् ॥” (जैन्या ७.३.१२-१३)॥ तत्र पूर्वोक्ते कर्मान्तरे धर्मातिदेशकेनावभृथशब्देन पुरोडाशोऽतिदिश्यते । अतिदेशश्चोपदेशात् दुर्बलः । तस्मात्तुषनिष्कासाभ्यां पुरोडाशो बाध्यते ॥ एकादशाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्- " निष्कासावभृथे विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम् । उतार्थकर्म पशुवदाद्योऽवभृथशब्दतः ॥ कर्मान्तरं तदाऽपि स्यात् प्रतिपत्तिः प्रयाजवत् ।। प्राधान्यायार्थकर्म स्यात्तच्चावभृथधर्मकम् ॥” (जैन्या ११.२.१९-२०)॥ चातुर्मास्यगतेषु [ वरुणप्रघासेषु ] वारुणीमामिक्षां प्रकृत्येदमाम्नायते-" वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथमवयन्ति " (आपश्री ८.७.१४) इति । अत्रायं प्रयोगप्रकार:- वरुणप्रघासेषु नव हवींषि । तेष्वष्टमं हविर्वारुण्यामिक्षा । नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्यामिक्षायां यवपिष्टनिर्मितं मेषमवदधाति । तत आमिक्षासंयुक्तं मेषं सर्वमवदाय हुत्वा तत एककपालेन प्रचर्य भाण्डलिप्तेन वारुण्यामिक्षाया निष्कासेन "यवतुषैश्चावभृथमनुतिष्ठन्तीति । तत्र संशयः । किं वारुण्यामिक्षाया एकमंशं यवमयमेषसहितं पूर्वं प्रदाय पश्चादेककपालप्रचारादूर्ध्वं निष्कासरूपेणांशान्तरेण तुषैश्च प्रचरितव्यमित्येवं प्रचारस्य विप्रकर्षः, उत कर्मान्तरम् । तत्रापि किं प्रतिपत्तिकर्म, आहोस्वित् अर्थकर्म इति । तत्र विप्रकर्ष इति तावत् प्राप्तम् । कुतः ? पशौ तथा दृष्टत्वात् । प्रातःसवने वपया प्रचर्य तृतीयसवने हृदयायङ्गैः प्रचार इति सवनीयपशौ यथा प्रचारविप्रकर्षस्तद्वदत्रापीत्याद्यः पक्षः। तथा सत्यवभृथशब्दवैयर्थ्यप्रसङ्गात् कर्मान्तरमिति पक्षान्तरम् । तदाऽप्यामिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यान्यस्मिन् कर्मणि हविष्ट्वायोगात् प्रयाजशेषन्यायेनेदं प्रतिपत्तिः स्यात् । यथा 'प्रयाजशेषेण हवींष्यभिघारयति' (द्र. तैसं २.६.१) इत्यत्र तच्छेषं संस्कर्तुमभिघारणमेवमत्रापि निष्कासः संस्क्रियत इति प्राप्ते ब्रूमः- तस्मिन् पक्षे निष्कासस्यैव संस्कार्यद्रव्यत्वेन "प्राधान्यान्निष्कासमिति विभक्तिव्यत्ययः स्यात् । अतोऽवभृथस्य प्राधान्यात् अर्थकर्मत्वमेव द्रष्टव्यम् । यदि चातुर्मास्येषु "नाऽवभृथस्तदा तद्धर्मातिदेशाय तन्नामनिर्देशोऽस्तु । तस्य तदीयद्रव्यशेषस्यापि कर्मान्तरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मादर्थकर्म ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥</poem> }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ [[/सायणभाष्यम्१|सायणभाष्यम्१]] 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥   1.8.1 अनुवाक 1 राजसूये अनुमत्यादयो यागाः 1 अनुमत्यै पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपति धेनुर् दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः शम्याया अवशीयन्ते तं नैर्ऋतम् एककपालं कृष्णं वासः कृष्णतूषं दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽहुतिं जुषाणः । एष ते निर्ऋते भागो भूते हविष्मत्य् असि मुञ्चेमम् अꣳहसः स्वाहा नमो य इदं चकार । ऽआदित्यं चरुं निर्वपति वरो दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् 2 एकादशकपालꣳ हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो वही दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालम् ऐन्द्रं दध्य् ऋषभो वही दक्षिणा । ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यꣳ श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वते चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥ 1.8.2 अनुवाक 2 चातुर्मास्येषु वैश्वदेवपर्व 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् मारुतꣳ सप्तकपालं वैश्वदेवीम् आमिक्षां द्यावापृथिव्यम् एककपालम् ॥ 1.8.3 अनुवाक 3 चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासपर्व 1 ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् मारुतीम् आमिक्षां वारुणीम् आमिक्षां कायम् एककपालम् प्रघास्यान् हवामहे मरुतो यज्ञवाहसः करम्भेण सजोषसः । मो षू ण इन्द्र पृत्सु देवास्तु स्म ते शुष्मिन्न् अवया । मही ह्य् अस्य मीढुषो यव्या । हविष्मतो मरुतो वन्दते गीः । यद् ग्रामे यद् अरण्ये यत् सभायां यद् इन्द्रिये । यच् छूद्रे यद् अर्य एनश् चकृमा वयम् । यद् एकस्याधि धर्मणि तस्यावयजनम् असि स्वाहा । अक्रन् कर्म कर्मकृतः सह वाचा मयोभुवा । देवेभ्यः कर्म कृत्वाऽस्तम् प्रेत सुदानवः ॥ 1.8.4 अनुवाक 4 चातुर्मास्येषु साकमेध पर्व 1 अग्नये ऽनीकवते पुरोडाशम् अष्टाकपालम् निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यन्दिने चरुम् मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम् पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनर् आ पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारम् इन् नि मे हरा निहारम् 2 नि हरामि ते ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर् वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुम् पौष्णं चरुम् ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालम् ऐन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणम् एककपालम् ॥ 1.8.5 अनुवाक 5 साकमेधे महापितृयज्ञः 1 सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्यो ऽग्निष्वात्तेभ्यो ऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् एतत् ते तत ये च त्वाम् अन्व् एतत् ते पितामह प्रपितामह ये च त्वाम् अन्व् अत्र पितरो यथाभागम् मन्दध्वम् । सुसंदृशं त्वा वयम् मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनम् पूर्णवन्धुर स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ 2 अक्षन्न् अमीमदन्त ह्य् अव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्टया मती योजा न्व् इन्द्र ते हरी ॥ अक्षन् पितरो ऽमीमदन्त पितरो ऽतीतृपन्त पितरो ऽमीमृजन्त पितरः परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त् सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादम् मदन्ति ॥ मनो न्व् आ हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितृणां च मन्मभिः । आ 3 न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ॥ पुनर् नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि ॥ यद् अन्तरिक्षम् पृथिवीम् उत द्यां यन् मातरम् पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर् मा तस्माद् एनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु माम् अनेनसम् ॥ 1.8.6 अनुवाक 6 साकमेधे त्रयम्बकहवींषि 1 प्रतिपूरुषम् एककपालान् निर् वपत्य् एकम् अतिरिक्तम् । यावन्तो गृह्याः स्मस् तेभ्यः कम् अकरम् पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ । एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे । आखुस् ते रुद्र पशुस् तं जुषस्व । एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवे ऽश्वाय पुरुषाय भेषजम् अथो अस्मभ्यम् भेषजꣳ सुभेषजम् 2 यथाऽसति सुगम् मेषाय मेष्यै अवाम्ब रुद्रम् अदिमह्य् अव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद् यथा नो वस्यसः करद् यथा नः पशुमतः करद् यथा नो व्यवसाययात् ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकम् इव बन्धनान् मृत्योर् मुक्षीय मामृतात् । एष ते रुद्र भागस् तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतो ऽतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ 1.8.7 अनुवाक 7 शुनासीर्यम्, इन्द्रतुरीयादि 1 ऐन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुम् इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं वायव्यम् पयः सौर्यम् एककपालं द्वादशगवꣳ सीरं दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति रौद्रं गावीधुकं चरुम् ऐन्द्रं दधि वारुणं यवमयं चरुं वहिनी धेनुर् दक्षिणा ये देवाः पुरःसदो ऽग्निनेत्रा दक्षिणसदो यमनेत्राः पश्चात्सदः सवितृनेत्रा उत्तरसदो वरुणनेत्रा उपरिषदो बृहस्पतिनेत्रा रक्षोहणस् ते नः पान्तु ते नो ऽवन्तु तेभ्यः 2 नमस् तेभ्यः स्वाहा समूढꣳ रक्षः संदग्धꣳ रक्ष इदम् अहꣳ रक्षो ऽभि सं दहामि । अग्नये रक्षोघ्ने स्वाहा यमाय सवित्रे वरुणाय बृहस्पतये दुवस्वते रक्षोघ्ने स्वाहा प्रष्टिवाही रथो दक्षिणा देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्याम् पूष्णो हस्ताभ्याꣳ रक्षसो वधं जुहोमि हतꣳ रक्षो ऽवधिष्म रक्षः । यद् वस्ते तद् दक्षिणा ॥ 1.8.8 अनुवाक 8 देविकादि हवींषि 1 धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति । अनुमत्यै चरुम् । राकायै चरुम् । सिनीवाल्यै चरुम् । कुह्वै चरुम् मिथुनौ गावौ दक्षिणा । आग्नावैष्णवम् एकादशकपालं निर् वपति । ऐन्द्रावैष्णवम् एकादशकपालम् । वैष्णवं त्रिकपालम् । वामनो वही दक्षिणा । अग्नीषोमीयम् एकादशकपालं निर् वपति । इन्द्रासोमीयम् एकादशकपालम् । सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा सोमापौष्णं चरुं निर् वपति । ऐन्द्रापौष्णं चरुम् पौष्णं चरुम् श्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा वारुणं यवमयं चरुम् अश्वो दक्षिणा ॥ 1.8.9 अनुवाक 9 रत्निनां हवींषि 1 बार्हस्पत्यं चरुं निर् वपति ब्रह्मणो गृहे शितिपृष्ठो दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालꣳ राजन्यस्य गृह ऋषभो दक्षिणा । आदित्यं चरुम् महिष्यै गृहे धेनुर् दक्षिणा नैर्ऋतं चरुम् परिवृक्त्य्àइ गृहे कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नं कृष्णा कूटाँ दक्षिणा । आग्नेयम् अष्टाकपालꣳ सेनान्यो गृहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं दशकपालꣳ सूतस्य गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मारुतꣳ सप्तकपालं ग्रामण्यो गृहे पृश्निर् दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् 2 क्षत्तुर् गृह उपध्वस्तो दक्षिणा । आश्विनं द्विकपालꣳ सम्ग्रहीतुर् गृहे सवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरुम् भागदुघस्य गृहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गावीधुकं चरुम् अक्षावापस्य गृहे शबल उद्वारो दक्षिणा । इन्द्राय सुत्राम्णे पुरोडाशम् एकादशकपालम् प्रति निर् वपतीन्द्रायाꣳहोमुचे ऽयं नो राजा वृत्रहा राजा भूत्वा वृत्रं वध्यात् । मैत्राबार्हस्पत्यम् भवति श्वेतायै श्वेतवत्सायै दुग्धे स्वयम्मूर्ते स्वयम्मथित आज्य आश्वत्थे 3 पात्रे चतुःस्रक्तौ स्वयमवपन्नायै शाखायै कर्णाꣳश् चाकर्णाꣳश् च तण्डुलान् वि चिनुयाद् ये कर्णाः स पयसि बार्हस्पत्यो ये ऽकर्णाः स आज्ये मैत्रः स्वयंकृता वेदिर् भवति स्वयंदिनम् बर्हिः स्वयंकृत इध्मः सैव श्वेता श्वेतवत्सा दक्षिणा ॥ 1.8.10 अनुवाक 10 देवसुवां हवींषि 1 अग्नये गृहपतये पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर् वपति कृष्णानां व्रीहीणाꣳ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् आशूनां व्रीहीणाꣳ रुद्राय पशुपतये गावीधुकं चरुम् बृहस्पतये वाचस्पतये नैवारं चरुम् इन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशम् एकादशकपालम् महाव्रीहीणाम् मित्राय सत्यायाम्बानां चरुं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुम् । सविता त्वा प्रसवानाꣳ सुवताम् अग्निर् गृहपतीनाꣳ सोमो वनस्पतीनाꣳ रुद्रः पशूनाम् 2 बृहस्पतिर् वाचाम् इन्द्रो ज्येष्ठानाम् मित्रः सत्यानां वरुणो धर्मपतीनाम् । ये देवा देवसुव स्थ त इमम् आमुष्यायणम् अनमित्राय सुवध्वम् महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा प्रति त्यन् नाम राज्यम् अधायि स्वां तनुवं वरुणो अशिश्रेच् छुचेर् मित्रस्य व्रत्या अभूमामन्महि महत ऋतस्य नाम सर्वे व्राता वरुणस्याभूवन् वि मित्र एवैर् अरातिम् अतारीद् असूषुदन्त यज्ञिया ऋतेन व्य् उ त्रितो जरिमाणं न आनड् विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि 1.8.11 अनुवाक 11 अभिषेकार्थ जलविषया मन्त्राः 1 अर्थेतः स्थापाम् पतिर् असि वृषाऽस्य् ऊर्मिर् वृषसेनो ऽसि व्रजक्षित स्थ मरुताम् ओज स्थ सूर्यवर्चस स्थ सूर्यत्वचस स्थ मान्दा स्थ वाशा स्थ शक्वरी स्थ विश्वभृत स्थ जनभृत स्थाग्नेस् तेजस्याः स्थापाम् ओषधीनाꣳ रसः स्थ । आपो देवीर् मधुमतीर् अगृह्णन्न् ऊर्जस्वती राजसूयाय चितानाः । याभिर् मित्रावरुणाव् अभ्यषिञ्चन् याभिर् इन्द्रम् अनयन्न् अत्य् अरातीः ॥ राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रं दत्त स्वाहा राष्ट्रदाः स्थ राष्ट्रम् अमुष्मै दत्त ॥ 1.8.12 अनुवाक 12 अभिषेकजलसंस्कारमन्त्राः 1 देवीर् आपः सम् मधुमतीर् मधुमतीभिः सृज्यध्वम् महि वर्चः क्षत्रियाय वन्वानाः । अनाधृष्टाः सीदतोर्जस्वतीर् महि वर्चः क्षत्रियाय दधतीः । अनिभृष्टम् असि वाचो बन्धुस् तपोजाः सोमस्य दात्रम् असि शुक्रा वः शुक्रेनोत् पुनामि चन्द्राश् चन्द्रेणामृता अमृतेन स्वाहा राजसूयाय चितानाः सधमादो द्युम्निनीर् ऊर्ज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः । पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थम् अपाꣳ शिशुः 2 मातृतमास्व् अन्तः ॥ क्षत्रस्योल्बम् असि क्षत्रस्य योनिर् असि । आविन्नो अग्निर् गृहपतिर् आविन्न इन्द्रो वृद्धश्रवा आविन्नः पूषा विश्ववेदा आविन्नौ मित्रावरुणव् ऋतावृधाव् आविन्ने द्यावापृथिवी धृतव्रते आविन्ना देव्य् अदितिर् विश्वरूप्य् आविन्नोयम् असाव् आमुष्यायणो ऽस्यां विश्य् अस्मिन् राष्ट्रे महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानराज्याय । एष वो भरता राजा सोमो ऽस्माकम् ब्राह्मणानाꣳ राजा । इन्द्रस्य 3 वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयायं वृत्रं वध्यात् । शत्रुबाधना स्थ पात मा प्रत्यञ्चम् पात मा तिर्यञ्चम् अन्वञ्चम् मा पात दिग्भ्यो मा पात विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यः पात हिरण्यवर्णाव् उषसां विरोके ऽयःस्थूणाव् उदितौ सूर्यस्याऽऽ रोहतं वरुण मित्र गर्तं ततश् चक्षाथाम् अदितिं दितिं च ॥ 1.8.13 अनुवाक 13 दिग् व्यास्थापनमन्त्राः 1 समिधम् आ तिष्ठ गायत्री त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिवृत् स्तोमो रथंतरꣳ सामाग्निर् देवता ब्रह्म द्रविणम् उग्राम् आ तिष्ठ त्रिष्टुप् त्वा छन्दसाम् अवतु पञ्चदश स्तोमो बृहत् सामेन्द्रो देवता क्षत्रं द्रविणम् । विराजम् आ तिष्ठ जगती त्वा छन्दसाम् अवतु सप्तदश स्तोमो वैरूपꣳ साम मरुतो देवता विड् द्रविणम् उदीचीम् आ तिष्ठानुष्टुप् त्वा 2 छन्दसाम् अवत्व् एक विꣳश स्तोमो वैराजꣳ साम मित्रावरुणौ देवता बलं द्रविणम् ऊर्ध्वाम् आ तिष्ठ पङ्क्तिस् त्वा छन्दसाम् अवतु त्रिणवत्रयस्त्रिꣳशौ स्तोमौ शाक्वररैवते सामनी बृहस्पतिर् देवता वर्चो द्रविणम् ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश् च सम्मितश् च सभराः शुक्रज्योतिष् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च सत्यश् चर्तपाश् च 3 अत्यꣳहाः । अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा सवित्रे स्वाहा सरस्वत्यै स्वाहा पूष्णे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहेन्द्राय स्वाहा घोषाय स्वाहा श्लोकाय स्वाहाꣳशाय स्वाहा भगाय स्वाहा क्षेत्रस्य पतये स्वाहा पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा दिवे स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहाद्भ्यः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा चराचरेभ्यः स्वाहा परिप्लवेभ्यः स्वाहा सरीसृपेभ्यः स्वाहा 1.8.14 अनुवाक 14 अभिषेकः 1 सोमस्य त्विषिर् असि तवेव मे त्विषिर् भूयात् । अमृतम् असि मृत्योर् मा पाहि दिद्योन् मा पाहि । अवेष्टा दन्दशूकाः । निरस्तं नमुचेः शिरः सोमो राजा वरुणो देवा धर्मसुवश् च ये । ते ते वाचꣳ सुवन्तां ते ते प्राणꣳ सुवन्तां ते ते चक्षुः सुवन्तां ते ते श्रोत्रꣳ सुवन्ताम् । सोमस्य त्वा द्युम्नेनाभि षिञ्चाम्य् अग्नेः 2 तेजसा सूर्यस्य वर्चसेन्द्रस्येन्द्रियेण मित्रावरुणयोर् वीर्येण मरुताम् ओजसा क्षत्राणां क्षत्रपतिर् असि । अति दिवस् पाहि समाववृत्रन्न् अधराग् उदीचीर् अहिम् बुध्नियम् अनु संचरन्तीः ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे नावश् चरन्ति स्वसिच इयानाः ॥ रुद्र यत् ते क्रयी परं नाम तस्मै हुतम् असि यमेष्टम् असि ॥ प्रजापते न त्वद् एतान्य् अन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव । यत्कामास् ते जुहुमस् तन् नो अस्तु वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ 1.8.15 अनुवाक 15 रथेन विजयः 1 इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् त्वयाऽयं वृत्रं वध्यात् । मित्रावरुणयोस् त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युनज्मि यज्ञस्य योगेन विष्णोः क्रमो ऽसि विष्णोः क्रान्तम् असि विष्णोर् विक्रान्तम् असि मरुताम् प्रसवे जेषम् आप्तम् मनः सम् अहम् इन्द्रियेण वीर्येण पशूनाम् मन्युर् असि तवेव मे मन्युर् भूयात् । नमो मात्रे पृथिव्यै माहम् मातरम् पृथिवीꣳ हिꣳसिषम् मा 2 मां माता पृथिवी हिꣳसीत् । इयद् अस्य् आयुर् अस्य् आयुर् मे धेह्य् ऊर्ग् अस्य् ऊर्जम् मे धेहि युङ्ङ् असि वर्चो ऽसि वर्चो मयि धेहि । अग्नये गृह पतये स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहेन्द्रस्य बलाय स्वाहा मरुताम् ओजसे स्वाहा हꣳसः शुचिषद् वसुर् अन्तरिक्षसद् होता वेदिषद् अतिथिर् दुरोणसत् । नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतम् बृहत् ॥ 1.8.16 अनुवाक 16 जितवतो राज्ञः सेवोपचारः 1 मित्रो ऽसि वरुणो ऽसि सम् अहं विश्वैर् देवैः क्षत्रस्य नाभिर् असि क्षत्रस्य योनिर् असि स्योनाम् आ सीद सुषदाम् आ सीद मा त्वा हिꣳसीन् मा मा हिꣳसीत् । नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः । ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासि सवितासि सत्यसवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्मासीन्द्रो ऽसि सत्यौजाः ॥ 2 ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि मित्रो ऽसि सुशेवो ब्रह्मा3न् त्वꣳ राजन् ब्रह्माऽसि वरुणो ऽसि सत्यधर्मा । इन्द्रस्य वज्रो ऽसि वार्त्रघ्नस् तेन मे रध्य दिशो ऽभ्य् अयꣳ राजाऽभूत् सुश्लोका3ꣳ सुमङ्गला3ꣳ सत्यराजा3न् अपां नप्त्रे स्वाहोर्जो नप्त्रे स्वाहाऽग्नये गृहपतये स्वाहा ॥ 1.8.17 अनुवाक 17 संसृपां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा सारस्वतं चरुं वत्सतरी दक्षिणा सावित्रं द्वादशकपालम् उपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुꣳ श्यामो दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणैन्द्रम् एकदशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वारुणं दशकपालम् महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरुम् बभ्रुर् दक्षिणा त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालꣳ शुण्ठो दक्षिणा वैष्णवं त्रिकपालं वामनो दक्षिणा ॥ 1.8.18 अनुवाक 18 दशपेयः 1 सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोमं क्रीणन्ति पुण्डरिस्रजाम् प्र यच्छति दशभिर् वत्सतरैः सोमं क्रीणाति दशपेयो भवति शतम् ब्राह्मणाः पिबन्ति सप्तदशꣳ स्तोत्रम् भवति प्राकाशाव् अध्वर्यवे ददाति स्रजम् उद्गात्रे रुक्मꣳ होत्रे । अश्वम् प्रस्तोतृप्रतिहर्तृभ्याम् । द्वादश पष्ठौहीर् ब्रह्मणे वशाम् मैत्रावरुणाय । ऋषभम् ब्राह्मणाच्छꣳसिने वाससी नेष्टापोतृभ्याम् । स्थूरि यवाचितम् अच्छावाकाय । अनड्वाहम् अग्नीधे भार्गवो होता भवति श्रायन्तीयम् ब्रह्मसामम् भवति वारवन्तीयम् अग्निष्टोमसामम् । सारस्वतीर् अपो गृह्णाति ॥ 1.8.19 अनुवाक 19 दिशामवेष्ट्यादि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति हिरण्यं दक्षिणा । ऐन्द्रम् एकादशकपालम् ऋषभो दक्षिणा वैश्वदेवं चरुम् पिशंगी पष्ठौही दक्षिणा मैत्रावरुणीम् आमिक्षां वशा दक्षिणा बार्हस्पत्यं चरुꣳ शितिपृष्ठो दक्षिणा । आदित्याम् मल्हां गर्भिणीम् आ लभते मारुतीम् पृश्निम् पष्ठौहीम् अश्विभ्याम् पूष्णे पुरोडाशं द्वादशकपालं निर् वपति सरस्वते सत्यवाचे चरुꣳ सवित्रे सत्यप्रसवाय पुरोडाशं द्वादशकपालम् । तिसृधन्वꣳ शुष्कदृतिर् दक्षिणा ॥ 1.8.20 अनुवाक 20 प्रयुजां हवींषि 1 आग्नेयम् अष्टाकपालं निर् वपति सौम्यं चरुम् । सावित्रं द्वादशकपालम् बार्हस्पत्यं चरुम् । त्वाष्ट्रम् अष्टाकपालम् । वैश्वानरं द्वादशकपालम् । दक्षिणो रथवाहनवाहो दक्षिणा सारस्वतं चरुं निर् वपति पौष्णं चरुम् मैत्रं चरुम् । वारुणं चरुम् । क्षैत्रपत्यं चरुम् आदित्यं चरुम् उत्तरो रथवाहनवाहो दक्षिणा ॥ 1.8.21 अनुवाक 21 सौत्रामणी 1 स्वाद्वीं त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताम् अमृतेन सृजामि सꣳ सोमेन सोमो ऽस्य् अश्विभ्याम् पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व पुनातु ते परिस्रुतꣳ सोमꣳ सूर्यस्य दुहिता । वारेण शश्वता तना ॥ वायुः पूतः पवित्रेण प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । इन्द्रस्य युज्यः सखा ॥ कुविद् अङ्ग यवमन्तो यवं चिद् यथा दान्त्य् अनुपूर्वं वियूय । इहेहैषां कृणुत भोजनानि ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः ॥ आश्विनं धूम्रम् आ लभते सारस्वतम् मेषम् ऐन्द्रम् ऋषभम् ऐन्द्रम् एकादशकपालं निर् वपति सावित्रं द्वादशकपालं वारुणं दशकपालम् । सोमप्रतीकाः पितरस् तृप्णुत वडबा दक्षिणा ॥ 1.8.22 अनुवाक 22 काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याः 1 अग्नाविष्णू महि तद् वाम् महित्वं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम । दमेदमे सप्त रत्ना दधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् आ चरण्येत् ॥ अग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा । दमेदमे सुष्टुतीर् वावृधाना प्रति वां जिह्वा घृतम् उच् चरण्येत् ॥ प्र णो देवी सरस्वती वाजेभिर् वाजिनीवती । धीनाम् अवित्र्य् अवतु ॥ आ नो दिवो बृहतः 2 पर्वताद् आ सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् । हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचम् उशती शृणोतु ॥ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्य । रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ एवा पित्रे विश्वदेवाय वृष्णे यज्ञैर् विधेम नमसा हविर्भिः । बृहस्पते सुप्रजा वीरवन्तो वयꣳ स्याम पतयो रयीणाम् ॥ बृहस्पते अति यद् अर्यो अर्हाद् द्युमद् विभाति क्रतुमज् जनेषु । यद् दीदयच् छवसा 3 ऋतप्रजात तद् अस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ आ नो मित्रावरुणा घृतैर् गव्यूतिम् उक्षतम् । मध्वा रजाꣳसि सुक्रतू ॥ प्र बाहवा सिसृतं जीवसे न आ नो गव्यूतिम् उक्षतं घृतेन । आ नो जने श्रवयतं युवाना श्रुतम् मे मित्रावरुणा हवेमा ॥ अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवम् ईडे वसूनाम् । सपर्यन्तः पुरुप्रियम् मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥ मक्षू देववतो रथः ॥ 4 शूरो वा पृत्सु कासु चित् । देवानां य इन् मनो यजमान इयक्षत्य् अभीद् अयज्वनो भुवत् ॥ न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो । असद् अत्र सुवीर्यम् उत त्यद् आश्वश्वियम् । नकिष् टं कर्मणा नशन् न प्र योषन् न योषति ॥ उप क्षरन्ति सिन्धवो मयोभुव ईजानं च यक्ष्यमाणं च धेनवः । पृणन्तं च पपुरिं च 5 श्रवस्यवो घृतस्य धारा उप यन्ति विश्वतः ॥ सोमारुद्रा वि वृहतं विषूचीम् अमीवा या नो गयम् आविवेश । आरे बाधेथां निर्ऋतिम् पराचैः कृतं चिद् एनः प्र मुमुक्तम् अस्मत् ॥ सोमारुद्रा युवम् एतान्य् अस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम् । अव स्यतम् मुञ्चतं यन् नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतम् एनो अस्मत् ॥ सोमापूषणा जनना रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ देवा अकृण्वन्न् अमृतस्य नाभिम् ॥ इमौ देवौ जायमानौ जुषन्तेमौ तमाꣳसि गूहताम् अजुष्टा । आभ्याम् इन्द्रः पक्वम् आमास्व् अन्तः सोमापूषभ्यां जनद् उस्रियासु ॥ </span></poem> 8bfitjzpwmuif9lqy5e68l4ek265isg 104 115156 341822 299795 2022-07-29T05:32:26Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=२०|center=काव्यमाला ।}}</noinclude><poem> भज मलयज चित्रे रात्रिः प्रयाति कठोरता- मिति चतुरताचार्यस्तासा बभूव सखीजनः ॥ ३७ ।। इति श्रीव्यासदासापराख्यक्षेमेन्द्रनिर्मितायां समयमातृकायां प्रदोषवेश्यालापवर्णन. {{center|तृतीयः समयः। {{rule|5em}} चतुर्थ समयः।}} अस्मिन्नवसरे धूर्तवार्तालीना सुकुट्टनी । नापिताख्येन तमसा, रजनीव सहाययौ । । अस्थियन्त्रशिरातन्त्री लीनान्त्रोदरकृत्तिका शुष्ककायकरङ्काङ्कावृतेव कटपूतना ॥ २ ॥ वहन्ती सुबहूच्छिद्रं शरीरं चर्मबन्धनम् । अन्तर्गतजगद्वयाजशिक्षाशकुनिपञ्जरम् ॥ ३ ॥ सर्वस्वग्रहणेनापि लम्बमानमुखी सदा । तुलेवाङ्कसहस्वाङ्का त्रैलोक्यतुलने कलैः ॥ ४॥ समा समधने पाये सपापामगाधमे । धात्रा कृत्रिमरामस्य स्वरमालेव निर्मिता ॥ ५ ॥ सुस्पष्टदृष्टदीर्घोग्रदशना भीषणाकृतिः प्रसवक्रूरकोपेन संस्थितास्थिरता शुनी ॥ ६ ॥ उलूकवदना काकग्रीवा मार्जारलोचना । निर्मिता प्राणिनामङ्गैरिव नित्यविरोधिनाम् ।। ७ ।।.. वेश्यावनैकपालिन्या यया रागमहाव्रते । कृता कामुकलोकस्य खट्वाङ्गशरणां तनुः ।।८। सक्ता श्रुपातजननीं तां विलोक्य कलावती अभिचारहुतस्याग्रे काली धूमशिखामिव ॥ . ससंभ्रमोत्थिता तस्याः कृत्वा चरणवन्दनम् दत्त्वा निजासनं चक्रे स्तुति प्रजापुरःसराम् ॥ १० ॥ </poem><noinclude>शाखाशकुनि' इति पास.चाप इति पाठः, ३. समदने' इति पाटी</noinclude> lzm4w48do2njjhj88cknehn5h579cqe 104 115157 341824 299796 2022-07-29T05:34:26Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=४ समयः]|center=समयमातृका ।|right=२१}}</noinclude><poem> वेश्योपदेशविषये चतुराननत्वा- न्मायाप्रपञ्चनिचयेन जनार्दनत्वात् रिक्तप्रसक्तकलहरतिभैरवत्त्वा- त्सर्गस्थितिक्षयविधातृगुणा त्वमेव ॥ ११ ॥ उद्भिन्नयौवनमनोहररूपशोभा- संभाविताभिनवभोगमनोभवानाम् । एणीदृशां त्वदुपदेशविवर्जितानां मातर्भवन्ति नहि नाम समीहितार्थाः ॥ १२ ॥ तस्माद्भजस्व परिकल्पितपुत्रिकां मां भक्तामनन्यशरणां शरणां प्रपन्नाम् । आत्मार्पणप्रणयिनां नवदर्शनेऽपि जात्यैव पेशलधियः सदया भवन्ति ॥ १३ ॥ इत्यार्थिता कलावत्याः प्रत्यासन्नसुखस्थितिः मनुष्यामिषकङ्काली कङ्काली तामभाषत् ॥ १४ ॥ संक्रान्तहृदयस्नेहा निःशूलप्रसवोद्भवा । गर्भमारं विना पुत्रि त्वं सुतामिमता मम ।। १५ ।। कङ्केन जन्मसुहृदा त्वदर्थमहमर्थिता । स्यूतेयं मे विटच्छिन्ना नासा येन पुनः पुनः ॥ १६ ॥ पात्रं मदुपदेशस्थ त्वमेव त्रिदशोचिता । सद्रित्तिलिखितं चित्र चित्रतामेति नेत्रयोः ॥ १७ ॥ श्रूयतां प्रथम पुत्रि भूत्यै यत्कथयाम्यहम् । कलाकोषं तु कालेन नित्याभ्यासादवाप्स्यसि ॥ १८ ॥ न कुलेन न शीलेन न रूपेणा न विद्यया । जीविताभ्यधिकं बुद्धिलभ्यं धनमवाप्यते ।। १९ ।। प्रायेण जगति प्रज्ञा नाना स्ति कस्यचिद इयती जगतीं वेद्मि पूर्णामूर्णामायुभिर्जडैः ॥ २० ॥ </poem> {{rule}}<noinclude>मातरः इति पार सवा इतिः पाठ जा इंति पाठ</noinclude> ct3q4jirewkgizh5db5w1e0vb2rfvxy 104 115158 341825 299797 2022-07-29T05:35:51Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=२२|center=काव्यमाला ।}}</noinclude><poem> अज्ञातकालोचितकर्मयोगा रोगा इवाहहर्निशपच्यमानाः । जगञ्त्रये देवमनुष्यनागाः प्रज्ञादरिद्राः खलु सर्व एव ॥ २१ ॥ ज्येष्ठेन तावत्परमेष्ठिनैव विचारशून्येन कृतं किमेतत् । यत्कामिनीपीनपयोधराणां विद्युद्विलोला किल यौवनश्रीः ॥२२|| का नाम बुद्धिहीनस्य दिवारस्ति विदग्धता । कुष्माण्डानां न यश्चक्रे तैलमूर्णा च दन्तिनाम् ॥ २३ ॥ रत्नार्थिना जलनिधौ मधुसूदन क्लेशः किलाद्भिवलनप्रभवोऽनुभूतः किं सैव पूर्वमखिलार्थविलुण्ठनायः कान्ताकृतिः कपटकाममयी न सृष्टा ॥ २४ ॥ निद्रा महीमारंपरिग्रहश्च श्रीसंश्रयत्वं परयाचनं च । अत्युन्नतत्वं गुणहीनतां च किं युक्तमेतत्पुरुषोत्तमस्य ॥ २५ ॥ कृशः शशी गणा नग्ना भार्या वस्त्रार्धहारिणी । शंभोर्धनपतिप्रीतिर्न विद्मः कोपयुज्यते ॥ २६ ॥ भस्माङ्गः प्रकटं बिभर्ति ललना योऽङ्गे स किं युक्तकृ न्निःसङ्गः सततं गणेषु रमते या किं स सत्यव्रतः । यः सक्तः परमेश्वरोऽपि वृषभृद्वर्गे स किं नीतिमा न्गोप्यां या कुटिलां कलां स्फुटतया धत्ते स. किं धीधनः ॥ २७ कि कामिनीप्रणयिना दिननायकेन संशातितं भ्रमकृता कृतिना स्वतेज: अर्येन किं न विहिताभिमुखा मृगाक्षी वित्तेन तीक्ष्णतरमप्यबला सहेत ॥ २८॥ चन्द्रस्येश्वरसेवया कृशतनोः क्षैण्यं न निर्मूलित मानो मूर्ध्नि जडः स्थितः कथमिव प्राप्नोति संपूर्णताम्। वृद्ध्यर्थी यदि कि करोति चरणोपान्ते न तस्यास्पदं हन्त्येव स्वसमीहितं गुणमदादुच्चैः स्थितिः सेवकः ॥ २९ </poem><noinclude></noinclude> 0zk7pnco4cl636mlc9f6nxnp6961mnl 104 115159 341826 296549 2022-07-29T05:37:43Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Kalpana Jayanna" />{{rh|left=४ समयः]|center=समयमातृका ।|right=२३}}</noinclude><poem> यातः प्रतारयितुमीश्वरायां मारः पुरा किमिति कार्मुकबाणपाणिः । नाशे तसान वनितागुणवर्णनानां यत्सों-'तेन नियतं विननाश मूर्खः ।। ३० ।। रक्तोऽप्यशोकावटपी परपुष्टबन्धोः प्राप्नोति यस्य विभवे चरणमहारम् तस्मै समृद्धिसचिवैर्मधुपैनपत्य धूर्तैनिपीतमघवे मघवे नमोऽस्तु ॥ ११ ॥ स्वाम्यं सर्वजगत्सु दिव्यमुनयस्तत्रोचिता मन्त्रिणो राष्ट्र स्वर्गमही महामणिगुरुः कोषः सुधाम्भोनिधिः । दुर्गे मेरुशिरः स्वसैन्यममराः श्रीमान्मुरारिः सुह- त्सा बुद्धिर्निबुधाधिपस्य तु यथा व्याप्त नगाङ्गैर्वपुः ।। ३२ ॥ लुब्धस्याफलकालकूटकटुककोधस्य निस्तेजसः सर्वाक्रान्तिनिपीडितस्य जलवेर्दातुं प्रवृत्तस्य ते । संख्यातीत समस्तरत्न यसतर्मुखः किमेतावता मोहादेकगजाश्वपादषसुरामात्रेण तुष्टाः सुराः ॥ ३३ ॥ रामेण हेमहरिणाहरणोत्सुकेन कूटाशकेलिसरणेन युधिष्ठिरेण । ईर्ष्याारुषा द्विजरुषा जनमेजयेन दन्तः परं मनुजवत्माने मौग्ध्यसेतुः ॥ ३४ ॥ नागैस्ताक्ष्यसमर्पितं तदमृतं यत्नश्रमदुर्लभं नो पीत न विलोकित न पिहित मोहात्पर हारितम् तस्मान्नास्ति जगनयेऽषि बिमलः प्रज्ञाकणः कस्यचि सर्वः प्राक्तनजन्मकर्म शादर्थोद्यमे वावति || ३९ ॥ एवं जडेषु लोकेषु स्त्रीषु मुग्धासु का क्या । बुद्धिहीनप्रसादेन जीवामः केवलं वयम् ॥ २६ ॥</poem><noinclude></noinclude> 9acijaiutrzyj6ypcizlb0g56u2sujs 104 115160 341827 299798 2022-07-29T05:39:34Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" />{{rh|left=२४|center=काव्यमाला ।}}</noinclude><poem> मुग्धा प्रत्ययमायाति प्रत्यक्षेऽप्यन्यथा कृते । मायाप्रपञ्चसारश्च वेश्यानां विभवोद्भवः ॥ १७ ॥ पुरा मठरकाख्यस्य मया पाणौ द्विजन्मनः । ताम्बूलकल्ककलितं ष्ठीवितं हास्यलीलया ॥ ३८ ॥ मुग्धस्ततोऽवमानेन सोऽभिजातोऽभिमानवान् । जनसंसदि जज्वाल क्रोधादात्मवधोद्यतः ॥ ३९ ॥ साधो धातुप्रकोपेन मिथ्या पश्यसि विभ्रमम् । न. मया ष्टीवितं किंचिद्वित्तौ पाणिः प्रमृज्यताम् ॥ ४ ॥ जात्या चर्ममयं चक्षुस्तस्मिन्न्कः प्रत्ययस्तवः । मम सद्भावशीलायाः प्रमाणं वचनं न किम् ।। ४.१ ॥ इत्युक्त्वा तीव्रशपथैर्गलहस्तादिवादनैः स मया प्रकृतिं नीतस्तथेति प्रत्ययं ययौ ।। ४.२ ।। पदे पदे जगत्यस्मिन्निधिदेवेन निर्मितः विटचारणवेश्यानां बुद्धिहीनावलम्बनम् ॥ १३ ॥ नवयौवनकाले में गृह विप्रसुतः पुरा । विवेश रात्रिभोगाय नान्ना शंकरवाहनः ।। १४ ॥ शाण्यादिवातिकठिन पीनं प्रथमयौवनम् । तं ब्रह्मचारिणं दृष्ट्वा सोद्वेगाहमचिन्तयम् ॥ ४५ ॥ कठिनोऽयं निशा दीर्घा क्षपिता कामुकैरहम् । तस्माद्वोगावहारोऽस्य मया कार्यः प्रयत्नतः ॥ १६ ॥ इति संचिन्त्य सुचिरं मया तैस्तैः कथाक्रमैः । आसन्न शय्यावसरे यामः पूर्वोऽतिवाहितः ॥ १७ ॥ आस्तां किमन्यहत्तव्यं श्रुतमेतदितस्ततः पतिता नेत्रयोर्निद्रेत्युवाच स पुनः पुनः ॥ ४८ ॥ कथाबन्धेऽथ विरते तत्संगमनिवृत्तये शूलापदेशेन मया कृता कृतकनि:स्वनः ॥ १९ ॥ </poem><noinclude>मधुरकायस्यः इति पाठः २ ते इति पाठक,</noinclude> qqaty339hn1017ruu9efc5oozo02gqz 104 115161 341828 296551 2022-07-29T05:40:54Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Kalpana Jayanna" />{{rh|left=समयः]|center=समयमातृका|right=२५}}</noinclude><poem> सोऽथ ग्घः प्रकृत्यैव सत्यप्रत्ययमोहितः । चक्रे शूलोपशान्त्यै में चक्रे सर्वाङ्गमर्दनम् ॥ १० ॥ सादर मृद्यमानेषु तेनाङ्गेषु शनैः शनैः । प्रययो सोपरोचेव क्षणदा क्षणवन्सम ॥ ११ ॥ ततः प्रसाते तद्भोगवञ्चने चिन्तितं मया पशुबुद्धिर्वराकोऽयं मया शूलेन वाहितः ॥ १२ ॥ अनेन मेषमुग्धेन दत्ता साठी चतुर्गुणा । भोगावहारल्यायेन ध्रुवं तामनुयायते ॥ १३ ॥ तस्मादेषे रतिस्पृष्टी कार्यस्तावद्यथा तथा । न्यायाय सुरतोच्छिष्टः कथं समुपसर्पति ॥ ५४॥ इति ध्यात्वाहमारब्धरतिमोगा क्षणाक्षये। प्रीत्येवाकरवं तस्य पण्यानृण्याय चुम्बनम् ॥ १५ ॥ आरूढरतियन्त्रों में शूलक्केशकृपाकुलः अले मत्सगमेनेति सानुरोघोऽवदत्स माम् ॥ १६ ॥ आवर्जनाय तस्याथ निर्याजाजवचेतसः । मया मिथ्या प्रियालापविहितो रञ्जनक्रमः ॥ ५७ अहो पतामृतस्पशस्तवाङ्गेषु विमाव्यते । अधुनैव मया दृष्टं यस्य प्रत्यक्षलक्षणम् ॥ ५८ ॥ महान त्वया र समास्मिन्रमणस्थले । न जाने के मतं शूलं मत्पुण्यैस्त्वमिहागतः ॥ ५९ ॥ इति श्रुत्वैव मद्राक्यं सहसा साश्रुलोचनः । रत्यर्धविरतः शोकात्सोऽन्तः सानुशयः परम् ॥ ६० ॥ निजे वृक्षो ललाट त्रताडयित्वा स पाणिना । ‘हा कष्टं हा हतोऽस्मीति वदन्मामिदमब्रवीत् ॥ ६१ ॥ पूर्व नेतन्मया ज्ञातं पन्मदङ्गसमागमः । गये हसते नारीणां मणिमन्त्रीधादिवत् ।। ६२ ।। </poem> {{rule}}<noinclude>ऐति पोट “ईषतिस्पटीकार्यः इति पाठः।</noinclude> ncjrfme7yq83ejv27qd5yvm9g7528nq 104 115162 341829 296552 2022-07-29T05:43:34Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Kalpana Jayanna" />{{rh|left=२६|center=काव्यमाला ।|right}}</noinclude><poem> मन्दपुण्यस्य जननी वात्सल्यजननी मम । सुचिरस्थायिना भद्रे शूलन निधनं गता ॥ ६३ ॥ विदितोऽयं मकारश्चेदभविष्यदसंशयः तज्जनन्या वियोगों से माभविष्यद्विचेतसः ॥ ६४॥ इत्युक्त्वा चश्चितोऽस्मीति स रुदित्वा विनिर्ययों पुरुषाकारसंदिग्धनिर्विषाणदृषोपमः ॥ ६९ ॥ नित्यं भोजनमैथुनप्रणयिनस्त्यक्तान्यकार्याः पर लोकेऽस्मिन्गुलगर्तमात्रसुखिनः सन्त्येव शून्याशयाः । ये सेषप्रतिमाः क्षयोद्यतमतेः सर्वस्वहर्तुः क्षणा- दाप्तस्यैव विनिक्षिपन्ति नितरां निःशमङ्गे शिरः ॥ ६६ इत्यबुद्धिधनाधाननिधानविविधोदयैः । कूटपण्यैरसामान्यैस्तारुण्यमतिवाह्यते ॥ ६७ ॥ असत्यनैव जीवन्ति वेश्याः सत्यविवर्जिताः । एताः सत्येन नश्यन्ति मद्येनेव कुलाङ्गनाः ॥ ६८ ॥ सत्य विनाशाय पराङ्गनानामसत्यसारा गणिका गणश्रीः सत्येन वेश्या किल दृष्टसारा दरिद्रशाला इव कस्य सेव्याः ॥६९ दानेन नश्यति वणिश्यति सत्येन सर्वथा वेश्या । नश्यति विनयेन गुरुर्नश्यति कृपया च कायस्थः ॥ ७० ॥ "वेश्याननस्य कितवस्येव वञ्चनमायया । अहो वैव्यमित्युक्त्वा परोऽपि परितुष्यति ॥ ७१ ॥ पुराह पृथिवीमेतां भ्रान्त्वा जलधिमेखलाम् प्राप्ता वेश्यास्पद लोमात्पुरं पाटलिपुत्रकम् ॥ ७२ ॥ कुटम्यस्तत्र सर्वज्ञा दृष्ट्वा मामल्पकौशलाम् । जहरुः सवनं येन होताह ततस्तेनावमानम गणेशायतनाग्रतः ।। क्ष्माभित्राविशम् ॥ ७३ ॥ स्थिता कृतोपासाहमहका रविवर्जिता ।। ७४ li</poem><noinclude></noinclude> jxevvqqeni0wezht3ip7xhalogtsdvi 341830 341829 2022-07-29T05:43:51Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Kalpana Jayanna" />{{rh|left=२६|center=काव्यमाला ।}}</noinclude><poem> मन्दपुण्यस्य जननी वात्सल्यजननी मम । सुचिरस्थायिना भद्रे शूलन निधनं गता ॥ ६३ ॥ विदितोऽयं मकारश्चेदभविष्यदसंशयः तज्जनन्या वियोगों से माभविष्यद्विचेतसः ॥ ६४॥ इत्युक्त्वा चश्चितोऽस्मीति स रुदित्वा विनिर्ययों पुरुषाकारसंदिग्धनिर्विषाणदृषोपमः ॥ ६९ ॥ नित्यं भोजनमैथुनप्रणयिनस्त्यक्तान्यकार्याः पर लोकेऽस्मिन्गुलगर्तमात्रसुखिनः सन्त्येव शून्याशयाः । ये सेषप्रतिमाः क्षयोद्यतमतेः सर्वस्वहर्तुः क्षणा- दाप्तस्यैव विनिक्षिपन्ति नितरां निःशमङ्गे शिरः ॥ ६६ इत्यबुद्धिधनाधाननिधानविविधोदयैः । कूटपण्यैरसामान्यैस्तारुण्यमतिवाह्यते ॥ ६७ ॥ असत्यनैव जीवन्ति वेश्याः सत्यविवर्जिताः । एताः सत्येन नश्यन्ति मद्येनेव कुलाङ्गनाः ॥ ६८ ॥ सत्य विनाशाय पराङ्गनानामसत्यसारा गणिका गणश्रीः सत्येन वेश्या किल दृष्टसारा दरिद्रशाला इव कस्य सेव्याः ॥६९ दानेन नश्यति वणिश्यति सत्येन सर्वथा वेश्या । नश्यति विनयेन गुरुर्नश्यति कृपया च कायस्थः ॥ ७० ॥ "वेश्याननस्य कितवस्येव वञ्चनमायया । अहो वैव्यमित्युक्त्वा परोऽपि परितुष्यति ॥ ७१ ॥ पुराह पृथिवीमेतां भ्रान्त्वा जलधिमेखलाम् प्राप्ता वेश्यास्पद लोमात्पुरं पाटलिपुत्रकम् ॥ ७२ ॥ कुटम्यस्तत्र सर्वज्ञा दृष्ट्वा मामल्पकौशलाम् । जहरुः सवनं येन होताह ततस्तेनावमानम गणेशायतनाग्रतः ।। क्ष्माभित्राविशम् ॥ ७३ ॥ स्थिता कृतोपासाहमहका रविवर्जिता ।। ७४ li</poem><noinclude></noinclude> qtdnphrqpf1uzzjuuk2q483fs4d0duh 104 115163 341831 296553 2022-07-29T05:45:31Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Kalpana Jayanna" />{{rh|left=४ समयः]|center=समयमातृका ।|right=२७}}</noinclude><poem> अब स्वप्ने गणेनाई ष्ष्टा शंकरसूनुना । उपवासाः कियन्तस्ते साप्ता इति पुनः पुनः ॥ ७१॥ स मयाभिहितः कूटकृतप्राणान्तचेष्टया । भासद्वयमतिक्रान्त व्रतादनशनस्य मे । ७६ तच्छ्रुत्वा स स्मितमुखः सर्वज्ञः प्राह मां गणः । अहो व्रतेऽपि स्वप्नेऽपि नासत्यादस्ति ते च्युतिः ॥ ७७ ॥ परितुष्टोऽस्मिते भद्रे निश्चलासत्यनिश्वयात् । महामायामयकला लब्धभोगा भविष्यसि ॥ गणेशानुचरः पूर्वमिति मह्यं वरं ददौ । असत्येनैव वेश्यानां भवन्ति धनसंपदः ॥ ७९ ॥ धनप्रधानं जनजीवभूतं लोकेषु तत्रापि विशेषयोगात् । जनाभिसारप्रतिपत्तिमाजा महीभुजां वेशमृगीदृशां च ॥ ८० ॥ धनेन लभ्यते प्रज्ञा प्रज्ञेया लभ्यते धनम् । प्रज्ञार्थी जीवलोकेऽस्मिन्परस्परनिबन्धनौ ॥ ८१ ॥ ईश्वरः स जगत्पूज्यः स वाग्मी चतुराननः यस्यास्ति द्रविण लोके स एव पुरुषोत्तमः ॥ ८२ ॥ त एवाहदयो राहुरलसः स शनैश्वरः । वक कुजन्मा सततं वित्तं यस्व न विद्यते ॥ ८३ ॥ सृजातस्य प्रयातस्य भाङ्गल्यरतहणीयताम् धनिकस्य विकारोऽपि सोबस्थेव जनप्रियः | ८४ ॥ बनिनश्चन्दनस्येव सच्छायस्य मनोमुषः । निष्फलस्यापि लोकोऽयं संपर्क बहुमन्यते ॥ ८५ ॥ 'निखिशा अपि सस्नेहा भवन्ति श्रीमतः परम् । खकेशा अपि निःस्खाना निःस्नेहा यान्ति रूक्षताम् ॥ १६ ॥ सेव्यः कवितुभादौनां गुरुः शूरकलावतीम् गतिमंदोऽभवानेव व्योममार्ग इवोन्नतः ॥ ८७ ॥</poem><noinclude></noinclude> 94pw908mb81cxj6owifpgw05wi9njc8 104 125451 341808 341791 2022-07-28T12:50:58Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}गदानिभो गदा केतुर्हन्यादृश्यो नभोगतः ॥ {{gap}}गान्धारकाशीचीनाँश्च शकाँश्च दरदैः सह । {{gap}}शवरानेकपादाँश्च पुलिन्दान् सूर्पकर्णकान् ॥ {{gap}}एतानेवंविधान् हन्याद्विशेषेणान्त्यवासिनः । {{gap}}यावद्दर्शयते पक्षाँस्तावन्मासान् निहन्ति च ॥ {{gap}}मासैर्वर्षाणि जानीयादिति शास्त्रस्य निश्चयः ।</poem>}} <small>एवं केतुचक्रस्य पुनः पुनः परिवृत्तिर्भवति । पथाऽऽह वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नक्षत्रचक्रमाकाशे यथैव परिवर्त्तते । {{gap}}केतुचक्रं तथैवेदमाकाशात् परिवर्त्तते ॥ </poem>}} <small>अथ धूमकेतसंवर्त्तकेत्वोर्युगपदुदयः । तत्र वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ततो वर्षसहस्रान्ते दृश्येते चोदितौ दिवि । {{gap}}केतुमालाग्रहस्यान्ते धूमसंवर्त्तको ग्रहौ । {{gap}}एतयोरुदये चापि निमित्तान्यपलक्षयेत् । {{gap}}स्त्रियो गर्भान् विमुचन्ति प्रतिरूपाण्यभीक्ष्णशः ॥ {{gap}}अभीक्ष्णं कम्पते वापी सशैलवनकानना । {{gap}}ससागरपुरद्दीपाऽनैकधातुधरा धरा ॥ {{gap}}पततामिव शैलानां नागानां बृहतामिव । {{gap}}नर्दतां क्षुद्रजातीनां श्रूयन्ते सुमहास्वनाः ॥ {{gap}}बालकानां कुमारीणां नराणां स्त्रीजनस्य च । {{gap}}क्रीडितस्याप्रशस्तानि व्याहृतानि तथैव च ॥ {{gap}}पतन्ति गगने चोल्काः सनिर्वाता दिशो दश । {{gap}}सज्वालाङ्गारधूमाद्याः सूर्यस्याभिमुखा इव ॥ {{gap}}एतैरेतादृशैघरैः पूर्वरूपैर्भयावहैः । {{gap}}उदयं धूमकेतोश्च ब्रूयात् संवर्त्तकस्य च ॥ </poem>}}<noinclude></noinclude> b7ezmw1aujruzebl44spkvrr1a7pr65 341809 341808 2022-07-28T12:51:12Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९०|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}गदानिभो गदा केतुर्हन्यादृश्यो नभोगतः ॥ {{gap}}गान्धारकाशीचीनाँश्च शकाँश्च दरदैः सह । {{gap}}शवरानेकपादाँश्च पुलिन्दान् सूर्पकर्णकान् ॥ {{gap}}एतानेवंविधान् हन्याद्विशेषेणान्त्यवासिनः । {{gap}}यावद्दर्शयते पक्षाँस्तावन्मासान् निहन्ति च ॥ {{gap}}मासैर्वर्षाणि जानीयादिति शास्त्रस्य निश्चयः ।</poem>}} <small>एवं केतुचक्रस्य पुनः पुनः परिवृत्तिर्भवति । पथाऽऽह वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}नक्षत्रचक्रमाकाशे यथैव परिवर्त्तते । {{gap}}केतुचक्रं तथैवेदमाकाशात् परिवर्त्तते ॥ </poem>}} <small>अथ धूमकेतसंवर्त्तकेत्वोर्युगपदुदयः । तत्र वृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ततो वर्षसहस्रान्ते दृश्येते चोदितौ दिवि । {{gap}}केतुमालाग्रहस्यान्ते धूमसंवर्त्तको ग्रहौ । {{gap}}एतयोरुदये चापि निमित्तान्यपलक्षयेत् । {{gap}}स्त्रियो गर्भान् विमुचन्ति प्रतिरूपाण्यभीक्ष्णशः ॥ {{gap}}अभीक्ष्णं कम्पते वापी सशैलवनकानना । {{gap}}ससागरपुरद्दीपाऽनैकधातुधरा धरा ॥ {{gap}}पततामिव शैलानां नागानां बृहतामिव । {{gap}}नर्दतां क्षुद्रजातीनां श्रूयन्ते सुमहास्वनाः ॥ {{gap}}बालकानां कुमारीणां नराणां स्त्रीजनस्य च । {{gap}}क्रीडितस्याप्रशस्तानि व्याहृतानि तथैव च ॥ {{gap}}पतन्ति गगने चोल्काः सनिर्वाता दिशो दश । {{gap}}सज्वालाङ्गारधूमाद्याः सूर्यस्याभिमुखा इव ॥ {{gap}}एतैरेतादृशैघरैः पूर्वरूपैर्भयावहैः । {{gap}}उदयं धूमकेतोश्च ब्रूयात् संवर्त्तकस्य च ॥ </poem>}}<noinclude></noinclude> gkup5y6qr78ibqws4tmg4mmsyxtmdoy 104 125452 341810 341745 2022-07-28T13:09:41Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>अद्भुतसागरे शि तिष्ठति तावद्वर्षाणि परस्परं शस्त्रैर्घ्नन्ति पार्थिवाः । यानि नक्षत्राणि धूपायति यत्र चोदेति तानि दारुणतरं पीडयति तदाश्रिताँश्च देशांन्- इति । वराहसंहितायाम् । पश्चात् सन्ध्याकाले संवर्त्तो नाम धूम्रताम्रशिखः । आक्रम्य वियत्र्यंशं शूलाग्रावस्थितो रौद्रः ॥ यावत एव मुहर्त्तान् दृश्यो वर्षाणि हन्ति तावन्ति । भपान् शस्त्रनिपातैरुदयर्क्षं चापि पीडयति ॥ अथ केवलधूमकेतोरुदयः । तत्रोदयपूर्वनिमित्तान्याह पराशरः । धूमकेतोः प्रागुदयनिमित्तानि । अवनेर्विचलनमग्नेः प्रभामान्द्यं प्रधूमनं दिशां शीतोष्णविपर्यासोऽतिरूक्षवायुसम्भवश्च । धूमकेतुलक्षणं फलं च भार्गवीये । धूमध्वजो धूमशिखो धूमार्चिर्धूमतारकः । एवं तावद्धूमकेतोर्लक्षणं समुदाहृतम् ॥ धूमकेतुलक्षणमाह पराशरः । अथानियतदिक्कालरूपवर्णप्रमाणसंस्थानो धूमकेतुः पराभविष्यतां देशानां राज्ञां जनपदानां च वृक्षपुरपर्वतवेश्मध्वजपताकाशस्त्रवर्मायुधावरणरथनागोष्ट्रपुरुषशयनभाण्डेषु वा दृश्यते । स एव च दिवि स्निग्धो विमलः प्रदक्षिणजटाकारशिखो गोगजाजनागवीथीं चोत्तरेण व्रजन् सुभिक्षं क्षेममारोग्यं चावहति । वराहसंहितायां तु धूमकेतोरेव ध्रुवकेतुसंज्ञया फलमुक्तम् । ध्रुवकेतुरनियतगतिप्रमाणवर्णाकृतिर्भवति विष्वक् । दिव्यान्तरिक्षभौमो भवत्ययं स्निग्ध इष्टफलः ॥ सेनाङ्गेषु नृपाणां गृहतरुशैलेषु चापि देशानाम् ।<noinclude></noinclude> avubr54hcie2jt42ae1e48ehvc0bmg5 341820 341810 2022-07-29T05:30:41Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=१९२|center=अद्भुतसागरे}}</noinclude>{{bold|शि तिष्ठति तावद्वर्षाणि परस्परं शस्त्रैर्घ्नन्ति पार्थिवाः । यानि नक्षत्राणि धूपायति यत्र चोदेति तानि दारुणतरं पीडयति तदाश्रिताँश्च देशांन्- इति ।}}{{bold|}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}पश्चात् सन्ध्याकाले संवर्त्तो नाम धूम्रताम्रशिखः । {{gap}}आक्रम्य वियत्र्यंशं शूलाग्रावस्थितो रौद्रः ॥ {{gap}}यावत एव मुहर्त्तान् दृश्यो वर्षाणि हन्ति तावन्ति । {{gap}}भपान् शस्त्रनिपातैरुदयर्क्षं चापि पीडयति ॥</poem>}} <small>अथ केवलधूमकेतोरुदयः । तत्रोदयपूर्वनिमित्तान्याह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}धूमकेतोः प्रागुदयनिमित्तानि । अवनेर्विचलनमग्नेः प्रभामान्द्यं प्रधूमनं दिशां शीतोष्णविपर्यासोऽतिरूक्षवायुसम्भवश्च ।}} <small>धूमकेतुलक्षणं फलं च भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}धूमध्वजो धूमशिखो धूमार्चिर्धूमतारकः । {{gap}}एवं तावद्धूमकेतोर्लक्षणं समुदाहृतम् ॥</poem>}} <small>धूमकेतुलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}अथानियतदिक्कालरूपवर्णप्रमाणसंस्थानो धूमकेतुः पराभविष्यतां देशानां राज्ञां जनपदानां च वृक्षपुरपर्वतवेश्मध्वज-पताकाशस्त्रवर्मायुधावरणरथनागोष्ट्रपुरुषशयनभाण्डेषु वा दृश्यते । स एव च दिवि स्निग्धो विमलः प्रदक्षिणजटा कारशिखो गोगजाजनागवीथीं चोत्तरेण व्रजन् सुभिक्षं क्षेममारोग्यं चावहति ।}} <small>वराहसंहितायां तु धूमकेतोरेव ध्रुवकेतुसंज्ञया फलमुक्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ध्रुवकेतुरनियतगतिप्रमाणवर्णाकृतिर्भवति विष्वक् । {{gap}}दिव्यान्तरिक्षभौमो भवत्ययं स्निग्ध इष्टफलः ॥ {{gap}}सेनाङ्गेषु नृपाणां गृहतरुशैलेषु चापि देशानाम् ।</poem>}}<noinclude></noinclude> jryoi2ii0989tpfv6yppqeofncp9fwv 341821 341820 2022-07-29T05:32:16Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|शि तिष्ठति तावद्वर्षाणि परस्परं शस्त्रैर्घ्नन्ति पार्थिवाः । यानि नक्षत्राणि धूपायति यत्र चोदेति तानि दारुणतरं पीडयति तदाश्रिताँश्च देशांन्- इति ।}}{{bold|}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}पश्चात् सन्ध्याकाले संवर्त्तो नाम धूम्रताम्रशिखः । {{gap}}आक्रम्य वियत्र्यंशं शूलाग्रावस्थितो रौद्रः ॥ {{gap}}यावत एव मुहर्त्तान् दृश्यो वर्षाणि हन्ति तावन्ति । {{gap}}भपान् शस्त्रनिपातैरुदयर्क्षं चापि पीडयति ॥</poem>}} <small>अथ केवलधूमकेतोरुदयः । तत्रोदयपूर्वनिमित्तान्याह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}धूमकेतोः प्रागुदयनिमित्तानि । अवनेर्विचलनमग्नेः प्रभामान्द्यं प्रधूमनं दिशां शीतोष्णविपर्यासोऽतिरूक्षवायुसम्भवश्च ।}} <small>धूमकेतुलक्षणं फलं च भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}धूमध्वजो धूमशिखो धूमार्चिर्धूमतारकः । {{gap}}एवं तावद्धूमकेतोर्लक्षणं समुदाहृतम् ॥</poem>}} <small>धूमकेतुलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}अथानियतदिक्कालरूपवर्णप्रमाणसंस्थानो धूमकेतुः पराभविष्यतां देशानां राज्ञां जनपदानां च वृक्षपुरपर्वतवेश्मध्वज-पताकाशस्त्रवर्मायुधावरणरथनागोष्ट्रपुरुषशयनभाण्डेषु वा दृश्यते । स एव च दिवि स्निग्धो विमलः प्रदक्षिणजटा कारशिखो गोगजाजनागवीथीं चोत्तरेण व्रजन् सुभिक्षं क्षेममारोग्यं चावहति ।}} <small>वराहसंहितायां तु धूमकेतोरेव ध्रुवकेतुसंज्ञया फलमुक्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ध्रुवकेतुरनियतगतिप्रमाणवर्णाकृतिर्भवति विष्वक् । {{gap}}दिव्यान्तरिक्षभौमो भवत्ययं स्निग्ध इष्टफलः ॥ {{gap}}सेनाङ्गेषु नृपाणां गृहतरुशैलेषु चापि देशानाम् ।</poem>}}<noinclude></noinclude> l2hf9r0bsr4gp8sshzboimoriuxygtm 341823 341821 2022-07-29T05:32:48Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९२|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|शि तिष्ठति तावद्वर्षाणि परस्परं शस्त्रैर्घ्नन्ति पार्थिवाः । यानि नक्षत्राणि धूपायति यत्र चोदेति तानि दारुणतरं पीडयति तदाश्रिताँश्च देशांन्- इति ।}}{{bold|}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}पश्चात् सन्ध्याकाले संवर्त्तो नाम धूम्रताम्रशिखः । {{gap}}आक्रम्य वियत्र्यंशं शूलाग्रावस्थितो रौद्रः ॥ {{gap}}यावत एव मुहर्त्तान् दृश्यो वर्षाणि हन्ति तावन्ति । {{gap}}भपान् शस्त्रनिपातैरुदयर्क्षं चापि पीडयति ॥</poem>}} <small>अथ केवलधूमकेतोरुदयः । तत्रोदयपूर्वनिमित्तान्याह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}धूमकेतोः प्रागुदयनिमित्तानि । अवनेर्विचलनमग्नेः प्रभामान्द्यं प्रधूमनं दिशां शीतोष्णविपर्यासोऽतिरूक्षवायुसम्भवश्च ।}} <small>धूमकेतुलक्षणं फलं च भार्गवीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}धूमध्वजो धूमशिखो धूमार्चिर्धूमतारकः । {{gap}}एवं तावद्धूमकेतोर्लक्षणं समुदाहृतम् ॥</poem>}} <small>धूमकेतुलक्षणमाह पराशरः ।</small> {{bold|{{gap}}अथानियतदिक्कालरूपवर्णप्रमाणसंस्थानो धूमकेतुः पराभविष्यतां देशानां राज्ञां जनपदानां च वृक्षपुरपर्वतवेश्मध्वज-पताकाशस्त्रवर्मायुधावरणरथनागोष्ट्रपुरुषशयनभाण्डेषु वा दृश्यते । स एव च दिवि स्निग्धो विमलः प्रदक्षिणजटा कारशिखो गोगजाजनागवीथीं चोत्तरेण व्रजन् सुभिक्षं क्षेममारोग्यं चावहति ।}} <small>वराहसंहितायां तु धूमकेतोरेव ध्रुवकेतुसंज्ञया फलमुक्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ध्रुवकेतुरनियतगतिप्रमाणवर्णाकृतिर्भवति विष्वक् । {{gap}}दिव्यान्तरिक्षभौमो भवत्ययं स्निग्ध इष्टफलः ॥ {{gap}}सेनाङ्गेषु नृपाणां गृहतरुशैलेषु चापि देशानाम् ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 6fw1k6bl29enfvszg35cgg0odt4bp2p 104 125453 341832 341746 2022-07-29T05:50:31Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१९३}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}गृहिणामुपस्करेषु च विनाशिनां दर्शनं याति ॥}} <small>गार्गीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मृख्यात्मजः स एवेह धूमकेतुः क्षयावहः । {{gap}}दिव्यन्तरिक्षे भूमौ च जले चासौ प्रदृश्यते ॥</poem>}} <small>अपरेऽपि ये केतवः कथितास्ते दिव्यान्तरिक्षमाश्च भवन्ति अत एव शास्त्रे केतूनां गणनमशक्यत्वात्रोक्तम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}दर्शनमस्तमनं वा न गणितविधिनाऽस्य शक्यते ज्ञातुम् । {{gap}}दिव्यान्तरिक्षभौमास्त्रिविधाः स्युः केतवो यस्मात् ॥ {{gap}}अहुताशेऽतलरूपं यस्मिँस्तकेतुरूप मेवोक्तम् । {{gap}}स्वद्योतपिशाचालयमणिरत्नादीन् परित्यज्य ॥ {{gap}}ध्वजशस्त्रभवनतरुतुरगकुञ्जराद्येष्वथान्तरिक्षास्ते । {{gap}}दिव्या नक्षत्रस्था भौमाः स्युरतोऽन्यथा शिखिनः ॥</poem>}}{{bold|<poem></poem>}} <small>गार्गीये तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अन्तरिक्षे यदा धूमो ज्वाला वा संप्रपद्यते । {{gap}}आन्तरिक्षः स केतुः स्याद्दिव्यस्ताराश्रितः स्मृतः ॥ {{gap}}पर्वताश्चैव वृक्षाश्च प्रासादनगराणि च । {{gap}}अकस्माद्यत्र धूम्यन्ते ध्वजवर्मायुधानि च ॥ {{gap}}रसवर्णविपर्यासः शब्दसंस्पर्शयोस्तथा । {{gap}}वृक्षौषधितृणे गुल्मे विकृतिर्यत्र दृश्यते ॥ {{gap}}तत्र भौमं विजानीयाद्धूमकेतुमुपस्थितम् । {{gap}}आन्तरिक्षोऽथ भौमो वा यत्र केतुः प्रदृश्यते ॥ {{gap}}तस्य देशस्य षण्मासाद्विनाशं परिनिर्दिशेत् । {{gap}}दिवा वा यदि वा रात्रौ दृश्येत ज्वलनं यदि ॥ {{gap}}यत्रासौ केतुरुदितस्तस्य देशस्य नाशकृत् ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 5zq7hc1yfqn6mxyu0czwanuae48awsm 341833 341832 2022-07-29T05:51:16Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावर्त्तः ।|right=१९३}}}}</noinclude>{{bold|{{gap}}गृहिणामुपस्करेषु च विनाशिनां दर्शनं याति ॥}} <small>गार्गीये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मृख्यात्मजः स एवेह धूमकेतुः क्षयावहः । {{gap}}दिव्यन्तरिक्षे भूमौ च जले चासौ प्रदृश्यते ॥</poem>}} <small>अपरेऽपि ये केतवः कथितास्ते दिव्यान्तरिक्षमाश्च भवन्ति अत एव शास्त्रे केतूनां गणनमशक्यत्वात्रोक्तम् ।</small> <small>तथा च वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}दर्शनमस्तमनं वा न गणितविधिनाऽस्य शक्यते ज्ञातुम् । {{gap}}दिव्यान्तरिक्षभौमास्त्रिविधाः स्युः केतवो यस्मात् ॥ {{gap}}अहुताशेऽतलरूपं यस्मिँस्तकेतुरूप मेवोक्तम् । {{gap}}स्वद्योतपिशाचालयमणिरत्नादीन् परित्यज्य ॥ {{gap}}ध्वजशस्त्रभवनतरुतुरगकुञ्जराद्येष्वथान्तरिक्षास्ते । {{gap}}दिव्या नक्षत्रस्था भौमाः स्युरतोऽन्यथा शिखिनः ॥</poem>}}{{bold|<poem></poem>}} <small>गार्गीये तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अन्तरिक्षे यदा धूमो ज्वाला वा संप्रपद्यते । {{gap}}आन्तरिक्षः स केतुः स्याद्दिव्यस्ताराश्रितः स्मृतः ॥ {{gap}}पर्वताश्चैव वृक्षाश्च प्रासादनगराणि च । {{gap}}अकस्माद्यत्र धूम्यन्ते ध्वजवर्मायुधानि च ॥ {{gap}}रसवर्णविपर्यासः शब्दसंस्पर्शयोस्तथा । {{gap}}वृक्षौषधितृणे गुल्मे विकृतिर्यत्र दृश्यते ॥ {{gap}}तत्र भौमं विजानीयाद्धूमकेतुमुपस्थितम् । {{gap}}आन्तरिक्षोऽथ भौमो वा यत्र केतुः प्रदृश्यते ॥ {{gap}}तस्य देशस्य षण्मासाद्विनाशं परिनिर्दिशेत् । {{gap}}दिवा वा यदि वा रात्रौ दृश्येत ज्वलनं यदि ॥ {{gap}}यत्रासौ केतुरुदितस्तस्य देशस्य नाशकृत् ।</poem>}}<noinclude></noinclude> fz35pb0gu157wg08bsem5pd6pzlv9bd 104 125454 341834 341747 2022-07-29T06:03:32Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>दिव्यादिफलेषु विशेषो वटकणिकायाम् । दिव्या नक्षत्रस्थास्तीव्रफला मन्दफलकरा भौमाः । प्राणिध्वजादितुङ्गेष्वथान्तरिक्षा न चात्यशुभाः ॥ केचित् केतुसहस्रं शतमेकसमन्वितं वदन्त्यपरे । नारदमतमेकोऽयं त्रिस्थानभवो विविधरूपः ॥ तथा च नारदः । दिव्योऽन्तरिक्षो भौमाख्य एकः केतः प्रकीर्त्तितः । शुभाशुभफलं लोके ददात्यस्तमनोदयैः ॥ असंख्याता: केतवो भवन्तीत्युक्तमाथर्वणाद्भुते । अनेकशतसाहस्राननेकशतलक्षणान् । देवलस्तु ग्रहानाह सर्वानेव पृथक्फलान् ॥ वराहसंहितायां तु । यद्येको यदि बहवः किमनेन फलं तु सर्वथा वाच्यम् । उदयास्तमनैः स्थानैः स्पर्शैराधूपनै र्दृष्टैः ॥ बृद्धगर्गः । सर्वथैवोपहिंसन्ति केतवो दारुणा जगत् । दिक्कालाकारवर्णैश्च दृश्यमाना नभोगताः ॥ अथोल्काभिहतशिखाफलं वराहसंहितायाम् । उल्काभिताडितशिखः शिखी शिवः शिवतरोऽभिदृष्टो यः । अशुभं स एव चोलावगाणसितहूणचीनानाम् ॥ वृद्धगर्गस्तु । यानि यान्युपहिंसन्ति नक्षत्राणि महाग्रहाः । तेषां तेषां जनपदान् केतवो घ्नन्ति दर्शने ॥ नक्षत्रजनपदान् नक्षत्राद्भुतावर्त्ते वक्ष्यामः । वर्णैः इति अ ।<noinclude></noinclude> 2dlpbd2w9yqyyz058idwx5yuucp2bnj 341836 341834 2022-07-29T06:25:25Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=१९४|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude><small>दिव्यादिफलेषु विशेषो वटकणिकायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}दिव्या नक्षत्रस्थास्तीव्रफला मन्दफलकरा भौमाः । {{gap}}प्राणिध्वजादितुङ्गेष्वथान्तरिक्षा न चात्यशुभाः ॥ {{gap}}केचित् केतुसहस्रं शतमेकसमन्वितं वदन्त्यपरे । {{gap}}नारदमतमेकोऽयं त्रिस्थानभवो विविधरूपः ॥</poem>}} <small>तथा च नारदः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}दिव्योऽन्तरिक्षो भौमाख्य एकः केतः प्रकीर्त्तितः । {{gap}}शुभाशुभफलं लोके ददात्यस्तमनोदयैः ॥</poem>}} <small>असंख्याता: केतवो भवन्तीत्युक्तमाथर्वणाद्भुते ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अनेकशतसाहस्राननेकशतलक्षणान् । {{gap}}देवलस्तु ग्रहानाह सर्वानेव पृथक्फलान् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायां तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}यद्येको यदि बहवः किमनेन फलं तु सर्वथा वाच्यम् । {{gap}}उदयास्तमनैः स्थानैः स्पर्शैराधूपनै<ref>वर्णैः इति अ ।</ref>र्दृष्टैः ॥</poem>}} <small>बृद्धगर्गः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}सर्वथैवोपहिंसन्ति केतवो दारुणा जगत् । {{gap}}दिक्कालाकारवर्णैश्च दृश्यमाना नभोगताः ॥</poem>}} <small>अथोल्काभिहतशिखाफलं वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उल्काभिताडितशिखः शिखी शिवः शिवतरोऽभिदृष्टो यः । {{gap}}अशुभं स एव चोलावगाणसितहूणचीनानाम् ॥</poem>}} <small>वृद्धगर्गस्तु ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}यानि यान्युपहिंसन्ति नक्षत्राणि महाग्रहाः । {{gap}}तेषां तेषां जनपदान् केतवो घ्नन्ति दर्शने ॥</poem>}} <small>नक्षत्रजनपदान् नक्षत्राद्भुतावर्त्ते वक्ष्यामः ।</small><noinclude></noinclude> 991zsvl60la8l2ow6ky0zjlxebnlw9j 104 125455 341837 341748 2022-07-29T06:34:04Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावतः ।|right=१९५}}}}</noinclude><small>पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}येषां नक्षत्रविषये रूक्षः सज्वाललोहितः । {{gap}}दृश्यते बहुमूर्त्तिश्च तेषां विन्द्यान्महद्भयम् ॥ {{gap}}अवर्षं शस्त्रकोपं च व्याधिदुर्भिक्षमेव च । {{gap}}कुर्यान्नृपतिपीडां च स्वचऋपरचक्रतः ॥ {{gap}}यत्रोत्तिष्ठति नक्षत्रे प्रवासं यत्र गच्छति । {{gap}}धूपयेहा स्पृशेद्वाऽपि हन्याद्देशाँस्तदाश्रयान् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>ये शस्ताँस्तान् हित्वा केतुभिराधूपितेऽथ वा स्पृष्टे । {{gap}}नक्षत्रे भवति वधो येषां राज्ञां प्रवक्ष्ये तान् ॥ {{gap}}अश्विन्यामश्मकपं भरणीषु किरातपार्थिवं हन्यात् । {{gap}}बहुलासु कलिङ्गेशं रोहिण्यां शूरसेनपतिम् ॥ {{gap}}औशीनरमपि सौम्ये जलजाजीवाधिपं तथाऽऽर्द्रासु । {{gap}}आदित्येऽश्मकनाथं पुष्ये मगधाधिपं हन्ति ॥ {{gap}}असिकेश भौज पित्र्येऽङ्गं नाथमपि भाग्ये । {{gap}}औज्जयिनिकमार्यम् सावित्र्य दण्डकाधिपतिम् ॥ {{gap}}चित्रासु कुरुक्षेत्राधिपस्य मरणं समादिशेत् तज्ज्ञः। {{gap}}काश्मीरककाम्बोजौ नृपती प्राभञ्जने न स्तः ॥ {{gap}}इक्ष्वाकुरलकनाथश्च हन्यते यदि भवेद्विशाखासु । {{gap}}मैत्रे पुण्ड्राधिपतिये॑ष्टासु च सार्वभौमवधः ॥ {{gap}}मलेऽन्ध्रमद्रकपती जलदेव काशिपो मरणमेति । {{gap}}यौधेयकार्जुनायन शिविचैद्यान् वैश्वदेवे च ॥ {{gap}}हन्यात् कैकयनाथं पाञ्चनदं सिंहलाधिपं चाङ्गम्<ref>बाङ्गम् इति अ ।</ref> ।</poem>}}<noinclude></noinclude> 7f0cgc7i9isn2f7uxhz19ml7mzgqtiv 341838 341837 2022-07-29T06:34:36Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|center=केत्वद्भुतावतः ।|right=१९५}}}}</noinclude><small>पराशरः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}येषां नक्षत्रविषये रूक्षः सज्वाललोहितः । {{gap}}दृश्यते बहुमूर्त्तिश्च तेषां विन्द्यान्महद्भयम् ॥ {{gap}}अवर्षं शस्त्रकोपं च व्याधिदुर्भिक्षमेव च । {{gap}}कुर्यान्नृपतिपीडां च स्वचऋपरचक्रतः ॥ {{gap}}यत्रोत्तिष्ठति नक्षत्रे प्रवासं यत्र गच्छति । {{gap}}धूपयेहा स्पृशेद्वाऽपि हन्याद्देशाँस्तदाश्रयान् ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}ये शस्ताँस्तान् हित्वा केतुभिराधूपितेऽथ वा स्पृष्टे । {{gap}}नक्षत्रे भवति वधो येषां राज्ञां प्रवक्ष्ये तान् ॥ {{gap}}अश्विन्यामश्मकपं भरणीषु किरातपार्थिवं हन्यात् । {{gap}}बहुलासु कलिङ्गेशं रोहिण्यां शूरसेनपतिम् ॥ {{gap}}औशीनरमपि सौम्ये जलजाजीवाधिपं तथाऽऽर्द्रासु । {{gap}}आदित्येऽश्मकनाथं पुष्ये मगधाधिपं हन्ति ॥ {{gap}}असिकेश भौज पित्र्येऽङ्गं नाथमपि भाग्ये । {{gap}}औज्जयिनिकमार्यम् सावित्र्य दण्डकाधिपतिम् ॥ {{gap}}चित्रासु कुरुक्षेत्राधिपस्य मरणं समादिशेत् तज्ज्ञः। {{gap}}काश्मीरककाम्बोजौ नृपती प्राभञ्जने न स्तः ॥ {{gap}}इक्ष्वाकुरलकनाथश्च हन्यते यदि भवेद्विशाखासु । {{gap}}मैत्रे पुण्ड्राधिपतिये॑ष्टासु च सार्वभौमवधः ॥ {{gap}}मलेऽन्ध्रमद्रकपती जलदेव काशिपो मरणमेति । {{gap}}यौधेयकार्जुनायन शिविचैद्यान् वैश्वदेवे च ॥ {{gap}}हन्यात् कैकयनाथं पाञ्चनदं सिंहलाधिपं चाङ्गम्<ref>बाङ्गम् इति अ ।</ref> ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> bimqdx290f9voef75z4wlc46vf4hoyw 104 125456 341841 341749 2022-07-29T07:01:04Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=११६|center|=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>नैमिषनृपं किरातं श्रवणादिषु षट्स्वनुक्रमतः ॥ मृदुनक्षत्राभ्युदिताशुभकेतुफलमाहाथर्वमुनिः । मृदुध्रुवोग्रक्षिप्रेषु साधारणचरेषु च । दारुणेषु च ऋक्षेषु विद्यात् तत्सदृशं फलम् ॥ यथादेशं यथावर्णं यथावर्गपरिग्रहम् । सर्व एवोदिता हन्युः सर्व एवाशुभा ग्रहाः ॥ भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यक्षयनिमित्तम् । “धूमकेतुर्महाघोरः पुष्यमाक्रम्य तारकम् । सेनयोरशिवं घोरं ज्येष्ठामाक्रम्य तिष्ठति ” * ॥ हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् । “केतुना धूमकेतोस्तु नक्षत्राणि त्रयोदश । भरण्यादीनि भिन्नानि नानुयान्ति निशाकरम्' ॥ वराहसंहितायाम् । उदयति सततं यदा शिखी चरति भचक्रमशेषमेव वा । अनुभवति पुराकृतं तदा फलमशुभं सचराचरं जगत् ॥ गार्गाये । अथ यत्रोदितः केतुः सोमं समुपधूपयेत् । तदा सर्वं शोषमेति भौमं स्थावरजङ्गमम् समुद्राश्च क्षयं यान्ति सर्वा नद्यः सरांसि च । हैमवत्यो विशुष्यन्ति नद्योऽन्यासां तु का कथा ॥ नखकेशवहो वायुः कपालशकलाकुलः । {{rule}} * ३.अ, १३ श्लो. । + २३ अ. २७ श्लो. । केतोरुत्पातविशेषस्य केतुना पुच्छेन भरण्यादीनि त्रयोदश उत्तराभाद्रपदपर्यन्तं नक्षत्राणि यदि भिन्नानि तदा निशाकरं चन्द्रं नानुयान्ति चन्द्रकृतं फलं न भवतीति टीकाकारसम्मतोऽर्थः । भौमवत्यः इति अ. ।<noinclude></noinclude> 8i0jm77r09u7fz3a5gv3420iqiogmy5 341843 341841 2022-07-29T07:06:58Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=११६|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}नैमिषनृपं किरातं श्रवणादिषु षट्स्वनुक्रमतः ॥</poem>}} <small>मृदुनक्षत्राभ्युदिताशुभकेतुफलमाहाथर्वमुनिः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मृदुध्रुवोग्रक्षिप्रेषु साधारणचरेषु च । {{gap}}दारुणेषु च ऋक्षेषु विद्यात् तत्सदृशं फलम् ॥ {{gap}}यथादेशं यथावर्णं यथावर्गपरिग्रहम् । {{gap}}सर्व एवोदिता हन्युः सर्व एवाशुभा ग्रहाः ॥</poem>}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यक्षयनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“धूसेनयोरशिवं घोरं पुष्यमाक्रम्य ताटकम्। {{gap}}सेनयोरशिवं घोरं ज्येष्ठामाक्रम्य तिष्ठति ” * ॥</poem>}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“केतुना धूमकेतोस्तु नक्षत्राणि त्रयोदश । {{gap}}भरण्यादीनि भिन्नानि नानुयान्ति निशाकरम्' ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उदयति सततं यदा शिखी चरति भचक्रमशेषमेव वा । {{gap}}अनुभवति पुराकृतं तदा फलमशुभं सचराचरं जगत् ॥</poem>}} <small>गार्गाये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अथ यत्रोदितः केतुः सोमं समुपधूपयेत् । {{gap}}तदा सर्वं शोषमेति भौमं स्थावरजङ्गमम् {{gap}}समुद्राश्च क्षयं यान्ति सर्वा नद्यः सरांसि च । {{gap}}हैमवत्यो विशुष्यन्ति नद्योऽन्यासां तु का कथा ॥ {{gap}}नखकेशवहो वायुः कपालशकलाकुलः ।</poem>}} {{rule}} * ३.अ, १३ श्लो. । + २३ अ. २७ श्लो. । केतोरुत्पातविशेषस्य केतुना पुच्छेन भरण्यादीनि त्रयोदश उत्तराभाद्रपदपर्यन्तं नक्षत्राणि यदि भिन्नानि तदा निशाकरं चन्द्रं नानुयान्ति चन्द्रकृतं फलं न भवतीति टीकाकारसम्मतोऽर्थः । भौमवत्यः इति अ. ।<noinclude></noinclude> 7uswy67om99hlfm58dqled6nt4gdx90 341845 341843 2022-07-29T07:09:50Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=११६|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}नैमिषनृपं किरातं श्रवणादिषु षट्स्वनुक्रमतः ॥</poem>}} <small>मृदुनक्षत्राभ्युदिताशुभकेतुफलमाहाथर्वमुनिः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मृदुध्रुवोग्रक्षिप्रेषु साधारणचरेषु च । {{gap}}दारुणेषु च ऋक्षेषु विद्यात् तत्सदृशं फलम् ॥ {{gap}}यथादेशं यथावर्णं यथावर्गपरिग्रहम् । {{gap}}सर्व एवोदिता हन्युः सर्व एवाशुभा ग्रहाः ॥</poem>}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यक्षयनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“धूसेनयोरशिवं घोरं पुष्यमाक्रम्य ताटकम्। {{gap}}सेनयोरशिवं घोरं ज्येष्ठामाक्रम्य तिष्ठति ”<ref>३.अ, १३ श्लो. ।</ref> ॥</poem>}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“केतुना धूमकेतोस्तु नक्षत्राणि त्रयोदश । {{gap}}भरण्यादीनि भिन्नानि नानुयान्ति निशाकरम्"<ref>२३ अ. २७ श्लो. । केतोरुत्पातविशेषस्य केतुना पुच्छेन भरण्यादीनि त्रयोदश उत्तराभाद्रपदपर्यन्तं नक्षत्राणि यदि भिन्नानि तदा निशाकरं चन्द्रं नानुयान्ति चन्द्रकृतं फलं न भवतीति टीकाकारसम्मतोऽर्थः ।</ref> ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उदयति सततं यदा शिखी चरति भचक्रमशेषमेव वा । {{gap}}अनुभवति पुराकृतं तदा फलमशुभं सचराचरं जगत् ॥</poem>}} <small>गार्गाये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अथ यत्रोदितः केतुः सोमं समुपधूपयेत् । {{gap}}तदा सर्वं शोषमेति भौमं स्थावरजङ्गमम् {{gap}}समुद्राश्च क्षयं यान्ति सर्वा नद्यः सरांसि च । {{gap}}हैमवत्यो ref>भौमवत्यः इति अ. ।</ref> विशुष्यन्ति नद्योऽन्यासां तु का कथा ॥ {{gap}}नखकेशवहो वायुः कपालशकलाकुलः ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> 8e7mhn90ot926t5gropbz0dck8oiy2g 341846 341845 2022-07-29T07:10:34Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" />{{bold|{{rh|left=११६|center=अद्भुतसागरे}}}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}नैमिषनृपं किरातं श्रवणादिषु षट्स्वनुक्रमतः ॥</poem>}} <small>मृदुनक्षत्राभ्युदिताशुभकेतुफलमाहाथर्वमुनिः ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}मृदुध्रुवोग्रक्षिप्रेषु साधारणचरेषु च । {{gap}}दारुणेषु च ऋक्षेषु विद्यात् तत्सदृशं फलम् ॥ {{gap}}यथादेशं यथावर्णं यथावर्गपरिग्रहम् । {{gap}}सर्व एवोदिता हन्युः सर्व एवाशुभा ग्रहाः ॥</poem>}} <small>भीष्मपर्वणि कुरुपाण्डवसैन्यक्षयनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“धूसेनयोरशिवं घोरं पुष्यमाक्रम्य ताटकम्। {{gap}}सेनयोरशिवं घोरं ज्येष्ठामाक्रम्य तिष्ठति ”<ref>३.अ, १३ श्लो. ।</ref> ॥</poem>}} <small>हरिवंशे कंसवधनिमित्तम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}“केतुना धूमकेतोस्तु नक्षत्राणि त्रयोदश । {{gap}}भरण्यादीनि भिन्नानि नानुयान्ति निशाकरम्"<ref>२३ अ. २७ श्लो. । केतोरुत्पातविशेषस्य केतुना पुच्छेन भरण्यादीनि त्रयोदश उत्तराभाद्रपदपर्यन्तं नक्षत्राणि यदि भिन्नानि तदा निशाकरं चन्द्रं नानुयान्ति चन्द्रकृतं फलं न भवतीति टीकाकारसम्मतोऽर्थः ।</ref> ॥</poem>}} <small>वराहसंहितायाम् ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}उदयति सततं यदा शिखी चरति भचक्रमशेषमेव वा । {{gap}}अनुभवति पुराकृतं तदा फलमशुभं सचराचरं जगत् ॥</poem>}} <small>गार्गाये ।</small> {{bold|<poem>{{gap}}अथ यत्रोदितः केतुः सोमं समुपधूपयेत् । {{gap}}तदा सर्वं शोषमेति भौमं स्थावरजङ्गमम् {{gap}}समुद्राश्च क्षयं यान्ति सर्वा नद्यः सरांसि च । {{gap}}हैमवत्यो <ref>भौमवत्यः इति अ. ।</ref> विशुष्यन्ति नद्योऽन्यासां तु का कथा ॥ {{gap}}नखकेशवहो वायुः कपालशकलाकुलः ।</poem>}} {{rule}}<noinclude></noinclude> memaa3tf6duxsd5y8p9jce6wfalomg0 104 125475 341839 341803 2022-07-29T06:56:38Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>तपतीसंवरणे पाणिस्पर्शविधावमीभिरुचितैनींतेव दातुं विभो - रालम्ब्याङ्गमधोक्षजस्य भवतां कामप्रसूः कल्पताम् ॥ १ ॥ पाणिस्पर्शविधिः उचितैरमीभिः विभोरधोक्षजस्य दातुमङ्गमालम्ब्य नीतेव | पाणि- स्पर्शविधिः परिणयनानुष्ठानम् । पुरा किल भगवती पुरुषोत्तमशक्तिरविनाभूतापि लोकानुग्रहाय प्रादुर्भावं प्रकाशयन्ती अपर्णेव हिमवन्तं क्षीरार्णवं पितृत्वेनाङ्गीकृत्य अमृतमथनमध्ये कौस्तुभादिभिः सह प्रादुर्भूय सकलसुरसमाजसभाजितं चतुर्भुजं स्वयंवरितुं करकमलविमलमालालङ्कृता यदा समुद्यता, तदा लोकोत्तरेणाङ्गोपाङ्ग- सौन्दर्येण समुचितकान्तविषयरतिसमुल्लसितेन सात्त्विकानुभावेन च शोभमाना ता- मवस्थामेव विवाहत्वेनाङ्गीकृत्य प्रकृतसौरूप्यविकारापह्ववेन एवमुत्प्रेक्ष्यते । अमी- भिरिति विवरणं हृदि निधाय समष्ट्या कथनम् । उचितैः सहजत्वेन नयनयोग्यैः । विभोः अपरिच्छिन्नव्याप्तिकस्य 'अधो न क्षीयते जातु' इति व्युत्पत्त्या नित्यस्य निर्विकारस्य पुरुषोत्तमस्य । अत एव गौरवेण सम्बन्धिनयनयोग्यत्वम् । दातुं समर्पयितुम् । नित्याया विष्णुशक्तेर्न कदाचिद् विनाभावः, अतो नित्य एव सम्ब- न्धः, पृथग्भावः कल्पनाकृत एव । अत एव प्रकाशितपृथग्भावायाः समर्पणमेव दानम् । अत एव सम्प्रदानत्वेनानिर्देशः । अधोक्षजस्य लक्ष्मीरिति च सम्बन्धः स्फुर- ति । अङ्गमालम्ब्य सौहार्दनापृथग्भावमालम्ब्य | नीतेव समीपं प्रापितेव । यथा लोके लोभनीया कन्या महते पुरुषाय दातुं सहजादिभिः करचरणादीन्यङ्गान्याल - म्ब्य सादरमुद्धृत्य नीयते, तथेहापि नयनमुत्प्रेक्ष्यते । अमीभिरिति नापुंसकः सं- स्कारः । अमीभिरिति समष्टिकथने केन कया वा इत्याकाङ्क्षायामाह - सुधया धर्म- जलच्छलेन कपोलमणिदर्पणादिषु समुद्भूतस्वेदबिन्दुव्याजेन । अत्र स्थूलधियामेव घर्मजलबुद्धिः । तन्न, सुधैव इति प्रकृतापह्ववः । दन्तच्छदच्छद्मना कौस्तुभेन अत्रापि ‘परिणमति रोमावलिवपुरि’त्यादिवदपह्नवः । अत्र सोदरत्वं सर्वसाधारणम् । अत्र घर्मजलस्य सुधया दन्तच्छदस्य कौस्तुभेन ललाटस्येन्दुशकलेन च हृद्यता- दिना साम्ये प्रतिपाद्ये प्रकृतं निषिध्याप्रकृतसाधन रूपया पहनुत्या तदनुगृहीतयोत्प्रेक्षया च लोकमातुः प्रियतमसन्निधिसमुचितविकारस्फुरणं तदानन्दावहं लोकोत्तरमङ्गचा- तुर्यं च प्रकाशितम् । तेन समुचितालङ्कारसमेधितस्य वाक्यार्थस्य देवताविषयरति- रूप भावं प्रति जागरणं प्रतिपादितम् । अत्र दिव्यमिथुनप्राथमिक सम्बन्धप्रतिपादनेन उत्तमप्रकृतिनायकाश्रयः शृङ्गाररसोऽत्र प्राधान्येन प्रतिपाद्यत इत्यासूत्रितम् ॥ १॥ -<noinclude></noinclude> rt6fzolxftt0euhsicl9prlzmgd6grl 104 125476 341840 341804 2022-07-29T07:00:34Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>प्रथमोऽङ्कः । (विचिन्त्य) अलं प्रविस्तरेण । अधुनातनमभ्युदयप्रमोदातिभारमात्म- कुटुम्बिन्यै संविभजामि (परिक्रम्य नेपथ्याभिमुखनवलोक्य) आर्ये ! इत स्तावत् । ( प्रविश्य ) नटी - (क) अय्य! इअह्नि । - सूत्रधारः - आर्ये! अद्याहमार्यमिश्रैराज्ञप्तः यथा—भवता तावद् अपूर्वेऽस्मिन्नादिराजकथासनाथे तपतीसंवरणनाम्नि नाटके आर्य ! इयमस्मि । , एवमाशिषं प्रयुज्य सूच्यसूचनप्रस्तावाय समापयति-अलमिति । वर्णनी- यस्य गौरवेणास्माकं भक्त्या च पुनः पुनर्वर्णयितुमेव युक्तम् । अस्माकमन्यत्र संरम्भाद् इयतैवाभीष्टस्योक्तत्वाच्च प्रचुरप्रशंसनस्य नायं काल इति भावः । कुत्र पुनरुद्यम इत्यत्राह-अधुनातनमिति । अधुनातनमित्यनेनापेक्षितकालसिद्ध्या औत्सु- क्यं प्रतिपादितम् । अभ्युदयप्रमोदातिभारम् अभ्युदयनिमित्तप्रमोदरूपमतिभारम् । अभ्युदयः वक्ष्यमाणो हृदयस्थापितः सामाजिकाज्ञालाभः, तस्य प्रयोगेण ख्या- तिलाभपूजाहेतुत्वात् प्रमोदः, तस्य प्राचुर्येणातिभारत्वमारोपितं, तम् आत्मकु- टुम्बिन्यै संविभजामि । आत्मशब्देन गुणवत्तया कुटुम्बिन्यां पक्षपातातिशयः प्रकाश्यते । अत एव संविभागयोग्यत्वम् । लोके दुर्भरस्य भारस्य इष्टजनविभ- जने वोढव्यत्वं दृष्टम् । तत एवमुक्तिः । ततश्चेष्टतया आह्वानम् । आर्ये! इति अ- न्योन्यसमुदाचारप्रकारः । इतस्तावदिति तस्याः स्वाधीनतातिशयेन शेषानिर्देशः । •अर्भाष्टस्य नोच्चैः कथनीयत्वमितीतस्तावदित्युक्तम् || झटिति समागतां तामाह -- अद्येति । अद्य विश्रान्त प्रयोगैरस्माभिरपेक्षिते काले । आर्यमिश्रैः सामाजिकैः, न तु तन्नियुक्तेनान्येन । आज्ञतः सादरं नियुक्तः । भवतेत्यादि इतीत्यन्तं नियोगप्रकारः । भवता नटवर्गपूज्येन । तावत् प्रथमं, पुनः प्रयोगान्तरनिरूपणम् । अपूर्वे नूतने तेन च रुचिहेतुत्वम् । आदिराजस्य संवर- णाख्यस्य कथया इतिवृत्तेन सनाथे वैशिष्ट्यं प्रापिते । अनेन तस्य नायकत्वं तञ्चरितस्याधिकारिकत्वं च प्रकाशितम् । तपतीसंवरणनाम्नीति प्रबन्धनामकर- १. पदमिदं ख ग घ पुस्तकेषु न दृश्यते.<noinclude></noinclude> qam8bta5bcuiac85ton6q58i2exv1f5 104 125477 341842 341805 2022-07-29T07:04:37Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>तपतीसंवरणे नवरसानि प्रयोगामृतान्तराणि वयं पाययितव्या इति । नटी - (क) अय्य! सुद्दअकाळिदासहरिसदण्डिप्पमुहाणं महाकई- णं अण्णदमस्य कस्स कविणो इदं णिबन्धणं, जेण अ- य्यमिस्साणं एत्तिअं कोदुअं वड्ढावेइ । सूत्रधारः – आयें ! मा मैवैम् । यस्य परमहंसपादपङ्केरुहपांसु (क) आर्य! शूद्रककाळिदासहर्षदण्डि प्रमुखाणां महाकवीनामन्यतमस्य कस्य क वेरिदं निबन्धनं, येनार्यमिश्राणामेतावत्कौतुकं वर्धयति । णस्यौचित्यम् । नाटकम् इत्यनेन रूपकविशेषश्च प्रकाशितः । प्रयोगामृतान्तराणि अतिसम्बद्धचतुर्विधाभिनयप्रयोगरूपाणि अमृतान्तराणि अमृतविशेषान् वयं पा ययितव्याः । प्रयोगस्य हृद्यतया अमृतत्वारोपः तच्छेषतया पेयत्वम् । अत्र विशे-- षवाचिना अन्तरशब्देन पूर्वामृताद् व्यतिरेकः सूचितः । तं प्रकाशयति - नवर- सानीति अमृतविशेषणम् । अत्र प्रयोगामृतस्य नायकेतिवृत्ताश्रयत्वाद् अङ्गाङ्गिभा- वेन नव रसाः सन्ति । तेषां खलु प्राधान्येनाभिनेयत्वम् । पुराणस्यामृतस्य एकर- सत्वमेवेति विशेषः । अस्मिन् नाटके परमानन्दकन्दभूते नवरसाभिनयेन भवता वयं प्रीणनीया इत्यर्थः ।। इति सामाजिकनियोगं श्रुत्वा एकदेशस्य सिद्धवदङ्गीकारेण सा पृच्छति- शुद्रकेति । शूद्रकादीनामन्यतमस्य कस्य कवेरिदं निबन्धनम् । तेषामन्यतमस्येति सिद्धम् । तेषु कस्य इत्येव जिज्ञासा । कथं निश्चय इति चेत् तत्राह — येनेति । तेष्वन्यतमत्वेनैवेदं निबन्धनम् आर्यमिश्राणामियत् कौतुकं 'प्रयोगामृतान्तराणि वयं पाययितव्या' इति प्रार्थनावहं वर्द्धयति । तेष्वन्यतमस्यैव निबन्धन एवं कौतुक- योग्यत्वमिति भावः ॥ - इति तदुक्तिमसहमान आह -- मा मैवमिति । वादीरित शेषः । पुरा- तनकविनिबन्धनस्यैव सहृदय कौतुकावहत्वम् इति दृढप्रत्ययं मा कृथा इति तदु- क्तिमाक्षिप्य कविप्रशंसनायारभते – यस्येत्यादि । यस्य मुखकमलादाश्चर्यमञ्जरीक- थामधुंद्रवः अगलद् आश्चर्यमञ्जरीनामधेया कथा गद्यकाव्यभेदः सैव मधुद्रवः । मुखस्य कमलत्वारोपशेषतया कथायां मधुद्रवत्वारोपो रसप्रचुरतया । अगलदिति १. "णं अण्ण' इति क. पाठः, २.. 'घम् । श्रूयतां य' इति क. पाठः<noinclude></noinclude> rk2okl2jacrrynab64drh2wsndpmq68 104 125478 341844 341806 2022-07-29T07:09:14Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>प्रथमोऽङ्कः । पटलपवित्रकृतमुकुटतटस्य वसुधाविबुधधनायान्धकार- मिहिरायमाणकरकमलस्य मुखकमलादगलद् आश्चर्य- 'मञ्जरीकथामधुद्रवः । अपि च- उत्तुङ्गघोणमुरुकन्धरमुन्नतांस- मंसावलम्बिमणिकर्णिककर्णपाशम् । आजानुलम्बिभुजमञ्चितकाञ्चनाभ- मायामि यस्य वपुरार्त्तिहरं प्रजानाम् ॥ २ ॥ प्रतिभाया अयत्नप्रसरः प्रकाशितः । अनेन पूर्वमेव प्रबन्धनिर्माणस्याभ्यासः स्पष्टी- कृतः । परमहंसेत्यादिना महत्सेवया चित्तसंस्कारः प्रतिपाद्यते । यतीन्द्राणां पादप- केरुहपांसुपटलेन नमस्कारसंक्रान्तेन पवित्रीकृतं मुकुटतटं यस्य । अत्र राजला- ञ्छनस्यापि मुकुटस्य परमयतिपादपांसुसम्बन्धेनैव शुद्धिरिति तद्बुद्धिकल्पनाच्चि- त्तशुद्धेरप्युपलक्षणमेतत् । अन्यथा मुकुटमात्रपवित्रीकरणेन किं प्रयोजनम् । एवं सत्सेवामुक्ता वदान्यत्वं प्रकाशयति - वसुधेत्यादिना | वसुधाविबुधानां भूसुराणां ब्राह्मणोत्तमानाम् इष्टापूर्त्ताद्यपेक्षया या धनाया धनश्रद्धा सैवान्धकारः व्यामोहक- रत्वेन, तं प्रति मिहिरायमाणं झटित्येव निरसनात् करकमलं यस्य । अत्र मिहि- रायमाणस्येत्यौपम्यात् पूर्वत्रापि सादृश्यं युक्तम् । एवं धनस्य सत्पात्रप्रतिपत्तिं सम- र्थ्य गुणान्तरवचनाय द्वारमुद्घाटयति- अपि चेति । इतोऽप्यधिकं श्रूयतामित्यर्थः उत्तुङ्गेत्यादि । यस्य वपुः प्रजानामार्त्तिहरं दर्शनसन्निधानादिना प्रजानां सर्वपीडा- - विनाशकरम् । तत्र हेतुं विशेषणद्वारा प्रकटयति - उत्तुङ्गेत्यादि । घोणस्योत्तुङ्गत्वं महापुरुषलक्षणं ‘महोष्ठहनुनास' इत्यत्र प्रकाशितम् । कन्धराया उरुत्वं 'दशबृहद् ' इत्यत्र प्रकाशितम् । अंसस्योन्नतत्वं सर्वत्र प्रसिद्धम् । अंसावलम्बिनी मणिमयी कर्णिका अलङ्कारो यस्मिन् तादृशः कर्णपाशो यस्येति बहुव्रीहिगर्भो बहुव्रीहिः । आजानुलम्बिभुजं जानुनी अभिव्याव्य लम्बमानभुजम् । अभिविधावाङ् । अञ्चितं शुद्धं यत् काञ्चनं तस्येव आभा यस्य तप्तसुवर्णवर्णमित्यर्थः । आयामि चतुर्हस्त- प्रमाणम् । लक्षणान्तरोपलक्षणमेतत् । अङ्गोपाङ्गप्रत्यङ्गेषु सामुद्रादिशास्त्रोक्तमहापु- रुषलक्षणसम्पूर्णम् । कियद्वा पृथगुच्यताम् । अत एवार्त्तिहरत्वं सम्भवति । अत्र “यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति" इत्याकृतिसौष्ठवेन सर्वे गुणाः प्रकटिताः ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> q2xodipdy98jmkz60pi0kbtq9rqxpoj 104 125479 341852 341807 2022-07-29T07:27:31Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>तपती संवरणे तस्य राज्ञः केरलकुलचूडामणेर्महोदयपुरपरमेश्वरस्य श्री- कुलशेखरवर्मणः कृतिरियमधुना प्रयोगविषयमवतरति । नटी – (क) अय्य! अणवच्चस्स अवच्चुप्पत्तिणिबन्धणेण तुज्झ परिणयणन्तरभुदएण जणिदो पमोदो इमिणा अय्यमि स्ससासणेण विउणिओ। सूत्रधारः - आयें! तत् प्रस्तूयतां सङ्गीतकम् । नटी - (खेदमभिनीय) (ख) अय्य! एतिअं काळं णिअमकिळेसिअ सरीरा तणअदुरासाए ण पारेमि अत्तणो अहिआरं कादुः । (क) आर्य! अनपत्यस्यापत्योत्पत्ति निबन्धनेन तव परिणयनान्तराभ्युदयेन जनितः प्रमोदोऽनेनार्यमिश्रशासनेन द्विगुणितः । (ख) आर्य! एतावन्तं कालं नियमक्लेशितशरीरा तनयदुराशया न पारयाम्या- त्मनोऽधिकारं कर्तुम् । तस्येति, यस्य मुखकमलाद् आश्चर्यमञ्जरीकथामधुद्रवः अगलत् अपि च यस्य वपुः प्रजानामार्त्तिहरं तस्य कृतिरियम् अधुना प्रयोगविषयमवतरतीति महावाक्य- सम्बन्धः । राज्ञ इत्याधिराज्यस्थितिः प्रकाशिता । केरलेत्यादिना वंशोन्नतिकर- त्वम् । महोदयपुरेत्यादिना दुर्गवैशिष्ट्यम् । श्रीकुलशेखरवर्मण इति प्रसिद्धनामधेय- कथनम् । कृतिरियं प्रस्तुता । अधुना सामाजिकनियोगानन्तरम् । प्रयोगविषयमव- तरति प्रयोगविषयमिति क्रियाविशेषणं प्रयोगस्य विषयो यथा भवति तथा अवतरति प्रसरति इदमिदानीं प्रयोज्यमित्यर्थः । अतः शूद्रकादिप्रणीतमेव सामा- जिकानां कौतुकावहमिति बुद्धिं मा कृथाः ॥ एवं कविगौरवश्रवणेन प्रीयमाणा सूच्यानुगुणं स्वार्थी प्रस्तौति - अणव- चस्स इत्यादिना । अपत्योत्पत्तिनिबन्धनेन अपत्योत्पत्तिनिमित्तेन ॥ एवं तदङ्गीकारमालक्ष्य प्रयोगोपक्रमाय प्रोत्साहयति-तत् प्रस्तूयतामिति । तदिति सामाजिकनियोगस्यादरणीयत्वात् महाकविप्रबन्धस्य प्रयोगयोग्यत्वात् तवा - स्मिन् प्रीतिप्रकर्षाच्च नृत्तवादित्रगीतरूपं सङ्गीतकमारभ्यतां त्वदधिकारोचितं प्रव- र्त्तस्व अन्यानपि नियोजयं ॥ इत्युक्ते अनपत्यतया पुत्रार्थं व्रतोपवासादिकमाचरन्त्याः राजभार्यायाः परि- 'क्लेशसूचनानुगुणं खेदाभिनयपूर्वं स्वार्थं निर्दिशति- एत्तिअं काळमिति । तनय-<noinclude></noinclude> l1kkm41cjimzf3ce2x8zev2siq80vgo 0 125480 341819 2022-07-29T03:52:58Z Puranastudy 1572 {{सायणभाष्यम्| <poem>1.8.4 अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्ध... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती wikitext text/x-wiki {{सायणभाष्यम्| <poem>1.8.4 अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुं अग्नये । अनीकवत इत्यनीक-वते। पुरोडाशम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । सांतपनेभ्य इति साम्-तपनेभ्यः । मध्यंदिने। चरुम् । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । गृहमेधिभ्य इति गृहमेधि-भ्यः । सर्वासाम् । दुग्धे । सायम् । चरुम् । तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं चातुर्मास्यपर्वोक्तम् । चतुर्थपञ्चमषष्ठेषु साकमेधाख्यं तृतीयं पर्वोच्यते । तच्च पर्व दिनद्वयेऽनुष्ठेयम् । तदाहाऽऽपस्तम्बः-" ततश्चतुर्षु मासेषु पूर्वस्मिन् 'पर्वण्युपक्रम्य द्वयहं साकमेधैर्यजते" (आपश्रौ ८.९.१) इति ॥ अग्नय इति ॥ तत्र प्रथमदिने कर्तव्यानि त्रीणि हवींषि विधत्ते-'अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्' इति ॥ अनीकवते सैन्यवते । उद्यता सूर्येण साकम् इत्युदयकालविधिः । सम्यक् तपनं संतपनं तत्संबन्धिनः सांतपना अनिष्टविनाशिन इत्यर्थः । मेधो यज्ञः । गृहं च मेधश्च तदुभयवन्तो २५ गृहमेधिन उभयपालका इत्यर्थः । सर्वासां यजमानस्य यावत्यो गावः सन्ति तावतीनाम् । विहितास्विष्टिषु प्रथमेष्टिदेवतागुणं प्रशंसति-" देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रवीत् । ममेयमनीकवती तनूः । तां प्रीणीत । अथासुरानभिभविष्यथेति । ते देवा अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निरवपन् । सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकान्यजनयत । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यदग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति। अग्निमेवानीकवन्तꣳ स्वेन भागधेयेन प्रीणाति। सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकानि जनयते" (तैब्रा १.६.६) इति । चतसृष्वपि दिक्ष्वसुरानवरोद्धुं चतुर्विधानि सैन्यानि ॥ सूर्योदयकालं प्रशंसति-" असौ वा आदित्योऽग्निरनीकवान् । तस्य रश्मयोऽनीकानि । साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । साक्षादेवास्मा अनीकानि जनयति" (तैब्रा १.६.६) इति । उष्णत्वादादित्यस्याग्नित्वम् । उत्साहोपेतयोद्धृवत् सर्वतस्त्वरया प्रसराद्रश्मीनामनीकत्वम् ॥ द्वितीयाया . इष्टर्देवताया गुणं प्रशंसति-" तेऽसुराः पराजिता यन्तः। द्यावापृथिवी उपाश्रयन् । ते देवा मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निरवपन् । तान् द्यावापृथिवीभ्यामेवोभयतः समतपन् । यन्मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निर्वपति । द्यावापृथिवीभ्यामेव तदुभयतो यजमानो भ्रातृव्यान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तानसुरान् द्यावापृथिवीभ्यामेव कृत्स्नयोरपि द्यावापृथिव्योरुभयतोऽसुराणामधस्ताच्चोपरिष्टाच्च समतपन् प्रहाराद्युपद्रवेण संतापितवन्तः ॥ कालं प्रशंसति--" मध्यंदिने निर्वपति । तर्हि हि तेक्षिणष्ठं तपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तर्हि मध्याह्नकाले तेक्ष्णिष्ठमतिशयेन तीक्ष्णं यथा भवति तथा सूर्यस्तपति, हि प्रसिद्धमेतत् ॥ चरु प्रशंसति-" चरुर्भवति । सर्वत एवैनान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । चरुपाकभाण्डस्य सर्वतस्तप्यमानत्वाच्छत्रूणामपि सर्वतः संतापः ॥ तृतीयेष्टेर्देवताविशेषणं प्रशंसति- " ते देवाः श्वोविजयिनः सन्तः । सर्वासां दुग्धे गृहमेधीयं चरुं निरवपन् । आशिता एवाद्योपवसाम । कस्य वा हेदम् । कस्य वा श्वो भवितेति । स शृतोऽभवत् । तस्याहुतस्य नाऽऽश्नन् । न हि देवा अहुतस्याश्नन्ति । तेऽब्रुवन् । कस्मा इमꣳ होष्याम इति । मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्य इत्यब्रुवन् । तं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्योऽजुहवुः । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यस्यैवं विदुषो मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यो गृहे जुह्वति । भवत्यात्मना । पराऽस्य भ्रातृव्यो भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । ते देवा अस्मिन् दिने प्रथमेष्ट्या सैन्यानि संपाद्य द्वितीयेष्ट्या विरोधिनोऽसुरान् सर्वतः संतप्य पुनः परेद्युरपि जेष्याम इत्यभिप्रेत्य गृहमेधीयं निरुप्येत्थं विचारितवन्तः । इदं हविरद्य कस्य वा भवति कस्य वा श्वो भविष्यतीति न ज्ञायते । तस्माद्वयं सह भुक्तवन्त एवाग्निसमीपे वसामेति । एतावति विचारकाले स चरुः पक्वोऽभूत् । तदानीं देवा अहुतत्वात् तं चरुं नैवाशितवन्तः। यस्माद्देवाः क्वाप्यहुतं नाश्नन्ति तस्माद्युक्तमेवैतत् । ततस्ते देवाः परस्परं विचारितवन्तः । किमिति ? कस्मै देवायेमं चरुं होष्यामि इति । ततो निश्चित्य गृहमेधिभ्यो हुत्वा विजयं प्राप्ता असुराश्च पराभूताः॥ अस्मिन् कर्मणि 'आज्यभागौ यजति' इत्यादिना कानिचिदङ्गानि विधास्यन्ते । तत्र यावदुक्ताङ्गोपेतमपूर्वमिदं कर्म न तु दर्शपूर्णमासविकृतिरिति जैमिनिर्विचारितवान् ततोऽर्थप्राप्तः सामिधेन्याद्यभावः। तमिमं विस्पष्टयितुमनुवदति-" यद्वै यज्ञस्य पाकत्रा क्रियते । पशव्यं तत् । पाकत्रा वा एतत् क्रियते । यन्नेध्माबर्हिर्भवति । न सामिधेनीरन्वाह । न प्रयाजा इज्यन्ते । नानूयाजाः । य एवं वेद । पशुमान् भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । यज्ञस्य संबन्धि यदनुष्ठानं पाकत्रा पाकेषु पाकयज्ञवदित्यर्थः। तस्य पशव्यत्वं युक्तम् । “ पाकयज्ञं वा अन्वाहिताग्नेः पशव उप तिष्ठन्ते" (तैसं १.७.१) इति श्रुतत्वात् । यस्मादत्रेध्माबर्हिरादयो न सन्ति तस्मादेतत्कर्म पाकयज्ञवदेव क्रियते ॥ प्राच्यमङ्गं विधत्ते- “ आज्यभागौ यजति । यज्ञस्यैव चक्षुषी नान्तरेति " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ यागवेलायामुद्देश्यां देवतां प्रशंसति-" मरुतो गृहमेधिनो यजति । भागधेयेनैवैनान्त्समर्धयति" (तैब्रा १.६.६ ) इति । उदीच्यमङ्गं विधते-“अग्निꣳ स्विष्टकृतं यजति प्रतिष्ठित्यै " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ अङ्गान्तरं विधत्ते-" इडान्तो भवति । पशवो वा इडा । पशुष्वेवोपरिष्टात् प्रतितिष्ठति " (तैब्रा १.६.६) इति । अर्थसिद्धं चतुर्धाकरणाद्युदीच्याङ्गान्तराभावं द्योतयितुमन्तशब्दः ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनैकेनानुवाकेन पूर्वदिनेऽनुष्ठेया मुख्यब्राह्मणविहितास्तिस्र इष्टयो व्याख्याताः। अनुवाकान्तरेण द्वितीयदिने कर्तव्यत्वेन विहिता इष्टयो व्याख्यातव्याः। तत्राऽऽदौ तावत् गृहमेधीयशेषभूतं किंचिदङ्गॆ विधातुं प्रस्तौति-" यत्पत्नी गृहमेधीयस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव स्यात् । वि त्वस्य यज्ञ ऋध्येत । यन्नाश्नीयात् । अगृहमेधी स्यात् । नास्य यज्ञो व्यृध्येत" (तैब्रा १.६.७) इति । यदि पत्नी गृहमेधीयस्य चरोर्भागं भुञ्जीत तदा यजमानो गृहेण यज्ञेन चोपेतो भवति । किं त्वस्मिन् पक्षे यजमानस्य यज्ञो व्यृद्धो भवेत् । अभोजनपक्षे तु व्यृद्धत्वदोषो न भवति । किं तु गृहमेधित्वाभावः ॥ विधत्ते-“प्रतिवेशं पचेयुः। तस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव भवति । नास्य यज्ञो व्यृध्यते" (तैब्रा १.६.७) १५ इति । प्रातिस्विकत्वेन पत्नीं विशतीति प्रतिवेशः पत्न्यर्थ ओदनस्तं दक्षिणाग्नौ पक्तारः पचेयुः। तथा चाऽऽपस्तम्ब:-" दक्षिणाग्नौ पत्न्याः प्रतिवेशमोदनं पचति" (आपश्रौ ८.१०.१०) इति । पत्नी तमोदनमश्नीयात् , ततो नोक्तदोषद्वयम् । अभोजनाभावाद्गृहमेधीयभोजनाभावाच्च ॥ भोजनादीन् विधातुं प्रस्तौति- " ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता अभवन् । आञ्जताभ्यञ्जत । अनुवत्सानवासयन् । तेभ्योऽसुराः क्षुधं प्राहिण्वन् । सा देवेषु लोकमवित्त्वा। असुरान् पुनरगच्छत् " (तैब्रा १.६.७) इति । आशिता भुक्तवन्तः । आञ्जत नेत्रयोरञ्जनं प्रक्षिप्तवन्तः । अभ्यञ्जताभ्यङ्गं कृतवन्तः । धेनूरनु वत्सानवासयन् स्तनपानार्थमवासृजन् । तदानीमसुरा देवानां समीपे क्षुधं प्रेरितवन्तः । सा च क्षुध् तेषु तृप्तेषु देवेषु स्थानमलब्ध्वा पुनरप्यसुरानेव प्राप्नोत् ॥ विधत्ते “ गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता भवन्ति । आञ्जतेऽभ्यञ्जते । अनु वत्सान् वासयन्ति । भ्रातृव्यायैव तद्यजमानः क्षुधं प्रहिणोति" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ तदेतदभिप्रेत्य पूर्वमाशिता एवाद्योपवसामेत्यादिदेवविचार उदाहृतः । अत्र गृहमेधीयसंनिधौ द्वौ मन्त्रावाम्नातौ । तयोर्विनियोगमापस्तम्ब आह-"शरनिष्कासस्य दर्वी पूरयित्वा वृषभमाहूय तस्य रवते पूर्णा दर्वि परा पतेत्यनुद्रुत्योत्तरया गार्हपत्ये जुहुयात् । यदृषभो न रुयाद्ब्रह्मा ब्रूयाज्जुहुधीति " (आपश्रौ ८.११.१९-२०) इति । पच्यमाने चरौ क्षीरमण्डवद्घनीभूतो योंऽश उपरि तिष्ठति सोऽयं शरनिष्कासः । तस्य रवते वृषभस्य शब्दे निष्पन्ने सति ॥ पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ।। पूर्णा । दर्वि । परेति । पत । सुपूर्णेति सु-पर्णा । पुनः । एति । पत। वस्ना । इव । वीति । क्रीणावहै । इषम् । ऊर्जम् । शतक्रतो इति शत-क्रतो ॥ पूर्णेति ॥ प्रथममन्त्रपाठस्तु-पूर्णा दर्वि परा पतं सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो' इति । हे दर्वि, त्वं शरनिष्कासेन 'पूर्णा सती 'परा 'पत इन्द्रं प्रति गच्छ । त्वत्प्रसादाद्धनेन तज्जन्यबलेन 'सुपूर्णा सती पुनः अस्मान् प्रत्यागच्छ। हे शतक्रतो, आवां वस्ना इव वि क्रीणावहै । यथा लोके कश्चित् स्वकीयं धनं दत्त्वा तण्डुलादिकं क्रीणाति तद्वदहमिन्द्राय तुभ्यं शरनिष्कासं दत्त्वा त्वत्तः इषम् ऊर्जं च क्रीणामि । तदिदमुच्यते--वस्नेव वसुनेव धनेनेव विक्रीणावहै इति ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं (१) नि हरामि ते ॥ देहि । मे । ददामि । ते । नीति । मे । धेहि । नीति । ते । दधे ॥ निहारमिति नि-हारम् । इत् । नीति । मे। हर । निहारमिति नि-हारम् (१)। नीति । हरामि । ते॥ देहीति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं नि हरामि ते ' इति ॥ हे इन्द्र, मे यदपेक्षितं तत् त्वं देहि । तव यदपेक्षितं तदहं ददामि । दत्त्वा च त्वं मम समीपे नि धेहि अवस्थापय । तव समीपेऽहमवस्थापयामि। तदुभयं सकृदेव न भवति किं तु निहारम् इत् पुनःपुनर्निर्हृत्यैव समानीयैव मे समीपे नि हर नितरां स्थापय । अहमपि पुनः पुनर्निर्हृत्य ते समीपे स्थापयामि ॥ यथोक्तं निष्कासहोमं प्रस्तौति-" ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं न्यदधुः। अस्मानेव श्व इन्द्रो निहितभाग उपावर्तितेति । तानिन्द्रो निहितभाग उपावर्तत " (तैब्रा १.६.७) इति । उपावर्तिता समीपमागमिष्यति । उपावर्तत समीपमागच्छत् ॥ विधत्ते-- "गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं निदध्यात् । इन्द्र एवैनं निहितभाग उपावर्तते" (तैब्रा १.६.७) इति । होमाय प्राप्तमाहवनीयं वारयितुं विधत्ते--" गार्हपत्ये जुहोति । भागधेयेनैवैनꣳ समर्धयति " (तैब्रा १.६.७) इति । यागकाले ध्वनिं कर्तुमृषभस्याऽऽह्वानं विधत्ते--" ऋषभमाह्वयति ॥ वषट्कार एवास्य सः । अथो इन्द्रियमेव तद्वीर्यं यजमानो भ्रातृव्यस्य वृङ्क्ते" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम् ॥ ४॥ [ हरा निहारं त्रिꣳशच्च ] मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः। क्रीडिभ्य इति क्रीडि-भ्यः। पुरोडाशम् । सप्तकपालमिति सप्त-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता। आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्य॒ष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् ।। द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । ऐन्द्राग्नमित्यैन्द्र-अग्नम् । एकादशकपालमित्येकादश-कपालम् । ऐन्द्रम् । चरुम् । वैश्वकर्मणमिति वैश्व-कर्मणम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ ४ ॥ [ मैसं १.१०.१-२; कासं ९.५; कपिसं ८.८; वासं ३.४९-५० ] मरुद्भ्य इति ॥ द्वितीयदिनेऽनुष्ठेयानि नव हवींषि विधत्ते--" मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम्" इति ॥ आद्यस्य हविष उत्तरहविरष्टकस्य च कालभेदात् प्रयोगभेदो द्रष्टव्यः । क्रीडैषामस्तीति क्रीडिनस्तदेतत् क्रीडित्वं विशेषणम् ॥ तस्य हविषः पाठप्राप्तं प्राथम्यं प्रशंसति-"इन्द्रो वृत्रꣳ हत्वा । परां परावतमगच्छत् । अपाराधमिति मन्यमानः। सोऽब्रवीत् । क इदं वेदिष्यतीति । तेऽब्रुवन् मरुतो वरं वृणामहै। अथ वयं वेदाम । अस्मभ्यमेव प्रथमꣳ हविर्निरुप्याता इति । त एनमध्यक्रीडन् । तत्क्रीडिनां क्रीडित्वम् । यन्मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः प्रथमꣳ हविर्निरुप्यते विजित्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । परां परावतम् अत्यन्तदूरम् । अपाराधं द्रोहमकार्षम् । भीत्या पलायमानः स इन्द्रो मरुतां समीपे किंचिदब्रवीत्-वृत्रो मृतो न वेतीदं समीपे गत्वा को वेदिष्यतीति । ते च मरुतो वरे दत्ते वेदिष्याम इत्यब्रुवन् । इतरेभ्योऽग्न्यादिभ्यः प्रथमो निर्वापो वरः । ततस्ते मरुत एवं भूमौ पतितं वृत्रमधिरुह्य बहुविधेन नृत्येनाक्रीडन् । क्रीडित्वा च मृतोऽयमिति ज्ञातवन्तः । तस्मादेतेषां क्रीडित्वं विशेषणं संपन्नम् । निर्वापकालं प्रशंसति- “साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । एतस्मिन् वै लोक इन्द्रो वृत्रमहन्त्समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । एतस्मिन्नेव लोके सूर्योदयेनावलोक्यमानभूप्रदेशे ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तमाग्नेयादिपञ्चकप्रशंसकं वरुणप्रघासपर्वण्युक्तमैन्द्राग्नप्रशंसकं च ब्राह्मणमत्रातिदिशति- "एतब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि । एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्नः" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ चरोरैन्द्रत्वं प्रशंसति-"अथैष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारं वा एतमिन्द्र उदहरत । वृत्रꣳ हत्वा । अन्यासु देवतास्वधि । यदेष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारमेव तं यजमान उद्धरते । अन्यासु प्रजास्वधि" (तैब्रा १.६.७) इति । अन्यास्वग्न्यादिदेवतास्वधिकोऽयमित्येतमुद्धार मुत्कर्षाभिमानमुदहरतोत्पादितवान् ॥ विश्वकर्मरूपामन्त्यहविषो देवतां प्रशंसति-" वैश्वकर्मण एककपालो भवति । विश्वान्येव तेन कर्माणि यजमानोऽवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.७) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः-- पूर्णेत्यनूच्य देहीति याज्यामध्वर्युरीरयेत् "॥१॥ (इति)। अथ मीमांसा ॥ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्-- "साकमेधेष्टयस्तिस्रो द्वयहे स्युः सद्य एव वा। प्रातरादेर्द्वयोरह्नोः सत्त्वात् प्रकृतिवद्द्व्यहे ।। साङ्गमुख्यानुरोधेन प्रातरादेर्विधानतः ।। श्रौतं सद्यस्त्वमन्यत्तु चोदकात्तेन दुर्बलम् ॥” (जैन्या ५.१.२२-२३)॥ चातुर्मास्येषु साकमेधनामके तृतीये पर्वणि श्रूयते-“ अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्" (तैसं १.८.४) इति । ता एतास्तिस्र इष्टयो द्व्यहकालीनाः, यथा प्रकृतौ पर्वण्यन्वाधानादिकं प्रतिपदीष्टिरिति द्व्यहकालीनत्वं तद्वत् । ननु प्रातर्मध्यंदिनसायंशब्दैरेकस्मिन्नेवाह्नि त्रयः कालाः तिसृणामिष्टीनां विहिताः । तन्न । द्वयोरप्यह्नोः प्रातरादिकालसद्भावात् । पूर्वेद्युः प्रातरादिकालेषु स्वकीयेषु तासामुपक्रमः। परेद्युः प्रातरादिषु ताः समापनीयाः। ततो द्व्यहकालीनतेति प्राप्ते ब्रूमः-तत्राऽग्नयेऽनीकवते प्रातरष्टाकपालं निर्वपतीति साङ्गं प्रधानं प्रातःकालीनतया विधीयते । प्रातःशब्दश्च स्वत एकमेव प्रातःकालमभिधाय पर्यवस्यति । प्रातरग्निहोत्रमित्यादौ तद्दर्शनात् । तस्मात् साङ्गस्य प्रधानस्यैकस्मिन्नेव प्रातःकाले विधानात् सद्यस्कालीनत्वं श्रौतं; चोदकेन तु अन्वाधानाद्यङ्गं पूर्वेद्युः प्रातः, प्रधानं परेद्युः प्रातः कल्प्यते । उपदेशश्चोदकाद्बलीयान् । तस्मादेकाहकालीना इष्टयः । सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्---- "किं वैश्वदेविकादेककपालादतिदेशनम् । साकमेधेषु वरुणप्रघासस्थादुताग्रिमः॥ प्रकृतावर्थबाहुल्यादन्तिमः संनिधानतः । ऐन्द्राग्नसाहचर्याच्च सार्थत्वमधिकत्वतः ॥” (जैन्या ७.१.१०--११)॥ वैश्वदेवे द्यावापृथिव्य एककपालो वरुणप्रघासेषु काय एककपालस्तयोः पृथग्ब्राह्मणमाम्नातम् । साकमेधेषु वैश्वकर्मण एककपालस्तस्मिन् वैश्वदेविकैककपालब्राह्मणमतिदेष्टव्यम् । कुतः ? प्रकृतित्वेन तस्मिन्नुपदिश्यमानधर्मबाहुल्यात् । वारुणप्रघासिकस्य तद्विकृतित्वादल्पा एव धर्मविशेषा उपदिष्टाः शमीमय्यो हिरण्यमय्यो वा स्रुचो भवन्तीत्यादयः । तत्र बह्वनुग्रहो न्याय्य इति प्राप्ते ब्रूमः--वारुणप्रघासिकब्राह्मणस्य प्रत्यासन्नत्वात्तस्यैवातिदेशो युक्तः । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं तत्रत्यमेवातिदिश्यते । वैश्वदेवे तदभावात् । तत्साहचर्यादिदमपि तत्रत्यमेव । ननु प्रकृतिभूतात् वैश्वदेविकैककपालादेर्वारुणप्रघासिकवत् साकमेधीयेऽपि चोदकेन धर्मातिदेशसिद्धौ ब्राह्मणातिदेशकं वाक्यमिदं व्यर्थम् इति चेत् । न । हिरण्मयत्वाद्यधिकधर्मातिदेशायापेक्षितत्वात् । तस्माद्वारुणप्रघासिकैककपालब्राह्मणस्यैवातिदेशः ॥ दशमाध्यायस्य सप्तमपादे चिन्तितम्— “गृहमेधीयके त्वाज्यभागावित्यनुवादगीः। स चोदकविधिर्वाऽर्थवादो वाऽधिककर्म वा ॥ परिसंख्योत संकोच्यश्वोदकोऽन्यत्र वाऽत्र वा । अपूर्वं गृहमेधीयं स्याद्वाऽतो लुप्तचोदकम् ॥ अनुवादः पुनः श्रुत्या द्वितीयः सार्थतावशात् । निर्वापवच्चोदकस्य लिङ्गत्वेन सहायता ॥ चोदनेनैव तत्सिद्धेरैष्टिकस्य प्रशंसनम् । विध्येकवाक्यता नास्ति तेनात्राङ्गान्तरे विधिः॥ प्रत्यभिज्ञानतोऽङ्गस्य परिसंख्येतरस्य हि । दोषत्रयाच्चोदकस्य संकोचोऽङ्गान्तरेष्वतः ॥ व्यापारैक्याच्चोदकस्य स्वार्थे संहरणं भवेत् । वैरूप्याच्च निरर्थत्वादपूर्वं कर्म युज्यते ॥ आज्यभागेति नाम्नोपकारक्लृप्तिस्मृतेरिदम् । नामत्वादि समं तस्माल्लुप्यते तेन चोदकः ॥” (जैन्या १०.७.११-१७)॥ " मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायमोदनः" (द्र. तैसं १.८.४; मैसं १.१०१) इति विहिते गृहमेधीये श्रूयते--" आज्यभागौ यजति" (तैब्रा १.६.६, मैसं १.१०.१५) इति । अष्टधाऽत्र संशयः--चोदकप्राप्तयोराज्यभागयोरिह पुनःश्रवणादनुवादोऽयमित्याद्यः पक्षः। तथा सति वैयर्थ्यप्रसङ्गात् सार्थकत्वाय चोदकैतद्वाक्ययोर्मिलितयोरत्राऽऽज्यभागविधायकत्वमभ्युपेतव्यम् । ओषधिद्रव्यनिर्वापादयो यथा प्रकृतिगताः सन्तो विकृतावपि "श्रूयमाणाश्चोदकस्य लिङ्गं तथाऽऽज्यभागावपि लिङ्गत्वेन सहायभूतौ । ततो मिलितयोर्विधायकत्वमिति द्वितीयः पक्षः। गृहमेधीयविधिवाक्ये श्रुतस्यौदनस्यैवोषधिद्रव्यतया लिङ्गत्वसिद्धेर्नास्ति लिङ्गान्तरापेक्षा। तस्मात् प्रकृताविष्टौ श्रुतस्याऽऽज्यभागकर्मण इह पुनःश्रवणमर्थवादत्वेन तत्प्रशंसार्थमिति तृतीयः पक्षः । भिन्नप्रकरणे श्रुतस्य विध्येकवाक्यत्वायोगादर्थवादत्वमयुक्तम् । ततश्चोदकप्राप्तादाज्यभागादिकर्मणोऽधिकमाज्यभागरूपमङ्गान्तरमिह विधीयत इति चतुर्थः पक्षः। ऐष्टिकयोराज्यभागयोरिह प्रत्यभिज्ञानान्नाङ्गान्तरत्वं युक्तम् । तस्मादाज्यभागव्यतिरिक्तस्य प्रयाजाद्यङ्गस्य परिसंख्यानार्थमिदमाज्यभागश्रवणमिति पञ्चमः पक्षः। आज्यभागवाक्येन तद्विधिरूपः स्वार्थस्त्यज्येत प्रयाजादिनिषेधरूपोऽन्योऽर्थः परिगृह्येत चोदकप्राप्तं च प्रयाजाद्यनुष्ठानं बाध्येतेति दोषत्रयप्रसङ्गान्न परिसंख्या युक्ता । तेन प्रत्यक्षविधिरूपादस्मादाज्यभागवाक्यादानुमानिकचोदकवाक्यमाज्यभागव्यतिरिक्तप्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचनीयमिति षष्ठः पक्षः । यदि चोदकस्य प्रत्यङ्गं पृथग्व्यापाराः स्युस्तदा प्रयाजाद्यङ्गगोचरैर्व्यापारैस्तेषामतिदेशः सिध्यति । आज्यभागगोचरस्यानेन प्रत्यक्षविधिना बाधितत्वान्न चोदकेनाऽऽज्यभागातिदेश इत्येवं संकोचो वर्णयितुं शक्यते। इह तु शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापाराभाव इति न्यायेन एक एव चोदकस्य व्यापारः । तथा सति युगपदतिदेशोऽनतिदेशश्चेति विरुद्धधर्मत्वं प्रसज्येत । तस्मात् प्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचो न युक्तः । तेन चोदकोऽत्राऽऽज्यभागकर्मणि संकोचनीयः । न चोक्तदोषापत्तिः । अस्य संकोचस्योपसंहाररूपत्वात् । आज्यभागयोरेव शक्तस्य चोदकस्य त्वज्ञातशक्तिज्ञापनमुपसंहारः । तथा सत्याज्यभागातिदेशव्यापृतस्य चोदकस्य को नामातिदेशतन्निवृत्तिरूपविरुद्धधर्मप्रसङ्गः । तत्राऽऽज्यभागकर्मणि चोदकावस्थापनमिति सप्तमः पक्षः। 'पुरोडाशं चतुर्धा करोति आग्नेयं चतुर्धा करोति' (द. आपश्रौ ३.३.२) इत्यनयोरुभयोरपि प्रत्यक्षवचनत्वेन सरूपत्वादस्तु तत्रोपसंहारः। इह तु प्रत्यक्षपरोक्षयोर्वचनचोदकयोर्विरूपत्वान्नासौ युक्तः । किं तु प्रत्यक्षवचनेनैवाऽऽज्यभागविधिसिद्धेश्चोदककल्पना निरर्थिका । तस्मात् उपसंहारो न युक्तः। तस्मादपूर्वो गृहमेधीयो न चोदकेनान्याङ्गानि गृह्णाति । इतिकर्तव्यताकाङ्क्षा तु प्रत्यक्षवचनेनैव पूर्यते । एवं सत्युक्तदोषाभावादयमष्टमः पक्षोऽभ्युपगन्तव्यः । ननु सांग्रहण्यामिष्टौ प्रत्यक्षवचनविहितैरामनहोमैः सह चोदकातिदिष्टानामनूयाजानां समुच्चयोऽङ्गीकृतस्तद्वदत्राऽपि विधीयमानयोराज्यभागयोश्चोदकप्राप्तैः प्रयाजाद्यङ्गैः सर्वैः सह समुच्चयोऽस्तु । न। वैषम्यात् । प्रकृतावाज्यभागयोस्तूपकारः क्लृप्तः। सोऽत्र नामसाम्येन स्मर्यते । तस्मात् क्लृप्तोपकाराभ्यां विधीयमानाभ्यामाज्यभागाभ्यां निराकाङ्क्षो गृहमेधीयः । आमनहोमास्तु न क्लृप्तोपकारा इति तैः सांग्रहण्या अङ्गाकाङ्क्षा न पूर्यते । तत्र क्लृप्तोपकारैरनूयाजाद्यङ्गैः चोदकेन सहातिदिष्टैः पूर्यते । ततो विधिवैयर्थ्यपरिहारायाऽऽमनहोमेषूपकारे क्लृप्ते सति “तस्मिन् प्रवर्तमानः प्रयोगवचनः समुच्चित्याऽनुष्ठापयति । "ततो वैषम्यात् क्लृप्तोपकाराज्यभागविधायकेनानेन प्रत्यक्षवचनेन गृहमेधीयचोदको लुप्यते । तस्मादविकृतिरूपं साङ्गमपूर्वं कर्मात्र विधीयत इति सिद्धान्तः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-- “तत्रान्यदङ्गं नो कार्यं कार्यं वाऽन्यानपेक्षणात् । न कार्यं विहितत्वेन कार्यं स्विष्टकृदादिकम् ॥” (जैन्या १०.७.१८) तत्र गृहमेधीय आज्यभागाभ्यामेव निराकाङ्क्षत्वादन्यत् स्विष्टकृदादिकं न कार्यमिति चेत् । मैवम् । आज्यभागवद्विहितत्वात् । " यदग्नये स्विष्टकृते समवद्यति" (द्र. मैसं १.१०.१५)," इडामुपह्वयते(न्ते)" (मैसं १.१०.१५) इति विहितम् । तस्माद्यावदुक्तं कर्तव्यम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्— " तत्रैव परिसंख्यात्वे प्राशित्राद्यस्ति वा न वा। अस्तीडादर्शनान्मैवं तदुक्त्याऽस्त्वत्र नेतरत् ॥” (जैन्या १०.७.१९)॥ गृहमेधीये स्विष्टकृति आज्यभागवदष्टधा संशयं हृदि निधाय परिसंख्यार्थं पञ्चमं क्षमभ्युपेत्येयं कृत्वाचिन्ताऽवतारिता। तत्र प्राशित्रादिभक्षणं न परिसंख्यातं किं तु तदस्ति । कुतः ? भक्षणाद्यर्थस्येडोपाह्वानस्य तत्र दर्शनादिति प्राप्ते ब्रूमः--अत्र गृहमेधीये तदिडाभक्षणं वचनबलेनास्तु । स्विष्टकृद्वाक्य प्रापितस्य परिसंख्यातस्य वचनेन निवारितत्वात् । इतरत्प्रात्रादिभक्षणं परिसंख्यातत्वान्नास्ति । सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्-- "सौमिकं प्राकृतं वा स्याद्द्वयो: प्रणयनं श्रुतम् ।। आद्योऽप्राप्तत्वतो मैवमनामत्वेन वाऽग्रिमः॥" (जैन्या ७.३.१७)॥ चातुर्मास्येषु श्रूयते--" द्वयोः प्रणयति, तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति” इति । अत्र सौमिकधर्मकमग्निप्रणयनं यत्तदेव ग्रहीतव्यम् । कुतः ? सोमस्य चातुर्मास्यप्रकृतित्वाभावेन तदीयप्रणयनस्यात्र चोदकादप्राप्तस्य विध्यर्हत्वात् । दर्शपूर्णमासगतं त्वग्निप्रणयनं चोदकप्रापितत्वादविधेयम् । तस्मात् सौमिकस्य धर्मा अत्र प्रणयनशब्देनातिदिश्यन्त इति प्राप्ते ब्रूमः-- नाऽयं प्रणयनशब्दः सौमिकस्य प्रणयनकर्मणो नामधेयं, किं तु निर्मन्थ्यबर्हिरादिशब्दवल्लौकिक एव । ततो न धर्मातिदेशः। यदि प्राकृतप्रणयनस्य प्राप्तत्वाद्विधिवैयर्थ्यं तर्ह्यर्थवादसंबन्धाय तद्वाक्यमस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-.. "आद्यन्तयोर्मध्ययोर्वा पर्वणोस्तत्प्रसञ्जकात् । आद्यन्तयोरूरुगत्या मध्ययोः पर्वणोर्भवेत् ॥” (जैन्या ७.३.१८)॥ “ तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति" इत्यर्थवादेन संबन्धाय पुनर्विधिना यत्प्रकृतमग्निप्रणयनं चोदकप्राप्तमपि श्रूयत इत्युक्तं तद्वैश्वदेवशुनासीर्ययोः पर्वणोर्भवितुमर्हति । कुतः ? प्रसञ्जकात् । तथा हि--"न वैश्वदेव उत्तरवेदिमुपवपति न शुनासीर्ये ” (द्र मैसं १.१०.१३) इत्युत्तरवेदिप्रतिषेधस्तयोः पर्वणोरुत्तरवेदिं प्रसञ्जयति। अप्रसक्तप्रतिषेधायोगात्। उत्तरवेदिश्चाग्निप्रणयनार्था। तस्मादुत्तरवेदिप्रसक्तिद्वारेणाऽऽद्यन्तयोरिदमग्निप्रणयनम् इति प्राप्ते ब्रूमः-" ऊरू वा एतौ यज्ञस्य यद्वरुणप्रघासाः साकमेधश्च" (द्र. शब्रा ११.५.२.३,५) इति गमनसाधनत्वमूरुत्वं मध्यमयोः पर्वणोरुपन्यस्तम् । तत्संनिधौ द्वयोः प्रणयन्तीति चोदकप्राप्तमग्निप्रणयनमर्थवादार्थं पुनर्विधाय 'द्वाभ्यां यन्ति' इत्यर्थवादेनोरुत्वकल्पना युक्ता। द्वाभ्यां पर्वभ्यां गमनमुपन्यस्यते । तस्मात् मध्यमयोस्तत् प्रणयनम् । न चात्रोत्तरवेदेरभावात् प्रणयनाभाव इति शङ्कनीयम् । उपवपतीत्यनारभ्यश्रुतेन वाक्येनोत्तरवेद्युपवापस्य विहितत्वात् । सा चोत्तरवेदिराद्यन्तयोः पर्वणोर्निषेधात् मध्यमयोरवतिष्ठते । तस्माच्चोत्तरवेद्यां प्रणीतोऽग्निर्विधीयते । एतदर्थमेव हि सार्थवादं पुनर्विधानम् ॥ उक्तमधिकरणद्वयमेकीकृत्य वार्तिककारेण यो निर्णयोऽभिहितस्तं दर्शयति- " अनामत्वाच्च वैयर्थ्यात् सौमिकं प्राकृतं च न। अपूर्वं तत्प्रणयनं शाखान्तरसमोक्तितः॥" (जैन्या ७.३.१९) 'आहवनीयादग्निं प्रणयतः' इति शाखान्तरे मध्यमयोर्नूतनं प्रणयनं विहितम् । तेन समानवचनत्वादत्राप्यपूर्वं प्रणयनं विधीयते ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४॥ </poem> }} 1d3rj5njlji0973smr19jxy0ttpobmm 341859 341819 2022-07-29T08:50:22Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki 1.8.4 {{सायणभाष्यम्| <poem>1.8.4 अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुं अग्नये । अनीकवत इत्यनीक-वते। पुरोडाशम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । सांतपनेभ्य इति साम्-तपनेभ्यः । मध्यंदिने। चरुम् । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । गृहमेधिभ्य इति गृहमेधि-भ्यः । सर्वासाम् । दुग्धे । सायम् । चरुम् । तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं चातुर्मास्यपर्वोक्तम् । चतुर्थपञ्चमषष्ठेषु साकमेधाख्यं तृतीयं पर्वोच्यते । तच्च पर्व दिनद्वयेऽनुष्ठेयम् । तदाहाऽऽपस्तम्बः-" ततश्चतुर्षु मासेषु पूर्वस्मिन् 'पर्वण्युपक्रम्य द्वयहं साकमेधैर्यजते" (आपश्रौ ८.९.१) इति ॥ अग्नय इति ॥ तत्र प्रथमदिने कर्तव्यानि त्रीणि हवींषि विधत्ते-'अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्' इति ॥ अनीकवते सैन्यवते । उद्यता सूर्येण साकम् इत्युदयकालविधिः । सम्यक् तपनं संतपनं तत्संबन्धिनः सांतपना अनिष्टविनाशिन इत्यर्थः । मेधो यज्ञः । गृहं च मेधश्च तदुभयवन्तो २५ गृहमेधिन उभयपालका इत्यर्थः । सर्वासां यजमानस्य यावत्यो गावः सन्ति तावतीनाम् । विहितास्विष्टिषु प्रथमेष्टिदेवतागुणं प्रशंसति-" देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रवीत् । ममेयमनीकवती तनूः । तां प्रीणीत । अथासुरानभिभविष्यथेति । ते देवा अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निरवपन् । सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकान्यजनयत । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यदग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति। अग्निमेवानीकवन्तꣳ स्वेन भागधेयेन प्रीणाति। सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकानि जनयते" (तैब्रा १.६.६) इति । चतसृष्वपि दिक्ष्वसुरानवरोद्धुं चतुर्विधानि सैन्यानि ॥ सूर्योदयकालं प्रशंसति-" असौ वा आदित्योऽग्निरनीकवान् । तस्य रश्मयोऽनीकानि । साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । साक्षादेवास्मा अनीकानि जनयति" (तैब्रा १.६.६) इति । उष्णत्वादादित्यस्याग्नित्वम् । उत्साहोपेतयोद्धृवत् सर्वतस्त्वरया प्रसराद्रश्मीनामनीकत्वम् ॥ द्वितीयाया . इष्टर्देवताया गुणं प्रशंसति-" तेऽसुराः पराजिता यन्तः। द्यावापृथिवी उपाश्रयन् । ते देवा मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निरवपन् । तान् द्यावापृथिवीभ्यामेवोभयतः समतपन् । यन्मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निर्वपति । द्यावापृथिवीभ्यामेव तदुभयतो यजमानो भ्रातृव्यान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तानसुरान् द्यावापृथिवीभ्यामेव कृत्स्नयोरपि द्यावापृथिव्योरुभयतोऽसुराणामधस्ताच्चोपरिष्टाच्च समतपन् प्रहाराद्युपद्रवेण संतापितवन्तः ॥ कालं प्रशंसति--" मध्यंदिने निर्वपति । तर्हि हि तेक्षिणष्ठं तपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तर्हि मध्याह्नकाले तेक्ष्णिष्ठमतिशयेन तीक्ष्णं यथा भवति तथा सूर्यस्तपति, हि प्रसिद्धमेतत् ॥ चरु प्रशंसति-" चरुर्भवति । सर्वत एवैनान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । चरुपाकभाण्डस्य सर्वतस्तप्यमानत्वाच्छत्रूणामपि सर्वतः संतापः ॥ तृतीयेष्टेर्देवताविशेषणं प्रशंसति- " ते देवाः श्वोविजयिनः सन्तः । सर्वासां दुग्धे गृहमेधीयं चरुं निरवपन् । आशिता एवाद्योपवसाम । कस्य वा हेदम् । कस्य वा श्वो भवितेति । स शृतोऽभवत् । तस्याहुतस्य नाऽऽश्नन् । न हि देवा अहुतस्याश्नन्ति । तेऽब्रुवन् । कस्मा इमꣳ होष्याम इति । मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्य इत्यब्रुवन् । तं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्योऽजुहवुः । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यस्यैवं विदुषो मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यो गृहे जुह्वति । भवत्यात्मना । पराऽस्य भ्रातृव्यो भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । ते देवा अस्मिन् दिने प्रथमेष्ट्या सैन्यानि संपाद्य द्वितीयेष्ट्या विरोधिनोऽसुरान् सर्वतः संतप्य पुनः परेद्युरपि जेष्याम इत्यभिप्रेत्य गृहमेधीयं निरुप्येत्थं विचारितवन्तः । इदं हविरद्य कस्य वा भवति कस्य वा श्वो भविष्यतीति न ज्ञायते । तस्माद्वयं सह भुक्तवन्त एवाग्निसमीपे वसामेति । एतावति विचारकाले स चरुः पक्वोऽभूत् । तदानीं देवा अहुतत्वात् तं चरुं नैवाशितवन्तः। यस्माद्देवाः क्वाप्यहुतं नाश्नन्ति तस्माद्युक्तमेवैतत् । ततस्ते देवाः परस्परं विचारितवन्तः । किमिति ? कस्मै देवायेमं चरुं होष्यामि इति । ततो निश्चित्य गृहमेधिभ्यो हुत्वा विजयं प्राप्ता असुराश्च पराभूताः॥ अस्मिन् कर्मणि 'आज्यभागौ यजति' इत्यादिना कानिचिदङ्गानि विधास्यन्ते । तत्र यावदुक्ताङ्गोपेतमपूर्वमिदं कर्म न तु दर्शपूर्णमासविकृतिरिति जैमिनिर्विचारितवान् ततोऽर्थप्राप्तः सामिधेन्याद्यभावः। तमिमं विस्पष्टयितुमनुवदति-" यद्वै यज्ञस्य पाकत्रा क्रियते । पशव्यं तत् । पाकत्रा वा एतत् क्रियते । यन्नेध्माबर्हिर्भवति । न सामिधेनीरन्वाह । न प्रयाजा इज्यन्ते । नानूयाजाः । य एवं वेद । पशुमान् भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । यज्ञस्य संबन्धि यदनुष्ठानं पाकत्रा पाकेषु पाकयज्ञवदित्यर्थः। तस्य पशव्यत्वं युक्तम् । “ पाकयज्ञं वा अन्वाहिताग्नेः पशव उप तिष्ठन्ते" (तैसं १.७.१) इति श्रुतत्वात् । यस्मादत्रेध्माबर्हिरादयो न सन्ति तस्मादेतत्कर्म पाकयज्ञवदेव क्रियते ॥ प्राच्यमङ्गं विधत्ते- “ आज्यभागौ यजति । यज्ञस्यैव चक्षुषी नान्तरेति " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ यागवेलायामुद्देश्यां देवतां प्रशंसति-" मरुतो गृहमेधिनो यजति । भागधेयेनैवैनान्त्समर्धयति" (तैब्रा १.६.६ ) इति । उदीच्यमङ्गं विधते-“अग्निꣳ स्विष्टकृतं यजति प्रतिष्ठित्यै " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ अङ्गान्तरं विधत्ते-" इडान्तो भवति । पशवो वा इडा । पशुष्वेवोपरिष्टात् प्रतितिष्ठति " (तैब्रा १.६.६) इति । अर्थसिद्धं चतुर्धाकरणाद्युदीच्याङ्गान्तराभावं द्योतयितुमन्तशब्दः ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनैकेनानुवाकेन पूर्वदिनेऽनुष्ठेया मुख्यब्राह्मणविहितास्तिस्र इष्टयो व्याख्याताः। अनुवाकान्तरेण द्वितीयदिने कर्तव्यत्वेन विहिता इष्टयो व्याख्यातव्याः। तत्राऽऽदौ तावत् गृहमेधीयशेषभूतं किंचिदङ्गॆ विधातुं प्रस्तौति-" यत्पत्नी गृहमेधीयस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव स्यात् । वि त्वस्य यज्ञ ऋध्येत । यन्नाश्नीयात् । अगृहमेधी स्यात् । नास्य यज्ञो व्यृध्येत" (तैब्रा १.६.७) इति । यदि पत्नी गृहमेधीयस्य चरोर्भागं भुञ्जीत तदा यजमानो गृहेण यज्ञेन चोपेतो भवति । किं त्वस्मिन् पक्षे यजमानस्य यज्ञो व्यृद्धो भवेत् । अभोजनपक्षे तु व्यृद्धत्वदोषो न भवति । किं तु गृहमेधित्वाभावः ॥ विधत्ते-“प्रतिवेशं पचेयुः। तस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव भवति । नास्य यज्ञो व्यृध्यते" (तैब्रा १.६.७) १५ इति । प्रातिस्विकत्वेन पत्नीं विशतीति प्रतिवेशः पत्न्यर्थ ओदनस्तं दक्षिणाग्नौ पक्तारः पचेयुः। तथा चाऽऽपस्तम्ब:-" दक्षिणाग्नौ पत्न्याः प्रतिवेशमोदनं पचति" (आपश्रौ ८.१०.१०) इति । पत्नी तमोदनमश्नीयात् , ततो नोक्तदोषद्वयम् । अभोजनाभावाद्गृहमेधीयभोजनाभावाच्च ॥ भोजनादीन् विधातुं प्रस्तौति- " ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता अभवन् । आञ्जताभ्यञ्जत । अनुवत्सानवासयन् । तेभ्योऽसुराः क्षुधं प्राहिण्वन् । सा देवेषु लोकमवित्त्वा। असुरान् पुनरगच्छत् " (तैब्रा १.६.७) इति । आशिता भुक्तवन्तः । आञ्जत नेत्रयोरञ्जनं प्रक्षिप्तवन्तः । अभ्यञ्जताभ्यङ्गं कृतवन्तः । धेनूरनु वत्सानवासयन् स्तनपानार्थमवासृजन् । तदानीमसुरा देवानां समीपे क्षुधं प्रेरितवन्तः । सा च क्षुध् तेषु तृप्तेषु देवेषु स्थानमलब्ध्वा पुनरप्यसुरानेव प्राप्नोत् ॥ विधत्ते “ गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता भवन्ति । आञ्जतेऽभ्यञ्जते । अनु वत्सान् वासयन्ति । भ्रातृव्यायैव तद्यजमानः क्षुधं प्रहिणोति" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ तदेतदभिप्रेत्य पूर्वमाशिता एवाद्योपवसामेत्यादिदेवविचार उदाहृतः । अत्र गृहमेधीयसंनिधौ द्वौ मन्त्रावाम्नातौ । तयोर्विनियोगमापस्तम्ब आह-"शरनिष्कासस्य दर्वी पूरयित्वा वृषभमाहूय तस्य रवते पूर्णा दर्वि परा पतेत्यनुद्रुत्योत्तरया गार्हपत्ये जुहुयात् । यदृषभो न रुयाद्ब्रह्मा ब्रूयाज्जुहुधीति " (आपश्रौ ८.११.१९-२०) इति । पच्यमाने चरौ क्षीरमण्डवद्घनीभूतो योंऽश उपरि तिष्ठति सोऽयं शरनिष्कासः । तस्य रवते वृषभस्य शब्दे निष्पन्ने सति ॥ पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ।। पूर्णा । दर्वि । परेति । पत । सुपूर्णेति सु-पर्णा । पुनः । एति । पत। वस्ना । इव । वीति । क्रीणावहै । इषम् । ऊर्जम् । शतक्रतो इति शत-क्रतो ॥ पूर्णेति ॥ प्रथममन्त्रपाठस्तु-पूर्णा दर्वि परा पतं सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो' इति । हे दर्वि, त्वं शरनिष्कासेन 'पूर्णा सती 'परा 'पत इन्द्रं प्रति गच्छ । त्वत्प्रसादाद्धनेन तज्जन्यबलेन 'सुपूर्णा सती पुनः अस्मान् प्रत्यागच्छ। हे शतक्रतो, आवां वस्ना इव वि क्रीणावहै । यथा लोके कश्चित् स्वकीयं धनं दत्त्वा तण्डुलादिकं क्रीणाति तद्वदहमिन्द्राय तुभ्यं शरनिष्कासं दत्त्वा त्वत्तः इषम् ऊर्जं च क्रीणामि । तदिदमुच्यते--वस्नेव वसुनेव धनेनेव विक्रीणावहै इति ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं (१) नि हरामि ते ॥ देहि । मे । ददामि । ते । नीति । मे । धेहि । नीति । ते । दधे ॥ निहारमिति नि-हारम् । इत् । नीति । मे। हर । निहारमिति नि-हारम् (१)। नीति । हरामि । ते॥ देहीति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं नि हरामि ते ' इति ॥ हे इन्द्र, मे यदपेक्षितं तत् त्वं देहि । तव यदपेक्षितं तदहं ददामि । दत्त्वा च त्वं मम समीपे नि धेहि अवस्थापय । तव समीपेऽहमवस्थापयामि। तदुभयं सकृदेव न भवति किं तु निहारम् इत् पुनःपुनर्निर्हृत्यैव समानीयैव मे समीपे नि हर नितरां स्थापय । अहमपि पुनः पुनर्निर्हृत्य ते समीपे स्थापयामि ॥ यथोक्तं निष्कासहोमं प्रस्तौति-" ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं न्यदधुः। अस्मानेव श्व इन्द्रो निहितभाग उपावर्तितेति । तानिन्द्रो निहितभाग उपावर्तत " (तैब्रा १.६.७) इति । उपावर्तिता समीपमागमिष्यति । उपावर्तत समीपमागच्छत् ॥ विधत्ते-- "गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं निदध्यात् । इन्द्र एवैनं निहितभाग उपावर्तते" (तैब्रा १.६.७) इति । होमाय प्राप्तमाहवनीयं वारयितुं विधत्ते--" गार्हपत्ये जुहोति । भागधेयेनैवैनꣳ समर्धयति " (तैब्रा १.६.७) इति । यागकाले ध्वनिं कर्तुमृषभस्याऽऽह्वानं विधत्ते--" ऋषभमाह्वयति ॥ वषट्कार एवास्य सः । अथो इन्द्रियमेव तद्वीर्यं यजमानो भ्रातृव्यस्य वृङ्क्ते" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम् ॥ ४॥ [ हरा निहारं त्रिꣳशच्च ] मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः। क्रीडिभ्य इति क्रीडि-भ्यः। पुरोडाशम् । सप्तकपालमिति सप्त-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता। आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्य॒ष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् ।। द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । ऐन्द्राग्नमित्यैन्द्र-अग्नम् । एकादशकपालमित्येकादश-कपालम् । ऐन्द्रम् । चरुम् । वैश्वकर्मणमिति वैश्व-कर्मणम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ ४ ॥ [ मैसं १.१०.१-२; कासं ९.५; कपिसं ८.८; वासं ३.४९-५० ] मरुद्भ्य इति ॥ द्वितीयदिनेऽनुष्ठेयानि नव हवींषि विधत्ते--" मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम्" इति ॥ आद्यस्य हविष उत्तरहविरष्टकस्य च कालभेदात् प्रयोगभेदो द्रष्टव्यः । क्रीडैषामस्तीति क्रीडिनस्तदेतत् क्रीडित्वं विशेषणम् ॥ तस्य हविषः पाठप्राप्तं प्राथम्यं प्रशंसति-"इन्द्रो वृत्रꣳ हत्वा । परां परावतमगच्छत् । अपाराधमिति मन्यमानः। सोऽब्रवीत् । क इदं वेदिष्यतीति । तेऽब्रुवन् मरुतो वरं वृणामहै। अथ वयं वेदाम । अस्मभ्यमेव प्रथमꣳ हविर्निरुप्याता इति । त एनमध्यक्रीडन् । तत्क्रीडिनां क्रीडित्वम् । यन्मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः प्रथमꣳ हविर्निरुप्यते विजित्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । परां परावतम् अत्यन्तदूरम् । अपाराधं द्रोहमकार्षम् । भीत्या पलायमानः स इन्द्रो मरुतां समीपे किंचिदब्रवीत्-वृत्रो मृतो न वेतीदं समीपे गत्वा को वेदिष्यतीति । ते च मरुतो वरे दत्ते वेदिष्याम इत्यब्रुवन् । इतरेभ्योऽग्न्यादिभ्यः प्रथमो निर्वापो वरः । ततस्ते मरुत एवं भूमौ पतितं वृत्रमधिरुह्य बहुविधेन नृत्येनाक्रीडन् । क्रीडित्वा च मृतोऽयमिति ज्ञातवन्तः । तस्मादेतेषां क्रीडित्वं विशेषणं संपन्नम् । निर्वापकालं प्रशंसति- “साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । एतस्मिन् वै लोक इन्द्रो वृत्रमहन्त्समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । एतस्मिन्नेव लोके सूर्योदयेनावलोक्यमानभूप्रदेशे ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तमाग्नेयादिपञ्चकप्रशंसकं वरुणप्रघासपर्वण्युक्तमैन्द्राग्नप्रशंसकं च ब्राह्मणमत्रातिदिशति- "एतब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि । एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्नः" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ चरोरैन्द्रत्वं प्रशंसति-"अथैष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारं वा एतमिन्द्र उदहरत । वृत्रꣳ हत्वा । अन्यासु देवतास्वधि । यदेष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारमेव तं यजमान उद्धरते । अन्यासु प्रजास्वधि" (तैब्रा १.६.७) इति । अन्यास्वग्न्यादिदेवतास्वधिकोऽयमित्येतमुद्धार मुत्कर्षाभिमानमुदहरतोत्पादितवान् ॥ विश्वकर्मरूपामन्त्यहविषो देवतां प्रशंसति-" वैश्वकर्मण एककपालो भवति । विश्वान्येव तेन कर्माणि यजमानोऽवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.७) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः-- पूर्णेत्यनूच्य देहीति याज्यामध्वर्युरीरयेत् "॥१॥ (इति)। अथ मीमांसा ॥ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्-- "साकमेधेष्टयस्तिस्रो द्वयहे स्युः सद्य एव वा। प्रातरादेर्द्वयोरह्नोः सत्त्वात् प्रकृतिवद्द्व्यहे ।। साङ्गमुख्यानुरोधेन प्रातरादेर्विधानतः ।। श्रौतं सद्यस्त्वमन्यत्तु चोदकात्तेन दुर्बलम् ॥” (जैन्या ५.१.२२-२३)॥ चातुर्मास्येषु साकमेधनामके तृतीये पर्वणि श्रूयते-“ अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्" (तैसं १.८.४) इति । ता एतास्तिस्र इष्टयो द्व्यहकालीनाः, यथा प्रकृतौ पर्वण्यन्वाधानादिकं प्रतिपदीष्टिरिति द्व्यहकालीनत्वं तद्वत् । ननु प्रातर्मध्यंदिनसायंशब्दैरेकस्मिन्नेवाह्नि त्रयः कालाः तिसृणामिष्टीनां विहिताः । तन्न । द्वयोरप्यह्नोः प्रातरादिकालसद्भावात् । पूर्वेद्युः प्रातरादिकालेषु स्वकीयेषु तासामुपक्रमः। परेद्युः प्रातरादिषु ताः समापनीयाः। ततो द्व्यहकालीनतेति प्राप्ते ब्रूमः-तत्राऽग्नयेऽनीकवते प्रातरष्टाकपालं निर्वपतीति साङ्गं प्रधानं प्रातःकालीनतया विधीयते । प्रातःशब्दश्च स्वत एकमेव प्रातःकालमभिधाय पर्यवस्यति । प्रातरग्निहोत्रमित्यादौ तद्दर्शनात् । तस्मात् साङ्गस्य प्रधानस्यैकस्मिन्नेव प्रातःकाले विधानात् सद्यस्कालीनत्वं श्रौतं; चोदकेन तु अन्वाधानाद्यङ्गं पूर्वेद्युः प्रातः, प्रधानं परेद्युः प्रातः कल्प्यते । उपदेशश्चोदकाद्बलीयान् । तस्मादेकाहकालीना इष्टयः । सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्---- "किं वैश्वदेविकादेककपालादतिदेशनम् । साकमेधेषु वरुणप्रघासस्थादुताग्रिमः॥ प्रकृतावर्थबाहुल्यादन्तिमः संनिधानतः । ऐन्द्राग्नसाहचर्याच्च सार्थत्वमधिकत्वतः ॥” (जैन्या ७.१.१०--११)॥ वैश्वदेवे द्यावापृथिव्य एककपालो वरुणप्रघासेषु काय एककपालस्तयोः पृथग्ब्राह्मणमाम्नातम् । साकमेधेषु वैश्वकर्मण एककपालस्तस्मिन् वैश्वदेविकैककपालब्राह्मणमतिदेष्टव्यम् । कुतः ? प्रकृतित्वेन तस्मिन्नुपदिश्यमानधर्मबाहुल्यात् । वारुणप्रघासिकस्य तद्विकृतित्वादल्पा एव धर्मविशेषा उपदिष्टाः शमीमय्यो हिरण्यमय्यो वा स्रुचो भवन्तीत्यादयः । तत्र बह्वनुग्रहो न्याय्य इति प्राप्ते ब्रूमः--वारुणप्रघासिकब्राह्मणस्य प्रत्यासन्नत्वात्तस्यैवातिदेशो युक्तः । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं तत्रत्यमेवातिदिश्यते । वैश्वदेवे तदभावात् । तत्साहचर्यादिदमपि तत्रत्यमेव । ननु प्रकृतिभूतात् वैश्वदेविकैककपालादेर्वारुणप्रघासिकवत् साकमेधीयेऽपि चोदकेन धर्मातिदेशसिद्धौ ब्राह्मणातिदेशकं वाक्यमिदं व्यर्थम् इति चेत् । न । हिरण्मयत्वाद्यधिकधर्मातिदेशायापेक्षितत्वात् । तस्माद्वारुणप्रघासिकैककपालब्राह्मणस्यैवातिदेशः ॥ दशमाध्यायस्य सप्तमपादे चिन्तितम्— “गृहमेधीयके त्वाज्यभागावित्यनुवादगीः। स चोदकविधिर्वाऽर्थवादो वाऽधिककर्म वा ॥ परिसंख्योत संकोच्यश्वोदकोऽन्यत्र वाऽत्र वा । अपूर्वं गृहमेधीयं स्याद्वाऽतो लुप्तचोदकम् ॥ अनुवादः पुनः श्रुत्या द्वितीयः सार्थतावशात् । निर्वापवच्चोदकस्य लिङ्गत्वेन सहायता ॥ चोदनेनैव तत्सिद्धेरैष्टिकस्य प्रशंसनम् । विध्येकवाक्यता नास्ति तेनात्राङ्गान्तरे विधिः॥ प्रत्यभिज्ञानतोऽङ्गस्य परिसंख्येतरस्य हि । दोषत्रयाच्चोदकस्य संकोचोऽङ्गान्तरेष्वतः ॥ व्यापारैक्याच्चोदकस्य स्वार्थे संहरणं भवेत् । वैरूप्याच्च निरर्थत्वादपूर्वं कर्म युज्यते ॥ आज्यभागेति नाम्नोपकारक्लृप्तिस्मृतेरिदम् । नामत्वादि समं तस्माल्लुप्यते तेन चोदकः ॥” (जैन्या १०.७.११-१७)॥ " मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायमोदनः" (द्र. तैसं १.८.४; मैसं १.१०१) इति विहिते गृहमेधीये श्रूयते--" आज्यभागौ यजति" (तैब्रा १.६.६, मैसं १.१०.१५) इति । अष्टधाऽत्र संशयः--चोदकप्राप्तयोराज्यभागयोरिह पुनःश्रवणादनुवादोऽयमित्याद्यः पक्षः। तथा सति वैयर्थ्यप्रसङ्गात् सार्थकत्वाय चोदकैतद्वाक्ययोर्मिलितयोरत्राऽऽज्यभागविधायकत्वमभ्युपेतव्यम् । ओषधिद्रव्यनिर्वापादयो यथा प्रकृतिगताः सन्तो विकृतावपि "श्रूयमाणाश्चोदकस्य लिङ्गं तथाऽऽज्यभागावपि लिङ्गत्वेन सहायभूतौ । ततो मिलितयोर्विधायकत्वमिति द्वितीयः पक्षः। गृहमेधीयविधिवाक्ये श्रुतस्यौदनस्यैवोषधिद्रव्यतया लिङ्गत्वसिद्धेर्नास्ति लिङ्गान्तरापेक्षा। तस्मात् प्रकृताविष्टौ श्रुतस्याऽऽज्यभागकर्मण इह पुनःश्रवणमर्थवादत्वेन तत्प्रशंसार्थमिति तृतीयः पक्षः । भिन्नप्रकरणे श्रुतस्य विध्येकवाक्यत्वायोगादर्थवादत्वमयुक्तम् । ततश्चोदकप्राप्तादाज्यभागादिकर्मणोऽधिकमाज्यभागरूपमङ्गान्तरमिह विधीयत इति चतुर्थः पक्षः। ऐष्टिकयोराज्यभागयोरिह प्रत्यभिज्ञानान्नाङ्गान्तरत्वं युक्तम् । तस्मादाज्यभागव्यतिरिक्तस्य प्रयाजाद्यङ्गस्य परिसंख्यानार्थमिदमाज्यभागश्रवणमिति पञ्चमः पक्षः। आज्यभागवाक्येन तद्विधिरूपः स्वार्थस्त्यज्येत प्रयाजादिनिषेधरूपोऽन्योऽर्थः परिगृह्येत चोदकप्राप्तं च प्रयाजाद्यनुष्ठानं बाध्येतेति दोषत्रयप्रसङ्गान्न परिसंख्या युक्ता । तेन प्रत्यक्षविधिरूपादस्मादाज्यभागवाक्यादानुमानिकचोदकवाक्यमाज्यभागव्यतिरिक्तप्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचनीयमिति षष्ठः पक्षः । यदि चोदकस्य प्रत्यङ्गं पृथग्व्यापाराः स्युस्तदा प्रयाजाद्यङ्गगोचरैर्व्यापारैस्तेषामतिदेशः सिध्यति । आज्यभागगोचरस्यानेन प्रत्यक्षविधिना बाधितत्वान्न चोदकेनाऽऽज्यभागातिदेश इत्येवं संकोचो वर्णयितुं शक्यते। इह तु शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापाराभाव इति न्यायेन एक एव चोदकस्य व्यापारः । तथा सति युगपदतिदेशोऽनतिदेशश्चेति विरुद्धधर्मत्वं प्रसज्येत । तस्मात् प्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचो न युक्तः । तेन चोदकोऽत्राऽऽज्यभागकर्मणि संकोचनीयः । न चोक्तदोषापत्तिः । अस्य संकोचस्योपसंहाररूपत्वात् । आज्यभागयोरेव शक्तस्य चोदकस्य त्वज्ञातशक्तिज्ञापनमुपसंहारः । तथा सत्याज्यभागातिदेशव्यापृतस्य चोदकस्य को नामातिदेशतन्निवृत्तिरूपविरुद्धधर्मप्रसङ्गः । तत्राऽऽज्यभागकर्मणि चोदकावस्थापनमिति सप्तमः पक्षः। 'पुरोडाशं चतुर्धा करोति आग्नेयं चतुर्धा करोति' (द. आपश्रौ ३.३.२) इत्यनयोरुभयोरपि प्रत्यक्षवचनत्वेन सरूपत्वादस्तु तत्रोपसंहारः। इह तु प्रत्यक्षपरोक्षयोर्वचनचोदकयोर्विरूपत्वान्नासौ युक्तः । किं तु प्रत्यक्षवचनेनैवाऽऽज्यभागविधिसिद्धेश्चोदककल्पना निरर्थिका । तस्मात् उपसंहारो न युक्तः। तस्मादपूर्वो गृहमेधीयो न चोदकेनान्याङ्गानि गृह्णाति । इतिकर्तव्यताकाङ्क्षा तु प्रत्यक्षवचनेनैव पूर्यते । एवं सत्युक्तदोषाभावादयमष्टमः पक्षोऽभ्युपगन्तव्यः । ननु सांग्रहण्यामिष्टौ प्रत्यक्षवचनविहितैरामनहोमैः सह चोदकातिदिष्टानामनूयाजानां समुच्चयोऽङ्गीकृतस्तद्वदत्राऽपि विधीयमानयोराज्यभागयोश्चोदकप्राप्तैः प्रयाजाद्यङ्गैः सर्वैः सह समुच्चयोऽस्तु । न। वैषम्यात् । प्रकृतावाज्यभागयोस्तूपकारः क्लृप्तः। सोऽत्र नामसाम्येन स्मर्यते । तस्मात् क्लृप्तोपकाराभ्यां विधीयमानाभ्यामाज्यभागाभ्यां निराकाङ्क्षो गृहमेधीयः । आमनहोमास्तु न क्लृप्तोपकारा इति तैः सांग्रहण्या अङ्गाकाङ्क्षा न पूर्यते । तत्र क्लृप्तोपकारैरनूयाजाद्यङ्गैः चोदकेन सहातिदिष्टैः पूर्यते । ततो विधिवैयर्थ्यपरिहारायाऽऽमनहोमेषूपकारे क्लृप्ते सति “तस्मिन् प्रवर्तमानः प्रयोगवचनः समुच्चित्याऽनुष्ठापयति । "ततो वैषम्यात् क्लृप्तोपकाराज्यभागविधायकेनानेन प्रत्यक्षवचनेन गृहमेधीयचोदको लुप्यते । तस्मादविकृतिरूपं साङ्गमपूर्वं कर्मात्र विधीयत इति सिद्धान्तः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-- “तत्रान्यदङ्गं नो कार्यं कार्यं वाऽन्यानपेक्षणात् । न कार्यं विहितत्वेन कार्यं स्विष्टकृदादिकम् ॥” (जैन्या १०.७.१८) तत्र गृहमेधीय आज्यभागाभ्यामेव निराकाङ्क्षत्वादन्यत् स्विष्टकृदादिकं न कार्यमिति चेत् । मैवम् । आज्यभागवद्विहितत्वात् । " यदग्नये स्विष्टकृते समवद्यति" (द्र. मैसं १.१०.१५)," इडामुपह्वयते(न्ते)" (मैसं १.१०.१५) इति विहितम् । तस्माद्यावदुक्तं कर्तव्यम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्— " तत्रैव परिसंख्यात्वे प्राशित्राद्यस्ति वा न वा। अस्तीडादर्शनान्मैवं तदुक्त्याऽस्त्वत्र नेतरत् ॥” (जैन्या १०.७.१९)॥ गृहमेधीये स्विष्टकृति आज्यभागवदष्टधा संशयं हृदि निधाय परिसंख्यार्थं पञ्चमं क्षमभ्युपेत्येयं कृत्वाचिन्ताऽवतारिता। तत्र प्राशित्रादिभक्षणं न परिसंख्यातं किं तु तदस्ति । कुतः ? भक्षणाद्यर्थस्येडोपाह्वानस्य तत्र दर्शनादिति प्राप्ते ब्रूमः--अत्र गृहमेधीये तदिडाभक्षणं वचनबलेनास्तु । स्विष्टकृद्वाक्य प्रापितस्य परिसंख्यातस्य वचनेन निवारितत्वात् । इतरत्प्रात्रादिभक्षणं परिसंख्यातत्वान्नास्ति । सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्-- "सौमिकं प्राकृतं वा स्याद्द्वयो: प्रणयनं श्रुतम् ।। आद्योऽप्राप्तत्वतो मैवमनामत्वेन वाऽग्रिमः॥" (जैन्या ७.३.१७)॥ चातुर्मास्येषु श्रूयते--" द्वयोः प्रणयति, तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति” इति । अत्र सौमिकधर्मकमग्निप्रणयनं यत्तदेव ग्रहीतव्यम् । कुतः ? सोमस्य चातुर्मास्यप्रकृतित्वाभावेन तदीयप्रणयनस्यात्र चोदकादप्राप्तस्य विध्यर्हत्वात् । दर्शपूर्णमासगतं त्वग्निप्रणयनं चोदकप्रापितत्वादविधेयम् । तस्मात् सौमिकस्य धर्मा अत्र प्रणयनशब्देनातिदिश्यन्त इति प्राप्ते ब्रूमः-- नाऽयं प्रणयनशब्दः सौमिकस्य प्रणयनकर्मणो नामधेयं, किं तु निर्मन्थ्यबर्हिरादिशब्दवल्लौकिक एव । ततो न धर्मातिदेशः। यदि प्राकृतप्रणयनस्य प्राप्तत्वाद्विधिवैयर्थ्यं तर्ह्यर्थवादसंबन्धाय तद्वाक्यमस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-.. "आद्यन्तयोर्मध्ययोर्वा पर्वणोस्तत्प्रसञ्जकात् । आद्यन्तयोरूरुगत्या मध्ययोः पर्वणोर्भवेत् ॥” (जैन्या ७.३.१८)॥ “ तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति" इत्यर्थवादेन संबन्धाय पुनर्विधिना यत्प्रकृतमग्निप्रणयनं चोदकप्राप्तमपि श्रूयत इत्युक्तं तद्वैश्वदेवशुनासीर्ययोः पर्वणोर्भवितुमर्हति । कुतः ? प्रसञ्जकात् । तथा हि--"न वैश्वदेव उत्तरवेदिमुपवपति न शुनासीर्ये ” (द्र मैसं १.१०.१३) इत्युत्तरवेदिप्रतिषेधस्तयोः पर्वणोरुत्तरवेदिं प्रसञ्जयति। अप्रसक्तप्रतिषेधायोगात्। उत्तरवेदिश्चाग्निप्रणयनार्था। तस्मादुत्तरवेदिप्रसक्तिद्वारेणाऽऽद्यन्तयोरिदमग्निप्रणयनम् इति प्राप्ते ब्रूमः-" ऊरू वा एतौ यज्ञस्य यद्वरुणप्रघासाः साकमेधश्च" (द्र. शब्रा ११.५.२.३,५) इति गमनसाधनत्वमूरुत्वं मध्यमयोः पर्वणोरुपन्यस्तम् । तत्संनिधौ द्वयोः प्रणयन्तीति चोदकप्राप्तमग्निप्रणयनमर्थवादार्थं पुनर्विधाय 'द्वाभ्यां यन्ति' इत्यर्थवादेनोरुत्वकल्पना युक्ता। द्वाभ्यां पर्वभ्यां गमनमुपन्यस्यते । तस्मात् मध्यमयोस्तत् प्रणयनम् । न चात्रोत्तरवेदेरभावात् प्रणयनाभाव इति शङ्कनीयम् । उपवपतीत्यनारभ्यश्रुतेन वाक्येनोत्तरवेद्युपवापस्य विहितत्वात् । सा चोत्तरवेदिराद्यन्तयोः पर्वणोर्निषेधात् मध्यमयोरवतिष्ठते । तस्माच्चोत्तरवेद्यां प्रणीतोऽग्निर्विधीयते । एतदर्थमेव हि सार्थवादं पुनर्विधानम् ॥ उक्तमधिकरणद्वयमेकीकृत्य वार्तिककारेण यो निर्णयोऽभिहितस्तं दर्शयति- " अनामत्वाच्च वैयर्थ्यात् सौमिकं प्राकृतं च न। अपूर्वं तत्प्रणयनं शाखान्तरसमोक्तितः॥" (जैन्या ७.३.१९) 'आहवनीयादग्निं प्रणयतः' इति शाखान्तरे मध्यमयोर्नूतनं प्रणयनं विहितम् । तेन समानवचनत्वादत्राप्यपूर्वं प्रणयनं विधीयते ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४॥ </poem> }} 1.8.5 {{सायणभाष्यम्| <poem> १.८.५ सोमाय पितृमते पुरोडाश99 षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः ।। पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थ- सोमाय । पितृमत इति पितृ-मते । पुरोडाशम् । षट्कपालमिति षट्-कपालम् । निरिति । वपति । पितृभ्य इति पितृ-भ्यः। बर्हिषद्भ्य इति बर्हिषत्-भ्यः। धानाः । पितृभ्य इति पितृ-भ्यः । अग्निष्वात्तेभ्य इत्यग्नि-स्वात्तेभ्यः । अभिवान्याया इत्यभि-वान्यायै । दुग्धे । मन्थम् । चतुर्थे साकमेधाख्ये तृतीये पर्वणि प्रधानहवींष्युक्तानि । पञ्चमे तदीयशेषो महापितृयज्ञ उच्यते । सोमायेति ॥ आदौ तावत्त्रीणि हवींषि विधत्ते-'सोमाय पितृमते पुरोडाश99 षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम्' इति । पितरोऽस्य सन्तीति पितृमान् पितृस्वामीत्यर्थः । बर्हिषि यज्ञे सीदन्तीति बर्हिषदः । धानाः भृष्टयवाः । 'अग्निष्वात्ताः अयज्ञनिष्ठाः । अभिवान्या मृतवत्सा धेनुः । क्षीरे यवपिष्टं प्रक्षिप्य मिश्रीकृतं द्रव्यं मन्थः ॥ तदिदं हविस्त्रयं पितृयज्ञः । तस्य च पितृयज्ञस्य विधिमर्थवादेनोन्नयति--"वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ता वरुणप्रघासैर्वरुणपाशादमुञ्चत् । साकमेधैः प्रत्यस्थापयत् । त्र्यम्बकै रुद्रं निरवादयत । पितृयज्ञेन सुवर्गं लोकमगमयत् । यद्वैश्वदेवेन यजते । प्रजा एव तद्यजमानः सृजते । ता वरुणप्रघासैर्वरुणपाशान् मुञ्चति । साकमेधैः प्रतिष्ठापयति । त्र्यम्बकै रुद्रं निरवदयते । पितृयज्ञेन सुवर्गं लोकं गमयति" (तैब्रा १.६.८) इति । " प्रतिपूरुषमेककपालान् निर्वपति" (तैसं १.८.६, तैब्रा १.६.१०) इति विधास्यमाना यागाः त्र्यम्बकाः तैः क्रूरं रुद्रं परितोष्य निःसारितवान् । तत्र स्वर्गलोकहेतुत्वेनात्यन्तप्रशस्तत्वात् पितृयज्ञः कर्तव्यः इत्यभिप्रायः ॥ अत्र हेयं पक्षं पूर्वपक्षतया विधत्ते- "दक्षिणतः प्राचीनावीती निर्वपति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति । गार्हपत्यस्य दक्षिणदेशे स्थित्वा प्राचीनावीती सन्नुक्तानां हविषां निर्वापं कुर्यात् । यस्मात् पितॄणां संबन्धि कर्म दक्षिणावृत् प्रायेण दक्षिणस्यां दिशि वर्तते ॥ तं पक्षं दूषयित्वा सिद्धान्तं विधत्ते-- " अनादृत्य तत् । उत्तरत एवोपवीय निर्वपेत् । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते" (तैब्रा १.६.८) इति। यत्रैकोद्दिष्टश्राद्धादौ पितर एव पूज्यन्ते तत्र पूर्वोक्तं दक्षिणावृत्त्वमस्तु । इह त्वाज्यभागादिदेवा अग्निष्वात्तादिपितरश्चेज्यन्ते । अतो देवानां प्रियायोत्तरतोऽवस्थापनमुपवीतं च ॥ तर्हि पितॄणां प्रीतिर्न स्यादित्याशङ्क्य विध्यन्तरेण दक्षिणावृत्त्वं संपादयति--" अथो यदेव दक्षिणार्धेऽधिश्रयति । तेन दक्षिणावृत्" (तैब्रा १.६.८) इति । हविः पाकाय गार्हपत्यस्य दक्षिणभागेऽधिश्रयेत् । तेनैतत् कर्म पितृप्रीत्यै दक्षिणावृदपि भविष्यति ॥ एतदेव कालरूपेण प्रशंसति--" सोमाय पितृमते पुरोडाश99 षटकपालं निर्वपति । संवत्सरो वै सोमः पितृमान् । संवत्सरमेव प्रीणाति । पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः । मासा वै पितरो बर्हिषदः । मासानेव प्रीणाति । यस्मिन् वा ऋतौ पुरुषः प्रमीयते । सोऽस्यामुष्मिँल्लोके भवति " (तैब्रा १.६.८) इति । 'वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत ' इति विधानात् सोमस्य संवत्सरत्वम् । स एव पितॄणामपि पतिरिति तस्य पितृमत्त्वं, 'मासि पितृभ्यः क्रियते' इति अमावास्याश्राद्धाभिधानात् पितॄणां मासत्वं चोपचर्यते । “ यदि वसन्ता प्रमीयते । वसन्तो भवति । यदि ग्रीष्मे ग्रीष्मः " (तैब्रा १.४.१०) इत्यभिधानात्, तत्तदृतुदेवताप्राप्तिः एवास्यामुष्मिन् ऋतुसंबन्धः ॥ भर्जनेन क्वचिदीषत्कृष्णत्वं क्वचित् कृष्णत्वं क्वचिदकृष्णत्वमित्येवंविधं त्रैविध्यं विधत्ते-"बहुरूपा धाना भवन्ति । अहोरात्राणामभिजित्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । अहान्यकृष्णानि अमावास्यारात्रिः अतिकृष्णा, अन्यास्तु रात्रय ईषत्कृष्णाः ॥ तृतीययागदेवतां प्रशंसति--" पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्यो मन्थम् । अर्धमासा वै पितरोऽग्निष्वात्ताः । अर्धमासानेव प्रीणाति" (तैब्रा १.६.८) इति । बर्हिषदामनुष्ठितयागत्वात् मासत्वम् । अग्निष्वात्तानां यागाभावादर्धमासत्वम् । एतच्च “ ये वै यज्वानः। ते पितरो बर्हिषदः" (तैब्रा १.६.९) इत्यादिना वक्ष्यते ॥ मृतवत्सां प्रशंसति- “ अभिवान्यायै दुग्धे भवति । सा हि पितृदेवत्यं दुहे " ( तैना १.६.८ ) इति । पितृदेवत्यं पितृदेवताभ्यो हितम् । मृताः पुरुषाः पितरो भवन्ति । अभिवान्या च मृतवत्सेति सजातीयत्वात् तत्र तेषां प्रीतिः ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन--" उद्वासनकाले धाना उद्वास्य विभागमन्त्रेण विभज्यार्धा आज्येन संयौति । अर्धाः पिष्टानामावृता सक्तून् कृत्वाऽभिवान्यायै दुग्धस्यार्धशरावे सक्तूनोप्यैकयेक्षुशलाकयेक्षुकाण्डेन वा दक्षिणामुखस्त्रिः प्रसव्यमनारभ्योपमन्थति" (आपश्रौ ८.१४.१३-१४) इति। तत्रार्धशरावे मन्थनं विधत्ते - " यत्पूर्णम् । तन्मनुष्याणाम् । उपर्यर्धो देवानाम् । अर्धः पितृणाम् । अर्ध उपमन्थति । अर्धो हि पितृणाम्" (तैब्रा १.६.८) इति । भुञ्जाना मनुष्याः पात्रपूर्णमेव घृतमिच्छन्ति । प्रयाजदेवता जुहूगतेनोपरितनाज्यभागेन तुष्यन्ति । अधोभागेन हविरभिघारणात् । अग्निहोत्रे चोपरिभागं देवेभ्यो हुत्वा अधोभागं 'स्वधा पितृभ्यः पितॄञ्जिन्वेति भूमौ निमृजन्ति' (द. आपश्रौ ६.११.५) इति३ तद्विधानात् । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य 'यत्पूर्णम्' (तैब्रा १.६.८) इत्याद्युक्तम् ॥ इक्षुशलाकां विधत्ते-" एकयोपमन्थति । एका हि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति । “ यदेकमेक99 संभरेत् पितृदेवत्यानि स्युः" (तैसं १.६.८) इत्यादौ पितॄणामेकत्वसंख्याप्रीतिः प्रसिद्धा ॥ दक्षिणामुखत्वं विधत्ते-" दक्षिणोपमन्थति। दक्षिणावृद्धि पितृणाम्" (तैब्रा १.६.८) इति ॥ 'प्राचीं देवा दक्षिणा पितरः' इत्यादौ दक्षिणदिक्प्रीतिः प्रसिद्धा ॥ हस्ताभ्यां मन्थनं विधत्ते- "अनारभ्योपमन्थति । तद्धि पितॄन् गच्छति" (तैब्रा १.६.८) इति । तृतीयसवनगताशिरादौ मन्थानं स्तम्भे निबध्य मन्थति, तत्तु देवानां प्रियम् । अत्र त्वनारभ्य "बन्धनमकृत्वा हस्ताभ्यामेवोपमन्थति । तच्च देववैलक्षण्यात् पितॄणां प्रियम् ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन-" न प्राचीं वेदिमुद्धन्ति। पितृयज्ञो हि । न दक्षिणा। देवयज्ञो ह्युभे दिशावन्तरोद्धत्या" (आपश्रौ ८.१३.५) इति, तामाग्नेयीं दिशमङ्गुल्या निर्दिशन् विधत्ते-" इमां दिशं वेदिमुद्धन्ति । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते" (तैब्रा १.६.८) इति । तस्या वेदेश्चतुर्विधं दैविकवैलक्षण्यं क्रमेण विधत्ते--" चतुःस्रक्तिर्भवति । सर्वा ह्यनु दिशः पितरः । अखाता भवति । खाता हि देवानाम् । मध्यतोऽग्निराधीयते । अन्ततो हि देवानामाधीयते । वर्षीयानिध्म इध्माद्भवति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । दैविकी वेदिर्दीर्घा न तु समचतुरस्रा। इयं तु समचतुरस्रेति व्यावृत्तिः । अश्रिषु प्रकारविशेषं सूत्रकारो दर्शयति-" प्रतिदिशं स्रक्तयोऽवान्तरदेशान् प्रति मध्यानि" (आपश्रौ ८.१३.३) इति । परितः कटादिभिराच्छादनं विधत्ते -- " परिश्रयति । अन्तर्हितो हि पितृलोको मनुष्यलोकात् " (तैब्रा १.६.८) इति ॥ उन्मूलनं विधत्ते --" यत्परुषि दिनम् । तद्देवानाम् । यदन्तरा । तन्मनुष्याणाम् । यत्समूलम् । तत्पितृणाम् । समूलं बर्हिर्भवति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । परुषि पर्वसंधौ दिनं छिन्नं तादृशं बर्हिरहिंसितत्वात् देवानां प्रियम् । अत एव बर्हिर्लवनब्राह्मणे श्रूयते-"प्रजापतिर्वा ओषधीः पर्वशो वेद। स एना न हिनस्ति " (तैब्रा ३.२.२) इति, "ओषधीनामहि99सायै” (तैब्रा ३.२.२) इति च । यदन्तरा पर्वमध्ये छिन्नं तन्मनुष्याणां प्रियं संधिविशेषस्य तैरज्ञातत्वात् । परिशेषेण समूलत्वं पितॄणां प्रियम् ॥ बर्हिषां दक्षिणाग्रत्वं विधत्ते-" दक्षिणा स्तृणाति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन-"आस्तरणकाले बर्हिषा त्रिः प्रसव्यं वेदिं स्तणन् पर्येति । औद्धवान् धारयमाणस्त्रिरस्तृणन् प्रतिपर्येति । औद्धवः प्रस्तरः" (आपश्रौ ८.१४.४-६) इति । प्रसव्यमप्रदक्षिणत्वं यथा भवति तथा तदिदमप्रदक्षिणत्वप्रदक्षिणत्वाभ्यां षट्कृत्व आवर्तनं विधत्ते-" त्रिः पर्येति । तृतीये वा . इतो लोके पितरः। तानेव प्रीणाति । त्रिः पुनः पर्येति । षट् संपद्यन्ते । षड्वा ऋतवः । ऋतूनेव प्रीणाति " (तैब्रा १.६.८) इति । इतो भूलोकादारभ्य तृतीयः पितृलोको भोगभूमेः स्वर्गस्यान्तरिक्षादूर्ध्वभावित्वात् ॥ प्रस्तरस्यामन्त्रकमासादनं विधत्ते- " यत्प्रस्तरं यजुषा गृह्णीयात् । प्रमायुको यजमानः स्यात् । यन्न गृह्णीयात् । अनायतनः स्यात् । तूष्णीमेव न्यस्येत् । न प्रमायुको भवति । नानायतनः" (तैब्रा १.६.८) इति । गृह्णीयात् सादयेदिति ॥ दक्षिणपरिधिवर्जनमभिप्रेत्य विधत्ते-" यत्त्रीन् परिधीन् परिदध्यात् । मृत्युना यजमानं परिगृह्णीयात् । यन्न परिदध्यात् । रक्षा99सि यज्ञ99 हन्युः। द्वौ परिधी परिदधाति । रक्षसामपहत्यै । अथो मृत्योरेव यजमानमुत्सृजति " (तैब्रा १.६.८) इति । " मध्यमोत्तरौ” (आपश्रौ ८.१४.१०) इति हि“ सूत्रेऽभिहितम् ॥ हविषाम् अनुक्रमेण सादनं विधत्ते- " यत् त्रीणि त्रीणि हवी99ष्युदाहरेयुः। त्रयस्त्रय एषा99 साकं प्रमीयेरन् । एकैकमनूचीनान्युदाहरन्ति । एकैक एवैषामन्वञ्चः प्रमीयते" (तैब्रा १.६.८) इति । उदाहरेयुरासादयेयुः। एषां यजमानबन्धूनां मध्ये । अन्वञ्चो वृद्धबालानुक्रमगताः । एतेषां मध्य एकैक एव प्रमीयते न तु युगपत् ॥ " दक्षिणतः कशिपूपबर्हणमाञ्जनमभ्यञ्जनमुदकुम्भमित्येकैकश आसाद्य " (आपश्रौ ८.१४.१६) इति सूत्रे यदुक्तं तद्विधत्ते-“कशिपु कशिपव्याय । उपबर्हणमुपबर्हण्याय । आञ्जनमाञ्जन्याय । अभ्यञ्जनमभ्यञ्जन्याय । यथाभागमेवैनान् प्रीणाति " (तैब्रा १.६.८) इति । कशिपु तूलपूरितशय्यादि । उपबर्हणं शिरस आधारः। कशिपुप्रभृतीन्युदाहरन्तीत्यनुवर्तते । कशिपुप्रियः कशिपव्यः पिता, तत्परितोषार्थं कशिपु सादयेत् । एवमन्यत् । तथा सति एनान् पितॄन् स्वस्वभागमनतिक्रम्य तोषयति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन पितृयज्ञे हविरासादनपर्यन्तः पूर्वप्रयोगोऽभिहितः । अनुवाकान्तरेण सामिधेन्यादिक उत्तरप्रयोगोऽभिधीयते। तत्राध्वर्योः प्रैषमन्त्रमुत्पाद्य मन्त्रं व्याचष्टे- " अग्नये देवेभ्यः पितृभ्यः समिध्यमानायानुब्रूहीत्याह । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते " (तैब्रा १.६.९) इति । देवानां पितॄणां चोपकारी योऽग्निः तस्मै ॥ " उशन्तस्त्वा" (तैसं २.६.१२) इत्येतामृचं सामिधेनीत्वेन विधत्ते- " एकामन्वाह । एका हि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ तस्यामावृत्तिं विधत्ते- “त्रिरन्वाह । त्रिर्हि देवानाम् " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चोदकप्राप्तावाघारौ प्रशंसति-" आघारावाघारयति । यज्ञपरुषोरनन्तरित्यै" (तैब्रा १.६.९) इति । यज्ञपरुषोर्यज्ञांशयोरलोपाय ॥ वरणं पर्युदस्यति--" नाऽऽर्षेयं वृणीते । न होतारम् । यदार्षेयं वृणीते । यद्धोतारम् । प्रमायुको यजमानः स्यात् । प्रमायुको होता । तस्मान्न वृणीते। यजमानस्य होतुर्गोपीथाय" (तैब्रा १.६.९) इति । " अग्निर्देवो होता देवान् यक्षत्" (आपश्रौ २.१६.५) इत्यादिनिगदपाठ आर्षेयवरणम् । निगदावसाने 'विष्णुशर्मा मानुषः' इत्यादिनामोच्चारणं होतृवरणम् ॥ बर्हिर्नामकं चतुर्थं प्रयाजं निषेधति-- " अपबर्हिषः प्रयाजान् यजति । प्रजा वै बर्हिः। प्रजा एव मृत्योरुत्सृजति" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चोदकप्राप्तावाज्यभागौ प्रशंसति--" आज्यभागौ यजति । यज्ञस्यैव चक्षुषी नान्तरेति" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ हविष्प्रचारकाले प्राचीनावीतं विधत्ते-" प्राचीनावीती सोमं यजति । पितृदेवत्या हि । एषाऽऽहुतिः” (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चतुरवदानमपवदितुं विधत्ते--"पञ्चकृत्वोऽवद्यति । पञ्च ह्येता देवताः । द्वे पुरोनुवाक्ये । याज्या देवता वषट्कारः । ता एवं प्रीणाति" (तैब्रा १.६.९)इति॥ " त्व99 सोम प्र चिकितः" (ऋसं १.९१.१, तैसं २.६.१२), " त्वया हि नः पितरः" (ऋसं ९.९६.११, तैसं २.६.१२ ) इत्युभे पुरोनुवाक्ये। " त्व99 सोम पितृभिः संविदानः" (ऋसं ८.४८.१३, तैसं २.६.१२) इत्येका याज्या। पितृमान् सोमो देवता वषट्कारः। ता एताः पञ्च देवता उच्यन्ते ॥ एकैकदेवतार्थं त्रिषु हविःष्वविच्छिन्नावदानं विधत्ते-"संततमवद्यति । ऋतूना99 संतत्यै" (तैब्रा १.६.९) इति । तदाहाऽऽपस्तम्बः-" जुह्वामुपस्तीर्य सोमाय पितृमतेऽनु स्वधेति संप्रेष्यति । सकृत् पुरोडाशस्यावद्यति सकृद्धानानां सकृन्मन्थस्य" (आपश्रौ ८.१५.८-९) इति ॥ द्वयोः पुरोनुवाक्ययोरेकस्या याज्यायाश्च विधिं मनसि निधाय प्रशंसति-" प्रैवैभ्यः पूर्वया पुरोनुवाक्ययाऽऽह । प्रणयति द्वितीयया । गमयति याज्यया। तृतीये वा इतो लोके पितरः। अह्न एवैनां पूर्वया पुरोनुवाक्ययाऽत्यानयति । रात्रियै द्वितीयया । ऐवैनान् याज्यया गमयति " (तैब्रा १.६.९) इति । " त्व99 सोम प्र चिकितः" इत्यनया पूर्वया पितृभ्यो हविः प्रकर्षेण कथितवान् भवति । " त्वया हि नः पितरः" इत्यनया द्वितीयया पितॄन् प्रति हविर्नयति । " त्व99 सोम पितृभिः” इत्यनया याज्यया तद्धविः पितॄन् गमयति । पितॄणां तृतीयलोकवर्तित्वादत्र मन्त्रत्रित्वं युक्तम् । किं च त्रिभिर्मन्त्रैः क्रमेणाह्नो रात्र्याश्च पितॄनानीय हविः प्रति तानागमयत्येव ॥ दैवेषु हविःषु वेदेरुत्तरतः उपविश्यावदाय दक्षिणामुखो वेदिमतिक्रम्योदङ्मुखस्तिष्ठञ्जुहोति । अत्र तु तद्वैपरीत्यं सूत्रकार आह-" दक्षिणतोऽवदायाभिघार्योदङतिक्रम्य दक्षिणामुखस्तिष्ठन् " (आपश्रौ ८.१५:१०) इति ॥ तदेतद्विधत्ते-" दक्षिणतोऽवदाय । उदङतिक्रामति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ 'आ श्रावयास्तु श्रौषड्वौषट् ' इति मन्त्रत्रयमपवदितुं क्रमेण विधत्ते- “आ स्वधेत्याश्रावयति । अस्तु स्वधेति प्रत्याश्रावयति । स्वधा नम इति वषट्करोति । स्वधाकारो हि पितृणाम् ” (तैब्रा १.६.९) इति । पितॄन् प्रति यद्वक्तव्यं तस्य सर्वस्य स्वधाकारो वाचकः । अत आश्रावयेत्यादिशब्दान्न ब्रूते । तस्मात् स्वधाकारः पितॄणां प्रियः ॥ विधिवाक्ये पाठादेव प्राप्तं प्रचारक्रमं प्रशंसति-" सोममग्रे यजति । सोमप्रयाजा हि पितरः। सोमं पितृमन्तं यजति । संवत्सरो वै सोमः पितृमान् । संवत्सरमेव तद्यजति । पितॄन् बर्हिषदो यजति । ये वै यज्वानः । ते पितरो बर्हिषदः । तानेव तद्यजति । पितॄनग्निष्वात्तान् यजति । ये वा अयज्वानो गृहमेधिनः । -मेतत् ते तत ये च त्वामन्वेतत् ते पितामह* *प्रपितामह ये च त्वामन्वत्र पितरो यथाभागं मन्दध्व99 एतत् । ते। तत । ये । च । त्वाम् । अन्विति । एतत् । ते । पितामह । प्रपितामहेति प्र-पितामह । ये । च । त्वाम् । अन्विति । अत्र । पितरः । यथाभागमिति यथा-भागम् । मन्दध्वम् ॥ ते पितरोऽग्निष्वात्ताः । तानेव तद्यजति " (तैब्रा १.६.९) इति । सोमः प्रथमं यष्टव्यो येषां पितॄणां ते सोमप्रयाजाः। पितृस्वामित्वेन तस्य प्राथम्यं युक्तम् । संवत्सरत्वं तु सोमस्य पूर्वमेवोक्तम् । इह लोके यज्ञं कृत्वा पितृलोकं प्राप्ता बर्हिषदः । इह यज्ञरहिता गृहमेधिनो ये गृहस्थास्ते पितृलोकं प्राप्याग्निष्वात्ता इत्युच्यन्ते ॥ स्विष्टकृत्संज्ञकां देवतामपवदितुं विधत्ते-"अग्निं कव्यवाहनं यजति । य एव पितृणामग्निः । तमेव तद्यजति । अथो यथाऽग्नि99 स्विष्टकृतं यजति । तादृगेव तत् " (तैब्रा १.६.९) इति । पित्र्यं हविः कव्यं तद्वहतीति कव्यवाहनः। अत एवाऽन्यत्र श्रूयते-“त्रयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितृणा99 सहरक्षा असुराणाम् " (तैसं २.५.८) इति ॥ एतदिति ॥ मुख्यब्राह्मणे पैतृकाणि त्रीणि हवींषि विधाय 'एतत्ते तत' इत्याद्येकादश मन्त्रा आम्नाताः। तत्र विनियोगमाहाऽऽपस्तम्बः- " हविःशेषान् संप्लोम्नाय पिण्डान् कृत्वा तिसृषु स्रक्तिषु निदधाति पूर्वस्यां दक्षिणस्यामपरस्यामिति । एतत्ते ततासौ ये च त्वामन्वित्येतैः प्रतिमन्त्रम्" (आपश्रौ ८.१६.६) इति । संप्लोम्नाय सम्यङ्मर्दनेनैकीकृत्य । पाठस्तु-' एतत्ते तत ये च त्वामन्वेतत्ते पितामह प्रपितामह ये च त्वामनु' इति ॥ तत हे पितः, ते तुभ्यम् एतत् पिण्डीकृतमन्नं दत्तं, ये च अन्ये त्वाम् अनु वर्तन्ते तेभ्योऽप्येतद्दत्तम् । मध्यममन्त्रे 'ये च त्वामनु' इत्यनुषङ्गः । प्रपितामहमन्त्रे 'एतत्ते' इत्यनुषङ्गः ॥ विधत्ते-“एतत्ते तत ये च त्वामनु इति तिसृषु स्रक्तीषु निदधाति । तस्मादातृतीयात् पुरुषान्नाम निगृह्णन्ति । एतावन्तो हीज्यन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति । यस्मात् मन्त्रेषु ‘तत, पितामह, प्रपितामह' इत्येवं साधारणशब्दनिर्देशः कृतस्तस्माल्लोकेऽपि आ तृतीयात् पुरुषात् प्रपितामहपर्यन्तं संबन्धविशेषेणैव व्यवहरन्ति न तु तदीयं देवदत्तविष्णुशर्मादिनामोच्चारयन्ति । यस्मात् पार्वणश्राद्धेषु पित्रादयस्त्रय एव पूज्यन्ते न तूपरितनास्तस्मादत्रापि त्रयाणां निर्देशो युक्तः ॥ अत्रेति ॥ कल्प:-" अत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्युक्त्वोदञ्चो निष्क्रम्य सुसंदृशं त्वा वयमित्यैन्द्र्यर्चाऽऽहवनीयमुपतिष्ठन्ते" (आपश्रौ ८.१६.८) इति । हे पितरः, अत्र स्रक्तिगतपिण्डेषु स्वस्वभागमनतिक्रम्य हृष्टा भवत ॥ मन्दध्वमिति पदस्याभिप्राय व्याचष्टे-“अत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्याह । हृीका हि पितरः " (तैब्रा १.६.९) इति । यस्मात् पितरो लज्जाशीलास्तस्मात् स्वस्वभागादूर्ध्वं लज्जां वारयितुं विस्रम्भेण मन्दध्वमित्युच्यते ॥ विधत्ते-“ उदञ्चो निष्क्रामन्ति । एषा वै मनुष्याणां दिक् । स्वामेव तद्दिशमनु निष्क्रामन्ति " (तैब्रा १.६.९) इति । पितृत्वदशायां दक्षिणा दिक् प्राप्ता । ततः पूर्वं मनुष्यदशायामुत्तरा दिगेव परिशिष्यते ॥ सुसंदृशं त्वा वयं मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनं पूर्णवन्धुरः स्तुतो यासि वशा99 अनु। योजा न्विन्द्र ते हरी (१)॥ सुसंदृशमिति सु-संदृशम् । त्वा । वयम् । मघवन्निति मघ-वन् । मन्दिषीमहि । प्रेति । नूनम् । पूर्णवन्धुर इति पूर्ण वन्धुरः । स्तुतः । यासि । वशान् । अनु ॥ योजा । नु । इन्द्र । ते । हरी इति (१)॥ सुसंदृशमिति ॥ आहवनीयोपस्थानमन्त्रपाठस्तु--'सुसंदृशं त्वा वयं मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनं पूर्णवन्धुरः स्तुतो यासि वशा99 अनु । योजा न्विन्द्र ते हरी' इति ॥ हे मघवन् , सुसंदृशं सुष्ठु कटाक्षवीक्षणेनास्मान् पश्यन्तं त्वां 'मन्दिषीमहि "वयं तर्पयामः । त्वमप्यस्मद्दत्तैर्हविर्भिः 'पूर्णवन्धुरः परिपूरितरथपृष्ठोऽस्माभिः स्तुतः सन् वशान् अभीष्टान् देशाननुलक्ष्य नूनं प्र यासि प्रायेणाऽऽगमिष्यसि । हे इन्द्र, ते हरी तवाश्वौ योजा नु रथे नियुक्तौ हि ॥ विधत्त-" आहवनीयमुपतिष्ठन्ते । न्येवास्मै तद्ध्नुवते । यत्सत्याहवनीये । अथान्यत्र चरन्ति " (तैब्रा १.६.९) इति । आहवनीये पुरोऽवस्थिते सति तमुपेक्ष्याथ तदाऽन्यत्र पैतृकवेदिमध्यस्थेऽग्नौ चरन्तीति यत्तेनास्मै निह्नुवत एनमाहवनीयमपलपन्त्येव तत्क्षमापणायोपस्थानमित्यर्थः ॥ उपस्थानस्यावधिं विधत्ते--" आ तमितोरुपतिष्ठन्ते । अग्निमेवोपद्रष्टारं कृत्वा । पितॄन्निरवदयन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति । आ तमितोरा ग्लानेरनुच्छ्वासेन मन्त्रमुच्चारयता यावता कालेन निरोधरूपा ग्लानिर्भवति तावदुपस्थातव्यम् । तेनोपस्थानेनाग्निमेव साक्षिणं कृत्वा पितॄन् स्वभागप्रदानेन विसृष्टवन्तो भवन्ति ॥ मन्त्रगतस्य सुसंदृशमित्येतस्याभिप्रायं व्याचष्टे--" अन्तं वा एते प्राणानां गच्छन्ति । य आ तमितोरुपतिष्ठन्ते । सुसंदृशं त्वा वयमित्याह । प्राणो वै सुसंदृक् । प्राणमेवाऽऽत्मन् दधते" (तैब्रा १.६.९) इति । श्वासनिरोधेन ग्लानिं प्राप्तेषु कटाक्षनिरीक्षणं नाम प्राणनिरोधपरिहारः तदेतदभिप्रेत्य ' प्राणो वै सुसंदृक् ' इत्युच्यते । योऽयं परिहृतनिरोधः प्राणः, स एवैन्द्रस्य कटाक्षः। 'तं कुर्वन्तं त्वाम् ' इति मन्त्रे योजनीयम् ॥ योजेति पदस्याभिप्रायमाह--"योजा न्विन्द्र ते हरी इत्याह । प्राणमेव पुनरयुङ्क्त" (तैब्रा १.६.९) इति । यथा त्वदीयावश्वौ रथे युक्तावेवं प्राणमस्मासु योजयेत्यभिप्रायः॥ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती । योजा न्विन्द्र ते हरी ॥ । अक्षन् । अमीमदन्त । हि । अवेति । प्रियाः । अधूषत ॥ ॥ अस्तोषत । स्वभानव इति स्व-भानवः । विप्राः । नविष्ठया । मती ॥ । योजा । नु । इन्द्र । ते । हरी इति ॥ अक्षन्निति ॥ कल्प:--" अथ गार्हपत्यमुपतिष्ठन्ते । अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती। योजा न्विन्द्र ते हरी इति" (बौश्रौ ५.१५) इति ॥ अक्षन् पितरो हविरशितवन्तः । अमीमदन्त भृशं हृष्टाः हि यतः प्रियाः तनूः अव अधूषत हविर्भोजनसौकर्येण शिरःप्रभृत्यङ्गान्यकम्पयन्त । स्वभानवः वपुषि जनितेन स्वकीयेन तेजसा भासमाना विप्राः भोजनतृप्त्या ब्राह्मणसदृशाः सन्तः नविष्ठया मती अतिशयेन नूतनया बुद्ध्या अस्तोषत भृशमिष्टमेतदित्यादिवचनैः स्तुतिं कृतवन्तः । योजा इत्यादि व्याख्यातम् ॥ विधत्ते--" अक्षन्नमीमदन्त हीति गार्हपत्यमुपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ ननु 'अक्षन्' इत्यादिमन्त्रः पितृप्रतिपादकः, उपस्थेयस्तु गार्हपत्य इति वैयधिकरण्यमाशङ्क्य मन्त्रस्यापेक्षितशेषपूरणेन वैयधिकरण्यपरिहारं श्रुतिरेव दर्शयति-- " अक्षन्नमीमदन्ताथ त्वोपतिष्ठामह इति वावैतदाह" (तैब्रा १.६.९) इति । पितरो भुक्तवन्तो हृष्टाश्च, अथ तदा साक्षिणं त्वामुपतिष्ठामह इत्येवं मन्त्रवाक्यमाह । मन्त्रस्थौ मघवन्निन्द्रेत्येतावपि शब्दावग्निपरत्वेन व्याख्येयौ । अन्नवान् परमैश्वर्ययुक्त इति तयोरर्थः॥ अक्षन् पितरोऽमीमदन्त पितरोऽतीतृपन्त पितरोऽमीमृजन्त पितरः। परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अक्षन् । पितरः । अमीमदन्त । पितरः । अतीतृपन्त । पितरः । अमीमृजन्त । पितरः ॥ परेति । इत । पितरः । सोम्याः । गम्भीरैः । पथिभिरिति पथि-भिः । पूर्व्यैः ।। अक्षन्निति ॥ कल्पः--" अथ प्राचीनावीतं कृत्वाऽन्वाहार्यपचनमभिप्रपद्यन्तेऽक्षन् पितरोऽमीमदन्त पितरोऽतीतृपन्त पितरोऽमीमृजन्त पितर इति" (बौश्रौ ५.१५) इति ॥ अतीतृपन्त अस्मांश्च तर्पयन्तः। अमीमृजन्त अस्मान्छोधितवन्तः ॥ अत्र सूत्रकारः शाखान्तरमन्त्रमपि विनियुङ्क्ते-- "अमीमदन्त पितरः सोम्या इत्या तमितोरुपतिष्ठन्ते" (द्र. आपश्रौ १.९.५) इति ॥ तदेतदुपस्थानं विदधानः पूर्ववद्वैयधिकरण्यं परिहरति--"अमीमदन्त पितरः सोम्या इत्यभिप्रपद्यन्ते । अमीमदन्त पितरोऽथ त्वाऽभिप्रपद्यामह इति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ परेतेति ॥ कल्प:--"परेत पितरः सोम्या इति प्रवाहण्या पितॄन् प्रवाहयति" (आपश्रौ १.१०.५) इति । पाठस्तु--' परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त्सुविदत्रा99 अपीत अथा पितॄन्सुविदत्रा99 अपीत यमेन ये सधमादं मदन्ति ॥ मनो न्वा हुवामहे नाराश99सेन स्तोमेन पितॄणां च मन्मभिः ॥ अथ । पितॄन् । सुविदत्रानिति सु-विदत्रान् । अपीति । इत । यमेन । ये । सधमादमिति सध-मादम् । मदन्ति ॥ मनः। नु। एति। हुवामहे । नाराश99सेन । स्तोमेन । पितृणाम् । च । मन्मभिरिति मन्म-भिः॥ यमेन ये सधमादं मदन्ति इति ॥ हे सोम्याः पितरः, पथिभिः परेत परावृत्य गृहान् गच्छतेति । कीदृशैः पथिभिः ? गम्भीरैः सुलभान्नतोयैः "पूर्व्यैः पूर्वं कृतैः प्रहतैः । अथ तदा गृहान् गत्वा तस्मिन् पितृलोके यमेन साकं ये पितरः सधमादं सहस्थानस्थमादं यथा भवति तथा मदन्ति हृष्यन्ति तान् सुविदत्रान् सुष्ठु वेदितॄंश्चिरवासेन तत्रत्यवृत्तान्तज्ञान् पितॄन् अपि यूयम् इत प्राप्नुत ॥ मन इति ॥ कल्प:-" मनो न्वा हुवामह इति मनस्वतीभिरुपतिष्ठते" (आपश्रौ १.१०.४) इति । तिसृषु ऋक्षु प्रथमायाः पाठस्तु-'मनो न्वा हुवामहे नाराश99सेन स्तोमेन पितॄणां च मन्मभिः' इति ॥ नाराशंसेन मनुष्यप्रशंसायोग्येन स्तोमेन वाक्यसमूहेन पितॄणाम् अपि मन्मभिः मननीयैः वाक्यैः मनः पितृयज्ञानुष्ठानपरं चित्तं नु क्षिप्रम् आ हुवामहे आह्वयामः ॥ आ (२) न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यॆ दृशे ॥ पुनर्नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रात99 सचेमहि । एति (२) । नः । एतु । मनः । पुनः । क्रत्वे । दक्षाय । जीवसे ॥ ज्योक् । च । सूर्यम् । दृशे॥ पुनः । नः । पितरः । मनः । ददातु । दैव्यः । जनः ॥ जीवम् । व्रातम् । सचेमहि ॥ एति ॥ अथ द्वितीयामाह -'आ न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ' इति ॥ क्रत्वे कर्मानुष्ठानाय दक्षाय "तत्तत्सामर्थ्याय जीवसे जीवितुं ज्योक् चिरं सूर्यं दृशे द्रष्टुं च योग्यं मनः आगत्य नः अस्मान् पुनः एतु असकृत् प्राप्नोतु ॥ पुनरिति ॥ अथ तृतीयामाह-'पुनर्नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रात99 सचेमहि' इति ॥ हे पितरः, दैव्यः जनः देवसंबन्धिपुरुषसमूहः नः अस्माकं मनः कर्मानुष्ठानपरं चित्तं पुनः ददातु असकृत् प्रयच्छतु । वयमपि व्रातं संवत्सरसंघातरूपं जीवं जीवनं सचेमहि सेवेमहि ॥ यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मान्तरं पितरं वा जिहि99सिम । अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेनसम् ॥ [ हरी मन्मभिरा चतुश्चत्वारि99शच्च ] यत् । अन्तरिक्षम् । पृथिवीम् । उत । द्याम् । यत् । मातरम् । पितरम् । वा । जिहि99सिम । अग्निः । मा । तस्मात् । एनसः । गार्हपत्य इति गार्ह-पत्यः । प्रेति । मुञ्चतु । . दुरितेति दुः-इता । यानि । चकृम । करोतु । माम् । अनेनसम् ॥ ५ ॥ [ मैसं १.१०.१,३; कासं ९.६ ; कपिसं ८.९ ; वासं ३.५१-५५] यदिति॥ कल्पः--"यदन्तरिक्षमिति पङ्क्त्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते" (आपश्रौ १.१०.६) इति ॥ पाठस्तु--' यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहि99सिम । अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेनसम् ' इति ॥ पृथिव्यादीँल्लोकान्मनसा जिहिंसिम हिंसितुमिच्छेम यत् मातरं पितरं वा हिंसितुमिच्छेमेति यत् तस्मात् सर्वस्मात् एनसः गाईपत्यो मां प्र मुञ्चतु । अन्यान्यपि दुरितानि यानि चकृम तेभ्योऽपि मुञ्चतु । माम् अनेनसं सर्वपापरहितं करोतु ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन- " उदकुम्भमादाय यजमानः शुन्धन्तां पितर इति त्रिः प्रसव्यं वेदिं परिषिञ्चन् पर्येति" (आपश्रौ ८.१६.५) इति, तदेतद्विधत्ते-" अपः परिषिञ्चति । मार्जयत्येवैनान् । अथो तर्पयत्येव " (तैब्रा १.६.९) इति । एनान् पितॄन् ॥ तद्वेदनं प्रशंसति--"तृप्यति प्रजया पशुभिः । य एवं वेद" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चतुर्थप्रयाजवद्बर्हिर्नामकं प्रथमानूयाजं निषेधति-- " अपबर्हिषावनूयाजौ यजति । प्रजा वै बर्हिः । प्रजा एव मृत्योरुत्सृजति " (तैब्रा १.६.९) इति । बर्हिर्यागवर्जनात् ॥ प्रयाजानूयाजान् प्रशंसति--" चतुरः प्रयाजान् यजति । द्वावनूयाजौ । षट् संपद्यन्ते । षड्वा ऋतवः। ऋतूनेव प्रीणाति" (तैब्रा १.६.९) इति । सूत्रकारो--" युक्ता मे यज्ञमन्वासाता इति यजमानः संप्रेष्यति" (आपश्रौ २.५.१०) इति प्रैषानुसारेण गार्हपत्यसमीप उपविष्टायाः पत्न्याः पूर्णपात्रानयनपर्यन्तं यदन्वासनमवोचत् तच्च पत्नीसंयाजांश्च चोदकप्राप्तान् प्रतिषेधति--" न पत्न्यन्वास्ते । न संयाजयन्ति । यत्पत्न्यन्वासीत । यत्संयाजयेयुः । प्रमायुका स्यात् । तस्मान्नान्वास्ते । न संयाजयन्ति। पत्नियै गोपीथाय " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः – "एतत्त इति दत्ते त्रीन् वेद्याः कोणेषु पिण्डकान्। ब्रूयुरत्रेत्युपस्थानं पूर्वस्याग्नेः सुसंदृशम् ॥ १॥ अक्षन्निति प्रतीचोऽग्नेस्तथाऽक्षन् दक्षिणानलम् । परेतेति प्रवाह्याथ मनआद्यैरुपस्थितिः ॥ यत्पश्चिमाग्न्युपस्थानं मन्त्रा द्वादश वर्णिताः" ॥२॥ इति । अथ मीमांसा ॥ दशमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " नावघातोऽवघातो वा धानानां नाविनष्टये। न नाशः क्रमबाधेऽतो नावघातोऽत्र बाध्यते ॥” (जैन्या १०.२.४२)॥ महापितृयज्ञे हविः किंचिच्छ्रूयते-" पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः " (तैसं १.८.५) इति । धानाशब्देन भृष्टं धान्यमभिधीयते। तासां धानानामवघाते सति सक्तुभावापत्तेर्धानात्वमेव विनश्येत् । अतस्तासामविनाशाय नास्त्यवघात इति पूर्वः पक्षः। 'धाना अवहन्तव्याः' इति ह्यत्र चोदकवाक्यम् , तस्मिंश्च वाक्ये भर्जनसंपादितं धानात्वं पूर्वभावि, पश्चाद्भावी त्ववघात इति क्रमः प्रतीयते । तं क्रमं बाधित्वा प्रथमतोऽवघाते सति नास्ति धानात्वनाशः। अवघातस्य पदार्थस्य बाधात् वरं तद्धर्मस्य क्रममात्रस्य बाधनम् । तस्मादवहन्तव्याः॥ एतदेवाधिकरणं वार्तिककारमतेनाऽऽरचयति-- " पेषणं नूतनं मन्थे प्राकृतं वा क्रमान्तरात् ।। नूतनं प्राकृतं धर्ममात्रबाधस्य लाघवात् ॥” (जैन्या १०.२.४३)॥ महापितृयज्ञ एवं श्रूयते----" पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् " (तैसं १.८.५) इति । मृतवत्सा धेनुरभिवान्या । द्रवद्रव्ये प्रक्षिप्य प्रथिताः सक्तवो मन्थः । तत्र यत्पेषणं तन्न प्राकृतम् । कुतः ? क्रमव्यत्यासात् । प्रकृतौ हि प्रथमतः पेषणं पश्चात् पुरोडाशश्रपणम् । अत्र तु प्रथमतः श्रपणेन धानाः संपाद्य पश्चात् सक्तुभावाय पेषणम् । तस्मान्नूतनमिति प्राप्ते ब्रूमः--चोदकप्राप्तप्राकृतपेषणतत्क्रमयोरुभयोर्बाधे गौरवात् क्रममात्रं बाध्यम् । पेषणपदार्थस्तु स एवेति तद्धर्मा दृषन्मन्त्रा इत्यादयोऽत्र कर्तव्याः॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥५॥ </poem> }} 7249um9ft4tet1cmkkjnvmfwozzre5x 341863 341859 2022-07-29T11:19:57Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki 1.8.4 {{सायणभाष्यम्| <poem>1.8.4 अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुं अग्नये । अनीकवत इत्यनीक-वते। पुरोडाशम् । अष्टाकपालमित्यष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । सांतपनेभ्य इति साम्-तपनेभ्यः । मध्यंदिने। चरुम् । मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः । गृहमेधिभ्य इति गृहमेधि-भ्यः । सर्वासाम् । दुग्धे । सायम् । चरुम् । तृतीये वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं चातुर्मास्यपर्वोक्तम् । चतुर्थपञ्चमषष्ठेषु साकमेधाख्यं तृतीयं पर्वोच्यते । तच्च पर्व दिनद्वयेऽनुष्ठेयम् । तदाहाऽऽपस्तम्बः-" ततश्चतुर्षु मासेषु पूर्वस्मिन् 'पर्वण्युपक्रम्य द्वयहं साकमेधैर्यजते" (आपश्रौ ८.९.१) इति ॥ अग्नय इति ॥ तत्र प्रथमदिने कर्तव्यानि त्रीणि हवींषि विधत्ते-'अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्' इति ॥ अनीकवते सैन्यवते । उद्यता सूर्येण साकम् इत्युदयकालविधिः । सम्यक् तपनं संतपनं तत्संबन्धिनः सांतपना अनिष्टविनाशिन इत्यर्थः । मेधो यज्ञः । गृहं च मेधश्च तदुभयवन्तो २५ गृहमेधिन उभयपालका इत्यर्थः । सर्वासां यजमानस्य यावत्यो गावः सन्ति तावतीनाम् । विहितास्विष्टिषु प्रथमेष्टिदेवतागुणं प्रशंसति-" देवासुराः संयत्ता आसन् । सोऽग्निरब्रवीत् । ममेयमनीकवती तनूः । तां प्रीणीत । अथासुरानभिभविष्यथेति । ते देवा अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निरवपन् । सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकान्यजनयत । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यदग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति। अग्निमेवानीकवन्तꣳ स्वेन भागधेयेन प्रीणाति। सोऽग्निरनीकवान्त्स्वेन भागधेयेन प्रीतः । चतुर्धाऽनीकानि जनयते" (तैब्रा १.६.६) इति । चतसृष्वपि दिक्ष्वसुरानवरोद्धुं चतुर्विधानि सैन्यानि ॥ सूर्योदयकालं प्रशंसति-" असौ वा आदित्योऽग्निरनीकवान् । तस्य रश्मयोऽनीकानि । साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । साक्षादेवास्मा अनीकानि जनयति" (तैब्रा १.६.६) इति । उष्णत्वादादित्यस्याग्नित्वम् । उत्साहोपेतयोद्धृवत् सर्वतस्त्वरया प्रसराद्रश्मीनामनीकत्वम् ॥ द्वितीयाया . इष्टर्देवताया गुणं प्रशंसति-" तेऽसुराः पराजिता यन्तः। द्यावापृथिवी उपाश्रयन् । ते देवा मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निरवपन् । तान् द्यावापृथिवीभ्यामेवोभयतः समतपन् । यन्मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निर्वपति । द्यावापृथिवीभ्यामेव तदुभयतो यजमानो भ्रातृव्यान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तानसुरान् द्यावापृथिवीभ्यामेव कृत्स्नयोरपि द्यावापृथिव्योरुभयतोऽसुराणामधस्ताच्चोपरिष्टाच्च समतपन् प्रहाराद्युपद्रवेण संतापितवन्तः ॥ कालं प्रशंसति--" मध्यंदिने निर्वपति । तर्हि हि तेक्षिणष्ठं तपति" (तैब्रा १.६.६) इति । तर्हि मध्याह्नकाले तेक्ष्णिष्ठमतिशयेन तीक्ष्णं यथा भवति तथा सूर्यस्तपति, हि प्रसिद्धमेतत् ॥ चरु प्रशंसति-" चरुर्भवति । सर्वत एवैनान्त्संतपति" (तैब्रा १.६.६) इति । चरुपाकभाण्डस्य सर्वतस्तप्यमानत्वाच्छत्रूणामपि सर्वतः संतापः ॥ तृतीयेष्टेर्देवताविशेषणं प्रशंसति- " ते देवाः श्वोविजयिनः सन्तः । सर्वासां दुग्धे गृहमेधीयं चरुं निरवपन् । आशिता एवाद्योपवसाम । कस्य वा हेदम् । कस्य वा श्वो भवितेति । स शृतोऽभवत् । तस्याहुतस्य नाऽऽश्नन् । न हि देवा अहुतस्याश्नन्ति । तेऽब्रुवन् । कस्मा इमꣳ होष्याम इति । मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्य इत्यब्रुवन् । तं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्योऽजुहवुः । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः। यस्यैवं विदुषो मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यो गृहे जुह्वति । भवत्यात्मना । पराऽस्य भ्रातृव्यो भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । ते देवा अस्मिन् दिने प्रथमेष्ट्या सैन्यानि संपाद्य द्वितीयेष्ट्या विरोधिनोऽसुरान् सर्वतः संतप्य पुनः परेद्युरपि जेष्याम इत्यभिप्रेत्य गृहमेधीयं निरुप्येत्थं विचारितवन्तः । इदं हविरद्य कस्य वा भवति कस्य वा श्वो भविष्यतीति न ज्ञायते । तस्माद्वयं सह भुक्तवन्त एवाग्निसमीपे वसामेति । एतावति विचारकाले स चरुः पक्वोऽभूत् । तदानीं देवा अहुतत्वात् तं चरुं नैवाशितवन्तः। यस्माद्देवाः क्वाप्यहुतं नाश्नन्ति तस्माद्युक्तमेवैतत् । ततस्ते देवाः परस्परं विचारितवन्तः । किमिति ? कस्मै देवायेमं चरुं होष्यामि इति । ततो निश्चित्य गृहमेधिभ्यो हुत्वा विजयं प्राप्ता असुराश्च पराभूताः॥ अस्मिन् कर्मणि 'आज्यभागौ यजति' इत्यादिना कानिचिदङ्गानि विधास्यन्ते । तत्र यावदुक्ताङ्गोपेतमपूर्वमिदं कर्म न तु दर्शपूर्णमासविकृतिरिति जैमिनिर्विचारितवान् ततोऽर्थप्राप्तः सामिधेन्याद्यभावः। तमिमं विस्पष्टयितुमनुवदति-" यद्वै यज्ञस्य पाकत्रा क्रियते । पशव्यं तत् । पाकत्रा वा एतत् क्रियते । यन्नेध्माबर्हिर्भवति । न सामिधेनीरन्वाह । न प्रयाजा इज्यन्ते । नानूयाजाः । य एवं वेद । पशुमान् भवति" (तैब्रा १.६.६) इति । यज्ञस्य संबन्धि यदनुष्ठानं पाकत्रा पाकेषु पाकयज्ञवदित्यर्थः। तस्य पशव्यत्वं युक्तम् । “ पाकयज्ञं वा अन्वाहिताग्नेः पशव उप तिष्ठन्ते" (तैसं १.७.१) इति श्रुतत्वात् । यस्मादत्रेध्माबर्हिरादयो न सन्ति तस्मादेतत्कर्म पाकयज्ञवदेव क्रियते ॥ प्राच्यमङ्गं विधत्ते- “ आज्यभागौ यजति । यज्ञस्यैव चक्षुषी नान्तरेति " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ यागवेलायामुद्देश्यां देवतां प्रशंसति-" मरुतो गृहमेधिनो यजति । भागधेयेनैवैनान्त्समर्धयति" (तैब्रा १.६.६ ) इति । उदीच्यमङ्गं विधते-“अग्निꣳ स्विष्टकृतं यजति प्रतिष्ठित्यै " (तैब्रा १.६.६) इति ॥ अङ्गान्तरं विधत्ते-" इडान्तो भवति । पशवो वा इडा । पशुष्वेवोपरिष्टात् प्रतितिष्ठति " (तैब्रा १.६.६) इति । अर्थसिद्धं चतुर्धाकरणाद्युदीच्याङ्गान्तराभावं द्योतयितुमन्तशब्दः ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनैकेनानुवाकेन पूर्वदिनेऽनुष्ठेया मुख्यब्राह्मणविहितास्तिस्र इष्टयो व्याख्याताः। अनुवाकान्तरेण द्वितीयदिने कर्तव्यत्वेन विहिता इष्टयो व्याख्यातव्याः। तत्राऽऽदौ तावत् गृहमेधीयशेषभूतं किंचिदङ्गॆ विधातुं प्रस्तौति-" यत्पत्नी गृहमेधीयस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव स्यात् । वि त्वस्य यज्ञ ऋध्येत । यन्नाश्नीयात् । अगृहमेधी स्यात् । नास्य यज्ञो व्यृध्येत" (तैब्रा १.६.७) इति । यदि पत्नी गृहमेधीयस्य चरोर्भागं भुञ्जीत तदा यजमानो गृहेण यज्ञेन चोपेतो भवति । किं त्वस्मिन् पक्षे यजमानस्य यज्ञो व्यृद्धो भवेत् । अभोजनपक्षे तु व्यृद्धत्वदोषो न भवति । किं तु गृहमेधित्वाभावः ॥ विधत्ते-“प्रतिवेशं पचेयुः। तस्याश्नीयात् । गृहमेध्येव भवति । नास्य यज्ञो व्यृध्यते" (तैब्रा १.६.७) १५ इति । प्रातिस्विकत्वेन पत्नीं विशतीति प्रतिवेशः पत्न्यर्थ ओदनस्तं दक्षिणाग्नौ पक्तारः पचेयुः। तथा चाऽऽपस्तम्ब:-" दक्षिणाग्नौ पत्न्याः प्रतिवेशमोदनं पचति" (आपश्रौ ८.१०.१०) इति । पत्नी तमोदनमश्नीयात् , ततो नोक्तदोषद्वयम् । अभोजनाभावाद्गृहमेधीयभोजनाभावाच्च ॥ भोजनादीन् विधातुं प्रस्तौति- " ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता अभवन् । आञ्जताभ्यञ्जत । अनुवत्सानवासयन् । तेभ्योऽसुराः क्षुधं प्राहिण्वन् । सा देवेषु लोकमवित्त्वा। असुरान् पुनरगच्छत् " (तैब्रा १.६.७) इति । आशिता भुक्तवन्तः । आञ्जत नेत्रयोरञ्जनं प्रक्षिप्तवन्तः । अभ्यञ्जताभ्यङ्गं कृतवन्तः । धेनूरनु वत्सानवासयन् स्तनपानार्थमवासृजन् । तदानीमसुरा देवानां समीपे क्षुधं प्रेरितवन्तः । सा च क्षुध् तेषु तृप्तेषु देवेषु स्थानमलब्ध्वा पुनरप्यसुरानेव प्राप्नोत् ॥ विधत्ते “ गृहमेधीयेनेष्ट्वा । आशिता भवन्ति । आञ्जतेऽभ्यञ्जते । अनु वत्सान् वासयन्ति । भ्रातृव्यायैव तद्यजमानः क्षुधं प्रहिणोति" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ तदेतदभिप्रेत्य पूर्वमाशिता एवाद्योपवसामेत्यादिदेवविचार उदाहृतः । अत्र गृहमेधीयसंनिधौ द्वौ मन्त्रावाम्नातौ । तयोर्विनियोगमापस्तम्ब आह-"शरनिष्कासस्य दर्वी पूरयित्वा वृषभमाहूय तस्य रवते पूर्णा दर्वि परा पतेत्यनुद्रुत्योत्तरया गार्हपत्ये जुहुयात् । यदृषभो न रुयाद्ब्रह्मा ब्रूयाज्जुहुधीति " (आपश्रौ ८.११.१९-२०) इति । पच्यमाने चरौ क्षीरमण्डवद्घनीभूतो योंऽश उपरि तिष्ठति सोऽयं शरनिष्कासः । तस्य रवते वृषभस्य शब्दे निष्पन्ने सति ॥ पूर्णा दर्वि परा पत सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो ।। पूर्णा । दर्वि । परेति । पत । सुपूर्णेति सु-पर्णा । पुनः । एति । पत। वस्ना । इव । वीति । क्रीणावहै । इषम् । ऊर्जम् । शतक्रतो इति शत-क्रतो ॥ पूर्णेति ॥ प्रथममन्त्रपाठस्तु-पूर्णा दर्वि परा पतं सुपूर्णा पुनरा पत । वस्नेव वि क्रीणावहा इषमूर्जꣳ शतक्रतो' इति । हे दर्वि, त्वं शरनिष्कासेन 'पूर्णा सती 'परा 'पत इन्द्रं प्रति गच्छ । त्वत्प्रसादाद्धनेन तज्जन्यबलेन 'सुपूर्णा सती पुनः अस्मान् प्रत्यागच्छ। हे शतक्रतो, आवां वस्ना इव वि क्रीणावहै । यथा लोके कश्चित् स्वकीयं धनं दत्त्वा तण्डुलादिकं क्रीणाति तद्वदहमिन्द्राय तुभ्यं शरनिष्कासं दत्त्वा त्वत्तः इषम् ऊर्जं च क्रीणामि । तदिदमुच्यते--वस्नेव वसुनेव धनेनेव विक्रीणावहै इति ॥ देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं (१) नि हरामि ते ॥ देहि । मे । ददामि । ते । नीति । मे । धेहि । नीति । ते । दधे ॥ निहारमिति नि-हारम् । इत् । नीति । मे। हर । निहारमिति नि-हारम् (१)। नीति । हरामि । ते॥ देहीति ॥ द्वितीयमन्त्रपाठस्तु-देहि मे ददामि ते नि मे धेहि नि ते दधे । निहारमिन्नि मे हरा निहारं नि हरामि ते ' इति ॥ हे इन्द्र, मे यदपेक्षितं तत् त्वं देहि । तव यदपेक्षितं तदहं ददामि । दत्त्वा च त्वं मम समीपे नि धेहि अवस्थापय । तव समीपेऽहमवस्थापयामि। तदुभयं सकृदेव न भवति किं तु निहारम् इत् पुनःपुनर्निर्हृत्यैव समानीयैव मे समीपे नि हर नितरां स्थापय । अहमपि पुनः पुनर्निर्हृत्य ते समीपे स्थापयामि ॥ यथोक्तं निष्कासहोमं प्रस्तौति-" ते देवा गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं न्यदधुः। अस्मानेव श्व इन्द्रो निहितभाग उपावर्तितेति । तानिन्द्रो निहितभाग उपावर्तत " (तैब्रा १.६.७) इति । उपावर्तिता समीपमागमिष्यति । उपावर्तत समीपमागच्छत् ॥ विधत्ते-- "गृहमेधीयेनेष्ट्वा । इन्द्राय निष्कासं निदध्यात् । इन्द्र एवैनं निहितभाग उपावर्तते" (तैब्रा १.६.७) इति । होमाय प्राप्तमाहवनीयं वारयितुं विधत्ते--" गार्हपत्ये जुहोति । भागधेयेनैवैनꣳ समर्धयति " (तैब्रा १.६.७) इति । यागकाले ध्वनिं कर्तुमृषभस्याऽऽह्वानं विधत्ते--" ऋषभमाह्वयति ॥ वषट्कार एवास्य सः । अथो इन्द्रियमेव तद्वीर्यं यजमानो भ्रातृव्यस्य वृङ्क्ते" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम् ॥ ४॥ [ हरा निहारं त्रिꣳशच्च ] मरुद्भ्य इति मरुत्-भ्यः। क्रीडिभ्य इति क्रीडि-भ्यः। पुरोडाशम् । सप्तकपालमिति सप्त-कपालम् । निरिति । वपति । साकम् । सूर्येण । उद्यतेत्युत्-यता। आग्नेयम् । अष्टाकपालमित्य॒ष्टा-कपालम् । निरिति । वपति । सौम्यम् । चरुम् । सावित्रम् ।। द्वादशकपालमिति द्वादश-कपालम् । सारस्वतम् । चरुम् । पौष्णम् । चरुम् । ऐन्द्राग्नमित्यैन्द्र-अग्नम् । एकादशकपालमित्येकादश-कपालम् । ऐन्द्रम् । चरुम् । वैश्वकर्मणमिति वैश्व-कर्मणम् । एककपालमित्येक - कपालम् ॥ ४ ॥ [ मैसं १.१०.१-२; कासं ९.५; कपिसं ८.८; वासं ३.४९-५० ] मरुद्भ्य इति ॥ द्वितीयदिनेऽनुष्ठेयानि नव हवींषि विधत्ते--" मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशꣳ सप्तकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यताऽऽग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यं चरुꣳ सावित्रं द्वादशकपालꣳ सारस्वतं चरुं पौष्णं चरुमैन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम्" इति ॥ आद्यस्य हविष उत्तरहविरष्टकस्य च कालभेदात् प्रयोगभेदो द्रष्टव्यः । क्रीडैषामस्तीति क्रीडिनस्तदेतत् क्रीडित्वं विशेषणम् ॥ तस्य हविषः पाठप्राप्तं प्राथम्यं प्रशंसति-"इन्द्रो वृत्रꣳ हत्वा । परां परावतमगच्छत् । अपाराधमिति मन्यमानः। सोऽब्रवीत् । क इदं वेदिष्यतीति । तेऽब्रुवन् मरुतो वरं वृणामहै। अथ वयं वेदाम । अस्मभ्यमेव प्रथमꣳ हविर्निरुप्याता इति । त एनमध्यक्रीडन् । तत्क्रीडिनां क्रीडित्वम् । यन्मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः प्रथमꣳ हविर्निरुप्यते विजित्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । परां परावतम् अत्यन्तदूरम् । अपाराधं द्रोहमकार्षम् । भीत्या पलायमानः स इन्द्रो मरुतां समीपे किंचिदब्रवीत्-वृत्रो मृतो न वेतीदं समीपे गत्वा को वेदिष्यतीति । ते च मरुतो वरे दत्ते वेदिष्याम इत्यब्रुवन् । इतरेभ्योऽग्न्यादिभ्यः प्रथमो निर्वापो वरः । ततस्ते मरुत एवं भूमौ पतितं वृत्रमधिरुह्य बहुविधेन नृत्येनाक्रीडन् । क्रीडित्वा च मृतोऽयमिति ज्ञातवन्तः । तस्मादेतेषां क्रीडित्वं विशेषणं संपन्नम् । निर्वापकालं प्रशंसति- “साकꣳ सूर्येणोद्यता निर्वपति । एतस्मिन् वै लोक इन्द्रो वृत्रमहन्त्समृद्ध्यै " (तैब्रा १.६.७) इति । एतस्मिन्नेव लोके सूर्योदयेनावलोक्यमानभूप्रदेशे ॥ वैश्वदेवपर्वण्युक्तमाग्नेयादिपञ्चकप्रशंसकं वरुणप्रघासपर्वण्युक्तमैन्द्राग्नप्रशंसकं च ब्राह्मणमत्रातिदिशति- "एतब्राह्मणान्येव पञ्च हवीꣳषि । एतद्ब्राह्मण ऐन्द्राग्नः" (तैब्रा १.६.७) इति ॥ चरोरैन्द्रत्वं प्रशंसति-"अथैष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारं वा एतमिन्द्र उदहरत । वृत्रꣳ हत्वा । अन्यासु देवतास्वधि । यदेष ऐन्द्रश्चरुर्भवति । उद्धारमेव तं यजमान उद्धरते । अन्यासु प्रजास्वधि" (तैब्रा १.६.७) इति । अन्यास्वग्न्यादिदेवतास्वधिकोऽयमित्येतमुद्धार मुत्कर्षाभिमानमुदहरतोत्पादितवान् ॥ विश्वकर्मरूपामन्त्यहविषो देवतां प्रशंसति-" वैश्वकर्मण एककपालो भवति । विश्वान्येव तेन कर्माणि यजमानोऽवरुन्द्धे " (तैब्रा १.६.७) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः-- पूर्णेत्यनूच्य देहीति याज्यामध्वर्युरीरयेत् "॥१॥ (इति)। अथ मीमांसा ॥ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्-- "साकमेधेष्टयस्तिस्रो द्वयहे स्युः सद्य एव वा। प्रातरादेर्द्वयोरह्नोः सत्त्वात् प्रकृतिवद्द्व्यहे ।। साङ्गमुख्यानुरोधेन प्रातरादेर्विधानतः ।। श्रौतं सद्यस्त्वमन्यत्तु चोदकात्तेन दुर्बलम् ॥” (जैन्या ५.१.२२-२३)॥ चातुर्मास्येषु साकमेधनामके तृतीये पर्वणि श्रूयते-“ अग्नयेऽनीकवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकꣳ सूर्येणोद्यता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुं मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्" (तैसं १.८.४) इति । ता एतास्तिस्र इष्टयो द्व्यहकालीनाः, यथा प्रकृतौ पर्वण्यन्वाधानादिकं प्रतिपदीष्टिरिति द्व्यहकालीनत्वं तद्वत् । ननु प्रातर्मध्यंदिनसायंशब्दैरेकस्मिन्नेवाह्नि त्रयः कालाः तिसृणामिष्टीनां विहिताः । तन्न । द्वयोरप्यह्नोः प्रातरादिकालसद्भावात् । पूर्वेद्युः प्रातरादिकालेषु स्वकीयेषु तासामुपक्रमः। परेद्युः प्रातरादिषु ताः समापनीयाः। ततो द्व्यहकालीनतेति प्राप्ते ब्रूमः-तत्राऽग्नयेऽनीकवते प्रातरष्टाकपालं निर्वपतीति साङ्गं प्रधानं प्रातःकालीनतया विधीयते । प्रातःशब्दश्च स्वत एकमेव प्रातःकालमभिधाय पर्यवस्यति । प्रातरग्निहोत्रमित्यादौ तद्दर्शनात् । तस्मात् साङ्गस्य प्रधानस्यैकस्मिन्नेव प्रातःकाले विधानात् सद्यस्कालीनत्वं श्रौतं; चोदकेन तु अन्वाधानाद्यङ्गं पूर्वेद्युः प्रातः, प्रधानं परेद्युः प्रातः कल्प्यते । उपदेशश्चोदकाद्बलीयान् । तस्मादेकाहकालीना इष्टयः । सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्---- "किं वैश्वदेविकादेककपालादतिदेशनम् । साकमेधेषु वरुणप्रघासस्थादुताग्रिमः॥ प्रकृतावर्थबाहुल्यादन्तिमः संनिधानतः । ऐन्द्राग्नसाहचर्याच्च सार्थत्वमधिकत्वतः ॥” (जैन्या ७.१.१०--११)॥ वैश्वदेवे द्यावापृथिव्य एककपालो वरुणप्रघासेषु काय एककपालस्तयोः पृथग्ब्राह्मणमाम्नातम् । साकमेधेषु वैश्वकर्मण एककपालस्तस्मिन् वैश्वदेविकैककपालब्राह्मणमतिदेष्टव्यम् । कुतः ? प्रकृतित्वेन तस्मिन्नुपदिश्यमानधर्मबाहुल्यात् । वारुणप्रघासिकस्य तद्विकृतित्वादल्पा एव धर्मविशेषा उपदिष्टाः शमीमय्यो हिरण्यमय्यो वा स्रुचो भवन्तीत्यादयः । तत्र बह्वनुग्रहो न्याय्य इति प्राप्ते ब्रूमः--वारुणप्रघासिकब्राह्मणस्य प्रत्यासन्नत्वात्तस्यैवातिदेशो युक्तः । ऐन्द्राग्नब्राह्मणं तत्रत्यमेवातिदिश्यते । वैश्वदेवे तदभावात् । तत्साहचर्यादिदमपि तत्रत्यमेव । ननु प्रकृतिभूतात् वैश्वदेविकैककपालादेर्वारुणप्रघासिकवत् साकमेधीयेऽपि चोदकेन धर्मातिदेशसिद्धौ ब्राह्मणातिदेशकं वाक्यमिदं व्यर्थम् इति चेत् । न । हिरण्मयत्वाद्यधिकधर्मातिदेशायापेक्षितत्वात् । तस्माद्वारुणप्रघासिकैककपालब्राह्मणस्यैवातिदेशः ॥ दशमाध्यायस्य सप्तमपादे चिन्तितम्— “गृहमेधीयके त्वाज्यभागावित्यनुवादगीः। स चोदकविधिर्वाऽर्थवादो वाऽधिककर्म वा ॥ परिसंख्योत संकोच्यश्वोदकोऽन्यत्र वाऽत्र वा । अपूर्वं गृहमेधीयं स्याद्वाऽतो लुप्तचोदकम् ॥ अनुवादः पुनः श्रुत्या द्वितीयः सार्थतावशात् । निर्वापवच्चोदकस्य लिङ्गत्वेन सहायता ॥ चोदनेनैव तत्सिद्धेरैष्टिकस्य प्रशंसनम् । विध्येकवाक्यता नास्ति तेनात्राङ्गान्तरे विधिः॥ प्रत्यभिज्ञानतोऽङ्गस्य परिसंख्येतरस्य हि । दोषत्रयाच्चोदकस्य संकोचोऽङ्गान्तरेष्वतः ॥ व्यापारैक्याच्चोदकस्य स्वार्थे संहरणं भवेत् । वैरूप्याच्च निरर्थत्वादपूर्वं कर्म युज्यते ॥ आज्यभागेति नाम्नोपकारक्लृप्तिस्मृतेरिदम् । नामत्वादि समं तस्माल्लुप्यते तेन चोदकः ॥” (जैन्या १०.७.११-१७)॥ " मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायमोदनः" (द्र. तैसं १.८.४; मैसं १.१०१) इति विहिते गृहमेधीये श्रूयते--" आज्यभागौ यजति" (तैब्रा १.६.६, मैसं १.१०.१५) इति । अष्टधाऽत्र संशयः--चोदकप्राप्तयोराज्यभागयोरिह पुनःश्रवणादनुवादोऽयमित्याद्यः पक्षः। तथा सति वैयर्थ्यप्रसङ्गात् सार्थकत्वाय चोदकैतद्वाक्ययोर्मिलितयोरत्राऽऽज्यभागविधायकत्वमभ्युपेतव्यम् । ओषधिद्रव्यनिर्वापादयो यथा प्रकृतिगताः सन्तो विकृतावपि "श्रूयमाणाश्चोदकस्य लिङ्गं तथाऽऽज्यभागावपि लिङ्गत्वेन सहायभूतौ । ततो मिलितयोर्विधायकत्वमिति द्वितीयः पक्षः। गृहमेधीयविधिवाक्ये श्रुतस्यौदनस्यैवोषधिद्रव्यतया लिङ्गत्वसिद्धेर्नास्ति लिङ्गान्तरापेक्षा। तस्मात् प्रकृताविष्टौ श्रुतस्याऽऽज्यभागकर्मण इह पुनःश्रवणमर्थवादत्वेन तत्प्रशंसार्थमिति तृतीयः पक्षः । भिन्नप्रकरणे श्रुतस्य विध्येकवाक्यत्वायोगादर्थवादत्वमयुक्तम् । ततश्चोदकप्राप्तादाज्यभागादिकर्मणोऽधिकमाज्यभागरूपमङ्गान्तरमिह विधीयत इति चतुर्थः पक्षः। ऐष्टिकयोराज्यभागयोरिह प्रत्यभिज्ञानान्नाङ्गान्तरत्वं युक्तम् । तस्मादाज्यभागव्यतिरिक्तस्य प्रयाजाद्यङ्गस्य परिसंख्यानार्थमिदमाज्यभागश्रवणमिति पञ्चमः पक्षः। आज्यभागवाक्येन तद्विधिरूपः स्वार्थस्त्यज्येत प्रयाजादिनिषेधरूपोऽन्योऽर्थः परिगृह्येत चोदकप्राप्तं च प्रयाजाद्यनुष्ठानं बाध्येतेति दोषत्रयप्रसङ्गान्न परिसंख्या युक्ता । तेन प्रत्यक्षविधिरूपादस्मादाज्यभागवाक्यादानुमानिकचोदकवाक्यमाज्यभागव्यतिरिक्तप्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचनीयमिति षष्ठः पक्षः । यदि चोदकस्य प्रत्यङ्गं पृथग्व्यापाराः स्युस्तदा प्रयाजाद्यङ्गगोचरैर्व्यापारैस्तेषामतिदेशः सिध्यति । आज्यभागगोचरस्यानेन प्रत्यक्षविधिना बाधितत्वान्न चोदकेनाऽऽज्यभागातिदेश इत्येवं संकोचो वर्णयितुं शक्यते। इह तु शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापाराभाव इति न्यायेन एक एव चोदकस्य व्यापारः । तथा सति युगपदतिदेशोऽनतिदेशश्चेति विरुद्धधर्मत्वं प्रसज्येत । तस्मात् प्रयाजाद्यङ्गेषु संकोचो न युक्तः । तेन चोदकोऽत्राऽऽज्यभागकर्मणि संकोचनीयः । न चोक्तदोषापत्तिः । अस्य संकोचस्योपसंहाररूपत्वात् । आज्यभागयोरेव शक्तस्य चोदकस्य त्वज्ञातशक्तिज्ञापनमुपसंहारः । तथा सत्याज्यभागातिदेशव्यापृतस्य चोदकस्य को नामातिदेशतन्निवृत्तिरूपविरुद्धधर्मप्रसङ्गः । तत्राऽऽज्यभागकर्मणि चोदकावस्थापनमिति सप्तमः पक्षः। 'पुरोडाशं चतुर्धा करोति आग्नेयं चतुर्धा करोति' (द. आपश्रौ ३.३.२) इत्यनयोरुभयोरपि प्रत्यक्षवचनत्वेन सरूपत्वादस्तु तत्रोपसंहारः। इह तु प्रत्यक्षपरोक्षयोर्वचनचोदकयोर्विरूपत्वान्नासौ युक्तः । किं तु प्रत्यक्षवचनेनैवाऽऽज्यभागविधिसिद्धेश्चोदककल्पना निरर्थिका । तस्मात् उपसंहारो न युक्तः। तस्मादपूर्वो गृहमेधीयो न चोदकेनान्याङ्गानि गृह्णाति । इतिकर्तव्यताकाङ्क्षा तु प्रत्यक्षवचनेनैव पूर्यते । एवं सत्युक्तदोषाभावादयमष्टमः पक्षोऽभ्युपगन्तव्यः । ननु सांग्रहण्यामिष्टौ प्रत्यक्षवचनविहितैरामनहोमैः सह चोदकातिदिष्टानामनूयाजानां समुच्चयोऽङ्गीकृतस्तद्वदत्राऽपि विधीयमानयोराज्यभागयोश्चोदकप्राप्तैः प्रयाजाद्यङ्गैः सर्वैः सह समुच्चयोऽस्तु । न। वैषम्यात् । प्रकृतावाज्यभागयोस्तूपकारः क्लृप्तः। सोऽत्र नामसाम्येन स्मर्यते । तस्मात् क्लृप्तोपकाराभ्यां विधीयमानाभ्यामाज्यभागाभ्यां निराकाङ्क्षो गृहमेधीयः । आमनहोमास्तु न क्लृप्तोपकारा इति तैः सांग्रहण्या अङ्गाकाङ्क्षा न पूर्यते । तत्र क्लृप्तोपकारैरनूयाजाद्यङ्गैः चोदकेन सहातिदिष्टैः पूर्यते । ततो विधिवैयर्थ्यपरिहारायाऽऽमनहोमेषूपकारे क्लृप्ते सति “तस्मिन् प्रवर्तमानः प्रयोगवचनः समुच्चित्याऽनुष्ठापयति । "ततो वैषम्यात् क्लृप्तोपकाराज्यभागविधायकेनानेन प्रत्यक्षवचनेन गृहमेधीयचोदको लुप्यते । तस्मादविकृतिरूपं साङ्गमपूर्वं कर्मात्र विधीयत इति सिद्धान्तः॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-- “तत्रान्यदङ्गं नो कार्यं कार्यं वाऽन्यानपेक्षणात् । न कार्यं विहितत्वेन कार्यं स्विष्टकृदादिकम् ॥” (जैन्या १०.७.१८) तत्र गृहमेधीय आज्यभागाभ्यामेव निराकाङ्क्षत्वादन्यत् स्विष्टकृदादिकं न कार्यमिति चेत् । मैवम् । आज्यभागवद्विहितत्वात् । " यदग्नये स्विष्टकृते समवद्यति" (द्र. मैसं १.१०.१५)," इडामुपह्वयते(न्ते)" (मैसं १.१०.१५) इति विहितम् । तस्माद्यावदुक्तं कर्तव्यम् ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्— " तत्रैव परिसंख्यात्वे प्राशित्राद्यस्ति वा न वा। अस्तीडादर्शनान्मैवं तदुक्त्याऽस्त्वत्र नेतरत् ॥” (जैन्या १०.७.१९)॥ गृहमेधीये स्विष्टकृति आज्यभागवदष्टधा संशयं हृदि निधाय परिसंख्यार्थं पञ्चमं क्षमभ्युपेत्येयं कृत्वाचिन्ताऽवतारिता। तत्र प्राशित्रादिभक्षणं न परिसंख्यातं किं तु तदस्ति । कुतः ? भक्षणाद्यर्थस्येडोपाह्वानस्य तत्र दर्शनादिति प्राप्ते ब्रूमः--अत्र गृहमेधीये तदिडाभक्षणं वचनबलेनास्तु । स्विष्टकृद्वाक्य प्रापितस्य परिसंख्यातस्य वचनेन निवारितत्वात् । इतरत्प्रात्रादिभक्षणं परिसंख्यातत्वान्नास्ति । सप्तमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्-- "सौमिकं प्राकृतं वा स्याद्द्वयो: प्रणयनं श्रुतम् ।। आद्योऽप्राप्तत्वतो मैवमनामत्वेन वाऽग्रिमः॥" (जैन्या ७.३.१७)॥ चातुर्मास्येषु श्रूयते--" द्वयोः प्रणयति, तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति” इति । अत्र सौमिकधर्मकमग्निप्रणयनं यत्तदेव ग्रहीतव्यम् । कुतः ? सोमस्य चातुर्मास्यप्रकृतित्वाभावेन तदीयप्रणयनस्यात्र चोदकादप्राप्तस्य विध्यर्हत्वात् । दर्शपूर्णमासगतं त्वग्निप्रणयनं चोदकप्रापितत्वादविधेयम् । तस्मात् सौमिकस्य धर्मा अत्र प्रणयनशब्देनातिदिश्यन्त इति प्राप्ते ब्रूमः-- नाऽयं प्रणयनशब्दः सौमिकस्य प्रणयनकर्मणो नामधेयं, किं तु निर्मन्थ्यबर्हिरादिशब्दवल्लौकिक एव । ततो न धर्मातिदेशः। यदि प्राकृतप्रणयनस्य प्राप्तत्वाद्विधिवैयर्थ्यं तर्ह्यर्थवादसंबन्धाय तद्वाक्यमस्तु ॥ तत्रैवान्यच्चिन्तितम्-.. "आद्यन्तयोर्मध्ययोर्वा पर्वणोस्तत्प्रसञ्जकात् । आद्यन्तयोरूरुगत्या मध्ययोः पर्वणोर्भवेत् ॥” (जैन्या ७.३.१८)॥ “ तस्माद्द्वाभ्यां यन्ति" इत्यर्थवादेन संबन्धाय पुनर्विधिना यत्प्रकृतमग्निप्रणयनं चोदकप्राप्तमपि श्रूयत इत्युक्तं तद्वैश्वदेवशुनासीर्ययोः पर्वणोर्भवितुमर्हति । कुतः ? प्रसञ्जकात् । तथा हि--"न वैश्वदेव उत्तरवेदिमुपवपति न शुनासीर्ये ” (द्र मैसं १.१०.१३) इत्युत्तरवेदिप्रतिषेधस्तयोः पर्वणोरुत्तरवेदिं प्रसञ्जयति। अप्रसक्तप्रतिषेधायोगात्। उत्तरवेदिश्चाग्निप्रणयनार्था। तस्मादुत्तरवेदिप्रसक्तिद्वारेणाऽऽद्यन्तयोरिदमग्निप्रणयनम् इति प्राप्ते ब्रूमः-" ऊरू वा एतौ यज्ञस्य यद्वरुणप्रघासाः साकमेधश्च" (द्र. शब्रा ११.५.२.३,५) इति गमनसाधनत्वमूरुत्वं मध्यमयोः पर्वणोरुपन्यस्तम् । तत्संनिधौ द्वयोः प्रणयन्तीति चोदकप्राप्तमग्निप्रणयनमर्थवादार्थं पुनर्विधाय 'द्वाभ्यां यन्ति' इत्यर्थवादेनोरुत्वकल्पना युक्ता। द्वाभ्यां पर्वभ्यां गमनमुपन्यस्यते । तस्मात् मध्यमयोस्तत् प्रणयनम् । न चात्रोत्तरवेदेरभावात् प्रणयनाभाव इति शङ्कनीयम् । उपवपतीत्यनारभ्यश्रुतेन वाक्येनोत्तरवेद्युपवापस्य विहितत्वात् । सा चोत्तरवेदिराद्यन्तयोः पर्वणोर्निषेधात् मध्यमयोरवतिष्ठते । तस्माच्चोत्तरवेद्यां प्रणीतोऽग्निर्विधीयते । एतदर्थमेव हि सार्थवादं पुनर्विधानम् ॥ उक्तमधिकरणद्वयमेकीकृत्य वार्तिककारेण यो निर्णयोऽभिहितस्तं दर्शयति- " अनामत्वाच्च वैयर्थ्यात् सौमिकं प्राकृतं च न। अपूर्वं तत्प्रणयनं शाखान्तरसमोक्तितः॥" (जैन्या ७.३.१९) 'आहवनीयादग्निं प्रणयतः' इति शाखान्तरे मध्यमयोर्नूतनं प्रणयनं विहितम् । तेन समानवचनत्वादत्राप्यपूर्वं प्रणयनं विधीयते ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४॥ </poem> }} 1.8.5 {{सायणभाष्यम्| <poem> १.८.५ सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः ।। पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थ- सोमाय । पितृमत इति पितृ-मते । पुरोडाशम् । षट्कपालमिति षट्-कपालम् । निरिति । वपति । पितृभ्य इति पितृ-भ्यः। बर्हिषद्भ्य इति बर्हिषत्-भ्यः। धानाः । पितृभ्य इति पितृ-भ्यः । अग्निष्वात्तेभ्य इत्यग्नि-स्वात्तेभ्यः । अभिवान्याया इत्यभि-वान्यायै । दुग्धे । मन्थम् । चतुर्थे साकमेधाख्ये तृतीये पर्वणि प्रधानहवींष्युक्तानि । पञ्चमे तदीयशेषो महापितृयज्ञ उच्यते । सोमायेति ॥ आदौ तावत्त्रीणि हवींषि विधत्ते-'सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षट्कपालं निर्वपति पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम्' इति । पितरोऽस्य सन्तीति पितृमान् पितृस्वामीत्यर्थः । बर्हिषि यज्ञे सीदन्तीति बर्हिषदः । धानाः भृष्टयवाः । 'अग्निष्वात्ताः अयज्ञनिष्ठाः । अभिवान्या मृतवत्सा धेनुः । क्षीरे यवपिष्टं प्रक्षिप्य मिश्रीकृतं द्रव्यं मन्थः ॥ तदिदं हविस्त्रयं पितृयज्ञः । तस्य च पितृयज्ञस्य विधिमर्थवादेनोन्नयति--"वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रजा असृजत । ता वरुणप्रघासैर्वरुणपाशादमुञ्चत् । साकमेधैः प्रत्यस्थापयत् । त्र्यम्बकै रुद्रं निरवादयत । पितृयज्ञेन सुवर्गं लोकमगमयत् । यद्वैश्वदेवेन यजते । प्रजा एव तद्यजमानः सृजते । ता वरुणप्रघासैर्वरुणपाशान् मुञ्चति । साकमेधैः प्रतिष्ठापयति । त्र्यम्बकै रुद्रं निरवदयते । पितृयज्ञेन सुवर्गं लोकं गमयति" (तैब्रा १.६.८) इति । " प्रतिपूरुषमेककपालान् निर्वपति" (तैसं १.८.६, तैब्रा १.६.१०) इति विधास्यमाना यागाः त्र्यम्बकाः तैः क्रूरं रुद्रं परितोष्य निःसारितवान् । तत्र स्वर्गलोकहेतुत्वेनात्यन्तप्रशस्तत्वात् पितृयज्ञः कर्तव्यः इत्यभिप्रायः ॥ अत्र हेयं पक्षं पूर्वपक्षतया विधत्ते- "दक्षिणतः प्राचीनावीती निर्वपति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति । गार्हपत्यस्य दक्षिणदेशे स्थित्वा प्राचीनावीती सन्नुक्तानां हविषां निर्वापं कुर्यात् । यस्मात् पितॄणां संबन्धि कर्म दक्षिणावृत् प्रायेण दक्षिणस्यां दिशि वर्तते ॥ तं पक्षं दूषयित्वा सिद्धान्तं विधत्ते-- " अनादृत्य तत् । उत्तरत एवोपवीय निर्वपेत् । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते" (तैब्रा १.६.८) इति। यत्रैकोद्दिष्टश्राद्धादौ पितर एव पूज्यन्ते तत्र पूर्वोक्तं दक्षिणावृत्त्वमस्तु । इह त्वाज्यभागादिदेवा अग्निष्वात्तादिपितरश्चेज्यन्ते । अतो देवानां प्रियायोत्तरतोऽवस्थापनमुपवीतं च ॥ तर्हि पितॄणां प्रीतिर्न स्यादित्याशङ्क्य विध्यन्तरेण दक्षिणावृत्त्वं संपादयति--" अथो यदेव दक्षिणार्धेऽधिश्रयति । तेन दक्षिणावृत्" (तैब्रा १.६.८) इति । हविः पाकाय गार्हपत्यस्य दक्षिणभागेऽधिश्रयेत् । तेनैतत् कर्म पितृप्रीत्यै दक्षिणावृदपि भविष्यति ॥ एतदेव कालरूपेण प्रशंसति--" सोमाय पितृमते पुरोडाशꣳ षटकपालं निर्वपति । संवत्सरो वै सोमः पितृमान् । संवत्सरमेव प्रीणाति । पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः । मासा वै पितरो बर्हिषदः । मासानेव प्रीणाति । यस्मिन् वा ऋतौ पुरुषः प्रमीयते । सोऽस्यामुष्मिँल्लोके भवति " (तैब्रा १.६.८) इति । 'वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत ' इति विधानात् सोमस्य संवत्सरत्वम् । स एव पितॄणामपि पतिरिति तस्य पितृमत्त्वं, 'मासि पितृभ्यः क्रियते' इति अमावास्याश्राद्धाभिधानात् पितॄणां मासत्वं चोपचर्यते । “ यदि वसन्ता प्रमीयते । वसन्तो भवति । यदि ग्रीष्मे ग्रीष्मः " (तैब्रा १.४.१०) इत्यभिधानात्, तत्तदृतुदेवताप्राप्तिः एवास्यामुष्मिन् ऋतुसंबन्धः ॥ भर्जनेन क्वचिदीषत्कृष्णत्वं क्वचित् कृष्णत्वं क्वचिदकृष्णत्वमित्येवंविधं त्रैविध्यं विधत्ते-"बहुरूपा धाना भवन्ति । अहोरात्राणामभिजित्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । अहान्यकृष्णानि अमावास्यारात्रिः अतिकृष्णा, अन्यास्तु रात्रय ईषत्कृष्णाः ॥ तृतीययागदेवतां प्रशंसति--" पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्यो मन्थम् । अर्धमासा वै पितरोऽग्निष्वात्ताः । अर्धमासानेव प्रीणाति" (तैब्रा १.६.८) इति । बर्हिषदामनुष्ठितयागत्वात् मासत्वम् । अग्निष्वात्तानां यागाभावादर्धमासत्वम् । एतच्च “ ये वै यज्वानः। ते पितरो बर्हिषदः" (तैब्रा १.६.९) इत्यादिना वक्ष्यते ॥ मृतवत्सां प्रशंसति- “ अभिवान्यायै दुग्धे भवति । सा हि पितृदेवत्यं दुहे " ( तैना १.६.८ ) इति । पितृदेवत्यं पितृदेवताभ्यो हितम् । मृताः पुरुषाः पितरो भवन्ति । अभिवान्या च मृतवत्सेति सजातीयत्वात् तत्र तेषां प्रीतिः ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन--" उद्वासनकाले धाना उद्वास्य विभागमन्त्रेण विभज्यार्धा आज्येन संयौति । अर्धाः पिष्टानामावृता सक्तून् कृत्वाऽभिवान्यायै दुग्धस्यार्धशरावे सक्तूनोप्यैकयेक्षुशलाकयेक्षुकाण्डेन वा दक्षिणामुखस्त्रिः प्रसव्यमनारभ्योपमन्थति" (आपश्रौ ८.१४.१३-१४) इति। तत्रार्धशरावे मन्थनं विधत्ते - " यत्पूर्णम् । तन्मनुष्याणाम् । उपर्यर्धो देवानाम् । अर्धः पितृणाम् । अर्ध उपमन्थति । अर्धो हि पितृणाम्" (तैब्रा १.६.८) इति । भुञ्जाना मनुष्याः पात्रपूर्णमेव घृतमिच्छन्ति । प्रयाजदेवता जुहूगतेनोपरितनाज्यभागेन तुष्यन्ति । अधोभागेन हविरभिघारणात् । अग्निहोत्रे चोपरिभागं देवेभ्यो हुत्वा अधोभागं 'स्वधा पितृभ्यः पितॄञ्जिन्वेति भूमौ निमृजन्ति' (द. आपश्रौ ६.११.५) इति३ तद्विधानात् । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य 'यत्पूर्णम्' (तैब्रा १.६.८) इत्याद्युक्तम् ॥ इक्षुशलाकां विधत्ते-" एकयोपमन्थति । एका हि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति । “ यदेकमेकꣳ संभरेत् पितृदेवत्यानि स्युः" (तैसं १.६.८) इत्यादौ पितॄणामेकत्वसंख्याप्रीतिः प्रसिद्धा ॥ दक्षिणामुखत्वं विधत्ते-" दक्षिणोपमन्थति। दक्षिणावृद्धि पितृणाम्" (तैब्रा १.६.८) इति ॥ 'प्राचीं देवा दक्षिणा पितरः' इत्यादौ दक्षिणदिक्प्रीतिः प्रसिद्धा ॥ हस्ताभ्यां मन्थनं विधत्ते- "अनारभ्योपमन्थति । तद्धि पितॄन् गच्छति" (तैब्रा १.६.८) इति । तृतीयसवनगताशिरादौ मन्थानं स्तम्भे निबध्य मन्थति, तत्तु देवानां प्रियम् । अत्र त्वनारभ्य "बन्धनमकृत्वा हस्ताभ्यामेवोपमन्थति । तच्च देववैलक्षण्यात् पितॄणां प्रियम् ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन-" न प्राचीं वेदिमुद्धन्ति। पितृयज्ञो हि । न दक्षिणा। देवयज्ञो ह्युभे दिशावन्तरोद्धत्या" (आपश्रौ ८.१३.५) इति, तामाग्नेयीं दिशमङ्गुल्या निर्दिशन् विधत्ते-" इमां दिशं वेदिमुद्धन्ति । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते" (तैब्रा १.६.८) इति । तस्या वेदेश्चतुर्विधं दैविकवैलक्षण्यं क्रमेण विधत्ते--" चतुःस्रक्तिर्भवति । सर्वा ह्यनु दिशः पितरः । अखाता भवति । खाता हि देवानाम् । मध्यतोऽग्निराधीयते । अन्ततो हि देवानामाधीयते । वर्षीयानिध्म इध्माद्भवति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । दैविकी वेदिर्दीर्घा न तु समचतुरस्रा। इयं तु समचतुरस्रेति व्यावृत्तिः । अश्रिषु प्रकारविशेषं सूत्रकारो दर्शयति-" प्रतिदिशं स्रक्तयोऽवान्तरदेशान् प्रति मध्यानि" (आपश्रौ ८.१३.३) इति । परितः कटादिभिराच्छादनं विधत्ते -- " परिश्रयति । अन्तर्हितो हि पितृलोको मनुष्यलोकात् " (तैब्रा १.६.८) इति ॥ उन्मूलनं विधत्ते --" यत्परुषि दिनम् । तद्देवानाम् । यदन्तरा । तन्मनुष्याणाम् । यत्समूलम् । तत्पितृणाम् । समूलं बर्हिर्भवति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.८) इति । परुषि पर्वसंधौ दिनं छिन्नं तादृशं बर्हिरहिंसितत्वात् देवानां प्रियम् । अत एव बर्हिर्लवनब्राह्मणे श्रूयते-"प्रजापतिर्वा ओषधीः पर्वशो वेद। स एना न हिनस्ति " (तैब्रा ३.२.२) इति, "ओषधीनामहिꣳसायै” (तैब्रा ३.२.२) इति च । यदन्तरा पर्वमध्ये छिन्नं तन्मनुष्याणां प्रियं संधिविशेषस्य तैरज्ञातत्वात् । परिशेषेण समूलत्वं पितॄणां प्रियम् ॥ बर्हिषां दक्षिणाग्रत्वं विधत्ते-" दक्षिणा स्तृणाति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.८) इति ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन-"आस्तरणकाले बर्हिषा त्रिः प्रसव्यं वेदिं स्तणन् पर्येति । औद्धवान् धारयमाणस्त्रिरस्तृणन् प्रतिपर्येति । औद्धवः प्रस्तरः" (आपश्रौ ८.१४.४-६) इति । प्रसव्यमप्रदक्षिणत्वं यथा भवति तथा तदिदमप्रदक्षिणत्वप्रदक्षिणत्वाभ्यां षट्कृत्व आवर्तनं विधत्ते-" त्रिः पर्येति । तृतीये वा . इतो लोके पितरः। तानेव प्रीणाति । त्रिः पुनः पर्येति । षट् संपद्यन्ते । षड्वा ऋतवः । ऋतूनेव प्रीणाति " (तैब्रा १.६.८) इति । इतो भूलोकादारभ्य तृतीयः पितृलोको भोगभूमेः स्वर्गस्यान्तरिक्षादूर्ध्वभावित्वात् ॥ प्रस्तरस्यामन्त्रकमासादनं विधत्ते- " यत्प्रस्तरं यजुषा गृह्णीयात् । प्रमायुको यजमानः स्यात् । यन्न गृह्णीयात् । अनायतनः स्यात् । तूष्णीमेव न्यस्येत् । न प्रमायुको भवति । नानायतनः" (तैब्रा १.६.८) इति । गृह्णीयात् सादयेदिति ॥ दक्षिणपरिधिवर्जनमभिप्रेत्य विधत्ते-" यत्त्रीन् परिधीन् परिदध्यात् । मृत्युना यजमानं परिगृह्णीयात् । यन्न परिदध्यात् । रक्षाꣳसि यज्ञꣳ हन्युः। द्वौ परिधी परिदधाति । रक्षसामपहत्यै । अथो मृत्योरेव यजमानमुत्सृजति " (तैब्रा १.६.८) इति । " मध्यमोत्तरौ” (आपश्रौ ८.१४.१०) इति हि“ सूत्रेऽभिहितम् ॥ हविषाम् अनुक्रमेण सादनं विधत्ते- " यत् त्रीणि त्रीणि हवीꣳष्युदाहरेयुः। त्रयस्त्रय एषाꣳ साकं प्रमीयेरन् । एकैकमनूचीनान्युदाहरन्ति । एकैक एवैषामन्वञ्चः प्रमीयते" (तैब्रा १.६.८) इति । उदाहरेयुरासादयेयुः। एषां यजमानबन्धूनां मध्ये । अन्वञ्चो वृद्धबालानुक्रमगताः । एतेषां मध्य एकैक एव प्रमीयते न तु युगपत् ॥ " दक्षिणतः कशिपूपबर्हणमाञ्जनमभ्यञ्जनमुदकुम्भमित्येकैकश आसाद्य " (आपश्रौ ८.१४.१६) इति सूत्रे यदुक्तं तद्विधत्ते-“कशिपु कशिपव्याय । उपबर्हणमुपबर्हण्याय । आञ्जनमाञ्जन्याय । अभ्यञ्जनमभ्यञ्जन्याय । यथाभागमेवैनान् प्रीणाति " (तैब्रा १.६.८) इति । कशिपु तूलपूरितशय्यादि । उपबर्हणं शिरस आधारः। कशिपुप्रभृतीन्युदाहरन्तीत्यनुवर्तते । कशिपुप्रियः कशिपव्यः पिता, तत्परितोषार्थं कशिपु सादयेत् । एवमन्यत् । तथा सति एनान् पितॄन् स्वस्वभागमनतिक्रम्य तोषयति ॥ तदेवमनुब्राह्मणगतेनानुवाकेन पितृयज्ञे हविरासादनपर्यन्तः पूर्वप्रयोगोऽभिहितः । अनुवाकान्तरेण सामिधेन्यादिक उत्तरप्रयोगोऽभिधीयते। तत्राध्वर्योः प्रैषमन्त्रमुत्पाद्य मन्त्रं व्याचष्टे- " अग्नये देवेभ्यः पितृभ्यः समिध्यमानायानुब्रूहीत्याह । उभये हि देवाश्च पितरश्चेज्यन्ते " (तैब्रा १.६.९) इति । देवानां पितॄणां चोपकारी योऽग्निः तस्मै ॥ " उशन्तस्त्वा" (तैसं २.६.१२) इत्येतामृचं सामिधेनीत्वेन विधत्ते- " एकामन्वाह । एका हि पितृणाम् " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ तस्यामावृत्तिं विधत्ते- “त्रिरन्वाह । त्रिर्हि देवानाम् " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चोदकप्राप्तावाघारौ प्रशंसति-" आघारावाघारयति । यज्ञपरुषोरनन्तरित्यै" (तैब्रा १.६.९) इति । यज्ञपरुषोर्यज्ञांशयोरलोपाय ॥ वरणं पर्युदस्यति--" नाऽऽर्षेयं वृणीते । न होतारम् । यदार्षेयं वृणीते । यद्धोतारम् । प्रमायुको यजमानः स्यात् । प्रमायुको होता । तस्मान्न वृणीते। यजमानस्य होतुर्गोपीथाय" (तैब्रा १.६.९) इति । " अग्निर्देवो होता देवान् यक्षत्" (आपश्रौ २.१६.५) इत्यादिनिगदपाठ आर्षेयवरणम् । निगदावसाने 'विष्णुशर्मा मानुषः' इत्यादिनामोच्चारणं होतृवरणम् ॥ बर्हिर्नामकं चतुर्थं प्रयाजं निषेधति-- " अपबर्हिषः प्रयाजान् यजति । प्रजा वै बर्हिः। प्रजा एव मृत्योरुत्सृजति" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चोदकप्राप्तावाज्यभागौ प्रशंसति--" आज्यभागौ यजति । यज्ञस्यैव चक्षुषी नान्तरेति" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ हविष्प्रचारकाले प्राचीनावीतं विधत्ते-" प्राचीनावीती सोमं यजति । पितृदेवत्या हि । एषाऽऽहुतिः” (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चतुरवदानमपवदितुं विधत्ते--"पञ्चकृत्वोऽवद्यति । पञ्च ह्येता देवताः । द्वे पुरोनुवाक्ये । याज्या देवता वषट्कारः । ता एवं प्रीणाति" (तैब्रा १.६.९)इति॥ " त्वꣳ सोम प्र चिकितः" (ऋसं १.९१.१, तैसं २.६.१२), " त्वया हि नः पितरः" (ऋसं ९.९६.११, तैसं २.६.१२ ) इत्युभे पुरोनुवाक्ये। " त्वꣳ सोम पितृभिः संविदानः" (ऋसं ८.४८.१३, तैसं २.६.१२) इत्येका याज्या। पितृमान् सोमो देवता वषट्कारः। ता एताः पञ्च देवता उच्यन्ते ॥ एकैकदेवतार्थं त्रिषु हविःष्वविच्छिन्नावदानं विधत्ते-"संततमवद्यति । ऋतूनाꣳ संतत्यै" (तैब्रा १.६.९) इति । तदाहाऽऽपस्तम्बः-" जुह्वामुपस्तीर्य सोमाय पितृमतेऽनु स्वधेति संप्रेष्यति । सकृत् पुरोडाशस्यावद्यति सकृद्धानानां सकृन्मन्थस्य" (आपश्रौ ८.१५.८-९) इति ॥ द्वयोः पुरोनुवाक्ययोरेकस्या याज्यायाश्च विधिं मनसि निधाय प्रशंसति-" प्रैवैभ्यः पूर्वया पुरोनुवाक्ययाऽऽह । प्रणयति द्वितीयया । गमयति याज्यया। तृतीये वा इतो लोके पितरः। अह्न एवैनां पूर्वया पुरोनुवाक्ययाऽत्यानयति । रात्रियै द्वितीयया । ऐवैनान् याज्यया गमयति " (तैब्रा १.६.९) इति । " त्वꣳ सोम प्र चिकितः" इत्यनया पूर्वया पितृभ्यो हविः प्रकर्षेण कथितवान् भवति । " त्वया हि नः पितरः" इत्यनया द्वितीयया पितॄन् प्रति हविर्नयति । " त्वꣳ सोम पितृभिः” इत्यनया याज्यया तद्धविः पितॄन् गमयति । पितॄणां तृतीयलोकवर्तित्वादत्र मन्त्रत्रित्वं युक्तम् । किं च त्रिभिर्मन्त्रैः क्रमेणाह्नो रात्र्याश्च पितॄनानीय हविः प्रति तानागमयत्येव ॥ दैवेषु हविःषु वेदेरुत्तरतः उपविश्यावदाय दक्षिणामुखो वेदिमतिक्रम्योदङ्मुखस्तिष्ठञ्जुहोति । अत्र तु तद्वैपरीत्यं सूत्रकार आह-" दक्षिणतोऽवदायाभिघार्योदङतिक्रम्य दक्षिणामुखस्तिष्ठन् " (आपश्रौ ८.१५:१०) इति ॥ तदेतद्विधत्ते-" दक्षिणतोऽवदाय । उदङतिक्रामति व्यावृत्त्यै" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ 'आ श्रावयास्तु श्रौषड्वौषट् ' इति मन्त्रत्रयमपवदितुं क्रमेण विधत्ते- “आ स्वधेत्याश्रावयति । अस्तु स्वधेति प्रत्याश्रावयति । स्वधा नम इति वषट्करोति । स्वधाकारो हि पितृणाम् ” (तैब्रा १.६.९) इति । पितॄन् प्रति यद्वक्तव्यं तस्य सर्वस्य स्वधाकारो वाचकः । अत आश्रावयेत्यादिशब्दान्न ब्रूते । तस्मात् स्वधाकारः पितॄणां प्रियः ॥ विधिवाक्ये पाठादेव प्राप्तं प्रचारक्रमं प्रशंसति-" सोममग्रे यजति । सोमप्रयाजा हि पितरः। सोमं पितृमन्तं यजति । संवत्सरो वै सोमः पितृमान् । संवत्सरमेव तद्यजति । पितॄन् बर्हिषदो यजति । ये वै यज्वानः । ते पितरो बर्हिषदः । तानेव तद्यजति । पितॄनग्निष्वात्तान् यजति । ये वा अयज्वानो गृहमेधिनः । -मेतत् ते तत ये च त्वामन्वेतत् ते पितामह* *प्रपितामह ये च त्वामन्वत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वꣳ एतत् । ते। तत । ये । च । त्वाम् । अन्विति । एतत् । ते । पितामह । प्रपितामहेति प्र-पितामह । ये । च । त्वाम् । अन्विति । अत्र । पितरः । यथाभागमिति यथा-भागम् । मन्दध्वम् ॥ ते पितरोऽग्निष्वात्ताः । तानेव तद्यजति " (तैब्रा १.६.९) इति । सोमः प्रथमं यष्टव्यो येषां पितॄणां ते सोमप्रयाजाः। पितृस्वामित्वेन तस्य प्राथम्यं युक्तम् । संवत्सरत्वं तु सोमस्य पूर्वमेवोक्तम् । इह लोके यज्ञं कृत्वा पितृलोकं प्राप्ता बर्हिषदः । इह यज्ञरहिता गृहमेधिनो ये गृहस्थास्ते पितृलोकं प्राप्याग्निष्वात्ता इत्युच्यन्ते ॥ स्विष्टकृत्संज्ञकां देवतामपवदितुं विधत्ते-"अग्निं कव्यवाहनं यजति । य एव पितृणामग्निः । तमेव तद्यजति । अथो यथाऽग्निꣳ स्विष्टकृतं यजति । तादृगेव तत् " (तैब्रा १.६.९) इति । पित्र्यं हविः कव्यं तद्वहतीति कव्यवाहनः। अत एवाऽन्यत्र श्रूयते-“त्रयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितृणाꣳ सहरक्षा असुराणाम् " (तैसं २.५.८) इति ॥ एतदिति ॥ मुख्यब्राह्मणे पैतृकाणि त्रीणि हवींषि विधाय 'एतत्ते तत' इत्याद्येकादश मन्त्रा आम्नाताः। तत्र विनियोगमाहाऽऽपस्तम्बः- " हविःशेषान् संप्लोम्नाय पिण्डान् कृत्वा तिसृषु स्रक्तिषु निदधाति पूर्वस्यां दक्षिणस्यामपरस्यामिति । एतत्ते ततासौ ये च त्वामन्वित्येतैः प्रतिमन्त्रम्" (आपश्रौ ८.१६.६) इति । संप्लोम्नाय सम्यङ्मर्दनेनैकीकृत्य । पाठस्तु-' एतत्ते तत ये च त्वामन्वेतत्ते पितामह प्रपितामह ये च त्वामनु' इति ॥ तत हे पितः, ते तुभ्यम् एतत् पिण्डीकृतमन्नं दत्तं, ये च अन्ये त्वाम् अनु वर्तन्ते तेभ्योऽप्येतद्दत्तम् । मध्यममन्त्रे 'ये च त्वामनु' इत्यनुषङ्गः । प्रपितामहमन्त्रे 'एतत्ते' इत्यनुषङ्गः ॥ विधत्ते-“एतत्ते तत ये च त्वामनु इति तिसृषु स्रक्तीषु निदधाति । तस्मादातृतीयात् पुरुषान्नाम निगृह्णन्ति । एतावन्तो हीज्यन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति । यस्मात् मन्त्रेषु ‘तत, पितामह, प्रपितामह' इत्येवं साधारणशब्दनिर्देशः कृतस्तस्माल्लोकेऽपि आ तृतीयात् पुरुषात् प्रपितामहपर्यन्तं संबन्धविशेषेणैव व्यवहरन्ति न तु तदीयं देवदत्तविष्णुशर्मादिनामोच्चारयन्ति । यस्मात् पार्वणश्राद्धेषु पित्रादयस्त्रय एव पूज्यन्ते न तूपरितनास्तस्मादत्रापि त्रयाणां निर्देशो युक्तः ॥ अत्रेति ॥ कल्प:-" अत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्युक्त्वोदञ्चो निष्क्रम्य सुसंदृशं त्वा वयमित्यैन्द्र्यर्चाऽऽहवनीयमुपतिष्ठन्ते" (आपश्रौ ८.१६.८) इति । हे पितरः, अत्र स्रक्तिगतपिण्डेषु स्वस्वभागमनतिक्रम्य हृष्टा भवत ॥ मन्दध्वमिति पदस्याभिप्राय व्याचष्टे-“अत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्याह । हृीका हि पितरः " (तैब्रा १.६.९) इति । यस्मात् पितरो लज्जाशीलास्तस्मात् स्वस्वभागादूर्ध्वं लज्जां वारयितुं विस्रम्भेण मन्दध्वमित्युच्यते ॥ विधत्ते-“ उदञ्चो निष्क्रामन्ति । एषा वै मनुष्याणां दिक् । स्वामेव तद्दिशमनु निष्क्रामन्ति " (तैब्रा १.६.९) इति । पितृत्वदशायां दक्षिणा दिक् प्राप्ता । ततः पूर्वं मनुष्यदशायामुत्तरा दिगेव परिशिष्यते ॥ सुसंदृशं त्वा वयं मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनं पूर्णवन्धुरः स्तुतो यासि वशाꣳ अनु। योजा न्विन्द्र ते हरी (१)॥ सुसंदृशमिति सु-संदृशम् । त्वा । वयम् । मघवन्निति मघ-वन् । मन्दिषीमहि । प्रेति । नूनम् । पूर्णवन्धुर इति पूर्ण वन्धुरः । स्तुतः । यासि । वशान् । अनु ॥ योजा । नु । इन्द्र । ते । हरी इति (१)॥ सुसंदृशमिति ॥ आहवनीयोपस्थानमन्त्रपाठस्तु--'सुसंदृशं त्वा वयं मघवन् मन्दिषीमहि । प्र नूनं पूर्णवन्धुरः स्तुतो यासि वशाꣳ अनु । योजा न्विन्द्र ते हरी' इति ॥ हे मघवन् , सुसंदृशं सुष्ठु कटाक्षवीक्षणेनास्मान् पश्यन्तं त्वां 'मन्दिषीमहि "वयं तर्पयामः । त्वमप्यस्मद्दत्तैर्हविर्भिः 'पूर्णवन्धुरः परिपूरितरथपृष्ठोऽस्माभिः स्तुतः सन् वशान् अभीष्टान् देशाननुलक्ष्य नूनं प्र यासि प्रायेणाऽऽगमिष्यसि । हे इन्द्र, ते हरी तवाश्वौ योजा नु रथे नियुक्तौ हि ॥ विधत्त-" आहवनीयमुपतिष्ठन्ते । न्येवास्मै तद्ध्नुवते । यत्सत्याहवनीये । अथान्यत्र चरन्ति " (तैब्रा १.६.९) इति । आहवनीये पुरोऽवस्थिते सति तमुपेक्ष्याथ तदाऽन्यत्र पैतृकवेदिमध्यस्थेऽग्नौ चरन्तीति यत्तेनास्मै निह्नुवत एनमाहवनीयमपलपन्त्येव तत्क्षमापणायोपस्थानमित्यर्थः ॥ उपस्थानस्यावधिं विधत्ते--" आ तमितोरुपतिष्ठन्ते । अग्निमेवोपद्रष्टारं कृत्वा । पितॄन्निरवदयन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति । आ तमितोरा ग्लानेरनुच्छ्वासेन मन्त्रमुच्चारयता यावता कालेन निरोधरूपा ग्लानिर्भवति तावदुपस्थातव्यम् । तेनोपस्थानेनाग्निमेव साक्षिणं कृत्वा पितॄन् स्वभागप्रदानेन विसृष्टवन्तो भवन्ति ॥ मन्त्रगतस्य सुसंदृशमित्येतस्याभिप्रायं व्याचष्टे--" अन्तं वा एते प्राणानां गच्छन्ति । य आ तमितोरुपतिष्ठन्ते । सुसंदृशं त्वा वयमित्याह । प्राणो वै सुसंदृक् । प्राणमेवाऽऽत्मन् दधते" (तैब्रा १.६.९) इति । श्वासनिरोधेन ग्लानिं प्राप्तेषु कटाक्षनिरीक्षणं नाम प्राणनिरोधपरिहारः तदेतदभिप्रेत्य ' प्राणो वै सुसंदृक् ' इत्युच्यते । योऽयं परिहृतनिरोधः प्राणः, स एवैन्द्रस्य कटाक्षः। 'तं कुर्वन्तं त्वाम् ' इति मन्त्रे योजनीयम् ॥ योजेति पदस्याभिप्रायमाह--"योजा न्विन्द्र ते हरी इत्याह । प्राणमेव पुनरयुङ्क्त" (तैब्रा १.६.९) इति । यथा त्वदीयावश्वौ रथे युक्तावेवं प्राणमस्मासु योजयेत्यभिप्रायः॥ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती । योजा न्विन्द्र ते हरी ॥ । अक्षन् । अमीमदन्त । हि । अवेति । प्रियाः । अधूषत ॥ ॥ अस्तोषत । स्वभानव इति स्व-भानवः । विप्राः । नविष्ठया । मती ॥ । योजा । नु । इन्द्र । ते । हरी इति ॥ अक्षन्निति ॥ कल्प:--" अथ गार्हपत्यमुपतिष्ठन्ते । अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती। योजा न्विन्द्र ते हरी इति" (बौश्रौ ५.१५) इति ॥ अक्षन् पितरो हविरशितवन्तः । अमीमदन्त भृशं हृष्टाः हि यतः प्रियाः तनूः अव अधूषत हविर्भोजनसौकर्येण शिरःप्रभृत्यङ्गान्यकम्पयन्त । स्वभानवः वपुषि जनितेन स्वकीयेन तेजसा भासमाना विप्राः भोजनतृप्त्या ब्राह्मणसदृशाः सन्तः नविष्ठया मती अतिशयेन नूतनया बुद्ध्या अस्तोषत भृशमिष्टमेतदित्यादिवचनैः स्तुतिं कृतवन्तः । योजा इत्यादि व्याख्यातम् ॥ विधत्ते--" अक्षन्नमीमदन्त हीति गार्हपत्यमुपतिष्ठन्ते" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ ननु 'अक्षन्' इत्यादिमन्त्रः पितृप्रतिपादकः, उपस्थेयस्तु गार्हपत्य इति वैयधिकरण्यमाशङ्क्य मन्त्रस्यापेक्षितशेषपूरणेन वैयधिकरण्यपरिहारं श्रुतिरेव दर्शयति-- " अक्षन्नमीमदन्ताथ त्वोपतिष्ठामह इति वावैतदाह" (तैब्रा १.६.९) इति । पितरो भुक्तवन्तो हृष्टाश्च, अथ तदा साक्षिणं त्वामुपतिष्ठामह इत्येवं मन्त्रवाक्यमाह । मन्त्रस्थौ मघवन्निन्द्रेत्येतावपि शब्दावग्निपरत्वेन व्याख्येयौ । अन्नवान् परमैश्वर्ययुक्त इति तयोरर्थः॥ अक्षन् पितरोऽमीमदन्त पितरोऽतीतृपन्त पितरोऽमीमृजन्त पितरः। परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अक्षन् । पितरः । अमीमदन्त । पितरः । अतीतृपन्त । पितरः । अमीमृजन्त । पितरः ॥ परेति । इत । पितरः । सोम्याः । गम्भीरैः । पथिभिरिति पथि-भिः । पूर्व्यैः ।। अक्षन्निति ॥ कल्पः--" अथ प्राचीनावीतं कृत्वाऽन्वाहार्यपचनमभिप्रपद्यन्तेऽक्षन् पितरोऽमीमदन्त पितरोऽतीतृपन्त पितरोऽमीमृजन्त पितर इति" (बौश्रौ ५.१५) इति ॥ अतीतृपन्त अस्मांश्च तर्पयन्तः। अमीमृजन्त अस्मान्छोधितवन्तः ॥ अत्र सूत्रकारः शाखान्तरमन्त्रमपि विनियुङ्क्ते-- "अमीमदन्त पितरः सोम्या इत्या तमितोरुपतिष्ठन्ते" (द्र. आपश्रौ १.९.५) इति ॥ तदेतदुपस्थानं विदधानः पूर्ववद्वैयधिकरण्यं परिहरति--"अमीमदन्त पितरः सोम्या इत्यभिप्रपद्यन्ते । अमीमदन्त पितरोऽथ त्वाऽभिप्रपद्यामह इति वावैतदाह " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ परेतेति ॥ कल्प:--"परेत पितरः सोम्या इति प्रवाहण्या पितॄन् प्रवाहयति" (आपश्रौ १.१०.५) इति । पाठस्तु--' परेत पितरः सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्व्यैः । अथा पितॄन्त्सुविदत्राꣳ अपीत अथा पितॄन्सुविदत्राꣳ अपीत यमेन ये सधमादं मदन्ति ॥ मनो न्वा हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितॄणां च मन्मभिः ॥ अथ । पितॄन् । सुविदत्रानिति सु-विदत्रान् । अपीति । इत । यमेन । ये । सधमादमिति सध-मादम् । मदन्ति ॥ मनः। नु। एति। हुवामहे । नाराशꣳसेन । स्तोमेन । पितृणाम् । च । मन्मभिरिति मन्म-भिः॥ यमेन ये सधमादं मदन्ति इति ॥ हे सोम्याः पितरः, पथिभिः परेत परावृत्य गृहान् गच्छतेति । कीदृशैः पथिभिः ? गम्भीरैः सुलभान्नतोयैः "पूर्व्यैः पूर्वं कृतैः प्रहतैः । अथ तदा गृहान् गत्वा तस्मिन् पितृलोके यमेन साकं ये पितरः सधमादं सहस्थानस्थमादं यथा भवति तथा मदन्ति हृष्यन्ति तान् सुविदत्रान् सुष्ठु वेदितॄंश्चिरवासेन तत्रत्यवृत्तान्तज्ञान् पितॄन् अपि यूयम् इत प्राप्नुत ॥ मन इति ॥ कल्प:-" मनो न्वा हुवामह इति मनस्वतीभिरुपतिष्ठते" (आपश्रौ १.१०.४) इति । तिसृषु ऋक्षु प्रथमायाः पाठस्तु-'मनो न्वा हुवामहे नाराशꣳसेन स्तोमेन पितॄणां च मन्मभिः' इति ॥ नाराशंसेन मनुष्यप्रशंसायोग्येन स्तोमेन वाक्यसमूहेन पितॄणाम् अपि मन्मभिः मननीयैः वाक्यैः मनः पितृयज्ञानुष्ठानपरं चित्तं नु क्षिप्रम् आ हुवामहे आह्वयामः ॥ आ (२) न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यॆ दृशे ॥ पुनर्नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि । एति (२) । नः । एतु । मनः । पुनः । क्रत्वे । दक्षाय । जीवसे ॥ ज्योक् । च । सूर्यम् । दृशे॥ पुनः । नः । पितरः । मनः । ददातु । दैव्यः । जनः ॥ जीवम् । व्रातम् । सचेमहि ॥ एति ॥ अथ द्वितीयामाह -'आ न एतु मनः पुनः क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक् च सूर्यं दृशे ' इति ॥ क्रत्वे कर्मानुष्ठानाय दक्षाय "तत्तत्सामर्थ्याय जीवसे जीवितुं ज्योक् चिरं सूर्यं दृशे द्रष्टुं च योग्यं मनः आगत्य नः अस्मान् पुनः एतु असकृत् प्राप्नोतु ॥ पुनरिति ॥ अथ तृतीयामाह-'पुनर्नः पितरो मनो ददातु दैव्यो जनः । जीवं व्रातꣳ सचेमहि' इति ॥ हे पितरः, दैव्यः जनः देवसंबन्धिपुरुषसमूहः नः अस्माकं मनः कर्मानुष्ठानपरं चित्तं पुनः ददातु असकृत् प्रयच्छतु । वयमपि व्रातं संवत्सरसंघातरूपं जीवं जीवनं सचेमहि सेवेमहि ॥ यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मान्तरं पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेनसम् ॥ [ हरी मन्मभिरा चतुश्चत्वारिꣳशच्च ] यत् । अन्तरिक्षम् । पृथिवीम् । उत । द्याम् । यत् । मातरम् । पितरम् । वा । जिहिꣳसिम । अग्निः । मा । तस्मात् । एनसः । गार्हपत्य इति गार्ह-पत्यः । प्रेति । मुञ्चतु । . दुरितेति दुः-इता । यानि । चकृम । करोतु । माम् । अनेनसम् ॥ ५ ॥ [ मैसं १.१०.१,३; कासं ९.६ ; कपिसं ८.९ ; वासं ३.५१-५५] यदिति॥ कल्पः--"यदन्तरिक्षमिति पङ्क्त्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते" (आपश्रौ १.१०.६) इति ॥ पाठस्तु--' यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिꣳसिम । अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्र मुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेनसम् ' इति ॥ पृथिव्यादीँल्लोकान्मनसा जिहिंसिम हिंसितुमिच्छेम यत् मातरं पितरं वा हिंसितुमिच्छेमेति यत् तस्मात् सर्वस्मात् एनसः गाईपत्यो मां प्र मुञ्चतु । अन्यान्यपि दुरितानि यानि चकृम तेभ्योऽपि मुञ्चतु । माम् अनेनसं सर्वपापरहितं करोतु ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन- " उदकुम्भमादाय यजमानः शुन्धन्तां पितर इति त्रिः प्रसव्यं वेदिं परिषिञ्चन् पर्येति" (आपश्रौ ८.१६.५) इति, तदेतद्विधत्ते-" अपः परिषिञ्चति । मार्जयत्येवैनान् । अथो तर्पयत्येव " (तैब्रा १.६.९) इति । एनान् पितॄन् ॥ तद्वेदनं प्रशंसति--"तृप्यति प्रजया पशुभिः । य एवं वेद" (तैब्रा १.६.९) इति ॥ चतुर्थप्रयाजवद्बर्हिर्नामकं प्रथमानूयाजं निषेधति-- " अपबर्हिषावनूयाजौ यजति । प्रजा वै बर्हिः । प्रजा एव मृत्योरुत्सृजति " (तैब्रा १.६.९) इति । बर्हिर्यागवर्जनात् ॥ प्रयाजानूयाजान् प्रशंसति--" चतुरः प्रयाजान् यजति । द्वावनूयाजौ । षट् संपद्यन्ते । षड्वा ऋतवः। ऋतूनेव प्रीणाति" (तैब्रा १.६.९) इति । सूत्रकारो--" युक्ता मे यज्ञमन्वासाता इति यजमानः संप्रेष्यति" (आपश्रौ २.५.१०) इति प्रैषानुसारेण गार्हपत्यसमीप उपविष्टायाः पत्न्याः पूर्णपात्रानयनपर्यन्तं यदन्वासनमवोचत् तच्च पत्नीसंयाजांश्च चोदकप्राप्तान् प्रतिषेधति--" न पत्न्यन्वास्ते । न संयाजयन्ति । यत्पत्न्यन्वासीत । यत्संयाजयेयुः । प्रमायुका स्यात् । तस्मान्नान्वास्ते । न संयाजयन्ति। पत्नियै गोपीथाय " (तैब्रा १.६.९) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः – "एतत्त इति दत्ते त्रीन् वेद्याः कोणेषु पिण्डकान्। ब्रूयुरत्रेत्युपस्थानं पूर्वस्याग्नेः सुसंदृशम् ॥ १॥ अक्षन्निति प्रतीचोऽग्नेस्तथाऽक्षन् दक्षिणानलम् । परेतेति प्रवाह्याथ मनआद्यैरुपस्थितिः ॥ यत्पश्चिमाग्न्युपस्थानं मन्त्रा द्वादश वर्णिताः" ॥२॥ इति । अथ मीमांसा ॥ दशमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्-- " नावघातोऽवघातो वा धानानां नाविनष्टये। न नाशः क्रमबाधेऽतो नावघातोऽत्र बाध्यते ॥” (जैन्या १०.२.४२)॥ महापितृयज्ञे हविः किंचिच्छ्रूयते-" पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः " (तैसं १.८.५) इति । धानाशब्देन भृष्टं धान्यमभिधीयते। तासां धानानामवघाते सति सक्तुभावापत्तेर्धानात्वमेव विनश्येत् । अतस्तासामविनाशाय नास्त्यवघात इति पूर्वः पक्षः। 'धाना अवहन्तव्याः' इति ह्यत्र चोदकवाक्यम् , तस्मिंश्च वाक्ये भर्जनसंपादितं धानात्वं पूर्वभावि, पश्चाद्भावी त्ववघात इति क्रमः प्रतीयते । तं क्रमं बाधित्वा प्रथमतोऽवघाते सति नास्ति धानात्वनाशः। अवघातस्य पदार्थस्य बाधात् वरं तद्धर्मस्य क्रममात्रस्य बाधनम् । तस्मादवहन्तव्याः॥ एतदेवाधिकरणं वार्तिककारमतेनाऽऽरचयति-- " पेषणं नूतनं मन्थे प्राकृतं वा क्रमान्तरात् ।। नूतनं प्राकृतं धर्ममात्रबाधस्य लाघवात् ॥” (जैन्या १०.२.४३)॥ महापितृयज्ञ एवं श्रूयते----" पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थम् " (तैसं १.८.५) इति । मृतवत्सा धेनुरभिवान्या । द्रवद्रव्ये प्रक्षिप्य प्रथिताः सक्तवो मन्थः । तत्र यत्पेषणं तन्न प्राकृतम् । कुतः ? क्रमव्यत्यासात् । प्रकृतौ हि प्रथमतः पेषणं पश्चात् पुरोडाशश्रपणम् । अत्र तु प्रथमतः श्रपणेन धानाः संपाद्य पश्चात् सक्तुभावाय पेषणम् । तस्मान्नूतनमिति प्राप्ते ब्रूमः--चोदकप्राप्तप्राकृतपेषणतत्क्रमयोरुभयोर्बाधे गौरवात् क्रममात्रं बाध्यम् । पेषणपदार्थस्तु स एवेति तद्धर्मा दृषन्मन्त्रा इत्यादयोऽत्र कर्तव्याः॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥५॥ </poem> }} 1.8.6 {{सायणभाष्यम्| <poem> प्रतिपूरुषमेककपालान्निर्वपत्येकमतिरिक्तं यावन्तो गृह्याः स्मस्तेभ्यः कमकरं पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छैक प्रतिपूरुषमिति प्रति–पूरुषम् । एककपालानित्येक-कपालान् । निरिति । वपति । एकम् । अतिरिक्तमित्यति-रिक्तम् । यावन्तः । गृह्याः । स्मः । तेभ्यः । कम् । अकरम् । पशूनाम् । शर्म । असि । शर्म । यजमानस्य । शर्म । मे । यच्छ । एकः । पञ्चमे पितृयज्ञोऽभिहितः । षष्ठे त्र्यम्बकपुरोडाशाः साकमेधशेषा उच्यन्ते ॥ प्रतिपूरुषमिति ॥ तान् विधत्ते- 'प्रतिपूरुषमेककपालान्निर्वपत्येकमतिरिक्तम् ' इति ॥ तद्विधिं प्रशंसति-- "प्रतिपूरुषमेककपालान्निर्वपति । जाता एव प्रजा रुद्रान्निरवदयते । एकमतिरिक्तम् । जनिष्यमाणा एव प्रजा रुद्रान्निरवदयते" (तैब्रा १.६.१०) इति। करम्भवाक्यवत् नैर्ऋतवाक्यवच्च व्याख्येयम् ॥ यावन्त इति ॥ मुख्यविधिसंनिधौ ‘यावन्तः' इत्यादय एकादश मन्त्राः आम्नाताः ॥ कल्पः-" यावन्तो गृह्याः स्मस्तेभ्यः कमकरमिति निरुप्यमाणेषु यजमानो जपति" (आपश्रौ ८.१७.२) इति ॥ गृहे भवा मनुष्याः गृह्याः, ते वयं यावन्तः इह स्थिताः तेभ्यः सर्वेभ्यः कं सुखम् अकरम् अकार्षम् ॥ श्रपितेषु पुरोडाशेषु चोदकप्राप्तमभिघारणं निषेधति- “ नाभिघारयति । यदभिधारयेत् । अन्तरवचारिणꣳ रुद्रं कुर्यात् " (तैब्रा १.६.१०) इति । रुद्रमनिष्टकारिणं क्रूरदेवम् । अन्तरवचारिणं गृहस्यान्तःप्रविश्यास्मानवरोद्धुं चरन्तम् ॥ पशूनामिति ॥ कल्पः--" तानभिघार्यानभिघार्य वोद्वास्यान्तर्वेद्यामासाद्य पशूनाꣳ शर्मासीति मूते समावपति' (आपश्रौ ८.१७.५) इति ॥ कर्षकैर्व्रीह्यादिबीजानि संग्रहीतुं तृणकटादिना पुटबन्धनं क्रियते तदिदं मूतशब्देनोच्यते ॥ पाठस्तु--'पशूनाꣳ शर्मासि शर्म यजमानस्य शर्म मे यच्छ ' इति ॥ हे मूत, भक्ष्यैस्तृणादिभिर्बीजैश्चोपेतत्वात् 'पशूनां शर्म असि सुखप्रदमसि । अतो यजमानस्य मे अध्वर्योश्च सुखं यच्छ ॥ एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थ आखुस्ते रुद्र पशुस्तं जुषस्वैष एव । रुद्रः । न। द्वितीयाय । तस्थे । आखुः । ते । रुद्र । पशुः । तम् । जुषस्व । एक इति ॥ कल्पः--" एक एव रुद्रो न द्वितीयाय तस्थ इति दक्षिणाग्नेरेकोल्मुकं धूपायद्धरति । उत्तरपूर्वमवान्तरदेशं गत्वा" (आपश्रौ ८.१७.८-९) इति ॥ रुद्रः जगति एकः एव अस्ति । द्वितीयाय न तस्थे । द्वितीयो रुद्रो न कोऽप्यवस्थितः ॥ विधत्ते--" एकोल्मुकेन यन्ति । तद्धि रुद्रस्य भागधेयम् । इमां दिशं यन्ति । एषा वै रुद्रस्य दिक् । स्वायामेव दिशि रुद्रं निरवदयते" (तैब्रा १.६.१०) इति ॥ आखुरिति ॥ कल्पः--" आखुस्ते रुद्र पशुरित्याखूत्कर एकं पुरोडाशमुपवपत्यसौ ते पशुरिति वा द्वेष्यं मनसा ध्यायन् यदि न द्विष्यात् आखुस्ते पशुरिति ब्रूयात् " (आपश्रौ ८.१७.९-११) इति । आखूत्करो मूषकैर्बिलादुद्धृतः पांसुराशिः । पाठस्तु--' आखुस्ते रुद्र पशुस्तं जुषस्व' इति ॥ हे रुद्र, मूषकस्ते प्रियः पशुः अत: तं सेवस्व ॥ विधत्ते-“रुद्रो वा अपशुकाया आहुत्यै नातिष्ठत । असौ ते पशुरिति निर्दिशेद्यं द्विष्यात् । यमेव द्वेष्टि । तमस्मै पशुं निर्दिशति । यदि न द्विष्यात् । आखुस्ते पशुरिति ब्रूयात् । न ग्राम्यान् पशून् हिनस्ति । नाऽऽरण्यान् ” (तैब्रा १.६.१०) इति । ( अपशुकायै ) आहुत्यै नातिष्ठत पशुरहितामाहुतिं नाङ्गीकरोतीत्यर्थः । यं द्विष्यात् तम् ‘असौ ' इति नामग्रहणेन निर्दिशेत् । तथा सति द्वेष्यमस्मै समर्पयत्येव ॥ एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राऽम्बिकया तं जुषस्व भेषजं गवेऽश्वाय पुरुषाय भेषजमथो अस्मभ्यं भेषजꣳ सुभेषजं (१) यथाऽसति । सुगं मेषाय मेष्या एषः । ते । रुद्र । भागः । सह । स्वस्रा । अम्बिकया । तम् । जुषस्व । भेषजम् । गवे । अश्वाय । पुरुषाय । भेषजम् । अथो इति । अस्मभ्यमित्यस्मभ्यम् । भेषजम् । सुभेषजमिति सु-भेषजम् (१)। यथा । असति । सुगमिति सु-गम् । मेषाय । मेष्यै ।। एष इति ॥ कल्प:--" चतुष्पथ एकोल्मुकमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य सर्वेषां पुरोडाशानामुत्तरार्धात् सकृत् सकृदवदायावदाय मध्यमेनान्तिमेन वा पलाशपर्णेन जुहोत्येष ते रुद्र भागः सह स्वस्राऽम्बिकया तं जुषस्व स्वाहेति" (आपश्रौ ८.१७.१२-८.१८.१) इति । अत्र स्वाहाकारोऽध्याहृतः । हे रुद्र, एषः अवत्तः पुरोडाशानामंशस्तवावदीयमानः भागः तं भागं, स्वस्रा भगिनीवद्धितकारिण्याऽम्बिकया पार्वत्या सह जुषस्व सेवस्व ॥ विधत्ते--" चतुष्पथे जुहोति । एष वा अग्नीनां पड्वीशो नाम । अग्निवत्येव जुहोति । मध्यमेन पर्णेन जुहोति । स्रुग्घ्येषा । अथो खलु । अन्तमेनैव होतव्यम् । अन्तत एव रुद्र निरवदयते" (तैब्रा १.६.१०) इति । अग्नीनां पड्वीशः “पादवेप्रशस्थानम् । यत्राग्नयः पुनः पुनः संचारेण प्रविशन्ति तादृश एवैष चतुष्पथः । अतस्तत्र होमेनाग्निवत्येव देशे हुतं भवति । पलाशशाखायां यानि त्रीणि पर्णानि तत्र मध्यमं पर्णं प्रशस्ततया स्रुग्रूपम् । वामदक्षिणपार्श्वस्थयोरन्यतरेण होमेन रुद्रो यागभूमेः अन्तान्निष्कासितो भवति ॥' सह स्वस्राम्बिकया' इत्यस्य मन्त्रभागस्य तात्पर्यं व्याचष्टे---" एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राम्बिकयेत्याह । शरद्वा अस्याम्बिका स्वसा । तया वा एष हिनस्ति । यꣳ हिनस्ति । तयैवैनꣳ सह शमयति" (तैब्रा १.६.१०) इति । शरत्कालो हि पीनसज्वराद्युत्पादनेन हिंसकस्तद्वदियम् अम्बिकापि हिंसिका । ततः शरदित्युच्यते । एष रुद्रस्तयैव सहायभूतया प्राणिनं हिनस्ति । अतस्तया सह पुरोडाशभागसेवया तुष्ट्या तयैव सहैवैनं रुद्रं शमयति । हिंसारहितं करोति ॥ भेषजमिति ॥ कल्पः---" भेषजं गवे सुभेषजमित्येताभ्यां चतुष्पथमग्निं परि षिञ्चति " (आपश्रौ ८.१८.१) इति । पाठस्तु- भेषजं गवेऽश्वाय पुरुषाय भेषजमथो अस्मभ्यं भेषजꣳ सुभेषजं यथाऽसति । सुगं मेषाय मेष्यै ' इति ॥ ' भेषजम् ' 'सुभेषजम् ' इत्येतौ मन्त्रयोरादी। हे रुद्र, गवे अस्मदीयायै गोजात्यै भेषजम् आरोग्यं कुरु । एवमन्यत्र । तात्कालिकं रोगोपशमनमात्यन्तिकं वा सुभेषजं तत् यथा असति यथा भवति तथा कुरु । मेषो वाहकः । मेषी दोग्ध्री। तयोः सुगं सुष्ठु गमनं रोगराहित्येन संचरणं यथा भवति तथा कुरु ॥ गवाश्वादिशब्दैः पश्वादयः सर्वेऽप्युपलक्ष्यन्त इत्याह – “भेषजं गव इत्याह । यावन्त एव ग्राम्याः पशवः । तेभ्यो भेषजं करोति " (तैब्रा १.६.१०) इति ॥ अवाम्ब रुद्रमदिमह्यव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद्यथा नो वस्यसः करद्यथा नः पशुमतः करद्यथा नो व्यवसाययात् ॥ अवेति । अम्ब । रुद्रम् । अदिमहि । अवेति । देवम् । त्र्यम्बकमिति त्रि–अम्बकम् । यथा । नः । श्रेयसः । करत् । यथा । नः । वस्यसः । करत् । यथा । नः । पशुमत इति पशु-मतः । करत् । यथा । नः । व्यवसाययादिति वि-अवसाययात् ॥ अवेति ॥ कल्पः-“ अवाम्ब रुद्रमदिमहीति यजमानो जपति " (आपश्रौ ८.१८.१) इति ॥ पाठस्तु--' अवाम्ब रुद्रमदिमह्यव देवं त्र्यम्बकम् । यथा नः श्रेयसः करद्यथा नो वस्यसः करद्यथा नः पशुमतः करद्यथा नो व्यवसाययात्' इति । हे अम्ब पार्वति, रुद्रम् उद्दिश्य अव अदिमहि पुरोडाशावदानमकार्ष्म । त्रीण्यम्बकानि नेत्राणि यस्यासौ त्र्यम्बकस्तमुद्दिश्य अव अदिमहि । आदरार्थं पुनर्वचनम् । किमर्थमवदानं कृतमित्युच्यते । असौ रुद्रः यथा नः अस्मान् श्रेयसः अध्ययनादिभिः श्रेष्ठान् करत् करोति, वस्यसः वसुमत्तमान् यथा करोति, पशुमतः गवाश्वादियुक्तान् यथा करोति, व्यवसाययाद्व्यवसाययति शास्त्रार्थनिश्चययुक्तान् यथा करोति तदर्थमवदानं कृतम् । 'यथा नः श्रेयसः' इत्याद्यभिधानात् मन्त्रस्याऽऽशी:परत्वं दर्शयति--" अवाम्ब रुद्रमदिमहीत्याह । आशिषमेवैतामाशास्ते " (तैब्रा १.६.१०) इति ॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात् ॥ त्र्यम्बकमिति त्रि-अम्बकम् । यजामहे । सुगन्धिमिति सु-गन्धिम् । पुष्टिवर्धनमिति पुष्टि-वर्धनम् । उर्वारुकम् । इव । बन्धनात् । मृत्योः । मुक्षीय । मा । अमृतात् ॥ त्र्यम्बकमिति ॥ कल्पः-- "त्र्यम्बकं यजामह इति त्रिः प्रदक्षिणमग्निं पर्येति" (आपश्रौ ८.१८.२) इति । पाठस्तु-‘त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात् ' इति ॥ शोभनः शरीरगन्धः पुण्यगन्धो वा यस्यासौ सुगन्धिः। " यथा वृक्षस्य संपुष्पितस्य दूराद्गन्धो वात्येवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वाति" (तैआ १०.९) इति श्रुतेः। पुष्टिं शरीरधनादिविषयां वर्धयतीति पुष्टिवर्धनस्तादृशं त्र्यम्बकं यजामहे पूजयामः । लोके यथोर्वारुकफलानि पक्वानि बन्धनात् वृन्तात् स्वयमेव मुच्यन्ते तद्वदहं त्र्यम्बकप्रसादेन मृत्योः मुक्षीय मुक्तो भूयासम् । अमृतात् चिरजीवनात् स्वर्गादेर्वा मा मुक्षीय ॥ चतुर्थपादार्थे मन्त्रस्य तात्पर्यातिशयं दर्शयति-- एष ते रुद्र भागस्तं जुषस्व तेनावसेन परो मूजवतोऽतीह्यवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥६॥ [सुभेषजमिहि त्रीणि च ] एषः । ते । रुद्र । भागः । तम् । जुषस्व । तेन । अवसेन । परः । मूजवत इति मूज-वतः । अतीति । इहि । अवततधन्वेत्यवतत-धन्वा । पिनाकहस्त इति पिनाक-हस्तः । कृत्तिवासा इति कृत्ति-वासाः ॥ ६॥ [ मैसं १.१०.४ ; कासं ९.७ ; कपिसं ८.१० ; वासं ३.५७-६१ ] " त्र्यम्बकं यजामह इत्याह । मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतादिति वावैतदाह" (तैब्रा १.६.१०) इति । यजमानः ' यजामहे ' इति यदाह, एतद्वचनं मृत्योर्मुक्षीय इत्येवाऽऽह, मोचन एव तात्पर्यं तच्छेषत्वेन अन्यदित्यर्थः ॥ यदुक्तमापस्तम्बेन--" ऊर्ध्वान् पुरोडाशानुदस्य प्रतिलभ्य त्र्यम्बकं यजामह इति यजमानस्याञ्जलौ समोप्य भेगः स्थ भगस्य वो लिप्सीयेत्यपादायैतेनैव कल्पेन त्रिः समावपेयुः" (आपश्रौ ८.१८.४) इति । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य सर्वेषां पुरुषाणां हस्ते स्थितस्य पुरोडाशस्योत्क्षेपणं विधत्ते-" उत्किरन्ति । भगस्य लीप्सन्ते" (तैब्रा १.६.१०) इति । यदेतत् पिण्डानामुपरि क्षेपणं तेन सौभाग्याभिमानिनो भगनामकस्य देवस्य सकाशादेतान् पुरोडाशाँल्लब्धुमिच्छन्ति । अत एवोत्क्षिप्तः पुनरञ्जलौ पतति ॥ एष इति ॥ कल्प:-" तान् मूते समावपन्ति मूतयोर्मूतेषु वैष ते रुद्र भाग इति वृक्ष आसजति वृक्षयोर्वृक्षेषु वा। अपि वा मूतयोः समोप्य विवधं कृत्वा शुष्के स्थाणौ वल्मीकवपायां वाऽवधाय" (आपश्रौ ८.१८.७-९) इति । पाठस्तु- 'एष ते रुद्र भागस्तं जुषस्व तेनावसेन परो । मूजवतोऽतीहि' इति । हे रुद्र, एषः वृक्षादौ सज्यमानः पुरोडाशसंघस्तव भागः तं सेवस्व । अवसेन पाथेयरूपतया तव रक्षकेणानेन भागेन युक्तः मूजवतः एतन्नामकत्वेन प्रसिद्धात् पर्वतात् परः परभागे वर्तमानः अतीहि अतिक्रम्य गच्छ ॥ विधत्ते-" मूते कृत्वा सजन्ति । यथा जनं यतेऽवसं करोति । तादृगेव तत्" (तैब्रा १.६.१०) इति । यथा लोके दूरदेशवर्तिनं बन्धुजनं प्रति गच्छते पुरुषायावसं रक्षकं पाथेयं करोति तद्वत् वृक्षाग्रे ३"पुरोडाशसञ्जनं तादृगेव भवति ॥ मन्त्रे भागनिर्देशो रुद्रस्य निःशेषेण विसर्जनार्थं इति दर्शयति--" एष ते रुद्र भाग इत्याह निरवत्त्यै " (तैब्रा १.६.१०) इति ॥ अवततधन्वेति ॥ कल्पः-" अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासोमिति त्रिरवताम्यन्ति " (आपश्रौ ८.१८.९) इति । प्राणायामत्रयं कुर्वन्तीत्यर्थः । ओमित्यनेन वाक्यशेषः पूरितः । अस्मात् विरोधिनं पाप्मानं हन्तुमयं रुद्रः पिनाकनामकं धनुः हस्तेन धृत्वा अवततधन्वा ज्याकर्षणेन विस्तारितधनुष्कः कृत्तिवासाः चर्मवसनः ॐ भवतु। अथवाऽस्मद्विषयेऽवततधन्वा आरोपितमौर्वीकधनुर्युक्तो भवतु ॥ चतुष्पथप्रत्यागमनादीन् क्रमेण विधत्ते-" अप्रतीक्षमायन्ति । अपः परिषिञ्चति । रुद्रस्यान्तर्हित्यै। प्र वा एतेऽस्माल्लोकाच्च्यवन्ते । ये त्र्यम्बकैश्चरन्ति । आदित्यं चरुं पुनरेत्य निर्वपति । इयं वा अदितिः । अस्यामेव प्रतितिष्ठन्ति " (तैब्रा १.६.१०) इति ॥ अत्र विनियोगसंग्रहः-- "स्वामी यावन्त इत्याह पशू मूते समावपेत् ।। एक इत्युल्मुकं नीत्वाऽऽखुस्त आखूत्करे हविः ॥१॥ क्षिपेदेषोऽर्धहोमः स्याद्भे सुभे परिषिञ्चति । अवाम्बेति जपेत् स्वामी त्र्यम्बकं परियन्ति ते ॥२॥ एषोऽवस्थाप्य तच्छेषान्मूते बध्नाति शाखिनि । अवत श्वासनियमो मन्त्रा एकादश स्मृताः ॥३॥ इति ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ </poem> }} p8gec8rav8zerrji54lrhw4ucngu482 104 125481 341835 2022-07-29T06:19:59Z Shubha 190 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shubha" />{{center|१२}}</noinclude> {{gap}}प्रयागतो गङ्गा पूर्वाभिमुखं प्रवहन्ती 'गोमतीं’ <ref>Gumti River.</ref> ‘तमसां’ <ref>Tons River.</ref> शारदायुक्तां <ref>Joined with Sarda River.</ref> 'सरयूं’ <ref>Gogra River.</ref> ‘गण्डकीं' <ref>Gandak River.</ref> ’कौशिकीं' <ref>Kusi River.</ref> च वामतो, दक्षिणतः 'शोणं' <ref>Son River.</ref> 'फल्गुनीं' चोपादत्ते । तत्र शारदा सरयूर्गण्डकी कौशिकी च हिमवत उत्पद्यन्ते । शोणो मेकलप्रदेशाद् <ref>From a part of Amarakantak (included in the Vindhya Mountains).</ref> उत्पद्य कैर्मेंदु <ref>Of the Kaimur range कैर्मेदुरशब्दः सिन्ध्वादि (४-३-९३ पाणि.) गणे पठितः. </ref> रगिरेरुपत्यकया <ref>उपत्यका = Land at the foot.</ref> प्रवहति । अयं 'हिरण्यबाहुः' इत्यप्याख्यायते । {{gap}}अनन्तरं गङ्गा दक्षिणपूर्वया दिशा वहन्ती ब्रह्मपुत्रनदं <ref>Brahmaputra River.</ref> स्वीकृत्य बहुभिर्मुखैर्वङ्गमहोदधिम् आविशति । {{gap}}अस्या दैर्ध्यं सार्घसहस्रक्रोशासन्नं <ref>Near 1500 miles.</ref> सम्भाव्यते । मुखात् प्रभृति आहरिद्वारम् अस्यां महानौः <ref>A ship.</ref> सञ्चरति । {{rule}}<noinclude></noinclude> su478h4zjxkb4od3gfb0w560tpemzc9 104 125482 341847 2022-07-29T07:17:36Z Shubha 190 /* अपरिष्कृतम् */ १३ इयं पश्चिमोत्तरदेशेऽयोध्याविषये वङ्गदेशे च स्यन्दते ॥ - लौहित्यनदः – अस्ति कैलासात पूर्वतो ‘लोहितं' नाम महासरः । तस्माद् नदो 'लौहित्यो' नाम प्रभवति । अयं 'ब्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>१३ इयं पश्चिमोत्तरदेशेऽयोध्याविषये वङ्गदेशे च स्यन्दते ॥ - लौहित्यनदः – अस्ति कैलासात पूर्वतो ‘लोहितं' नाम महासरः । तस्माद् नदो 'लौहित्यो' नाम प्रभवति । अयं 'ब्रह्मपुत्र' इति नामान्तरं व हति । एष सहस्रं क्रोशान् पूर्वाभिमुखं गच्छति । ततो भारतं प्रविश्य प्रथमम् अभिदक्षिणपश्चिमम् अ- नन्तरम् अभिदक्षिणं प्रवहन् गङ्गामुखेन संसृज्य स- मुद्रम् अवतरति । अनेन ' करतोया' मिलति । - ५ अस्य दैर्ध्य १८०० क्रोशान् व्याप्नोति । अ- ६ स्मिन् ८०० क्रोशान् अग्निमहानौः सञ्चरति ॥ सिन्धुनदः——' सिन्धुनदः' कैलासात् प्रभव- - ति । एष प्रथमं हाटकमार्गेण पश्चिमोत्तराभिमुखः 1. पश्चिमोत्तरदेशः=North west Provinces but called now United Provinces. 2. अयोध्याविषय: Oudh. 3. Flows. 4. Karotya River. 5. अष्टशताधिकं सहस्रम् 6. अष्ट शतानि. 7. Steamer. 8. हाटकं = Laddak. S Digitized by Google<noinclude></noinclude> cecr97ykiu4klmx1o74owp30y6p6h68 341850 341847 2022-07-29T07:26:56Z Shubha 190 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shubha" />{{center|१३}}</noinclude> इयं पश्चिमोत्तर<ref>पश्चिमोत्तरदेशः=North west Provinces but called now United Provinces.</ref>देशेऽयोध्या<ref>अयोध्याविषयः=Oudh.</ref>विषये वङ्गदेशे च स्यन्दते <ref>Flows.</ref> ॥ {{gap}}'''लौहित्यनदः''' – अस्ति कैलासात पूर्वतो ‘लोहितं' नाम महासरः । तस्माद् नदो 'लौहित्यो' नाम प्रभवति । अयं 'ब्रह्मपुत्र' इति नामान्तरं वहति । {{gap}}एष सहस्रं क्रोशान् पूर्वाभिमुखं गच्छति । ततो भारतं प्रविश्य प्रथमम् अभिदक्षिणपश्चिमम् अनन्तरम् अभिदक्षिणं प्रवहन् गङ्गामुखेन संसृज्य समुद्रम् अवतरति । अनेन 'करतोया' <ref>Karotya River.</ref> मिलति । {{gap}}अस्य दैर्ध्य १८०० <ref>अष्टशताधिकं सहस्रम्.</ref> क्रोशान् व्याप्नोति । अस्मिन् ८०० <ref>अष्ट शतानि.</ref> क्रोशान् अग्निमहानौः <ref>Steamer.</ref>सञ्चरति ॥ {{gap}}'''सिन्धुनदः'''—'सिन्धुनदः' कैलासात् प्रभवति । एष प्रथमं हाटकमार्गेण <ref>हाटकं = Laddak.</ref> पश्चिमोत्तराभिमुखः<noinclude></noinclude> 3eb5zr34nazj20x59j5pzfzi5r1bjsc 341851 341850 2022-07-29T07:27:19Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shubha" />{{center|१३}}</noinclude> इयं पश्चिमोत्तर<ref>पश्चिमोत्तरदेशः=North west Provinces but called now United Provinces.</ref>देशेऽयोध्या<ref>अयोध्याविषयः=Oudh.</ref>विषये वङ्गदेशे च स्यन्दते <ref>Flows.</ref> ॥ {{gap}}'''लौहित्यनदः''' – अस्ति कैलासात पूर्वतो ‘लोहितं' नाम महासरः । तस्माद् नदो 'लौहित्यो' नाम प्रभवति । अयं 'ब्रह्मपुत्र' इति नामान्तरं वहति । {{gap}}एष सहस्रं क्रोशान् पूर्वाभिमुखं गच्छति । ततो भारतं प्रविश्य प्रथमम् अभिदक्षिणपश्चिमम् अनन्तरम् अभिदक्षिणं प्रवहन् गङ्गामुखेन संसृज्य समुद्रम् अवतरति । अनेन 'करतोया' <ref>Karotya River.</ref> मिलति । {{gap}}अस्य दैर्ध्य १८०० <ref>अष्टशताधिकं सहस्रम्.</ref> क्रोशान् व्याप्नोति । अस्मिन् ८०० <ref>अष्ट शतानि.</ref> क्रोशान् अग्निमहानौः <ref>Steamer.</ref>सञ्चरति ॥ {{gap}}'''सिन्धुनदः'''—'सिन्धुनदः' कैलासात् प्रभवति । एष प्रथमं हाटकमार्गेण <ref>हाटकं = Laddak.</ref> पश्चिमोत्तराभिमुखः<noinclude></noinclude> 8fgh8ehyrgra8oxaka9skjq23re9mb5 341853 341851 2022-07-29T07:27:42Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shubha" />{{center|१३}}</noinclude> इयं पश्चिमोत्तर<ref>पश्चिमोत्तरदेशः=North west Provinces but called now United Provinces.</ref>देशेऽयोध्या<ref>अयोध्याविषयः=Oudh.</ref>विषये वङ्गदेशे च स्यन्दते <ref>Flows.</ref> ॥ {{gap}}'''लौहित्यनदः''' – अस्ति कैलासात पूर्वतो ‘लोहितं' नाम महासरः । तस्माद् नदो 'लौहित्यो' नाम प्रभवति । अयं 'ब्रह्मपुत्र' इति नामान्तरं वहति । {{gap}}एष सहस्रं क्रोशान् पूर्वाभिमुखं गच्छति । ततो भारतं प्रविश्य प्रथमम् अभिदक्षिणपश्चिमम् अनन्तरम् अभिदक्षिणं प्रवहन् गङ्गामुखेन संसृज्य समुद्रम् अवतरति । अनेन 'करतोया' <ref>Karotya River.</ref> मिलति । {{gap}}अस्य दैर्ध्य १८०० <ref>अष्टशताधिकं सहस्रम्.</ref> क्रोशान् व्याप्नोति । अस्मिन् ८०० <ref>अष्ट शतानि.</ref> क्रोशान् अग्निमहानौः <ref>Steamer.</ref>सञ्चरति ॥ {{gap}}'''सिन्धुनदः'''—'सिन्धुनदः' कैलासात् प्रभवति । एष प्रथमं हाटकमार्गेण <ref>हाटकं = Laddak.</ref> पश्चिमोत्तराभिमुखः {{rule}}<noinclude></noinclude> 3lhljt4zepp8fu3ydconvfbhb81visk 104 125483 341848 2022-07-29T07:20:43Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ विदितं तव वत्स हृद्गतं कृतमेभिर्न पुरा भवे शुभम् । अधुना मदपाङ्गपात्रतां कथमेते महितामवाप्नुयुः ॥ २८ इति तद्वचनं स शुश्रुवाभिजगादाम्ब मयीदमर्पितम् । फलमद्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४ ]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=31}}</noinclude>विदितं तव वत्स हृद्गतं कृतमेभिर्न पुरा भवे शुभम् । अधुना मदपाङ्गपात्रतां कथमेते महितामवाप्नुयुः ॥ २८ इति तद्वचनं स शुश्रुवाभिजगादाम्ब मयीदमर्पितम् । फलमद्य ददस्व तत्फलं दयनीयो यदि तेऽहमिन्दिरे ॥२९ अमुना वचनेन तोषिता कमला तद्भवनं समन्ततः । कनकामलकैरपूरयज्जनताया हृदयं च विस्मयैः ॥३० अथ चक्रभृतो वधूपये सुकृतेऽन्तर्धिमुपागते सति । प्रशशंसुरतीय शङ्करं महिमानं तमवेक्ष्य विस्मिताः ॥३१ दिवि कल्पतरुर्यथा तथा भुवि कल्याणगुणो हि शङ्करः । सुरभूसुरयोरपि प्रियः समभूदिष्टविशिष्टत्रस्तुदः ॥३२ अमरस्पृहणीयसम्पदं द्विजवर्यस्य निवेशमात्मवान् । स विधाय यथापुरं गुरोः सविधे शास्त्रवराण्यशिक्षत ॥३३ वरमेनमवाप्य भेजिरे परभागं सकला: कला अपि । समवाप्य निजोचितं पतिं कमनीया इव वामलोचना: ॥३४ सरहस्यसमग्र शिक्षिताखिलविद्यस्य यशस्विनो वपुः । उपमानकथाप्रसङ्गमध्यसहिष्णु श्रियमन्वपद्यत ॥३५ जयति स्म सरोरुहमभामदकुण्ठीकरणक्रियाचणम् । द्विजराजकरोपलालितं पदयुग्मं परगर्वहारिणः ॥३६ जलमिन्दुमणिं स्रवेद्यदि यदि पद्मं दृषदः ततः सरः । यदि तत्र भवेत्कुशेशयं तदमुष्यांत्रितुलामवाप्नुयात् ॥३७ {{gap}}पादौ पद्मसमौ वदन्ति कतिचिच्छ्रीशङ्करस्यानघौ {{gap}}{{gap}}वक्तुं च द्विजराज-मण्डलनिभं नैतद् द्वयं साम्प्रतम् । {{gap}}मेष्य: पद्मपदः किल त्रिजगति ख्यातः पदं दत्तवा- {{gap}}{{gap}}नम्भोजे द्विजराजमण्डलशतैः मेव्यैरुपास्यं मुखम् ॥३८<noinclude></noinclude> bsblrtstg2js4pntf6gyd870kte9l11 341849 341848 2022-07-29T07:21:02Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४ ]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=31}}</noinclude>{{bold|<poem>विदितं तव वत्स हृद्गतं कृतमेभिर्न पुरा भवे शुभम् । अधुना मदपाङ्गपात्रतां कथमेते महितामवाप्नुयुः ॥ २८ इति तद्वचनं स शुश्रुवाभिजगादाम्ब मयीदमर्पितम् । फलमद्य ददस्व तत्फलं दयनीयो यदि तेऽहमिन्दिरे ॥२९ अमुना वचनेन तोषिता कमला तद्भवनं समन्ततः । कनकामलकैरपूरयज्जनताया हृदयं च विस्मयैः ॥३० अथ चक्रभृतो वधूपये सुकृतेऽन्तर्धिमुपागते सति । प्रशशंसुरतीय शङ्करं महिमानं तमवेक्ष्य विस्मिताः ॥३१ दिवि कल्पतरुर्यथा तथा भुवि कल्याणगुणो हि शङ्करः । सुरभूसुरयोरपि प्रियः समभूदिष्टविशिष्टत्रस्तुदः ॥३२ अमरस्पृहणीयसम्पदं द्विजवर्यस्य निवेशमात्मवान् । स विधाय यथापुरं गुरोः सविधे शास्त्रवराण्यशिक्षत ॥३३ वरमेनमवाप्य भेजिरे परभागं सकला: कला अपि । समवाप्य निजोचितं पतिं कमनीया इव वामलोचना: ॥३४ सरहस्यसमग्र शिक्षिताखिलविद्यस्य यशस्विनो वपुः । उपमानकथाप्रसङ्गमध्यसहिष्णु श्रियमन्वपद्यत ॥३५ जयति स्म सरोरुहमभामदकुण्ठीकरणक्रियाचणम् । द्विजराजकरोपलालितं पदयुग्मं परगर्वहारिणः ॥३६ जलमिन्दुमणिं स्रवेद्यदि यदि पद्मं दृषदः ततः सरः । यदि तत्र भवेत्कुशेशयं तदमुष्यांत्रितुलामवाप्नुयात् ॥३७ {{gap}}पादौ पद्मसमौ वदन्ति कतिचिच्छ्रीशङ्करस्यानघौ {{gap}}{{gap}}वक्तुं च द्विजराज-मण्डलनिभं नैतद् द्वयं साम्प्रतम् । {{gap}}मेष्य: पद्मपदः किल त्रिजगति ख्यातः पदं दत्तवा- {{gap}}{{gap}}नम्भोजे द्विजराजमण्डलशतैः मेव्यैरुपास्यं मुखम् ॥३८ </poem>}}<noinclude></noinclude> jc6vpb8dyezqbjnq6k8id6tb6vx86r0 104 125484 341854 2022-07-29T07:30:59Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ {{gap}}मुहुः सन्तो नैजं हृदयक्रमलं निर्मलतरं {{gap}}{{gap}}विधातुं योगीन्द्राः पदकमलमस्मिन्निदधति । {{gap}}दुरापां शक्राद्यैर्वमति वदनं यन्नवसुधां {{gap}}{{gap}}ततो मन्ये पद्मात्प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=32|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[चतुर्थः}}</noinclude>{{gap}}मुहुः सन्तो नैजं हृदयक्रमलं निर्मलतरं {{gap}}{{gap}}विधातुं योगीन्द्राः पदकमलमस्मिन्निदधति । {{gap}}दुरापां शक्राद्यैर्वमति वदनं यन्नवसुधां {{gap}}{{gap}}ततो मन्ये पद्मात्पदमधिकमिन्दोच बदनम् ॥ ३९ {{gap}}तत्वज्ञान फलेग्र हिर्धनतरव्यामोहमुष्टिधयो {{gap}}{{gap}}निःशेषव्यसनोदरंभरिरघमाम्भारकूलंकषः । {{gap}}लुण्टाको मदमत्सरादिविततेस्तापत्रयारंतुदः {{gap}}{{gap}}पाद: स्यादमितंपच: करुणया भद्रंकरः शङ्करः ॥४० {{gap}}पादाघातस्फोटवणकिणितकार्तान्तिकभुजं {{gap}}{{gap}}प्रघाणव्याघातमणतविमतद्रोह विरुदम् । {{gap}}परं ब्रह्मैवास भवति तत एवास्य सुपदं {{gap}}{{gap}}गतापस्मार्तीजगति महतोऽयापि तनुते ॥४१ {{gap}}प्राप्तस्याभ्युदयं नवं कलयतः सारस्वतोज्जम्भणं {{gap}}{{gap}}स्वालोकेन विधूतविश्वतिमिरस्यासन्नतारस्य च । {{gap}}तापं नस्त्वरितं क्षिपन्ति घनतापनं प्रसन्ना मुने- {{gap}}{{gap}}राहूलादं च कलाधरस्य मधुराः कुर्वन्ति पादक्रमाः ॥४२ {{gap}}नतिर्दत्ते मुक्ति नतमुत पदं वेति भगव- {{gap}}{{gap}}त्पदस्य प्रागल्भ्याज्जगति विवदन्ते श्रुतिविदः । {{gap}}वयन्तु ब्रूमस्तद्भजनरतपादाम्बुजरजः- {{gap}}{{gap}}परीरम्भारम्भः सपदि हृदि निर्वाणशरणम् ॥४३ {{gap}}लांशुकपल्लवाहतं विललासोरुयुगं विपश्चितः । {{gap}}{{gap}}फेरीच्छुरितैरावतहस्तशस्तिभृत् ॥४४ {{gap}}दे हाटकवल्लरीत्रयीघटिता स्फाटिककूटभृत्ती । {{gap}}{{gap}}टमस्य तथा कटीतटी तुलिता स्यात्कलितत्रिमेखला ॥४५<noinclude></noinclude> pm48822fl2dp2525g8tt0gc0ynpbxa8 341855 341854 2022-07-29T07:31:35Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=32|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[चतुर्थः}}</noinclude>{{gap}}मुहुः सन्तो नैजं हृदयक्रमलं निर्मलतरं {{gap}}{{gap}}विधातुं योगीन्द्राः पदकमलमस्मिन्निदधति । {{gap}}दुरापां शक्राद्यैर्वमति वदनं यन्नवसुधां {{gap}}{{gap}}ततो मन्ये पद्मात्पदमधिकमिन्दोच बदनम् ॥ ३९ {{gap}}तत्वज्ञान फलेग्र हिर्धनतरव्यामोहमुष्टिधयो {{gap}}{{gap}}निःशेषव्यसनोदरंभरिरघमाम्भारकूलंकषः । {{gap}}लुण्टाको मदमत्सरादिविततेस्तापत्रयारंतुदः {{gap}}{{gap}}पाद: स्यादमितंपच: करुणया भद्रंकरः शङ्करः ॥४० {{gap}}पादाघातस्फोटवणकिणितकार्तान्तिकभुजं {{gap}}{{gap}}प्रघाणव्याघातमणतविमतद्रोह विरुदम् । {{gap}}परं ब्रह्मैवास भवति तत एवास्य सुपदं {{gap}}{{gap}}गतापस्मार्तीजगति महतोऽयापि तनुते ॥४१ {{gap}}प्राप्तस्याभ्युदयं नवं कलयतः सारस्वतोज्जम्भणं {{gap}}{{gap}}स्वालोकेन विधूतविश्वतिमिरस्यासन्नतारस्य च । {{gap}}तापं नस्त्वरितं क्षिपन्ति घनतापनं प्रसन्ना मुने- {{gap}}{{gap}}राहूलादं च कलाधरस्य मधुराः कुर्वन्ति पादक्रमाः ॥४२ {{gap}}नतिर्दत्ते मुक्ति नतमुत पदं वेति भगव- {{gap}}{{gap}}त्पदस्य प्रागल्भ्याज्जगति विवदन्ते श्रुतिविदः । {{gap}}वयन्तु ब्रूमस्तद्भजनरतपादाम्बुजरजः- {{gap}}{{gap}}परीरम्भारम्भः सपदि हृदि निर्वाणशरणम् ॥४३ {{gap}}लांशुकपल्लवाहतं विललासोरुयुगं विपश्चितः । {{gap}}{{gap}}फेरीच्छुरितैरावतहस्तशस्तिभृत् ॥४४ {{gap}}दे हाटकवल्लरीत्रयीघटिता स्फाटिककूटभृत्ती । {{gap}}{{gap}}टमस्य तथा कटीतटी तुलिता स्यात्कलितत्रिमेखला ॥४५<noinclude></noinclude> syp328qmttsw6y0fjcaw5bmvqty6vgi 341856 341855 2022-07-29T07:32:07Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=32|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[चतुर्थः}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}मुहुः सन्तो नैजं हृदयक्रमलं निर्मलतरं {{gap}}{{gap}}विधातुं योगीन्द्राः पदकमलमस्मिन्निदधति । {{gap}}दुरापां शक्राद्यैर्वमति वदनं यन्नवसुधां {{gap}}{{gap}}ततो मन्ये पद्मात्पदमधिकमिन्दोच बदनम् ॥ ३९ {{gap}}तत्वज्ञान फलेग्र हिर्धनतरव्यामोहमुष्टिधयो {{gap}}{{gap}}निःशेषव्यसनोदरंभरिरघमाम्भारकूलंकषः । {{gap}}लुण्टाको मदमत्सरादिविततेस्तापत्रयारंतुदः {{gap}}{{gap}}पाद: स्यादमितंपच: करुणया भद्रंकरः शङ्करः ॥४० {{gap}}पादाघातस्फोटवणकिणितकार्तान्तिकभुजं {{gap}}{{gap}}प्रघाणव्याघातमणतविमतद्रोह विरुदम् । {{gap}}परं ब्रह्मैवास भवति तत एवास्य सुपदं {{gap}}{{gap}}गतापस्मार्तीजगति महतोऽयापि तनुते ॥४१ {{gap}}प्राप्तस्याभ्युदयं नवं कलयतः सारस्वतोज्जम्भणं {{gap}}{{gap}}स्वालोकेन विधूतविश्वतिमिरस्यासन्नतारस्य च । {{gap}}तापं नस्त्वरितं क्षिपन्ति घनतापनं प्रसन्ना मुने- {{gap}}{{gap}}राहूलादं च कलाधरस्य मधुराः कुर्वन्ति पादक्रमाः ॥४२ {{gap}}नतिर्दत्ते मुक्ति नतमुत पदं वेति भगव- {{gap}}{{gap}}त्पदस्य प्रागल्भ्याज्जगति विवदन्ते श्रुतिविदः । {{gap}}वयन्तु ब्रूमस्तद्भजनरतपादाम्बुजरजः- {{gap}}{{gap}}परीरम्भारम्भः सपदि हृदि निर्वाणशरणम् ॥४३ {{gap}}लांशुकपल्लवाहतं विललासोरुयुगं विपश्चितः । {{gap}}{{gap}}फेरीच्छुरितैरावतहस्तशस्तिभृत् ॥४४ {{gap}}दे हाटकवल्लरीत्रयीघटिता स्फाटिककूटभृत्ती । {{gap}}{{gap}}टमस्य तथा कटीतटी तुलिता स्यात्कलितत्रिमेखला ॥४५ </poem>}}<noinclude></noinclude> dggnxr1c7rhh3edgrb5vzwic0tcmcg9 341857 341856 2022-07-29T07:32:26Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=32|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[चतुर्थः}}</noinclude>{{bold|<poem>{{gap}}मुहुः सन्तो नैजं हृदयक्रमलं निर्मलतरं {{gap}}{{gap}}विधातुं योगीन्द्राः पदकमलमस्मिन्निदधति । {{gap}}दुरापां शक्राद्यैर्वमति वदनं यन्नवसुधां {{gap}}{{gap}}ततो मन्ये पद्मात्पदमधिकमिन्दोच बदनम् ॥ ३९ {{gap}}तत्वज्ञान फलेग्र हिर्धनतरव्यामोहमुष्टिधयो {{gap}}{{gap}}निःशेषव्यसनोदरंभरिरघमाम्भारकूलंकषः । {{gap}}लुण्टाको मदमत्सरादिविततेस्तापत्रयारंतुदः {{gap}}{{gap}}पाद: स्यादमितंपच: करुणया भद्रंकरः शङ्करः ॥४० {{gap}}पादाघातस्फोटवणकिणितकार्तान्तिकभुजं {{gap}}{{gap}}प्रघाणव्याघातमणतविमतद्रोह विरुदम् । {{gap}}परं ब्रह्मैवास भवति तत एवास्य सुपदं {{gap}}{{gap}}गतापस्मार्तीजगति महतोऽयापि तनुते ॥४१ {{gap}}प्राप्तस्याभ्युदयं नवं कलयतः सारस्वतोज्जम्भणं {{gap}}{{gap}}स्वालोकेन विधूतविश्वतिमिरस्यासन्नतारस्य च । {{gap}}तापं नस्त्वरितं क्षिपन्ति घनतापनं प्रसन्ना मुने- {{gap}}{{gap}}राहूलादं च कलाधरस्य मधुराः कुर्वन्ति पादक्रमाः ॥४२ {{gap}}नतिर्दत्ते मुक्ति नतमुत पदं वेति भगव- {{gap}}{{gap}}त्पदस्य प्रागल्भ्याज्जगति विवदन्ते श्रुतिविदः । {{gap}}वयन्तु ब्रूमस्तद्भजनरतपादाम्बुजरजः- {{gap}}{{gap}}परीरम्भारम्भः सपदि हृदि निर्वाणशरणम् ॥४३ {{gap}}लांशुकपल्लवाहतं विललासोरुयुगं विपश्चितः । {{gap}}{{gap}}फेरीच्छुरितैरावतहस्तशस्तिभृत् ॥४४ {{gap}}दे हाटकवल्लरीत्रयीघटिता स्फाटिककूटभृत्ती । {{gap}}{{gap}}टमस्य तथा कटीतटी तुलिता स्यात्कलितत्रिमेखला ॥४५ </poem>}}<noinclude></noinclude> 1hxrrbdcf8zgop6dr98zk674l5lk89v 104 125485 341860 2022-07-29T11:10:53Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ {{bold|<poem>आदाय पुस्तकवपुः श्रुतिसारमेक हस्तेन वादिकृतत नकण्टकानाम् । उद्धारमार चयतीव विबोधमुद्रामुद्विभ्रता निजकरेण परेण योगी ॥ ४६ {{gap}}सुधीराजः कल्पद्रपकिसलयाभ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=33}}</noinclude>{{bold|<poem>आदाय पुस्तकवपुः श्रुतिसारमेक हस्तेन वादिकृतत नकण्टकानाम् । उद्धारमार चयतीव विबोधमुद्रामुद्विभ्रता निजकरेण परेण योगी ॥ ४६ {{gap}}सुधीराजः कल्पद्रपकिसलयाभौ करवरौ {{gap}}{{gap}}करोत्येतौ चेतस्यमलकमलं यत्सहचरम् । {{gap}}रुचेश्वोरावेतावहनि किमु रात्राविति भिया {{gap}}{{gap}}निशादेरामातर्निजदलकवाटं घटयति ॥४७ रुचिरा तदुरस्थली बभावररस्फाल विशालमांसला घरणीभ्रमणोदितश्रमात्पृथुशय्येव जयश्रियाऽऽश्रिता ॥४८ परिघथिमापहारिणौ शुशुभाते शुभलक्षणों भुजौ । बहिरन्तर शत्रु निग्रहे विजयस्तंभयुगीधुरन्धरौ ॥४९ उपवीतममुष्य दिद्युते बिसतन्नुक्रियमाणसौहृदम् । शरदिन्दुमयूखपाण्डिमातिशयोल्लङ्घनजाङ्किप्रभम् ॥५० समराजत कण्ठकम्बुराड़ भगवत्पादमुनेदुद्भवः । निनद : प्रतिपक्षनिग्रहे जयशध्वनितामविन्दत ॥५१ अरुणाघर संगताऽधिकं शुशुभे तस्य हि दन्तचन्द्रिका । नवविद्रुमवल्लरीगता तुहिनांशोरिव शारदी छविः ॥५२ सुकपोलतले यशस्विनः शुशुभाते सितभानुवर्चसः । वदनाश्रित भारतीकृते विधिसङ्कल्पितदर्पणाविव ॥५३ {{gap}}समासीत्तस्यास्य सुकृतजलधेः सर्वजगतां {{gap}}{{gap}}पय: पारावारादजनि रजनीशो बहुमतात् । {{gap}}सुधाधारोद्द्वार: सुसहगनयो: किन्तु शशभृ- {{gap}}{{gap}}त्सतां तेज:पुजं हरति वदनं तस्य दिशति ॥५४ {{gap}}पुरा क्षीराम्भोधेरहह तनया यद्विषयता- {{gap}}{{gap}}जुषो दीनस्याग्रे घनकनकधारा: समकिरत् । {{gap}}इदं नेत्रं पात्रं कमलनिलयामीतिवितते- {{gap}}मुनींशस्य स्तोतुं कृतसुकृत एव प्रभवति ॥५५ </poem>}}<noinclude></noinclude> 2k581vypsuywrw39zbv2hynuz3xpaiq 104 125486 341861 2022-07-29T11:14:52Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ <poem>दुर्वारप्रतिपक्ष दूषण समुन्मेषक्षितौ कल्पने सेतोरप्यनघस्य तापसकुलैणाङ्कस्य लङ्कारयः । अपन्नानतिकाय विभ्रममुष: संसारिशाखामृगान् पुष्णन्त्यच्छपयो कवी च... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=34|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[ चतुर्थः}}</noinclude><poem>दुर्वारप्रतिपक्ष दूषण समुन्मेषक्षितौ कल्पने सेतोरप्यनघस्य तापसकुलैणाङ्कस्य लङ्कारयः । अपन्नानतिकाय विभ्रममुष: संसारिशाखामृगान् पुष्णन्त्यच्छपयो कवी चिवदलङ्काराः कटाक्षाङ्कुरा: ॥५६ निःशङ्कक्ष तिरुक्षकण्टककुलं मीनाङ्कदावानल- ज्वालासंकुलमार्तिपङ्किलतरं व्यध्वं धृतिध्वंसिनम् । संसाराकृतिपापच्छलचलवरदुर्वारणं मुष्णन्ति श्रममाश्रिता नवसुधादृष्ट्यायिता दृष्टयः ॥५७ त्रिपुण्टुं तस्याहु: सितमसितशोभि त्रिपथगां कृपापारावारं कतिचन मुनिं तं श्रितवतीम् । बयं त्वेतद् ब्रमो जगति किल तिस्रः सुरुचिरा- स्त्रयीमौलिव्याकृत्युपकृतिभवाः कीर्तय इति ॥५८ असौ शंभोललावपुरिति भृशं सुन्दर इति द्वयं सम्पत्ये तज्जनमनसि सिद्धं च सुगमम् । यदन्तः पश्यन्तः करणमदसीयं निरुपमं वृणीकुर्वन्येते सुषममपि कामं सुमतयः ॥५९ अज्ञानान्तर्गहनपतितानात्म विद्योपदेशै- स्त्रातुं लोकान्भवद वशिखातापपापच्यमानान् । मुक्त्वा मौनं वटविटपिनो मूलतो निष्पतन्ती शम्भोर्मुर्तिवरति भुवने शङ्कराचार्यरूपा ॥६० उच्चण्डाहितवावदुककुहनापाण्डित्यवैतण्डिकं जाते देशिकशेखरे पदजुषां सन्तापचिन्तापहे । कार्य हृदि भूयसाकृत पदं वैभाषिकादे: कथा- चातुर्य कलुषात्मनो लयमगाद्वैशेषिकादेरपि ॥६१ अमुना क्रतवः प्रसाधिता: ऋतुविभ्रंशकरः स शङ्करः । इयमेव भिदाऽनयोर्जितस्मरयोः सर्वविदोर्बुधेड्ययोः ॥६२</poem><noinclude></noinclude> n7p4syna7sbtcujr7ay0yfdugdu0z4u 341862 341861 2022-07-29T11:17:38Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=34|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[ चतुर्थः}}</noinclude><poem>दुर्वारप्रतिपक्ष दूषण समुन्मेषक्षितौ कल्पने {{gap}}{{gap}}सेतोरप्यनघस्य तापसकुलैणाङ्कस्य लङ्कारयः । {{gap}}अपन्नानतिकाय विभ्रममुष: संसारिशाखामृगान् {{gap}}{{gap}}पुष्णन्त्यच्छपयो कवी चिवदलङ्काराः कटाक्षाङ्कुरा: ॥५६ {{gap}}निःशङ्कक्ष तिरुक्षकण्टककुलं मीनाङ्कदावानल- {{gap}}{{gap}}ज्वालासंकुलमार्तिपङ्किलतरं व्यध्वं धृतिध्वंसिनम् । {{gap}}संसाराकृतिपापच्छलचलवरदुर्वारणं {{gap}}{{gap}}मुष्णन्ति श्रममाश्रिता नवसुधादृष्ट्यायिता दृष्टयः ॥५७ {{gap}}त्रिपुण्टुं तस्याहु: सितमसितशोभि त्रिपथगां {{gap}}{{gap}}कृपापारावारं कतिचन मुनिं तं श्रितवतीम् । {{gap}}बयं त्वेतद् ब्रमो जगति किल तिस्रः सुरुचिरा- {{gap}}{{gap}}स्त्रयीमौलिव्याकृत्युपकृतिभवाः कीर्तय इति ॥५८ {{gap}}असौ शंभोललावपुरिति भृशं सुन्दर इति {{gap}}{{gap}}द्वयं सम्पत्ये तज्जनमनसि सिद्धं च सुगमम् । {{gap}}यदन्तः पश्यन्तः करणमदसीयं निरुपमं {{gap}}{{gap}}वृणीकुर्वन्येते सुषममपि कामं सुमतयः ॥५९ {{gap}}अज्ञानान्तर्गहनपतितानात्म विद्योपदेशै- {{gap}}{{gap}}स्त्रातुं लोकान्भवद वशिखातापपापच्यमानान् । {{gap}}मुक्त्वा मौनं वटविटपिनो मूलतो निष्पतन्ती {{gap}}{{gap}}शम्भोर्मुर्तिवरति भुवने शङ्कराचार्यरूपा ॥६० {{gap}}उच्चण्डाहितवावदुककुहनापाण्डित्यवैतण्डिकं {{gap}}{{gap}}जाते देशिकशेखरे पदजुषां सन्तापचिन्तापहे । {{gap}}कार्य हृदि भूयसाकृत पदं वैभाषिकादे: कथा- {{gap}}{{gap}}चातुर्य कलुषात्मनो लयमगाद्वैशेषिकादेरपि ॥६१ अमुना क्रतवः प्रसाधिता: ऋतुविभ्रंशकरः स शङ्करः । इयमेव भिदाऽनयोर्जितस्मरयोः सर्वविदोर्बुधेड्ययोः ॥६२</poem><noinclude></noinclude> nd5nwtv2woi56teadpd92gddmi3xmvj 104 125487 341865 2022-07-29T11:24:24Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ <poem>कलयाऽपि तुलानुकारिणं कलयामो न वयं जगत्तये । विदुषां स्वसमो यदि स्वयं भविता नेति वदन्ति तत्र के ॥६३ युवनान्त इवामरमा अमरचिव पुष्पसञ्चयाः । भ्रमरा इव पुष्पसञ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=35}}</noinclude><poem>कलयाऽपि तुलानुकारिणं कलयामो न वयं जगत्तये । विदुषां स्वसमो यदि स्वयं भविता नेति वदन्ति तत्र के ॥६३ युवनान्त इवामरमा अमरचिव पुष्पसञ्चयाः । भ्रमरा इव पुष्पसञ्चयेष्वतिसंख्याः किल शङ्करे गुणाः ॥ {{gap}}कामं वस्तुविचारतोऽच्छिनदयं पारुण्य हिसाक्रुघ: {{gap}}{{gap}}क्षान्त्या दैन्यपरिग्रहानृतकथालीभांस्तु सन्तोषतः । {{gap}}मात्सर्य वनसूयया महमहामानौ चिरं भावित- {{gap}}{{gap}}स्वान्योत्कर्षगुणेन तृप्तिगुणतस्तृष्णां पिशाचीमपि ॥ {{gap}}कामं यस्तु समूलघातमवधात्स्वर्गापवर्गापहं {{gap}}{{gap}}रोषं यः खलु चूर्णपेषमपिषन्निःशेषदोषावहम् । {{gap}}लोभादीनपि यः परांस्तृणसमुच्छेदं समुच्चिच्छिदे {{gap}}{{gap}}स्वस्यान्तेवसतां सतां स भगवत्पादः कथं वर्ण्यते ॥ {{gap}}केडमी कान्त दिवा निशाकरकरा धर्मस्य मर्मच्छिदो {{gap}}{{gap}}मुग्धे शम्भुनवावतारसुगुरोरेते गुणानां गणा: । {{gap}}कस्मादुत्पलसन्ततिर्विक सिता विस्मेरदिग्योषिता- {{gap}}{{gap}}मेपागझरीति दिग्गजवधूप्रश्नोत्तरे रेजतुः ॥ {{gap}}नाक्ष्णा माक्षिकमीक्षितं क्षणमपि द्राक्षा मुहुः शिक्षिता {{gap}}{{gap}}क्षीरेक्षू समुपेक्षितौ भुवि यया सा शङ्करश्रीगुरोः । {{gap}}कान्तानन्तदिगन्तलङ्घनकलाजङ्घालतत्तद्गुण- {{gap}}{{gap}}श्रेणी निर्भरमाधुरीमदधुरा धन्येति मन्यामहे ॥ {{gap}}क्षान्तिश्चेद्वसुधा जहातु महतीं सर्वसहत्वप्रथां {{gap}}{{gap}}विद्यावेगिरहन्तु षण्मुखमुखा: स्वावर्गगर्वावलीम् । {{gap}}वैराग्यं यदि बादरायणियशः कार्य परं गाहतां {{gap}}{{gap}}कि जल्पैर्मुनिशेखरस्य न तुलां कुत्रापि मन्यामहे ॥ ६९ {{gap}}या मूर्ति: क्षमया मुनीश्वरीमयी गोत्रासगोत्रायते {{gap}}{{gap}}विद्याभिर्निरवद्यकीर्तिभिरलं भाषाविभाषयते । </poem><noinclude></noinclude> lckic5f5zn4q5bhuk0pn95ie6ofhoje 341866 341865 2022-07-29T11:25:26Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=35}}</noinclude><poem>कलयाऽपि तुलानुकारिणं कलयामो न वयं जगत्तये । विदुषां स्वसमो यदि स्वयं भविता नेति वदन्ति तत्र के ॥६३ युवनान्त इवामरमा अमरचिव पुष्पसञ्चयाः । भ्रमरा इव पुष्पसञ्चयेष्वतिसंख्याः किल शङ्करे गुणाः ॥६४ {{gap}}कामं वस्तुविचारतोऽच्छिनदयं पारुण्य हिसाक्रुघ: {{gap}}{{gap}}क्षान्त्या दैन्यपरिग्रहानृतकथालीभांस्तु सन्तोषतः । {{gap}}मात्सर्य वनसूयया महमहामानौ चिरं भावित- {{gap}}{{gap}}स्वान्योत्कर्षगुणेन तृप्तिगुणतस्तृष्णां पिशाचीमपि ॥६५ {{gap}}कामं यस्तु समूलघातमवधात्स्वर्गापवर्गापहं {{gap}}{{gap}}रोषं यः खलु चूर्णपेषमपिषन्निःशेषदोषावहम् । {{gap}}लोभादीनपि यः परांस्तृणसमुच्छेदं समुच्चिच्छिदे {{gap}}{{gap}}स्वस्यान्तेवसतां सतां स भगवत्पादः कथं वर्ण्यते ॥६६ {{gap}}केडमी कान्त दिवा निशाकरकरा धर्मस्य मर्मच्छिदो {{gap}}{{gap}}मुग्धे शम्भुनवावतारसुगुरोरेते गुणानां गणा: । {{gap}}कस्मादुत्पलसन्ततिर्विक सिता विस्मेरदिग्योषिता- {{gap}}{{gap}}मेपागझरीति दिग्गजवधूप्रश्नोत्तरे रेजतुः ॥६७ {{gap}}नाक्ष्णा माक्षिकमीक्षितं क्षणमपि द्राक्षा मुहुः शिक्षिता {{gap}}{{gap}}क्षीरेक्षू समुपेक्षितौ भुवि यया सा शङ्करश्रीगुरोः । {{gap}}कान्तानन्तदिगन्तलङ्घनकलाजङ्घालतत्तद्गुण- {{gap}}{{gap}}श्रेणी निर्भरमाधुरीमदधुरा धन्येति मन्यामहे ॥६८ {{gap}}क्षान्तिश्चेद्वसुधा जहातु महतीं सर्वसहत्वप्रथां {{gap}}{{gap}}विद्यावेगिरहन्तु षण्मुखमुखा: स्वावर्गगर्वावलीम् । {{gap}}वैराग्यं यदि बादरायणियशः कार्य परं गाहतां {{gap}}{{gap}}कि जल्पैर्मुनिशेखरस्य न तुलां कुत्रापि मन्यामहे ॥ ६९ {{gap}}या मूर्ति: क्षमया मुनीश्वरीमयी गोत्रासगोत्रायते {{gap}}{{gap}}विद्याभिर्निरवद्यकीर्तिभिरलं भाषाविभाषयते । </poem><noinclude></noinclude> 6go1qcc80ue38e9g7n5knbnxb7c1us2 104 125488 341867 2022-07-29T11:31:37Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ {{gap}}भक्ताभीप्सितकल्पनेन नितरां कल्पादिकल्पायते {{gap}}{{gap}कस्तां नान्यपृथग्जनैस्तुलयितुं मन्दाक्षमन्दायते ॥७० न बभूव पुरातनेषु तत्सदृशो नाग्रतनेषु दृश्यते । भव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=36|center=श्रीमच्छङ्करदिग्विजये|right=[चतुर्थः}}</noinclude>{{gap}}भक्ताभीप्सितकल्पनेन नितरां कल्पादिकल्पायते {{gap}}{{gap}कस्तां नान्यपृथग्जनैस्तुलयितुं मन्दाक्षमन्दायते ॥७० न बभूव पुरातनेषु तत्सदृशो नाग्रतनेषु दृश्यते । भविता किमनागतेषु वा न सुमेरोः सदृशो यथा गिरिः ॥७१ समशोभत तेन तत्कुलं स च शीलेन परं व्यरोचत । अपि शीलपदीपि विद्यया ह्यपि विद्या विनयेन दिद्युते ॥७२ सुयशः कुसुमोच्चयः श्रय द्विबुधा लिर्गुणपल्लवोहमः । अवबोधफलः क्षमारस: सुरशाखीव रराज सूरिराट् ॥७३ न च शेषभवी न कापिली गणिता काणभुजी न गोरपि । फणितिष्वितरासु का कथा कविराजो गिरि चातुरीजुषि ॥७४ भट्टभास्कर विपर्ददुर्दशामज्जदागम शिरःकरग्रहा । हन्त शङ्करगुरोगिर: क्षरन्त्यक्षरं किमपि तद्रसायनम् ॥७५ {{gap}}जाटाटङ्कजटाकुटीर विहर नैलिम्पकल्लोलिनी- {{gap}}{{gap}}क्षोणीशप्रियकृन्नत्रावतरणावष्टम्भगुम्फच्छिदः । {{gap}}गर्जन्तोऽवतरन्ति शङ्करगुरुक्षोणीधरेन्द्रोदरा- {{gap}}{{gap}}द्वाणी निर्झरिणीझराः क नु भयं दुर्भिक्षुदुर्भिक्षतः ॥७६ {{gap}}वारी चित्तमतङ्गजस्य नगरी बोधात्मनो भूपते- {{gap}}{{gap}}दूरी भूतदुरन्तदुर्वदझरी हारीकृता सुरिभिः । {{gap}}चिन्तासन्ततिसूलवातलहरी वेदोल्लसच्चातुरी {{gap}}{{gap}}संसाराब्धितरी रुदेति भगवत्पादीयवाग्वैखरी ॥७७ {{gap}}कथादर्पोत्सर्पत्कथकबुधकण्डूलरसना- {{gap}}{{gap}}सनालाघः पाते स्वयमुदयमन्त्रो व्रतिपतेः । {{gap}}निगुम्फ: सूक्तीनां निगमशिखराम्भोजसुरभिः {{gap}}{{gap}}जयत्य द्वैत श्री जय विरुदघण्टाघणघणः ॥७८<noinclude></noinclude> ax4cr89y9jq22zbu6lxn809vw0cyio4 104 125489 341870 2022-07-29T11:42:23Z Sumanta Pramanik1 7729 /* अपरिष्कृतम् */ <poem>{{gap}}कस्तूरीघनसारसौरभपरीरंभप्रियंभावुका- {{gap}}{{gap}}स्तापोन्मेषमुषो निशाकरकराहंकारकूलंकषा: । {{gap}}द्राक्षामाक्षिकशर्करामधुरिमयामा विसंवादिनो {{gap}}{{gap}}व्याहारा मु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=37}}</noinclude><poem>{{gap}}कस्तूरीघनसारसौरभपरीरंभप्रियंभावुका- {{gap}}{{gap}}स्तापोन्मेषमुषो निशाकरकराहंकारकूलंकषा: । {{gap}}द्राक्षामाक्षिकशर्करामधुरिमयामा विसंवादिनो {{gap}}{{gap}}व्याहारा मुनिशेश्वरस्य न कथंकारं मुदं कुर्वते ॥७९ {{gap}}अद्वैते परिमुक्तकण्टकपथे कैवल्यघण्टापये {{gap}}{{gap}}स्वाहंपूर्वक दुर्विकल्परहितमाज्ञाध्वनीनाकुले । {{gap}}प्रस्कन्दन्मकरन्दटन्दकुसुमस्त्रक्तोरणमक्रिया- {{gap}}{{gap}}माचार्यस्य वितन्वते नवसुधासिक्ताः स्वयं सूक्तयः ॥ ८० {{gap}}दूरोत्सारितदुष्टपांसुपटलीदुर्नीतयोऽनीतयो {{gap}}{{gap}}वाता देशिकवाङ्मयाः शुभगुणग्रामालया मालया: । {{gap}}मुष्णन्ति श्रममुल्लसत्परिमलश्री मेदुरा मे दुरा- {{gap}}{{gap}}यासस्याऽऽधिहविर्भुजो भवमये धीमान्तरे प्रान्तरे ॥८१ {{gap}}नृत्यन्त्या रसनाग्रसीपनि गिरां देव्याः किमङधिकण- {{gap}}{{gap}}न्मञ्जीरोजितसिञ्जितान्युत नितम्बालम्बिकाञ्चीरवाः । {{gap}}किं वलगत्करपद्म कङ्कणझणत्कारा इति श्रीमतः {{gap}}{{gap}}शङ्कामङ्करयन्ति शङ्करकवेः सयुक्तयः सूक्तयः ॥८२ {{gap}}वर्षारम्भविजृम्भमाणजलमुग्गम्भीरघोषोपमो {{gap}}{{gap}}वात्यातूर्णविघूर्णदर्णवपयः कल्लोलदर्पापहः । {{gap}}उन्मीलन्नव मल्लिकापरिमलाहंतानिहन्ता निश- {{gap}}{{gap}}तङ्कः शङ्करयोगिदेशिकगिरां गुम्फ: समुज्जृम्भते ॥८३ {{gap}}हृद्या पद्यविनाकृता प्रशमिता विद्याऽमृषोद्या सुधा- {{gap}}{{gap}}स्वाधा माद्यदरातिचोद्यमिदुराऽभेद्या निषद्यायिता । {{gap}}विद्यानामनघोद्यमा सुचरिता साधापदुद्यापिनी {{gap}}{{gap}}पद्या मुक्तिपदस्य साऽद्य मुनिवाङनुद्यादनाद्या रुजः ॥८४ आयासस्य नवाङ्करं घनमनस्तापस्य बीजं निजं क्लेशानामपि पूर्वरङ्गमलघुपस्तावनाडिण्डिमम्। ८४</poem><noinclude></noinclude> rcbzn642mydqjbuo2uzv213if3oygy3 341871 341870 2022-07-29T11:43:09Z Sumanta Pramanik1 7729 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Sumanta Pramanik1" />{{rh|left=सर्गः ४]|center=कौमारचरितवर्णनम्|right=37}}</noinclude><poem>{{gap}}कस्तूरीघनसारसौरभपरीरंभप्रियंभावुका- {{gap}}{{gap}}स्तापोन्मेषमुषो निशाकरकराहंकारकूलंकषा: । {{gap}}द्राक्षामाक्षिकशर्करामधुरिमयामा विसंवादिनो {{gap}}{{gap}}व्याहारा मुनिशेश्वरस्य न कथंकारं मुदं कुर्वते ॥७९ {{gap}}अद्वैते परिमुक्तकण्टकपथे कैवल्यघण्टापये {{gap}}{{gap}}स्वाहंपूर्वक दुर्विकल्परहितमाज्ञाध्वनीनाकुले । {{gap}}प्रस्कन्दन्मकरन्दटन्दकुसुमस्त्रक्तोरणमक्रिया- {{gap}}{{gap}}माचार्यस्य वितन्वते नवसुधासिक्ताः स्वयं सूक्तयः ॥ ८० {{gap}}दूरोत्सारितदुष्टपांसुपटलीदुर्नीतयोऽनीतयो {{gap}}{{gap}}वाता देशिकवाङ्मयाः शुभगुणग्रामालया मालया: । {{gap}}मुष्णन्ति श्रममुल्लसत्परिमलश्री मेदुरा मे दुरा- {{gap}}{{gap}}यासस्याऽऽधिहविर्भुजो भवमये धीमान्तरे प्रान्तरे ॥८१ {{gap}}नृत्यन्त्या रसनाग्रसीपनि गिरां देव्याः किमङधिकण- {{gap}}{{gap}}न्मञ्जीरोजितसिञ्जितान्युत नितम्बालम्बिकाञ्चीरवाः । {{gap}}किं वलगत्करपद्म कङ्कणझणत्कारा इति श्रीमतः {{gap}}{{gap}}शङ्कामङ्करयन्ति शङ्करकवेः सयुक्तयः सूक्तयः ॥८२ {{gap}}वर्षारम्भविजृम्भमाणजलमुग्गम्भीरघोषोपमो {{gap}}{{gap}}वात्यातूर्णविघूर्णदर्णवपयः कल्लोलदर्पापहः । {{gap}}उन्मीलन्नव मल्लिकापरिमलाहंतानिहन्ता निश- {{gap}}{{gap}}तङ्कः शङ्करयोगिदेशिकगिरां गुम्फ: समुज्जृम्भते ॥८३ {{gap}}हृद्या पद्यविनाकृता प्रशमिता विद्याऽमृषोद्या सुधा- {{gap}}{{gap}}स्वाधा माद्यदरातिचोद्यमिदुराऽभेद्या निषद्यायिता । {{gap}}विद्यानामनघोद्यमा सुचरिता साधापदुद्यापिनी {{gap}}{{gap}}पद्या मुक्तिपदस्य साऽद्य मुनिवाङनुद्यादनाद्या रुजः ॥८४ {{gap}}आयासस्य नवाङ्करं घनमनस्तापस्य बीजं निजं {{gap}}{{gap}}क्लेशानामपि पूर्वरङ्गमलघुपस्तावनाडिण्डिमम्। ८४</poem><noinclude></noinclude> e1qe1ap6qluk18y5g42g7mo5njbvke3