Wikipedia
scwiki
https://sc.wikipedia.org/wiki/P%C3%A0gina_printzipale
MediaWiki 1.39.0-wmf.25
first-letter
Media
Ispetziale
Cuntierra
Usuàriu
Cuntierra usuàriu
Wikipedia
Cuntierra Wikipedia
File
Cuntierra file
MediaWiki
Cuntierra MediaWiki
Template
Cuntierra template
Agiudu
Cuntierra agiudu
Categoria
Cuntierra categoria
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Gadget
Gadget talk
Gadget definition
Gadget definition talk
Torquato Tasso
0
10529
177746
177723
2022-08-18T00:11:47Z
83.136.108.56
/* Bibliografia */
wikitext
text/x-wiki
{{LSC}}{{S}}{{Biografia|immàgine=Torquato Tasso.jpg|data_de_nàschida=1544|logu_de_nàschida=Sorrento|data_de_morte=1595|logu_de_morte=Roma|tzitadinàntzia=[[Regnu de Nàpoli|napoletana]], [[Istadu Pontifìtziu|pontifìtzia]]|traballu=poete e iscritore|magnum_opus=Gerusalemme liberata|firma=Signatur Torquato Tasso.PNG}}
'''Torquato Tasso''' ([[Sorrento]], [[1544]] – [[Roma]], [[1595]]) est istadu unu [[poete]] e [[Iscrittore|iscritore]] [[Itàlia|italianu]].
== Òperas printzipales ==
* ''Rime''
* ''[[Gerusalemme liberata]]''
* ''Re Torrismondo''
* ''Aminta''
== Bibliografia ==
* (IT) Massimo Colella, ''«Tutte quelle maraviglie sono tolte dall’istorie».'' Fiction ''tassiana e cronache crociate (''Gerusalemme Liberata'', canto XVIII), con introduzione della categoria del “meraviglioso storico”'', in «Rivista di Studi Italiani» (Toronto), XXXVIII, 2, 2020, pp. 118-146.
* {{Tzita publicatzione|nùmene=Massimo|sambenadu=Colella|annu=2020-2021|tìtulu=«Voi avete albergato le Muse fra’ negozî». La tensione desiderativa delle fughe perenni ne Il Malpiglio secondo|rivista=Studi Tassiani|nùmeru=LXVIII-LXIX|pp=77-108|limba=it}}
* {{Tzita publicatzione|nùmene=Massimo|sambenadu=Colella|annu=2020-2021|tìtulu=Torquato Tasso e il De fuga saeculi di Sant’Ambrogio. Una nuova fonte (e altro) per il Monte Oliveto|rivista=Studi Tassiani|nùmeru=LXVIII-LXIX|pp=9-53|limba=it}}
{{Controllu de autoridade}}
[[Categoria:Italianos|Tasso, Torquato]]
[[Categoria:Poetes italianos|Tasso, Torquato]]
[[Categoria:Rinascimento|Tasso, Torquato]]
9zozwl5zhg35vazqa2n2o7391iwh9t2
Vox (partidu polìticu)
0
21926
177747
177738
2022-08-18T07:07:11Z
Mattafalluga
2404
wikitext
text/x-wiki
{{LSC}}[[File:VOX logo.svg|thumb|287x287px|Logo de su partidu]]
'''Vox''' («boghe» in [[Limba latina|latinu]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.ideal.es/sociedad/significa-nombre-vox-20181203131000-nt.html|tìtulu=¿Qué significa el nombre de Vox?|limba=ispagnolu}}</ref> est unu partidu polìticu ispagnolu de ideologia ultracunservadora<ref>{{Tzita web|url=https://www.elconfidencial.com/espana/2022-01-29/cumbre_3366621/|tìtulu=Vox y sus aliados europeos cierran la Cumbre de Madrid culpando a Putin de la crisis|limba=ispagnolu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/espana/elecciones-andalucia/2022-06-07/vox-se-trae-a-la-lider-de-la-ultraderecha-italiana-para-apoyar-la-campana-de-olona.html|tìtulu=Vox se trae a la líder de la ultraderecha italiana para apoyar la campaña de Olona|limba=ispagnolu}}</ref> e ultranatzionalista <ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2019/11/13/opinion/spain-election-vox.html|tìtulu=Vox and the Rise of the Extreme Right in Spain|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20190503115247/http://agendapublica.elpais.com/vox-del-nacional-catolicismo-al-ultranacionalismo-neoliberal/|tìtulu=VOX, DEL NACIONAL-CATOLICISMO AL ULTRANACIONALISMO NEOLIBERAL|limba=ispagnolu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8242140|tìtulu=El ultranacionalismo de VOX. Cinco claves para comprender "La España viva"|limba=ispagnolu}}</ref> fundadu su 17 de nadale de su [[2013]]. Vox est califiicadu unu partidu de ultradereta<ref>{{Tzita web|url=https://europa.today.it/attualita/vox-spagna-destra.html|tìtulu=Vox, anticomunista e anti-Ue: chi è il partito di ultradestra che sta crescendo in Spagna|limba=italianu}}</ref>, de dereta radicale populista<ref>{{Tzita web|url=https://theloop.ecpr.eu/the-radical-right-populist-vox-and-the-end-of-spains-exceptionalism/|tìtulu=The radical right populist Vox and the end of Spain’s exceptionalism|limba=inglesu}}</ref> o de dereta estrema<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/mar/10/spain-far-right-vox-regional-government-castilla-y-leon-peoples-party-deal|tìtulu=Spain’s far-right Vox breaks through into regional government|limba=inglesu}}</ref>. Su presidente de su partidu est [[Santiago Abascal]], su visupresidente est [[Jorge Buxadé]] e su secretàriu generale est [[Javier Ortega Smith]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.europapress.es/nacional/noticia-vox-elige-tercera-vez-santiago-abascal-presidente-20180310172233.html|tìtulu=VOX elige por tercera vez a Santiago Abascal como su presidente|limba=ispagnolu}}</ref>
A livellu de s'[[Unione Europea]], Vox est membru de su [[Partidu de is Cunservadores e Reformadores Europeos]] (ECR), unu grupu parlamentare europeu prus pagu radicale de s'àteru puru de ultradereta [[Identidade e Democratzia]] (ID), in su cale Vox aiat declinadu su cumbidu de s'integrare.
Is fundadores de custa formatzione polìtica in su 2013 aiant isseberadu de s'istesiare dae su [[Partido Popular (Ispagna)|Partidu Populare]] sende chi bidiant custu non capatzu de amparare sos interessos natzionales ispagnolos e cunsederende·ddu tropu modde cara a s'ideologia progressista e cara a is punnas setzessionistas de [[Paisu Bascu (comunidade autònoma de s'Ispagna)|bascos]] e [[Catalugna|catalanos]].<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20151115034339/http://www.reuters.com/article/2014/01/16/us-spain-politics-idUSBREA0F1HM20140116|tìtulu=Spanish ruling party rebels launch new conservative party|limba=inglesu}}</ref> In su martzu de cuss'annu fiat fatu presidente s'europarlamentare [[Alejo Vidal-Quadras]] chi in su mese de ghennàrgiu aiat abbandonadu su [[Partidu populare (Ispagna)|PP]] de su cale fiat istadu presidente in [[Catalugna]].
A comintzu at agatadu dificultade a s'afirmare in su panorama polìticu ispagnolu, otenende su 1,57% a sas [[Eletziones europeas|europeas]] de su mese de maju de su [[2014]], su 0,23% a is polìticas de su [[2015]] e su 0,20% a is polìticas de su [[2016]], abarrende unu movimentu segundàriu, ma a pustis de sos [[atentados de Bartzellona de su 2017]] at connotu unu creschimentu lestru de is cunsensos, tantis chi in pagos meses is iscritos fiant crèschidos de su 20%.
In is eletziones generales ispagnolas de su mese de onniasanti de su [[2019]] VOX otenet su 15,09% cun 52 sègios e si faghet su de tres partidos de su paisu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/topnews/2019/11/10/spagna-leader-vox-impresa-folgorante_945c245f-eb84-4bfa-b9cc-887e0465536e.html|tìtulu=Spagna: leader Vox, impresa folgorante|limba=italianu}}</ref> In su [[2020]] otenet unu sègiu is is eletziones regionales in is [[Paisu Bascu (comunidade autònoma de s'Ispagna)|Paisos Bascos]], in su [[2021]] eleghet 11 deputados in [[Catalugna]], suta de sa ghia de [[Ignacio Garriga]] e 11 in su [[2022]] in su parlamentu de s'[[Andalusia]], cun [[Macarena Olona]].
==Riferimentos==
<references/>
[[Categoria: Ispagna]] [[Categoria: Polìtica]]
5bpxp4hicpxlal3u2b7rtd6mta46t84
Calentamentu globale
0
21928
177748
2022-08-18T08:25:33Z
Mattafalluga
2404
Pàgina creada cun '{{LSC}} [[File:Change in Average Temperature.svg|thumb|321x321px|Is càmbios de temperaduras fintzas a oe sunt istados prus fortes in is ladiores setentrionales e subra is territòrios continentales. ]] [[File:Global Temperature Anomaly-es.svg|thumb|321x321px|Curva de sa temperadura mèdia de is otzèanos, dae su 1880 a su presente (2013).]] File:Greenhouse-gas-emission-scenarios-01.png|thumb|320x320px|Pòssibiles iscenàrios de emissiones de gasos serra in su benido…'
wikitext
text/x-wiki
{{LSC}}
[[File:Change in Average Temperature.svg|thumb|321x321px|Is càmbios de temperaduras fintzas a oe sunt istados prus fortes in is ladiores setentrionales e subra is territòrios continentales. ]]
[[File:Global Temperature Anomaly-es.svg|thumb|321x321px|Curva de sa temperadura mèdia de is otzèanos, dae su 1880 a su presente (2013).]]
[[File:Greenhouse-gas-emission-scenarios-01.png|thumb|320x320px|Pòssibiles iscenàrios de emissiones de gasos serra in su benidore]]
Cun '''calentamentu globale''' o '''calentamentu mundiale''' s'inditat in [[climatologia]] s'aumentu de durada longa de sa [[temperadura atmosfèrica]] mèdia de su [[Clima|sistema climàticu]] de sa [[Terra]] pro neghe de su rafortzu de s'[[efetu serra]]. Est un'aspetu de su comintzu de su càmbiu climàticu atuale, dimustradu dae sa medida direta de sa temperadura, su registru de temperaduras de s'ùrtimu millènniu e de efetos vàrios de su calentamentu globale giai visìbiles.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climatechange/myths-vs-facts-denial-petitions-reconsideration-endangerment-and-cause-or-contribute_.html|tìtulu=Myths vs. Facts: Denial of Petitions for Reconsideration of the Endangerment and Cause or Contribute Findings for Greenhouse Gases under Section 202(a) of the Clean Air Act|limba=inglesu}}</ref> In su passadu, ddoe funt istadas variatziones istòricas de su clima de sa Terra cun proas batidas dae istùdios in [[paleoclimatologia]], ma is chi sunt acontessende in die de oe ddu sunt faghende a unu ritmu chentza de pretzedentes chi non podet èssere ispricadu dae càusa naturale peruna, pro custu, segundu s'evidèntzia sientìfica de su calentamentu globale, custu càmbiu dràsticu podet èssere dèpidu petzi a s'atividade umana desmesurada de is ùrtimos tempos, sa cale est una de is càusas printzipales de su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://climate.nasa.gov/evidencia.amp|tìtulu=Cambio climático: ¿Cómo sabemos lo que sabemos?|limba=ispagnolu}}</ref>
Is trèmenes calentamentu globale e càmbiu climàticu fatu·fatu s'usant chentza de ddos distìnghere, ma de forma prus pretzisa calentamentu globale est s'acreschimentu globale de is temperaduras de superfìtzie e s'aumentu projetadu causadu in manera dominante dae is atividades umanas intensas (antròpicu), mentras chi cùmbiu climàticu incluet tantis su calentamentu globale comente sos efetos suos subra su [[clima]]. Mancari ddoe siant istados perìodos preistòricos de calentamentu globale, is càmbios vàrios osservados dae metade su sèculu XX no ant tentu pretzedentes dae dècadas a millènnios.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=2|limba=inglesu}}</ref>
In su [[2013]], su De chimbe Raportos de Valutatzione (AR5) de su [[Grupu Interguvernamentale de Espertos subra su Càmbiu Climàticu]] (IPCC) aiat conclùidu chi «est meda dàbile chi s'influèntzia umana siat istada sa càusa dominante de su rcalentamentu osservadu dae sa metade de su sèculu XX».<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/|tìtulu=Climate Change 2013: The Physical Science Basis|limba=inglesu}}</ref> Sa influèntzia umana prus manna est istada s'emissione de [[gasos de efetu serra]] comente su [[diòssidu de carbòniu]], [[metanu]] e [[òssidos de azotu]]. Is projetziones de modellos climàticos resumidos in s'AR5 aiant inditadu chi durante su sèculu presente sa temperadura superfitziale globale at a artziare fortzis intre 0,3 a 1,7 °C in iscenàrios de emissiones prus bàscias e 2,6 a 4,8 °C pro is prus mannos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_TS_FINAL.pdf|tìtulu=climatechange2013.org|limba=tedescu}}</ref> Custas congruidas sunt istadas apoderadas dae sas acadèmias natzionales de sièntzia de is paisos industrializados printzipales<ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/joint-statements-on-climate-change-from-nas-around-world.html|tìtulu=Joint Statements on Climate Change from National Academies of Science Around the World|data=27 de ghennàrgiu 2017|limba=inglesu}}</ref> e non sunt cuntierradas dae peruna organizatzione sientìfica de prestìgiu natzionale o internatzionale.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=DiMento, Joseph F; Doughman, Pamela|annu=2007|tìtulu=Climate change : what it means for us, our children, and our grandchildren|rivista=Cambridge, Mass. : MIT Press|limba=inglesu}}</ref>
Su càmbiu climàticu benidore e sos efetos assòtziados ant a èssere diferentes dae una regione a un'àtera de su mundu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_FGD_TS.pdf|tìtulu=Technical Summary - IPCC AR6 WGI|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://archive.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/tssts-5-3.html|tìtulu=TS.5.3 Regional-Scale Projections|limba=inglesu}}</ref> Is efetos antitzipados includent un'aumentu de is temperaduras globales, un'artziada de su livellu de su mare, unu càmbiu de is regìmenes de propiduras e un'ispainadura de is [[Desertu|desertos]] subtropicales.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Jian Lu,Gabriel A. Vecchi,Thomas Reichler|data=24 de martzu 2007|tìtulu=Expansion of the Hadley cell under global warming|rivista=Atmospheric Science|limba=inglesu}}</ref> S'isetat chi su calentamentu siat prus mannu in sa terra prus chi non in is [[Otzèanu|otzèanos]] e chi su prus grae interesset a s'[[Àrticu]], cun su retiru dae sas [[Niera|nieras]], su [[permafrost]] e sa [[banchisa]]. Àteros efetos dàbiles includent fenòmenos meteorològicos estremos prus fitianos, comente undadas de calore, sicàngias, abbasde trainu e niadas fortes;<ref>{{Tzita web|url=https://phys.org/news/2011-03-global-snowstorms-scientists.html|tìtulu=Global warming means more snowstorms: scientists|data=1 de martzu 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/Record-snowfall-disproves-global-warming.htm|tìtulu=Does record snowfall disprove global warming?|limba=inglesu}}</ref> atzidificatzione de s'otzèanu e estintzione de ispètzies pro neghe de règimenes de temperadura variàbiles. Intre sos efetos umanos significativos suos s'includet sa minetza a sa seguresa alimentare pro sa mèngua de rendimentu de is regortas e sa pèrdida de hàbitat pro neghe de allagamentos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=David S. Battisti and Rosamond L. Naylor|data=9 de ghennàrgiu 2009|tìtulu=Historical Warnings of Future Food Insecurity with Unprecedented Seasonal Heat|rivista=Science|volume=323|limba=inglesu}}</ref> Pro su fatu chi su sistema climàticu tenet una inèrtzia manna e is gasos de efetu de serra ant a sighire in s'atmosfera pro tempus longu, medas de custos efetos ant a sighire non petzi pro dècadas o sèculos, si nono pro deghes de millis de annos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Peter U. Clark, Jeremy D. Shakun, Shaun A. Marcott, Alan C. Mix, Michael Eby, Scott Kulp, Anders Levermann, Glenn A. Milne, Patrik L. Pfister, Benjamin D. Santer, Daniel P. Schrag, Susan Solomon, Thomas F. Stocker, Benjamin H. Strauss, Andrew J. Weaver, Ricarda Winkelmann, David Archer, Edouard Bard, Aaron Goldner, Kurt Lambeck, Raymond T. Pierrehumbert & Gian-Kasper Plattner|data=8 de freàrgiu 2016|tìtulu=Consequences of twenty-first-century policy for multi-millennial climate and sea-level change|rivista=Nature Climate Change|limba=inglesu}}</ref>
Is respostas possìbiles a su calentamentu globale includent sa mitigatzione mediante sa reduida de sas emissiones, s'adatamentu a sos efetos suos, sa fraigadura de sistemas resilientes a sos efetos suos e una possìbile ingegneria climàtica benidora. Sa majoria de is paisos sunt parte de sa [[Cunventzione Marco de is Natziones Unidas subra su Càmbiu Climàticu]] (CMNUCC),<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/status-of-ratification/status-of-ratification-of-the-convention|tìtulu=Status of Ratification of the Convention|limba=inglesu}}</ref> s'obietivu ùrtimu de su cale est prevènnere unu càmbiu climàticu antròpicu perigulosu.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/what-is-the-united-nations-framework-convention-on-climate-change|tìtulu=What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?|limba=inglesu}}</ref> Sa CMNUCC at adotadu una sèrie de polìticas destinadas a minimare sas emissiones de gasu de efetu serra<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from
Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20130309012120/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch13s13-2-1.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group III: Mitigation of Climate Change|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.iea.org/topics/world-energy-outlook|tìtulu=The world’s most authoritative source of energy-market analysis and projections|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 maju 2011|limba=inglesu}}</ref> e agiudare in s'adatamentu a su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from
Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 de maju 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20181103172451/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch17.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group II: Impacts, Adaptation and Vulnerability|limba=inglesu}}</ref> Is membros de sa CMNUCC ant cuncordadu chi si recherent reduidas mannas de sas emissiones<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2010/cop16/eng/07a01.pdf#page=2|tìtulu=The Cancun Agreements: Outcome of the work of the Ad
Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action
under the Convention|limba=inglesu}}</ref> e chi su calentamentu globale benidore si depet limitare meda a suta de 2,0 °C respetu a su livellu preindustriale<ref>{{Tzita web|url=https://nap.nationalacademies.org/read/12781/chapter/2|tìtulu=America's Climate Choices|limba=inglesu}}</ref> cun isfortzos pro ddu limitare a 1,5 °C.<ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/2015/12/12/world/global-climate-change-conference-vote/|tìtulu=Obama: Climate agreement 'best chance we have' to save the planet|data=14 de nadale 2015|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20160801074432/https://www.theguardian.com/environment/2015/dec/12/paris-climate-deal-key-points|tìtulu=Paris climate deal: key points at a glance|data=12 de nadale 2015|limba=inglesu}}</ref>
Sa reatzione de su pùblicu a su calentamentu globale e su pensamentu subra de sos efetos suos puru sunt aumentende. Unu raportu globale de 2015 de [[Pew Research Center]] aiat agatadu chi una mèdia de 54% ddu cunsìderat «unu problema sèriu meda». Esistent diferèntzias regionales significativas, cun is [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidenses]] e [[Cina|tzinesos]], sas economias de sos cales sunt responsàbiles de sas emissiones annuales de CO₂ majores, intre de is prus pagu apessamentados.<ref>{{Tzita web|url=https://www.pewresearch.org/global/2015/11/05/global-concern-about-climate-change-broad-support-for-limiting-emissions/|tìtulu=Global Concern about Climate Change, Broad Support for Limiting Emissions|data=5 de onniasantu 2015|limba=inglesu}}</ref>
== Riferimentos ==
<references />
iyquql9dlhnz5k9uarx4mso21fuxe7z
177749
177748
2022-08-18T08:32:46Z
Mattafalluga
2404
wikitext
text/x-wiki
{{LSC}}
[[File:Change in Average Temperature.svg|thumb|321x321px|Is càmbios de temperaduras fintzas a oe sunt istados prus fortes in is ladiores setentrionales e subra is territòrios continentales. ]]
[[File:Global Temperature Anomaly-es.svg|thumb|321x321px|Curva de sa temperadura mèdia de is otzèanos, dae su 1880 a su presente (2013).]]
[[File:Greenhouse-gas-emission-scenarios-01.png|thumb|320x320px|Pòssibiles iscenàrios de emissiones de gasos serra in su benidore]]
Cun '''calentamentu globale''' o '''calentamentu mundiale''' s'inditat in [[climatologia]] s'aumentu de durada longa de sa [[temperadura atmosfèrica]] mèdia de su [[Clima|sistema climàticu]] de sa [[Terra]] pro neghe de su rafortzu de s'[[efetu serra]]. Est un'aspetu de su comintzu de su càmbiu climàticu atuale, dimustradu dae sa medida direta de sa temperadura, su registru de temperaduras de s'ùrtimu millènniu e de efetos vàrios de su calentamentu globale giai visìbiles.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climatechange/myths-vs-facts-denial-petitions-reconsideration-endangerment-and-cause-or-contribute_.html|tìtulu=Myths vs. Facts: Denial of Petitions for Reconsideration of the Endangerment and Cause or Contribute Findings for Greenhouse Gases under Section 202(a) of the Clean Air Act|limba=inglesu}}</ref> In su passadu, ddoe funt istadas variatziones istòricas de su clima de sa Terra cun proas batidas dae istùdios in [[paleoclimatologia]], ma is chi sunt acontessende in die de oe ddu sunt faghende a unu ritmu chentza de pretzedentes chi non podet èssere ispricadu dae càusa naturale peruna, pro custu, segundu s'evidèntzia sientìfica de su calentamentu globale, custu càmbiu dràsticu podet èssere dèpidu petzi a s'atividade umana desmesurada de is ùrtimos tempos, sa cale est una de is càusas printzipales de su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://climate.nasa.gov/evidencia.amp|tìtulu=Cambio climático: ¿Cómo sabemos lo que sabemos?|limba=ispagnolu}}</ref>
Is trèmenes calentamentu globale e càmbiu climàticu fatu·fatu s'usant chentza de ddos distìnghere, ma de forma prus pretzisa calentamentu globale est s'acreschimentu globale de is temperaduras de superfìtzie e s'aumentu projetadu causadu in manera dominante dae is atividades umanas intensas (antròpicu), mentras chi cùmbiu climàticu incluet tantis su calentamentu globale comente sos efetos suos subra su [[clima]]. Mancari ddoe siant istados perìodos preistòricos de calentamentu globale, is càmbios vàrios osservados dae metade su sèculu XX no ant tentu pretzedentes dae dècadas a millènnios.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=2|limba=inglesu}}</ref>
In su [[2013]], su De chimbe Raportos de Valutatzione (AR5) de su [[Grupu Interguvernamentale de Espertos subra su Càmbiu Climàticu]] (IPCC) aiat conclùidu chi «est meda dàbile chi s'influèntzia umana siat istada sa càusa dominante de su rcalentamentu osservadu dae sa metade de su sèculu XX».<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/|tìtulu=Climate Change 2013: The Physical Science Basis|limba=inglesu}}</ref> Sa influèntzia umana prus manna est istada s'emissione de [[gasos de efetu serra]] comente su [[diòssidu de carbòniu]], [[metanu]] e [[òssidos de azotu]]. Is projetziones de modellos climàticos resumidos in s'AR5 aiant inditadu chi durante su sèculu presente sa temperadura superfitziale globale at a artziare fortzis intre 0,3 a 1,7 °C in iscenàrios de emissiones prus bàscias e 2,6 a 4,8 °C pro is prus mannos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_TS_FINAL.pdf|tìtulu=climatechange2013.org|limba=tedescu}}</ref> Custas congruidas sunt istadas apoderadas dae sas acadèmias natzionales de sièntzia de is paisos industrializados printzipales<ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/joint-statements-on-climate-change-from-nas-around-world.html|tìtulu=Joint Statements on Climate Change from National Academies of Science Around the World|data=27 de ghennàrgiu 2017|limba=inglesu}}</ref> e non sunt cuntierradas dae peruna organizatzione sientìfica de prestìgiu natzionale o internatzionale.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=DiMento, Joseph F; Doughman, Pamela|annu=2007|tìtulu=Climate change : what it means for us, our children, and our grandchildren|rivista=Cambridge, Mass. : MIT Press|limba=inglesu}}</ref>
Su càmbiu climàticu benidore e sos efetos assòtziados ant a èssere diferentes dae una regione a un'àtera de su mundu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_FGD_TS.pdf|tìtulu=Technical Summary - IPCC AR6 WGI|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://archive.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/tssts-5-3.html|tìtulu=TS.5.3 Regional-Scale Projections|limba=inglesu}}</ref> Is efetos antitzipados includent un'aumentu de is temperaduras globales, un'artziada de su livellu de su mare, unu càmbiu de is regìmenes de propiduras e un'ispainadura de is [[Desertu|desertos]] subtropicales.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Jian Lu,Gabriel A. Vecchi,Thomas Reichler|data=24 de martzu 2007|tìtulu=Expansion of the Hadley cell under global warming|rivista=Atmospheric Science|limba=inglesu}}</ref> S'isetat chi su calentamentu siat prus mannu in sa terra prus chi non in is [[Otzèanu|otzèanos]] e chi su prus grae interesset a s'[[Àrticu]], cun su retiru dae sas [[Niera|nieras]], su [[permafrost]] e sa [[banchisa]]. Àteros efetos dàbiles includent fenòmenos meteorològicos estremos prus fitianos, comente undadas de calore, sicàngias, abbasde trainu e niadas fortes;<ref>{{Tzita web|url=https://phys.org/news/2011-03-global-snowstorms-scientists.html|tìtulu=Global warming means more snowstorms: scientists|data=1 de martzu 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/Record-snowfall-disproves-global-warming.htm|tìtulu=Does record snowfall disprove global warming?|limba=inglesu}}</ref> atzidificatzione de s'otzèanu e estintzione de ispètzies pro neghe de règimenes de temperadura variàbiles. Intre sos efetos umanos significativos suos s'includet sa minetza a sa seguresa alimentare pro sa mèngua de rendimentu de is regortas e sa pèrdida de hàbitat pro neghe de allagamentos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=David S. Battisti and Rosamond L. Naylor|data=9 de ghennàrgiu 2009|tìtulu=Historical Warnings of Future Food Insecurity with Unprecedented Seasonal Heat|rivista=Science|volume=323|limba=inglesu}}</ref> Pro su fatu chi su sistema climàticu tenet una inèrtzia manna e is gasos de efetu de serra ant a sighire in s'atmosfera pro tempus longu, medas de custos efetos ant a sighire non petzi pro dècadas o sèculos, si nono pro deghes de millis de annos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Peter U. Clark, Jeremy D. Shakun, Shaun A. Marcott, Alan C. Mix, Michael Eby, Scott Kulp, Anders Levermann, Glenn A. Milne, Patrik L. Pfister, Benjamin D. Santer, Daniel P. Schrag, Susan Solomon, Thomas F. Stocker, Benjamin H. Strauss, Andrew J. Weaver, Ricarda Winkelmann, David Archer, Edouard Bard, Aaron Goldner, Kurt Lambeck, Raymond T. Pierrehumbert & Gian-Kasper Plattner|data=8 de freàrgiu 2016|tìtulu=Consequences of twenty-first-century policy for multi-millennial climate and sea-level change|rivista=Nature Climate Change|limba=inglesu}}</ref>
Is respostas possìbiles a su calentamentu globale includent sa mitigatzione mediante sa reduida de sas emissiones, s'adatamentu a sos efetos suos, sa fraigadura de sistemas resilientes a sos efetos suos e una possìbile ingegneria climàtica benidora. Sa majoria de is paisos sunt parte de sa [[Cunventzione Marco de is Natziones Unidas subra su Càmbiu Climàticu]] (CMNUCC),<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/status-of-ratification/status-of-ratification-of-the-convention|tìtulu=Status of Ratification of the Convention|limba=inglesu}}</ref> s'obietivu ùrtimu de su cale est prevènnere unu càmbiu climàticu antròpicu perigulosu.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/what-is-the-united-nations-framework-convention-on-climate-change|tìtulu=What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?|limba=inglesu}}</ref> Sa CMNUCC at adotadu una sèrie de polìticas destinadas a minimare sas emissiones de gasu de efetu serra<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from
Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20130309012120/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch13s13-2-1.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group III: Mitigation of Climate Change|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.iea.org/topics/world-energy-outlook|tìtulu=The world’s most authoritative source of energy-market analysis and projections|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 maju 2011|limba=inglesu}}</ref> e agiudare in s'adatamentu a su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from
Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 de maju 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20181103172451/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch17.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group II: Impacts, Adaptation and Vulnerability|limba=inglesu}}</ref> Is membros de sa CMNUCC ant cuncordadu chi si recherent reduidas mannas de sas emissiones<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2010/cop16/eng/07a01.pdf#page=2|tìtulu=The Cancun Agreements: Outcome of the work of the Ad
Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action
under the Convention|limba=inglesu}}</ref> e chi su calentamentu globale benidore si depet limitare meda a suta de 2,0 °C respetu a su livellu preindustriale<ref>{{Tzita web|url=https://nap.nationalacademies.org/read/12781/chapter/2|tìtulu=America's Climate Choices|limba=inglesu}}</ref> cun isfortzos pro ddu limitare a 1,5 °C.<ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/2015/12/12/world/global-climate-change-conference-vote/|tìtulu=Obama: Climate agreement 'best chance we have' to save the planet|data=14 de nadale 2015|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20160801074432/https://www.theguardian.com/environment/2015/dec/12/paris-climate-deal-key-points|tìtulu=Paris climate deal: key points at a glance|data=12 de nadale 2015|limba=inglesu}}</ref>
Sa reatzione de su pùblicu a su calentamentu globale e su pensamentu subra de sos efetos suos puru sunt aumentende. Unu raportu globale de 2015 de [[Pew Research Center]] aiat agatadu chi una mèdia de 54% ddu cunsìderat «unu problema sèriu meda». Esistent diferèntzias regionales significativas, cun is [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidenses]] e [[Cina|tzinesos]], sas economias de sos cales sunt responsàbiles de sas emissiones annuales de CO₂ majores, intre de is prus pagu apessamentados.<ref>{{Tzita web|url=https://www.pewresearch.org/global/2015/11/05/global-concern-about-climate-change-broad-support-for-limiting-emissions/|tìtulu=Global Concern about Climate Change, Broad Support for Limiting Emissions|data=5 de onniasantu 2015|limba=inglesu}}</ref>
== Riferimentos ==
<references />
[[Categoria:Clima]]
npnte07ebth4w9cj62nmbb5kp8gwuc9