Wikipedia scwiki https://sc.wikipedia.org/wiki/P%C3%A0gina_printzipale MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Media Ispetziale Cuntierra Usuàriu Cuntierra usuàriu Wikipedia Cuntierra Wikipedia File Cuntierra file MediaWiki Cuntierra MediaWiki Template Cuntierra template Agiudu Cuntierra agiudu Categoria Cuntierra categoria TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Limba sarda 0 1054 177875 177531 2022-08-22T23:29:56Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{nota disambìgua|sa limba pre-latina de sa Sardigna|[[Limba nuraghesa]]}}{{LSC}} {{Limba|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Ispartzidura geogràfica de sa limba sarda e de sas alloglotas in Sardigna|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardigna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionales]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1000000}}<ref>{{tzita libru|autore=Ti Alkire; Carol Rosen|tìtulu=Romance languages : a Historical Introduction|url=https://archive.org/details/romancelanguages0000alki|annu=2010|editore=Cambridge University Press|tzitade=New York|p=3}}</ref><ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref>|nùmene=Sardu}} Su '''sardu''' (/ˈsaɾdu/, '''lìngua sarda''' /ˈliŋɡwa ˈzaɾda/ in sas variantes iscritas cun sa grafia [[Sardu campidanesu|campidanesa]] o '''limba sarda''' /ˈlimba ˈzaɾda/ in sas variantes iscritas cun sa grafia [[Sardu logudoresu|logudoresa]] e in [[Limba Sarda Comuna|LSC]]<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Regione Autonoma della Sardegna|tìtulu=LIMBA SARDA COMUNA - Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta dell’Amministrazione regionale|pp=6, 7, 55|url=http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418160308.pdf|tzitatzione=in altri casi, per salvaguardare la distintività del sardo, si è preferita la soluzione centro-settentrionale, come nel caso di limba, chena, iscola, ecc..}}</ref>) est una limba chi faghet parte de su [[Limbas romanzas|grupu romanzu]] de sas limbas indoeuropeas chi, pro diferentziatzione ladina siat a sos faeddadores nativos, siat a sos non [[Populu sardu|sardos]], siat a sos istudiosos de cale si siat tempus, si depet cunsiderare autònoma dae sos sistemas dialetales de àrea itàlica, gàllica e ispànica e duncas classificare che a idioma a contu suo in su panorama neolatinu<ref>«Da G. I. Ascoli in poi, tutti i linguisti sono concordi nell'assegnare al sardo un posto particolare fra gl'idiomi neolatini per i varî caratteri che lo distinguono non solo dai dialetti italiani, ma anche dalle altre lingue della famiglia romanza, e che appaiono tanto nella fonetica, quanto nella morfologia e nel lessico.» R. Almagia et al., [http://www.treccani.it/enciclopedia/sardegna_%28Enciclopedia-Italiana%29/ ''Sardegna'' in "Enciclopedia Italiana" (1936)], Treccani, "Parlari".</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|wkautore=Max Leopold Wagner|curadore=Giulio Paulis|tìtulu=La lingua sarda. Storia spirito e forma|url=http://ir.nmu.org.ua/bitstream/handle/123456789/118720/655bf1c05b3e99f095c9edecc51f53a3.pdf?sequence=1|annuoriginale=1950|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-85098-58-4|atzessu=2021-07-27|dataarchìviu=2016-01-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160126223757/http://ir.nmu.org.ua/bitstream/handle/123456789/118720/655bf1c05b3e99f095c9edecc51f53a3.pdf?sequence=1|urlmortu=eja}}</ref><ref name="GruyterFerrer">[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, p. 209.</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/Toso8.html|tìtulu=Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo|sambenadu=Toso|nùmene=Fiorenzo|limba=it|tzitatzione=Il sardo rappresenta un insieme dialettale fortemente originale nel contesto delle varietà neolatine e nettamente differenziato rispetto alla tipologia italoromanza, e la sua originalità come gruppo a sé stante nell’ambito romanzo è fuori discussione.}}</ref><ref name="toso2" />. Est una limba faeddada in s'ìsula de [[Sardigna]]. Dae su [[1997]] sa lege regionale a sa limba sarda reconnoschet sa matessi dignidade de s'italianu. Dae su 1999 est fintzas tutelada dae sa lege natzionale italiana n. 482/99 in paris a unas àteras ùndighi [[Minorias limbisticas de s'Italia|minorias ètnico-linguìsticas]], costituende cussa prus robusta pro su chi pertocat sos nùmeros,<ref name="eurolanghis">«With some 1,6 million speakers, Sardinia is the largest minority language in Italy. Sardinians form an ethnic minority since they show a strong awareness of being an indigenous group with a language and a culture of their own. Although Sardinian appears to be recessive in use, it is still spoken and understood by a majority of the population on the island». Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). ''Aspects of multilingualism in European language history''. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238</ref><ref>''«Nel 1948 la Sardegna diventa, anche per le sue peculiarità linguistiche, Regione Autonoma a statuto speciale. Tuttavia a livello politico, ufficiale, non cambia molto per la minoranza linguistica sarda, che, con circa 1,2 milioni di parlanti, è la più numerosa tra tutte le comunità alloglotte esistenti sul territorio italiano…»''. De Concini, Wolftraud (2003). ''Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio'', Pergine Valsugana: Comune, p.196.</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/sardo/|tìtulu=Lingue di Minoranza e Scuola, Sardo|limba=it|atzessu=15 abrile 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181016024333/http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/sardo/|dataarchìviu=16 santugaine 2018|urlmortu=eja}}</ref><ref name="ISTAT2">{{Tzita web|url=http://portal-lem.com/images/fr/sarde/ISTAT_Langues_en_Italie.pdf|tìtulu=Inchiesta ISTAT 2000, pg.105-107|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-languages-are-spoken-in-italy.html|tìtulu=What Languages are Spoken in Italy?|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Andrea|sambenadu=Corsale|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milanu|limba=it|p=188}}</ref> chi sunt sighende in calada meda.<ref name="eurolanghis" /><ref>«Sebbene in continua diminuzione, i sardi costituiscono tuttora la più grossa minoranza linguistica dello stato italiano con ca. 1.000.000 di parlanti stimati (erano 1.269.000 secondo le stime basate sul censimento del 2001)». Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref> Tocat a non confùndere sa limba sarda cun [[limba nuraghesa|cussa nuraghesa]] faeddada in antis de sos romanos; mentras sa segunda est dae tempus meda ispèrdida, s'[[UNESCO]] at classificadu sa prima in sos dialetos suos comente in perìgulu sèriu de si nche mòrrere (''definitely endangered''). == Panoràmica generale == {{Tzitatzione|Naschet como sa chistione si su sardu si depet cunsiderare che a unu dialetu o che a una limba. Est ladinu chi su sardu est, pro su chi pertocat sa polìtica<ref group="Nota">Bisòngiat ammentare chi Wagner at iscritu custu libru in su 1951: su sardu at dèpidu isetare a su nessi àteros baranta annos pro chi esseret reconnotu fintzas a livellu polìticu in Itàlia, a su nessi formalmente, che a una de sas dòighi [[Minorias linguìsticas de Itàlia|minorias ètnicu-linguìsticas istòricas]] suas.</ref>, unu de sos medas dialetos de s'Itàlia, comente lu est fintzas, p.es., su [[limba serbu-croata|serbu-croatu]] o s'[[Limba arbëreshë|albanesu]] faeddadu in medas biddas de sa [[Calàbria]] e de sa [[Sitzìlia]]. Ma pro su chi pertocat sa linguìstica sa chistione pigat totu un'àtera pinniga. Non faghet a nàrrere chi su sardu tèngiat unu parentiu istrintu cun dialetu perunu de s'italianu continentale; est una limba romanza arcàica e cun caraterìsticas pròpias ispicadas, chi si espricant in unu vocabulàriu originale meda e in una morfologia e sintassi diferentes meda dae cussas de sos dialetos italianos|3=Sorge ora la questione se il sardo si deve considerare come un dialetto o come una lingua. È evidente che esso è, politicamente, uno dei tanti dialetti dell'Italia, come lo è anche, p. es., il [[lingua serbo-croata|serbo-croato]] o l'[[Lingua arbëreshë|albanese]] parlato in vari paesi della [[Calabria]] e della [[Sicilia]]. Ma dal punto di vista linguistico la questione assume un altro aspetto. Non si può dire che il sardo abbia una stretta parentela con alcun dialetto dell'italiano continentale; è un parlare romanzo arcaico e con proprie spiccate caratteristiche, che si rivelano in un vocabolario molto originale e in una morfologia e sintassi assai differenti da quelle dei dialetti italiani|limba=it|[[Max Leopold Wagner]], ''La lingua sarda'' - Ilisso, pp.90-91}}{{Tzitatzione|Su sardu est una limba insulare pro etzellèntzia: est in su matessi tempus sa prus arcàica e sa prus individuale de su grupu romanzu.|3=Sardinian is an insular language par excellence: it is at once the most archaic and the most individual among the Romance group.|limba=en|Rebecca Posner, John N. Green (1982). ''Language and Philology in Romance''. Mouton Publishers. S'Aja, Parigi, New York. p. 171}} Est classificada che a limba romanza otzidentale e medas istudiosos la tenent in cunsideru comente sa prus cunservativa de sas limbas chi derivant de su latinu;<ref>Carlo Tagliavini (1982). ''Le origini delle lingue neolatine''. Bologna: Patron. p. 122.</ref><ref>Rebecca Posner, John N. Green (1982). ''Language and Philology in Romance''. Mouton Publishers. L'Aja, Parigi, New York. pp. 171 ss.</ref><ref>cfr. {{Tzita libru|autore=Ti Alkire, Carol Rosen|tìtulu=Romance Languages: A Historical Introduction|annu=2010|editore=Cambridge University Press|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Francesco Mameli|tìtulu=Il logudorese e il gallurese|annu=1998|editore=Soter|limba=it|p=11|tzitatzione=L'aspetto che più risulta evidente è la grande conservatività, il mantenimento di suoni che altrove hanno subito notevoli modificazioni, per cui si può dire che anche foneticamente il sardo è fra tutti i parlari romanzi quello che è rimasto più vicino al latino, ne è il continuatore più genuino.}}</ref> a tìtulu de esèmpiu, s'istòricu [[Manlio Brigaglia]] rilevat chi sa fràsia in [[Limba latina|latinu]]<ref>Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14</ref><ref>Pei; Mario. ''Story of Language'' - 1949</ref><ref>''Romance Languages: A Historical Introduction'' - Cambridge University Press</ref> pronuntziada dae unu romanu aposentadu in [[Fordongiani|Forum Traiani]] ''Pone mihi tres panes in bertula'' diat currispòndere a sa tradutzione sua in sardu currente "ponemi tres panes in bèrtula"<ref>{{Tzita web|url=http://www.mclink.it/com/lol/sardegna/g_tour/bri_i.htm|tìtulu=''Sardegna, isola del silenzio'', Manlio Brigaglia|limba=it|atzessu=24 maju 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170510160305/http://www.mclink.it/com/lol/sardegna/g_tour/bri_i.htm|dataarchìviu=10 maju 2017|urlmortu=eja}}</ref>. Sa caraterìstica de su sardu de èssere a curtzu a su latinu l'aiat analizada fintzas su linguista ìtalo-americanu Mario Andrew Pei in s'istùdiu comparativu suo de su 1949,<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Mario A.|sambenadu=Pei|data=1949-01-01|tìtulu=A New Methodology for Romance Classification|rivista=WORD|volume=5|nùmeru=2|pp=135–146|atzessu=2021-07-23|doi=10.1080/00437956.1949.11659494|url=https://doi.org/10.1080/00437956.1949.11659494}}</ref> e in antis de issu l'aiat notada su naturalista frantzesu [[Maurice Le Lannou]] in su 1941, durante su perìodu suo de istùdiu in Sardigna.<ref>{{Tzita libru|autore=Maurice Le Lannou|curadore=Manlio Brigaglia|tìtulu=Pastori e contadini in Sardegna|annuoriginale=1941|annu=1979|editore=Edizioni della Torre|tzitade=Casteddu|limba=it|p=279|tzitatzione=Il fondo della lingua sarda di oggi è il latino. La Sardegna è il solo paese del mondo in cui la lingua dei Romani si sia conservata come lingua viva. Questa circostanza ha molto facilitato le mie ricerche nell’isola, perché almeno la metà dei pastori e dei contadini non conoscono l’italiano.}}</ref> Cando chi sa base lessicale siat, tando, belle totu de orìgine latina, su sardu cunservat nointames testimonias de su sostratu linguìsticu de sos [[Sardos antigos]] in antis de sa conchista romana, tantu chi s'evidèntziant paràulas [[Limba nuraghesa|protosardas]]<ref>{{Tzita libru|autore=Salvatore Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende|annu=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|p=9|tzitatzione=Prima di tutto, la neonata lingua sarda ingloba un consistente numero di termini e di cadenze provenienti da una lingua originaria preromana, che potremmo chiamare "nuragica".}}</ref> e, in nùmeru minore meda, fenìtziu-pùnicas, in vocàbolos medas, mescamente topònimos,<ref name="HeinzJrgenWolf">{{Tzita|Heinz Jürgen Wolf|p.20|Wolf}}.</ref> chi in Sardigna si sunt preservados de prus cunfronta a su restu de s'Europa latina.<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Archivio glottologico italiano|annu=1968|limba=it|p=209|volume=53-54}}</ref> Custos ètimos paret chi siant ligados a unu sostratu pàleo-mediterràneu chi diat fàghere rilevare ligàmenes fortes cun su [[Limba basca|bascu]]<ref>A.A., ''Atti del VI [i.e. Sesto] Congresso internazionale di studi sardi'', 1962, p. 5</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Giovanni Lilliu|wkautore=Giuanni Lilliu|tìtulu=La civiltà dei Sardi. Dal Paleolitico all'età dei nuraghi|annu=1988|editore=Nuova ERI|limba=it|p=269}}</ref><ref>Yakov Malkiel (1947). ''Romance Philology'', v.1, p. 199</ref>. In s'[[Edade de Mesu|edade de mesu]], moderna e cuntemporànea sa limba sarda at retzidu influèntzias de superistradu dae su gregu-bizantinu, su [[Limba lìgure|lìgure]], su [[toscanu]], su [[Limba cadelana|catalanu]], su [[Limba ispagnola|castiglianu]] e s'[[Limba italiana|italianu]]. Caraterizadu dae una fisionomia sua crara e fàtzile de notare,<ref>«Il Sardo ha una sua speciale fisionomia ed individualità che lo rende, in certo qual modo, il più caratteristico degli idiomi neolatini; e questa speciale individualità del Sardo, come lingua di tipo arcaico e con una fisionomia inconfondibile, traspare già fin dai più antichi testi.» Carlo Tagliavini (1982). Le origini delle lingue neolatine. Bologna: Patron. p. 388.</ref> su sardu beint cunsideradu, dae Tullio de Mauro<ref>{{Tzita libru|autore=Tullio de Mauro|tìtulu=Storia linguistica dell'Italia unita|annu=1991|editore=Editori Laterza|limba=it|p=21|tzitatzione=Fortemente isolati rispetto ai tre gruppi maggiori stanno il sardo e, nel settentrione, il ladino, entrambi considerati come formazioni autonome rispetto al complesso dei dialetti italoromanzi.}}</ref> e dae Fiorenzo Toso,<ref name="toso1">{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/Toso8.html|tìtulu=Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo|sambenadu=Toso|nùmene=Fiorenzo|limba=it|tzitatzione=Il sardo rappresenta un insieme dialettale fortemente originale nel contesto delle varietà neolatine e nettamente differenziato rispetto alla tipologia italoromanza, e la sua originalità come gruppo a sé stante nell’ambito romanzo è fuori discussione.}}</ref><ref name="toso2">{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/minoranze-linguistiche_(Enciclopedia-dell'Italiano)/|tìtulu=Minoranze linguistiche|autore=Fiorenzo Toso|editore=Treccani|data=2011|limba=it|tzitatzione=La nozione di alloglossia viene comunemente estesa in Italia anche al sistema dei dialetti sardi, che si considerano come un gruppo romanzo autonomo rispetto a quello dei dialetti italiani.}}</ref> che a parte de unu grupu autònomu e diferentziadu in manera crara dae s'ìtalo-romanzu,<ref group="Nota">Un'àtera traditzione, introduida in edade cuntemporànea cun sa classificatzione de su Pellegrini (Carta de sos dialetos de Itàlia, Pisa, Pacini, 1977, p. 34), assòtziat comente si siat su sardu a s'ìtalo-romanzu basende·si in subra de valutatziones sotziolinguìsticas, fintzas si faghende·nde notare sas peculiaridades tipològicas in su panorama latinu. Bernardino Biondelli, in sos istùdios linguìsticos suos, fintzas ammitende pro sa "famìlia sarda" una tzerta autonomia linguìstica «tantu de la pòdere cunsiderare comente una limba diferente dae s'italiana, tantu cantu s'ispagnola», la teniat comente si siat acorpada a sos medas "dialetos itàlicos" de sa penìsula, basende·si in subra de sos raportos istrintos suos cun su latinu e de sa dipendèntzia geogràfica e polìtica de s'ìsula dae s'Itàlia. ({{Tzita libru|autore=Bernardino Biondelli|tìtulu=Studi linguistici|url=https://www.google.it/books/edition/Studi_linguistici/Lw5tyca_07YC?hl=en&gbpv=1&dq=|annu=1856|editore=Giuseppe Bernardoni|tzitade=Milanu|limba=it|p=189}})</ref> e [[Max Leopold Wagner]] e Benvenuto Aronne Terracini l'ant raportadu a su latinu de s'Àrica, chi in dies de oe est estintu e cun sas variedades de su cale cumpartzit parallelismos medas e unu tipu particulare de arcaitzismu linguìsticu, in paris a su fatu de s'èssere istesiados prus in presse de sa mèdia dae s'orìgine latina comuna<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Max Leopold|sambenadu=Wagner|data=1952-09|tìtulu=Il Nome Sardo del Mese di Giugno (Lampadas) e i Rapporti del Latino d'Africa con quello della Sardegna|rivista=Italica|volume=29|nùmeru=3|pp=151-157|limba=it|atzessu=2021-07-23|doi=10.2307/477388|url=https://www.jstor.org/stable/477388?origin=crossref}}</ref>; su Wagner (1951<ref>Max Leopold Wagner (1951). ''La lingua sarda'', Bem, Francke, pp. 59-61</ref>) annetet su sardu a sa Romània otzidentale, e Matteo Bartoli (1903<ref>Matteo Bartoli (1903). ''Un po' di sardo'', in Archeografo triestino XXIX, pp. 129-151</ref>) e Pier Enea Guarnerio (1905<ref>Pier Enea Guarnerio (1905). ''Il sardo e il corso in una nuova classificazione delle lingue romanze'', in Archivio Glottologico Italiano, 16, pp. 491-516</ref>), imbetzes, lu ponent in una positzione autònoma intre sa Romània otzidentale e s'orientale. Àteros autores classìficant su sardu che a s'ùnicu esponente chi siat galu bivu de una branca chi, in su tempus coladu, cumprendiat fintzas sas limbas de sa [[Còrsica]]<ref>«In earlier times Sardinian probably was spoken in Corsica, where Corsican (Corsu), a Tuscan dialect of Italian, is now used (although French has been Corsica’s official language for two centuries).» [https://www.britannica.com/topic/Sardinian-language ''Sardinian language'', Encyclopedia Britannica]</ref><ref>«Evidence from early manuscripts suggests that the language spoken throughout Sardinia, and indeed Corsica, at the end of the Dark Ages was fairly uniform and not very different from the dialects spoken today in the central (Nuorese) areas.» Martin Harris, Nigel Vincent (2000). ''The Romance languages''. London and New York: Routledge. p. 315.</ref> e de s'isponda meridionale de su [[Mare Mediterràneu|Mediterràneu]].<ref>{{Tzita libru|autore=Georgina Ashworth|tìtulu=World Minorities|annu=1977|editore=Quartermaine House|limba=en|p=109|volume=2|tzitatzione=Sardinian is the only surviving Southern Romance language which was also spoken in former times on the island of Corsica and the Roman province of North Africa}}</ref> == Variantes linguìsticas de genia sarda == {{Càstia fintzas|Sardu logudoresu|Sardu nugoresu|Sardu campidanesu}}[[File:Romance-lg-classification-en.png|right|thumb|Classificatzione de sas limbas neolatinas (Koryakov Y.B., 2001).<ref>Koryakov Y.B. ''Atlas of Romance languages''. Mosca, 2001</ref> Sa limba sarda faghet parte de su grupu distintu de su Romanzu Insulare (''Island Romance''), in paris a su corsicanu antigu ([[Limba corsicana|su modernu]] faghet parte, imbetzes, de sa casta italoromanza).]] Mancari custa classificatzione siat criticada a banda de unos cantos autores e istudiosos,<ref name="bolognesu.wordpress.com">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2018/01/09/una-lingua-unitaria-che-non-ha-bisogno-di-standardizzazioni/|tìtulu=Una lingua unitaria che non ha bisogno di standardizzazioni|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2018-01-09|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref name=":0" /> su sardu propiamente naradu benit partzidu, fatu-fatu, a bisu de unas cantas persones in duas ortografias istandardizadas e chi si cumprendent una cun s'àtera. Sa de unu diat dèpere èssere relativa a sos dialetos tzentru-setentrionales (o "logudoresos") e s'àtera a cussos tzentru-meridionales (o "campidanesos").<ref name="Sardinianvarieties">[http://prosodia.upf.edu/home/arxiu/publicacions/2015%20OUP%20INTONATION%20IN%20ROMANCE/09-Frota%20&%20Prieto-Chap09-v2.pdf ''Sardinian intonational phonology: Logudorese and Campidanese varieties'', Maria Del Mar Vanrell, Francesc Ballone, Carlo Schirru, Pilar Prieto]</ref> Sas caraterìst''i''cas chi benint fatu-fatu cunsideradas pro sa partzidura sunt s'artìculu d''e''terminativu plurale (''is'' ambigènere in "campidanesu", sos / sas in "l''o''gudoresu") e su tratamentu de sas vocales etimològicas latinas E e O, chi abarrant sas matessi in ''sas'' variantes tzentru-setentrionales e sunt mudadas in I e U in cussas tzentru-meridionales; esistent però medas dialetos mutidos "de transitzione", o ''[[Limba de Mesania|Mesanía]]'' (es. [[Sardu campidanesu|arborense]], [[Sardu campidanesu|barbaritzinu meridionale]], [[Sardu campidanesu|ogiastrinu]], etc.), chi presentant sos caràteres tìpicos como de una, como de s'àtera variedade ipotizada. Custa visione dualìstica de sos dialetos sardos, registrada sa prima borta dae su naturalista Francesco Cetti in su Setighentos<ref>{{Tzita libru|autore=Paolo Caretti et al.|tìtulu=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|annu=2017|editore=G. Giappichelli Editore|limba=it|p=79|tzitatzione=Nel caso del sardo, essa ha prodotto la esistenza non di una, ma di due lingue sarde, il "logudorese" e il "campidanese". La sua costruzione storica ha origini ben precise e ricostruibili. Nel periodo di esistenza del Regno di Sardegna, l'Isola era suddivisa in due Governatorati, il Capo di Sopra e il Capo di Sotto. Nel XVIII secolo, il naturalista Francesco Cetti, mandato da Torino a studiare la fauna e la natura della Sardegna, e quindi a mappare anche i Sardi, riprese la partizione amministrativa da un celebre commentario cinquecentesco della Carta de Logu utilizzato in ambienti governativi, e la traslò in ambito linguistico. Se esisteva il Capo di Su e il Capo di Sotto, doveva pur esistere un sardo di Su e un sardo di Sotto. Il primo lo denominò logudorese, e il secondo campidanese.}}</ref><ref>[http://people.unica.it/mlorinczi/files/2007/04/5-sappada2000-2001.pdf Marinella Lőrinczi, ''Confini e confini. Il valore delle isoglosse (a proposito del sardo)'']</ref> e torrada a pònnere dae s'editore de su ditzionàriu sardu-italianu de [[Giovanni Spano]]<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.137</ref>, masaprestu chi sinnalare sa presèntzia de isoglossas beras, costituit sa proa de un'adesione psicològica de sos sardos a sa partzidura amministrativa de s'ìsula fata in època ispagnola intre unu ''[[Cabu de susu|Caput Logudori]]'' (Cabu de Susu) e unu ''[[Cabu de giossu|Caput Calaris]]'' (Cabu de Giosso) e dae ue naschet, a pustis, a sa traditzione ortogràfica in una grafia logudoresa e una campidanesa illustre.<ref name=":11">«In altre parole, queste divisioni del sardo in logudorese e campidanese sono basate unicamente sulla necessità - chiarissima nel Cetti - di arrivare comunque a una divisione della Sardegna in due "capi". […] La grande omogeneità grammaticale del sardo viene ignorata, per quanto riguarda gli autori tradizionali, in parte per mancanza di cultura linguistica, ma soprattutto per la volontà, riscontrata esplicitamente in Spano e Wagner, di dividere il sardo e i sardi in varietà "pure" e "spurie". In altri termini, la divisione del sardo in due varietà nettamente distinte è frutto di un approccio ideologico alla variazione dialettale in Sardegna.» {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.141</ref><ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.138</ref> Su fatu chi custas grafias illustres nascant dae un'astratzione de sos dialetos chi s'agatant in su territòriu,<ref>Bolognesi, Roberto (2013). ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, pg.93</ref> chi imbetzes si còllocant in unu ispètru internu o ''continuum'' de faeddadas intellegìbiles una cun s'àtera,<ref name="bolognesu.wordpress.com" /><ref name=":12" /><ref>Bolognesi R. & Heeringa W., 2005, ''Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Cagliari</ref> faghet in manera chi resurtet difìtzile a sinnare una làcana bera intre sas variedades internas de genia "logudoresa" e de genia "campidanesa", problemàtica comuna in sa distintzione de sos dialetos de sas limbas romanzas. Sos dialetos sardos, fintzas si acumonados dae morfologia, lèssicu e sintassi chi, in sustàntzia, sunt parìviles, presentant diferèntzias de caràtere fonèticu e a bortas fintzas lessicale de annotu; ma fintzas gasi, custas non impedint sa cumprensibilidade de unu cun s'àteru.<ref name="Sardinianvarieties" /><ref>«Queste pretese barriere sono costituite da una manciata di fenomeni lessicali e fonetico-morfologici che, comunque, non impediscono la mutua comprensibilità tra parlanti di diverse varietà del sardo. Detto questo, bisogna ripetere che le varie operazioni di divisione del sardo in due varietà sono tutte basate quasi esclusivamente sull'esistenza di pronunce diverse di lessemi (parole e morfemi) per il resto uguali. […] Come si è visto, non solo la sintassi di tutte le varietà del sardo è praticamente identica, ma la quasi totalità delle differenze morfologiche è costituita da differenze, in effetti, lessicali e la percentuale di parole realmente differenti si aggira intorno al 10% del totale.» Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.141</ref> == Distributzione geogràfica == Sa limba sarda la chistionat galu oe in belle totu s'ìsula de Sardigna unu nùmeru de locutores chi vàriat intre 1.000.000 e 1.350.000 unidades, a s'ispissu bilìngues (sardu/italianu) in situatzione de ''diglossia'' (sa limba sarda est impreada mescamente in s'àmbitu familiare e locale in su mentres chi cussa italiana est impreada in sas ocasiones pùblicas e pro sa belle totalidade de s'iscritura). In manera prus a sa minuda, dae un'istùdiu commissionadu dae sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Regione Sardigna]] in su 2006 resurtat chi b'apant 1.495.000 persones, pagu prus o mancu, chi cumprendant sa limba sarda e 1.000.000 de persones, pagu prus o mancu, in gradu de la chistionare.<ref>Stima su un campione di 2715 interviste: [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20070514130939.pdf Anna Oppo, ''Le lingue dei sardi'']</ref> In manera aprossimativa, sos locutores ativos de su campidanesu diant èssere pagu prus o mancu 670.000 (su 68,9% de sos residentes, cun 942.000 persones in gradu de lu cumprèndere), e sos faeddadores de sas variedades logudoresas-nugoresas diant èssere pagu prus o mancu 330.000 (incluende sos locutores chi istant in [[S'Alighera]], in su Turritanu e in [[Gallura|Gaddura]]) e pagu prus o mancu 553.000 sos in gradu de lu cumprèndere. Petzi nemmancu su 3% de sos residentes de sas zonas sardòfonas non diat tènnere carchi cumpetèntzia de sa limba sarda. Su sardu est sa limba traditzionale in parte manna de sas comunidades sardas in ue istat s'82% de sos sardos (su 58% in comunidades cunsideradas ligadas a sa grafia "campidanesa", su 23% in cussas ligadas a sa grafia "logudoresa"). Pro more de su disterru dae sos tzentros sardòfonos, mescamente "logudoresos" e "nugoresos", cara a sas zonas costeras e a sas tzitades de su nord de sa Sardigna su sardu est, non pro àteru, faeddadu fintzas in sas àreas chi, in su tempus coladu, non fiant cunsideradas sardòfonas: * In sa tzitade de [[S'Alighèra|S'Alighera]], in ue sa limba prus difùndida, in paris a s'italianu, est unu dialetu de su [[Limba cadelana|catalanu]] (limba chi, in paris cun s'aligheresu, cumprendet fintzas sas variedades de sas provìntzias de [[Bartzellona]], de [[Girona]], de sas [[Ìsulas Baleares]] e de [[Valencia]]), su sardu lu cumprendent su 49,8% de sos abitantes e chistionant su 23,2%. Su mantenimentu plurisecolare de su [[Saligheresu|catalanu orientale]] in custa zona benit dae unu episòdiu istòricu particulare: sos abbolotos anticatalanos dae s'ala de sos aligheresos, prus che totu cussu de su 1353, sunt istados infrutuosos ca sa tzitade l'ant, a sa sa fine, tzèdida in su 1354 a Pedru IV su Tzerimoniosu.<ref>{{Tzita web|url=http://prosodia.upf.edu/coalgueres/it/algueres.html|tìtulu=Perché si parla catalano ad Alghero? - Corpus Oral de l'Alguerès|situ=prosodia.upf.edu|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Issu, ammentende·si sos abbolotos populares, nche at espèllidu totu sos abitantes originàrios de sa tzitade, torrende a la populare custa borta cun catalanos de Tarragona, [[Valencia]] e de sas [[Ìsulas Baleares]] ebbia e, a pustis, cun indìgenos sardos chi àerent però fatu proa de fidelidade prena a sa [[Corona de Aragona]]. * In [[Ìsili]] su [[Arromanisca|romaniska]] est, imbetzes, biagende cara a s'estintzione, ca est chistionadu petzi dae unu nùmeru semper prus astrintu de indivìduos. Custu idioma l'ant importadu in Sardigna semper durante sa dominatzione ibèricu-ispagnola, a pustis de unu aflussu mannu de immigrados rom albanesos chi, aposentados in su cussa bidda, ant dadu orìgine a una colònia minore de ramàios ambulantes. * In s'ìsula de Santu Perdu e in un'ala de cussa de Santu Antiogu, in ue abarrat galu su [[tabarchinu]], dialetu arcaizante de su lìgure. Su tabarchinu l'ant importadu sos erentes de cussos [[Ligùria|lìgures]] chi, in su Chimbighentos, si fiant trasferidos in s'isuledda [[Tunisia|tunisina]] de Tabarka e chi, pro more de s'esaurimentu de sos bancos corallinos e de su deterioramentu de sos raportos cun sas [[Àrabos|populatziones àrabas]], ant retzidu, dae Càralu Emanuele III de Savoja, su permissu de colonizare sas duas ìsulas sardas, minores e chene gente, in su 1738: su nùmene de su comunu, [[Carloforte|Carluforti]], lu diant àere seberadu sos colonos in onore de su re piemontesu. Sa permanèntzia cumpata in unu logu ebbia, unida a su sentidu de àuto-identificatzione cara a sos indìgenos sardos, ant cumportadu in sa populatzione locale unu tassu de lealidade linguìstica a cussu dialetu lìgure artu meda, ca l'ant cunsideradu unu fatore netzessàriu pro s'integratzione sotziale: difatis, sa limba sarda est cumprèndida dae su 15,6% de sa populatzione ebbia e chistionada dae unu galu prus minore 12,2%.<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/speciali/minoranze/Toso_tabarchino.html|tìtulu=La minoranza negata: i Tabarchini|autore=Fiorenzo Toso|situ=Treccani, l'Enciclopedia italiana|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> * In su tzentru de [[Arborea]] ([[Campidanu]] de [[Aristanis]]) su vènetu, arribbadu in sos annos trinta de su Noighentos cun sos immigrados [[Limba veneta|vènetos]] lòmpidos a colonizare su territòriu in cuntzèdidu a issos in cue dae sas polìticas fascistas, est oe in die in regressu forte, remplasadu siat dae su sardu siat dae s'italianu. Fintzas in sa fratzione aligheresa de [[Fertilia|Fertìlia]] sunt predominantes, acanta a s'italianu istandard, sos dialetos de cussa famìlia (finas issos in regressu mannu) introduidos, in su pustisgherra, dae grupos de pròfugos istrianos in unu sostratu [[Ferrara|ferraresu]] chi giai bi fiat. Un'arresonu a banda cheret fatu pro sos duos idiomas chistionados in su nord estremu de s'ìsula, chi pro su chi pertocat a sa linguìstica gràvitant cara a sa [[Còssiga|Còrsica]] e a sa Toscana: sa unu in su nord-est, chi s'est isvilupadu dae una variedade de su [[Toscana|toscanu]] (su corsicanu meridionale) e s'àteru a nord-ovest, influentzadu dae su toscanu/corsicanu e dae su [[Limba lìgure|genovesu]]<ref>Meyer Lübke, ''Grammatica storica della lingua italiana e dei dialetti toscani'', 1927, riduzione e traduzione di M. Bartoli, Torino, Loesher, 1972, p. 216. Sta in Francesco Bruni, ''op. cit''., 1992 e 1996, p. 562</ref>. Sa parte manna de sos istudiosos los cunsìderat chistionadas sardas pro su chi pertocat a sa geografia ma, pro su chi pertocat a sa tipologia issoro, reconnoschent chi faghent parte de su sistema linguìsticu italianu de casta corsicana/toscana pro sintassi, grammàtica e in parte manna fintzas lèssicu.<ref>Floris, Giovanni (1998). ''L'uomo in Sardegna: aspetti di antropobiologia ed ecologia umana'', Sestu, Zonza, p.207</ref> Sèculos de abarrare a curtzu s'unu cun s'àteru ant causadu su fatu chi, intre su sardu e sos dialetos sardu-corsicanos chi faghent parte de s'àrea italiana, b'esserent influèntzias pari-paris, siat fonèticu-sintàticas siat lessicales, chene però chi custa cumportaret s'annuddamentu de sas diferèntzias fundamentales intre sos duos sistemas linguìsticos. Prus a sa minuda, sos chi benint mutidos idiomas sardu-corsicanos sunt: * su [[Gaddhuresu|gadduresu]], chistionadu in s'ala nord-orientale de s'ìsula, est difatis una variante de su [[Limba corsicana|corsicanu meridionale]], connotu dae sos linguistas cun su nùmene de corsicanu-gadduresu. Podet èssere chi s'idioma siat nàschidu a pustis de flussos migratòrios chi, bènnidos dae sa Còrsica, ant investidu sa Gallura dae sa segunda metade, pagu prus o mancu, de su de XIV<ref>Mauro Maxia, Studi sardo-corsi, 2010, p.69</ref> sèculos o, a parre de unos àteros, imbetzes, partende dae su de XVI sèculos<ref>Francesco Bruni, ''op. cit.'', 1992 e 1996. p. 562</ref>. Sa càusa de cussos flussos andat, cun probabilidade, chircada in s'ispupulamentu de sa regione causadu dae maladias, curreras e fogos; b'at però de cunsiderare chi Plìniu su Betzu, in s'òpera sua ''Naturalis Historia'', sinnalat sa presèntzia istòrica de una tribù nuràgica in su nord de sa Sardigna mutida ''[[Cossos|Corsi]]''. * su [[Tataresu|turritanu o tataresu]], faeddadu in [[Tàtari]], [[Portu Turre]], [[Sòssu]], [[Casteddu Sardu]] e a fùrriu de cussos tzentros, at tentu, imbetzes, un'orìgine prus antiga (XII-su de XIII sèculos). Cunservat grammàtica e istrutura de base corsicanu-toscana chi proat s'orìgine cumonale e mercantile sua, ma presentat influèntzias profundas de su sardu logudoresu in su lèssicu e in sa fonètica, in paris a cussas minores de su [[Limba lìgure|lìgure]], de su [[Limba cadelana|catalanu]] e de s'ispagnolu. In sas zonas de difusione de su gadduresu e de su tataresu, sa limba sarda la cumprendet una parte manna de sa populatzione (su 73,6% in Gaddura e su 67,8% in su Turritanu), fintzas si la chistionat una minoria de locutores: su 15,1% in Gaddura (chene sa tzitade de [[Terranoa]], in ue sa sardofonia tenet unu ruolu mannu, ma inclende sas enclaves linguìsticas minores che a [[Luras]]) e su 40,5% in su [[Tataresu|Turritanu]], gràtzias a sas medas ìsulas linguìsticas in ue sos duos idiomas istant paris. === Cumpetèntzia de su sardu a intro de sas àreas linguìsticas diferentes === Custa tàula sinottica est cuntènnida in su raportu, giai tzitadu, de Anna Oppo (curadora), ''Le Lingue dei Sardi. Una Ricerca Sociolinguistica'', commissionadu dae sa Regione Autònoma de Sardigna a sas Universidades de Casteddu e de Tàtari.<ref>[http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_4_20070510134456.pdf Situ de sa Regione Autònoma de sa Sardigna, Anna Oppo (curadora de su raportu finale) e AA. Vàrios (Giovanni Lupinu, Alessandro Mongili, Anna Oppo, Riccardo Spiga, Sabrina Perra, Matteo Valdes), ''Le lingue dei Sardi'', Casteddu, 2007, p. 69]</ref> {| class="wikitable sortable" ! !Ativa !Passiva !Peruna !Totale !Interv. |- |Àrea logudoresòfona |76,0% |21,9% |2,1% |100% |425 |- |Àrea campidanesòfona |68,9% |27,7% |3,4% |100% |919 |- |Tzitade de S'Alighera |23,2% |26,2% |50,6% |100% |168 |- |Àrea sassaresòfona |27,3% |40,5% |32,2% |100% |575 |- |Tzitade de Terranoa |44,6% |38,9% |16,6% |100% |193 |- |Àrea galluresòfona |15,1% |58,5% |26,4% |100% |53 |- |Carluforti e Cala Seda |12,2% |35,6% |52,2% |100% |90 |} == Istòria == === Preistòria e istòria antiga === {{Càstia fintzas|Limba nuraghesa}} Sas orìgines e sa classificatzione de sa limba protosarda o paleosarda non sunt galu connotas cun tzertesa. Unos cantos istudiosos, intre sos cales su linguista [[Isvìtzera|isvìtzeru]] espertu de sos elementos de sostratu Johannes Hubschmid, ant crèidu de pòdere reconnòschere medas istratificatziones linguìsticas in sa Sardigna preistòrica. Custas istratificatziones, chi podent èssere postas in sa cronologia in unu perìodu longu meda chi andat dae s'edade de sa perda a cussa de sos metallos, diant ammustrare, a segunda de sas ricostrutziones propostas dae sos autores diferentes, cosas simigiantes cun sas limbas paleoispànicas (proto-bascu, ibèricu), limbas tirsènicas e su lìgure antigu.<ref>{{Tzita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=26247|tìtulu=Los vocablos en -rr- de la lengua sarda|autore=Mary Carmen Iribarren Argaiz|data=16 abrile 2017|limba=es}}</ref> Fintzas si sa dominatzione de [[Roma]], incumentzada in su 238 a.C., at importadu giai dae deretu in s'amministratzione sa [[limba latina]] in s'ìsula, sa romanizatzione de s'Ìsula est istada lenta meda<ref>«Sardinia was under the control of Carthage from around 500BC. It was conquered by Rome in 238/7 BC, but was isolated and apparently despised by the Romans, and Romanisation was not rapid.» James Noel Adams (9 January 2003). <nowiki>''</nowiki>Bilingualism and the Latin Language<nowiki>''</nowiki>. Cambridge University Press. p. 209. <nowiki>ISBN 9780521817714</nowiki></ref>. si pensat chi sos cuntatos linguìsticos cun sa metròpoli continentale esserent giai acabados dae su de I sèculu a.C.<ref>«Although it is an established historical fact that Roman dominion over Sardinia lasted until the fifth century, it has been argued, on purely linguistic grounds, that linguistic contact with Rome ceased much earlier than this, possibly as early as the first century BC.» Martin Harris, Nigel Vincent (2000). <nowiki>''</nowiki>The Romance languages<nowiki>''</nowiki>. London and New York: Routledge. p. 315</ref> e chi sas limbas pre-romanas chistionadas in Sardigna, intre sas cales su pùnicu, esserent abarradas impreadas galu pro tempus meda. Su pùnicu chi pensat chi l'apant impreadu finas a su de IV sèculos a.C., e su [[Limba nuraghesa|nuràgicu]] finas a su de VII sèculos p.C. in sas populatziones indipendentes de s'àrea montana de sa [[Barbàgia]], ghiadas dae [[Ospitone]], chi ant incumintzadu a impreare su latinu a pustis de sa cunversione a su cristianèsimu.<ref>«The last to use that idiom, the inhabitants of the Barbagia, renounced it in the 7th century together with paganism in favor of Latin, still an archaic substratum in the Sardinian language.» Proceedings, VII Congress, Boulder-Denver, Colorado, August 14-September 19, 1965, International Association for Quaternary Research, Indiana University Press, p. 28</ref><ref group="Nota">Pro su chi pertocat a sa cristianizatzione de s'Ìsula, su Paba Sìmmacu l'aiant batiadu in Roma, e si naraiat chi fiat «''ex paganitate veniens''»; sa conversione de sos ùrtimos paganos sardos, ghiados dae Ospitone, l'at descrita Tertullianu in custa manera: «''Sardorum inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita''». {{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nuoro|limba=it|p=73}}</ref> Sos romanos cunsideraiant sa cultura de sos sardos simigiante a cussa de sos cartaginesos,<ref>«E viceversa gli scrittori romani giudicavano la Sardegna una terra malsana, dove dominava la ''pestilentia'' (la malaria), abitata da popoli di origine africana ribelli e resistenti, impegnati in latrocinia ed in azioni di pirateria che si spingevano fino al litorale etrusco; un luogo terribile, scarsamente urbanizzato, destinato a diventare nei secoli la terra d’esilio per i condannati ''ad metalla''». {{Tzita libru|autore=Attilio Mastino|tìtulu=Storia della Sardegna antica|ed=2|annu=2009|editore=Il Maestrale|limba=it|pp=15-16}}</ref> e prus de totu lu faghiat Tzitzerone, chi ingiuliaiat sos sardos reberdes contra a sos romanos acusende·los de èssere inafidàbiles pro neghe de s'orìgine africana chi issu lis atribuiat<ref group="Nota">{{Tzita web|url=http://www.thelatinlibrary.com/cicero/scauro.shtml|tìtulu=Cicero: Pro Scauro|limba=la|tzitatzione=Fallacissimum genus esse Phoenicum omnia monumenta vetustatis atque omnes historiae nobis prodiderunt. ab his orti Poeni multis Carthaginiensium rebellionibus, multis violatis fractisque foederibus nihil se degenerasse docuerunt. A Poenis admixto Afrorum genere Sardi non deducti in Sardiniam atque ibi constituti, sed amandati et repudiati coloni. [...] Africa ipsa parens illa Sardiniae, quae plurima et acerbissima cum maioribus nostris bella gessit.|atzessu=28 santandria 2015}}</ref>, e ca teniat in òdiu sos portamentos issoro, su fatu chi tennerent in simpatia prus [[Cartàgine]] chi non Roma, e su fatu chi imprearent una limba chi issu non podiat cumprèndere.<ref>{{Tzita libru|autore=Attilio Mastino|tìtulu=Storia della Sardegna antica|editzione=2|annu=2009|editore=Il Maestrale|limba=it|p=16|tzitatzione=Cicerone in particolare odiava i Sardi per il loro colorito terreo, per la loro lingua incomprensibile, per l’antiestetica mastruca, per le loro origini africane e per l’estesa condizione servile, per l’assenza di città alleate dei Romani, per il rapporto privilegiato dei Sardi con l’antica Cartagine e per la resistenza contro il dominio di Roma.}}</ref> Medas raighinas nuràgicas sunt abarradas chene mudas, e in medas casos sunt istados incameradas in su latinu locale (che a ''nur'', chi podet bènnere dae Norace e s'agatat in topònimos che a ''Nurri'', ''[[Nurri|Nurra]]'' e medas àteros); in sa regione de s'ìsula chi at derivadu su nùmene suo dae su latinu ''[[Barbàgia|Barbaria]]'' (in sardu "logu de sos Bàrbaros", lemma comunu a s'antigu ''[[Maghreb|Barberia]]'') sa gente sua at fatu resistèntzia a s'assimilatzione linguìstica e culturale romana pro unu tempus longu meda, e a esèmpiu, in su territòriu de [[Ortzai]], belle su 50% de sos topònimos si podent derivare dae su sostratu linguìsticu protosardu. In paris a sos nùmenes de logu, in s'ìsula bi sunt diversos nùmenes de prantas, animales e formatziones geològicas ligados a sos idiomas indìgenos.<ref name="Lupinu">{{Tzita web|url=http://www.vatrarberesh.it/biblioteca/ebooks/storiadellalinguasarda.pdf|tìtulu=Storia della lingua sarda|autore=Giovanni Lupinu|data=19 abrile 2017|limba=it}}</ref> Nointames, durante sa dominatzione longa romana, su latinu est divenidu in manera graduale sa limba mama de sa parte manna de sos abitantes de s'ìsula. Pro more de custu protzessu profundu de romanizatzione, sa limba sarda de oe est classificada comente a [[Limbas romanzas|limba romanza]] o neolatina, ca tenet caraterìsticas fonèticas e morfològicas prètzisas a su [[Limba latina|latinu clàssicu]].<ref name="Lupinu" /> Unos cantos linguistas pensant chi sa limba sarda moderna siat istada sa prima limba a si partzire dae sas àteras limbas evolvende·si dae su latinu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Huiying|sambenadu=Zhang|annu=2015|tìtulu=From Latin to the Romance languages: A normal evolution to what extent?|rivista=Quarterly Journal of Chinese Studies|volume=3|nùmeru=4|pp=105–111|limba=en|atzessu=2019-02-01|url=http://oec.xmu.edu.cn/qjcs/upload/201502/201502.pdf|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180119120250/http://oec.xmu.edu.cn/qjcs/upload/201502/201502.pdf|dataarchìviu=19 ghennàrgiu 2018|urlmortu=eja}}</ref> [[File:Condaghe_Silki.png|left|thumb|Su [[condaghe]] de Santu Perdu de Silki (1065-1180), iscritu in sardu]] A pustis de sa ruta de s'Imperu romanu de Otzidente e sa parèntesi curtza (80 annos) [[Vàndalos|vandàlica]], sa Sardigna, torrada a conchistare dae Bisàntziu, est intrada in s'Esarcadu de Àfrica. Nointames unu perìodu de belle chimbe sèculos sa [[limba grega]] de sos bizantinos at frunidu in prèstidu a su sardu petzi unas cantas espressiones rituales e formales. Est de annotu, però, s'impreu de s'alfabetu grecu pro iscrìere testos in una limba neolatina che a su sardu.<ref>M. Wescher e M. Blancard, ''Charte sarde de l’abbaye de Saint-Victor de Marseille écrite en caractères grecs'', in "Bibliothèque de l’ École des chartes", 35 (1874), pp. 255–265</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.filologiasarda.eu//files/documenti/pubblicazioni_pdf/bss3/01Soddu-Crasta-Strinna.pdf|tìtulu=Un’inedita carta sardo-greca del XII secolo nell’Archivio Capitolare di Pisa|sambenadu=Soddu|nùmene=Alessandro|limba=it|nùmene2=Paola|sambenadu2=Crasta|nùmene3=Giovanni|sambenadu3=Strinna}}</ref> A pustis de sa conchista de sa [[Sitzìlia]] de sos omayyades, a sos bizantinos fiant abarradas petzi sas [[Ìsulas Baleares|Baleares]] e sa Sardigna, ma essende Costantinòpoli afainada in sa gherra pro chircare de torrare a pigare possessu de sa Sitzìlia e de su meridione de s'Itàlia, totu sos duos acabaddos in sas manos de sos àrabos, aiat acabadu de s'ocupare de s'Ìsula chi, tando, si fiat frunida de cumpetèntias semper prus mannas finas a s'indipendèntzia<ref>{{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=65}}</ref>. === Perìodu giudicale === {{Aprofundimentu|contenuto={{quote |''In nomine Domini amen. Ego iudice [[Marianu I de Torres|Mariano de Lacon]] fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu […]''}}|mann-testu=90%|tìtulu=Estratu de su Privilègiu Logudoresu (1080)<ref>{{Tzita web|url=https://it.wikisource.org/wiki/Privilegio_Logudorese|tìtulu=|situ=https://it.wikisource.org|atzessu=2017-10-01}}</ref>}} Su sardu est istadu, durante su perìodu [[Edade mèdia|medievale]], sa limba ufitziale e natzionale de sos bator [[Judicadu sardu|Giudicados isolanos]], antitzipende in emantzipatzione sas àteras limbas neolatinas.<ref>"La lingua sarda acquisì dignità di lingua nazionale già dall'ultimo scorcio del secolo XI quando, grazie a favorevoli circostanze storico-politiche e sociali, sfuggì alla limitazione dell'uso orale per giungere alla forma scritta, trasformandosi in volgare sardo". Cecilia Tasca (a incuru de), 2003. ''Manoscritti e lingua sarda'', La memoria storica, p.15</ref><ref>"I Sardi inoltre sono i primi fra tutti i popoli di lingua romanza a fare della lingua comune della gente, la lingua ufficiale dello Stato, del Governo…" Puddu, Mario (2002). ''Istoria de sa limba sarda'', Ed. Domus de Janas, Selargius, pg.14</ref><ref>Gian Giacomo Ortu, ''La Sardegna dei Giudici'' p.264, Il Maestrale 2005</ref><ref>Maurizio Virdis, ''Le prime manifestazioni della scrittura nel cagliaritano'', in Judicalia, Atos de su Seminàriu de Istùdios Casteddu 14 nadale 2003, a incuru de B. Fois, Casteddu, Cuec, 2004, pp. 45-54.</ref><ref>Comente rilevat, intre sos àteros, [[Ludovico Antonio Muratori|Muratori]], «''Potissimum vero ad usurpandum in scriptis Italicum idioma gentem nostram fuisse adductam puto finitimarum exemplo, Provincialium, Corsorum atque Sardorum''» ("A nàrrere sa beridade penso, in antis de totu, chi sa gente nostra [italiana] siat istada impuntzada a impreare s'idioma itàlicu in s'iscritura sighende s'esèmpiu de sos bighinos nostros Proventzales, Corsicanos e Sardos") e, a pustis, «''Sardorum quoque et Corsorum exemplum memoravi Vulgari sua Lingua utentium, utpote qui Italis preivisse in hoc eodem studio videntur''» ("Apo ammentadu, intre s'àteru, s'esèmpiu de sos Sardos e de sos Corsicanos, chi ant impreadu sa limba vulgare issoro, che a sos chi in cussu ant pretzèdidu sos Italianos"). Antonio, Ludovico Antonio (1739). ''Antiquitates Italicae Moedii Evi'', Mediolani, t. 2, col.1049</ref> S'etzetzionalidade de sa situatzione sarda, chi un custu est unu casu ùnicu in totu su panorama romanzu, est in su fatu chi custos testos ufitziales los ant iscritos in sardu dae s'incumintzu, escludende su latinu de su totu, a diferèntzia de su chi acontessiat in su matessi perìodu in Frantza, itàlia e Ibèria; su latinu, fintzas si fiat co-ufitziale, l'impreaiant petzi in documentos ligados a raportos cun su continente.<ref>{{Tzita libru|autore=Lorenzo Renzi|autore2=Alvise Andreose|tìtulu=Manuale di linguistica e filologia romanza|annu=2009|editore=Il Mulino|limba=it|pp=256-257|tzitatzione=Un caso unico - e a parte - nel dominio romanzo è costituito dalla Sardegna, in cui i documenti giuridici incominciano ad essere redatti interamente in volgare già alla fine dell'XI secolo e si fanno più frequenti nei secoli successivi. ( [...] ) L'eccezionalità della situazione sarda nel panorama romanzo consiste - come si diceva - nel fatto che tali testi sono stati scritti sin dall'inizio interamente in volgare. Diversamente da quanto succede a questa altezza cronologica (e anche dopo) in Francia, in Provenza, in Italia e nella Penisola iberica, il documento sardo esclude del tutto la compresenza di volgare e latino. (...) il sardo era usato prevalentemente in documenti a circolazione interna, il latino in documenti che concernevano il rapporto con il continente.}}</ref> Sa cussèntzia linguìstica de sa dignidade de su sardu fiat gasi manna de batire, impreende sas paràulas de Livio Petrucci, a un'impreu suo «in un'època in ue non b'aiat nudda de sìmile si podet agatare in sa penìsula» non petzi «in campu giurìdicu» ma fintzas «in cale si siat àteru campu de s'iscritura»<ref>{{Tzita libru|autore=Livio Petrucci|tìtulu=Il problema delle Origini e i più antichi testi italiani, in Storia della lingua italiana|editore=Einaudi|tzitade=Torinu|limba=it|p=58|volume=3}}</ref>. Su sardu, in cussos tempos, teniat unu nùmeru galu prus mannos de arcaismos e latinismos cunfronta a sa limba de oe, s'impreu de caràteres oe abbandonaos e, in medas documentos, una grafia de sa limba iscrita influentzada dae sos influssos de sos iscrivanos, fatu-fatu toscanos, genovesos o catalanos. Fiant pagos sos influssos germànicos, arribados pros su prus semper pro mèdiu de su latinu, e sos arabismos, arribados pro mèdiu de s'influèntzia ibèrica.<ref name="tola11">{{Tzita libru|autore=Salvatore Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende|annu=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|p=11}}</ref> Sos àrabos, difatis, nointames sas medas ispeditziones fatas contra a sa Sardigna, non sunt mai resèssidos a la conchistare e a bi si tramudare a intro, a diferèntzia de su chi est acontèssidu in Sitzìlia.<ref>{{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=180}}</ref> [[Dante Alighieri]], in su De vulgari eloquentia suo (1303-1305), nde chistionat e nde bogat a sos sardos in manera crìtica, a rigore no italianos (''Latii''), fintzas in manera superfitziale paret chi si potzant pònnere in paris a issos,<ref name=":4">[http://www.thelatinlibrary.com/dante/vulgar.shtml ''Dantis Alagherii De Vulgari Eloquentia Liber Primus'', The Latin Library]: ''Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur.'' (Lib. I, XI, 7)»</ref><ref name=":5">[https://web.archive.org/web/20180411132837/http://www.classicitaliani.it/dante/prosa/vulgari_ita.htm ''De Vulgari Eloquentia'', parafrasi e note a cura di Sergio Cecchin. Edizione di riferimento: ''Opere minori di Dante Alighieri, vol. II, UTET, Torino 1986'']: «…Eliminiamo anche i Sardi (che non sono Italiani, ma sembrano accomunabili agli Italiani) perché essi soli appaiono privi di un volgare loro proprio e imitano la "gramatica" come le scimmie imitano gli uomini: dicono infatti "domus nova" e "dominus meus".»</ref> ca a parre suo issos ebbia fiant privos de unu vulgare issoro pròpiu e chistionaiant su latinu imitende·nde sa "gramatica" «comente sas monincas ìmitant a sos òmines: narant difatis ''domus nova'' e ''dominus meus''».<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":6">{{Tzita web|url=https://people.unica.it/marinellalorinczi/files/2007/06/11-dantesardo2000.pdf|tìtulu=La casa del signore. La lingua sarda nel De vulgari eloquentia|sambenadu=Lőrinczi|nùmene=Marinella|data=2007-06-28|limba=it|atzessu=2021-07-27}}</ref> Custa afirmatzione in realidade est una prova chi su sardu in cussos tempos si fiat giai evòlvidu in manera autònoma dae su latinu, e fiat giai devènnidu una "isfinge"<ref name="tola11" />, una limba chi non cumprendiat belle nemos francu sos isolanos. Famados sunt duos versos de su de XII sèculos atribuidos a su trovadore proventzale Rambaldo de Vaqueiras, chi in su poema suo ''Domna, tant vos ai preiada'' paragonat su sardu a su tedescu e a su [[Limba bèrbera|bèrberu]]: «''Non t'entend plui de unu [[Limba tedesca|Todesco]] / Sardesco o Barbarì''» (lett. "Non ti cumprendo prus de unu tedescu / o sardu o bèrberu")<ref>[http://www.rialto.unina.it/RbVaq/392.7(Saviotti).htm Domna, tant vos ai preiada (BdT 392.7), vv. 74-75]</ref><ref>Leopold Wagner, Max. [http://ir.nmu.org.ua/bitstream/handle/123456789/118720/655bf1c05b3e99f095c9edecc51f53a3.pdf?sequence=1 ''La lingua sarda'', a cura di Giulio Paulis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160126223757/http://ir.nmu.org.ua/bitstream/handle/123456789/118720/655bf1c05b3e99f095c9edecc51f53a3.pdf?sequence=1|data=26 ghennàrgiu 2016}} - Ilisso, pp.78</ref><ref>Salvi, Sergio. ''Le lingue tagliate: storia delle minoranze linguistiche in Italia'', Rizzoli, 1975, p. 195</ref><ref>Salvi, Sergio. ''Le lingue tagliate: storia delle minoranze linguistiche in Italia'', Rizzoli, 1975, p. 195</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Alberto Varvaro|tìtulu=Identità linguistiche e letterarie nell'Europa romanza|editore=Salerno Editrice|tzitade=Roma|limba=it|p=231|isbn=8884024463}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://taban.canalblog.com/archives/2013/10/27/28302736.html|tìtulu=Le sarde, une langue normale|situ=taban.canalblog.com|data=2013-10-27|limba=fr|atzessu=2020-07-29}}</ref> e cussos de su [[Firenze|fiorentinu]] Fazio degli Uberti (su de XIV sèculos) chi, in su ''Dittamondo'', iscriet de sos sardos: «''una gente che niuno non la intende / né essi sanno quel ch'altri pispiglia''» (lett. "una gente chi nemos cumprendet / nen issos cumprendent su chi sos àteros murmutant").<ref name=":6" /><ref>Dittamondo III XII 56 ss.</ref> Su geògrafu Muhammad al-Idrisi, chi at traballadu in [[Palermo]] in sa corte de su rei Rugeru II, at iscritu, in s'òpera sua ''Kitab Nuzhat al-mushtāq fi'khtirāq al-āfāq'' ("Su libru de sos biàgios praghiles in terras a tesu" o, fintzas, "Su libru de Rugeru") chi «sos sardos sunt de genia Rūm Afāriqah (latina de Àfrica), berberizantes; disdignant su cuntatu cun cale si siat àtera natzione de Rūm: sunt gente de propòsitu e balente, chi non lassat mai sas armas»<ref>{{Tzita web|url=http://eprints.uniss.it/1055/|tìtulu=Sardinia in Arabic sources|sambenadu=Contu|nùmene=Giuseppe|volume=3|pp=287-297|tzitatzione=Wa ahl Ğazīrat Sardāniya fī aṣl Rūm Afāriqa mutabarbirūn mutawaḥḥišūn min ağnās ar-Rūm wa hum ahl nağida wa hazm lā yufariqūn as-silāḥ|publicatzione=Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Università di Sassari|annu=2003 pubbl. 2005|issn=1828-5384|atzessu=2021-07-27|dataarchìviu=2017-10-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171011061541/http://eprints.uniss.it/1055/|deadurl=yes}}</ref><ref>Tradutzione in italianu frunida dae [[Michele Amari]]: «I sardi sono di schiatta RUM AFARIQAH (latina d'Africa), berberizzanti. Rifuggono (dal consorzio) di ogni altra nazione di RUM: sono gente di proposito e valorosa, che non lascia mai l'arme.» Nota di Mohamed Mustafa Bazama: «Questo passo, nel testo arabo, è un poco differente, traduco qui testualmente: "gli abitanti della Sardegna, in origine sono dei Rum Afariqah, berberizzanti, indomabili. Sono una (razza a sé) delle razze dei Rum. [...] Sono pronti al richiamo d'aiuto, combattenti, decisivi e mai si separano dalle loro armi (intende guerrieri nati).» {{Tzita libru|autore=Mohamed Mustafa Bazama|tìtulu=Arabi e sardi nel Medioevo|annu=1988|editore=Editrice democratica sarda|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=17, 162}}</ref><ref>Àtera traduzione de su passu in àrabu: «I sardi, popolo di razza latina africana piuttosto barbaro, che vive appartato dal consorzio delle altre genti latine, sono intrepidi e risoluti; essi non abbandonano mai le armi.» {{Tzita libru|autore=Al Idrisi, traduzione e note di Umberto Rizzitano|tìtulu=Il Libro di Ruggero. Il diletto di chi è appassionato per le peregrinazioni attraverso il mondo|annu=2008|editore=Flaccovio Editore|tzitade=Palermo|limba=it}}</ref><ref>Mastino, Attilio (2005). ''Storia della Sardegna antica'', Edizioni Il Maestrale, p.83</ref>. Difatis su sardu fiat pertzepidu, tando, comente simigiante meda a sos dialetos latinos chi impreaiant in su tempus coladu sos bèrberos cristianos in s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica de su Nord]], <ref>[[Paolo Pompilio]] (1455-91): «{{lang|lat|ubi pagani integra pene latinitate loquuntur et, ubi uoces latinae franguntur, tum in sonum tractusque transeunt sardinensis sermonis, qui, ut ipse noui, etiam ex latino est}}» ("ove gli abitanti parlano un latino quasi intatto e, quando le parole latine si corrompono, passano allora ai suoni e tratti della lingua sarda, che, da quanto ne so, deriva anch'essa dal latino")». Citato in {{Tzita libru|autore=Michele Loporcaro|editore=Oxford University Press|p=48|anno=2015|titolo=Vowel Length from Latin to Romance}}</ref> dende crèditu a sa teoria chi su latinu vulgare de s'Àfrica e de sa Sardigna tennerent parallelismos medas non petzi pro more de afinidades ètnicas antigas ma fintzas pro su passadu polìticu comunu a intro de s'Esarcadu de s'Àfrica<ref>«Non vi è dubbio che vi erano rapporti più stretti tra la latinità dell'Africa settentrionale e quella della Sardegna. Senza parlare della affinità della razza e degli elementi libici che possano ancora esistere in sardo, non bisogna dimenticare che la Sardegna rimase, durante vari secoli, alle dipendenze dell'esarcato africano». Wagner, M. (1952). ''Il Nome Sardo del Mese di Giugno (Lámpadas) e i Rapporti del Latino d'Africa con quello della Sardegna''. Italica, 29(3), 152. doi:10.2307/477388</ref>. Sa comunàntzia sarda e africana de unas cantas paràgulas raras meda, si non ancantes de su totu, in su restu de su panorama romanzu, che a ''acina'' (àghina), ''pala'' (pala), o fintzas ''spanus'' in su latinu africanu e su sardu ''spanu'' ("spanu/ispanu"), diat costituire sa proa, a parre de J. N. Adams, de su fatu chi una cantidade de annotu de su vocabolàriu esseret, in cussos tempos, cumpartzida intre s'Àfrica e sa Sardigna<ref>{{Tzita libru|nùmene=J.N.|sambenadu=Adams|tìtulu=The Regional Diversification of Latin 200 BC - AD 600|url=https://books.google.com/books?id=yu9zSREo0bkC|annu=2007|editore=Cambridge University Press|limba=en|p=576|isbn=978-1-139-46881-7}}</ref>. Chistionende semper de lèssicu, Wagner osservat comente su nùmene sardu pro sa galassia nostra, su [[Camminu de paza|Caminu de sa pàgia]] (fintzas ''Bia de sa Pàgia'', ''(b)ía de sa báza'' o ''(b)ía de sa bálla'') siat diferente dae totu su restu de su panorama romanzu e s'agatet imbetzes in sas limbas bèrberas<ref>{{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=10|tzitatzione=Wagner prospetta l’ipotesi che la denominazione sarda, identica a quella berbera, sia una reminiscenza atavica di lontane tradizioni comuni e così commenta (p. 277): "Parlando delle sopravvivenze celtiche, dice il Bertoldi: «Come nell’Irlanda odierna, anche nella Gallia antica una maggiore cedevolezza della “materia” linguistica, suoni e forme, rispetto allo “spirito” che resiste più tenace». Questo vale forse anche per la Sardegna; antichissime usanze, superstizioni, leggende si mantengono più saldamente che non i fugaci fenomeni linguistici".}}</ref>. Su primu documentu iscritu in ue cumparent elementos de sa limba sarda est de su 1065, s'atu de lassa fatu dae Barisone I de Torres indiritzadu a s'abate Desiderio pro de s'abbadia de Montecassinu, connotu fintzas che a Carta de Nicita.<ref>Archivio Cassinense Perg. Caps. XI, n. 11 " e "TOLA P., Codice Diplomatico della Sardegna, I, Sassari, 1984, p. 153</ref><ref>[http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/bss2/01Strinna.pdf Giovanni Strinna, ''La carta di Nicita e la clausula defensionis'']</ref> [[File:Pag1_carta_delogu.jpg|left|thumb|Sa de una pàgina de sa Carta de Logu de Arbaree]] Àteros documentos de annotu mannu sunt sos [[Condaghe|Condaghes]], sa Carta de Orzocu (1066/1073), su [[Privilegio logudorese|Privilègiu Logudoresu]] (1080-1085) cunservadu in s'Archìviu de Istadu de Pisa, sa Prima Carta casteddaja (1089 o 1103) bènnida de sa crèsia de Santu Sadurnu in sa diòtzesi de Casteddu e, paris a sa Segunda Carta Marsigliesa, como cunservada in sos Archìvios Dipartimentales de sas Bouches-du Rhone in [[Marsiglia|Marsìglia]]<ref group="Nota">''E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu…''</ref>, in paris a unu autu (1173) intre su Pìscamu de Civita Bernardo e Beneitu, chi tando fiat amministradore de s'Òpera de sa Crèsia majore de Pisa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.archiviogiuridico.it/collane/La_Carta_di_Orzocco.pdf|tìtulu=Corrado Zedda, Raimondo Pinna, (2009) ''La Carta del giudice cagliaritano Orzocco Torchitorio, prova dell'attuazione del progetto gregoriano di riorganizzazione della giurisdizione ecclesiastica della Sardegna. Collana dell'Archivio storico e giuridico sardo di Sassari. Nuova serie, 10 Todini, Sassari''.|atzessu=2 santugaine 2017|dataarchìviu=2016-03-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160304225546/http://www.archiviogiuridico.it/collane/La_Carta_di_Orzocco.pdf|deadurl=yes}}</ref><ref group="Nota">Unu cantzu: '' In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (…. ….)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (…) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(….)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (…….)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(……..)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(…..)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (….) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T. ''</ref><ref group="Nota">Unu cantzu: '' Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas… et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro…. essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ……. Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu …….. e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio ''</ref> [[File:Statuti_Sassaresi_XIV_century_1a.png|thumb|[[Istatutos Tataresos]]]] Sos [[Istatutos Tataresos]] (1316) e cussos de [[Casteddu Sardu]] (c. [[1334]]), iscritos in una grafia chi oe diamus pòdere bìdere simigiante che a cussa logudoresa, sunt un'àteru esèmpiu de importu de documentatzione linguìstica de sa Sardigna setentrionale e de sa Tàtari cumonale<ref group="Nota">Unu cantzu: '' Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari… ''</ref>; est infines giustu a mentovare sa ''[[Carta de Logu]]''<ref group="Nota">Inoghe, a esèmpiu, est riportadu unu cantzu chi chistionat de sa pena pro sos istùpros: ''XXI CAPIDULU - De chi levarit per forza mygeri coyada. - Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro levarilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.''</ref><ref>[http://www.nuraghe.eu/cartadelogu/ Testu intreu]</ref> de su [[Judicadu de Arbaree|Regnu de Arborea]] (1355-1376), chi est abarrada in vigore finas a su 1827. Fintzas si sos testos chi sunt arribados finas a nois beniant dae tretos a tesu meda s'unu cun s'àteru, che a su nord e a su sud de s'Ìsula, su sardu tando fiat omogèneu meda<ref name="tola17">{{Tzita libru|autore=Salvatore Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende|annu=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|p=17}}</ref>: fintzas si sas diferèntzias ortogràficas intre sas iscrituras logudoresas e campidaneas s'incumintzaiant a si bìdere, su Wagner notaiat, in custu perìodu «s'unidade originària de sa limba sarda»<ref>{{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=84|tzitatzione=Ma, prescindendo dalle divergenze stilistiche e da altri particolari minori, si può dire che la lingua dei documenti antichi è assai omogenea e che, ad ogni modo, l’originaria unità della lingua sarda vi si intravede facilmente}}</ref>. Paolo Merci b'agatat una «uniformidade larga», gasi comente Antonio Sanna e Ignazio Delogu, chi narat chi est istada sa bida comunitària a batire sa limba sarda a foras dae s'influssu de sos localismos<ref name="tola17" />. A su chi narat Carlo Tagliavini, in s'Ìsula si fiat formende una koinè illustre basada in subra de su modellu ortogràficu logudoresu<ref>{{Tzita libru|autore=Carlo Tagliavini|tìtulu=Le origini delle lingue neolatine|annu=1964|editore=Patron|tzitade=Bologna|limba=it|p=450}}</ref>. A pustis de s'iscumparta de su [[Judicadu de Càlaris|giudicadu de Casteddu]] e de cussu de [[Judicadu de Gaddura|Gaddura]] in sa de duas metades de su de XIII sèculos, in sos ex-territòrios giudicales rùidos in suta de su domìniu de sos de sa Gherardesca e de sa [[Repùblica de Pisa|Repùbblica de Pisa]], a parre de Eduardo Blasco Ferrer bi diat èssere istada una prima frammentatzione de su sardu, cun unu protzessu de toscanizatzione manna de sa limba locale.<ref name="books.google.com">{{Tzita libru|nùmene=Eduardo Blasco|sambenadu=Ferrer|tìtulu=Storia linguistica della Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=S0Us0DqE79MC|data=1984-01-01|editore=Walter de Gruyter|ISBN=978-3-11-132911-6}}</ref> In su setentrione de sa Sardigna, imbetzes, sunt istados sos genovesos a impònnere s'influèntzia issoro, siat pro mèdiu de sa nobilia sardu-genovesa de [[Tàtari]], siat pro mèdiu de sos membros de sa famìlia Doria chi, fintzas a pustis de s'annessione de s'ìsula a banda de sos catalanu-aragonesos, ant cunservadu sos fèudos issoro de [[Casteddu Sardu]] e Monteleone che a vassallos de sos soberanos de sa [[Corona de Aragona]].<ref>Francesco Bruni (direttore), ''op. cit., vol. II, p. 582''</ref> Sa primu crònaca redatzionada in ''limba sive ydiomate sardu''<ref>Antonietta Orunesu, Valentino Pusceddu (a cura di). ''Cronaca medioevale sarda: i sovrani di Torres'', 1993, Astra, Quartu S.Elena, p. 11</ref> benit dae sa de duas metades de su de XIII sèculos e sighit sos istilemas tìpicos de su perìodu. Su manuscritu, redatadu dae un'anònimu e cunservadu, oe, in s'Archìviu de Istadu de Torinu, tenet su tìtulu de ''Condagues de Sardina'' e sighit sos fatos de sos Giùighes de su [[Judicadu de Torres|Giudicadu de Torres]]; s'ùrtima editzione crìtica de sa crònaca diat èssere istada torrada a publicare, in su 1957, dae Antoni Sanna. Sa polìtica èstera de su giudicadu de Arborea, indiritzada a unificare su restu de s'ìsula in suta de su regnu suo<ref>Custu indiritzu polìticu, chi s'est bidu in atzione durante sa gherra sardu-catalana longa meda, fiat giai craru in su 1164 durante sa regèntzia de [[Barisone I de Lacon-Serra]], chi teniat unu sigillu cun iscritziones chi fiant "sardistas" in manera crara (Casula, Francesco Cesare. ''La scrittura in Sardegna dal nuragico ad oggi'', Carlo Delfino Editore, p.91) ''Baresonus Dei Gratia Rei Sardiniee'' ("Barisone, pro gràtzia de Deus Re de Sardigna") e ''Est vis Sardorum pariter regnum Populorum'' ("Est sa fortza de sos Sardos a su matessi livellu de su regnu de sos Pòpulos").</ref><ref name="Salviar">"I sardi di Arborea si allearono ai catalani per cacciare gli italiani. I pisani, battuti, lasciarono l'isola nel 1326. I genovesi seguirono la stessa sorte nel 1348. La nuova dominazione innesca però una sorta di rudimentale sentimento nazionale isolano. I sardi, cacciati finalmente i vecchi dominatori (gli italiani) intendono cacciare anche i catalani. Mariano IV di Arborea vuole infatti unificare l'isola sotto il suo scettro e impegna a tal punto le forze catalane che Pietro IV di Aragona è costretto a venire di persona nell'isola al comando di un nuovo esercito per consolidare la sua conquista". Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.179</ref> e a preservare s'indipendèntzia sua dae influèntzias istràngias, est colada intre una positzione de alleàntzia cun sos aragonesos in funtzione antipisana a una, de sensu contràriu, antiaragonesa, instaurende unos cantos ligàmenes culturale cun sa traditzione italiana.<ref>Francesco Cesare Casula, ''Cultura e e scrittura nell'Arborea al tempo della Carta de Logu, ''in ''Il mondo della Carta de Logu, ''Casteddu, 1979, 3 libros, p. 71-109</ref> Sa contrapositzione polìtica intre su giudicadu de Arborea e sos soberanos aragonesos, devènnidos egèmones in Sardigna, s'est manifestada fintzas cun s'adotzione de unos cantos mollos culturales toscanos, che a unos cantos mòdulos linguìsticos in s'Aristanesu e s'"Istile de s'Incarnatzione pisana", architetura militare e religiosa.<ref>Francesco Bruni (direttore), ''op. cit.'', vol. II, 1992 e 1996, p. 584-585</ref> Nointames cussu, in lìnia cun sa polìtica èstera sua, su giudicadu s'est distìnghidu pro medas innovatziones, che a una casta de iscritura cantzelleresca (sa gòtica cantzelleresca arborensa) e pro una durita a si sutapònnere tropu a s'influssu de culturas furisteras, madurada in sa consièntzia de una identidade autòctona, ètnica, antropològica, culturale e linguìstica sua.<ref>Ferrer, Eduardo Blasco (1984). ''Storia linguistica della Sardegna'', Niemeyer, Tübingen, p.132.</ref> In cada manera, una carchi influèntzia italiana est pòdida abarrare in su giudicadu arborense pro more de sa presèntzia, in cue, de unos cantos notàios, giuristas e mèigos bènnidos dae s'Itàlia, e de unos cantos òmine de armas toscanos a cabu de milìtzias locales, che a Cicarello de Montepulciano e Giuliano de Massa. === Perìodu ibèricu e aragonesu-ispagnolu === S'infeudamentu de sa Sardigna fatu dae su paba Bonifacio VIII in su 1297, chene tènnere contu de sas realidades istatuales giai in cue, at batidu a sa fundatzione nominale de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]]. Una fase longa de gherras intre [[Judicadu de Arbaree|Arborea]] e [[Corona de Aragona|Aragonesos]], acabada cun sa vitòria definitiva de custos ùrtimos in [[Battalla de Seddori|Seddori]] in su 1409 e sa rinùntzia de sos deretos de sutzessione [[Judicadu de Arbaree|arboresos]] a banda de [[Gulliermu de Arbarea|Gullielmu III de Narbona]], at marcadu sa fine de s'indipendèntzia sarda; ant neutralizadu in manera sistemàtica cada fogu de rebellia antiaragonesa, che a s'abbolotu indipendentista de [[S'Alighèra|S'Alighera]] in su 1353 e [[Batalla de Macumere|cussu de Macumere]] in su 1478, a pustis de su cale s'ìsula l'ant partzida arbitrariamente in duos Cabos de pertenèntzia iscrobada. S'assimilatzione a pustis de sa conchista de s'ìsula at investidu cada aspetu de sa sotziedade; su catalanu, sa limba prus difùndida in sa [[Corona de Aragona]], at pigadu difatis su status de limba egèmone, in una cunditzione diglossica in ue su sardu (fintzas si non fiat iscumpartu de su totu dae s'impreu ufitziale: sa ''Carta de Logu'' matessi su Parlamentu l'at estèndida a totu s'ìsula in su 1421) fiat limitadu, in sa bida pùblica e intelletuale, a una positzione segundària: sos dialetos sardos chistionados in su [[Cabu de giossu|cabu de suta]] ant subidu una sèrie de prèstidos dae s'idioma dominante in nùmeru tale de creare in [[Casteddu]], in ue su catalanu at achidadu in manera intrea a su sardu, espressiones idiomàticas che a "''Non scit su catalanu''" ("No ischit su [[Limba cadelana|catalanu]]") pro indicare una persone chi no ischiat comente s'espressare in manera curreta.<ref name="fara">«[I Sardi] parlano una loro lingua peculiare, il sardo, sia in versi che in prosa, e questo in particolare nel Capo del Logudoro ove è più pura, più ricca ed elegante. E giacché sono immigrati qui, e ogni giorno ve ne giungono altri per praticarvi il commercio, molti spagnoli (tarragonesi o catalani) e italiani, si parlano anche le lingue spagnola (tarragonese o catalana) e quella italiana, sicché in un medesimo popolo si dialoga in tutti questi idiomi. I Cagliaritani e gli Algheresi si esprimono però, in genere, nella lingua dei loro maggiori, cioè il catalano, mentre gli altri conservano quella autentica dei Sardi.» Testo originale: «[Sardi] Loquuntur lingua propria sardoa, tum ritmice, tum soluta oratione, praesertim in Capite Logudorii, ubi purior copiosior, et splendidior est. Et quia Hispani plures Aragonenses et Cathalani et Itali migrarunt in eam, et commerciorum caussa quotidie adventant, loquuntur etiam lingua hispanica et cathalana et italica; hisque omnibus linguis concionatur in uno eodemque populo. Caralitani tamen et Algharenses utuntur suorum maiorum lingua cathalana; alii vero genuinam retinent Sardorum linguam.» [[Giovanni Francesco Fara|Fara, Francesco Giovanni]] (1580). ''De Rebus Sardois'', ''De natura et moribus Sardorum'', 1835-1580, Torino, p.51. Traduzione di Giovanni Lupinu da Ioannis Francisci Farae (1992-1580), ''In Sardiniae Chorographiam'', v.1, "Sulla natura e usi dei Sardi", Gallizzi, Sassari.</ref><ref group="Nota">È da notare che Cagliari, come d'altronde Alghero, subì un processo di ripopolamento a opera degli aragonesi (Francesco C. Casula, ''La storia di Sardegna'', 1994, p.424).</ref> S'abogadu Sigismondo Arquer, autore de sa ''Sardiniae brevis historia et descriptio'' (su paràgrafu relativu a sa limba de cust'òpera diat èssere istadu pagu prus o mancu pigadu fintzas dae Conrad Gessner in su suo "In subra de sas limbas diferentes in impreu in sas vàrias natziones de su globu"), cunsertat cun [[Giovanni Francesco Fara|Giuanne Frantziscu Fara]] in su referire chi su catalanu e s'ispagnolu esserent faeddados in sas tzitades, mascamente dae sos burghesos minores e dae su cleru, e su sardu in su restu de su Regnu.<ref>Gessner, Conrad (1555). [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k938671 De differentiis linguarum tum veterum tum quae hodie apud diversas nationes in toto orbe terraru in usu sunt], Sardorum lingua: pp. 66-67</ref><ref>[http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/cfsarquer/05edizione.pdf Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). ''Sardiniae brevis historia et descriptio'', CUEC, pg.30-31, ''De Sardorum Lingua''].. «certamente i sardi ebbero un tempo una lingua propria, ma poiché diversi popoli immigrarono nell'isola e il suo governo fu assunto da sovrani stranieri (vale a dire da Latini, pisani, genovesi, spagnoli e africani), la loro lingua fu pesantemente corrotta, pur rimanendo un gran numero di vocaboli che non si ritrovano in alcun idioma. Ancor oggi essa conserva molti vocaboli della parlata latina. […] È per questo che i sardi, a seconda delle zone, parlano in maniera tanto diversa: appunto perché ebbero una dominazione così varia; ciò nonostante, fra loro si comprendono perfettamente. In questa isola vi sono comunque due lingue principali, una che si usa nelle città e un'altra che si usa al di fuori delle città: i cittadini parlano comunemente la lingua spagnola, tarragonese o catalana, che appresero dagli ispanici, i quali ricoprono in quelle città la gran parte delle magistrature; gli altri, invece, conservano la lingua genuina dei sardi.» Testo originale: «Habuerunt quidem Sardi linguam propriam, sed quum diversi populi immigraverint in eam atque ab exteris principibus eius imperium usurpatum fuerit, nempe Latinis, Pisanis, Genuensibus, Hispanis et Afris, corrupta fuit multum lingua eorum, relictis tamen plurimis vocabulis, quae in nullo inveniuntur idiomate. […] Hinc est quod Sardi in diversis locis tam diverse loquuntur, iuxta quod tam varium habuerunt imperium, etiamsi ipsi mutuo sese recte intelligant. Sunt autem duae praecipuae in ea insula linguae, una qua utuntur in civitatibus, et altera qua extra civitates. Oppidani loquuntur fere lingua Hispanica, Tarraconensi seu Catalana, quam didicerunt ab Hispanis, qui plerumque magistratum in eisdem gerunt civitatibus: alii vero genuinam retinent Sardorum Linguam.» [http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/cfsarquer/05edizione.pdf Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). ''Sardiniae brevis historia et descriptio'', CUEC, pg.30-31, ''De Sardorum Lingua'']</ref> Sos [[Gesuitas]], chi ant fundadu unos cantos collègios in [[Tàtari]] (1559), [[Casteddu]] (1564), [[Igrèsias]] (1578) e [[S'Alighèra|S'Alighera]] (1588), in s'incumintzu ant promòvidu una polìtica linguìstica de suportu a su sardu, ma a pustis l'ant mudada in manera lestra cara a s'ispagnolu. Ant contribuidu a sa difusione populare de su catalanu sas làudes religiosas in onore de Maria e de sos santos, sos ''goigs'' (dae ue benit su tèrmine gosos, in unas cantas biddas pronuntziadu gòcius). S'influèntzia de su toscanu, intre su de XIV e su de XV sèculos, s'est manifestada in su [[Logudoro]], siat in carchi documentu ufitziale, siat che a limba literària: s'internatzionalizatzione europea de su Rinaschimentu italianu, partinde dae su de XVI sèculos, diat àere, difatis, torradu a allùghere, in unos cantos autores plurilìngues, su riellu pro sa cultura italiana, manifestende·si mescamente in s'impreu agiuntivu de cussa limba, in manera parallela a su sardu e a cussas ibèricas. In sos matessi sèculos o in època pagu a pustis, fintzas pro more de sa difusione progressiva de su cursu in Gaddura e fintzas in zonas mannas de sa Sardigna nord-otzidentale, cosa de sa cale amus chistionadu in antis, su logudoresu setentrionale at assùmidu unas cantas caraterìsticas fonèticas (palatalizatzione e sonos fricativos-palatalizados) dèpidas a su cuntatu cun s'àrea linguìstica toscana (''sic'').<ref>Max Leopold Wagner, ''op. cit.'', 1951, p. 391 e Antonio Sanna, ''Il dialetto di Sassari'', Cagliari, Trois, 1975, p. 18 e seg. Entrambi sono in Frandesco Bruni, ''op. cit''., 1992 e 1996, p. 562</ref> In custu primu perìodu ibèricu tenimus una documentatzione iscrita de sa limba sarda tantu in literadura cantu in atos notariles, essende s'idioma prus difùndidu e chistionadu, chi però esplicat bene s'influèntzia ibèrica. In su de XV sèculos [[Antonio Cano|Antoni Cano]] (1400-1476) at iscritu ''Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu'' (publ. 1557), una de sas òperas literàrias prus antigas in limba sarda, e fintzas una de sas chi sunt prus de annotu pro su chi pertocat a s'aspetu filològicu de cussos tempos.<ref name="Prothu">{{Tzita web|url=http://www.filologiasarda.eu/pubblicazioni/pdf/cfsmanca/03edizione.pdf|tìtulu=Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu|atzessu=30 làmpadas 2018}}</ref> In su 1479 su regnu de Castìglia e su de Aragona si sunt aunidos. Custa unificatzione, de caràtere dinàsticu ebbia, no at tentu efetos de annotu pro su chi pertocat a sa linguìstica, a su nessi finas a s'incumintzu de su de XVII sèculos. Su castiglianu o ispagnolu, difatis, at tardadu meda a s'impònnere comente limba ufitziale de s'Ìsula e no est essidu mai a foras de sas làcanas de sa literadura e de s'istrutzione: finas a su 1600 sos editos ufitziales los publicaiant mescamente in catalanu, e petzi dae su 1602 a in antis ant incumentzadu a impreare fintzas su castiglianu, chi diat èssere divenidu una limba ufitziale de s'ìsula in su 1643.<ref>Max Leopold Wagner, ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke Verlag, 1951. p. 185. Istat in Francesco Bruni, ''op. tzit.''. 1992 e 1996. p. 584</ref><ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref> Petzi tando sa Sardigna est intrada de su totu in s'òrbita linguìstica ispagnola. S'ispagnolu, o castiglianu, s'est afirmadu duncas a tardu, e est abarradu una limba elitària ligadas a sos campos de sa literadura e de s'imparu, a diferèntzia de su catalanu, chi at tentu una fortza de propagatzione manna bastante pro si nche intrare a intro de sa parte manna de sas cussòrgias de sa Sardigna tzentrale e meridionale e in unas cantas àreas de cussa setentrionale (ma de seguru no in su capìtulu de Tàtari, in ue sos atos ufitziales los ant iscritos in sardu logudoresu finas a su 1649<ref>Francesco Bruni, ''op. cit.'', 1992 e 1996, p. 584</ref>, sos cuntratos de apaltu in castiglianu dae su 1610<ref name="lopor">{{Tzita libru|autore=Michele Loporcaro|tìtulu=Profilo linguistico dei dialetti italiani|annu=2009|editore=Editori Laterza|limba=it|p=9}}</ref> e sos istatutos de unas cantas cunfrarias tataresos in italianu<ref>Semus chistionende de s'istatutu de sa Cunfaria de su SS. Sacramentu, fundada in su [[1639]] e de sa costitutzione de sa de sos Tzeracos de Maria. Francesco Bruni, ''op. tzit.'', 1882 e 1996, p. 591</ref>), resistinde a forte meda in sos atos pùblicos e in sos libros de batiare. Nointames custu, sos istudiosos sardos de s'època connoschiant bene a beru s'ispagnolu, e diant àere iscritu tantu in ispagnolu cantu in sardu finas a su de XIX sèculos; [[Vissente Bacallar Sanna]], pro esempru, est istadu unu de sos fundadores de sa Real Academia Española<ref>{{Tzita web|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4228285/20150124/vicenc-bacallar-sard-botifler-origens-real-academia-espanola.html|tìtulu=Vicenç Bacallar, el sard botifler als orígens de la Real Academia Española|situ=VilaWeb.cat|limba=ca|atzessu=2020-07-29}}</ref>. In su de XVI sèculos, su sardu at connotu una prima rinàschida literària. S'òpera ''Rimas Spirituales'' de su literadu [[Hieronimu Araolla|Giròmine Araolla]], tataresu chi at iscritu in sardu, castiglianu e italianu, si poniat su còmpitu de "''magnificare et arrichire sa limba nostra sarda''", a sa matessi manera de su chi sos poetas [[ispagnolos]], [[frantzesos]] e italianos aiant fatu pro sa limba issoro,<ref name="araolla">{{Tzita libru|autore=Rebecca Posner, John N. Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|annu=1993|editore=De Gruyter Mouton|limba=en|p=286|tzitatzione=First attempts at national self-assertion through language date back to the 16th century, when G. Araolla, a speaker of Sassarese, wrote a poem intended to enrich and honour the Sardinian language.}}</ref><ref group="Nota">Ìntzipit de ''Lettera al Maestro'' in "La Sardegna e la Corsica", a incuru de Ines Loi Corvetto, Torinu, UTET Libreria, 1993: ''Semper happisi desiggiu, Illustrissimu Segnore, de magnificare, & arrichire sa limba nostra Sarda; dessa matessi manera qui sa naturale insoro tottu sas naciones dessu mundu hant magnificadu & arrichidu; comente est de vider per isos curiosos de cuddas.''</ref> sighende ischemas giai collaudados (es. ''a Deffense et illustration de la langue françoyse'', ''il Dialogo delle lingue''): gasi, pro sa prima borta, est istada posta sa chi mutint "chistione de sa limba sarda", a pustis aprofundida dae medas àteros autores.LSAraolla èestaistadu fintzas su primu autore sardu a ligare sa paràula "limba" cun "natzione", chene l'iscrìere in manera crara ma cunsiderende·lu comente òviu, bidende sa 2naturalesa" cun sa cale sos autores de natziones diferentes si dèdicant a una literadura natzionale issoro<ref>{{Tzita libru|autore=Ignazio Putzu, Gabriella Mazzon|tìtulu=Lingue, letterature, nazioni. Centri e periferie tra Europa e Mediterraneo|annu=2013|editore=Franco Angeli Edizioni|limba=it|p=597|tzitatzione=Intendendo esservi una "naturalità" della lingua propria delle diverse "nazioni", così come v'è la lingua naturale della "nazione sarda", espressione, quest'ultima, non usata ma ben sottintesa.}}</ref>. [[Antoni Lo Frasso]], poeta naschidu in [[S'Alighèra|S'Alighera]] (tzitade chi ammentat cun afetu in versos medas<ref group="Nota">…L'Alguer castillo fuerte bien murado / con frutales por tierra muy divinos / y por la mar coral fino eltremado / es ciudad de mas de mil vezinos…</ref>) e chi istaiat in [[Bartzellona]], est istadu cun probabilidade su primu intelletuale de su cale tengiamus testimonia a assentare in sardu lìricas amorosas, fintzas si iscriende·nde de prus in unu castillianu prenu de catalanismos; si tratat mescamente de duos sonetos (''Cando si det finire custu ardente fogu'' e ''Supremu gloriosu exelsadu'') e de unu poema in otavas reales, chi faghent parte de s'òpera printzipale sua ''Los diez libros de fortuna de Amor'' (1573).<ref group="Nota">E.g.: «…Non podende sufrire su tormentu / de su fogu ardente innamorosu. / Videndemi foras de sentimentu / et sensa una hora de riposu, / pensende istare liberu e contentu / m'agato pius aflitu e congoixosu, / in essermi de te senora apartadu, / mudende ateru quelu, ateru istadu…» {{Tzita libru|autore=Antonio de Lo Frasso|tìtulu=Los Cinco Ultimos Libros de Fortuna de Amor|url=https://www.google.it/books/edition/Los_diez_libros_de_Fortuna_de_amor_ed_by/R989rHaj58IC?hl=en&gbpv=1&dq=|annuoriginale=1573|annu=1740|editore=Henrique Chapel|tzitade=Londra|pp=141-144|volume=2}}</ref> {| class="wikitable floatright" style="width:30%;" ! Cantzu pigadu dae ''sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu'' (A. Cano, ~1400)<ref name="Prothu" /> |- |Deu eternu, sempre omnipotente, In s’aiudu meu ti piacat attender, Et dami gratia de poder acabare Su sanctu martiriu, in rima vulgare, 5. De sos sanctos martires tantu gloriosos Et cavaleris de Cristus victoriosos, Sanctu Gavinu, Prothu e Januariu, Contra su demoniu, nostru adversariu, Fortes defensores et bonos advocados, 10. Qui in su Paradisu sunt glorificados De sa corona de sanctu martiriu. Cussos sempre siant in nostru adiutoriu. Amen. |} In su de XVII sèculos b'est istada una produtzione literària fintzas in italianu, pro cantu limitada. Si trataiat de unos cantos iscritores plurilìngues, che a Sarvatore Vitale, naschidu in [[Maracalagonis]] in su 1581, chi in paris a s'italianu at impreadu fintzas s'ispagnolu, su latinu e su sardu, Efìsiu Soto-Real (su nùmene beru suo fiat Giuseppe Siotto), Eusebio Soggia, Prospero Merlo e Carlo Buragna, chi fiat istadu pro tempus meda in su Regnu de Nàpoli<ref>Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 591</ref>; in totu, ponende fatu a sas istimas de s'iscola de Bruno Anatra, belle s'87% de sos libros imprentados in Casteddu fiat in ispagnolu.<ref name="Ferrer92">Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a cura di). ''Storia della lingua sarda: dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Cagliari, p.92</ref> Su sardu est abarradu su matessi che a s'ùnicu e ispontàneu còdighe de sa populatzione sarda, respetadu e fintzas imparadu dae sos conchistadores.<ref>«Il brano qui riportato non è soltanto illustrativo di una chiara evoluzione di ''diglossia con bilinguismo'' dei ceti medio-alti (il cavaliere sa lo spagnolo e il sardo), ma anche di un rapporto gerarchico, tra lingua dominante (o "egèmone", come direbbe Gramsci) e subordinata, che tuttavia concede spazio al codice etnico, rispettato e persino appreso dai conquistatori.» {{Limbas|it}}Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.99</ref> Sa situatzione sotziolinguìstica fiat caraterizada dae una cumpetèntzia, siat ativa siat passiva, in sas tzitades de sas duas limbas ibèricas e de su sardu in sas biddas, comente ant iscritu autores medas, che a s'ambasciadore e ''Visitador'' Martin Carillo (chi si pensat chi siet istadu s'autore de s'irònicu ditzu a pitzu de sa nobilia sarda de Casteddu: ''pocos, locos y mal unidos''),<ref name="Ferrer92" /> a s'anònimu de su ''Llibre dels feyts de armes de Catalunya'' (in ue b'at iscritu: "''parlen sa llengua catalana molt polidament, axì com fos a Catalunya''"), a Anselm Adorno (originaàiou de [[Gènova]] ma chi istaiat in Bruges) chi aiat notadu, in sos pellegrinàgios suos, comente nointames una presèntzia de annotu de furisteris sos nativos de s'Ìsula chistionarent sa limba issoro (''linguam propriam sardiniscam loquentes'')<ref>Michelle Hobart (2017). ''A Companion to Sardinian History'', 500–1500. Leiden, Boston: Brill. pp. 111–112.</ref>, e a su retore de su collègiu gesuita tataresu Baldassarre Pinyes chi in Roma iscriiat: "pro su chi pertocat sa limba sarda, iscat paternidade bostra chi issa no est faeddada in custa tzitade, ne in S'Alighera, ne in Casteddu: la faeddant solu in sas biddas". Sa presèntzia manna, in su [[Cabu de susu|cabu de subra]], de feudatàrios valentzianos e aragonesos, in prus a sos sordados mertzenàrios cue stanziati de guàrdia, at fatu in manera chi sos dialetos logudoresos siant istados prus espostos a sas influèntzias castiglianas; annotamala, unos àteros vetores de intrada sunt istados, pro cantu pertocat sos prèstidos linguìsticos, sa poesia orale, sas òperas teatrales e sos [[Gosos|''gosos'']] (paràula sarda adatada dae ''gozos''). Sa poesia pobulare s'at arricada de unos àteros gèneres, che a sas ''anninnias'', sos ''atitos'', sas ''batorinas'', sos ''berbos'' e ''paraulas'' e sos mutos e ''[[Muttu|mutetos]]''. B'at de ammentare su fatu chi medas testimonias iscritas de su sardu ant permanentadu fintzas in sos atos notariles, chi fintzas issos ant subidu castiglianismos e italianismos in su lèssicu e in sa forma, e in s'allestimentu de òperas religiosas cun punnas de catechesi, che a ''Sa Dottrina et Declarassione pius abundante'' e ''Sa Breve Suma de sa Doctrina in duas maneras''. Su sardu fiat fintzas una de sas pagu limbas chi si depiant connòschere pro pòdere èssere ufitziales de sos tercios ispagnolos. Podiant difatis fàghere carriera petzi sos chi faeddaiant sardu, ispagnolu, catalanu o portughesu.<ref>{{Tzita noas|limba=es|nùmene=Vicente G.|sambenadu=Olaya|autore=|url=https://elpais.com/cultura/2018/12/21/actualidad/1545406261_918691.html|tìtulu=La segunda vida de los tercios|publicatzione=El País|data=6 gennaio 2019|atzessu=4 giugno 2019}}</ref>{{Tzitatzione|Sos tercios ispagnolos podiant èssere cumandados petzi dae surdados chi chistionarent castillianu, catalanu, portoghesu o sardu. Chie si siat àteru non podiat fàghere carriera, e pro custa resone sos italianos chi chistionaiant male s'ispagnolu chircaiant de si fàghere colare che a valentzianos pro proare a si fàghere promòvere.|3=Los tercios españoles solo podían ser comandados por soldados que hablasen castellano, catalán, portugués o sardo. Cualquier otro tenía vedado su ascenso, por eso los italianos que chapurreaban español se hacían pasar por valencianos para intentar su promoción.|limba=es}} In s'ìnteri su pàrracu [[Orgòsolo|orgolesu]] [[Ioan Mattheu Garipa]], in s'òpera ''Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu'' chi aiat adatadu, annanghende e mudende, però, medas cosas, dae unu testu in italianu (su ''Leggendario delle Sante Vergini e Martiri di Gesù Cristo''), at postu in evidèntzia sa nobilia de su sardu cunfrontende·la a su latinu clàssicu<ref>{{Tzita libru|nùmene=Giuanne Matzeu|sambenadu=Garipa|tìtulu=Legendariu de santas virgines, et martires de Iesu Crhistu. Hue, si contenen exemplos admirabiles, ... Vogadas de italianu in sardu per Ioan Mattheu Garipa sacerdote orgosolesu ..|url=https://books.google.de/books?id=pbBMjcSo_60C&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1627|editore=per Lodouicu Grignanu}}</ref> e atribuende·li in su Pròlogu, che a Araolla in antis de issu,<ref name="araolla" /> una valèntzia ètnico-natzionale de importu mannu:<ref>«Totu sas naziones iscrient e imprentant sos libros in sas propias limbas nadias e duncas peri sa Sardigna – sigomente est una natzione – depet iscriere e imprentare sos libros in limba sarda. Una limba chi de seguru bisongiat de irrichimentos e de afinicamentos, ma non est de contu prus pagu de sas àteras limbas neolatinas.» [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3400254.pdf Casula, Francesco. ''Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe'']</ref> {{Tzitatzione|Sendemi vennidu à manos in custa Corte Romana unu Libru in limba Italiana, nouamente istampadu, […] lu voltao in limba Sarda pro dare noticia de cuddas assos deuotos dessa patria mia disijosos de tales legendas. Las apo voltadas in sardu menjus qui non in atera limba pro amore de su vulgu […] qui non tenjan bisonju de interprete pro bi-las decrarare, & tambene pro esser sa limba sarda tantu bona, quanta participat de sa latina, qui nexuna de quantas limbas si plàtican est tantu parente assa latina formale quantu sa sarda. […] Pro su quale si sa limba Italiana si preciat tantu de bona, & tenet su primu logu inter totas sas limbas vulgares pro esser meda imitadore dessa Latina, non si diat preciare minus sa limba Sarda pusti non solu est parente dessa Latina, pero ancora sa majore parte est latina vera. […] Et quando cussu non esseret, est suficiente motiuu pro iscrier in Sardu, vider, qui totas sas nationes iscriven, & istampan libros in sas proprias limbas naturales in soro, preciandosi de tenner istoria, & materias morales iscritas in limba vulgare, pro qui totus si potan de cuddas aprofetare. Et pusti sa limba latina Sarda est clara & intelligibile (iscrita, & pronunciada comente conuenit) tantu & plus qui non quale si querjat dessas vulgares, pusti sos Italianos, & Ispagnolos, & totu cuddos qui tenen platica de latinu la intenden medianamente.|2=Ioan Matheu Garipa, [https://books.google.de/books?id=pbBMjcSo_60C&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false Legendariu de santas virgines, et martires de Iesu Crhistu, Per Lodouicu Grignanu], Roma, 1627.}} A parre de su filòlogu Paolo Maninchedda custos autores, partende dae s'Araolla, «no iscrient de Sardigna o in sardu pro s'insertare in unu sistema isolanu, ma pro pònnere sa Sardigna e sa limba sua – e cun cussas, issos e totu – in unu sistema europeu. Fàghere artziare sa Sardigna a una dignidade culturale parìvile a sa de àteros paisos europeos significaiat fintzas promvere sos sardos, e mescamente sos sardos cultos, chi s'intendiant privos de raighinas e de apartenèntzia in su sistema culturale continentale»<ref>Paolo Maninchedda (2000): ''Nazionalismo, cosmopolitismo e provincialismo nella tradizione letteraria della Sardegna (secc. XV–XVIII)'', in: Revista de filología Románica, 17, p. 178</ref>. In sos primos annos de su Setighentos, in s'ìsula est arribbada s'Arcadia, e s'est bida una variedade manna de ghèneros poèticos, chi variaiant dae sa poesia èpica de Remundu Congiu a cussa satìrica de Gian Pietro Cubeddu e a cussa sacra de Giuanne Delogu Ibba.<ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.180</ref> === Perìodu sabàudu e italianu === {{Tzitatzione|A sos tempos de sa pitzinnìa, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, «la lingua della Patria», nos nareit, seriu seriu, su mastru de iscola. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], ''Sa limba est s'istoria de su mundu'', Condaghes, pp.4}} S'èsitu de sa [[gherra de sutzessione ispagnola]] at determinadu sa soberania [[Sacru Romanu Impèriu|austrìaca]] de s'ìsula, chi ant cunfirmadu a pustis sos tratados de Utrecht e Rastadt (1713-1714); chi però est durada bator annos ebbia ca, in su 1717, una flota ispagnola at torradu a ocupare a Casteddu e, in s'annu a pustis, pro mèdiu de unu tratadu ratificadu a pustis in s'Aia in su 1720, sa Sardigna l'ant assignada a Vitòriu Amedeu II de Savoja in càmbiu de sa [[Sitzìlia]]. S'ìsula est intrada, in custa manera, in s'òrbita italiana a pustis de cussa ibèrica. Custu tramudòngiu de autoridade, in su comintzu, pro sos sùdditos isulanos no at mudadu nudda in contu de limba e costùmenes: sos sardos ant sighidu a impreare su sardu e sas limbas ibèricas, e fintzas sos sìmbulos dinàsticos aragonesos e castillianos nche los ant remplasados cun sa rughe sabàuda petzi in su 1767.<ref>M. Lepori, ''Dalla Spagna ai Savoia. Ceti e corona della Sardegna del Settecento'' (Roma, 2003)</ref> Sa limba sarda, fintzas si impreada in cunditziones de diglossia, non l'aiant mai abbassada a su livellu sòtzio-linguìsticu de "dialetu", ca fiat semper reconnota in manera universale comente indipendente linguisticamente e chistionada dae totu sas classes sotziales<ref>{{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|tìtulu=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|annu=2017|editore=De Gruyter Mouton|limba=it,en|p=169}}</ref>; s'ispagnolu fiat, imbetzes, su còdighe linguìsticu de prestìgiu connotu e impreadu dae sos istratos sotziales de a su nessi cultura mèdia, e est pro custa resone chi Joaquín Arce nde chistionat bidende sa situatzione comente unu paradossu istòricu: su castillianu fiat divènnidu limba comuna de sos isulanos in sos matessi annos in sos cales ant acabbadu in manera ufitziale de èssere ligados a s'Ispagna pro incumintzare a l'èssere a s'Itàlia<ref>Joaquín Arce (1960), ''España en Cerdeña. Aportación cultural y testimonios de su influjo'', Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto «Jerónimo Zurita», p. 128</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|tìtulu=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|annu=2017|editore=De Gruyter Mouton|limba=it,en|pp=168-169}}</ref>. Bida sa situatzione de cussos tempos sa classe dirigente piemontesa, in custu primu perìodu, s'est limitada a mantènnere sas istitutziones polìticu-sotziales locales, traballende però pro las isboidare de significadu<ref>{{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|tìtulu=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|annu=2017|editore=De Gruyter Mouton|limba=it,en|p=201}}</ref>. Custa positzione, ligada a un'impostatzione pragmàtica, fiat dèpida a tres resones polìticas: in antis de totu sa netzessidade, in su primu tempus, de respetare a sa lìtera sos disponimentos de su Tratadu de Londra, firmadu su 2 de austu de su 1718, chi imponiat su respetu de sas leges fundamentales e de sos privilègios de su Regnu chi aiant apenas pigadu; in segundu logu, su bisòngiu de non nde pesare abbolotu in su fronte internu de s'ìsula, chi fiat galu filo-ispagnolu; in s'ùrtimu logu, sos regnantes sabàudos creiant galu de si pòdere liberare de sa Sardigna, e si torrare a pigare sa [[Sitzìlia]]<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, pp. 86-87</ref>. Essende chi s'impositzione de una limba noa che a s'italianu in Sardigna diat àere commìtidu unu crìmine, andende contra a una de sas leges fundametales de su Regnu, Vitòriu Amedeu II aiat naradu in su 1721 chi custa operatzione tocaiat a la fàghere "insensibilmente", est a nàrrere in manera relativamente furtiva<ref>Roberto Palmarocchi (1936). Sardegna sabauda. Il regime di Vittorio Amedeo II. Cagliari: Tip. Mercantile G. Doglio. p. 95.</ref>. Custa prudèntzia s'agatat galu in su mese de làmpadas de su 1726 e de ghennàrgiu de su 1728, cando su re at espressadu s'intentu non giai de abolire su sardu e s'ispagnolu, ma petzi de difùndere in manera prus funguda su connoschimentu de s'italianu.<ref>Palmarocchi, Roberto (1936). ''Sardegna sabauda'', v.I, Tip. Mercantile G. Doglio, Casteddu, p.87</ref> Su perdimentu de su dominadore nou in su comintzu, cara a s'alteridade culturale chi reconnoschiant a su possedimentu isolanu<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.86</ref> si bidet dae un'istùdiu apòsitu, commissionadu e publicadu dae issos in su 1726 e fatu dae su gesuita barolese Antonio Falletti, de su nùmene ''Memoria dei mezzi che si propongono per introdurre l'uso della lingua italiana in questo Regno'' ("Memòria de sas ainas chi si proponent pro introduire s'impreu de sa limba italiana in custu Regnu") in ue si racumandaiat a s'amministratzione sabàuda de aplicare su mètodu de aprendimentu ''ignotam linguam pro notam expōnĕre'' ("presentare una limba disconnota [s'italianu] pro mèdiu de una connota [s'ispagnolu]").<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.110</ref> In su matessi annu Vitòriu Amedeu II aiat manifestadu sa boluntade de non bajulare prus chi sos sardos non connoscherent s'italianu, ca custu fiat creende probemas a sos funtzionàrios arribados in Sardigna dae foras. Sas limitatziones a sos cojuios intre fèminas sardas e ufitziales piemontesos, finas a cussu momentu vietados pro lege, diant èssere istadas bogadas e custos imbetzesincuragiados pro ispartzinare sa limba italiana in s'Ìsula.<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). ''Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics.'' De Gruyter Mouton. p. 210.</ref>. Sa relatzione intre sa limba nativa e sa noa, insertende·si in intro de unu cuntestu sinnadu, istoricamente, dae unu sentidu forte de alteridade linguìstica<ref>«…La più diffusa, e storicamente precocissima, consapevolezza dell'isola circa lo statuto di "lingua a sé" del sardo, ragion per cui il rapporto tra il sardo e l'italiano ha teso a porsi fin dall'inizio nei termini di quello tra due lingue diverse (benché con potere e prestigio evidentemente diversi), a differenza di quanto normalmente avvenuto in altre regioni italiane, dove, tranne forse nel caso di altre minoranze storiche, la percezione dei propri "dialetti" come "lingue" diverse dall'italiano sembrerebbe essere un fatto relativamente più recente e, almeno apparentemente, meno profondamente e drammaticamente avvertito.» {{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|editore=De Gruyter Mouton|p=209|titolo=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|anno=2017}}</ref>, s'est posta giai dae su comintzu in su tèrmine de unu raportu (fintzas si no eguale) intre limbas distintas a forte, masaprestu chi intre una limba e unu dialetu suo comente imbetzes fiat acontèssidu, a pustis, in sas àteras regiones italianas; sos ispagnolos matessi, chi fiant sa classe dirigente aragonesa e castigliana, soliant a castiare su sardu che a una limba distinta siat respetu a sas pròpias siat a s'italianu.<ref>«La consapevolezza di alterità rispetto all'italiano si spiega facilmente non solo per i quasi 400 anni di fila sotto il dominio ispanico, che hanno agevolato nei sardi, rispetto a quanto avvenuto in altre regioni italiane, una prospettiva globalmente più distaccata nei confronti della lingua italiana, ma anche per il fatto tutt'altro che banale che già i catalani e i castigliani consideravano il sardo una lingua a sé stante, non solo rispetto alla propria ma anche rispetto all'italiano.» {{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|editore=De Gruyter Mouton|p=210|titolo=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|anno=2017}}</ref><ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.209: «…La più diffusa, e storicamente precocissima, consapevolezza dell'isola circa lo statuto di "lingua a sé" del sardo, ragion per cui il rapporto tra il sardo e l'italiano ha teso a porsi fin dall'inizio nei termini di quello tra due lingue diverse (benché con potere e prestigio evidentemente diversi), a differenza di quanto normalmente avvenuto in altre regioni italiane, dove, tranne forse nel caso di altre minoranze storiche, la percezione dei propri "dialetti" come "lingue" diverse dall'italiano sembrerebbe essere un fatto relativamente più recente e, almeno apparentemente, meno profondamente e drammaticamente avvertito. Né prima né dopo il passaggio del Regno di Sardegna dalla Spagna ai Savoia, infatti, nessun sardo, per quanto incolto, avrebbe potuto condividere o prendere per buono il noto cliché, piuttosto diffuso in altre regioni, del proprio dialetto quale forma "corrotta" e degradata dell'italiano stesso. Ma la percezione di alterità linguistica era condivisa e avvertita da qualsiasi italiano che avesse occasione di risiedere o passare nell'isola […].</ref> Sa pertzetzione de s'alteridade de su sardu fiat, però, intesa de su totu fintzas dae sos italianos chi andaiant a s'Ìsula e iscriiant de s'sperièntzia issoro cun sos nativos<ref name=":7">{{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|editore=De Gruyter Mouton|p=209|titolo=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics|anno=2017}}</ref><ref name=":8">S'ufitziale Giulio Bechi at iscritu chi sos sardos chistionaiant «un terribile idioma, intricato come il saraceno, sonante come lo spagnolo. [...] immagina del latino pestato nel mortaio con del greco e dello spagnolo, con un pizzico di saraceno, masticato fitto fitto in una barba con delle finali in ''os'' e ''as''; sbatti tutto questo in faccia a un mortale e poi dimmi se non val lo stesso esser sordomuti!» {{Tzita libru|autore=Giulio Bechi|tìtulu=Caccia grossa. Scene e figure del banditismo sardo|annuoriginale=1900|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=43, 64}}</ref><ref name=":9">{{Tzita libru|autore=[[Francesco IV d'Austria-Este|Francesco D'Austria-Este]]|tìtulu=Descrizione della Sardegna (1812), ed. Giorgio Bardanzellu|annuoriginale=1812|annu=1993|editore=Edizioni Della Torre|tzitade=Casteddu|limba=it|p=43, 64|tzitatzione=Lingue fuori dell'Italiano e del Sardo nessuno ne impara, e pochi uomini capiscono il francese; piuttosto lo spagnuolo. La lingua spagnuola s'accosta molto anche alla Sarda, e poi con altri paesi poco sono in relazione. [...] La popolazione della Sardegna pare dalli suoi costumi, indole, etc., un misto di popoli di Spagna, e del Levante conservano vari usi, che hanno molta analogia con quelli dei Turchi, e dei popoli del Levante; e poi vi è mescolato molto dello Spagnuolo, e dirò così, che pare una originaria popolazione del Levante civilizzata alla Spagnuola, che poi coll'andare del tempo divenne più originale, e formò la Nazione Sarda, che ora distinguesi non solo dai popoli del Levante, ma anche da quelli della Spagna.}}</ref>. Nointames su toscanu pro medas esseret "istràngiu" e "furisteri" de su totu<ref>[…]''È tanto nativa per me la lingua italiana, come la latina, francese o altre forestiere che solo s'imparano in parte colla grammatica, uso e frequente lezione de' libri, ma non si possiede appieno''[…] naraiat difatis Andrea Manca Dell'Arca, un'agrònomu tataresu de sa fine de su Setighentos ('Ricordi di Santu Lussurgiu di Francesco Maria Porcu In Santu Lussurgiu dalle Origini alla "Grande Guerra" - Grafiche editoriali Solinas - Nùgoro, 2005)</ref><ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.210</ref>, cussu idioma aiat acumpridu finas a tando unu ruolu suo in sa Sardigna setentrionale, in ue bi fiat istadu, in sas faeddadas e in sa traditzione iscrita, unu protzessu de toscanizatzione incumentzadu in su de XII sèculos e consolidadu a pustis<ref>[[Francesco Sabatini (linguista)|Francesco Sabatini]], ''Minoranze e culture regionali nella storiografia linguistica italiana'', in ''I dialetti e le lingue delle minoranze di fronte all'italiano'' (Atos de su de XI Cungressos internatzionales de istùdios de sa SLI, Sotziedade de linguìstica italiana, a incuru de Federico Albano Leoni, Casteddu, 27-30 maju 1977 e publicados dae Bulzoni, Roma, 1979, p. 14)</ref>; pro s'ateru, in sas zonas sardòfonas chi currispondent a s'àrea tzentru-setentrionale e meridionale de s'ìsula, s'italianu fiat belle disconnotu a belle totu sa populatzione, dota e nono. La relazione tra il nuovo idioma e quello nativo, inserendosi entro un contesto storicamente contrassegnato da una marcata percezione di alterità linguistica, si pose fin da subito nei termini di un rapporto (ancorché ineguale) tra lingue fortemente distinte, piuttosto che tra una lingua e un suo dialetto come invece avvenne poi in altre regioni italiane; gli stessi spagnoli, costituenti la classe dirigente aragonese e castigliana, solevano inquadrare il sardo come una lingua distinta sia rispetto alle proprie sia all'italiano. La percezione dell'alterità del sardo era, però, pienamente avvertita anche dagli italiani che si recavano nell'isola e ne riportavano la loro esperienza coi nativi<ref name=":7" /><ref name=":8" /><ref name=":9" />. L'italiano, nonostante venisse da taluni anche in Sardegna settentrionale ritenuto "non nativo" o "forestiero"<ref>[…]«È tanto nativa per me la lingua italiana, come la latina, francese o altre forestiere che solo s'imparano in parte colla grammatica, uso e frequente lezione de' libri, ma non si possiede appieno» diceva infatti Andrea Manca Dell'Arca, agronomo sassarese della fine del Settecento ('Ricordi di Santu Lussurgiu di Francesco Maria Porcu In Santu Lussurgiu dalle Origini alla "Grande Guerra" - Grafiche editoriali Solinas - Nuoro, 2005)</ref>, aveva svolto in quell'angolo di Sardegna fino ad allora un proprio ruolo, provocando nelle parlate e nella tradizione scritta un processo di toscanizzazione iniziato nel XII secolo e consolidatosi successivamente<ref>[[Francesco Sabatini (linguista)|Francesco Sabatini]], ''Minoranze e culture regionali nella storiografia linguistica italiana'', in ''I dialetti e le lingue delle minoranze di fronte all'italiano'' (Atti dell'XI Congresso internazionale di studi della SLI, Società di linguistica italiana, a cura di Federico Albano Leoni, Cagliari, 27-30 maggio 1977 e pubblicati da Bulzoni, Roma, 1979, p. 14)</ref>; nelle zone sardofone, corrispondenti all'area centro-settentrionale e meridionale dell'isola, era invece pressoché sconosciuto alla grande maggioranza della popolazione, dotta e no. Sa polìtica de su guvernu sabàudu in Sardigna, tando dirìgida dae su ministru Bogino, de alienare s'ìsula dae s'isfera culturale e polìtica ispagnola in manera de l'alliniare a su [[Piemonte]],<ref>«L'italianizzazione dell'isola fu un obiettivo fondamentale della politica sabauda, strumentale a un più ampio progetto di assimilazione della Sardegna al Piemonte.» Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.92</ref><ref>«En aquest sentit, la italianització definitiva de l'illa representava per a ell l'objectiu més urgent, i va decidir de contribuir-hi tot reformant les Universitats de Càller i de Sàsser, bandejant-ne alhora els jesuïtes de la direcció per tal com mantenien encara una relació massa estreta amb la cultura espanyola. El ministre Bogino havia entès que només dins d'una Universitat reformada podia crear-se una nova generació de joves que contribuïssin a homogeneïtzar de manera absoluta Sardenya amb el Piemont.» Joan Armangué i Herrero (2006). ''Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX)'', Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1</ref> at tentu però che a efetu s'introdutzione direta de s'italianu pro lege in su 1760<ref>''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', Roberto Bolognesi, The Hague: Holland Academic Graphics</ref><ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, pp. 88, 91</ref><ref>[http://salimbasarda.net/istoria/sitalianu-in-sardigna-impostu-a-obligu-de-lege-cun-boginu/ S'italianu in Sardigna? Impostu a òbligu de lege cun Boginu - LimbaSarda 2.0]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.meilogunotizie.net/focus/storia/161/la-limba-proibita-nella-sardegna-del-700|tìtulu=La ''limba'' proibita nella Sardegna del '700|situ=www.meilogunotizie.net|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> sighende a sa lìtera su chi giai fiat in [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|sa terramanna]] e mescamente in su Piemonte,<ref>«Ai funzionari sabaudi, inseriti negli ingranaggi dell'assolutismo burocratico ed educati al culto della regolarità e della precisione, l'isola appariva come qualcosa di estraneo e di bizzarro, come un Paese in preda alla barbarie e all'anarchia, popolato di selvaggi tutt'altro che buoni. Era difficile che quei funzionari potessero considerare il diverso altrimenti che come puro negativo. E infatti essi presero ad applicare alla Sardegna le stesse ricette applicate al Piemonte. Dirigeva la politica per la Sardegna il ministro Bogino, ruvido e inflessibile.». Guerci, Luciano (2006). '' L'Europa del Settecento : permanenze e mutamenti '', UTET, p.576</ref> in ue s'impreu de s'italianu fiat consolidadu ufitzialmente dae sèculos, e afortiadu galu de prus dae s'editu de Rivoli.<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.80</ref><ref group="Nota">Sos [[Domo Savoja|Savojas]], imbetzes, sunt abarrados [[Limba frantzesa|francòfonos]] pro tempus meda. S'ischit chi, galu in su 1943, a su chi tando fiat su prìntzipe Umbertu, chi pediat de torrare a Roma in logu de pigare parte a sa fuga cara a Brìndisi, sa regina l'at rispostu, in frantzesu: «''Non, Beppo, tu n'iras pas, on va te tuer''»: Luciano Regolo, ''Il re Signore'', Simonelli, p. 432, e, imbetzes, su re l'at chistionadu in [[Limba piemontesa|piemontesu]].</ref> In su 1764, s'imponimentu de sa limba italiana l'ant a sa fine estèndidu a totu sos setores pùblicos; custu protzediat a mantu tenta cun sa riorganizadura de sas [[Universidade de Casteddu|Universidades de Casteddu]] e [[Universidade de Tàtari|Tàtari]], chi ant bidu sa lòmpida de personale continentale, e cussa de s'imparu inferiore, in su cale s'istabiliat s'acudida de insegnantes acudidos dae su Piemonte pro suprire a su fatu chi in Sardigna, de insegnantes sardos italòfonos no bi nde fiant.<ref name="Bolognesi">Bolognesi, Roberto; Heeringa, Wilbert. ''Sardegna fra tante lingue'', pp.25, 2005, Condaghes</ref><ref name="Salvi1">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.181</ref><ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p. 89</ref> Custa manovra naschiat mescamente dae unu progetu de acapiare sa cultura sarda a cussa continentale<ref>«L'attività riformatrice si allargò anche ad altri campi: scuole in lingua italiana per riallacciare la cultura isolana a quella del continente, lotta contro il banditismo, ripopolamento di terre e ville deserte con Liguri, Piemontesi, Còrsi.» Roberto Almagia et al., [http://www.treccani.it/enciclopedia/sardegna_%28Enciclopedia-Italiana%29/ ''Sardegna'', Enciclopedia Italiana (1936)], Treccani, "Storia"</ref> e de afortiare su domìniu savojardu in sa classe culta isulana, ligada a a sa penìsula ibèrica, pro mèdiu de una bogadura linguìstico-culturale e de neutralizadura de sos elementos pròpios de su domìniu antepostu; fintzas gasi, s'ispagnolu at sighidu s'impreare meda, in sos registros parrochiales e atos ufitziales, finas a su 1828,<ref>Caria, Clemente (1981). ''Canto sacro-popolare in Sardegna'', Oristano, S'Alvure, p.45</ref> e s'efetu prus immediatu est istadu duncas s'emarginatzione sotziale de su sardu, sigomente pro sa prima borta fintzas sos tzetos ricos de sa Sardigna rurale (sos printzipales) ant incumintzadu a cunsiderare sa sardofonia che a un'isvantàgiu. Su sistema amministrativu e penale de erèntzia frantzesa introduidu dae su guvernu sabàudu, bonu a s'isparghinare in cada bidditzolu de sa Sardigna, at rapresentadu pro sos sardos su canale printzipale de cuntatu diretu cun sa limba egemone noa;<ref>«Il sistema di controllo capillare, in ambito amministrativo e penale, che introduce il Governo sabaudo, rappresenterà, fino all'Unità, uno dei canali più diretti di contatto con la nuova lingua "egemone" (o lingua-tetto) per la stragrande maggioranza della popolazione sarda.» Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.111</ref> pro sas classes prus artas, sa sopressione de s'òrdine de sos Gesuitas in su 1774 e su càmbiu issoro cun sos filo-italianos Scolòpios<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p. 89, 92</ref>, e fintzas sas òperas de mollu [[Illuminismu|illuminìsticu]], imprentadas in Itàlia in italianu, ant tentu unu ruolu de annotu in s'italianizatzione primària issoro. In su matessi perìodu de tempus, medas cartògrafos piemontesos ant italianizadu sos topònimos de s'ìsula: fintzas si unos cantos sunt abarrados chene tocados, parte manna si at dèpidu adatare a sa pronùntzia italiana, o a si cambiare cun designatziones in italianu, chi abarrat galu oe, fatu-fatu artifitziale e cun un'interpretatzione totu isballiada de cussu chi boliat nàrrere in s'idioma locale.<ref name="Salvi1" /> In su finire de su Setighentos, a pustis de sa [[rivolutzione frantzesa]], s'est formadu unu grupu de burghesos minores, mutidu ''Partidu Patriòticu'', chi pensaiat a s'idea de fraigare una Repùblica Sarda luida dae su presòrgiu feudale e in suta de s'amparu frantzesu; ant duncas difùndidu in s'ìsula medas pamphlet chi fiant imprentados mescamente in [[Còssiga|Còrsica]] e iscritos in limba sarda, e in ue si naraiat, ispirende·si a sos Lumes chi sos pìscamos sardos naraiant "giacobino-massònicos", chi su pòpulu si nde depiat pesare contra su domìniu piemontesu e sa tirannia baronale in su sartu. Su produtu literàriu prus famadu de [[Rivolutzione sarda de su 1794|custu perìodu]] de tensiones, tzocadas su [[Sa die de sa Sardigna|28 de abrile de su 1794]], est istadu su poema antifeudale de ''[[Su patriotu sardu a sos feudatarios|Su patriotu sardu a sos feudàtarios]]'', che a testamentu morale e tzivile nutridu de sos ideales democràticos frantzesos e sinnadu dae unu sentimentu patriòticu rinnovadu.<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.127</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.182-183</ref> Su primu istùdiu sistemàticu in subra de sa limba sarda l'at redatadu, in su 1782, su filòlogu Matzeu Madau, cun su tìtulu de ''Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua antologia colle due matrici lingue, la greca e la latina''.<ref>Madau, Matteo (1782). ''Saggio d'un'opera intitolata Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua analogia colle due matrici lingue, la greca e la latina'', Bernardo Titard, Casteddu</ref> Lamentende in sa premissa su declinu generale de su sardu ("''Sa limba de sa sarda natzione nostra, veneràbile pro s'antighidade sua, pregevole pro s'òtimu fundu de so dialetos suos, netzessària a sa sotziedade privada e pùblica de so compatriotas nostros, abarrat in ismèntigu mannu finas a oe, de issos matessi abbandonada che a egada e dae sos istràngios ignorada che a inùtile''"), s'intentu patriòticu chi animaiat Madau fiat cussu de arribbare a su reconnoschimentu de su sardu comente limba natzionale de s'ìsula;<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/matteo-madao_(Dizionario-Biografico)|tìtulu=MADAO, Matteo in "Dizionario Biografico"|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29|dataarchìviu=2021-02-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210228171442/https://www.treccani.it/enciclopedia/matteo-madao_%28Dizionario-Biografico%29/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.poesias.it/poeti/madau_matteo/madau.htm|tìtulu=Matteo Madau|situ=Ichnussa - la biblioteca digitale della poesia sarda|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://presnaghe.wordpress.com/2014/02/23/sa-limba-tocare-solet-inue-sa-dente-dolet/|tìtulu=Sa limba tocare solet inue sa dente dolet|situ=Presnaghe's Blog de Maurizio Virdis|data=2014-02-23|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>[http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/129737/tmf2.pdf?sequence=3 Un arxipèlag invisible: la relació impossible de Sardenya i Còrsega sota nacionalismes, segles XVIII-XX] - Marcel Farinelli, Universitat Pompeu Fabra. Institut Universitari d'Història Jaume Vicens i Vives, pp.285</ref> però, su clima de repressione de su guvernu sabàudu in subra de sa cultura sarda diat àere induidu su Madau a cuare sos proponimentos suos cun intentos literàrios, sena mai los traduire in realidade.<ref name="Cardia111">Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ilartzi, pp. 111-112</ref> Su primu volùmene de dialetologia comparata l'at realizadu, in su 1786, su gesuita catalanu Andres Febres, connotu in Itàlia cun su nomìngiu de ''Bonifacio d'Olmi'', chi fiat torradu dae [[Lima]] in ue aiat publicadu unu libru de grammàtica mapuche in su 1764.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/culture/cultura/febres-la-prima-grammatica-sul-sardo-a-lezione-di-limba-dal-gesuita-catalano/|tìtulu=Febrés, la prima grammatica sul sardo. A lezione di limba dal gesuita catalano|editore=Sardiniapost.it|limba=it}}</ref> Aende·si tramudadu a Casteddu, s'est apassionadu a su sardu e at fatu unu traballu de chirca in subra tres dialetos dillindados; punna de s'òpera, intitulada ''Prima grammatica de' tre dialetti sardi'', fiat sa de «dare sas règulas de sa limba sarda» e imputzare sos sardos a «cultivare e avantagiare s'idioma issoro de sa pàtria, cun s'italianu paris».<ref>Febres, Andres (1786). '' Prima grammatica de' tre dialetti sardi '', Casteddu [podet èssere consultadu in sa Biblioteca Universitària de Casteddu, Regorta Baille, ms. 11.2.K., n.18]</ref> Su guvernu de [[Torinu]], esaminada s'òpera, non nde at permìtidu sa publicatzione: Vitòriu Amedeu III at cunsideradu un'afrontu su fatu chi su libru cuntenneret una dèdica bilìngue fata a isse in italianu e sardu, un'errore chi sos sutzessores suos, fintzas si richiamende·si a sa "pàtria sarda", diant àere a pustis evitadu, impreende s'italianu ebbia. <ref name="Cardia111" /> In su clima de restauratzione monàrchica sighidu a sa fallida rivolutzione [[Juanne Maria Angioy|angiojana]], unos àteros intelletuales sardos, totu cantos caraterizados tantu dae un'atitùdine de devotzione cara a s'ìsula issoro cantu de fidelidade cumprovada cara a sos Savoja, ant postu difatis, in manera galu prus crara, sa "chistione de sa limba sarda", impreende però generalmente s'italianu che a limba veiculare de sos testos. In su de deghennoe sèculos, mascamente, a intro de s'intellettualidade sarda s'est registrada una fratura intre s'aderèntzia a unu sentidu natzionale sardu e sa proa de lealidade cara a sa apartenèntzia italiana noa<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Maurizio Virdis|tìtulu=Geostorica sarda. Produzione letteraria nella e nelle lingue di Sardegna|rivista=|editore=Rhesis UniCa|volume=|nùmeru=|p=21|limba=it|url=https://www.academia.edu/38298144/Maurizio_Virdis_Geostorica_sarda._Produzione_letteraria_nella_e_nelle_lingue_di_Sardegna?email_work_card=view-paper}}</ref> chi sa classe dirigente at isseberadu, a sa fine, comente reatzione a su perìgulu rapresentadu dae sas fortzas sotziales rivolutzionàrias<ref>«Nel caso della Sardegna, la scelta della patria italiana è avvenuta da parte delle élite legate al dominio sabaudo sin dal 1799, in modo esplicito, più che altro come strategia di un ceto che andava formandosi attraverso la fusione fra aristocrazia, nobiltà di funzione e borghesia, in reazione al progetto antifeudale, democratico e repubblicano della Sarda rivoluzione.» Mongili, Alessandro. ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Condaghes, cap. 1.2 "indicibile è il sardo"</ref>. Pagu a pustis de de s'abbolotu antipiemontesu, in su 1811, b'est sa publicatzione de su satzerdote Vissente Remundu Porru, referida però a sos dialetos meridionales ebbia (e pro custa resone su tìtulu fiat ''Saggio di grammatica del dialetto sardo meridionale'') e, pro prudèntzia cara a sos regnantes, espressada petzi in funtzione de s'imparu de s'italianu, in tames chi de tutela de su sardu.<ref>«[Il Porru] In generale considera la lingua un patrimonio che deve essere tutelato e migliorato con sollecitudine. In definitiva, per il Porru possiamo ipotizzare una probabilmente sincera volontà di salvaguardia della lingua sarda che però, dato il clima di severa censura e repressione creato dal dominio sabaudo, dovette esprimersi tutta in funzione di un miglior apprendimento dell'italiano. Siamo nel 1811, ancora a breve distanza dalla stagione calda della rivolta antifeudale e repubblicana, dentro il periodo delle congiure e della repressione.» Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ilartzi, pp. 112-113</ref> De annotu est su traballu de su canònicu, professore e senadore Giuanne Ispanu, s'''Ortographia sarda nationale'' de su 1840;<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009042212524300097.pdf|tìtulu=Ortographia Sarda Nationale o siat Grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana|autore=Johanne Ispanu|editore=Reale Stamperia}}</ref> fintzas si, ufitzialmente, sighiat s'esèmpiu de su Porru,<ref group="Nota">In sa dèdica a sa mugere de Càralu Albertu, fintzas pro essire dae sos presòngios de sa tzensura, si podent bìdere cantzos medas in ue omàgiat sas polìticas de aculturamentu fatas in Sardigna, che a "''Era destino che la dolcissima Italiana favella, sebbene nata sulle amene sponde dell'Arno, divenuta sarebbe un dì anche ricco patrimonio degli Abitanti del Tirso''" (p. 5) e, formulende unu votu de fidelidade a sa dinastia de regentes noos in logu de cussa ispanniola, "''Di tanto bene la Sardegna è debitrice alla Augustissima CASA SABAUDA, la quale, cessata l'ispanica dominazione, con tante savie istituzioni promosse in ogni tempo le scienze, statuendo fin dalla metà del secolo trascorso, che nei Dicasteri e nel pubblico insegnamento delle Scuole Inferiori si facesse uso di quel Toscano che fu poscia la lingua di quante persone ebbero voce di bennate e di colte.''" (p. 6). In sa Prefatzione, intitulada ''Al giovanetto alunno'', decrarat s'intentzione giai comune a Porru de publicare unu traballu dedicadu a sa didàtica de s'italianu, partende dae sas diferèntzias e sas similitùdines de un'àtera limba prus familiare, su sardu.</ref> a su cale si rinviaiat, issu at artziadu unu dialetu de su sardu de base logudoresa a ''koinè'' illustre ca fiat prus a probe a su latinu, in manera anàloga a su [[Toscanu|dialetu fiorentinu]] chi si fiat impostu culturalmente, in Itàlia, che a "limba illustre".<ref>[…]Ciononostante le due opere dello Spano sono di straordinaria importanza, in quanto aprirono in Sardegna la discussione sul "problema della lingua sarda", quella che sarebbe dovuta essere la lingua unificata e unificante, che si sarebbe dovuta imporre in tutta l'isola sulle particolarità dei singoli dialetti e suddialetti, la lingua della nazione sarda, con la quale la Sardegna intendeva inserirsi tra le altre nazioni europee, quelle che nell'Ottocento avevano già raggiunto o stavano per raggiungere la loro attuazione politica e culturale, compresa la nazione italiana. E proprio sulla falsariga di quanto era stato teorizzato e anche attuato a favore della nazione italiana, che nell'Ottocento stava per portare a termine il processo di unificazione linguistica, elevando il dialetto fiorentino e toscano al ruolo di "lingua nazionale", chiamandolo "italiano illustre", anche in Sardegna l'auspicata "lingua nazionale sarda" fu denominata "sardo illustre". [[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, pp. 11-12, [http://www.pittau.it/Sardo/sardoillustre.html Premessa]</ref><ref>«Il presente lavoro però restringesi propriamente al solo ''Logudorese'' ossia Centrale, che questo forma la vera lingua nazionale, la più antica e armoniosa e che soffrì alterazioni meno delle altre». Ispanu, Johanne (1840). ''Ortographia sarda nationale o siat grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana'', pg.12</ref> A parre de su giurista Carlo Baudi de Vesme, sa proscritzione e s'irraighinamentu de sa limba sarda dae cada profilu privadu e sotziale de s'ìsula diat èssere istadu auspicàbile e netzessàriu, che òpera de "intzivilimentu" de s'ìsula, in manera de l'integrare in s'òrbita italiana de su Regnu.<ref>"Una innovazione in materia di incivilimento della Sardegna e d'istruzione pubblica, che sotto vari aspetti sarebbe importantissima, si è quella di proibire severamente in ogni atto pubblico civile non meno che nelle funzioni ecclesiastiche, tranne le prediche, l'uso dei dialetti sardi, prescrivendo l'esclusivo impiego della lingua italiana. Attualmente in sardo si gettano i così detti pregoni o bandi; in sardo si cantano gl'inni dei Santi (''[[Gosos|Goccius]]''), alcuni dei quali privi di dignità… È necessario inoltre scemare l'uso del dialetto sardo ''[sic]'' e introdurre quello della lingua italiana anche per altri non men forti motivi; ossia per incivilire alquanto quella nazione, sì affinché vi siano più universalmente comprese le istruzioni e gli ordini del Governo,… sì finalmente per togliere una delle maggiori divisioni, che sono fra la Sardegna e i Regi stati di terraferma." (Considerazioni politiche ed economiche sulla Sardegna, 1848 - Carlo Baudi di Vesme)</ref> S'imparu primàriu, ofertu in italianu ebbia, at contribuidu duncas a una difusione, fintzas si lenta, de cussa limba intre sos nativos, inneschende pro sa prima borta unu protzessu de erosione e estintzione linguìstica; su sardu l'ant difatis presentadu, in su sistema educativu, che a sa limba de sos miserabiles e de su fàmene, che a responsàbile de s'isulamentu e de sa misèria seculare de s'ìsula; s'italianu fiat, imbetzes, totu pintadu che a s'agente de pro s'emantzipare, unu mèdiu pro s'integrare in totu cun sa Terramanna. In su 1827 ant, in fines, abrogadu pro semper sa [[Carta de Logu]], s'istòricu corpus giurìdicu chi fiat traditzionalmente connotu comente sa «''consuetud de sa nació sardesca''», pro la remplasare cun sas ''Leggi civili e criminali del Regno di Sardegna'' ("Leges tziviles e criminales de su Regnu de Sardigna"), publicadas in italianu pro òrdine de su re Càralu Felitze.<ref name="ref_A">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.184</ref><ref>«Des del seu càrrec de capità general, Carles Fèlix havia lluitat amb mà rígida contra les darreres actituds antipiemonteses que encara dificultaven l'activitat del govern. Ara promulgava el Codi felicià (1827), amb el qual totes les lleis sardes eren recollides i, sovint, modificades. Pel que ara ens interessa, cal assenyalar que el nou codi abolia la Carta de Logu – la «consuetud de la nació sardesca», vigent des de l'any 1421 – i allò que restava de l'antic dret municipalista basat en el privilegi.» Joan Armangué i Herrero (2006). ''Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX)'', Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1</ref> [[File:Ploaghe,_camposanto,_lapidi_in_logudorese,_02.JPG|thumb|Campusantu istòricu de Piaghe, in ue si mantenent 39 rètulos iscritos in sardu e 3 in italianu<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.ploaghe.ss.it/web/pg/cimitero-antico/17|tìtulu=Cimitero antico|situ=Situ ufitziale de su comune de Piaghe|limba=it}}</ref>. In sas loas chi si podent bìdere inoghe, chi sunt de sa de duas metade de s'Otighentos, si podet bìdere su protzessu de deriva linguìstica; a manca b'est sa presèntzia de una làpide in limba sarda cun riferimentos a [[Nùmenes sardos|nùmenes istòricos sardos]] chi mancant de su totu, imbetzes, in cussas prus a dereta, iscritas in italianu.]] Sa [[Fusione perfetta de su 1847|fusione perfeta de su 1847]] cun sa terraferma sabàuda, naschida in s'ispera de unu «trapiantamentu in Sardigna, chene riservas e impèdicos, de sa tziviltade e cultura continentale»,<ref>Martini, Pietro (1847). ''Sull’unione civile della Sardegna colla Liguria, col Piemonte e colla Savoia'', Casteddu, Timon, p. 4</ref> diat àere determinadu sa pèrdida de s'autonomia polìtica sarda chi galu abarraiat<ref name="ref_A" /><ref name="Toso">{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/Toso8.html|tìtulu=Toso, Fiorenzo. ''Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo''|limba=it}}</ref>, e unu declassamentu de su sardu cunfronta a s'italianu, marchende su momentu istòricu in ue, in manera cunventzionale, «sa ‘limba de sa sarda natzione’ at pèrdidu su balore de trastu de identificatzione ètnica de unu pòpulu e de sa cultura sua, de codificare e avalorare, pro divenire unu de sos medas dialetos regionales subordinados a sa limba natzionale».<ref>Dettori, Antonietta, 2001. ''Sardo e italiano: tappe fondamentali di un complesso rapporto'', in Argiolas, Mario; Serra, Roberto. ''Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione'', Casteddu, CUEC, p. 88</ref> Nointames custa polìtica de [[Assimilatzione culturale|assimilatzione]], s'innu de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]] [[Domo Savoja|sabàudu]] e de su Regnu de Itàlia (assentadu dae [[Vittorio Angius|Vitòriu Angius]] e musicadu dae Giovanni Gonella in su 1843) diat abarrare ''[[S'hymnu sardu nationale]]'' finas a cando, in su 1861, non l'ant remplasadu issu puru cun sa Martza Reale<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilisso.com/inno/innonazionalesardo.pdf|tìtulu=Il primo inno d'Italia è sardo|sambenadu=Spanu|nùmene=Gian Nicola|limba=it}}</ref>. Su canònicu Salvatore Carboni at publicadu in Bologna, in su 1881, un' òpera polèmica intitulada ''Sos discursos sacros in limba sarda'', in su ue issu si lamentaiat chi sa Sardigna "hoe provinzia italiana non podet tenner sas lezzes e sos attos pubblicos in sa propia limba" e, iscriende chi "sa limba sarda, totu chi non uffiziale, durat in su Populu Sardu cantu durat sa Sardigna", si domandaiat in fines "proite mai nos hamus a dispreziare cun d'unu totale abbandonu sa limba sarda, antiga et nobile cantu s'italiana, sa franzesa et s'ispagnola?".<ref>Carboni, Salvatore (1881). ''Sos discursos sacros in limba sarda'', Bologna.</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.186-187</ref> Su regìmene fascista at chircadu de sighire galu de prus custa polìtica de assimilatzione e nche at intradu, infines, sa Sardigna in su sistema culturale italianu pro mèdiu de su traballu de su sistema educativu e de cussu mono-partìticu,<ref>"Il ventennio fascista – come ha affermato Manlio Brigaglia ‒ segnò il definitivo ingresso della Sardegna nel “sistema” nazionale. L’isola fu colonialisticamente integrata nella cultura nazionale: modi di vita, costumi, visioni generali, parole d’ordine politiche furono imposte sia attraverso la scuola, dalla quale partì un’azione repressiva nei confronti dell’uso della lingua sarda, sia attraverso le organizzazioni del partito…" Garroni, M. (2010). [https://art.torvergata.it/retrieve/handle/2108/1380/6630/capitolo%201.pdf ''La Sardegna durante il ventennio fascista''], art.torvergata.it</ref> in una sèrie semper prus manna de multas e proibitziones chi ant batidu a unu decadessimentu sotziolinguìsticu de su sardu galu prus mannu.<ref name="degruyter.com">[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.36</ref> Intre sas medas espressiones culturales sutapostas a tzensura, su regìmene est arribadu fintzas a bandire, dae su 1932 a su [[1932|1937]] ([[1945]] in unos cantos casos<ref name="Remundu">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=23661&v=2&c=2767&c1=2797&t=1|tìtulu=Remundu Piras|situ=www.sardegnacultura.it|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>), su sardu dae sa crèsia e dae sas manifestatziones de su folklore isolanu,<ref>''«Dopo pisani e genovesi si erano susseguiti aragonesi di lingua catalana, spagnoli di lingua castigliana, austriaci, piemontesi ed, infine, italiani […] Nonostante questi impatti linguistici, la "limba sarda" si mantiene relativamente intatta attraverso i secoli. […] Fino al fascismo: che vietò l'uso del sardo non solo in chiesa, ma anche in tutte le manifestazioni folkloristiche.»''. De Concini, Wolftraud (2003). ''Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio'', Pergine Valsugana : Comune, p.195-196.</ref> che a sas garas poèticas tentas in cussa limba;<ref>L. Marroccu, ''Il ventennio fascista''</ref><ref>M. Farinelli, ''The Invisible Motherland? The Catalan-Speaking Minority in Sardinia and Catalan Nationalism'', pp.15</ref><ref>[[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, [http://www.pittau.it/Sardo/sardoillustre.html Premessa]</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.191</ref><ref>[https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3400254.pdf Casula, Francesco. ''Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe'']</ref> paradigmàticas sunt sas dibatas intre su poeta sardu [[Antioco Casula]] (connotu cun su nùmene de Montanaru) e Gino Anchisi, chi tando fiat giornalista de s'Unione Sarda. Isse, chi fiat resèssidu a fàghere bandire su sardu dae sos giornales isolanos, at afirmadu chi «morta o moribunda sa regione, mortu o moribundu su dialetu (sic)».<ref group="Nota">Pro cumprèndere mègius custa decraratzione tocat a notare chi, pro sas dispositziones de su guvernu, «in manera peruna e pro resone peruna esistit sa regione» (Casula, Francesco. [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3400254.pdf ''Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe''], p. 66).</ref><ref>[http://www.regione.sardegna.it/messaggero/1982_dicembre_21.pdf ''Est torradu Montanaru'', Francesco Masala, Messaggero, 1982]</ref> Un'àteru casu est su de un'àteru poeta, [[Bore Poddighe|Salvatore Poddighe]], chi s'est ochidu pro manu sua pro neghe de una depressione nàschida a pustis de su secuestru de su traballu mannu suo, "Sa Mundana Cummedia"<ref>Poddighe, Salvatore. ''Sa Mundana Cummédia'', p. 32, Editore Domus de Janas, 2009, ISBN 88-88569-89-8</ref>. Est dae Montanaru chi, pro sa primu borta in su de XX sèculos, sa chistione de sa limba l'ant posta comente una pràtica de resistèntzia culturale endògena<ref>{{Tzita web|url=https://www.manifestosardo.org/montanaru-e-la-lingua-sarda/|tìtulu=Montanaru e la lingua sarda|sambenadu=Casula|nùmene=Francesco|wkautore=Frantziscu Casula|situ=Il Manifesto Sardo|data=2019-06-16|limba=it|atzessu=2021-07-29}}</ref>, cun unu repertòriu linguìsticu chi in sas iscolas diat èssere istadu netzessàriu pro conchistare una dignidade intesa comente pèrdida<ref>{{Tzita libru|autore=Antioco Casula|wkautore=Antioco Casula|tìtulu=Poesie scelte|annu=1982|editore=Edizioni 3T|tzitade=Casteddu|p=35|tzitatzione=Il diffondere l’uso della lingua sarda in tutte le scuole di ogni ordine e grado non è per gli educatori sardi soltanto una necessità psicologica alla quale nessuno può sottrarsi, ma è il solo modo di essere Sardi, di essere cioè quello che veramente siamo per conservare e difendere la personalità del nostro popolo. E se tutti fossimo in questa disposizione di idee e di propositi ci faremmo rispettare più di quanto non ci rispettino.}}</ref>. === S'edade cuntemporànea === Sa cunsièntzia de s'erosione linguìstica est intrada meda prus a tardu, in s'agenda polìtica, cunforma a su chi est acontèssidu in unas cantas àteras periferias europeas in ue bivent ateras minorias etno-linguìsticas<ref>Pala, Carlo (2016). ''Idee di Sardegna'', Carocci Editore, pp.121</ref>: a s'imbesse, cussu perìodu est totu sinnadu dae su fatu chi sa classe mèdia italianizada su sardu non lu boliat,<ref name="degruyter.com" /> sicomente sa limba e sa cultura sarda si trataiant che a sìmbulu de rustighesa e de su fatu ca sa regione fiat meda in segus.<ref name="Toso" /> Una parte manna de sa classe dirigente e intelletuale sarda, sensìbile meda a s'arresonu isvilupadu peri cussas continentales, fiat cumbinta difatis chi s'ìsula podiat sighire a in antis sceti boghende su cuntestu sotzio-culturale "traditzionale", cando non interrende·lu de su totu (cit. Manlio Brigaglia)<ref>{{Tzita libru|autore=Fiorenzo Caterini|tìtulu=La mano destra della storia. La demolizione della memoria e il problema storiografico in Sardegna|editore=Carlo Delfino Editore|p=99}}</ref><ref>«Le argomentazioni sono sempre le stesse, e sostanzialmente possono essere riassunte con il legame a loro avviso naturale tra la lingua sarda, intesa come la lingua delle società tradizionali, e la lingua italiana, connessa ai cosiddetti processi di modernizzazione. Essi hanno interiorizzato l'idea, molto rozza e intellettualmente grossolana, che essere italofoni è essere "moderni". La differenza tra modernità e tradizione è ai loro occhi di sostanza, si tratta di due tipi di società opposti ''per natura'', in cui non esiste continuità di pratiche, di attori, né esistono forme miste.» Mongili, Alessandro (2015). ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Chpt. 9: ''I problemi della standardizzazione in Sardegna''</ref>. Sos sardos los ant duncas impuntzados a abbandonare totu su chi pensaiant chi tenneret su timbru de un'identidade minispretziada.<ref>«La tendenza che caratterizza invece molti gruppi dominati è quella di gettare a mare i segni che indicano la propria appartenenza a un'identità stigmatizzata. È quello che accade in Sardegna con la sua lingua (capp. 8-9, in questo volume).» Mongili, Alessandro (2015). ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Chapt. 1: ''Indicible è il sardo''</ref> S'est osservadu, a livellu istitutzionale, unu cuntrastu forte contra a sa limba sarda e, in su tzircùitu intelletuale italianu, idea a pustis interiorizada in s'immaginàriu comunu italianu, custa fiat (su prus de sas bortas pro neghe de resones ideològicas o che a resìduu, adotadu pro inèrtzia, de ideas e propaganda betzas<ref group="Nota">Nàaschidas, a nàrrere sa beridade, a curtzu a sa de duas metades de s'otighentos, a pustis a sa giai mentovada [[Fusione perfetta de su 1847|Fusione perfeta]] (cfr. Dettori 2001); difatis nemmancu in sa tratatzione de su setighentos de autores che a Francesco Cetti s'agatant mai giudìtzios de balore in subra de sa dignidade de su sardu, e in subra de s'indipendèntzia linguìstica sua fiant de acordu fintzas sos autores italianos (cfr. Ferrer 2017).</ref> nàschidas dae sas primas) cunsiderada fatu-fatu che a una variante degenerada de s'italianu<ref>{{Tzita libru|autore=Martin Harris, Nigel Vincent|tìtulu=The Romance languages|annu=2001|tzitade=London, New York|limba=en|p=349}}</ref>, andende contra a su parre de sos istudiosos e fintzas de unos cantos natzionalistas italianos, che a Carlo Salvioni<ref name="Salvi1952">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.195</ref><ref group="Nota">Su Wagner tzitat, a propòsitu de custu, Giacomo Tauro chi, diferentemente dae sa ''vulgata'' fascista de'assimilatzione de su sardu a su sistema linguìsticu italianu, giai osservaiat in una cunferènztia in [[Nùgoro]] de su [[1937]] chi «[La Sardegna] ha una sua propria lingua, che è qualcosa di più e di diverso dai dialetti delle altre regioni d’Italia… Se i diversi dialetti d’Italia hanno tutti qualcosa d’interferente, per cui non è difficile a chi attentamente ne ascolti qualcuno e di essi abbia una certa pratica, d’intuirne e comprenderne, almeno superficialmente, il significato, i dialetti sardi invece non solo riescono quasi del tutto incomprensibili a chi non è dell’isola, ma anche con la pratica difficilmente possono essere acquisiti.» ({{Tzita libru|autore=Max Leopold Wagner|tìtulu=La lingua sarda|annuoriginale=1951|annu=1997|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|p=82}})</ref>, e subende totu sas discriminatziones e sos pregiudìtzios ligados a custu assòtziu, mescamente su de èssere cunsiderada una forma bassa de espressione<ref>{{Tzita web|url=http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm|tìtulu=Sa limba sarda|sambenadu=Tonzanu|nùmene=Giovanna|limba=it|atzessu=2009-06-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170227114118/http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm|dataarchìviu=2017-02-27|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/science/2016/mar/13/sardinian-professor-fighting-to-save-gaelic-bilingualism|tìtulu=The Sardinian professor fighting to save Gaelic – and all Europe’s minority tongues|situ=the Guardian|data=2016-03-13|limba=en|atzessu=2021-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://truncare.myblog.it/2012/09/15/conferenza-di-francesco-casula-sulla-lingua-sarda-flumini-27/|tìtulu=Conferenza di Francesco Casula sulla Lingua sarda (Flumini 27 settembre): sfatare i più diffusi pregiudizi sulla lingua sarda|sambenadu=Casula|nùmene=Francesco|wkautore=Frantziscu Casula|situ=truncare.myblog.it|limba=it|atzessu=2021-07-29}}</ref> e èssere ligada a unu "traditzionalismu" de carchi genia<ref>{{Tzita web|http://www.francopiga.it/francopiga/index.php/la-lingua-sarda-oggi-bilinguismo.html|La lingua sarda oggi: bilinguismo, problemi di identità culturale e realtà scolastica, Maurizio Virdis (Università di Cagliari)}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://guide.supereva.it/lingua_sarda/interventi/2010/12/quando-muore-una-lingua-si-oscura-un-cielo|tìtulu=Quando muore una lingua si oscura il cielo|sambenadu=Bandinu|nùmene=Bachisio|wkautore=Bachisio Bandinu|situ=guide.supereva.it|limba=it|atzessu=2021-07-29}}</ref>. Cando sa Carta pro s'autonomia si fiat iscriende in su 1948, su legisladore at isseberadu de no incluire, che a fundamentu de sa "ispetzializade" sarda, riferimentu perunu a s'identidade geogràfica e culturale,<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?xsl=258&s=24014&v=2&c=2480&t=7|tìtulu=Strumenti giuridici per la promozione della lingua sarda|editore=Sardegna Cultura|limba=it}}</ref><ref>[http://www.condaghes.it/public/docs/relata_lege.pdf Relazione di accompagnamento al disegno di legge “Norme per la tutela, valorizzazione e promozione della lingua sarda e delle altre varietà linguistiche della Sardegna”, pp.7]</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.193</ref><ref>[http://www.ufficiostudiangioy.it/news/storia_autonomia.pdf Francesco Casula, Gianfranco Contu. ''Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo'', Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 116, 134]</ref> ca tando si timiant ca de custa manera podiant pònnere fogu pro pretesas autonomistas prus radicales si non fintzas de òrdine indipendentista, e limitende·si masaprestu a su reconnoschimentu de unas cantas preguntas, de genia sotzioeconòmica tìpica, a su continente<ref>Pala, Carlo (2016). ''Idee di Sardegna'', Carocci Editore, pp.118</ref><ref>[[Gianfranco Pintore|Pintore, Gianfranco]] (1996). ''La sovrana e la cameriera: La Sardegna tra sovranità e dipendenza''. Nùgoro: Insula, 13</ref>; est dae in cue chi naschet s'idea de nche fàghere arribbare a Sardigna s'industria pesante, sas installatziones militares, e unu "pranu de rinàschida" aprontadu dae Roma<ref>«Lo Stato con il concorso della Regione dispone un piano organico per favorire la rinascita economica e sociale dell'Isola.» Art.13, [http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_13_20041227120402.pdf Testu istòricu de s'Istatutu]</ref><ref>[http://www.ufficiostudiangioy.it/news/storia_autonomia.pdf Francesco Casula, Gianfranco Contu. ''Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo'', Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 118]</ref>. Unu raportu de sa cummissione parlamentare de inchiesta pro su banditismu aiat iscritu de si pònnere in guàrdia dae «tendèntzias isulatzionistas dannosas in manera particulare pro s'isvilupu de sa sotziedade sarda, chei dae pagu si sunt manifestadas cun sa proposta de cunsiderare su sardu che a una limba de una minoria ètnica»<ref>{{Tzita libru|autore=Pier Sandro Pillonca|tìtulu=La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale|url=http://www.fondazionesardinia.eu/ita/wp-content/uploads/2020/09/Libro-Pier-Sandro-Pillonca-lingua-sarda-e-istituzioni.pdf|annu=2020|editore=Edizioni Fondazione Sardinia|tzitade=Rende|limba=it|p=12}}</ref>. S'istatutu, iscritu in custa manera dae su legisladore, agataiat sa resone giustificativa in sa "arrestradesa" econòmica de sa regione, chi a parre suo faghiat auspicare su chi est istadu mutidu su "pranu de rinàschida" industriale in tempos curtzos pro s'ìsula: a diferèntzia de àteros istatutos ispetziales, su sardu non faghet riferimentu a sa chi a beru est sa comunidade destinatària in sos àmbitos sotziales e culturales suos, chi imbetzes beniant postos a intro de una colletividade ebbia, s'italiana<ref>«se i poteri della Carta sarda apparivano estesi sul piano economico (pur con limiti in sede di applicazione concreta), lo statuto lasciava scoperto totalmente l’ambito sociale e culturale. L’art. 1 dello statuto, infatti, non fa alcun riferimento né alla nozione di “popolo sardo” né di “lingua sarda” […]. Manca il fondamento della soggettività di popolo che invece è previsto in altri statuti speciali. Per esempio, mancano i riconoscimenti di tipo etnolinguistico e culturale.» Pala, Carlo. ''La Sardegna. Dalla “vertenza entrate” al federalismo fiscale?'', in ''Istituzioni del Federalismo. Rivista di studi giuridici e politici'', 2012, 1, p.215</ref><ref group="Nota">A sa base de su chi si mutit "autonomismu abortivu", a parre de sos crìticos de istatutu che a [[Eliseo Spiga]], bi fiat sa mancàntzia de s'assuntzione de un'identidade sarda dotada de una sugetividade a banda, in sas ispetzifitzidades etnonatzionales, linguìsticas e culturales suas, cunfronta a sa comunidade istatale in s'insieme suo; manchende cussa, a parre issoro si diat èssere arribados a unu modellu amministrativu chi omologaiat s'Ìsula a "una provìntzia cale si siat de s'istivale". [http://www.ufficiostudiangioy.it/news/storia_autonomia.pdf Francesco Casula, Gianfranco Contu. ''Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo''], Patiolla, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 116</ref>. Indedda meda dae s'afirmatzione de un'autonomia sarda fundada in subra de su reconnoschimentu de un'identidade culturale ispetzìfica e funduda, comente est acontèssidu in sa [[Badde de Aosta]] o in su [[Provìntzia autònoma de Bolzano - Alto Adige/Südtirol|Tirolu de su Sud]], ssu resurtu est istadu «un'autonomismu economitzìsticu in manera crara, ca non at bòlidu o no faghiat a si pigare un'autonomia forte, cun raighinas in sa cultura, un'ispetzialidade sarda chi non fiat sceti arresonende in tèrmines de arretradesa e poberesa econòmica» (cit. Mariarosa Cardia).<ref>Cardia, Mariarosa (1998). ''La conquista dell’autonomia (1943-49)'', in Luigi Berlinguer, Luigi e Mattone, Antonello. ''La Sardegna'', Torinu, Einaudi, p. 749</ref> In su mentras, àteras polìticas de genia assimiladora fiant aplicadas fintzas in su segundu pustisgherra<ref name="Lubello" />, totu sighende a italianizatzare logos istòricos e ogetos de sa bida cuotidiana, e torrende a un'imparu obrigatòriu chi at imparadu sa limba italiana ma no ammitiat su sardu; antzis, l'iscoragiat in manera ativa pro mèdiu de proibitziones e bardiamentu difùndidu de chie lu promoveret<ref>{{Tzita web|url=https://www.manifestosardo.org/lingua-sarda-dallinterramento-alla-resurrezione/|tìtulu=Lingua sarda: dall’interramento alla resurrezione?|sambenadu=Casula|nùmene=Francesco|situ=Il Manifesto Sardo|data=2014-08-31|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>: sos mastros teniant in minisprètziu sa limba, pensende·la unu dialetu ruzu e contribuende a un'abbassamentu galu prus mannu de su prestìgiu suo in sa comunidade sardòfona. A parre de unos cantos istudiosos sos mètodos impreados pro promòvere s'impreu de s'italianu, creados cun sa punna de tènnere un'italofonia esclusiva e sutrativa<ref>Manuale di linguistica sarda (Manual of Sardinian linguistics), 2017, Ed. by Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, p.208</ref>, diant àere influidu in manera negativa in sas prestatziones iscolàsticas de sos istudiantes sardos<ref name="bolognesibocc">{{Tzita libru|autore=Roberto Bolognesi|tìtulu=Le identità linguistiche dei Sardi|annu=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|p=66|tzitatzione=Anche qui, per quanto riguarda le percentuali di posticipatari [ripetenti] presenti nel campione, viene rilevata una loro maggiore presenza nelle regioni settentrionali e una diminuzione costante nel passaggio dal Centro al Sud. In Val d'Aosta sono il 31% e nelle scuole italiane della Provincia di Bolzano il 38%. Scendendo al sud, la tendenza alla diminuzione è la stessa della scuola media, fino ad arrivare al 13% in Calabria. Unica eccezione la Sardegna che arriva al 30%. Le cause ipotizzate sono sempre le stesse. La Sardegna, in controtendenza con le regioni dell'Italia meridionale, a cui quest'autore vorrebbe associarla, mostra percentuali di ripetenze del tutto analoghe a quelle di regioni abitate da altre minoranze linguistiche.}}</ref><ref>Mongili, Alessandro (2013). Introduction to Corongiu, Giuseppe, ''Il sardo: una lingua normale'', Condaghes, 2013</ref><ref>«Ancora oggi, nonostante l'eradicazione e la stigmatizzazione della sardofonia nelle generazioni più giovani, il "parlare sbagliato" dei sardi contribuisce con molta probabilità all'espulsione dalla scuola del 23% degli studenti sardi (contro il 13% del Lazio e il 16% della Toscana), e lo giustifica in larga misura anche di fronte alle sue stesse vittime (ISTAT 2010).» Mongili, Alessandro (2015). ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Chpt. 9: ''I problemi della standardizzazione del sardo''</ref>. Fenòmenos chi s'agatant prus de sa mèdia in Sardigna, che a sos tassos de abbandonu iscoltàsticu e de sas repitèntzias, anàlogos a cussos de àtaeras minorias linguìsticas<ref name="bolognesibocc" />, Diant àere postu in discussione petzi in sos annos Novanta s'eficàtzia bera de un'istrutzione a una limba ebbia, cun propostas noas ligadas a una metodologia cumparativa<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). ''Manuale di linguistica sarda''. Manuals of Romance Linguistics. De Gruyter Mouton. p. 38-39</ref>. Sas normas istatutàrias, delineadas in cussa manera, si sunt riveladas, in su cumplessu, unu traste inadeguadu pro rispòndere a sos problemas de s'ìsula;<ref name="Toso" /><ref name="Salviaut">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.198-199</ref> intre sos annos chimbanta e sessanta, annotamala, est incumentzadu su protzessu beru de càmbiu radicale e definitivu de sa limba sarda cun cussa italiana, pro neghe de sa difusione, siat in su territòriu isolanu siat in su restu de su territòriu italianu, de sos mèdios de comunicatzione de massa chi trasmitiant in sa s'idioma italianu ebbia.<ref>{{Tzita web|http://sardegnamondo.blog.tiscali.it/2012/07/30/lingua-e-musica-in-sardegna/|Lingua e musica in Sardegna - Sardegnamondo|limba=it|atzessu=5 austu 2012|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140903132234/http://sardegnamondo.blog.tiscali.it/2012/07/30/lingua-e-musica-in-sardegna/|dataarchìviu=2014-09-03|deadurl=eja}}</ref> Mescamente sa televisione at difùndidu s'impreu de s'italianu e nd'at fatzilitadu sa cumprensione e s'impreu fintzas intre sas persones chi, finas a cussu momentu, s'espressaiant in sardu ebbia. Partinde dae sa fine de sos annos sessanta,<ref name="Toso" /><ref name="Salviaut" /><ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.31; 36</ref> in cointzidèntzia cun sa rinàschida de unu [[sardismu]] declinadu in suta de su sinnu de unu "revivalismu linguìsticu e culturale",<ref>Giannetta Murru Corriga (edited by), 1977. ''Etnia, lingua, cultura : un dibattito aperto in Sardegna'', EDES, ''Tradizione, identità e cultura sarde nella scuola'', Giovanni Lilliu, pp.128-131</ref> ant cumintzadu a èssere aviadas medas campagnas pro otènnere unu bilinguismu paritàriu a beru che a elementu de salvaguàrdia de s'identidade isolana: fintzas si giai in su 1955 aiant istabilidu chimbe càtedras de linguìstica sarda<ref>Paolo Coluzzi (2007). ''Minority Language Planning and Micronationalism in Italy: An Analysis of the Situation of Friulian, Cimbrian and Western Lombard with Reference to Spanish Minority Languages''. Peter Lang. p. 45.</ref>, una prima recherta l'at fata una delìbera adotada a s'unanimidade dae s'[[Universidade de Casteddu]] in su 1971, in ue si pediat a s'autoridade polìtica regionale e natzionale su reconnoschimentu de sos sardos che a minoria etnolinguìstica e de su sardu che a idioma coufitziale de s'ìsula<ref>{{Tzita libru|autore=Pier Sandro Pillonca|tìtulu=La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale|url=http://www.fondazionesardinia.eu/ita/wp-content/uploads/2020/09/Libro-Pier-Sandro-Pillonca-lingua-sarda-e-istituzioni.pdf|annu=2020|editore=Edizioni Fondazione Sardinia|tzitade=Rende|limba=it|pp=12-13}}</ref><ref>«The University of Cagliari passed a resolution demanding from regional and state authorities the recognition of the Sardinians as an ethnic and linguistic minority and of Sardinian as their national language.» Rebecca Posner, John N. Green (1993). ''Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance''. De Gruyter Mouton. p. 272</ref><ref group="Nota">Istàntzia de su Prof. A. Sanna in subra de sa pronùntzia de sa Facultade de Lìteras pro su chi pertocat a s'amparu de su patrimòniu ètnicou-linguìsticu sardu. Su prof. Antonio Sanna dichiarat custu: «Gli indifferenti problemi della scuola, sempre affrontati in Sardegna in torma empirica, appaiono oggi assai particolari e non risolvibili in un generico quadro nazionale; il tatto stesso che la scuola sia diventata scuola di massa comporta il rifiuto di una didattica inadeguata, in quanto basata sull'apprendimento concettuale attraverso una lingua, per molti aspetti estranea al tessuto culturale sardo. Poiché esiste un popolo sardo con una propria lingua dai caratteri diversi e distinti dall'italiano, ne discende che la lingua ufficiale dello Stato, risulta in effetti una lingua straniera, per di più insegnata con metodi didatticamente errati, che non tengono in alcun conto la lingua materna dei Sardi: e ciò con grave pregiudizio per un'efficace trasmissione della cultura sarda, considerata come sub-cultura. Va dunque respinto il tentativo di considerare come unica soluzione valida per questi problemi una forzata e artificiale forma di acculturazione dall'esterno, la quale ha dimostrato (e continua a dimostrare tutti) suoi gravi limiti, in quanto incapace di risolvere i problemi dell'isola. È perciò necessario promuovere dall'interno i valori autentici della cultura isolana, primo fra tutti quello dell'autonomia, e "provocare un salto di qualità senza un'acculturazione di tipo colonialistico, e il superamento cosciente del dislivello di cultura" ([[Giovanni Lilliu|Lilliu]]). La Facoltà di Lettere e Filosofia dell'Università di Cagliari, coerentemente con queste premesse con l'istituzione di una Scuola Superiore di Studi Sardi, è pertanto invitata ad assumere l'iniziativa di proporre alle autorità politiche della Regione Autonoma e dello Stato il riconoscimento della condizione di minoranza etnico-linguistica per la Sardegna e della lingua sarda come lingua «nazionale» della minoranza. È di conseguenza opportuno che si predispongano tutti i provvedimenti a livello scolastico per la difesa e conservazione dei valori tradizionali della lingua e della cultura sarda e, in questo contesto, di tutti i dialetti e le tradizioni culturali presenti in Sardegna (ci si intende riferire al Gallurese, al Sassarese, all'Algherese e al Ligure-Carlofortino). In ogni caso tali provvedimenti dovranno comprendere necessariamente, ai livelli minimi dell'istruzione, la partenza dell'insegnamento del sardo e dei vari dialetti parlati in Sardegna, l'insegnamento nella scuola dell'obbligo riservato ai Sardi o coloro che dimostrino un'adeguata conoscenza del sardo, o tutti quegli altri provvedimenti atti a garantire la conservazione dei valori tradizionali della cultura sarda. È bene osservare come, nel quadro della diffusa tendenza a livello internazionale per la difesa delle lingue delle minoranze minacciate, provvedimenti simili a quelli proposti sono presi in Svizzera per la minoranza ladina fin dal 1938 (48000 persone), in Inghilterra per il Galles, in Italia per le minoranze valdostana, slovena e ultimamente ladina (15000 persone), oltre che per quella tedesca; a proposito di queste ultime e specificamente in relazione al nuovo ordinamento scolastico alto-atesino. Il presidente del Consiglio on. [[Emilio Colombo|Colombo]], nel raccomandare ala Camera le modifiche da apportare allo Statuto della Regione Trentino-Alto Adige (il cosiddetto "pacchetto"), «modifiche che non escono dal concetto di autonomia indicato dalla Costituzione», ha ritenuto di dovere sottolineare l'opportunità "che i giovani siano istruiti nella propria lingua materna da insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico"; egli inoltre aggiungeva che "solo eliminando ogni motivo di rivendicazione si crea il necessario presupposto per consentire alla scuola di svolgere la sua funzione fondamentale in un clima propizio per la migliore formazione degli allievi". Queste chiare parole del presidente del Consiglio ci consentono di credere che non si voglia compiere una discriminazione nei confronti della minoranza sarda, ma anche per essa valga il principio enunciato dall'opportunità dell'insegnamento della lingua materna a opera di insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico, onde consentire alla scuola di svolgere anche in Sardegna la sua funzione fondamentale in un clima propizio alla migliore formazione per gli allievi. Si chiarisce che tutto ciò non è sciovinismo né rinuncia a una cultura irrinunciabile, ma una civile e motivata iniziativa per realizzare in Sardegna una vera scuola, una vera rinascita, "in un rapporto di competizione culturale con lo stato (…) che arricchisce la Nazione" (Lilliu)». Il Consiglio unanime approva le istanze proposte dal prof. Sanna e invita le competenti autorità politiche a promuovere tutte le iniziative necessarie, sul piano sia scolastico che politico-economico, a sviluppare coerentemente tali principi, nel contempo acquisendo dati atti a mettere in luce il suesposto stato. Cagliari, 19 febbraio 1971. [Farris, Priamo (2016). ''Problemas e aficàntzias de sa pianificatzioni linguistica in Sardigna. Limba, Istòria, Sotziedadi'' / ''Problemi e prospettive della pianificazione linguistica in Sardegna. Lingua, Storia, Società'', Youcanprint]</ref>. Unu primu abbotzu de lege pro su bilinguismu l'at redatada su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|Partidu Sardu de Atzione]] in su 1975<ref>Rebecca Posner, John N. Green (1993). ''Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance''. De Gruyter Mouton. p. 272.</ref>. Est famadu su richiamu patriòticu espressadu unos cantos mese in antis de mòrrere, in su 1977, dae su poeta [[Remundu Piras]], chi in ''Non sias isciau''<ref group="Nota">"O sardu, si ses sardu e si ses bonu, / Semper sa limba tua apas presente: / No sias che isciau ubbidiente / Faeddende sa limba 'e su padronu. / Sa nassione chi peldet su donu / De sa limba iscumparit lentamente, / Massimu si che l'essit dae mente / In iscritura che in arrejonu. / Sa limba 'e babbos e de jajos nostros / No l'usades pius nemmancu in domo / Prite pobera e ruza la creides. / Si a iscola no che la jughides / Po la difunder menzus, dae como / Sezis dissardizende a fizos bostros." in {{Tzita web|url=http://www.poesias.it/poeti/piras_raimondo/sonetti/No_sias_isciau.rtf|tìtulu=Piras, Raimondo. No sias isciau}}</ref> invitaiat a su recùperu de sa limba pro s'opònnere a sa dessardizatzione de sas generatziones de su tempus benidore.<ref name="Remundu" /> In su 1978, una lege de initziativa populare pro su bilinguismu at collidu mìgias de firmas, ma no est istada mai aprovada ca at addobiadu sa contrariedade de sa manca e mescamente de su Partidu Comunista Italianu<ref>{{Tzita libru|autore=Paolo Caretti et al.|editore=G. Giappichelli Editore|p=67|titolo=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|anno=2017}}</ref>, chi a pustis de duos annos at propònnidu unu progetu de lege suo "pro sa tutela de sa limba e de sa cultura de su pòpulu sardu"<ref>Rebecca Posner, John N. Green (1993). ''Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance''. De Gruyter Mouton. p. 273.</ref>. In sos annos '80, a s'atentu de su Cussìgiu regionale sunt istados presentados tres progetos de lege chi aiant unu cuntenutu pretzisu a sa delìbera adotada dae s'Universidade de Casteddu<ref name="Rosita">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref>. In sos annos Setanta, s'est registradu unu protzessu mannu de remplasamentu linguìsticu cara a s'italianu non in su [[Campidanu]] ebbia, ma fintzas in àreas geogràficas chi unu tempus beniant cunsideradas cunservadoras pro su chi pertocat a sa linguìstica, che a [[Macumere]] in sa [[provìntzia de Nùgoro]] (1979); a sa ridefinitzione de s'istrutura econòmicu-sotziale galu in atu est currispòndida, difatis, una mudadura prus manna de su repertòriu linguìsticu, chi at determinadu issu matessi un'islitamentu de sos balores in subra de sos cales si basaiant s'identidade ètnica e culturale de sas comunidades sardas.<ref>{{Tzita libru|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milanu|limba=it|p=193}}</ref><ref group="Nota">Gavino Pau, in un interventu suo in La Nuova Sardegna (18 de abrile de su 1978, ''Una lingua defunta da studiare a scuola''), naraiat chi "pro totus s'italianu fiat una àtera limba in sa cale traduìamus sos pensamentos nostros chi, impossìbiles de firmare, essiant a foras in sardu" e galu, pro sa limba sarda "apamus bìvidu, pro issa amus sufridu, pro issa bivimus e amus a bìvere. Sa die chi issa at a mòrrere, amus a mòrrere fintzas nois che a sardos." (cit. in Melis Onnis, Giovanni (2014). ''Fueddariu sardu campidanesu-italianu'', Domus de Janas, Presentatzione)</ref><ref>Pro Mura, custas mudaduras sotzioeconòmicas sunt istadas cunsideradas che a ingendradoras de una mudada mannu che a «una mudadura antropològica bera e pròpia de sa realidade isolana». Mura, Giovanni (1999). ''Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu'', Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3</ref><ref group="Nota">S'italianizatzione culturale de sa populatzione sarda aiat tando assùmidu proportziones gasi mannas de induire a Giovan Battista Pellegrini, in s'Introduzione a s'Atlante istòricu-linguìsticu-etnogràficu friulanu, a "bantare", a contu suo, sos sardos ca issos si naraiant dispostos a atzetare chi s'idioma issoro, fintzas si fiat «unu mèdiu espressivu meda prus pagu subordinadu a s'italianu» esseret cunsideradu unu "dialetu" de s'italianu ebbia, in cuntrastu craru a s'altivesa e a sa lealidade linguìstica de sos friulanos (Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, p.195 ; Pellegrini, Giovan Battista (1972). ''Introduzione all'Atlante storico-linguistico-etnografico friulano (ASLEF)'', Vol. I, p.17 ). Cunsideratziones anàlogas a sas de Pellegrini las aiat fatas, unos cantos annos in antis, in su 1967, su linguista tedescu Heinz Kloss in riferimentu a su cuntzedu de ''[[Ausbausprache - Abstandsprache - Dachsprache|Dachsprache]]'' ("limba cuberta"), imbentadu dae issu; in s'istùdiu pionerìsticu suo, issu faghiat notare comente limbas de comunidades che a sos sardos, sos otzitanos e sos haitianos beniant cunsideradas dae issos matessi comente petzi «dialetos de limbas binchidoras in logu de sistemas linguìsticos autònomos», in manera diferente dae sa lealtade funguda de sos catalanos chi, nointames su proibitzionismu franchista, non diant àere atzetadu mai una degradatzione gasi manna de sa limba issoro cunfronta a s'ùnica limba chi tando fiat ufitziale, s'ispagnolu (Kloss, Heinz (1967). ''"Abstand Languages" and "Ausbau Languages"''. Anthropological Linguistics, 9(7), p.36.).</ref>. Custa chistione est istada ogetu de anàlisis sotziològicas in sas mudadas acontèssidas in s'identidade de sa comunidade sarda, cun sas atitudines suas contra a sa sardofonia influentzadas dae unu stigma de una "primitividade" e "arretradesas" farsas ma propagandadas a longu dae sas istitutziones, de òrdine polìticu e sotziale, favorèvoles a s'italianidade linguìstica.<ref>«Nella coscienza dei sardi, in analogia con i processi che caratterizzano la subalternità ovunque, si è costituita un'identità fondata su alcune regole che distinguono il dicibile (autonomia in politica, italianità linguistica, criteri di gusto musicali convenzionali non sardi, mode, gastronomie, uso del tempo libero, orientamenti politici) come campo che può comprendere quasi tutto ma non l'indicibile, cioè ciò che viene stigmatizzato come "arretrato", "barbaro", "primitivo", cioè sardo ''de souche'', "autentico". Questa esclusione del sardo ''de souche'', originario, si è costituita lentamente attraverso una serie di atti repressivi (Butler 2006, 89), dalle punizioni scolastiche alla repressione fascista del sardismo, ma anche grazie alla pratica quotidiana del passing e al diffondersi della cultura di massa in epoca recente (in realtà molto più porosa della cultura promossa dall'istruzione centralizzata).» Mongili, Alessandro (2015). ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Condaghes, Capìtulu 1.2, Indicibile è il sardo</ref> Su sardu diat àere subidu un'arretramentu chene pàsida cara a s'italianu, pro neghe de unu "cumplessu de sa minoria" chi at ispintu sa comunidade sarda a un'atitùdine de minisprètziu pro sa limba issoro.<ref>Mura, Giovanni (1999). ''Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu'', Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3</ref>In sos annos annos a pustis, però, b'est istadu unu càmbiu de cumportamentu: sa limba no est istada petzi reconnota comente unu marcadore ètnicu/identitàriu positivu<ref>{{Tzita libru|autore=Rebecca Posner, John N. Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|annu=1993|editore=De Gruyter Mouton|limba=en|p=279|tzitatzione=It also became obvious that the polarization of the language controversy had brought about a change in the attitude towards Sardinian and its use. Sardinian had become a symbol of ethnic identity: one could be proud of it and it served as a marker to distance oneself from the 'continentali' [Italians on the continent].}}</ref>, ma est istada fintzas su canale pro mèdiu de su cale at agatadu espressione sa discuntentesa sotziale causada dae sas atziones de su guvernu tzentrales, cunsideradas no in gradu de providire a su satisfamentu de sos bisòngios sotziales e econòmicos de s'Ìsula<ref>{{Tzita libru|autore=Rebecca Posner, John N. Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|annu=1993|editore=De Gruyter Mouton|limba=en|p=279|tzitatzione=It also turned out that this segregation from Italian became proportionately stronger as speakers felt that they had been let down by the 'continentali' in their aspirations towards better socio-economic integration and greater social mobility.}}</ref>. A su matessi tempus, però, s'est bidu comente cussu sentidu positivu pro a sa limba fiat in cuntrastu cun s'impreu efetivu suo, chi sighiat a calare meda<ref>{{Tzita libru|autore=Rebecca Posner, John N. Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|annu=1993|editore=De Gruyter Mouton|limba=en|p=288|tzitatzione=The data in Sole 1988 point to the existence of two opposing tendencies: Sardophone speakers hold their language in higher esteem these days than before but they still use it less and less.}}</ref>. In su [[ghennàrgiu]] de su [[1981]] su giornale "Nazione Sarda" at fatu unu colpu giornalisticu iscoberende chi, in su 1976, su Ministèriu de s'Istrutzione italianu aiat publicadu una nota pedende informatziones in subra de sos insegnantes chi impreaiant sa limba sarda in s'iscola, e chi su proveditoradu de Tàtari aiat publicadu una tzirculare a ogetu “Iscolas de Sardigna – Introdutzione de sa limba sarda” inue pediat a sos prèsides e a sos diretores didàticos de s'astènnere dae initziativas de cussa genia e de informare su proveditoradu de cale si siat atividade ligada a s'introdutzione de sa limba sarda in cussas iscolas e istitutos.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|tìtulu=Schedati tutti gli insegnanti che vogliono portare la lingua sarda nelle scuole|publicatzione=Nazione Sarda|data=1981-01-20}}</ref><ref>{{Tzita noas|nùmene=Sarvadore|sambenadu=Serra|autore=|url=https://salimbasarda.net/cando-ischedaiant-sos-maistros-de-sardu/|tìtulu=Cando ischedaiant sos maistros de sardu|publicatzione=Limba Sarda 2.0|data=2021-01-28|atzessu=2021-02-01}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|autore=|url=https://www.manifestosardo.org/lingua-sarda-dallinterramento-alla-resurrezione/|tìtulu=Lingua sarda: dall’interramento alla resurrezione?|publicatzione=Il Manifesto Sardo|data=2014-09-01|atzessu=2021-02-01}}</ref> In su 1981 su Cussìgiu Regionale at dibatidu e votadu a favore de s'introdutzione de su bilinguismu pro sa primu borta<ref>{{Tzita libru|autore=Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo|tìtulu=Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance Linguistics|annu=2017|editore=De Gruyter Mouton|limba=it,en|p=37}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Pier Sandro Pillonca|tìtulu=La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale|url=http://www.fondazionesardinia.eu/ita/wp-content/uploads/2020/09/Libro-Pier-Sandro-Pillonca-lingua-sarda-e-istituzioni.pdf|annu=2020|editore=Edizioni Fondazione Sardinia|tzitade=Rende|limba=it|pp=21-44}}</ref>. In risposta a sas pressiones fatas dae una risolutzione de su Cussìgiu de Europa in subra de sa tutela de sas minorias natzionales, in su 1982 su guvernu italianu at creadu una commissione pro indagare mègius sa chistione<ref name="Kurt Braunmüller 2003 p. 238">Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). ''Aspects of multilingualism in European language history''. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238.</ref>; s'annu a pustis est istadu presentadu unu disinnu de lege a su Parlamentu italianu, ma chene resessida. Una de sas primas leges aprovadas definitivamentedae su legislatore regionale, sa "Lege Cuàdru pro sa Tutela e Valorizatzione de sa Limba e de sa Cultura de sa Sardigna" de su 3 de austu de su 1993, est istada botzada dae sa Corte Costitutzionale a pustis de unu ricursu de su guvernu tzentrale, chi la cunsideraiat "esorbitante pro aspetos plùrimos dae sa cumpetèntzia integrativa e atuativa possedida dae sa Regione in matèria de imparu".<ref>[https://www.cortecostituzionale.it/actionPronuncia.do ''Sentenza n.290/1994'', pres. Casavola]</ref><ref>Deplano, Andrea (1996). ''Etnia e folklore : storia, prospettive, strumenti operativi'', Artigianarte, Casteddu, p.58-59</ref> Comente s'ischit, sos sardos ant dèpidu isetare àteros bator annos pro chi sa normativa regionale no esseret sutaposta a giudìtziu de costitutzionalidade, e àteros duos pro chi su sardu poderet agatare reconnoschimentu in Itàlia in manera contemporànea a àteras ùndighi minorias etnolinguìsticas. Difatis sa lege n.482/1999 in subra de sas minorias linguìsticas istòricas l'ant aprovada petzi a pustis de sa ratìfica italiana de sa Cunventzione-cuadru pro s'amparu de sas minorias natzionales de su Cussìgiu de Europa in su 1998<ref name="Kurt Braunmüller 2003 p. 2382">Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). ''Aspects of multilingualism in European language history''. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238.</ref>. Una chirca promòvida dae MAKNO in su 1984 at riveladu chi sos 3/4 de sos sardos fiant a favore meda de s'imparu bilìngue in sas iscolas (su 22% de su campione cheriat un'introduimentu obrigatòriu e su 54,7% unu facoltativu) cantu de unu status de bilinguismu ufitziale che a sa [[Badde de Aosta]] e su [[Provìntzia autònoma de Bolzano - Alto Adige/Südtirol|Südtirol]] (62,7% de su campione a favore, 25,9% contràriu e 11,4% dudosu).<ref>Pinna, M.T. Catte (1992). ''Educazione bilingue in Sardegna: problematiche generali ed esperienze di altri paesi'', Edizioni di Iniziative culturali, Tàtari, pp.166-174</ref> Custos datos sunt istados in parte corroborados dae un'àtera iscumbata demoscòpica acumprida in su 2008, in ue su 57,3% ammustraiat un'atitudine favorèvole cara a sa presèntzia de su sardu in oràriu iscolàsticu in paris a s'italianu.<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20070514130939.pdf Oppo, Anna. ''Le lingue dei sardi'', p. 50]</ref> [[File:Padre_Nostro_sardo.jpg|right|thumb|Crèsia de su Pater Noster, [[Gerusalemme]]. Iscritzione de su [[Babbu nostru|Babbu Nostru]] in sardu]] Unas cantas personalidades pensant chi su protzessu de assimilatzione diat pòdere batire a sa morte de su cuntzetu de natzione sarda e de populu sardu<ref>{{Tzita libru|autore=Pier Sandro Pillonca|tìtulu=La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale|url=http://www.fondazionesardinia.eu/ita/wp-content/uploads/2020/09/Libro-Pier-Sandro-Pillonca-lingua-sarda-e-istituzioni.pdf|annu=2020|editore=Edizioni Fondazione Sardinia|tzitade=Rende|limba=it|p=9}}</ref><ref>Gavino Pau, in un'interventu suo in [[La Nuova Sardegna]] (18 abrile 1978, ''Una lingua defunta da studiare a scuola''), naraiat chi "per tutti l'italiano era un'altra lingua nella quale traducevamo i nostri pensieri che, irrefrenabili, sgorgavano in sardo" e galu, pro sa limba sarda "abbiamo vissuto, per essa abbiamo sofferto, per essa viviamo e vivremo. Il giorno che essa morrà, moriremo anche noi come sardi." (cit. in Melis Onnis, Giovanni (2014). ''Fueddariu sardu campidanesu-italianu'', Domus de Janas, Presentazione)</ref><ref>{{Tzita web|http://www.gfbv.it/3dossier/eu-min/sardi-it.html|Paradiso turistico o la lenta morte di un popolo?|autore=Marco Oggianu|data=21 nadale 2006|limba=it|24 freàrgiu 2008}}</ref> in manera diferente dae su chi est acontèssidu, pro esempru, in [[Repùbrica de s'Irlanda|Irlanda]] (ìsula anglitzizada meda). Nointames resurtent ligados a sa limba e cultura sarda sentidos identitàrios profundos<ref name="Rosita2">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2021-07-29|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|pp=271-294|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Paolo Caretti et al.|tìtulu=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|annu=2017|editore=G. Giappichelli Editore|limba=it|p=72|tzitatzione=Se dunque il quadro delle competenze e degli usi linguistici è contraddittorio ed estremamente eterogeneo per le ragioni che abbiamo citato prima, non altrimenti si può dire per l'opinione. Questa è generalmente favorevole a un mutamento dello status pubblico della lingua sarda e delle altre lingue della Sardegna, le vuole tutelare e vuole diffonderne l'uso, anche ufficiale.}}</ref>, su chi si bidet pro mèdiu de anàlisis paret chi siat una lenta ma costante regressione in sa cumpetèntzia siat ativa siat passiva de cussa limba, pro resones de natura printzipalmente polìtica e sotzioeconòmica (s'impreu de s'italianu presentadu che a una crae de avantzamentu e promotzione sotziale<ref>{{Tzita web|url=https://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/il_ruolo_della_lingua.html|tìtulu=Il ruolo della lingua sarda nelle scuole e nelle università sarde|sambenadu=Weisser|nùmene=Svenja|situ=Institut für Linguistik/Romanistik|data=2016-04-12|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171011061608/https://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/il_ruolo_della_lingua.html|dataarchìviu=2017-10-11|urlmortu=eja}}</ref>, su stigma assotziadu a s'impreu de su sardu, su s'ispopulamentu progressivu de sas zonas internas cun sos sardos chi si tramudant a sas costas, s'aflussu de gente dae sa penìsula e sos problemas potentziales de comprensibilidade intre sas limbas chistionadas<ref group="Nota">Est interessante a notare comente in sa chistione linguìstica sarda potzat, pro tzertos versos, sussìstere unu parallelismu cun s'Irlanda, in ue unu fenòmenu simigiante at assùmidu su nùmene de tzìrculu vitziosu de s'Irish Gaeltacht (Cfr. Edwards 1985). Difatis in Irlanda, a s'abbassiada de prestìgiu de su gaèlicu acontèssidu cando issu fiat resurtadu chistionadu in àreas deprimidas sotzialmente e economicamente, s'est agiunta s'emigratzione dae custas àreas cara a sas urbanas e cunsideradas economicamente prus avantzadas, in ue s'idioma majoritàriu (s'inglesu) diat èssere istadu destinadu a abbutinare e prevàlere contra a cussu minoritàriu de sos emigrantes.</ref>, etc.): su nùmeru de pipios chi diat impreare in manera ativa su sardu crollat a unu datu inferiore a su 13%, cuntzentradu in sas zonas internas<ref>La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - de Paolo Coretti</ref> che a sa [[Costera]], sa [[Barbàgia]] arta e sas [[Baronia|Baronias]]<ref>{{Tzita web|http://www.sardegna24.net/cultura/ai-docenti-di-sardo-lezioni-in-italiano-1.46195|Ai docenti di sardo lezioni in italiano, Sardegna 24 - Cultura|limba=it}}</ref><ref name="thirteendottwo">{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2019/02/05/news/silanus-diventa-la-capitale-dei-vocabolari-dialettali-1.17725376|tìtulu=Silanus diventa la capitale dei vocabolari dialettali|situ=La Nuova Sardegna|data=2019-02-05|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Damien Simonis|tìtulu=Sardinia|annu=2003|editore=Lonely Planet Publications|limba=en|pp=240-241|ISBN=978-1-74059-033-4}}</ref>. Pighende in esàmene sa situatzione de unos cantas biddas logudoresas (che a [[Laerru]], [[Tzaramonte]] e [[Piaghe]]) in ue su tassu de sardofonia de sos pipios est a curtzu a su 0%, b'at chi chistionat de unu suitzìdiu linguìsticu beru chi bi diat èssere in pagas deghinas de annos.<ref name="Maxia">{{Tzita web|url=http://www.luigiladu.it/collaborazioni_siti_web/ctedde_la_situazione_sociolinguistica_della_lingua_sarda_settentrionale_di_mauro_maxia.htm|tìtulu=La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale|sambenadu=Maxia|nùmene=Mauro|situ=www.luigiladu.it|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> In cada manera, sas anàlisis sotziolinguìsticas giai mentovadas narant chi custu protzessu non resurtat su matessi in totue pro nudda, ca si bidet in manera meda prus crara in sas tzitades chi no in sas biddas.<ref>{{Tzita web|url=http://taban.canalblog.com/archives/2013/09/01/27937436.html|tìtulu=Da un'isola all'altra: Corsica e Sardegna - Jean-Pierre Cavaillé|situ=taban.canalblog.com|data=2013-09-01|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/sard/an/e1/e1.html|Sardinian language use survey|limba=en}}</ref> A sa die de oe, su sardu est una limba chi s'agatat in una cunditzione instàbile<ref name="Rosita2" /> de diglossia (chi est arribbada a divènnere dilalia) e commutatzione de còdighe, e chi no intrat (o non bi tenet difusione manna) in s'amministratzione, in su cummèrtziu, in sa crèsia,<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/533141/|tìtulu=Niente messa in limba, lettera al vescovo: "Perché non parlare in sardo?"|situ=Sardiniapost.it|data=2016-01-09|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref name="Maxia" /> in s'iscola, in sas universidades locales [[Universidade de Tàtari|de Tàtari]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.vitobiolchini.it/2011/07/20/caro-mastino-non-negare-levidenza-per-te-il-sardo-e-una-lingua-morta-che-luniversita-di-sassari-vorrebbe-insegnare-come-se-fosse-il-latino/|tìtulu=Caro Mastino, non negare l'evidenza: per te il sardo è una lingua morta. Che l'Università di Sassari vorrebbe insegnare come se fosse il latino|sambenadu=Biolchini|nùmene=Vito|data=2011-07-20|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sanatzione.eu/2013/11/lingua-sarda-la-figuraccia-di-mastino-rettore-delluniversita-di-sassari/|tìtulu=Lingua Sarda: La figuraccia di Mastino, rettore dell’Università di Sassari|sambenadu=Melis|nùmene=Roberto|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> e [[Universidade de Casteddu|de Casteddu]] e in sos mass mèdia.<ref>{{Tzita web|url=http://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/i_mass_media.html|tìtulu=I mass media in Sardegna|sambenadu=Steck|nùmene=Svenja|situ=Institut für Linguistik/Romanistik|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171011062004/http://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/i_mass_media.html|dataarchìviu=2017-10-11|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homean/index1.html|Sardinian in Italy (s'in casu bi siant problemas pro consultare custu documentu, tocat a ischertare ''List by languages'', ''Sardinian'', ''Sardinian in Italy'')|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2015/08/01/news/no-al-sardo-in-rai-pigliaru-discriminazione-inaccettabile-1.11867688|tìtulu=No al sardo in Rai, Pigliaru: «Discriminazione inaccettabile»|situ=La Nuova Sardegna|data=2015-08-01|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nationalia.info/new/10653/bill-excluding-sardinian-friulian-from-rai-broadcasts-sparks-protest|tìtulu=Bill excluding Sardinian, Friulian from RAI broadcasts sparks protest|situ=Nationalia|limba=en|atzessu=2020-07-29}}</ref> Sighende s'iscala de balia linguìstica proposta de unu pannellu apòsitu de s'UNESCO in su 2003<ref name=":10">Brenzinger ''et all.'' (2003). ''Language Vitality and Endangerment'', Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, p.8</ref>, su sardu diat flutuare intre una cunditzione de "in perìgulu de estintzione de seguru" (''definitely endangered'': sos pipios no imparant prus sa limba), chi l'ant atribuidu fintzas in su Libru Ruju, e una de "perìgulu sèriu de estintzione" (''severely endangered'': sa limba est mascamente impreada dae sa generatzione de sos mannois in susu); sighende su critèriu EGIDS (''Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale'') propostu dae Lewis e Simons, su sardu diat èssere a làcana intre su livellu 7 (Instàbile: sa limba no est prus trasmìtida a sa generatzione imbeniente<ref name="Simon">M. Paul Lewis, Gary F. Simons (2010). ''Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GIDS'', p.8</ref>) e su livellu 8 (Moribunda: sos ùnicos faeddadores ativos de sa limba apartenent a sa generatzione de sos mannois<ref name=":10" />), chi currispondent de pare a pare a sos duos grados de s'iscala UNESCO giai mentovados. Pro sos datos publicados dae s'ISTAT in su 2017<ref>[http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendario/20070420_00/testointegrale.pdf La lingua italiana, i dialetti e le lingue straniere]. Istat, 2006</ref>, su 52,1% de sa populatzione sarda impreat s'italianu ebbia cun sas famìlias issoro, mentras su 31,5% pràticat intrèveru linguìsticu e petzi su 15,6% narat de impreare su sardu o àteras limbas no italianas; a foras de s'ambiente privadu e de sos amigos, sas pertzentuales decretant torra sa predominàntzia esclusiva de s'italianu (87,2%) contra a su sardu e a sas àteras limbas, totu firmas a su 2,8%. Sos annos '90 ant connotu unu rinnovamentu de sas formas espressivas in su panorama musicale sardu: medas artistas, ispatziende dae sos gèneres prus traditzionales che a su càntigu (''[[cantu a tenore]]'', ''[[cantu a chiterra]]'', ''[[gosos]]'', etc.) e a su teatru (Mario Deiana) a cussos prus modernos che a su rock (''[[Kenze Neke]]'', ''Askra'' e ''KNA'', ''Tzoku'', ''[[Tazenda]]'', etc.) e fintzas rap e hip hop ([[Dr. Drer & CRC posse]], ''[[Sa Razza|Quilo]]'', ''[[Sa Razza]]'', ''Malam'', ''Su Akru'', ''[[Menhir]]'', ''Stranos Elementos'', ''Randagiu Sardu'', ''Futta'', etc.) impreant difatis sa limba pro promòvere s'ìsula e reconnòschere sos problemas betzos e sos disafios noos suos.<ref>''Storia della lingua sarda'', vol. 3, a cura di Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.227-230</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2011/10/07/news/stranos-elementos-musica-per-dare-voce-al-disagio-sociale-1.3554525|tìtulu=Stranos Elementos, musica per dare voce al disagio sociale|situ=La Nuova Sardegna|data=2011-10-07|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2012/04/27/news/il-passato-che-avanza-a-ritmo-di-rap-1.4430757|tìtulu=Il passato che avanza a ritmo di rap|situ=La Nuova Sardegna|data=2012-04-28|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2012/12/15/news/cori-e-rappers-in-limba-alla-biennale-1.6202913|tìtulu=Cori e rappers in limba alla Biennale|situ=La Nuova Sardegna|data=2012-12-16|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> Bi sunt fintzas unos cantos films (che a ''[[Su Re]]'', in parte ''Bellas mariposas'', ''Treulababbu'', ''Sonetàula'', etc.) realizados in sardu cun sos sutatìtulos in italianu<ref>{{Tzita web|url=https://people.unica.it/antiocofloris/files/2011/03/Limba-e-tzinema-def.pdf|tìtulu=La lingua sarda al cinema. Un'introduzione|sambenadu=Floris|nùmene=Antioco|situ=[[Universidade de Casteddu|UniCa]]|limba=it|sambenadu2=Pinna|nùmene2=Salvatore}}</ref>, e unos àteros (che a Metropolis) cun sos sutatìtulos in sardu.<ref>''Storia della lingua sarda'', vol. 3, a incuru de Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.226</ref> Partinde dae sas sessiones de esàmene tentas in su 2013, ant ispantadu gente meda, bidu chi non b'at galu un'istituzionalizatzione ''de facto'' de sa limba, sos tentativos de unos cantos dischentes de presentare s'esàmene o parte de cussu in limba sarda.<ref>[http://www.focusardegna.com/index.php/editoriali/106-do-you-speak-su-sardu Do you speak… su Sardu? - Irene Bosu , Focus Sardegna]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/cagliari-promosso-a-pieni-voti-il-tredicenne-che-ha-dato-lesame-in-sardo/|tìtulu=Cagliari, promosso a pieni voti il tredicenne che ha dato l'esame in sardo|situ=Sardiniapost.it|data=2013-06-27|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/la-prof-continentale-dice-no-alla-studentessa-che-vuole-parlare-in-sardo-di-eleonora-darborea/|tìtulu=Eleonora d'Arborea in sardo? La prof. "continentale" dice no|situ=Sardiniapost.it|data=2013-07-09|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ulsaltabaronia.myblog.it/2013/07/16/sassari-studente-dell-alberghiero-si-diploma-parlando-in-sar/|tìtulu=Sassari, studente dell’Alberghiero si diploma parlando in sardo|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2013/07/20/news/esame-di-maturita-per-la-limba-1.7453282|tìtulu=Esame di maturità per la limba|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-07-21|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>[http://www.castedduonline.it/area-vasta/hinterland/15824/quartu-esame-di-terza-media-in-campidanese-studenti-premiati-in-comune.html Quartu,esame di terza media in campidanese:studenti premiati in Comune - CastedduOnline]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2014/07/01/news/studentessa-dialoga-in-sardo-con-il-presidente-dei-docenti-1.9522950|tìtulu=Studentessa dialoga in sardo con il presidente dei docenti|situ=La Nuova Sardegna|data=2014-07-02|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.bentos.it/in-sardo-allesame-di-maturita-la-scelta-di-lia-obinu-al-liceo-scientifico-di-bosa/|tìtulu=In sardo all'esame di maturità. La scelta di Lia Obinu al liceo scientifico di Bosa|situ=www.bentos.it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca/2016/06/24/studente_sostiene_l_esame_di_terza_media_su_grazia_deledda_intera-68-509301.html|tìtulu=Studente sostiene l'esame di terza media su Grazia Deledda interamente in sardo|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-06-24|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/la-maturita-ad-orgosolo-studente-poeta-costume-sardo-tesina-limba/|tìtulu=La maturità ad Orgosolo: studente-poeta in costume sardo, tesina in limba|situ=Sardiniapost.it|data=2017-07-04|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.castedduonline.it/sardegna/oristano/48990/col-costume-sardo-all-esame-di-maturita-discute-la-tesina-in-limba.html|tìtulu=Col costume sardo all'esame di maturità discute la tesina in "limba"|situ=web.archive.org|data=2017-07-06|limba=it|atzessu=2020-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170811070714/http://www.castedduonline.it/sardegna/oristano/48990/col-costume-sardo-all-esame-di-maturita-discute-la-tesina-in-limba.html|dataarchìviu=2017-08-11|urlmortu=eja}}</ref> Sunt annotamala semper prus fitianos fintzas sos decraros de matrimòniu in custa limba pedidos dae sos còjubes.<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/news-sardegna/nozze-in-lingua-sarda-a-cagliari-il-primo-matrimonio-in-municipio-erxbakiz|tìtulu=Nozze in lingua sarda a Cagliari Il primo matrimonio in Municipio|situ=L'Unione Sarda.it|data=2014-06-07|limba=it|atzessu=2021-08-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/news-sardegna/matrimonio-in-sardo-a-mogoroil-si-in-limba-di-simone-e-svetlana-gyez02rh|tìtulu=Matrimonio in sardo a Mogoro - sì in limba di Simone e Svetlana|situ=L'Unione Sarda.it|data=2013-08-04|limba=it|atzessu=2021-08-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.scanomontiferro.it/?lng=it&mod=blog&pg=pagina&doc=1405435452|tìtulu=Matrimonio in limba - Iscanu / Scano di Montiferro|limba=it|atzessu=2020-08-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210414121851/http://www.scanomontiferro.it/?lng=it&mod=blog&pg=pagina&doc=1405435452|dataarchìviu=2021-04-14|deadurl=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/news-sardegna/il-matrimonio-in-limba-piacela-delibera-sbarca-anche-a-quartu-bcu6h964|tìtulu=Il matrimonio in "limba" piace. La delibera sbarca anche a Quartu|situ=L'Unione Sarda.it|data=2014-07-17|limba=it|atzessu=2021-08-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/olbia/cronaca/2018/07/11/news/all-esame-di-terza-media-con-una-tesina-in-sardo-1.17049944|tìtulu=All'esame di terza media con una tesina in sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2018-07-11|limba=it-IT|atzessu=2021-08-10}}</ref> At creadu interessu meda s'initziativa virtuale de unos cantos sardos in Google Maps, in risposta a un'ordinàntzia de su Ministeru de sas Infrastruturas chi ordinaiat a totu sos sìndigos de sa regione de eliminare sos cartellos in sardu piatzados a s'intrada de sos tzentros abitados: totu sos comunos aiant difatis torradu a impreare su nùmene originàriu issoro pro belle unu mese, finas a cando s'iscuadra de Google no at isseberadu de torrare a pònnere sa toponomàstica in italianu ebbia.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thelocal.it/20131014/sardinian-rebels-redraw-island-map|tìtulu=Sardinian 'rebels' redraw island map|situ=www.thelocal.it|limba=en|atzessu=2020-07-29|dataarchìviu=2020-10-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201030164153/http://www.thelocal.it/20131014/sardinian-rebels-redraw-island-map|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2013/09/16/news/la-limba-sulle-mappe-di-google-1.7749977|tìtulu=La limba sulle mappe di Google|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-09-15|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2013/10/15/news/su-google-maps-spariscono-i-nomi-delle-citta-in-sardo-1.7928840|tìtulu=Su Google Maps spariscono i nomi delle città in sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-10-15|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> De annotu est s'impreu, fatu dae unas cantas sotziedades isportivas che a sa [[Polisportiva Dinamo|Dinamo Basket Tàtari]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dinamobasket.com/sr/blog/io-ci-credo-noi-ci-crediamoe-tu|tìtulu=Io ci credo, noi ci crediamo… E tu? - Dinamo Sassari (versione de su situ in sardu)|situ=Dinamo Sassari|data=2013-04-22|atzessu=2020-07-29}}</ref> e a su [[Cagliari Calcio|Casteddu Fùbalu]], de sa limba in sas campagnas promotzionales suas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnasport.com/?p=30661|tìtulu=Il Cagliari parla in sardo: era ora! Adesso abbia la forza di insistere e rilanciare - SardegnaSport|limba=it|atzessu=29 trìulas 2014|dataarchìviu=2014-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140729143400/http://www.sardegnasport.com/?p=30661|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/bene-su-casteddu-in-sardu-ma-rispetet-sortografia-de-is-sardos/|tìtulu=Bene su Casteddu in sardu (ma rispetet s'ortografia de is sardos)|atzessu=2020-07-29}}</ref> A pustis a una campagna de adesiones,<ref>{{Tzita web|url=https://www.labarbagia.net/notizie/comunicati-stampa/8582/facebook-in-sardo-e-possibile-ottenerlo-se-noi-tutti-compiliamo-la-richiesta-|tìtulu=Facebook in sardo: è possibile ottenerlo se noi tutti compiliamo la richiesta|situ=www.labarbagia.net|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> su sardu est istadu incluidu intre sas limbas chi podent èssere isseberadas pro s'interfache de Facebook. S'optzione de issèberu como est ativa e chi si siat la podet impreare;<ref>{{Tzita web|url=http://www.sagazeta.info/2016/12/telegram-in-sardu-oe-si-podet.html|tìtulu=Telegram in sardu: oe si podet|atzessu=2020-07-29|dataarchìviu=2017-01-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170131195842/http://www.sagazeta.info/2016/12/telegram-in-sardu-oe-si-podet.html|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vilaweb.cat/noticies/tecnologies-de-la-sobirania/|tìtulu=Tecnologies de la sobirania|situ=VilaWeb|limba=ca|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.giornalettismo.com/facebook-sardo-come-si-mette/|tìtulu=Come si mette la lingua sarda su Facebook|autore=Stefania Carboni|situ=Giornalettismo|data=2016-01-08|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> sa limba sarda la si podet pònnere fintzas in [[Telegram]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.labarbagia.net/notizie/attualita/9999/facebook-in-sardo-ora-e-realta|tìtulu=Facebook in sardo: ora è realtà|atzessu=}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.wired.it/internet/social-network/2016/07/22/arrivato-facebook-in-lingua-sarda/|tìtulu=È arrivato Facebook in lingua sarda|situ=Wired|data=2016-07-22|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Su sardu est presente che a limba configuràbile fintzas in unas àteras aplicatziones, che a F-Droid, Diaspora, OsmAnd, Notepad++, Stellarium<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/oristano/cronaca/2017/03/24/news/la-limba-nel-cielo-le-costellazioni-ribattezzate-in-sardo-1.15085534|tìtulu=La limba nel cielo: le costellazioni ribattezzate in sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2017-03-24|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>, Skype<ref>[https://sourceforge.net/projects/skypeinyourlang/?source=typ_redirect ''Skype language files for additonal languages, Sardu'']</ref>, etc. In su 2016 est istadu inauguradu [[Apertium]], su primu tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=http://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/08/31/finanziato_da_google_nasce_il_primo_traduttore_automatico_per_la-8-529325.html|tìtulu=Finanziato da Google nasce il primo traduttore automatico per la lingua sarda|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|data=2016-08-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170816191842/http://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/08/31/finanziato_da_google_nasce_il_primo_traduttore_automatico_per_la-8-529325.html|dataarchìviu=2017-08-16|urlmortu=eja}}</ref>, VLC mèdia player pro Android, Linux Mint Debina Edition 2 "Betsy", etc.<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/08/31/finanziato_da_google_nasce_il_primo_traduttore_automatico_per_la-8-529325.html|tìtulu=Finanziato da Google nasce il primo traduttore automatico per la lingua sarda|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-08-31|limba=it|atzessu=2020-07-29|dataarchìviu=2020-08-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200815020153/https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/08/31/finanziato_da_google_nasce_il_primo_traduttore_automatico_per_la-8-529325.html|deadurl=yes}}</ref> Fintzas su motore de chirca DuckDuckGo l'ant bortadu totu in limba sarda. In su complessu, dinàmicas che a reconnoschimentu che a minoria linguìstica fatu a tardu meda, acumpangiadu dae un'òpera de italianizatzione graduale ma pervasiva promòvida dae su sistema educativu, dae cussu amministrativu e dae sos mèdios, sighidu dae su segamentu de sa trasmissione intergeneratzionale, ant causadu su fatu chi oe sa balia de su sardu si potzat definire arruinada in manera grae.<ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612153642/https://www.degruyter.com/view/product/180542 |date=2018-06-12 }}, 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.37</ref> B'at una partzidura sustantziale intre chi creet chi sa lege in tutela de sa limba siat arribbada tropu a tardu,<ref>"Si […] sos Sardos an a sighire a faeddare in italianu a sos fizos che a como, tando est malu a creer chi sa limba amministrativa, s’instandardizatzione e finas su sardu in iscola an a poder cambiare abberu sas cosas.". Paulis, Giulio (2010). ''Varietà locali e standardizzazione nella dinamica dello sviluppo linguistico'', in Corongiu, Giuseppe; Romagnino, Carla. ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna. Atos de sa conferèntzia regionale de sa limba sarda''. Macumere, 28-30 Santandria 2008, Casteddu, Edizione de sa Regione Autònoma de Sardigna, pp. 179-184</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.indiscreto.org/difendere-litaliano-resuscitare-sardo/|tìtulu=Difendere l’italiano per resuscitare il sardo|situ=L'INDISCRETO|data=2016-09-02|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> pensende chi s'impreu suo siat istadu oe remplasadu dae su de s'italianu, e chie imbetzes narat chi siat fundamentale pro afortiare s'impreu currente de custa limba. Sos cunsideros in subra de sa frammentatzione dialetale de sa limba sunt portados che a un'argumentu contràriu a un'interventu istitutzionale pro su mantenimentu suo e sa valorizatzione sua: àteros faghent notare su fatu chi custu problema l'ant giai afrontadu in unas àteras zonas europeas, che a esèmpiu sa [[Catalugna]], in ue sa s'introduzione totale in sa bida pùblica est istada possìbile petzi gràtzias a unu protzessu de istandardizatzione de sos dialetos suos, chi fiant eterogèneos fintzas issos. In generale, s'istandardizatzione de sa limba est contierrada, essende sugeta a polèmicas o, in sas tzitades, indiferèntzia<ref>{{Tzita web|url=http://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/la_standardizzazione_del_sardo.html|tìtulu=La standardizzazione del sardo, oppure: quante lingue standard per il sardo? E quali?|sambenadu=Wilsch|nùmene=Matthea|situ=Institut für Linguistik/Romanistik|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171011061341/http://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/la_standardizzazione_del_sardo.html|dataarchìviu=2017-10-11|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.formaparis.com/blog/le-contese-sulla-lsc-lo-standard-%C3%A8-il-futuro-senza-diktat|tìtulu=Le contese sulla Lsc. Lo standard è il futuro. Senza diktat -Alessandro Mongili|sambenadu=Pinna|nùmene=Daniela|situ=Formaparis|data=2014-06-21|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140714165915/http://www.formaparis.com/blog/le-contese-sulla-lsc-lo-standard-%C3%A8-il-futuro-senza-diktat|urlmortu=eja}}</ref> In sustàntzia, sa comunidade sardòfona diat costituire galu, cun belle 1,7 milliones de chistionadores chi si definint nativos (de sos cales 1.291.000 istant in Sardigna), sa prus manna minoria linguìstica reconnota in [[Itàlia]]<ref name="ISTAT2" /> fintzas si est, in manera paradossale, in su matessi tempus sa chi tenet su prus pagu de tutela de totu cantas. A foras de s'Itàlia, in ue pro como no est prevìdida belle peruna possibilidade de insegnamentu istruturadu de sa limba (s'[[Universidade de Casteddu]] si distinghet pro àere abertu sa prima borta unu cursu in su 2017<ref>{{Tzita web|url=http://old.unica.it/pub/7/show.jsp?id=35714&iso=20&is=7|tìtulu=Lingua sarda: “Trinta prenu” per i primi due studenti|data=2017-06-22|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181106185317/http://old.unica.it/pub/7/show.jsp?id=35714&iso=20&is=7|dataarchìviu=2018-11-06}}</ref>; [[Universidade de Tàtari|sa de Tàtari]], imbetzes, in su 2021 at annuntziadu s'abertura de unu curriculum dedicadu in parte a sa limba sarda in filologia moderna<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/tempo-libero/2021/03/07/news/nasce-sardistica-lingue-e-culture-della-civilta-isolana-1.39999050|tìtulu=Nasce Sardistica, lingue e culture della civiltà isolana|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-03-07|atzessu=2021-07-30}}</ref>), si tenent, a bortas, cursos in istados che a sa Germània (universidades de [[Stuttgart|Istocarda]], [[Mònacu de Baviera|Mònacu]], Tubinga, Mannheim<ref>{{Tzita web|url=http://www.ladonnasarda.it/storie/6952/30-e-lode-in-lingua-sarda-per-gli-studenti-tedeschi.html|tìtulu=30 e lode in lingua sarda per gli studenti tedeschi - La Donna Sarda|autore=Maria Giovanna Intermontes Cherchi|data=2017-02-14|limba=it|atzessu=2021-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170302030849/http://www.ladonnasarda.it/storie/6952/30-e-lode-in-lingua-sarda-per-gli-studenti-tedeschi.html|dataarchìviu=2017-03-02|urlmortu=eja}}</ref>, etc.), s'Ispagna (universidade de [[Girona]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2015/05/18/news/i-tedeschi-studiano-il-sardo-nell-isola-1.11449200|tìtulu=I tedeschi studiano il sardo nell’isola|situ=La Nuova Sardegna|data=2015-05-19|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>), s'[[Islanda]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.videolina.it/articolo/tg/2018/02/15/da_mogoro_all_islanda_per_insegnare_il_sardo_cos_promuovo_l_isola-78-697973.html|tìtulu=DA MOGORO ALL’ISLANDA PER INSEGNARE IL SARDO: «COSÌ PROMUOVO L’ISOLA»|situ=Videolina|data=2018-02-15|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> e sa [[Repùblica Ceca|Tzèchia]] (universidade de [[Brno]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2014/08/23/news/studenti-cechi-imparano-il-sardo-1.9806286|tìtulu=Studenti cechi imparano il sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2014-08-24|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/culture/ecco-come-insegno-il-sardo-nella-repubblica-ceca/|tìtulu="Ecco come insegno il sardo nella Repubblica Ceca"|situ=Sardiniapost.it|data=2015-11-08|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>; pro unu tantu de tempus, su prof. [[Shigeaki Sugeta|Sugeta]] nde teniat unos cantos in Giapone, in s'universidade de Waseda ([[Tokio|Tòkyo]]).<ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2008/07/19/SO1SO_SO106.html|tìtulu=In città il professore giapponese che insegna la lingua sarda a Tokio - La Nuova Sardegna|situ=Archivio - La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2010/09/24/SN6PO_SN601.html|tìtulu=«Limba» made in Japan|situ=La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2010/09/24/SN0PO_SN009.html|tìtulu=Il professore giapponese che insegna il sardo ai sardi|situ=La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Su grupu de chirca Euromosaic, commissionadu dae sa Cummissione Europea cun s'intentzione de sestare unu cuadru de sa situatzione linguìstica in sos territòrios europeos sinnados de minorias etnolinguìsticas, at valutadu sa fragilidade estrema de su sardu pondende·lu a su de barantunu postos in unu totale de barantoto limbas de minoria europeas, rilevende unu puntègiu pari a su de su grecu de s'Itàlia de su sud<ref>{{Tzita libru|autore=Sergio Lubello|tìtulu=Manuale Di Linguistica Italiana, Manuals of Romance linguistics|annu=2016|editore=De Gruyter|limba=it|p=489}}</ref>, e concruit gasi su raportu suo: {{Tzitatzione|Paret chi siat galu un'àtera limba de minoria in perìgulu. Sas agèntzias deputadas a sa produtzione e riprodutzione de sa limba no acumprint prus a su ruolu chi acumpriant in sa generatzione colada. Su sistema educativu non sustentat in perunu modu sa limba e sa produtzione e riprodutzione sua. Sa limba non gosat de prestìgiu perunu e in cuntestos de traballu s'impreu suo non naschet dae perunu protzessu sistemàticu, ma est ispontàneu ebbia. Paret chi siat una limba limitada sas a interatziones tra amigos e parentes localizadas meda. Sa base istitutzionale sua est dèbile meda e in declinu sighidu. Nointames custu, si bidet un’oriolu de sos locutores suos, chi tenent unu ligàmene emotivu cun sa limba e sa relatzione sua cun s'identidade sarda.|[https://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index3.html Relatzione Euromosaic "''Sardinian language use survey''"], Euromosaic, 1995|This would appear to be yet another minority language group under threat. The agencies of production and reproduction are not serving the role they did a generation ago. The education system plays no role whatsoever in supporting the language and its production and reproduction. The language has no prestige and is used in work only as a natural as opposed to a systematic process. It seems to be a language relegated to a highly localised function of interaction between friends and relatives. Its institutional base is extremely weak and declining. Yet there is concern among its speakers who have an emotive link to the language and its relationship to Sardinian identity.|limba=en}} Comente iscriet Matteo Valdes, «sa populatzione de s'ìsula constatat, die pro die, su declinu de sas faeddadas originàrias issoro, si faghet còmplitze de custu declinu trasmitende a sos fìgios sa limba de su prestìgiu e de su poderiu ma, a su matessi tempus, intendet su fatu chi sa pèrdida de sas limbas locales est fintzas pèrdida de issos matessi, de s'identidade o diversidade ispetzìfica issoro»<ref name="valdes">{{Tzita libru|autore=Matteo Valdes|curadore=Anna Oppo|tìtulu=Le lingue dei sardi: una ricerca sociolinguistica|annu=2007|limba=it|p=62|capìtulu=Valori, opinioni e atteggiamenti verso le lingue locali}}</ref>.Essende su protzessu de [[Assimilatzione culturale|assimilatzione]] belle lòmpidu a cumpridura,<ref>In dies de oe sos sardos matessi «si identificano con loro lingua meno di quanto facciano altre minoranze linguistiche esistenti in Italia, e viceversa sembrano identificarsi con l'italiano più di quanto accada per altre minoranze linguistiche d'Italia» (Paulis, Giulio (2001). ''Il sardo unificato e la teoria della panificazione linguistica'', in Argiolas, Mario; Serra, Roberto, ''Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione'', Casteddu, CUEC, p. 161)</ref> abarrende su bilinguismu belle petzi in sa carta<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2021/02/22/news/il-bilinguismo-perfetto-e-ancora-solo-un-miraggio-1.39943043|tìtulu=Il bilinguismo perfetto è ancora solo un miraggio|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-02-22|atzessu=2021-07-29}}</ref> e manchende galu atziones cuncretas pro un'impreu ufitziale fintzas petzi a intro de sa Sardigna, sa limba sarda sighit duncas cun s'agonia sua, si puru cun una lestresa prus bassa cunfronta a carchi su tempus coladu, mescamente gràtzias a su traballu de medas assòtzios culturales chi nde promovent s'impreu e sa valorizatzione, in unu protzessu chi unos cantos istudiosos ant definidu comente "risardizatzione linguìstica"<ref>{{Tzita libru|autore=Paolo Caretti et al.|tìtulu=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|annu=2017|editore=G. Giappichelli Editore|limba=it|pp=67-68|tzitatzione=La situazione del sardo in questi ultimi decenni risente da un lato degli esiti del processo di italianizzazione linguistica, profondo e pervasivo, e dall'altro di un processo che si può definire come risardizzazione linguistica, intendendo con questo una serie di passaggi che incidono sulla modifica dello status del sardo come lingua, sulla determinazione di una regola scritta, sulla diffusione del suo uso nei media e nella comunicazione pubblica e, infine, sullo sviluppo del suo uso come lingua di comunicazione privata e d'uso in set d'interazione interpersonale dai quali era stato precedentemente bandito o considerato sconveniente}}</ref>. In su mentras, s'italianu sighet a eròdere,<ref>«La popolazione dell’isola constata, giorno dopo giorno, il declino delle proprie parlate originarie, si fa complice di questo declino trasmettendo ai figli la lingua del prestigio e del potere» (Valdes, Matteo (2007). ''Valori, opinioni e atteggiamenti verso le lingue locali'', in Oppo, Anna. ''Le lingue dei sardi: una ricerca sociolinguistica'', Casteddu, Regione Autonoma della Sardegna, p. 62)</ref> in su tempus, semper prus tretos assotziados a su sardu, giai in istadu de deperimentu generale cun s'etzetzione giai mentovada de unas cantas "sacas linguìsticas". Fintzas si sa pràtica linguìstica de su sardu est in netu declinu in totu s'ìsula, est imbetzes comunu in sas generatziones noas de cale si siat classe sotziale<ref>{{Tzita web|url=http://maxia-mail.doomby.com/medias/files/lingua-e-societa-in-sardegna-estratto-cap-1.pdf|tìtulu=Lingua e società in Sardegna|sambenadu=Maxia|nùmene=Mauro|limba=it|atzessu=2021-07-29}}</ref>, in ue b'at fintzas gente chi chistionat s'italianu ebbia, s'impreu de s'italianu regionale de Sardigna (mutidu fatu-fatu ironicamente "[[italianu porcheddinu]]"<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, Cap.3 "L'italiano regionale di Sardegna", pg.63-74</ref> dae sos sardòfonos pro minisprètziu): est una chistionada dialetale de s'italianu chi, in sas espressiones diastràticas suas cun a intru suo medas influssos fonològicos, morfològicos e sintàticos de su sardu fintzas in cussos faeddadores chi non tenent perunu connoschimentu de cussa limba.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Andrea|sambenadu=Corsale|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milanu|limba=it|p=191, 199}}</ref> {{Tzitatzione|Sa subordinatzione sotziolinguìstica de su sardu a s'italianu at ingendradu unu protzessu de degeneratzione graduale de sa limba sarda in unu ''[[patois]] italianu'' etichetadu che a "italianu regionale". Custu còdighe linguìsticu nou, chi istupat dae s'interferèntzia intre s'italianu e su sardu, est comunu meda in sos tzetos sotziu-culturales prus pagu privilegiados.|3=The sociolinguistic subordination of Sardinian to Italian has resulted in the gradual degeneration of the Sardinian language into an ''Italian patois'' under the label of regional Italian. This new linguistic code that is emerging from the interference between Italian and Sardinian is very common among the less privileged cultural and social classes.|limba=en|[https://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index3.html Relatzione Euromosaic "''Sardinian in Italy''"], Euromosaic, 1995}} Sos sardòfonos, imbetzes, de sòlitu colant dae unu còdighe a s'àteru, in logu de ammesturare sas duas limbas (''code-mixing'')<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). ''Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics.'' De Gruyter Mouton. p. 213</ref>. Fatores de fundamentu pro sa riprodutzione in su tempus de su grupu etnolinguìsticu, che a sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba, abbarant a dies de oe cumpromìtidos meda chene chi pàrgiat possìbile a nde frenare s'italianizatzione progressiva<ref>«Ciò nonostante non si è potuto né frenare l'italianizzazione progredente attraverso la scuola e gli ambiti ufficiali, né restituire vitalità al sardo in famiglia. La trasmissione intergenerazionale, fattore essenziale per la riproduzione etnolinguistica, resta seriamente compromessa.» Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). ''Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance Linguistics''. De Gruyter Mouton. p. 40.</ref>, in istàdiu avantzadu meda. Sardòfonos medas oe tenent petzi una capatzidade de impreu ativa limitada, o passiva ebbia, de sa limba issoro<ref>«Yet, it cannot be ignored that at present many young speakers, who have frequently been brought up in Italian, have a restricted active or even a merely passive command of their ethnic language.» Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). ''Aspects of multilingualism in European language history.'' Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 241</ref>. In dies de oe b'at fintzas chie pensat chi siet improbàbile chi s'agatet in presse una solutzione normativa a sa chistione linguìstica sarda.<ref name="Rosita"/> In cada manera, essende sa limba sarda galu in perìgulu<ref>{{Tzita libru|autore=Martin Harris, Nigel Vincent|tìtulu=The Romance languages|annu=2003|tzitade=London, New York|limba=en|p=21}}</ref>, si podet nàrrere chi at giai postu sas rastas suas in s'italianu locale de oe comente sostratu.<ref>«If present trends continue, it is possible that within a few generations the regional variety of Italian will supplant Sardinian as the popular idiom and that linguists of the future will be obliged to refer to Sardinian only as a substratal influence which has shaped a regional dialect of Italian rather than as a living language descended directly from Latin.» Martin Harris, Nigel Vincent (2003). The Romance languages. London, New York. p. 349</ref>[[File:Minoranze_linguistiche_it.svg|left|thumb|Su sardu intre sas comunidades linguìsticas de minoria reconnotas ufitzialmente in Itàlia<ref>{{Tzita web|url=http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/carta-generale/|tìtulu=Lingue di minoranza e scuola, Carta Generale. Ministero della Pubblica Istruzione|atzessu=24 trìulas 2016|dataarchìviu=2017-10-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171010152621/http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/carta-generale/|deadurl=yes}}</ref>]] == Reconnoschimentu istitutzionale == [[File:Segnaletica_bilingue_Sardegna.gif|thumb|Signalètica locale bilìngue italianu/sardu]] [[File:Segnaletica_bilingue_Sardegna_Siniscola.jpg|thumb|Sinnale de intrada a su tzentru abitadu in sardu in [[Thiniscole]]]] Sa limba sarda l'at reconnota che a limba de sa Regione autònoma de sa Sardigna a pustis de s'italianu sa lege regionale n. 26 de su 15 de santugaine de su [[1997]] "Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna" (sa lege regionale previdet sa tutela e valorizatzione de sa limba e de sa cultura, pari dignidade cunfronta a sa limba italiana cun riferimentu fintzas a su [[Saligheresu|catalanu de S'Alighera]], a su [[tabarchinu]] de s'ìsula de Santu Perdu, a su [[tataresu]] e [[Gaddhuresu|gadduresu]], sa cunservatzione de su patrimòniu culturale/bibliotecàriu/museale, sa creatzione de Consultas Locales in subra de sa limba e sa cultura, sa catalogatzione e su tzensu de su patrimoniu culturale, cuntzessione de contributos regionales a fainas culturales, programatziones radiotelevisivas e testadas giornalìsticas in limba, impreu de sa limba sarda in fase de discussione in sos òrganos de sos entes locales e regionales cun verbalizatzione de sos interventos acumpangiada dae sa tradutzione in [[Itàlia|italianu]], impreu in sa posta e in sas comunicatziones orales, riprìstinu de sos topònimos in limba sarda e installatzione de cartellos sinnalèticos istradales e urbanos cun sa denumenatzione bilìngue). Sa lege regionale àplicat e regulamentat unas cantas normas de s'Istadu a tutela de sas minorias linguìsticas. Perunu reconnoschimentu est istadu imbetzes atribuidu, in su 1948, a sa limba sarda de s'Istatutu de sa Regione Autònoma, chi est lege costitutzionale: s'ausèntzia de normas istatutàrias de tutela, a diferèntzia de sos Istatutos istòricos de sa Badde de Aosta e de su Trentinu-Südtirol, faghet in manera chi pro sa comunidade sarda, nointames rapresentet ex lege n. 482/1999 sa prus minoria linguìstica prus manna in Itàlia, non s'àplichent sas leges eletorales pro sa rapresentàntzia polìtica de sas listas in Parlamentu, fintzas si tenent contu de sas ispetzìficades de cussas minorias<ref>P. su [https://www.felicebesostri.it/ricorso-anti-italikum/ ricursu] de s'abogadu Besostri contra sa lege eletorale italiana de su 2015.</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2021/02/21/giornata-mondiale-della-lingua-madre-solinas-il-sardo-deve-avere-8-1118300.html|tìtulu=Giornata mondiale della lingua madre, Solinas: "Il sardo deve avere la stessa dignità dell'italiano"|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|data=2021-02-21|atzessu=2021-07-30}}</ref>. A su sardu (che a su catalanu de S'Alighera) s'aplicant, imbetzes, s'art. 6 de sa Costitutzione (''Sa Repùblica tutelat cun normas apòsitas sas minorias linguìsticas'') e sa lege n. 482 de su 15 de nadale de su 1999 "Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas"<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca_sardegna/2014/12/12/la_cassazione_il_sardo_una_lingua_non_pu_essere_considerato_un_di-6-400327.html|tìtulu=La Cassazione: "Il sardo è una lingua non può essere considerato un dialetto"|situ=L'Unione Sarda.it|data=2014-12-12|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> chi previdet atziones de tutela e valorizatzione (impreu de sa limba minoritària in sas iscolas maternas, primàrias e segundàrias in paris cun sa limba italiana, impreu dae s'ala de sos òrganos de Comunos, Comunidades Montanas, Provìntzias e Regione, publicatzione de atos in sa limba minoritària abarrende però s'esclusivu balore legale de sa versione italiana,<ref>[https://www.edscuola.it/archivio/statistiche/lingue_minoranza_scuola.pdf Lingue di minoranza e scuola. A dieci anni dalla Legge 482/99 Quaderni della Direzione Generale per gli Ordinamenti Scolasticie per l’Autonomia Scolastica]</ref> impreu orale e iscritu in sas amministratziones pùblicas cun s'esclusione de sas fortzas armadas e de politzia, adotzione de topònimos agiuntivos in sa limba minoritària, riprìstinu a pustis de dimanda de nùmenes e sambenados in sa forma originària, cunventziones pro su servìtziu pùblicu radiotelevisivu) in logos definidos dae sos Cussìgios Provintziales a pustis de dimandas de su 15% de sos tzitadinos de sos comunos interessados o de 1/3 de sos cussigeris cumonales. Pro pòdere aplicare custu reconnoschimentu, chi s'àplicat a sas "''…populatziones…chi chistionant…sardu''", su chi diat esclùdere a rigore [[Gaddhuresu|gadduresu]] e [[tataresu]], in cantu in manera geogràfica sardos ma in manera linguìstica de tipu [[Limba corsicana|corsicanu]], e de seguru su lìgure-[[tabarchinu]] de s'ìsula de Santu Perdu. [[File:Cartello_Bilingue_Italiano-Sardo.jpg|alt=|thumb|Cartellu bilìngue in su munitzìpiu de [[Biddesorris|Bidda Sorris]]]] Su Regulamentu atuativu D.P.R. n. 345 de su 2 de maju de su 2001 (''Regulamentu de atuatzione de sa lege 15 nadale 1999, n. 482, cun sas normas de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas'') ponet règulas in sa lacanadura de sos àmbitos territoriales de sas minorias linguìsticas, in s'impreu in sas iscolas e in sas universidades, in s'impreu in sa pùblica amministratzione (a banda de sa Regione, de sas Provìntzias, de sas Comunidades Montanas e de sos membros de sos Cussìgios Cumonales, in sa publicatzione de atos ufitziales de s'Istadu, in s'impreu orale e iscritu de sas limbas minoritàrias in sos ufìtzios de sas amministratziones pùblicas cun istitutzione de un'isportellu apòsitu e in s'impreu de indicos iscritos bilìngue ''…cun pari dignidade gràfica'', e in sa facultade de publicatzione bilìngue de sos atos prevìdidos dae sas leges, semper abarrende s'eficatzidade giurìdica de su testu in limba italiana ebbia), in su riprìstinu de sos nùmenes e de sos sambenados originàrios, in sa toponomàstica (''…disciplinada dae sos istatutos e dae sos regulamentos de sos entes locales interessados'') e sa signalètica istradale (s'in casu siant prevìdidos sinnales indicadores de localidades fintzas in sa limba ammìtida a tutela, s'àplicant sas normativas de su Còdighe de su Caminu, cun dignidade gràfica matessi de sas duas limbas), fintzas in su servìtziu radiotelevisivu. Sa prima manu de testu de s'atu de ratìfica de sa [[Carta europea de sas limbas regionales o de minorìa|Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias]] de su Cussìgiu de Europa<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=24017&v=2&c=2803&t=7|tìtulu=Lingua sarda, Legislazione Internazionale, Sardegna Cultura|limba=it}}</ref> de su 5 de santandria de su 1992 (giai sutascrita, ma mai ratificada,<ref>{{Tzita web|url=http://affarinternazionali.it/2018/08/italia-tutela-lingue-minoritarie/|tìtulu=Italia, sulle lingue minoritarie passi ancora da fare|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cagliaripad.it/339468/lingua-sarda-marilotti-m5s-occorre-ratifica-della-carta-europea-delle-lingue-minoritarie|tìtulu=Lingua sarda, Marilotti (M5s): “Occorre ratifica della Carta europea delle lingue minoritarie”|limba=it}}</ref> dae sa Repùbblica Italiana su 27 de làmpadas de su 2000) chi est galu in suta de esàmene dae banda de su Senadu previdet, chene esclùdere s'impreu de sa limba italiana, atziones in prus pro sa tutela de sa limba sarda e pro su catalanu (imparu preiscolare in sardu, annestru primàriu e segundàriu a sos dischentes chi lu rechèrgiant, insegnamentu de s'istòria e de sa cultura, formatzione de sos insegnantes, diritu de s'espressare in limba in sas protzeduras penales e tziviles chene gastos agiuntivos, cunsentire s'esibitzione de documentos e proas in limba in sas protzeduras tziviles, impreu in sos ufìtzios istatales a banda de sos funtzionàrios in cuntatu cun su pùblicu e possibilidade de presentare dimandas in limba, impreu in s'amministratzione locale e regionale cun possibilidade de presentare dimandas orales e iscritas in limba, publicatzione de documentos ufitziales in limba, formatzione de sos funtzionàrios pùblicos, impreu in paris de sa toponomàstica in sa limba minoritària e adotzione de sos sambenados in limba, programatziones radiotelevisivas regulares in sa limba minoritària, sejos de seguridade fintzas in limba, promotzione de sa cooperatzione transfrontalera intre amministratziones in ue si chistionet sa matessi limba). Si notet chi s'Itàlia, in paris a sa Frantza e a Malta<ref>[https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2016/589794/EPRS_BRI(2016)589794_EN.pdf European Parliamentary Research Service. ''Regional and minority languages in the European Union, Briefing September 2016'']</ref>, no at galu ratificadu custu tratadu internatzionale.<ref>{{Tzita web|url=https://messaggeroveneto.gelocal.it/udine/cronaca/2013/06/06/news/l-ue-richiama-l-italia-non-ha-ancora-firmato-la-carta-di-tutela-1.7208776|tìtulu=L’Ue richiama l’Italia: non ha ancora firmato la Carta di tutela|situ=Messaggero Veneto|data=2013-06-06|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> Sas formas de tutela prevìdidas pro sa limba sarda sunt belle sas matessi de cussas reconnotas pro su [[Limba friulana|friulanu]] e in generale belle totus sas àteras minorias ètnicu-linguìsticas de s'Itàlia ([[Limba albanesa|albanesas]], [[Limba cadelana|catalanas]], [[Limba grega|gregas]], [[Limba croata|croatas]], franco-proventzales e [[Limba otzitana|otzitanas]], etc.), ma inferiores de meda a cussas asseguradas pro sas comunidades [[Limba frantzesa|francòfonas]] in [[Badde de Aosta]], a cussas [[Limba islovena|islovenas]] in [[Friuli-Venetzia Giulia|Friuli-Venètzia Giùlia]] e, infines, a cussas làdinas e germanòfonas in su [[Provìntzia autònoma de Bolzano - Alto Adige/Südtirol|Tirolu de su Sud]]. [[File:Pula_Hinweisschild_01.jpg|thumb|Signalètica locale bilìngue i [[Pula]]]] Annotamala, sas pagas leges a tutela de su bilinguismu mentovadas finas a como non sunt aplicadas o aplicadas petzi in parte. In custu sensu su Cussìgiu de Europa, chi in su 2015 aiat abertu un'iscumbata in Itàlia pro sa situatzione de sas minorias ètnicu-linguìsticas suas (cunsideradas in s'àmbitu de sa Cunventzione-cuadru che a "minorias natzionales"), at denuntziadu s'acostamentu ''à la carte'' dae s'ala de s'istadu cun issas, cun s'etzetzione de su giai mentovadu casu tedescu, frantzesu e islovenu (limbas pro sa cale tutela s'Itàlia at dèpidu sutascrìere acordos internatzionales). Nointames su reconnoschimentu istatale formale, difatis, non b'at belle peruna espositzione mediàtica in sa limba de minorias in manera polìtica o in manera numèrica prus lecas che a sa sarda, e sas risursas frunidas pro progetos de abbivamentu linguìsticu che a s'insegnamentu bilìngue, limitadu a casos sìngulos, e in prus isperimentales, non sunt sufitzientes "fintzas pro respetare sas aspetativas prus bàsicas".<ref>[http://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806959b9 The Council of Europe Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Fourth Opinion on Italy, 2015]</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sanatzione.eu/2015/07/lingua-sarda-il-consiglio-deuropa-indaga-lo-stato-italiano-ne-parliamo-con-giuseppe-corongiu/|tìtulu=Lingua Sarda: il Consiglio d’Europa indaga lo Stato Italiano. Ne parliamo con Giuseppe Corongiu|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca/2016/06/24/gli_ispettori_di_bruxelles_lingua_sarda_discriminata_norme_non_ri-68-509174.html|tìtulu=Il Consiglio d'Europa: «Lingua sarda discriminata, norme non rispettate»|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-06-24|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://rm.coe.int/168073038c|tìtulu=Resolution CM/ResCMN(2017)4 on the implementation of the Framework Convention for the Protection of National Minorities by Italy, Council of Europe|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.manifestosardo.org/sulla-lingua-sarda-uno-fuorilegge-inadempiente/|tìtulu=Sulla lingua sarda uno stato fuorilegge e inadempiente, Francesco Casula|limba=it}}</ref> Su sardu a oe no est istadu galu, difatis, introduidu in sos programmas ufitziales intrende mascamente in unos cantos progetos iscolàsticos (mòdulos de bintibator'oras) chene peruna garantzia de continuidade.<ref>''Se i ragazzi non parlano la lingua degli anziani'', Piera Serusi. L'Unione Sarda, 8 nadale 2017</ref> Sa revisione de s'ispesa pùblica de su guvernu Monti diat àere abbassadu galu de prus su livellu de tutela de sa limba, chi fiat giai bassu si non nullu,<ref>{{Tzita web|http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/italiesardaigne.htm|Sardaigne|limba=fr}}</ref> atuende una distintzione intre sas limbas sugetas a tutela in base a acordos internatzionales e cunsideradas ''minorias natzionales'' ca "de limba mama istràngia" (tedescu, islovenu e frantzesu) e sas chi faghent parte de comunidades chi non tenent un'istrutura istatale istràngia a palas, reconnotas in manera simple che a ''minorias linguìsticas''.<ref group="Nota">No est unu casu chi custas tres limbas, amparadas dae acordos internatzionales, siant sas ùnicas minorias linguìsticas cunsideradas non menetzadas dae Gaetano Berruto (''Lingue minoritarie, in XXI Secolo. Comunicare e rappresentare'', Roma, Istituto della Enciclopedia Italiana, pp. 335-346., 2009).</ref> Custu disinnu de lege, nointames apat creadu una reatzione dae prus alas de su mundu polìticu e intelletuale isolanu,<ref>{{Tzita web|1=https://bolognesu.wordpress.com/2012/07/08/il-nazionalismo-italiano-mostra-ancora-una-volta-il-suo-volto-feroce-contro-le-minoranze-linguistiche/|2=Il nazionalismo italiano mostra ancora una volta il suo volto feroce contro le minoranze linguistiche|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|limba=it|atzessu=2 austu 2012|dataarchìviu=2013-09-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130921061125/https://bolognesu.wordpress.com/2012/07/08/il-nazionalismo-italiano-mostra-ancora-una-volta-il-suo-volto-feroce-contro-le-minoranze-linguistiche/|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|http://ulsaltabaronia.myblog.it/archive/2012/08/01/lingua-sarda-cisl-tutelare-la-specialita-dell-isola.html|Lingua sarda: CISL, tutelare la specialità dell'isola|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|http://ulsaltabaronia.myblog.it/archive/2012/08/01/richiesta-di-estensione-massima-dei-benefici-previsti-massim.html|Richiesta di estensione massima dei benefici previsti massimi dalla Carta Europea delle Lingue a sardo e friulano|limba=it|atzessu=2 austu 2012|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130921061434/http://ulsaltabaronia.myblog.it/archive/2012/08/01/richiesta-di-estensione-massima-dei-benefici-previsti-massim.html|dataarchìviu=2013-09-21|deadurl=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.sassarinotizie.com/articolo-12111-universita_contro_spending_review_viene_discriminato_il_sardo.aspx|Università contro spending review «Viene discriminato il sardo» - Sassari Notizie|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.buongiornoalghero.it/contenuto/0/12/4262/il_consiglio_regionale_si_sveglia_sulla_tutela_della_lingua_sarda.aspx|Il consiglio regionale si sveglia sulla tutela della lingua sarda|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://notizie.alguer.it/n?id=50706|tìtulu=Alguer.it «Salviamo sardo e algherese in Parlamento»|limba=it|atzessu=5 austu 2012}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.rossomori.net/joomla/index.php/home/item/1694-il-sardo|Il sardo è un dialetto? - Rossomori|limba=it}}</ref> est istadu impugnadu dae su [[Friuli-Venetzia Giulia|Friuli-Venètzia Giùlia]] ma non dae sa Sardigna, a pustis chi l'ant traduidu in lege, chi non reconnoschet a sas minorias linguìsticas "''chene Istadu''" sos benefìtzios prevìdidos in tema de assinnatzione de sos orgànicos pro sas iscolas;<ref>{{Tzita web|url=http://www.lanuovasardegna.it/regione/2018/12/30/news/scuola-e-minoranze-linguistiche-vertice-a-roma-1.17608951|tìtulu=Scuola e minoranze linguistiche, vertice a Roma|limba=it}}</ref> cun sa sentèntzia nùmeru 215, depositada su 18 de trìulas de su 2013, sa Corte Costitutzionale at però decraradu che a incostitutzionale custu tratamentu diferentziadu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.giurcost.org/decisioni/2013/0215s-13.html|tìtulu=Sentenza Corte costituzionale nr. 215 del 3 luglio 2013, depositata il 18 luglio 2013 su ricorso della regione Friuli-VG|limba=it}}</ref> Su sardu est reconnotu che a limba dae sa norma ISO 639 chi l'atribuit sos còdighes '''sc''' (ISO 639-1: Alpha-2 code) e '''srd''' (ISO 639-2: Alpha-3 code). Sos còdighes prevìdidos pro sa norma ISO 639-3 ricalcant cussos impreados dae su SIL pro su progetu [[Ethnologue]] e sunt: * sardu campidanesu: "sro" * sardu logudoresu: "src" * gadduresu: "sdn" (chi però est una limba diferente) * tataresu: "sdc" (chi però est una limba diferente) Pro s'elencu de sos comunos reconnotos che a minoritàrios in manera ufitziale, pro s'art. 3 de sa lege n. 482/1999 e pro sos topònimos ufitziales in limba sarda relativos pro s'art. 10 pòmpia [[Topònimos de sa Sardigna]]. Sa delìbera de sa Giunta regionale de su 26 de làmpadas de su [[2012]]<ref>[http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_73_20120703172407.pdf Delibera della Giunta regionale del 26 giugno 2012].</ref> at introduidu s'impreu de sos nùmenes ufitziales bilìngues in s'istemma de sa Regione Autònoma de sa Sardigna e in totu sas produtziones gràficas chi rapresentant sas fainas suas de comunicatzione istitutzionale. Duncas, cun sa matessi evidèntzia gràfica de s'italianu, si ponet s'iscritzione ecuivalente a ''Regione Autonoma della Sardegna'' in sardu, est a nàrrere «Regione Autònoma de Sardigna».<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://lanuovasardegna.gelocal.it/sassari/cronaca/2012/07/07/news/dicitura-bilingue-per-lo-stemma-della-regione-1.5372764|tìtulu=Dicitura bilingue per lo stemma della Regione|publicatzione=La Nuova Sardegna|data=2012-07-07|atzessu=9 santugaine 2012}}</ref> Su 5 de austu de su 2015 sa Cummissione Paritètica Istadu-Regione at aprovadu una proposta, inoltrada dae s'Assessoradu de s'Imparu Pùblicu, chi diat tramudare a sa Regione Sarda unas cantas cumpetèntzias amministrativas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas, che a su sardu e a su catalanu aligheresu.<ref>[http://www.sardiniapost.it/cronaca/il-consiglio-si-prende-la-limba-da-oggi-interventi-autonomi-dal-governo/ Il Consiglio si ‘prende' la Limba, da oggi interventi autonomi dal Governo - SardiniaPost]</ref> Su 27 de làmpadas de su 2018, su Cussìgiu Regionale at infines varadu su TUE in subra de sa disciplina de sa polìtica linguìstica regionale. Sa Sardigna si diat èssere, in teoria, dotada gasi, pro sa prima borta in s'istòria regionale sua, de un'aina reguladora in matèria linguìstica, cun sa punna de assuprire a sa lacuna originale de su testu istatutàriu<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2018/06/27/news/sardegna-approvata-la-legge-che-da-lo-status-ufficiale-di-lingua-al-sardo-1.17007538|tìtulu=Sardegna, approvata la legge che dà lo status ufficiale di lingua al sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2018-06-27|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/cronaca/2018/06/27/news/sardegna_si_alla_legge_per_la_tutela_della_lingua_sara_insegnata_nelle_scuole-200181093/|tìtulu=Sardegna, sì alla legge per la tutela della lingua: sarà insegnata nelle scuole|situ=la Repubblica|data=2018-06-27|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>: nointames custu, su fatu chi sa giunta regionale no apat galu provididu a emanare sos decretos atuativos netzessàrios faghet in manera chi su chi b'at in sa lege aprovada no apat galu agatadu peruna aplicatzione bera, e chi custa cosa apat blocadu s'imparu de su sardu in sas iscolas, chi bi fiat istadu pro annos e chi cussa lege at blocadu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2019/12/18/lingua-sarda-quest-anno-niente-corsi-nelle-scuole-8-966191.html|tìtulu=Lingua sarda: quest'anno niente corsi nelle scuole|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2019/12/17/news/manca-5stelle-denuncia-100-docenti-di-lingua-sarda-rischiano-il-lavoro-1.38224952|tìtulu=Manca, 5Stelle, denuncia: 100 docenti di lingua sarda rischiano il lavoro|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2020/02/23/news/niente-lingua-sarda-a-scuola-la-legge-regionale-e-inattuata-1.38509796|tìtulu=«Niente lingua sarda a scuola, la legge regionale è inattuata»|limba=it}}</ref> In prus, b'at chie narat chi custa lege de su 2018 siat istada fata cun punna polìticas pro negare s'unidade de su sardu, ligare sa limba sarda a su folklore folklorizende issa matessi e chi tèngiat fintzas problemas de àtera genia, chi diant pòdere causare chi s'istadu l'impugnet.<ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/proposta-de-lege-pro-su-sardu-non-bi-semus-ite-nde-pensat-su-csu/|tìtulu=Proposta de lege pro su sardu, non bi semus. Ite nde pensat su CSU|autore=Assemblea Diretiva CSU|situ=Limba Sarda 2.0|data=2017-06-09|atzessu=2020-07-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/nono-gasi-no-andat-bene-su-csu-e-sa-proposta-de-lege-pro-sa-limba-sarda/|tìtulu=Nono, gasi no andat bene. Su CSU e sa proposta de lege pro sa limba sarda|autore=Assemblea Diretiva de su CSU|situ=Limba Sarda 2.0|data=2017-06-20|atzessu=2020-07-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/nono-a-sa-lege-chi-cheret-truncare-su-sardu/|tìtulu=Nono a sa lege chi cheret truncare su sardu|autore=Pepe Coròngiu|situ=Limba Sarda 2.0|data=2018-04-06|atzessu=2020-07-20}}</ref> In su [[2021]], su Tribunale de [[Aristanis]] at abertu un'isportellu limba sarda pro permìtere a sos tzitadinos de interagire in sardu cun s'istitutzione e a sos magistrados e a sa politzia de otènnere agiudu s'in casu mai apant bisòngiu de tradutziones o consulèntzias linguìsticas.<ref>{{Tzita noas|autore=|url=https://www.istorias.it/22/01/2021/5807/su-tribunale-de-aristanis-immoe-faeddat-in-limba-sarda/|tìtulu=Su tribunale de Aristanis immoe faeddat in limba sarda|publicatzione=Istòrias|data=2021-01-22|atzessu=2021-01-23}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/oristano/cronaca/2021/01/21/news/la-lingua-sarda-entra-nel-palazzo-di-giustizia-1.39805014|tìtulu=La lingua sarda entra nel palazzo di giustizia|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-01-21|atzessu=2021-01-23}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Elia|sambenadu=Sanna|autore=|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2021/01/20/oristano-in-tribunale-apre-lo-sportello-bilingue-si-parla-sardo-e-8-1106222.html|tìtulu=Oristano, in tribunale apre lo sportello bilingue: si parla sardo e italiano|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|data=2021-01-20|atzessu=2021-01-23}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/in-procura-si-puo-parlare-anche-il-sardo-aperto-a-oristano-uno-sportello-bilingue/|tìtulu=In Procura si può parlare anche il sardo: aperto a Oristano uno sportello bilingue|publicatzione=Sardinia Post|data=2021-01-20|atzessu=2021-01-23}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.linkoristano.it/citta/2021/01/20/sportello-linguistico-tribunale-la-procura-oristano-italia/#comment-402250|tìtulu=Sportello linguistico in tribunale: la Procura di Oristano prima in Italia|publicatzione=linkoristano|data=2021-01-20|atzessu=2021-01-23|dataarchìviu=2021-01-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210129084516/https://www.linkoristano.it/citta/2021/01/20/sportello-linguistico-tribunale-la-procura-oristano-italia/#comment-402250|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.cagliaripad.it/517803/oristano-in-procura-operativo-il-primo-ufficio-in-lingua-sarda/|tìtulu=Oristano: in Procura operativo il primo ufficio in lingua sarda|publicatzione=Cagliaripad|data=2021-01-20|atzessu=2021-01-23}}</ref> == Fonètica, morfologia e sintassi == === Fonètica === Vocales: /ĭ/ e /ŭ/ (curtzas) latinas ant cunservadu sos timbros originales issoro {{IPA|[i]}} e {{IPA|[u]}}; pro esempru su latinu ''siccus'' divenit ''sicu'' (e non che a s'italianu ''secco'', frantzesu ''sec''). Un'àtera caraterìstica est sa mancàntzia de sa ditongatzione de sas vocales mèdias (/e/ e /o/). Pro esempru su latinu ''potest'' divenit ''podet'' (pron. {{IPA|[ˈpoðete]}}), chene ditongu a diferèntzia de s'italianu ''può'', ispagnolu ''puede'', frantzesu ''peut''. Esclusivos — pro s'àrea romanza de oe — de sos dialetos tzentru-setentrionales de su sardu sunt annotamala su mantenimentu de sa [k] e de sa [g] velares in antis a sas vocales palatales {{IPA|/e/}} e {{IPA|/i/}} (es.: chentu pro s'italianu ''cento'' e su frantzesu ''cent''). Una de sas caraterìsticas de su sardu est s'evolutzione de {{IPA|[ll]}} in su fonema cacuminale {{IPA|[ɖ]}} (es. ''cuaddu'', fintzas si custu no acontesset s'in casu de sos prèstidos imbenientes a sa latinizzazione de s'ìsula - cfr. ''bellu'' - ). Custu fenòmenu est presente fintzas in sa [[Còssiga|Còrsica]] de su sud, in [[Sitzìlia]], in [[Calàbria]], in sa penìsula Salentina e in unas cantas zonas de sas Alpes Apuane. === Fonosintassi === Una de sas cumplicatziones printzipales, siat pro chi s'acurtziet a sa limba siat pro chi, fintzas ischende·la chistionare, non l'ischit iscrìere, est sa diferèntzia intre ''iscritu'' (si si cheret sighire un' ùnica forma gràfica) e chistionadu creada dae unas cantas règulas, intre sas cales est importante a nde mentovare a su nessi unas cantas in totu sas normas ortogràficas de su sardu, siat sa [[LSC]] siat cussas locales. ==== Sistema vocàlicu ==== ===== Vocale paragògica ===== In su chistionòngiu, generalmente, non si podet baliare sa cunsonante finale de unu faeddu. Custu cando, però, si lassat isulada in pàusa o in serrada de fràsia, ca si nunca giai podet èssere presente fintzas in sa pronùntzia. Sa limba sarda si caraterizat duncas pro cussa chi mutint vocale ''paragògica'' o ''epitètica'', a sa cale s'apojat sa cunsonante giai mentovada; custa vocale est, de sòlitu, sa matessi chi pretzedet sa cunsonante finale, ma in sa grafia campidanesa non mancant esèmpios chi s'istesient dae custa norma, in ue sa ''vocale paragògica'' est la "''i''" fintzas no essende sa chi pretzedet s'ùrtima cunsonante, che a su casu de cras (''crasi'', cras), tres (''tresi'', tres), etc. Custa vocale no andat mai iscrita; bi podent èssere etzetziones che a unos cantos tèrmines de orìgine latina abarrados sos matessi in su tempus, francu pro su chi pertocat a sa vocale paragogica, chi però si sunt ispartzinados in s'impreu pobulare fintzas in sa variante sardizada issoro (sèmper o ''sèmpere'', lùmen o ''lùmene'') e, in unas cantas variantes de su tzentr-setentrionales, de sos acabos de s'infinitu presente de sa 2ª coniugatzione (''tènner'' o ''tènnere'', ''pònner'' o ''pònnere''). Pro su chi pertocat a sos latinismos, in s'impreu atuale si preferit a no iscrìere sa vocale paragogica, duncas ''semper'', mentras in sos verbos de sa segunda coniugatzione est baddu majoritària sa grafia cun sa "e", si puru meda difùndida fintzas cussa chene, pro custu ''iscrìere'' masaprestu chi ''iscrìer''. Sos tèrmines in totu sas grafias si iscrient in sa matessi manera. Pro custa resone ''cras'' abbarrat semper ''cras'' fintzas si lu pronùntziant ''crasa'' o ''crasi''. Gai pro esempru: * S'iscriet ''semper'' ma si pronùntziat generalmente ''semper<small>e</small>'' ([[LSC]]/log./nug.) * S'iscriet ''lùmen'' ma si pronùntzia generalmente ''lumen<small>e</small>'' ([[Sardu logudoresu|nug]]., in LSC "nùmene" o "nòmene") * S'iscriet ''però'' e si pronùntziat generalmente ''però,'' ''pero<small>e</small>'' o ''perou'' ([[LSC]], [[Sardu logudoresu|log.]], [[Sardu logudoresu|nug]]. e [[Campidanesu|camp]].) * S'iscriet ''istèrrere'' (in LSC) o ''istèrrer'' (log.) e si pronùntziat generalmente ''isterrer<small>e</small>'' * S'iscriet funt ma si pronùntziat generalmente ''funti'' (LSC e [[Sardu campidanesu|camp]]) * S'iscriet andant ma si pronùntziat generalmente ''andanta'' (LSC, [[Sardu campidanesu|camp]]. e [[Sardu logudoresu|log]]. meridionale) ===== Vocale pretònica ===== Sas vocales ''e'' e ''o'' stanti in positzione pretonica cara a sa vocale ''sos'', divenint mòbiles podende·si trasformare in custa ùrtima. Gai, pro esempru, at a èssere curretu a iscrìere e nàrrere: * ''eritzu'' (LSC, camp. e log. meridionale) ''erìttu'' o ''irìttu'' * essire (LSC), ''issire'' (log), ''bessire'' ([[Sardu logudoresu|log]]. meridionale) ''bessiri'' (camp.) * ''drumìre o dromìre'' ([[Sardu logudoresu|log]]., in LSC ''dormire''; camp. ''dromìri'') * godìre (LSC) o ''gudìre'' (log., in LSC e [[Sardu logudoresu|log]]. fintzas ''gosare'', camp. ''gosai'') Bi suntunas cantas etzetziones raras a custa règula, comente dimustrat s'esèmpiu chi sighet: ''buddire'' ("buddire patata", a esèmpiu), e ''boddire'', chi bolet nàrrere "collire (frutas e frores)". ==== Sistema consonànticu ==== ===== Positzione mediana intervocàlica ===== Cando s'agatant in positzione mediana intervocalica, o pro efetu de cumbinatziones sintàticas particulares, sas cunsonantes ''b'', ''d'', ''g'' divenint fricativas; sunt gasi fintzas si si presentat, intre vocale e consonante, un'intramesadura de sa r. In custu casu, sa pronùntzia de sa ''b'' est uguale de su totu a cussa de sa ''b/v'' ispagnola in ''cabo'', sa ''d'' est uguale a sa ''d'' ispagnola in ''codo''. Intre vocales, su dilèguu de sa g est sa norma. E duncas, pro esempru: * ''baba'' si pronùntziat ''ba''[β]''a'' * ''sa baba'' si pronùntziat ''sa ''[β]''a''[β]''a'' * ''lardu'' si pronùntziat ''lar''[ð]''u'' (in italiano "lardo") * ''gatu'': in singulare la ''g'' isparesset (''su gatu'' divenit ''su atu'') e in su plulare, in antis de sa /s/, si mantenet che a fricativa (''sos gatos'' = ''so'/sor/sol ''[ɣ]''àtoso'') ===== [[Lenitzione]] ===== In sa pronùntzia de medas variantes ispartzindadas in totu sa Sardigna, ma non in totu cantas (a es. su [[sardu nugoresu]] faghet etzetzione), est su fenòmenu de sonorizatzione de sas consonantes surdas c, ''p'', ''t'', ''f'', cando benint pretzèdidas dae sas vocales o sighidas dae sa ''r''; sas primas tres divenint fintzas fricativas. * /k/ → [ɣ] * /p/ → [β] * /t/ → [ð] * /f/ → [v] Gasi pro esempru: * S'iscriet su [[cane]] (LSC e log.) o su ''cani'' (camp.) ma si pronùntziat su [ɣ]''ane/-i'' * S'iscriet su frade (LSC e log.) o su fradi (camp.) ma si pronùntziat su [v]''rade''/''su'' [v]''radi'' * S'iscriet ''sa terra'', ma si pronùntziat sa [ð]''erra'' * S'iscriet ''su pane'' (LSC e log.) o ''su pani'' (camp.), ma si pronùntziat ''su'' [β]ane/-i ===== Adòbiu de cunsonantes intre duas paràulas ===== Custu dipendet dae sa grafia. ===== Pronùntzia afortiada de cunsonantes initziales ===== Sete partigheddas, chi tenent balore vàriu, pròvocant un'afortiamentu de sa consonante chi a li sighit: custu càpitat pro more de un'isparitzione, virtuale ebbia, de sas consonantes chi custos monosìllabos teniant pro agabbu in su latinu (una de cussas est un'italianismu annànghidu dae pagu tempus). * NE ← ([[Limba latina|lat]].) NEC = nen (congiuntzione) * CHI ← ([[Limba latina|lat]].) QUO+ET = comente a (cumparativu) * TRA ← ([[Limba italiana|it]].) TRA = intre o tra (prepositzione) * A ← ([[Limba latina|lat]].) AC = (cumparativu) * A ← ([[Limba latina|lat]].) A = a (prepositzione) * A ← ([[Limba latina|lat]].) AUT = (interrogativu) * E ← ([[Limba latina|lat]].) ET = e (congiuntzione) duncas, pro esempru: * Nos ch'andamus a Nùgoro / nos ch'andaus a Nùoro (pron. "noch'andammus a Nnugoro / nosi ch'andaus a Nnuoro") * Che macu (pron. "che mmaccu") * Intre Nùgoro e S'Alighera * A ti nde pesas? (pron. "a ti/tti nde pesasa?")(esortativu) === Morfologia e sintassi === In su sistema suo sa morfosintassi de su sardu s'iscòstiat dae cussu sintèticu de su [[Limba latina|latinu clàssicu]] e mustrat un'impreu prus mannu de sos fàbricos analìticos cunfonta a unas àteras [[Limbas romanzas|limbas neolatinas]]<ref>Jones, ''Sardinian Syntax'', Routledge, 1993</ref>. # S'artìculu determinativu caraterìsticu de sa limba sarda est derivadu dae su latinu ''ipse/ipsu(m)'' (nointames in sas àteras limbas neolatinas s'artìculu siat originadu dae ''ille/illu(m)'') e si presentat in sa forma su/sa in su singulare e ''sos/sas'' (in LSC e in sas grafias nugoresa e logudoresa) o ''is'' (in LSC e in sa grafia campidanesa) in su plurale. Formas de artìculu cun sa matessi etimologia s'agatant in su [[Baleare (cadalanu)|baleare]] (dialetu [[Limba cadelana|catalanu]] de sas [[Ìsulas Baleares]]) e in su dialetu proventzale de s'otzitanu de sas Alpes Marìtimas frantzesas (francu su dialetu de Nitza): ''es''/''so''/''sa'' e ''es''/''sos''/''ses''. # Su plurale est caraterizadu dae su finale in -s, che a in totu sa Romània otzidentale ({{Limbas|fr|oc|ca|es|pt}}). Es.: ''sardu''{sing.}-''sardos/sardus''{pl.}, ''puddu''{sing.}''/puddos/puddus''{pl.}, ''pudda''{sing.}/''puddas''{pl.}. # Su benidore si faghet cun sa forma latina ''habeo ad''. Es: ''apo a istare'', ''apu a abarrai'' o ''apu a aturai''. Su cunditzionale si format in manera anàloga: in sos dialetos tzentru-meridionales impreende su passadu de su verbu tènnere (''ai'') o una forma alternativa semper de cussu verbu (''apia''); in sos dialetos tzentru-setentrionales impreende su passadu de su verbu dèpere (''dia''). # Su "pro ite" interrogativu est diferente de sa risposta: ''pro ite'' (LSC) ''poita?'' o ''proite/poite''? ''ca…'', gasi comente acontesset in unas àteras limbas romanzas ([[Limba frantzesa|frantzesa]]: ''pourquoi?'' ''parce que…'', [[Limba portughesa|portughesa]]: ''por que?'' porque…; [[Limba ispagnola|ispagnolu]] ''¿por qué?'' ''porque…''; [[Limba cadelana|catalanu]] pro què? ''perquè…'' Ma fintzas in italianu, in ue fatu-fatu s'impreat sa forma ''perché/perché'', b'est cussa alternativa ''perché/poiché''). # Su pronùmene personale tònicu de prima e segunda persone singulare, si pretzèdidu dae sa prepositzione ''cun''/''chin'', assumet sas formas cun megus (LSC)/chin mecus e cun tegus (LSC)/chin tecus (cfr. s'ispagnolu ''conmigo'' e ''contigo'' e fintzas su [[Limba portughesa|portughesu]] ''comigo'' e ''contigo'' e su [[Limba napulitana|napuletanu]] ''cu mmico'' e ''cu ttico''), e custos dae su latinu ''cum'' e ''mecum/tecum''. == Ortografia e pronùntzia == {{Càstia fintzas|Limba Sarda Unificada|Limba Sarda Comuna}} Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione nen iscrita, nen orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe). A pustis de s'època de s'[[Edade de Mesu|edade de mesu]], in sos documentos in ue si podet bìdere unu tzertu livellu de uniformidade, s'ùnica istandardizatzione gràfica, nàschida dae sos esperimentos de sos literados e de sos poetes, fiat cussa de su chi benit mutidu "sardu illustre", isvilupadu ispirende·si a sos documentos protocollares sardos de s'edade de mesu, a sas òperas de [[Hieronimu Araolla]], [[Giuanne Matzeu Garipa]], [[Mateu Madau]] e a cussas de una lista manna de poetas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.pittau.it/Sardo/sardoillustre.html|tìtulu=Grammatica del Sardo Illustre|autore=[[Massimo Pittau]]|limba=it|atzessu=2021-04-18}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=Grammatica del sardo illustre|data=2005|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|oclc=238818951|isbn=978-88-7138-372-9}}</ref> Sos tentativos de ispàrghere custa norma los aiant però ostacolados sas autoridades ibèricas e mescamente, a pustis, sas sabàudas.<ref>{{Tzita libru|autore=Paolo Caretti et al.|tìtulu=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|annu=2017|editore=G. Giappichelli Editore|limba=it|pp=75-76|tzitatzione=Nel periodo giudicale si osserva una certa unitarietà del modo di scrivere il sardo, ma non si ha notizia di alcuna regolazione: la sua ufficialità era implicita e data per scontata. Nel XVI e, poi, nel XVIII secolo, nei circoli umanisti e in quelli gesuitici, rispettivamente, si è osservato un tentativo di fornire una regolazione, ma tali tentativi furono non solo ostacolati ma anche repressi dalle autorità coloniali ispaniche e soprattutto sabaude.}}</ref> Dae custas chistiones istòricas est nàschida sa situatzione s'atuale, in ue una parte de sa gente, pro neghe de resones polìticu-istòricas<ref name=":62">«L'esistenza di una striscia di "terra di nessuno" (fatta eccezione, comunque, per i dialetti di Laconi e Seneghe) tra dialetti meridionali e settentrionali, come anche della tradizionale suddivisione della Sardegna in due "capi" politico-amministrativi oltre che, ma fino a un certo punto, sociali e antropologici (''Cabu de Susu'' e ''Cabu de Jossu''), ma soprattutto della popolarizzazione, condotta dai ''mass media'' negli ultimi trent'anni, di teorie pseudo-scientifiche sulla suddivisione del sardo in due varietà nettamente distinte tra di loro, hanno contribuito a creare presso una parte del pubblico l'idea che il sardo sia diviso tra le due varietà del "campidanese" e del "logudorese". In effetti, si deve più correttamente parlare di due tradizioni ortografiche, che rispondono a queste denominazioni, mettendo bene in chiaro però che esse non corrispondono a nessuna varietà reale parlata in Sardegna.» Bolognesi, Roberto (2013). ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, pg.93</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2013/11/25/il-dimezzamento-del-sardo-fra-scienza-e-politica/|tìtulu=Il dimezzamento del sardo fra scienza e politica|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2013-11-25|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref> chene però bases linguìsticas ogetivas<ref name=":12">{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|wkautore=Michel Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref name=":11" /><ref name=":32">{{Tzita libru|autore=Rebecca Posner, John N. Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|annu=1993|editore=De Gruyter Mouton|limba=en|p=287|tzitatzione=The phonetic differences between the dialects occasionally lead to communicative difficulties, particularly in those cases where a dialect is believed to be 'strange' and 'unintelligible' owing to the presence of phonetic peculiarities such as laryngeal or pharyngeal consonants or nazalized vowels in Campidanese and in the dialects of central Sardinia. In his comprehensive experimental-phonetic study, however, Contini (1987) concludes that interdialectal intelligibility exists and, on the whole, works satisfactorily.}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|wkautore=Roberto Bolognesi|nùmene2=Wilbert|sambenadu2=Heeringa|tìtulu=Sardegna fra tante lingue il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|atzessu=2020-05-08|data=2005|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=971836134|ISBN=978-88-7356-075-3|dataarchìviu=2014-02-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140211080607/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|urlmortu=eja}}</ref><ref name=":0">{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|wkautore=Roberto Bolognesi|tìtulu=Le identità linguistiche dei sardi|annu=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|tzitatzione=Queste pretese barriere sono costituite da una manciata di fenomeni lessicali e fonetico-morfologici che, comunque, non impediscono la mutua comprensibilità tra parlanti di diverse varietà del sardo. Detto questo, bisogna ripetere che le varie operazioni di divisione del sardo in due varietà sono tutte basate quasi esclusivamente sull'esistenza di pronunce diverse di lessemi (parole e morfemi) per il resto uguali. […] Come si è visto, non solo la sintassi di tutte le varietà del sardo è praticamente identica, ma la quasi totalità delle differenze morfologiche è costituita da differenze, in effetti, lessicali e la percentuale di parole realmente differenti si aggira intorno al 10% del totale.|OCLC=874573242|ISBN=978-88-7356-225-2}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/cosas-de-limba/simbentu-de-su-campidanesu-e-de-su-logudoresu/|tìtulu=S’imbentu de su campidanesu e de su logudoresu|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|wkautore=Roberto Bolognesi|situ=Bolognesu: in sardu|data=2010-04-04|limba=sc|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref name="bolognesu.wordpress.com" /><ref name=":2">{{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|wkautore=Giuseppe Corongiu|tìtulu=Il sardo: una lingua normale: manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=978-88-7356-214-6}}</ref>, cunsiderat sa limba sarda che limba partzida in duos o prus grupos dialetales diferentes ("logudoresu" e "campidanesu" o "logudoresu, "nugoresu" e "campidanesu", e b'at fintzas chie chircat de incluire su [[tataresu]] e su [[Gaddhuresu|gadduresu]], limbas diferentes, in sa limba sarda) chi pro las iscrìere ant isvilupadu una sèrie de grafias traditzionales, fintzas si cun modìficas medas in su tempus. In paris a cussas connotas cun sos nùmenes de "logudoresu" e "campidanesu", comente giai naradu, sunt nàschidas fintzas sa grafia nugoresa, s'arborensa e sas de sas biddas sìngulas, a bortas normadas cun règulas generales e comunas pro totus, che a cussas pedidas dae su Prèmiu Otieri<ref>{{Tzita web|url=https://premiozieri.it/index.php/premio-ozieri/antologia-multimediale/regole-ortografiche|tìtulu=Regole Ortografiche - Premio Ozieri di Letteratura Sarda|sambenadu=Becciu|nùmene=Cristiano|limba=it|atzessu=18 abrile 2021}}</ref>. Fatu-fatu, però, su sardu benit iscritu dae chie lu chistionat chirchende de nde trascrìere sas pronùntzias e sighente sas abitùdines ligadas a sa limba italiana<ref name=":2" />. Pro risòlvere custu problema, e pòdere cunsentire un'aplicatzione efetiva de su chi est prevìdidu dae sa Lege Regionale n. 26/1997 e dae sa Lege n. 482/1999,in su 2001 sa Regione Sardigna at incarrigadu una cummissione de espertos de elaborare un'ipòtesi de Norma de unificatzione linguìstica subra-dialetale (sa LSU: ''[[Limba Sarda Unificada]]'', publicada in su 28 de freàrgiu de su 2001), chi identificaret una limba-mollu de riferimentu (basada in subra de s'anàlisi de sas variantes locales de su sardu e in s'issèberu de sos mollos prus rapresentativos e cumpatìbiles) cun sa punna de garantire a s'impreu ufitziale de su sardu sas caraterìsticas netzessàrias de tzertesa, coerèntzia, univotzidade, e difusione subralocale. Custu istùdiu, fintzas si balidu pro su chi pertocat a s'iscièntzia, no est mai istadu adotadu a livellu istitutzionale pro medas cuntrastos locales (ca l'aiant acusada de èssere una limba "imposta" e "artifitziale" e de no àere risòlvidu su problema de su raportu intre sas variantes tratende·si de una mediatzione tra sas variantes iscritas in sa grafia logudoresa, duncas privilegiadas, e no aende propostu una grafia vàlida pro sas variantes iscritas de sòlitu cun sa grafia campidanesa) ma at su matessi, annos a pustis, costituidu sa base de partèntzia pro sa redatzione de sa proposta de sa LSC: [[Limba Sarda Comuna]], publicada in su 2006, chi partende dae una base de mesania<ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2011/06/13/finche-la-barca-va/|tìtulu=Finché la barca va…|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2011-06-13|limba=sc|atzessu=2020-07-24}}</ref>, acollit elementos pròpios de sas fueddadas (e tando "naturales" e no "artifitziales") de cust'àrea, in s'àrea murra de transitzione de sa Sardigna tzentrale intre sas variedades chi benint iscritas cun sa grafia logudoresa e sas chi benint iscritas cun sa grafia campidanesa, pro assegurare a sa limba "comuna" su caràtere de subradialetaliedade e subramunitzipaliedade, fintzas lassende sa possibilidade de rapresentare sas particularidades de pronùntzia de sas variantes locales<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122432.pdf|tìtulu=LIMBA SARDA COMUNA - Normas linguìsticas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita de s'Amministratzione regionale|autore=Regione Autònoma de sa Sardigna}}</ref>. Nointames custu, fintzas a custu istandard non sunt mancadas crìticas, siat dae chie at fatu propostas de emendamentos pro la megiorare<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Xavier|sambenadu=Frias|tìtulu=Proposte di Miglioramento dello Standard Sardo L.S.C.|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|atzessu=2020-07-24|url=https://www.academia.edu/5336226/Proposte_di_Miglioramento_dello_Standard_Sardo_L.S.C}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vitobiolchini.it/2014/06/23/si-alla-lingua-sarda-standard-ma-con-questi-emendamenti-un-intervento-di-roberto-bolognesi/|tìtulu=Sì alla lingua sarda standard, ma con questi emendamenti|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|data=2014-06-23|limba=it-IT|atzessu=2020-07-24}}</ref>, siat dae chie at preferidu sighire a insìstere cun s'idea de partzire su sardu in macro-variantes de regulare cun normas separadas<ref>{{Tzita web|url=http://www.provincia.cagliari.it/ProvinciaCa/resources/cms/documents/arregulas.pdf|tìtulu=Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua Sarda|data=2009|limba=sc, it}}</ref>. Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas e in medas àteras cosas. In prus de sa Regione, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera '''cumplementare''' cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale. Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013. Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014. Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%)<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 12 [Sa boghe "catalanu" si riferit a sa minoràntzia de s'Alighera.]</ref> Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 22]</ref>. A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 18]</ref>. In su [[2016]] una chirca in subra de s'impreu de sa LSC in àmbitu iscolàsticu, fata in [[Orosei]], at ammustradu chi sos pitzinnos no aiant problema perunu a impreare cussa norma fintzas si sa chistionada issoro fiat diferente. Nemmancu unu de sos alunnos at refudadu sa norma o l'at cunsiderada "artifitziale", ammustrende sa valididade sua comente aina didàtica. Sos resurtados los ant presentados in su 2016 e publicados de su totu in su [[2021]].<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Federico|sambenadu=Gobbo|tìtulu=Which Sardinian for education?|rivista=Contested Languages: The hidden multilingualism of Europe|volume=8|nùmeru=|pp=221|limba=en|atzessu=2021-01-23|doi=10.1075/wlp.8.13gob|url=https://books.google.it/books?id=fLgREAAAQBAJ&lpg=PA221&ots=p3zgF1vdSH&dq=sardinian%20for%20education%3F&lr&hl=it&pg=PA221#v=onepage&q=sardinian%20for%20education?&f=false|nùmene2=Laura|sambenadu2=Vardeu}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Federico Gobbo|coautores=Laura Vardeu|data=2016-05-12|tìtulu=Which Sardinian for education?|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=en|atzessu=2021-01-23|url=https://www.slideshare.net/goberiko/which-sardinian-for-education}}</ref> Sa Regione Sardigna, cun delìbera de Giunta regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 ''Limba Sarda Comuna''. ''Adotzione de sas normas de riferimentu a caràtere isperimentale pro sa limba iscrita in essida de s'Amministratzione regionale'' at adotadu in manera isperimentale sa LSC che a limba ufitziale pro sos atos e sos documentos emìtidos dae sa Regione Sardigna (abarrende su fatu chi, pro neghe de s'art. 8 de sa Lege n. 482/99, tenet balore legale su testu redatadu in limba italiana ebbia), dende facultade a sos tzitadinos de iscrìere a s'Ente in sa variedade issoro e istituinde s'isportellu linguìsticu regionale ''Ufitziu de sa Limba Sarda''.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Federico|sambenadu=Gobbo|tìtulu=Which Sardinian for education?|rivista=Contested Languages: The hidden multilingualism of Europe|volume=8|nùmeru=|pp=221|atzessu=2021-01-23|doi=10.1075/wlp.8.13gob|url=https://books.google.it/books?id=fLgREAAAQBAJ&lpg=PA221&ots=p3zgF1vdSH&dq=sardinian%20for%20education%3F&lr&hl=it&pg=PA221#v=onepage&q=sardinian%20for%20education?&f=false|nùmene2=Laura|sambenadu2=Vardeu}}</ref> S'indicant inoghe in suta unas cantas de sas diferèntzias prus de annotu pro sa limba iscrita cunfronta a s'italianu o a àteras limbas: * {{IPA|[a]}}, {{IPA|[ɛ/e]}}, {{IPA|[i]}}, {{IPA|[ɔ/o]}}, {{IPA|[u]}}, come -a-, -e-, -i-, -o-, -u-, comente in italianu e ispagnolu, chene sinnare sa diferèntzia intre sas vocales abertas e sas chi sunt serradas; sas vocales paragògicas o epitèticas (chi, in pàusa, serrant una paràula chi acabat cun una consonante e currispondent a sa vocale chi s'agatat in antis de sa consonante finale) non si iscrient mai (feminasa>feminas, animasa>ànimas, bolede>bolet, cantanta>cantant, vrorese>frores). * {{IPA|[j]}} semiconsonante che a -j- a intro de sa paràula (maju, raju, ruju) o de unu nùmene geogràficu (Jugoslavia); petzi in sa grafia nugoresa -j- (corju, frearju) currispondet a su chi in sas grafias logudorese/LSU est -z- (corzu, frearzu) e in LSC -gi- (còrgiu, freàrgiu); in sas grafias logudoresa e nugoresa in positzione de incumintzu (jughere, jana, janna) chi in sa LSC la remplasat su grupu {{IPA|[ʤ]}} (giùghere, giana, ghenna); * {{IPA|[p]}}, che a -p- (apo, tropu, pane, petza); * {{IPA|[β]}}, che a -b- in positzione de incumintzu (bentu, binu, boe) e intervocàlica (àbile); cando p>b si trascriet comente p- a incumintzu de paràula (pane, petza) e -b- a intro (abe, cabu, saba); * {{IPA|[b]}}, che a -bb- in positzione intervocàlica (abba, ebba); * {{IPA|[t]}}, che a -t- (gatu, fatu, narat, tempus); cando th>t in sa grafia logudoresa ebbia -t- o, cando no si sighet peruna norma, -tt- (tiu, petta, puttu); In sa LSC e in sa LSU si remplasat dae su grupu {{IPA|[ʦ]}} (tziu, petza, putzu); * {{IPA|[d]}}, che a -d- in positzione de incumintzu (dente, die, domo) e intervocàlica (ladu, meda, seda); cando t>d s'iscriet t- a incumintzu de paràula (tempus) e -d- a intro (roda, bidru, pedra, pradu); sa finale t de sa flessione de su verbu podet, in unas cantas variedades, èssere pronuntziada d ma s'iscriet t (narada>narat). * {{IPA|[ɖɖ]}} cacuminale, che a -dd- (sedda); Sa d podet tènnere unu sonu cacuminale fintzas in su grupu [nɖ] (cando). * {{IPA|[f]}}, che a -f- (fèmina, unfrare); * {{IPA|[v]}}, che a -f- in positzione initziale (fèmina) e che a -v- intervocàlica (avisu) e in sos cultismos (violèntzia, violinu); * {{IPA|[k]}} velare, che a -ca- (cane), -co- (coa), -cu- (coddu, cuadru), -che- (chessa), -chi- (chida), -c- (crèsia); non s'impreat mai sa -q-, remplasada dae sa -c- (cuadru, camp.àcua) * {{IPA|[g]}} velare, che a -ga- (gana), -go- (gosu), -gu- (agu, largu, longu, àngulu, argumentu), -ghe- (lughe, aghedu, arghentu, pranghende), -ghi- (àghina, inghiriare), -g- (glòria, ingresu); * {{IPA|[ʧ]}}, in sa grafia campidanesa ebbia che a -ce- (celu, centu), -ci- (bèciu, aici); * {{IPA|[ʤ]}}, che a -gia-, -gio-, -giu-. In sa LSC remplasat su grupu logudoresu-nugoresu [ʣ] de sa LSU e su {{IPA|[ɣ]}} de su nugoresu (fizu>figiu, azu>àgiu, zogu/jogu>giogu, zaganu/jaganu>giaganu, binza>bìngia, anzone>angione, còrzu/còrju>còrgiu, frearzu/frearju>freàrgiu). Su sonu {{IPA|[ʤ]}} comente a in ''bìngia'' est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales. * {{IPA|[ʦ]}} surda o aspra che a -tz- (tziu, petza, putzu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu nugoresu {{IPA|[θ]}} e su {{IPA|[t]}} logudoresu (thiu/tiu>tziu, petha/peta>petza, puthu/putu>putzu); in s'iscritura traditzionale su digramma tz- no apariat mai a incumintzu de paràula{{Tzitatzione netzessària}}. Aparit fintzas in sos tèrmines de orìgines italiana (es. tzitade dae città) in ue remplasat sa {{IPA|/ʧ/}} sonora (sonu chi non bi fiat in su sardu antigu, ma chi est presente dae medas in unas cantas variedades tzentrales e meridionales{{Tzitatzione netzessària}}) in logu de su sonu velare antigu {{IPA|/k/}}, chi oe no esistit prus (ant.kitade){{Tzitatzione netzessària}}. Fintzas su sonu tz est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales. * {{IPA|[ʣ]}}, che a -z- (zeru, ordiminzare). In sas grafias logudoresa e nugoresa e in sa LSU comente -z- (fizu, azu, zogu, binza, frearzu); in sa LSC la remplasat su grupu {{IPA|[ʤ]}} (fìgiu, àgiu, giogu, bìngia, freàrgiu). * {{IPA|[s]}} e {{IPA|[ss]}}, che a -s- e -ss- (essire); * {{IPA|[z]}}, che a -s- (rosa, pesare); * {{IPA|[θ]}}, in sa grafia nugoresa ebbia che a -th- (thiu, petha, puthu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu {{IPA|[ʦ]}} (tziu, petza, putzu); * {{IPA|[ʒ]}} (frantz. jour), in sa grafia campidanesa ebbia, semper che a c- a incumintzu de paràula (celu, centu, cidru) e comente -x- a intro (luxi, nuraxi, Biddexidru); * {{IPA|[r]}}, che a -r- (caru, carru). == Grammàtica == {{Tzitatzione|Su prus caraterìsticu de sos idiomas neolatinos, prus caraterìsticu meda de su ladinu o de su franco-proventzale.|3=Il più caratteristico degli idiomi neolatini, di gran lunga più caratteristico del ladino o del franco-provenzale.|limba=it|Matteo Bartoli, «Un po' di sardo"» in ''Archeografo triestino'', vol. I, serie III, Trieste, 1903}} Sa grammàtica de sa limba sarda si diferèntziat meda dae cussa italiana e de sas àteras limbas neolatinas, mascamente in sas formas verbales. === Plurale === Su plurale si faghet, che a in sas limbas romanzas otzidentales, agiunghende -s a sa forma singulare. :: Pro esempru: [LSC e log.]òmine/òmines, [camp.]òmini/òminis (òmine/òmines). In casu de paràulas chi acabant in -u, su plurale si format in LSC e in sa grafia logudoresa in -os e in cussa campidanesa in -us. :: Pro esempru: [LSC e log.]caddu/caddos, [camp.]cuaddu/cuaddus. === Artìculos === ==== Determinativos ==== {| class="wikitable" ! !LSC !Log. !Camp. |- |Sing. |'''su''' / '''sa''' |'''su''' / '''sa''' |'''su''' / '''sa''' |- |Plur. |'''sos''' / '''sas / is''' |'''sos''' / '''sas''' |'''is''' |} Sos artìculos determinativos tenent sa forma "salida" derivada dae su latinu IPSE/IPSUM/IPSA pro mèdiu de sa fase intermèdia issu (isse)/issa, issos/issas (pro sa LSC, su log e su nug.) e issu/issa, issus/issas (pro su camp.). Sunt fintzas impreados cun su pronùmene relativu chi in sas espressiones ''sos chi / is chi…'' , ''su chi…'' in manera prètzisa a sas limbas romanzas otzidentales (cfr. s'ispagnolu ''los que…'', ''las que…'', etc.), ma fintzas comente a in su [[tataresu]] e su [[Gaddhuresu|gadduresu]]; un'àteru impreu los bidet in cumbinatzione cun sa prepositzione ''de'' in espressiones che a ''sos de Nùgoro'' / ''is de Casteddu'', etc. ==== Indeterminativos ==== {| class="wikitable" ! !Masc. !Femm. |- |sing. |'''unu''' |'''una''' |- |pl. |'''unos''' |'''unas''' |} === Pronùmenes === ==== Pronùmenes personales sugetu (nominativu) ==== {| class="wikitable" !Singulare !Plurale |- |'''(d)eo''' ('''deo''' in LSC)/'''jeo'''/'''deu/'''nug. '''(d)ego''' |'''nois'''/'''nos'''/'''nosu''' |- |'''tue'''/'''tui'''<br /><br />'''vosté'''/'''fostei''' <small>o</small> '''fusteti''' (impreu formale, tenet bisòngiu de sa 3a persone singulare, derivadu dae su ''vosté'' catalanu, cfr. ''usted'' ispagnolu, dae ''vuestra merced'') |'''bois'''/'''bosàteros'''/'''bosatrus''' - '''bosàteras'''/'''bosatras''' (in sas variedades tzentrales e meridionales bi sunt duas formas, masculina e feminina, pro su plurale, che a in s'ispagnolu peninsulare ''vosotros'' / ''vosotras'') |- |'''bos''' (impreu formale, persone grammaticalmente singulare ma de coniugare cun unu verbu in sa 2a persone plurale, che a su ''vous'' frantzesu; cfr. ''vos'' ispagnolu, galu impreadu in s'Amèrica de su Sud pro ''tú'') | |- |'''issu''' ('''isse''') - '''issa''' |'''issos'''/'''issus''' - '''issas''' |} In su cumplementu dirìgidu referidu a una persone, esistet cussu chi si mutit "acusativu personale", chi impreat sa prepositzione ''a'': pro esempru ''apo bidu a Giuanne'' che a a s'ispagnolu (''he visto a Juan''). ==== Pronùmenes àtonos indiretos e dirìgidos (dativu e acusativu) ==== Sos pronùmenes àtonos indiretos (in dativu) e dirìgidos (in acusativu) si distinghent in sardu, che a in sas àteras limbas romanzas, in sa de tres persones singulares e plurale ebbia. In sas tabellas aparit semper in antis sa LSC o sa grafia logudoresa e, a pustis, cussa campidanesa. Pro cantu pertocat a sa de unu e a sa de duas persones plurales, sas variantes ''nos'' e ''bos'' sunt impreadas in sa grafia logudoresa, mentras cussas ''nosi'' e ''bosi'' in sos dialetos tzentrales de transitzione (Bilartzi, Sèneghe, Paule, Busache, Sòrgunu, Miris, Samugheu, etc.) e sa forma ''si'' in sa grafia campidanesa clàssica. Sos pronùmenes àtonos dirìgidos e indiretos podent èssere cumbinados intre issos in fràsias in ue est presente siat unu cumplementu ogetu siat unu cumplementu de tèrmine dende orìgine a sos pronùmenes dòpios. In custu casu, su sardu sighit sa règula generale de sas limbas romanzas, in ue su cumplementu de tèrmine pretzedet su de ogetu. {| class="wikitable" !pronùmenes àtonos indiretos !pronùmenes àtonos dirìgidos !pronùmenes àtonos dòpios (indiretos + dirìgidos) |- |'''mi''' |'''mi''' |'''mi lu/ddu, mi sa/dda''' '''mi los/ddos, mi las/ddas''' |- |'''ti''' |'''ti''' |'''ti lu/ddu, ti la/dda''' '''ti los/ddos, ti las/ddas''' |- |'''li/ddi''' |'''lu/ddu (m.) - sa/dda (f.)''' |'''bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /''' '''nug. liu (lia,lios, lias)''' |- |'''nos/nosi/si''' |'''nos/nosi/si''' |'''nos lu (la, los, las) / nosi ddu (dda, ddos, ddas)''' |- |'''bos/bosi/si''' |'''bos/bosi/si''' |'''bos lu (la, los, las) / bosi ddu (dda, ddos, ddas)''' |- |'''lis/ddis''' |'''los/ddos (m.) - las/ddas (f.)''' |'''bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /''' '''nug. liu (lia, lios, lias)''' |} Si sos pronùmenes dòpios pretzedent su verbu (comente est su casu cun totu sos modos fata etzetzione pro su gerùndiu e pro sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, in ue lu sighint semper) in sardu benint iscritos semper in manera separada, che a in ispagnolu, in catalanu e in italianu (fata etzetzione in custu casu pro sa de tres persones sing. e plur. "glielo"): * in sa de unu e sa de duas persones singulares, a diferèntzia de s'italianu, in sardu su pronùmene dativu non mudat: '''mi lu das /''' '''mi ddu jas/donas'''; '''ti lu dao / ti ddu jao/donu'''; * in sa de tres persones sing. su dativu '''li/ddi''' si remplasat cun sa forma '''bi''' logudoresa o de cussa '''si''' campidanesa, in manera prètzisa a su chi acontesset in ispagnolu cun ''se'': '''bi lu dao / si ddu jao/donu''' (a issu / a issa). A diferèntzia de s'italianu, in sardu sos duos pronùmenes non podent èssere aunidos in una paràula ùnica, francu in su nugoresu, in ue imbetzes s'impreant sas formas dislindadas ''liu/lia/lios/lias'';<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=77|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> * pro su chi pertocat sa de unu e sa de duas persones plurales tenimus: '''nos lu das / nosi/si ddu jas/donas'''; '''bos lu dao / bosi/si ddu jao/donu'''. In sa pronùntzia sa "s" de ''nos'' e ''bos'' ruet (''nolu'', bolu, etc.) * sa de tres persones plur. est uguale a sa de tres sing., che a in ispagnolu, s’italianu, su portughesu e su catalanu: '''bi lu dao / bosi/si ddu jao/donu''' (a issos / a issas). Si sighint su verbu, duncas a pustis de unu gerùndiu o a sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, sos pronùmenes dòpios podent èssere iscritos in sardu in tres maneras: # unidos diretamente a su verbu, che a in ispagnolu e in italianu: '''dandemilu''' / '''jandemiddu/donendimiddu''', '''damilu''' / '''jamiddu/donamiddu'''; # iscrobados pro mèdiu de unu tratigheddu: '''dande-mi-lu / jande-mi-ddu''', '''da-mi-lu / ja-mi-ddu'''. Sa forma cun su tratigheddu si impreat in catalanu, portughesu e frantzesu, e pro custa resone est fàtzile de imparare fintzas pro medas persones chi non sunt de madrelingua italiana chi bolerent istudiare su sardu; # in sa LSC ant, imbetzes, propostu de los iscrobare pro mèdiu de unu puntigheddu mesanu postu in sa matessi artària de su tratigheddu. Custu sistema s’agatat in su catalanu, pro iscrobare sas duas l de sa '''ela geminada''' (elle dòpia). Custu bolet nàrrere chi chi disìgiat iscrìere a su computer sos pronùmenes dòpios in sardu impreende su puntent intermèdiu depet iscarrigare una tastiera adata, che a cussa catalana o una adatada, impreare unu sistema operativu Linux (in ue su puntigheddu si podet iscrìere cun “Altgr+.”, impreare programmas che a Wincompose, o impreare su còdighe ASCII (Alt+250, in Windows). B' at de ammentare chi in sardu sos pronùmenes personales àtonos indiretos e dirìgidos pretzedent fintzas s'infinitu; intre sas limbas romanzas agatamus custu fàbricu in [[Limba frantzesa|frantzesu]] e in su [[Limba portughesa|portughesu brasilianu]]: ''so bènnidu pro ti bìdere'' (frantz. ''je suis venu pour tene voir''; port. bras. ''vim parat lhe ver'' (o ''parat ver a você''), ''t'apo mutidu pro ti nàrrere una cosa'' (frantz. ''j'a sos appelé pour tene nàrrere quelque chose''; port. bras. ''liguei parat lhe dizer uma coisa''). Su pronùmene àtonu dativu in sardu si impreat fintzas pro fraigare sa frase relativa.<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=55|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> In sa limba faeddada su fàbricu prus fitianu est difatis ''sa pitzoca '''chi ddi''' chèrgio fàghere su regalu est una cumpàngia de Frantziscu''. B'i sunt fintzas àteros duos sèberos, prus pagu impreados ma bàlidos a sa matessi manera: ''sa pitzoca '''a chie/a sa cale''''' chèrgio ''fàghere su regalu est un'amiga mea''. In sardu, che a in s’ispagnolu, su portughesu, su catalanu e fintzas s’italianu (in unos cantos esèmpios fintzas in sa limba iscrita, in unos àteros in cussa chistionada), si podent addopiare siat su dativu siat s'acusativu; in custa manera otenimus unu fàbricu cun unu pronùmene e unu sustantivu o, fintzas, cun duos pronùmenes, un'àtonu e s'àteru tònicu. Sa particularidade in su sardu est chi s'addopiamentu est semper possìbile, fintzas in frases relativas e, pro su chi pertocat a s’acusativu dòpiu, fintzas si su sustantivu benit a pustis. Pro more de s'influssu de su sardu custu impreu est fitianu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Esèmpios de dativu dòpiu sunt ''dd'apo dadu su libru a Mario'', ''a mie mi praghet su licore de murta'', sa ''pitzoca chi dd'apo presentadu a Juanni est un'istràngia;'' s’acusativu dòpiu l'agatamus in frases che a su ''libru dd'apo giai leadu'', ''non dd’apo bidu a Bustianu'' (cust’ùrtimu impreu, cun su sustantivu pospostu, in paris a su sardu s’agatat fintzas in s'ispagnolu de s’Argentina, ''no lo vi a Sebastián''; in unas àteras limbas e in s'ispagnolu de Ispagna si preferit s'antepositzione de su sustantivu, fàbricu possìbile fintzas in sardu: ''a Bustianu non dd'apo bidu'', ''Sebastiano non l'ho visto'', ''a Sebastián no lo he visto'', ecc.). ==== Pronùmenes tònicos ==== Sos pronùmenes tònicos in sardu in sa de unu e sa de duas persones singulares tenent una forma ispetziale si pretzèdidos dae sa prepositzione '''a''', casu singulare intre sas limbas romanzas, e '''cun/chin''', caraterìstica chi su sardu cumpartzit cun s'ispagnolu, su portughesu e su napoletanu. Fintzas in custas tabellas est sinnada in antis sa forma logudoresa e a pustis cussa campidanesa. Si b’at una forma in LSC diferente dae ambas, in antis de totus b’est cussa. Sas formas de sa de tres persones singulares e de sas tres persones de su plurale cointzident e non benint repìtidas pro custa resone. Annotamala, custas formas sunt fintzas uguales a sas de sos pronùmenes sugetu chi li currispondent, comente acontesset fintzas in ispagnolu, catalanu, portughesu, italianu e, cun s'etzetzione de ''lui'' in logu de ''il'', fintzas in frantzesu. {| class="wikitable" !a pustis de sas prepositziones ''pro''/''po'', ''dae''/''de'', ''intra''/''tra'', ''segundu'', ecc. !a pustis de sa prepositzione ''a'' !a pustis de sa prepositzione ''con/chin'' '''''(sa variante chin è pròpia de su nugoresu)''''' |- |'''mene''' '''(a mie''')/'''mei''' |'''mie'''/'''mimi''' (nug. '''mime''') |'''cun megus''' (nug. '''chinmecus''') |- |'''tene''' ('''a tie''')/'''tei''' |'''tie'''/'''tui''' (nug. '''tibe''') |'''cun tegus''' (nug. '''chintecus''') |- |'''issu''' ('''isse''') - '''issa''' | | |- |'''nois'''/'''nos'''/'''nosu''' | | |- |'''bois'''/'''bosàteros'''/'''bosatrus''' - '''bosàteras'''/'''bosatras''' | | |- |'''issos'''/'''issus''' - '''issas''' | | |} Sa prepositzione '''segundu''' podet èssere apostrofada si la sighet una vocale: ''segund'issu'' o '''''segundu''''' issu. ==== Avèrbios pronominales ==== Su sardu faghet impreu abundosu meda de partigheddas pronominales in cuntestos medas: in unos cantos casu custu impreu est cumpartzidu cun su catalanu, s'italianu e su frantzesu, in unos àteros casos est pròpiu de su sardu, no agatende·si in custas limbas nen, craru, in s'ispagnolu o in su portughesu, bidu chi ambas non faghent impreu de avèrbios pronominales. Comente acontesset in manera ispeculare in s’[[Limba italiana|italianu]], su [[Limba frantzesa|frantzesu]] e su [[Limba cadelana|catalanu]], sa partighedda '''nde''' (in campidanesu '''ndi''') si impreat cun verbos chi, fintzas no essende in issos matessi riflessivos ma transitivos, ammitent s'impreu de sos pronùmenes riflessivos in presèntzia de unu cumplementu ogetu, che a s'esèmpiu ''mi còmporo una paja de pantalones''. Si s'ogetu no est mentovadu in manera crara benint impreados sos avèrbios pronominales. Esèmpios tìpicos de custu impreu sunt "pigare" e e "comporare", ma fintzas "bìdere", "castiare", "lèghere", "papare", "bìdere" e medas àteros: mi nde pigo/mi nde leo, '''''mi nde pigo/mi nde leo''', me ne prendo, je m'en prend, me n'agafo''. Tenimus, duncas, custu fàbricu cun totus sos pronùmenes riflessivos: ''mi nde pigo/leo'', ''ti nde pigas/leas'', ''si nde pigat/leat'', ''nos nde pigamus/leamus'', ''bos nde pigàis/leàis'', ''si nde pigant/leant''. Su verbu pigare si impreat in parte manna de sa Sardigna, ma in [[Logudoro]] si preferit ''leare'' (in cantu in su setentrione de s'ìsula ''pigare'' signìficat fintzas artziare), chi podet dare chi bèngiat dae s'ispagnolu ''llevar'', verbu chi imbetzes in unas àteras partes signìficat "comporare". Duncas ''mi nde leo'' podet èssere "mi nde pigo" o "mi nde còmporo", ''ti nde leas'' "ti nde pigas/còmporas", etc. Sa cumbinatzione pronùmene-avèrbiu pronominale andat semper iscrita separada (francu si sighit su verbu, casu possìbile petzi cun gerùndiu e imperativu), fintzas in sa de unu e sa de duas persones plurales, nointames in custas persones in sa parte manna de sas variantes tzentru-setentrionales sa "s" non si pronùntziet e resurtet pro custu "''no'nde''", "''bo'nde''". In sos dialetos tzentrales si pronùntzia, e si podet fintzas iscrìere, ''nosi nde'', ''bosi nde'', mentras in cussos meridionales sa diferèntzia intre sa de unu e sa de duas persones plurales podet bènnere a rùere, resurtende de cunsighèntzia ambos uguales a sa de tres singulare e plurale: ''si nde''. Fintzas s'impreu ''de'' sos avèrbios pronominales cun verbos intransitivos chi sinnalant ischirriada dae unu logu e chi ammitent sos pronùmenes riflessivos, che a andare, partire, etc., est cumpartzidu dae su sardu cun su catalanu, su frantzesu e s’italianu: ''mi nde ando'', apostrofadu in '''mi nd'ando''' (''m'en vaig'', j''e m'en vais'', ''me ne vado''), ''ti nd'andas'', ''si nd'andat'', ''nos nd'andamus'', ''bos nd'andeis'', ''si nd'andant'' . In custu casu, ultres a nde/ndi, in logudoresu podimus tènnere fintzas '''che''' (de cale est difùndida fintzas sa grafia '''ke'''): '''mi k'ando''' (mi che ando), ti k'andas, etc. Fitianu in sa matessi manera, in custas bator limbas, est s'impreu de custas partigheddas cun verbos intransitivos chi reent su cumplementu de tèrmine. Inoghe sos pronùmenes cun cales benint cumbinados sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos indiretos, in dativu, e in sardu a sa de tres persones singulares e plurales est furriadu s'òrdine issoro. Duncas s'avèrbiu pronominale pretzedet su pronùmene dativu: '''nde ddi dao/nde li dao'''. Sas formas possìbiles sunt: '''mi nde das''', ''ti nde dao'', nde ddi/nde los dao, ''nos nde das'', ''bos nde dao'', ''nde ddis/nde lis dao''. Su sardu impreat, però, sos avèrbios pronominales fintzas in àteras duas situatziones in ue issos, in sasas limbas romanzas majores, non sunt presentes: # cun verbos riflessivos beros. In custu casu sos verbos chi indicant ischirriada o istàgiu dae unu logu impreant ''nde'': '''mi nde peso''', ''ti nde pesas, si nde pesat'', etc. Sa forma cun ''ne'' est fitiana fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Sos verbos chi imbetzes indicant acurtziadura a unu logu impreant ''che (''iscritu cadatantu, in grafias personales, comente ''ke)'': '''mi che corco''', ''ti che corcas, si che corcat'', etc. # cun verbos transitivos, chi reent su cumplementu ogetu. In custu casu sos pronùmenes de acumpangiamentu a sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos dirìgidos, est a nàrrere in acusativu. Su verbu ''pigare'' podet èssere impreadu fintzas inoghe: '''mi nde pigas''', ''ti nde pigo''. In sa de tres persones sing. e plur. s'òrdine si furriat in manera cabale che a pro sos verbos intransitivos, e s'avèrbiu pronominale andat a in antis de su pronùmene: '''''nde ddu''''' o '''''nde lu pigo''''', ''nde dda'' o ''nde sa pigo''; custa forma est difìtzile de impreare pro persones chi non tèngiant un connoschimentu bonu de sa limba e est fintzas difìtzile de traduire in manera literale in àteras limbas, bolende significare "lu pigo dae cue (in ue s'agatat)". Sas formas de su plurale sunt ''nos nde'' pigas, ''bos nde'' ''pigo'' e, comente a in sa de tres sing., ''nde ddos'' (''nde los'') ''pigo'', ''nde ddas'' (''nde las'') ''pigo''. In totus custas cumbinatziones, siat cun sa partighedda ''nde/ndi'' siat cun sa ''chi'', sos avèrbios pronominales aparint semper in antis de su nùmene, francu cando sunt cun su gerùndiu e s'imperativu, in ue aparint a pustis. In custu ùrtimu casu, comente pro sos pronùmenes indiretos e dirìgidos, podimus iscrìere sa cumbinatzione verbu-pronùmene dativu-avèrbiu pronominale in tres maneras: separados dae unu tratigheddu, '''dende-nde-ddi''' (dende·bi·nde), de unu puntigheddu, o fintzas unidos, ''jandendeddi''. Unos àteros avèrbios pronominales impreados in sardu sunt sos chi remplasant s'indicu de unu logu determinadu, che a in s’italianu ''ci'' pro "inoghe" o "in cue", in frantzesu ''y'' e in catalanu ''hi'' cun sos matessi impreos. In sas grafias logudoresas e campidanesas clàssicas si impreat sa matessi partighedda siat chi su logu in chistione siat indedda, siat chi siat a curtzu, est a nàrrere ''bi'' e ''nche'', in ue ''bi'' podet èssere apostrofadu, mentras ''nche'' nono: '''b'ando/nch'ando''', '''b'enis (bi benis)/nche benis'''. In sas variantes tzentrales o de mesania s'impreant però duas formas, '''ddoe''' pro indicare unu logu a indedda de chi faeddat, '''che''' pro nd'indicare unu a curtzu, e ambas podent èssere apostrofadas: '''dd'ando''', '''ch'enis''' ('''che''' '''benis''', in LSC non cheret apostrofada). ''Ddoe'' non depet èssere confùndida cun su pronùmene àtonu dirìgidu ''ddu''. ==== Relativos ==== : '''chi''' : '''chie'''/''chini'' ==== Interrogativos (LSC in grassetu) ==== :: <span name="mwCZE"></span>'''cale?'''/''cali?'' :: <span name="mwCZM"></span><span name="mwCZI"></span>'''cantu?''' :: <span name="mwCZU"></span><span name="mwCZQ"></span><span name="mwCZY"></span>'''ite?'''/''ita?'' :: <span name="mwCZg"></span><span name="mwCZc"></span><span name="mwCZk"></span>'''chie?'''/''chini?'' === Pronùmenes e agetivos possessivos === : '''meu'''/''miu'' - '''mea''' o ''mia/mia'' : '''tuo''' o ''tou/tuu'' - '''tua''' : '''suo''' o ''sou/suu''- '''sua; de vostè/'''''fostei'''''; bostru/'''''bostu'' (de bos) : '''nostru'''/''nostu'' : '''bostru''' (nug. ''brostu''''')/de boisàteros'''/''bosatrus'' - '''de boisàteras'''/''bosatras'', : '''issoro/'''''insoru'' :: Sos pronùmenes possessivos benint collocados semper a pustis de su sustantivu de riferimentu, casu custu masaprestu singulare in su panorama de sas limbas romanzas, islavas o germànicas: ''sa màchina mea, sa bursa tua, su traballu nostru''. :: <span name="mwCcQ1"></span><span name="mwCcU1"></span><span name="mwCcY1"></span><span name="mwCcc1"></span><span name="mwCcg1"></span><span name="mwCco2"></span><span name="mwCcs2"></span>Sos nùmenes de parentiu e àteros sunt impreados chene s'artìculu: ''babbu tuo'', ''tziu suo'', ''sogra mea'', ''ghermanu nostru'', ''ghermanitu 'e boisàteros'', ma fintzas ''domo sua'', ''bidda nostra'', etc. In sardu custu acontesset fintzas si custos sustantivos sunt a su plurale, impreu chi, mescamente si a su feminile, est istadu tramudadu fintzas a s'[[Italianu porcheddinu|italianu]] regionale de sa Sardigna, fata etzetzione pro su pronùmene ''issos'', bidu chi custu est s'ùnicu chi in italianu andat semper cun s'artìculu: ''sorres tuas'' ( (le) tue sorelle), ''fradiles meos'' ( (i) miei cugini), ''tzias issoro'' (le loro zie). :: <span name="mwCcw1"></span><span name="mwCdE1"></span><span name="mwCdI1"></span>In sardu, a pustis de unas cantas prepositzione, benint impreados de sòlitu sos pronùmenes possessivos: '''dae in antis de mene, dae segus a mene, in fatu de mene, in antis de mene, a pustis de mene'''; cfr. s'ispagnolu ''delante mío'', ''detrás mío''). Sas formas '''in antis de mene'''/''a meas/mei'', etc., sunt fintzas comunas, fintzas si diant pòdere èssere bènnidas dae unu calcu de s'italianu. === Pronùmenes e agetivos dimustrativos === : '''custu,custos'''/''custus'' - '''custa,custas''' : '''cussu''', '''cussos'''/''cussus'' - '''cussa''', '''cussas''' : '''cuddu''', '''cuddos'''/''cuddus'' - '''cudda''', '''cuddas''' === Avèrbios interrogativos === : '''cando'''/''candu''? : '''comente'''/''comenti''? : '''ue?''' <small>o</small> ''ube?'' '''in ue?''' <small>o</small> ''in ube?''; '''a in ue''' <small>o</small> ''a in ube?'' (diretzione)/''aundi?'', ''innui?'' (sa forma sarda vàriat si est una diretzione, cfr. s'ispagnolu ''¿adónde?'') === Prepositziones === ==== Simpres ==== : '''a''' (diretzione) : '''cun''' <small>o</small> ''chin'' : '''dae'''/'''de''' : '''de''' : '''in''' (situatzione) : '''pro'''/''po'' : '''intre, intra''' <small>o</small> '''tra''' : '''segundu''' : '''de in antis''' ('''de''') : '''dae segus'''/'''de fatu''' ('''de''') : '''in antis''' ('''de''') : '''a pustis''' ('''de'''), '''a coa''' : Su sardu, che a s'ispagnolu e su portoghesu, faghet distintzione intre ''mòvida cara a unu logu'' e ''istadu in logu'': ''so andende a Casteddu'' / ''a Ispagna''; ''so in Bartzelona'' / ''in Sardigna'' ==== Articuladas ==== {| class="wikitable" !Sing. !Plur. |- |'''a su''' - '''a sa''' |'''a sos/a is''' - '''a sas'''/'''a is''' |- |'''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''su''' - '''cun''' <small>o</small> '''chin''' '''sa''' |'''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''sos'''/'''cun is''' - '''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''sas'''/'''cun is''' |- |'''de su''' - '''de sa''' |'''de sos'''/'''de is''' - '''de sas'''/'''de is''' |- |'''in su''' - '''in sa''' |'''in sos/in is''' - '''in sas'''/'''in is''' |- |'''pro'''/''po'' '''su''' - '''pro'''/''po'' '''sa''' |'''pro sos'''/''po'' '''is''' - '''pro sas'''/''po'' '''is''' |} In su faeddu, cando ''in'' o ''cun'' si ligant a s'artìculu indeterminativu ''unu'' / -a, s'agiunghet pro eufonia una -d epentètica, chi però non cheret iscrita. Duncas, pro esempru: : iscritu: ''cantende in unu tzilleri,'' pronuntziadu: ''cantende ind unu tzilleri''. === Verbos === Sos verbos tenent tres coniugatziones ('''-are''', '''-ere''' / ''-i(ri)'', '''-ire''' / ''-i(ri)''). S a morfologia verbale diferit in manera notèvole dae cussa italiana e cunservat caraterìsticas de su latinu tardu o de sas limbas neolatinas otzidentales. Sos verbos sardos in su '''presente indicativu''' tenent sas custas particularidades: sa prima persone singulare acabat in '''-o''' in sas variantes tzentru-setentrionales (agabbu chi tenet in paris cun in s'italianu, in s'ispagnolu e in su portughesu; ambas custas ùrtimas duas limbas tenent cadauna petzi bator verbos cun un’àteru agabbu a sa 1ª persone sing.) e in '''-u''' in su campidanesu; sa segunda persone sing. acabat semper in '''-s''', che a in ispagnolu, catalanu e portughesu, agabbu derivadu dae su latinu; sa de tres persones singulares e plurale tenet s’agabbu caraterìsticu in '''-t''', pròpiu de su sardu intre sas limbas romanzas e bènnidu diretamente dae su latinu; sa prima persone plurale tenet in su sardu tzentru-setentrionale sos acabos '''-amus''', '''-imus''', prètzisos a sos de s'ispagnolu e de su portughesu '''-amos, -emos, -imos''', chi sunt uguales a sos de su latinu; pro csu chi pertocat sa de duas persones plurales, sas variantes tzentru-setentrionales tenetn in sa de duas e de tres declinatziones s’agabbu '''-ides''' (latinu '''-itis'''), mentras sas variantes tzentru-meridionales tenent in sas tres declinatziones ''-àis, -èis, -is'', acabos uguales a sos ispagnolas '''-áis, -éis, ''-ís''''' e a sos portughesos, limba in ue sa 2a persone pl. est però disusada, in dies de oe. S'interrogativa si format generalmente in duas maneras: # cun sa furriada de s'ausiliare: ''Juanni tzucadu est?'', ''papadu as?'' # cun sa furriada de su verbu: ''un'aràngiu lu cheres/ddu bolis''? o cun sa partighedda interrogativa ''a'': pro esempru ''a lu cheres unaràngiu?''. Sa forma cun sa partighedda interrogativa est tìpica de sos dialetos tzentru-setentrionales. Pighende in cunsideru sos tempos e sos modos diferentes, s''''indicativu passadu remotu''' est belle de su totu iscumpartu dae s'impreu comunu (che a in sas limbas romanzas setentrionales de sa Gàllia e de s’Itàlia de su Nord) remplasadu dae su passadu imbeniente, ma resurtat atestadu in sos documentos de s’Edade de Mesu e, galu oe, in sas formas cultas e literàrias in intrèveru cun s'imperfetu; s'evolutzione istòrica sua in su tempus de s’Edade de Mesu a sas formas cultas de oe est istada de pare a pare pro sa de tres persones singulares e plurale: ipsu cant-avit>-ait/-ayt>-isit/-esit>issu cant-esi/-eit; ipsos cant-arunt/-erunt>-aynt>-isin/-esin>issos cant-esi/-ein. In sas variantes tzentru-meridionales est istadu remplasadu in manera totale dae su passadu imbeniente. Un'impreu galu atuale de su passadu remotub’est, però, in sos dialetos tzentrales de transitzione o "Mesanía", in ue est impreadu pro su verbu èssere. S''''indicativu benidore simpre''' si format pro mèdiu de su verbu '''àere'''/''ài(ri)'' a su presente prus sa prepositzione a e s'infinitu de su verbu in chistione: es. '''deo apo a nàrrere'''/''deu apu a na(rr)i(ri)'', '''tue as a nàrrere'''/''tui as a na(rr)i(ri)'' (cfr. Latinu tardu ''habere ad'' + infinitu), etc. In sa limba faeddada sa prima persone '''apo'''/''apu'' podet èssere apostrofada: "''ap'a nàrrere''". In sos dialetos tzentru-setentrionales e in sa LSC, su '''cunditzionale presente''' si format impreende una forma modificada de su verbu ''dèpere'' prus sa prepositzione ''a'' e s'infinitu: pro esempru ''deo diat nàrrere'', ''tuas dias nàrrere'', etc. In sos dialetos de transitzione e in cussos tzentru-meridionales, imbetzes de dèpere s'impreat sa forma de s'imperfetu de su verbu ài(ri), prus sa prepositzione a e s'infinitu: ''deu emu o apia a na(rr)i(ri)'', ''tui apias o íast a na(rr)i(ri)'', etc. S'imperativu negativu si format impreende su dennegu no/non e su congiuntivu: pro esempru ''no andes'', ''non còmpores'', che a a sas limbas romanzas ibèricas. Su '''gerùndiu''', in sardu, tenet funtziones medas e medas isfumaduras chi non s’agatant in [[Italianu porcheddinu|italianu]] ne in àteras limbas romanzas; unos cantos impreos s'atzapant in ispagnolu, catalanu o portughesu, unos àteros in inglesu, unos àteros galu sunt pròpios de su sardu ebbia e s'agatant fintzas in s'italianu regionale. Sas funtziones printzipales suas sunt:<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=52-53|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> * cunditzionale: ''fininde oe, ando deretu a igue''; * temporale: ''ghirande a Nùgoro apo bidu su fogu'' (it. tornando a Nuoro ho visto il fuoco = ho visto il fuoco mentre stavo tornando a Nuoro;. ispagnolu ''regresando a Nuoro vi el fuego'', inglesu ''i saw the fire (as I was) coming back to Nuoro''); custu impreu est possìbile fintzas in su passadu, si puru in sa limba faeddada est raru meda: ''essende essia dae domo, Maria est andada a bidda''; * cuntzessiva: ''fintzas traballende meda non mi bastat''; * causale: ''sende tardu, non b'est cheridu andare''; * modale: ''at fatu tantu dinare traballende meda'' * gerùndiu impreadu a pustis de sos verbos de pertzetzione sensoriale: ''apo bidu sa gente ballende'' (in inglesu, ''I saw the people dancing'', in ispagnolu e in portoghesu, ''vi la gente bailando/vi a gente dançando''); * pro more de su fatu chi su sardu no impreat su partitzìpiu presente, su gerùndiu podet acumprire sas funtziones suas. Pro esempru ''abba buddende'' podet significare siat "abba chi buddet" sia "abba chi tenet sa calidade de èssere buddida", che a in ‘ispagnolu: ''dd'apo ghetadu a s'abba buddende'' (ispagn. ''lo eché al agua hirviendo''). Sa forma progressiva si format cun s'ausilare èssere prus su gerùndiu: pro esempru '''so andende'''/''so andande''/''seu andendi'', '''fia faghende'''/''fipo faghende/fui faende/femu faendi'', caraterìstica comuna a sa [[limba inglesa]], a su [[tataresu]] e a su [[Gaddhuresu|gadduresu]]. Su sardu però, tenet un'impreu in prus totu suo de custa forma, difatis l'estendet fintzas a atziones chi non sunt istadas galu incumintzadas, ma chi (si suponet chi) ant a èssere batidas a tèrmine luego. Custu impreu est comunu meda fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue est meda difùndidu in totu sos pìgios sotziales de sa populatzione sarda. In custu casu s'ausiliare chi reet su gerùndiu, ''èssere'' in sardu, ''stare'' in italianu, podet fintzas èssere omitidu: ''ma tando, andas a mi lu fàghere su cumandu o nono? (so) andende'' (''ma allora, vai a farmi la commissione oppure no? (sto) andando'' [italianu regionale de sa Sardigna ] / ora vado [italianu istandard]). In s'italianu regionale sardu est fintzas possìbile impreare giai (''già'') cun funtzione de benidore: ''già sto andando/già vado'', che a calcu de su sardu ''giai so andende''; custu impreu esistet fintzas in ispagnolu e portughesu (''ya voy/já vou''). S'impreu de su gerùndiu referidu a un'atzione benidora s’agatat in s'inglesu, ma non in unas àteras limbas romanzas o in su tedescu (iingl. ''I'm going now/I'm gonna go now''; spagn. ''ya voy/ahora voy/voy a ir ahora (mismo)''; port. ''já vou/vou mesmo/vou ir agora''; cat. ''ara vaig''; fran. ''je vais maintenant''; ted. ''ich gehe jetzt'' ). Fintzas in sardu est possìbile agiùnghere un'avèrbiu chi afòrtiet s'idea de s’immediadesa de s'atzione, comente a in s’ispagn. ''mismo'' o in port. ''mesmo'' (matessi), pro esempru ''etotu'' o ''matessi'', lassende·si fortzis in s'impreu comunu prefèrrere su primu ca in sardu est "matessi" comente a avèrbiu, mentras su segundu l'est fintzas comente a agetivu. Sa frase risultante est difìtzile de bortare a s’italianu, a su mancu a sa lìtera: ''so andende como etotu.'' ==== Verbu èssere/''èssi(ri)'' ==== * '''Indicativu presente''': ''deo/deu so(e)''/''seo''/''seu'' ; ''tue/tui ses''; ''issu/isse est'' ; ''nos/nois/nosu semus/seus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus sezis/seis'' ; ''issos/issus sunt o funt'' . * '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu fi(p)o/fia o femu''; ''tue/tui fis/fìas(t)''; ''issu/isse fìat/fit''; ''nos/nois/nosu fimus/fia(m)us o femus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is o festis'' ; ''issos/issus fint/fìant''. '''In LSC''': deo fia; tue fias; issu/isse fiat, nois fìamus; bois o boisàteros fiais; issos fiant. * '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu so(e)/seo ista(d)u o stètiu'' ; ''tue/tui ses ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse est ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois/nosu semus/seus ista(d)os o stètius'' ; ''bois/bosàteros/bosàtrus sezis/seis ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus sunt o funt ista(d)os o stètius''. '''In LSC''': deo so istadu; tue ses istadu; issu/isse est istadu; nois semus istados; bois seis istados; issos sunt istados. * '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu fi(p)o/fia ista(d)u o femu stètiu'' ; ''tue fis/fìas ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse fìat/fit ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois/nosu fimus/fìa(m)us o femus ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus fint/fìant ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo fia istadu; tue fias istadu; issu/isse fiat istadu; nois fìamus istados; bois fiais istados; issos fiant istados. * '''Indicativu passadu remotu:''' su passadu remotu, escludende sos impreos cultos, est generalmente disusadu; nointames custu, sas formas de su verbu èssere sunt impreadas in manera normale, in logu de cussas de s'imperfetu, in su Monteferru, Guiltzier, Barigadu e in unas cantas zonas de su campidanesu rùsticu (Trexenta) e de s'Ogiastra: ''jeo/deu fui'' ; ''tue/tui fustis'' ; ''issu fuit/fut'' ; ''nos/nosu fimis o fustiaus'' ; ''bosàteros/bosatrus fust(ia)is'' ; ''issos/issus fuint o funtiant'' . * '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a èssere/essi'' ; ''tue/tui as a èssere/essi'' ; ''issu/isse at a èssere/essi'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a èssere/essi'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/eis a èssere/essi'' ; ''issos/issus ant a èssere/essi'' . '''In LSC''': deo apo a èssere; tue as a èssere; issu/isse at a èssere; nois amus a èssere; bois ais a èssere; issos ant a èssere. * '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''tue/tui as a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse at a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois a(m)us/eus a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus ant a èssere/essi ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo apo a èssere istadu; tue as a èssere istadu; issu/isse at a èssere istadu; nois amus a èssere istados; bois ais a èssere istados; issos ant a èssere istados. * '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu sia''; ''chi tue/tui sias'' ; ''chi issu/isse siat'' ; ''chi nos/nois sia(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is'' ; ''chi issos/issus sìant'' . '''In LSC''': chi deo sia; chi tue sias; chi issu/isse siat; chi nois siamus; chi bois siais; chi issos siant. * '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu sia ista(d)u o stètiu'' ; ''chi tue/tui sias ista(d)u o stètiu'' ; ''chi issu/isse siat ista(d)u o stètiu'' ; ''chi nos/nois sia(m)us ista(d)os o stètius'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ista(d)os o stètius'' ; ''chi issos/issus siant ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': chi deo sia istadu; chi tue sias istadu; chi issu/isse siat istadu; chi nois siamus istados; chi bois siais istados; chi issos siant istados. * '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a èssere/essi'' ; ''tue/tui dias o apias a èssere/essi'' ; ''issu/isse diat o apiat a èssere/essi'' ; ''nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi'' ; ''bos o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi'' ; ''issos/issus diant o apiant a èssere/essi'' . '''In LSC''': deo dia a èssere; tue dias a èssere; issu/isse diat a èssere; nois diamus a èssere; bois diais a èssere; issos diant a èssere. * '''Cunditzionale passadu''': ''deo/jeo dia o apia o emu a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''tue dias o apias a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse diat o apiat a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus diant o apiant a èssere ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo dia a èssere istadu; tue dias a èssere istadu; issu/isse diat a èssere istadu; nois diamus a èssere istados; bois diais a èssere istados; issos diant a èssere istados. * '''Gerùndiu presente''': ''(es)sende/(es)sendi'' . '''In LSC''': essende. * '''Gerùndiu passadu''': ''(es)sende ista(d)u'' o ''(es)sendi stètiu''. '''In LSC''': essende istadu. . ==== Verbu àere/''ài(ri)''. ==== Su verbu '''àere'''/''ài(ri)'' est impreadu a sa sola petzi in sas variantes tzentru-setentrionales; in sas variantes tzentru-meridionales est impreadu petzi che a ausiliare pro formare sos tempos cumpostos, mentras cun su significadu de s'italianu '''tènnere''' su verbu '''tènnere'''/''tènni(ri)'' lu remplasat semper, comente acontesset in s’[[Limba ispagnola|ispagnolu]], su [[Limba cadelana|catalanu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] (in ue su verbu ''haver'' est belle de su totu iscumpartu) e su [[Limba napulitana|napuletanu]]. Pro custa resone in custu ischema benint indicadas in manera ùnica sas formas de su presente e de s'imperfetu de sos dialetos tzentru-meridionales, chi sunt sas solas ue in sos tempos assentados aparit su verbu '''àere'''/''ài(ri)''.. * '''Indicativu presente''': ''deo/deu apo/apu'' ; ''tue/tui as'' ; ''issu/isse at'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is'' ; ''issos/issus ant'' ; '''In LSC''': deo apo; tue as; issu/isse at; nois amus; bois ais; issos ant. * '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu aìa o emu''; ''tue/tui aìas'' ; ''issu/isse aìat'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us o abamus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is o abazes'' ; ''issos/issus aiant'' ; '''In LSC''': deo aia; tue aias; issu/isse aiat; nois aìamus; bois aìais; issos aiant. * '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu api(d)u''; ''tue/tui as api(d)u''; ''issu/isse at api(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus api(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is api(d)u''; ''issos/issus ant api(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo àpidu; tue as àpidu; issu/isse at àpidu; nois amus àpidu; bois ais àpidu; issos ant àpidu. * '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aìa o emu api(d)u''; ''tue/tui aìas api(d)u''; ''issu/isse aìat api(d)u''; ''nos/nois/nosu aiamus api(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is api(d)u''; ''issos/issus aiant api(d)u''; '''In LSC''': deo aia àpidu; tue aias àpidu; issu/isse aiat àpidu; nois aìamus àpidu; bois aiais àpidu; issos aiant àpidu. * '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada e, in dies de oe, presente petzi in sas formas arcàicas de cultas “logudoresas”): ''deo apesi''; ''tue apestis''; ''issu/isse apesit''; ''nois apemus''; ''bois apezis''; ''issos apesint''; * '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri)''; ''tue/tui as a àere/ài(ri)''; ''issu/isse at a àere/ài(ri)''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri)''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri)''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri)''; '''In LSC''': deo apo a àere; tue as a àere; issu/isse at a àere; nois amus a àere; bois ais a àere; issos ant a àere. * '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''tue/tui as a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issu/isse at a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) àpi(d)u''; '''In LSC''': deo apo a àere àpidu; tue as a àere àpidu; issu/isse at a àere àpidu; nois amus a àere àpidu; bois ais a àere àpidu; issos ant a àere àpidu. * '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu apa''; ''chi tue/tui apas''; ''chi issu/isse apat''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is''; ''chi issos/issus apant''; '''In LSC''': chi deo apa; chi tue apas; chi issu/isse apat; chi nois apamus; chi bois apais; chi issos apant. * '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa àpi(d)u''; ''chi tue/tui apas àpi(d)u''; ''chi issu/isse apat àpi(d)u''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us àpi(d)u''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is àpi(d)u''; ''chi issos/issus apant àpi(d)u''; '''In LSC''': chi deo apa àpidu; chi tue apas àpidu; chi issu/isse apat àpidu; chi nois apamus àpidu; chi bois apais àpidu; chi issos apant àpidu. * '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri)''; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri)''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri)''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri)''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere; issos/issus diant o apiant a àere''; '''In LSC''': deo dia a àere, tue dias a àere, issu/isse diat a àere, nois diamus a àere, bois diais a àere; issos diant a àere. * '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''tue dias o apias a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a aère/ài(ri) àpi(d)u''; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) àpi(d)u''; '''In LSC''': deo dia a àere àpidu, tue dias a àere àpidu, issu/isse diat a àere àpidu, nois diamus a àere àpidu, bois diais a àere àpidu; issos diant a àere àpidu. * '''Gerùndiu presente''': ''aende/aendi''; '''In LSC''': aende * '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi àpi(d)u''. '''In LSC''': aende àpidu ==== Coniugatzione in -are/''-a(r)i'' : Verbu cantare/''canta(r)i'' ==== * '''Indicativu presente''': ''deo/deu canto/cantu''; ''tue/tui cantas''; ''issu/isse cantat''; ''nos/nois/nosu canta(m)us''; ''bois o bosàteros/bosàtrus canta(z)is''; ''issos/issus cantant''; '''In LSC''': deo canto; tue cantas; issu/isse cantat; nois cantamus; bois cantades; issos cantant. * '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu cantaìa/cantamu''; ''tue/tui cantaias''; ''issu/isse cantaiat''; ''nos/nois/nosu cantaia(m)us''; ''bois o bosàteros/bosàtrus cantaia(z)is''; ''issos/issus cantaiant''; '''In LSC''': deo cantaia; tue cantaias, issu/isse cantaiat; nois cantaìamus; bois cantaiais; issos cantaiant. * '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu canta(d)u''; ''tue/tui as canta(d)u''; ''issu/isse at canta(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is canta(d)u''; ''issos/issus ant canta(d)u''; '''In LSC''': deo apo cantadu; tue as cantadu; issu/isse at cantadu; nois amus cantadu; bois ais cantadu; issos ant cantadu. * '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aia o emu canta(d)u''; ''tue/tui aias canta(d)u''; ''issu/isse aiat canta(d)u''; ''nos/nois/nosu aia(m)us canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is canta(d)u''; ''issos/issus aiant canta(d)u''; '''In LSC''': deo aia cantadu; tue aias cantadu; issu/isse aia cantadu; nois aìamus cantadu; bois aiais cantadu; issos aiant cantadu. * '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo cante(s)i''; ''tue cantestis''; ''issu/isse cante(s)it''; ''nois cantèsimus''; ''bois cantezis''; ''issos cantesint o canterunt''; * '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a cantare/cantai''; ''tue/tui as a cantare/canta(r)i''; ''issu/isse at a cantare/canta(r)i''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a cantare/canta(r)i''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a cantare/canta(r)i''; ''issos/issus ant a cantare/canta(r)i''; '''In LSC''': deo apo a cantare; tue as a cantare; issu/isse at a cantare; nois amus a cantare; bois ais a cantare; issos ant a cantare. * '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''tue/tui as a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issu/isse at a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) canta(d)u''; '''In LSC''': deo apo a àere cantadu; tue as a àere cantadu; issu/isse at a àere cantadu; nois amus a àere cantadu; bois ais a àere cantadu; issos ant a àere cantadu. * '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu cante/canti''; ''chi tue/tui cantes/cantis''; ''chi issu/isse cantet/cantit''; ''chi nos/nois/nosu cante(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus cante(z)is''; ''chi issos/issus cantent/cantint''; '''In LSC''': chi deo cante; chi tue cantes; chi isse cantet; chi nois cantemus; chi bois canteis; chi issos cantent. * '''Congiuntivo passato''': ''chi deo/deu apa canta(d)u''; ''chi tue/tui apas canta(d)u''; ''chi issu/isse apat canta(d)u''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us canta(d)u''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is canta(d)u''; ''chi issos/issus apant canta(d)u''; '''In LSC''': chi deo apa cantadu; chi tue apas cantadu; chi issu/isse apat cantadu; chi nois apamus cantadu; chi bois apais cantadu; chi issos apant cantadu. * '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a cantare/canta(r)i''; ''tue/tui dias o apias a cantare/canta(r)i''; ''issu/isse diat o apiat a cantare/canta(r)i''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a cantare/canta(r)i''; ''bois/bosàteros dia(z)is o apiàis a cantare/canta(r)i''; ''issos/issus diant o apiant a cantare/canta(r)i''; '''In LSC''': deo dia cantare, tue dias cantare; issu/isse diat a cantare; nois diamus a cantare; bois diais a cantare; issos diant a cantare. * '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issos/issus diant o apiant a àere canta(d)u''; '''In LSC''': deo dia àere cantadu, tue dias àere cantadu; issu/isse diat àere cantadu; nois diamus àere cantadu; bois diais àere cantadu; issos diant àere cantadu. * '''Gerùndiu presente''': ''cantande/cantende/cantendi''; '''In LSC''': cantende. * '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi canta(d)u''. '''In LSC''': aende cantadu. ==== Coniugatzione in -ere/''-i(ri)'' : Verbu tìmere/''tìmi(ri)'' ==== * '''Indicativu presente''': ''deo/deu timo/timu'' ; ''tue/tui times/timis'' ; ''issu/isse timet/timit'' ; ''nos/nois/nosu timimus o timèus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus timideso timèis'' ; ''issos/issus timent/timint'' ; '''In LSC''': deo timo; tue times; issu/isse timet; nois timimus; bois timides; issos timent. * '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu timia'' ; ''tue/tui timias'' ; ''issu/isse timiat'' ; ''nos/nois/nosu timia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus timia(z)is'' ; ''issos/issus timiant'' ; '''In LSC''': deo timia; tue timias; issu/isse timiat; nois timìamus; bois timiais; issos timiant. * '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu tìmi(d)u'' ; ''tue/tui as tìmi(d)u'' ; ''issu/isse at tìmi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/ais tìmi(d)u'' ; ''issos/issus ant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo timidu; tue as timidu; issu/isse at timidu; nois amus timidu; bois ais timidu; issos ant timidu. * '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aiao emu tìmi(d)u'' ; ''tue/tui aias tìmi(d)u'' ; ''issu/isse aiat tìmi(d)u'' ; ''nois/nos aia(m)us tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is tìmi(d)u'' ; ''issos/issus aiant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo aia timidu; tue aias timidu; issu/isse aia timidu; nois aìamus timidu; bois aiais timidu; issos aiant timidu. * '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, presente in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo time(s)i'' ; ''tue timestis'' ; ''issu/isse time(s)it'' ; ''nois timè(si)mus'' ; ''bois timezis'' ; ''issos timèsint o timèrunt'' ; '''In LSC''': deo timei; tue timeis; issu/isse timeit; nois timemus; bois timeis; issos timeint. * '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a tìmere/tìmi(ri)'' ; ''tue/tui as a tìmere/timi(ri)'' ; ''issu/isse at a tìmere/timi(ri)'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a tìmere/timi(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a tìmere/timi(ri)'' ; ''issos/issus ant a tìmere/timi(ri)'' ; '''In LSC''': deo apo a tìmere; tue as a tìmere; issu/isse at a tìmere; nois amus a tìmere; bois ais a tìmere; issos ant a tìmere. * '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo a àere tìmidu; tue as a àere tìmidu; issu/isse at a àere tìmidu; nois amus a àere tìmidu; bois ais a àere tìmidu; issos ant a àere tìmidu. * '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu tima'' ; ''chi tue/tui timas'' ; ''chi issu/isse timat'' ; ''chi nos/nois/nosu tima(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus tima(z)is'' ; ''chi issos/issus timant'' ; '''In LSC''': chi deo tima; chi tue timas; chi issu/isse timat; chi nois timamus; chi bois timais; chi issos timant. * '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa tìmi(d)u'' ; ''chi tue/tui apas tìmi(d)u'' ; ''chi issu/isse apat tìmi(d)u'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us tìmi(d)u'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is tìmi(d)u'' ; ''chi issos/issus apant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': chi deo apa tìmidu; chi tue apas tìmidu; chi issu/isse apat tìmidu; chi nois apamus tìmidu; chi bois apais tìmidu; chi issos apant tìmidu. * '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a tìmere/tìmi(ri)'' ; ''tue dias o apias a tìmere/timi(ri)'' ; ''issu/isse diat o apiat a tìmere/timi(ri)'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a tìmere/timi(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a tìmere/timi(ri)'' ; ''issos/issus diant o apiant a tìmere/timi(ri)'' ; '''In LSC''': deo dia tìmere; tue dias tìmere; issu/isse diat tìmere; nois diamus tìmere; bois diais tìmere; issos diant tìmere. * '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''tue dias o apias a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; '''In LSC''': deo dia àere tìmidu; tue dias àere tìmidu; issu/isse diat àere tìmidu; nois diamus àere tìmidu; bois diais àere tìmidu; issos diant àere tìmidu. * '''Gerùndiu presente''': ''timende/timendi'' ; '''In LSC''': timende. * '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi tìmi(d)u''; '''In LSC''': aende tìmidu * ==== Coniugatzione in -ire/''-i(ri)'' : Verbu finire/''fini(ri)'' ==== * '''Indicativu presente''': ''deo/deu fino/finu'' ; ''tue/tui finis'' ; ''issu/isse finit'' ; ''nos/nois/nosu fini(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finides o fineis'' ; ''issos/issus finint'' ; '''In LSC''': deo fino; tue finis; issu/isse finit; nois finimus; bois finides; issos finint. * '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu finia'' ; ''tue/tui finias'' ; ''issu/isse finiat'' ; ''nos/nois/nosu finia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finia(z)is'' ; ''issos/issus finiant'' ; '''In LSC''': deo finia; tue finias; issu/isse finiat; nois finìamus; bois finiais; issos finiant. * '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu fini(d)u'' ; ''tue/tui as fini(d)u'' ; ''issu/isse at fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fini(d)u'' ; ''issos/issus ant fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo finidu; tue as finidu; issu/isse at finidu; nois amus finidu; bois ais finidu; issos ant finidu. * '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aia o emu fini(d)u'' ; ''tue/tui aias fini(d)u'' ; ''issu/isse aiat fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fini(d)u'' ; ''issos/issus aiant fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo aia finidu; tue aias finidu; issu/isse aiat finidu; nois aìamus finidu; bois aiais finidu; issos aiant finidu. * '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo/deu fine(s)i'' ; ''tue/tui finestis'' ; ''issu/isse fine(s)it'' ; ''nois finè(si)mus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finezis'' ; ''issos finesint o finerunt'' ; '''In LSC''': deo finei; tue fineis; issu fineit; nois finemus; bois fineis; issos fineint. * '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a finire/fini(ri)'' ; ''tue/tui as a finire/fini(ri)'' ; ''issu/isse at a finire/fini(ri)'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a finire/fini(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a finire/fini(ri)'' ; ''issos/issus ant a finire/fini(ri)'' ; '''In LSC''': deo apo a finire; tue as a finire; issu/isse at a finire; nois amus a finire; bois ais a finire; issos ant a finire. * '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo a àere finidu; tue as a àere finidu; issu/isse at a àere finidu; nois amus a àere finidu; bois ais a àere finidu; issos ant a àere finidu. * '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu fina'' ; ''chi tue/tui finas'' ; ''chi issu/isse finat'' ; ''chi nos/nois/nosu fina(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus fina(z)is'' ; ''chi issos/issus finant'' ; '''In LSC''': chi deo fina; chi tue finas; chi issu/isse finat; chi nois finamus; chi bois finais; chi issos finant. * '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa fini(d)u'' ; ''chi tue/tui apas fini(d)u'' ; ''chi issu/isse apat fini(d)u'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us fini(d)u'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fini(d)u'' ; ''chi issos/issus apant fini(d)u'' ; '''In LSC''': chi deo apa finidu; chi tue apas finidu; chi issu/isse apat finidu; chi nois apamus finidu; chi bois apais finidu; chi issos apant finidu. * '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a finire/fini(ri)'' ; ''tue/tui dias o apias a finire/fini(ri)'' ; ''issu/isse diat o apiat a finire/fini(ri)'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a finire/fini(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o bosàteros/bosàtrus apiàis a finire/fini(ri)'' ; ''issos/issus diant o apiant a finire/fini(ri)'' ; '''In LSC''': deo dia finire; tue dias finire; issu/isse diat finire; nois diamus finire; bois diais finire; issos diant finire. * '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu dia(m)us o apiàus a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo dia àere finidu; tue dias àere finidu; issu/isse diat àere finidu; nois diamus àere finidu; bois diais àere finidu; issos diant àere finidu. * '''Gerùndiu presente''': ''fininde/finende/finendi'' ; '''In LSC''': finende * '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi fini(d)u'' ; '''In LSC''': aende finidu ==== Verbos irregulares : Verbu fàghere/''fàere/fàghiri/fai'' ==== * '''Indicativo presente''': ''deo/deu fago o fatzu'' ; ''tue/tui fa(gh)es/fa(gh)is'' ; ''issu/isse fa(gh)et/fa(gh)it'' ; ''nos/nois/nosu faghimus o f(agh)eus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus faghides o f(agh)èis'' ; ''issos/issus fa(gh)ent/fa(gh)int'' ; '''In LSC''': deo fatzo; tue faghes; issu faghet; nois faghimus; bois faghides; issos faghent. * '''Indicativo imperfetto''': ''deo/deu fa(gh)ia'' ; ''tue/tui fa(gh)ias'' ; ''issu/isse fa(gh)iat'' ; ''nos/nois/nosu fa(gh)ia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fa(gh)ia(z)is'' ; ''issos/issus fa(gh)iant'' ; '''In LSC''': deo faghia; tue faghias; issu/isse faghiat; nois faghìamus; bois faghiais; issos faghiant. * '''Indicativo passato prossimo''': ''deo/deu apo/apu fatu'' ; ''tue/tui as fatu'' ; ''issu/isse at fatu'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fatu'' ; ''issos/issus ant fatu'' ; '''In LSC''': deo apo fatu; tue as fatu; issu/isse at fatu, nois amus fatu; bois ais fatu; issos ant fatu. * '''Indicativo trapassato prossimo imperfetto''': ''deo/deu aia o emu fatu'' ; ''tue/tui aias fatu'' ; ''issu/isse aiat fatu'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fatu'' ; ''issos/issus aiant fatu'' ; '''In LSC''': deo aia fatu; tue aias fatu; issu/isse aiat fatu; nois aìamus fatu; bois aiais fatu; issos aiant fatu. * '''Indicativo passato remoto''' (disusada in sa limba chistionada, s’agata in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo faghe(s)i'' ; ''tue faghèstis'' ; ''issu/isse faghe(s)it'' ; ''nois faghè(si)mus'' ; ''bois faghezis'' ; ''issos faghesint o fagherunt'' ; * '''Indicativo futuro''': ''deo/deu apo/apu a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''tue/tui as a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issu/isse at a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issos/issus ant a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; '''In LSC''': deo apo a fàghere; tue as a fàghere; issu/isse at a fàghere; nois amus a fàghere; bois ais a fàghere; issos ant a fàghere. * '''Indicativo futuro anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fatu'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) fatu'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) fatu'' ; '''In LSC''': deo apo a àere fatu; tue as a àere fatu; nois amus a àere fatu; bois ais a àere fatu; issos ant a àere fatu. * '''Congiuntivo presente''': ''chi deo/deu faga o fatza''; ''chi tue/tui fagas o fatzas''; ''chi issu/isse fagat o fatzat''; ''chi nos/nois/nosu fagamus o fatza(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus fagazis o fatzàis''; ''chi issos fagant o fatzant''; '''In LSC''': chi deo fatza; chi tue fatzas; chi issu/isse fatzat; chi nois fatzamus; chi bois fatzais; chi issos fatzant. * '''Congiuntivo passato''': ''chi deo/deu apa fatu''; ''chi tue/tui apas fatu'' ; ''chi issu/isse apat fatu'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us fatu'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fatu'' ; ''chi issos/issus apant fatu'' ; '''In LSC''': chi deo apa fatu; chi tue apas fatu; chi issu/isse apat fatu; chi nois apamus fatu; chi bois apais fatu; chi issos apant fatu. * '''Condizionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''tue/tui dias o apias a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issu/isse diat o apiat a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issos/issus diant o apiant a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; '''In LSC''': deo dia fàghere; tue dias fàghere; issu/isse diant fàghere; nois diamus fàghere; bois diais fàghere; issos diant fàghere. * '''Condizionale passato''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fatu'' ; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fatu'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fatu'' ; '''In LSC''': deo dia a àere fatu; tue dias a àere fatu; nois diamus a àere fatu; bois diais a àere fatu; issos diant a àere fatu. * '''Gerundio presente''': ''fa(gh)ende/fendi''; '''In LSC''': faghende * '''Gerundio passato''': ''aende/aendi fatu''; '''In LSC''': aende fatu ===== Particularidade ===== B'at una categoria de verbos chi in, sas grafia logudoresa e nugoresa, tenent s'infinitu pròpiu de sa segunda coniugatzione in ''-ere'', e chi però, segundu s'orìgine issoro, apartenent a sa de tres, de sa cale ant cunservadu unos cantos acabos in su presente indicativu. Apartenet a custa genia pro esempru '''bènnere''', ca sa coniugatzione sua in su presente est: '''bèngio'''/''benzo/bengio'', '''benis''', '''benit''', '''benimus'''/''benius'', '''benides'''/''benies/benìs'', '''benint'''; o '''abèrrere/'''''apèrrere'' : '''abèrgio'''''/aperjo/aperzo/apegio'', aberis/aperis, '''aberit'''/''aperit'', '''aberimus'''''/aperimus/aperius'', '''aberides'''/''aperies/aperìs'', '''aberint'''/''aperint''. Benint coniugados a sa matessi manera '''cumbènnere''' ( 1a persone '''cumbèngio'''/''cumbenzo''), '''cobèrrere'''/nug. ''copèrrere'' ('''cobèrgio'''/''coberjo/coberzo/crobegio''), '''fèrrere''' ('''fèrgio'''/''ferjo/ferzo/fegio''), '''mòrrere''' ('''mòrgio'''/''morjo/morzo/mogio''), '''iscobèrrere'''/''iscrobèrrere/nug''. ''iscopèrrere'' ('''iscobèrgio'''/''iscoberjo/iscoberzo/iscrobegio''). ===== Verbos irregulares a sa de una persone singulare de su presente ===== Medas verbos tenent una coniugatzione generalmente regulare, mantenende però irregulare sa prima persone sing. de su presente: bàlere ('''bàlio'''/''bazo/bagio''), '''chèrrere''' ('''chèrgio'''/''cherjo/cherzo/chegio''), '''dòlere''' ('''dolo'''/''dozo/dogio''), '''pàrrere''' ('''pàrgio'''/''parjo/parzo/pagio''), '''cumpàrrere''' ('''cumpàrgio'''/''cumparjo/cumparzo/cumpagio''), '''pòdere''' ('''potzo'''/''potho''), '''pònnere''' ('''pòngio'''/''ponzo''), '''tènnere''' ('''tèngio'''/''tenzo''), '''mantènnere''' ('''mantèngio'''/''mantenzo'').<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=50|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> == Lèssicu == === Tabella de cumparàntzia de sas limbas neolatinas === {| class="wikitable" |''[[Limba latina|Latinu]]'' |''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]'' |''[[Limba italiana|Italianu]]'' |''[[Limba ispagnola|Ispagnolu]]'' |''[[Limba otzitana|Otzitanu]]'' |''[[Limba cadelana|Catalanu]]'' |''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]'' |''[[Limba portughesa|Portoghesu]]'' |''[[Limba romuna|Rumenu]]'' |'''''Sardu''''' |''[[Tataresu]]'' |''[[Gaddhuresu|Gadduresu]]'' |''[[Limba corsicana|Corsicanu]]'' |''[[Limba friulana|Friulanu]]'' |- |'''clave(m)''' |''clé'' |''chiave'' |''llave'' |''clau'' |''clau'' |''clau'' |''chave'' |''cheie'' |'''crae'''/-i |''ciabi'' |''chiaj/ciai'' |''chjave/chjavi'' |''clâf'' |- |'''nocte(m)''' |''nuit'' |''notte'' |''noche'' |''nuèit/nuèch'' |''nit'' |''nueit'' |''noite'' |''noapte'' |'''note'''/-i |''notti'' |''notti'' |''notte/notti'' |''gnot'' |- |'''cantare''' |''chanter'' |''cantare'' |''cantar'' |''cantar'' |''cantar'' |''cantar'' |''cantar'' |''cânta'' |'''cantare'''/-ai |''cantà'' |''cantà'' |''cantà'' |''cjantâ'' |- |'''capra(m)''' |''chèvre'' |''capra'' |''cabra'' |''cabra'' |''cabra'' |''craba'' |''cabra'' |''capră'' |'''craba/'''càbra |''crabba'' |''capra/crabba'' (casteddanesu) |''capra'' |''cjavre'' |- |'''lingua(m)''' |''langue'' |''lingua'' |''lengua'' |''lenga'' |''llengua'' |''luenga'' |''língua'' |''limbă'' |'''limba/'''lìngua |''linga'' |''linga'' |''lingua'' |''lenghe'' |- |'''platea(m)''' |''place'' |''piazza'' |''plaza'' |''plaça'' |''plaça'' |''plaza'' |''praça'' |''piață'' |'''pratza''' |''piazza'' |''piazza'' |''piazza'' |''place'' |- |'''ponte(m)''' |''pont'' |''ponte'' |''puente'' |''pònt'' |''pont'' |''puent'' |''ponte'' |''punte (pod)'' |'''ponte'''/-i |''ponti'' |''ponti'' |''ponte/ponti'' |''puint'' |- |'''ecclesia(m)''' |''église'' |''chiesa'' |''iglesia'' |''glèisa'' |''església'' |''ilesia'' |''igreja'' |''biserică'' |'''crèsia/'''eccresia |''gesgia'' |''ghjesgia'' |''ghjesgia'' |''glesie'' |- |'''hospitale(m)''' |''hôpital'' |''ospedale'' |''hospital'' |''espital'' |''hospital'' |''hespital'' |''hospital'' |''spital'' |'''ispidale/'''spidali |''ippidari'' |''spidali/uspidali'' |''spedale/uspidali'' |''ospedâl'' |- |'''caseu(m)'''<br /><br /><small>lat.volg.''formaticu(m)''</small> |''fromage'' |''formaggio/cacio'' |''queso'' |''formatge'' |''formatge'' |''formache/queso'' |''queijo'' |''brânză/caș'' |'''casu''' |''casgiu'' |''casgiu'' |''casgiu'' |''formadi'' |} === Unos cantos faeddos in sa limba sarda, in sas alloglotas de sa Sardigna e in italianu (grassetu=LSC) === {| class="wikitable" !Sardu ![[Gaddhuresu|Gadduresu]] ![[Tataresu]] ![[Saligheresu]] ![[Tabarchinu]] ![[Limba italiana|Italianu]] |- |'''sa terra''' |la tarra |la terra |la terra |a têra |la terra |- |'''su chelu'''/célu |lu celu |lu tzelu |lu zeru |lo cel |il cielo |- |'''s'abba'''/àcua |l'ea |l'eba |l'aigua |l'aegua |l'acqua |- |'''su fogu''' |lu focu |lu foggu |lo foc |u fogu |il fuoco |- |'''s'òmine'''/ómini |l'omu |l'ommu |l'home |l'omu |l'uomo |- |'''sa fèmina''' |la fèmina |la fémmina |la dona |a dona |la donna |- |'''mandigare''' <small>o</small> '''papare'''/papai |manghjà |magnà |menjar |mangiâ |mangiare |- |'''bufare'''/bufai <small>o</small> '''bíbere''' |bì |bì |beure |beive |bere |- |'''mannu''' |mannu/grandi |mannu |gran |grande |grande |- |'''minore''' <small>o</small> '''piticu''' |minori/picculu |minori |petit |piccin |piccolo |- |'''su butirru''' |lu butirru |lu butirru |la mantega |buru |il burro |- |'''su mare'''/mari |lu mari |lu mari |lo mar |u mô |il mare |- |'''sa die'''/dii |la dì |la dì |lo dia |u giurnu |il giorno |- |'''su note'''/noti |la notti |la notti |la nit |a néùtte |la notte |- |'''sa martinica'''/monínca |la scìmia |la scimmia |la muninca |a scimia |la scimmia |- |'''su caddu'''/càdhu/cuàdhu |lu cabaddu |lu cabaddu |lo cavall |u cavallu |il cavallo |- |'''sa berbeghe'''/brebèi |la pècura |la péggura |l'ovella |a pëgua |la pecora |- |'''su frore'''/frori |lu fiori |lu fiori |la flor |a sciùa |il fiore |- |'''sa màcula''' <small>o</small> '''sa mantza'''/mancia |la tacca |la mancia/maccia |la taca |a maccia |la macchia |- |'''sa conca''' |lu capu |lu cabbu |lo cap |a tésta |la testa |- |'''sa bentana <small>o</small> ventana'''/su balcone |lu balconi |lu balchoni |la finestra |u barcùn |la finestra |- |'''sa ghenna'''/janna/genna |la ghjanna/gianna |la gianna (pron. janna) |la porta |a porta |la porta |- |'''sa mesa''' <small>o</small> '''tàula''' |la banca |la banca/mesa |la mesa/taula |a tòa |il tavolo |- |'''su pratu''' |lu piattu |lu piattu |lo plat |u tundu |il piatto |- |'''s'istàniu''' <small>o</small> '''istàngiu'''/stangiu <small>o</small> staini |lu stagnu |l'isthagnu |l'estany |u stagnu |lo stagno |- |'''su lagu''' |lu lagu |lu lagu |lo llac |u lagu/lògu |il lago |- |'''un'arantzu'''/arangiu |un aranciu |un aranzu, cast. aranciu |una taronja |un çetrùn |un arancio |- |'''sa bota''' o '''su botinu''' o '''s’iscrapita'''/scrapita |la botta |la botta |la bota |a scarpa/scòrpa |la scarpa |- |'''sa tzìntzula'''/t(h)íntula |la zinzula |la zinzura |la tíntula |a sinsòa |la zanzara |- |'''sa musca''' |la musca |la moscha, cast. muscha |la mosca |a musca |la mosca |- |'''sa lughe'''/luxi |la luci |la luzi, cast. lugi |la llumera |a lüxe |la luce |- |'''s'iscuridade'''/iscuridadi <small>o</small> su buju <small>o</small> '''s'iscurigore''' |lu bughju |lu buggiu, cast. lu bughju |la obscuritat |scuur |il buio |- |'''un'ungra'''/unga |un'ugna |un'ugna |una ungla |un'ùngia |un'unghia |- |'''su lèpere'''/lèpori |lu lèparu |lu lèpparu |la llebre |a léve |la lepre |- |'''su matzone''' <small>o</small> '''su mariane'''/margiàni <small>o</small> '''su grodde'''/gròdhe/gròdhi |lu maccioni |lu mazzoni, cast. maccioni |lo guineot/matxoni |a vurpe |la volpe |- |'''s'astragu''' <small>o</small> '''sa titia''' <small>o</small> su ghiaciu |lu ghjacciu |lu ghiacciu |lo gel |u ghiacciu |il ghiaccio |- |'''su tziculate'''/ciculati |lu cioccolatu |lu ciucculaddu |la xocolata |a ciculata |il cioccolato |- |'''sa badde'''/badhe/badhi |la vaddi |la baddi |la vall |a valle |la valle |- |'''su monte'''/monti |lu monti |lu monti |lo mont |u munte |il monte |- |'''su riu''' <small>o</small> '''frùmene'''/frùmini |lu riu |lu riu |lo riu |u riu |il fiume |- |'''su pitzinnu'''/picínnu <small>o</small> '''pideddu'''/pisedhu <small>o</small> '''pipiu''' |lu steddu |la criaddura/lu pizzinnu |lo minyó |u figgeu |il bambino |- |'''sa criadura''' |la criatura/stiducciu |la criaddura/lu piccinneddu |la criatura |u piccin |il neonato |- |'''su sìndigu''' |lu sindacu |lu sindagu |lo síndic |u scindegu |il sindaco |- |'''sa màchina''' <small>o</small> '''sa vetura''' |la vittura/la macchina |la macchina/la vettura |la màquina/l'automòbil |a vétüa/a machina |l'auto |- |'''sa nae''' <small>o</small> navi/'''su vapore''' |la nai |lu vapori/la nabi |la nau |a nòve/vapùre |la nave |- |'''sa domo'''/domu |la casa |la casa |la casa |a câ |la casa |- |'''su palatzu'''/palàt(h)u |lu palazzu |lu parazzu |lo palau |u palàssiu |il palazzo |- |'''s'assustu''' <small>o</small> '''assuconu''' <small>o</small> '''atzìchidu''' |l'assustu/scalmentu |l'assusthu/assucconu/ippasimu, cast. assucunadda |l'assusto |u resôtu |lo spavento |- |'''sa mìmula''' <small>o</small> '''sa chèscia''' |lu lamentu/tunchju |lu lamentu/mimmura, cast. mimula |la llamenta |u lamentu |il lamento |- |'''arresonare'''/arrexonai |rasghjunà |rasgiunà |arraonar |rajiunò |ragionare |- |'''chistionare''' <small>o</small> '''allegare''' <small>o</small> '''faeddare'''/fa(v)edhare/fuedhai |faiddà |fabiddà |parlar |parlà |parlare |- |'''cùrrere'''/curri |currì |currì |corrir |caminò a gambe |correre |- |'''su sirbone'''/sirboni <small>o</small> '''su porcrabu''' |lu polcarvu |lu purchabru |lo porc-crabo |u cinghiole |il cinghiale |- |'''sa tzerpesa''' <small>o</small> '''su serpente'''/terpente <small>o</small> '''sa colovra'''/su coloru |su tzerpenti/colovru |la salpi |lu saipenti |lo serpent |il serpente |- |'''como''' <small>o</small> '''immoe'''/'''immoi''' |abà |abà |ara |aùa |adesso/ora |- |'''deo'''/(d)e(g)o/deu |eu |eu/eiu |jo |mì |io |- |'''ambulare''' <small>o</small> '''caminare'''/caminai |caminà |caminà |caminar |camminò |camminare |- |'''sa nostalgia'''/nostalghía <small>o</small> '''sa saudade'''/saudadi |la nostalghja |la nostalgia |la nostàlgia |a nustalgia |la nostalgia |} === Is/sos nùmeros === Intre sos nùmeros sardos agatamus duas formas, '''masculina''' e '''feminina''', pro totu sos nùmeros chi acabbant cun su nùmeru unu, escludende s'ùndighi, su chentu e ùndighi e gasi sighende, pro su nùmeru duos e pro totus sas chentinas escludende sos nùmeros chentu, millichentos, etc. Custa caraterìstica est presente uguale siat in s'ispagnolu siat in su portughesu. In sardu tenimus, duncas, pro esempru, '''unu pipiu''' / '''una pipia''', '''duos pitzinnos / duas pitzinnas''', '''chentu e unu rios''', '''chentu e una biddas''', '''dughentos òmines''' / '''dughentas domos'''. In sardu tenimus, che a in s'italianu, duas formas diferentes pro '''milli''' e '''duamìgia'''''/duamiza/duamilla''. ; Tabella de sos nùmeros basada in subra de sas variantes logudoresas de su [[Màrghine]] e de su [[Guilcer]] e de su nugoresu, in cussas de transitzione de su [[Barigadu]] e in cussas campidanesas de sa [[Marmidda|Marmilla]]<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=78|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> Sos nùmeros dughentos, treghentos e, petzi in campidanesu, seschentos tenent una forma pròpia, '''dughentos''' e '''treghentos''' in LSC e logudoresu, '''''duxentus''''', '''''trexentus''''' e '''''sexentus''''' in campidanesu, in ue su duos, su tres e su nùmeru chentu sunt modificados; custu fenòmenu est presente fintzas in portughesu ('''duzentos''', '''trezentos'''); sas àteras chentinas imbetzes benint iscritas chene modificare nen su nùmeru de base nen '''chentu'''/''centu'', pro custu '''batorchentos'''/''cuatrucentus'', '''otochentos'''/''otucentus'', etc. Su fonema "ch" de ''chentos'' in sa grafia logudoresa si pronùntziat semper g, a etzetzione de su nùmeru '''seschentos''', e sa "c" de su campidanesu ''centus'' semper comente a '''x''' ('''j''' frantzesu de ''journal''). In nugoresu "ch" si pronùntziat imbètzes semper '''k''', pro custu totus sos nùmeros sunt iscritos cun "ch" in custa variante. Sos nùmeros 101, 102, gasi comente 1001, 1002, etc., andant iscritos in manera separada '''chentu e unu''', '''chentu e duos''', '''milli e unu''', '''milli e duos''', etc. Fintzas in custu casu, custa caraterìstica est cumpartzida cun su portughesu. '''Chentu''' est apostrofadu, fatu-fatu: ''chent'e unu'', ''chent'e duos'', prus raru est chi acontessat fintzas a '''milli''': ''mill'e unu'', ''mill'e duos'', etc. Sos nùmeros chi acabant cun unu, a etzetzione de ùndighi, chentu e ùndighi, etc., fatu-fatu benint apostofados fintzas issos, siat in sa forma masculina issoro siat in cussa feminina, si sa paràula chi sighet incumentzat pro '''vocale''' o pro h: '''bintun'òmines''', '''bintun'amigas''', etc. {| class="wikitable" ! !Grafia LSC !Grafia logudoresa !Grafia campidanesa |- |1 |unu, -a |unu, -a |unu, -a |- |2 |duos/duas |duos/duas |duus/duas |- |3 |tres |tres |tres |- |4 |bator |bàtor(o) |cuatru |- |5 |chimbe |chimbe |cincu |- |6 |ses |ses |ses/sexi |- |7 |sete |sete |seti |- |8 |oto |oto |otu |- |9 |noe |noe/nug. nobe |noi |- |10 |deghe |deghe/nug. deche |dexi |- |11 |ùndighi |ùndighi/nug.ùndichi |ùndixi |- |12 |dòighi |doighi/nug. doichi |doxi/doixi |- |13 |trèighi |treighi/nug. treichi |trexi |- |14 |batòrdighi |batòrdighi/nug. batòrdichi |catòdixi |- |15 |bìndighi |bìndighi/nug. bìndichi |cuìndixi |- |16 |sèighi |seighi/nug. seichi |seixi |- |17 |deghessete |deghessete/nug. dechessete |dexasseti |- |18 |degheoto |degheoto/nug. decheoto |dexotu |- |19 |deghenoe |deghenoe/nug. dechenobe |dexanoi |- |20 |binti |binti/vinti |binti |- |21 |bintunu |bintunu, -a |bintunu, -a |- |30 |trinta |trinta |trinta |- |40 |baranta |baranta |coranta |- |50 |chimbanta |chimbanta |cincuanta |- |60 |sessanta |sessanta |sessanta |- |70 |setanta |setanta |setanta |- |80 |otanta |otanta |otanta |- |90 |noranta |noranta/nug. nobanta |noranta |- |100 |chentu |chentu |centu |- |101 |chentu e unu, -a |chentu e unu, -a |centu e unu, -a |- |200 |dughentos, -as |dughentos, -as/nug. duchentos, -as |duxentus, -as |- |300 |treghentos, -as |treghentos, -as/nug. trechentos, -as |trexentus, -as |- |400 |batorghentos, -as |bator(o)chentos, -as/nug. batochentos, -as |cuatrucentus, -as |- |500 |chimbighentos, -as |chimbichentos, -as, chimbechentos, -as/ |cincucentus, -as |- |600 |seschentos, -as |seschentos, -as |sexentus, -as |- |700 |setighentos, -as |setichentos, -as, setechentos, -as |seticentus, -as |- |800 |otighentos, -as |otichentos, -as, otochentos, -as |otucentus, -as |- |900 |noighentos, -as |noichentos, -as, noechentos, -as/nug. nobichentos, -as |noicentus, -as |- |1000 |milli |milli |milli |- |1001 |milli e unu, -a |milli e unu, -a |milli e unu, -a |- |2000 |duamìgia |duamiza |duamilla |- |3000 |tremìgia |tremiza |tremilla |- |4000 |batormìgia |bator(o)miza/nug. batomiza |cuatrumilla |- |5000 |chimbemìgia |chimbemiza |cincumilla |- |6000 |semìgia |semiza |semilla |- |7000 |setemìgia |setemiza |setemilla |- |8000 |otomìgia |otomiza |otumilla |- |9000 |noemìgia |noemiza/nug. nobemiza |noimilla |- |10000 |deghemìgia |deghemiza/nug. dechemiza |deximilla |- |100000 |chentumìgia |chentumiza |centumilla |- |1000000 |unu millione |unu milione |unu milioni |} === Is/sas istajones === {| class="wikitable" !Grafia LSC !Grafia logudoresa !Grafia campidanesa |- |'''su beranu''' |'''su beranu''' |'''su beranu''' |- |'''s'istiu''' |'''s'istiu/''' nug. '''s'estiu''', '''s'istadiale''' (s.m.) |'''s'istadiali''' (s.m.), '''s'istadi''' (s.f.) |- |'''s'atòngiu''' |'''s'atunzu/s'atonzu''' |'''s'atongiu''' |- |'''s'ierru''' |'''s'ierru/'''nug. '''s'iberru''' |'''s'ierru''' |} === Is/sos meses === {| class="wikitable" ![[Limba Sarda Comuna|Grafia LSC]] ![[Sardu logudoresu|Grafia logudoresa]] ![[Sardu campidanesu|Grafia campidanesa]] ![[Gaddhuresu|Gadduresu]] ![[Tataresu]] ![[Saligheresu]] ![[Tabarchinu]] |- |Ghennàrgiu |Bennarzu/Bennalzu/Jannarzu/Jannarju Ghennarzu/Ghennargiu |Gennaxu/Gennargiu |Ghjnnagghju |Ginnaggiu |Gener ("giané") |Zenò |- |Freàrgiu |Frearzu/Frealzu/Frearju |Friarxu/Freargiu |Friagghju |Fribaggiu |Febrer ("frabé") |Frevò |- |Martzu |Marthu/Malthu/Martzu |Martzu/Mratzu |Malzu |Mazzu |Març ("malts") |Mòrsu/Marsu |- |Abrile |Abrile/Aprile |Abrili |Abrili |Abriri |Abril |Arvì |- |Maju |Màju |Màju |Magghju |Maggiu |Maig ("mač") |Mazu |- |Làmpadas |Làmpadas |Làmpadas |Làmpata/Ghjugnu |Lampada |Juny ("jun") |Zugnu |- |Trìulas/Argiolas |Trìulas/Trìbulas |Argiolas |Agliola/Trìula/Luddu |Triura |Juliol ("juriòl") |Luggiu |- |Austu |Austu/Agustu |Austu |Austu |Aosthu |Agost |Austu |- |Cabudanni |Cabidanni/Cabidanne/Capidanne |Cabudanni |Capidannu/Sittembri |Cabidannu |Cavidani ("cavirani)/ Setembre ("setembra") |Settembre |- |Santugaine/Ladàmene |Santu 'Aìne/Santu Gabine/Santu Gabinu |Ledàmini |Santu Aìni/Uttobri |Santu Aìni |Santuaìni/ Octubre ("utobra") |Ottobri |- |Santandria/Onniasantu |Sant'Andria |Donniasantu |Sant'Andrìa/Nùembri |Sant'Andrìa |Santandria/ Novembre ("nuvembra") |Nuvembre |- |Nadale/Mese de Idas |(Mese de) Nadale |(Mesi de) Idas/(Mesi de) Paschixedda |Natali/Dicembri |Naddari |Nadal ("naràl")/ Desembre ("desémbra") |Dejèmbre |} === Is/sas dies === {| class="wikitable" !Grafia LSC !Grafia logudoresa !Grafia campidanesa !Tataresu !Gadduresu |- |'''lunis''' |'''lunis''' |'''lunis''' |'''luni''' |'''luni''' |- |'''martis''' |'''martis''' |'''martis''' |'''marthi''' |'''malti''' |- |'''mèrcuris''' |'''mércuris/mérculis''' |'''mércuris/mrécuris''' |'''marchuri''' |'''malculi''' |- |'''giòvia''' |'''jòbia/zòbia''' |'''jòbia''' |'''giobi''' |'''ghjovi''' |- |'''chenàbura''' |'''chenàbara/chenàpura''' |'''cenàbara/cenàpura''' |'''vennari''' |'''vennari''' |- |'''sàbadu''' |'''sàbadu/sàpadu''' |'''sàbudu''' |'''sabaddu''' |'''sabatu''' |- |'''domìniga''' |'''dumìniga/domìniga/domìnica''' |'''domìniga/domìnigu''' |'''dumenigga''' |'''dumenica''' |} === Is/sos colores === '''biancu'''/ant. '''arbu''', '''nieddu''', '''ruju'''/''arrùbiu'', '''grogu''', '''biaitu'''/'''asulu''', '''birde'''/''birdi''/''bildi'', '''arantzu'''/''aranzu''/''colore de aranju'', '''tanadu'''/'''viola/'''''biola'', '''castàngiu'''/''castanzu''/''baju''. === Etimologia === In custu paràgrafu s'elencat, chene pretesa de cumpletesa peruna in mèritu, una parte de cussu muntone lessicale chi faghet parte siat de su sutaistradu, chi de sos medas subraistrados. In sos nùmenes cun duas o prus variantes si aporrit in antis su chi b’est in LSC, a pustis cussu in logudoresu (si est diferente dae sa LSC), e a pustis galu su campidanesu. Medas chircas ant postu in lughe su fatu chi sa cumpetèntzia de sos faeddadores adultos de su sardu no ammitet unu nùmeru de prèstidos, bènnidos de sas medas limbas dominantes in sos sèculos, prus mannu de su 15,5% de su lèssicu possedidu.<ref>Roberto Bolognesi, Wilbert Heeringa (2005). ''Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi''. Condaghes, Ainas</ref> Si bi sunt prus tèrmines, intre parèntesis o, si non bi sunt parèntesis, a primu, est su chi est in [[Limba Sarda Comuna|LSC]]. ==== Sutaistradu [[Limba nuraghesa|paleosardu o nuràgicu]] ==== : CUC → cùcuru, cucurinu (es. ''Cùcuru 'e Portu'' in Aristanis; cfr. basco ''kukurr'', cresta del gallo)<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=35|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> : GON- → Gonone, Gologone, Goni, Gonnesa, Gonnosnò (cfr. grecu eòlico ''gonnos'', montigru) : NUR-/'UR- → ant. nurake → nuraghe/''nuraxi'', [[Nurra]], [[Nora]], [[Noragugume]] : NUG: Nug-or; Nug-ulvi (cfr. islavu ''noga'', pee o anca; siat in [[Nùgoro]] siat in [[Nùivi]] sunt logos in pee de unu monte) : ASU-, BON-, GAL → Gallura ant. Gallula, [[Garteddi]], Galilenses, Galile : GEN-, GES- → [[Gèsturi]] : GOL-/'OL → Gollei, [[Ollollai]], Parti Olla (''[[Patiolla|Parteolla]]''), golostri/golostru/golóstiche/ golóstise/golóstiu/golosti/'olosti (''in islavu'' ''ostrь'', "ispinosu"; su [[Limba basca|bascu]] ''gorosti'', a su cale s'assotziat, est de orìgine disconnota e probabilmente paleoeuropea, cfr. difatis grecu ''kélastros'') : EKA-, KI-, KUR-, KAL/KAR- → Karalis → ant. Calaris (Casteddu), Carale, Calallai : ENI → ogl. eni (àrbore de su tassu, cfr. albanesu ''enjë'', àrbore de su tassu); : MAS-, TUR-, MERRE (''logu sacru'') → Macumere (Macumere); : GUS → Gùsana (cfr. serbu guša, ''gula'') muvara/muvrone (''mugrone''), toneri (''tacu'', ''torrione''), garroppu (gorropu), chessa : THA-/THE-/THI-/TZI (''artìculu'') → tzilibirche, tziligugu, tziligherta, tzinìbiri, tzinniga [https://www.academia.edu/26461855/THINNIA_GIUNCO_E_ZIGOLO_UN_ANTICO_FITORNITONIMO_INDOEUROPEO_IN_SARDEGNA <nowiki>[1]</nowiki>](stipa tenacissima), tzirulia; ==== Orìgine pùnica ==== : CHOURMÁ → curma<ref name="Paulis2">Giulio Paulis, «L'influsso linguistico fenicio-punico in Sardegna. Nuove acquisizioni e prospettive di ricerca», in ''Circolazioni culturali nel Mediterraneo antico. Atti della VI giornata camito-semtica e indoeuropea, I Convegno Internazionale di linguistica dell'area mediterranea, Sassari 24-27 aprile 1991'', a incuru de Paolo Filigheddu, Casteddu, Corda, 1994, pp. 213-219.</ref> : CUSMIN → guspinu : MS' → mitza<ref name="Paulis1">Giulio Paulis, «Sopravvivenze della lingua punica in Sardegna», in ''L'Africa romana, Atti del VII Convegno di Studio (Sassari 1989)'', Tàtari, Gallizzi, 1990, pp. 599-639.</ref> : SIKKÍRIA → tzichiria : YAʿAR ‘bosca’ → giara : ZERAʿ sèmene’ → *''zàrula'' → camp. tseúrra ‘pugione, piumitedda embrionale de su sèmene de su trigu’ : ZIBBIR → camp. tzìpiri (romasinu) : ZUNZUR ‘corregiola’ → camp. zìntzirii/''síntsiri'' : MAQOM-HADAS → Magumadas ‘logu nou’ : MAQOM-EL? ("logu de deus")/MERRE? → Macumere : TAM-EL → Tumoele, Tamuli (''logu sacru''); ==== Orìgine [[Limba latina|latina]] ==== : ACCITUS → ant. kita → chida/''cida'' (derivada dae sos turnos setimanales de sas guàrdias giudicales) : ACETU(M) → ant. aketu>''aghedu''/achetu/axedu (aghedu) : ACIARIU(M) → atharzu/atzarzu/atzargiu/atzarju (''atzàrgiu'') : ACINA → ant. àkina, àghina/àxina (àghina) : ACRU(M) → agru, argu (''aspru'', ''àtzidu'') : ACUS → agu (''agu'') : AERA → aèra/àiri : AGNONE → anzone/angioni (''angione'') : AGRESTIS → areste/aresti (areste) : ALBU(M) → ant. albu>arbu (''biancu''/arbu) : ''ALGA'' → arga/àliga (arga; alga) : ALTU(M) → artu (''artu'') : AMICU(M) → ant.amicu → amigu (amigu) : ANGELU(M) → anghelu/ànjulu (''ànghelu'') : AQUA(M) → ''abba''/àcua (abba) : AQUILA(M) → avas/àbbile/àchili (''àbbila'') : ARBORE(M) → arbore/arvore/àrburi (''àrbore'') : ASINUS → àinu (''àinu'') : ''ASPARAGUS'' → camp. sparau (ispàragu) : AUGUSTUS → austu (''austu'') : ''BABBUS'' → babbu (babbu) : BASIUM → basu, bàsidu (''basu'') : BERBECE → berbeke/''berbeghe''/prebeghe/brebei (berbeghe) : ''BONUS'' → bonu (bonu) : BOVE(M) → ''boe''/boi (boe) : ''BUCCA'' → chea (buca) : BURRICUS → burricu (''àinu'') : CABALLUS → ant. cavallu/caballu → caddu/cuaddu/nug. ''cabaddu'' (caddu) : CANE(M) → cane/canes (cane) : CAPPELLUS → ''cappeddu'', capeddu (capeddu) : CABRA(M) → cabra/craba (cabra) : ''PETZA'' → carre/carros (petza umana, biva) : CARNEM SECARE → carrasegare/ nug. carrasecare (carrasegare; "segare sa petza" in su sensu de la imbolare, ca oramai est a curzt su cumintzu de sa Cuarèsima; s'etimologia de su faedu italianu ''carrasegare'' tenet su matessi significadu de orìgine, si puru una forma diferente (de ''carnem catzare''); sa forma latina est issu matessi unu calcu de su gregu ''apokreos'')<ref name="ReferenceA">{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=96|pp=136}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=7bcNniL|tìtulu=carnaval|limba=es|atzessu=17 ghennàrgiu 2016}}</ref> : CARRU(M) → carru (carru) : CASEUS → casu (''casu'') : CASTANEA → castanza/castanja (''castàngia'') : CATTU(M) → ''gattu'' (gatu) : CHENA PURA → chenàbura/chenàbara/cenàbara/nug. chenàpura (chenàbura; custu nùmene fiat in orìgine una definitzione difùndida intre sos ebreos de s'Àfrica setentrionale pro indicare su ''chenàbura'' sero, su momentu chi beniat preparadu su màndigu pro su sàbadu. Giudeos nordafricanos medas si sunt insediados in Sardigna a pustis de èssere istados espèllidos dae sas terras issoro dae sos Romanos. A issos si depet cun probabilidade sa paràula sarda pro ''chenàbura'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=85|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> : CENTUM → ''chentu''/centu (chentu) : CIBARIUS → civràxiu, civraxu (pane tìpicu sardu) : CHIMBE → ''chimbe''/cincu (chimbe) : CIPULLA → ''chibudda''/cibudda (chibudda) : CIRCARE → ''chircare''/circai (chircare) : CLARU(M) → craru (craru) : COCINA → ant.cokina → ''coghina''/coxina (coghina) : COELU(M) → chelu/celu (chelu) : COLUBER → colovra/colorat/coloru (colòvra) : ''CONCHA'' → conca (conca) : CONIUGARE → ''cojuare''/coyai (cojuare) : CONSILIU(M) → ant.consiliu → cunsizzucunsigiu/cunsillu (''cussìgiu'') : COOPERCULU(M) → cropettore/''cobercu'' (cobercu) : CORIU(M) → corzu/corju/corgiu (''còrgiu'') : CORTEX → ant. gortike/borticlu → ortighe/ortiju/ortigu (''ortigu'') : COXA(M) → ''cossa''/cosça (cossa) : CRAS → ''cras''/crasi (cras) : CREATIONE(M) → criatura/criathone/criadura (''creatura'') : CRUCE(M) → ant. cruke/ruke → ''rughe''/(g)ruxi (rughe) : CULPA(M) → curpa (culpa) : DECE → ant.deke → ''deghe''/dexi (deghe) : DEORSUM → josso/jossu (''giosso'') : DIANA → jana (''fata'') : DIE → ''die''/dii (die) : ''DOMO''/DOMUS → domo/domu (domo) : ECCLESIA → ant. clesia → cheja/''crèsia'' (crèsia) : ECCU MODU/QUOMO(DO) → còmo/imoi (''como'') : ECCU MENTE/QUOMO(DO) MENTE → ''comente''/comenti (comente) : EGO → ant.ego → ''deo''/eo/jeo/deu (deo) : EPISCOPUS → ant. piscopu → pìscamu (''pìscamu'') : ECUÀNIME(M) → ebba/ègua (''giumenta'') : ERICIUS → eritu (''eritzu'') : ETIAM → eja (''eja'') : EX-TZITARE → ''ischidare''/scidai (ischidare) : FABA(M) → ava/faa (''fava'') : FABULARI → ''faeddare''/foeddare/fueddai (faeddare) : FACERE → ant. fakere → ''fàghere''/faghes (fàghere) : FALCE(M) → ant.falke → farche/nche fàghere (farche) : FEBRUARIU(M) → ant. frearju → frearzu/frearju/friarju (''freàrgiu'') : FEMINA → fèmina (''don'') : FILIU(M) → ant. filiu/fiju/figiu → fizu/figiu/fillu (''fìgiu'') : FLORAS(M) → ''frore''/frori (frore) : FLUMEN → ant.flume → frùmene/frùmini (''riu'') : FOCU(M) → ant. focu → fogu (''fogu'') : FOENICULU(M) → ant.fenuclu → ''fenugru''/fenugu (fenugru) : FOLIA → fozza/truma (''fògia'') : ''FRATER'' → frade/fradi (frade) : FUNE(M) → fune/funes (fune) : GELICIDIU(M) → ghilighia/chilighia/cilixia (ghilighia, gelu) : GENERU(M)→ ''ghèneru''/ènneru/gèneru (ghèneru) : GENUCULUM → inucru/benugu/genugu (''ghenugru'') : GLAREA → giarra (giarra) : GRAVIS → ''grae''/grai (grae) : GUADU → ant.''badu''/vadu → badu/bau (badu) : HABERE → àere/a sos (''tènnere'') : HOC ANNO → ocannu (''ocannu'') : HODIE → ''oe''/oje/oi (oe) : HOMINE(M) → ''òmine''/òmini (òmine) : HORTU(M) → ''ortu'' (ortu) : IANUARIUS, IENARIU(M) → ant. jannarju> bennarzu/ghennarzu/jennarju/ghennargiu/gennarju (''ghennàrgiu'') : IANUA → janna/genna (ghenna) : ILEX → ant.elike → elighe/ìlixi (èlighe) : IMMO → emmo (emmo, eja) : IN HOC → ant. inòke → ''inoghe''/innoi (inoghe) : INFERNU(M) → inferru/ifferru (inferru) : SOS(N)SULA → ''ìsula''/iscra (ìsula) : INIBI → inie/innia (in ie) : IOHANNES → Juanne/Zuanne/Juanni (Giuanne) : IOVIA → jòvia/jòbia (''giòvia'') : IP''SU''(M) → subra (subra) : IUDICE(M) → ant. iudike → juighe/zuighe (giùighe) : IUNCU(M) → ant. juncu → zuncu/juncu (''giuncu'') : IUNIPERUS → ghinìperu/inìbaru/tzinnìbiri (ghinìperu) : IUSTITIA → ant. justithia/justizia → justìtzia/zustìssia (''giustìtzia'') : LABRA → lavra/lara (lavra) : LACERTA → thiligherta/calixerta/caluxèrtula (tziligherta) : LARGU(M) → largu (largu) : LATER → camp. làdiri (''làdiri, matone cruu'') : LIGNA → linna (linna) : LINGERE → ''lìnghere''/lingi (lìnghere) : LIMBA(M) → limba/lìngua (limba) : LOCU(M) → ant. locu → logu (''logu'') : LUTU(M) → ludu (''ludu'') : LUX → ''lughe''/luxi (lughe) : MACCUS → macu (''macu'') : MAGISTRU(M) → maìstu (maistru, mastru) : ''MAGNUS'' → mannu (mannu) : ''MALUS'' → malu (malu) : ''MANUS'' → manu (manu) : MARTELLUS → martheddu/mateddu/martzeddu (''marteddu'') : MERIDIES → ''merie''/merì (merie) : META → meda (''meda'') : MULIER → muzere/mulleri (''mugere'') : CONTARE → ''nàrrere''/nai (nàrrere) : NEMO → ''nemos'' (niunu) : NIX → ''nie''/nii/nug. nibe (nie) : ''NUE''(M) → nue/nui (nue) : NUCE → ant. nuke → ''nughe''/nuxi (nughe) : OCCIDERE → ''ochidere'', bochire/bociri (ochire) : OC(U)LU(M) → ogru/oju/ogu/nug. ocru (''ogru'') : OLEASTER → ozzastru/ogiastru/ollastu (ogiastru) : OLEUM → oliu → ozu/ogiu/ollu (''ògiu'') : ''OLIVA'' → olia (olia) : ORIC(U)SA(M) → ant.oricla → origra/orija/origa/nug. oricra (''origra'') : OVU(M) → ou(ou) : PACE → ant.pake →pagas/paxi/nug. pake (''paghe'') : ''PALATIUM'' → palathu/palàtziu/palatzu (palatzu) : PALEA → paza/pagia/bòcia (''pàgiat'') : PANE(M) → pane/panes : ''PAPPARE'' → camp. papai (papare) : ''PARÀBOLA'' → paraula (paràula) : PAUCUS → pagu (''pagu'') : PECUS → pegus (pegus, ''capu de bestiàmene'') : PEDIS → pe/pei/nug. pede (''pee'') : ''PEIUS'' → pejus/peus (peus) : PEDDE(M) → pedde/peddi (pedde) : PERSICUS → pèrsighe/pèssighe (''pisca'') : PETRA(M) → pedra/perdat/nug. preda (pedra, perda) : PETTIA(M) → petha/''petza'' (petza) : ''PILUS'' → pilu (pilu), ''pilos''/pius (pilos) : PIPER → pìbere/pìbiri (''pepe'') : PISCARE → ''piscare''/piscai (piscare) : PISCE(M) → pische/piscet (pische) : PISINNUS → pitzinnu (pipiu, giòvanu, piseddu) : PISUS → pisu (''sèmene'') : PLATEA → pratha/''pratza'' (pratza) : PLACERE → piàghere/pràghere/praxi (''geniare'') : PLANGERE → ''prànghere''/prangi (prànghere) : PLENU(M) → prenu (prenu) : PLUS → prus (''prus'') : POLYPUS → purpu/prupu (purpu) : ''POPULUS'' → pòpulu/pòbulu (pòpulu) : PORCU(M) → porcu/procu (porcu) : POST → pustis (''pustis'') : PULLUS → puddu (''puddu'') : PUPILLA → pobidda/pubidda (''mugere'') : ''PUTEUS'' → puthu/putzu (putzu) : CANDO → ''cando''/candu (cando) : QUATTUOR → battor(o)/cuatru (''bator'') : QUERCUS → chercu (''chercu'') : QUID DEUS? → ite/ita? (ite?) : RADIUS → raju (''raju'') : RAMU(M) → ramu/arramu (ramu) : REGNU → rennu/urrennu (''regnu'') : RIVUS → ant. ribu → ''riu''/erriu/arriu (riu) : ROSMARINUS → ramasinu/ar''romasinu'' (romasinu) : RUBEU(M) → ant. rubiu → ''ruju''/arrùbiu (ruju) : SALIX → salighe/sàlixi (sàlighe) : SANGUEN → ''sàmbene''/sànguni (sàmbene) : SAPA(M) → saba (sapa, saba) : ''ISCALAT'' → iscala/scala (iscala) : SCHOLA(M) → ''iscola''/iscolat (iscola) : SCIRE → ''ischire''/sciri (ischire) : SCRIBERE → ''iscrìere''/scriri (iscrìere) : SECARE → segare/segai (segare) : SECUS → dae segus/a-sos segus (''dae segus'') : SERO → sero/ant.camp. seru (''sero'') : SINE CUM → kene/kena/kentza/''sena''/setza (sena, chene) : SOLAS(M) → solas/solos (solas) : SOROR → ''sorre''/sorri (sorre) : SPICA(M) → ''ispiga''/ispiga (ispiga) : ISTARE → ''istare''/istas (istare) : STRINCTU(M) → strintu (''istrintu'') : SUBERU → suerzu/suerju (''chercu de ortigu'') : SULPHUR → tùrfuru/tzùrfuru/tzrùfuru (sùrfuru) : SURDU(M) → surdu (surdu) : ''TEGULA'' → teula (tèula) : TEMPUS → tempus (''tempus'') : THIUS → thiu/''tziu'' (tziu) : TRITICUM → ''trigu''/nug. trìdicu (trigu) : UMBRA → umbra (''umbra'') : UNDA → unda (''unda'') : UNG(U)SA(M) → unja/''ungra''/untet (ungra) : VACCA → baca (''vaca'') : VALLIS → ''badde''/baddi (badde) : VENTU(M) → bentu (''bentu'') : VERBU(M) → berbu (verbu) : BESPE(M) → ghespe/bespe/ghespu/espi (bespe) : VECLUS(AGG.) → ''betzu''/becciu (betzu) : VECLUS(S) → ant. veclu → begru/begu (''linna betza'') : VIA → bia (''bia'') : VICINUS → ant. ikinu → bighinu/bixinu (''probe'') : VIDERE → ''bìdere''/bìere/biri (bìdere) : VILLA → ant. villa → billa → bidda (bidda) : VINEA(M) → binza/bingia (''bìngia'') : VINU(M) → binu (''binu'') : BOGHE → ant. voke/boke → ''boghe''/boxi (boghe) : ZINZALA → thìnthula/tzìntzula/sìntzulu (tzìntzula) ==== Orìgine grega bizantina ==== : AGROIKÓS → gr. biz. agrikó → gregori ‘terrenu egadu’<ref name="Putzu">I. Putzu 2012, p. 185.</ref> : FLASTIMAO → frastimare/frastimai (frastimare) : KAVURAS ‘granchio’ → camp. kavuru (càvuru) : KASKO → cascare ‘cascare’ : *KEROPÓLIDA → kera/chera óbida ‘chera chi serrat su favu’ : KHÓNDROS ‘frocos de avena; cartilàgine’ → gr. biz. kontra → log. iskontryare (iscontriare) : KLEISOÛRA ‘cungiada’ → krisura (krisayu, krisayone) (crisura, cungiada de unu podere) : KONTAKION → ant. [[Condaghe|condake]] → condaghe/cundaxi ‘collida de atos’ : KYÁNE(OS) ‘biaitu iscuru’ → camp. ghyani ‘mantu morello de caddu (o de boe)’ : LEPÍDA ‘lama de gurteddu’ → leppa ‘gurteddu’ : Λουχὶα → <small>ant</small>. Lukìa → Lughìa/Luxia (Lughia) : MERDOUKOÚS, MERDEKOÚSE ‘maggiorana’ → centr. mathrikúsya, camp. martsigusa (martzigusa) : NAKE → annaccare (cullare) : PSARÓS ‘murru’ → *''zaru'' → log. medievale arzu : σαραχηνός → theraccu/tzeracu (tzeracu) : Στέφανε → Istevane/Stèvini (Istèvene) ==== Orìgine [[Limba cadelana|catalana]] ==== : ACABAR → ''acabare''/acabai (acabare; cf. spa. acabar)<ref name="lingagadduresa">{{Tzita web|url=http://maxia-mail.doomby.com/medias/files/atti-convegno-palau-2014-def.pdf|tìtulu=Atti Convegno Linga Gadduresa, Palau, 2014|autore=Eduardo Blasco Ferrer|data=|limba=sdn, it|atzessu=}}</ref> : AIXÌ → camp.aici (aici, gasi) : AIXETA → log. isceta (cannella de sa carrada) : ALÈ → alenu (alenu, àlidu) : ARRACADA → arrecada (arrecada) : ARREU → arreu (arreu) : AVALOT → avollotu (abbolotu; cf. spa. alboroto (ant. ''alborote'')) : BANDA → banda (banda, ladu) : BANDOLER → banduleri (banduleri; in manera originària ''bandidu''; cf. spa. ''bandolero'') : BARBER → barberi (''barberi''; cf. spa. barbero) : BARRA → barra : BARRAR → ''abarrare'' (in su catalanu de oe però signìficat ''isbarrare'') : BELLESA → bellesa : (AL)BERCOC → luog. ''barracoca'' (piricoco; dae una tèrmine baleàricu coladu posca fintzas a s'aligheresu barracoc) : BLAU → camp.brau (biaita) : BRUT, -A → brutu, -a (brutu) : BURRO → burricu (cf, spa. ''burro'' e ''borrico'') : BURUMBALLA → burrumballa : BUTXACA → busciaca/buciaca (butzaca, bursa) : CADIRA / CARIA (<small>vocabolo achi esistet galu in</small> <small>[[saligheresu]]</small>) → camp. cadira (cadira, cadrea); Caría ([[Sambenados sardos|sambenadu sardu]]) : CALAIX → camp. calaxu/calasciu (calàsciu) : CALENT → caente/callenti (caente; cf. spa. ''caliente'') : CARRER → carrera/carrela (carrera) : CULLERA → cullera (cullera) : CUITAR → coitare/coitai (coitare) : DESCLAVAMENT → iscravamentu : DESITJAR → disigiare/disigiai (disigiare) : ESTIU → istiu (istiu; cf. spa. ''estío'', lat. aestivum (tempus)) : FALDILLA → faldeta (fardeta) : FERRER → ferreri : GARRÓ → garrone, -i (garrone) : GOIGS → camp. gocius (gosos) : GRIFÓ → anturzu, -i (antùrgiu) : GROC → grogo, -u (grogu) : ENHORABONA! → innorabona! (innorabona, norabonas!; cf. spa. ''enhorabuena'') : ENHORAMALA! → innoramala! (innoramala, noramalas!) : ESMORZAR → ismurzare/ismurgiare/irmugiare/imrugiare (ismurgiare) : ESTIMAR → istimare/istimai (istimare) : FEINA → faina : FLASSADA → ''frassada'' (frassada, cf. spa. frazada) : GÍNJOL → gínjalu : IAIO, -A → jaju, -a (mannoi, -a; cf. spa. ''yayo'', -a) : JUTGE → camp. jugi/log. zuzze (giùighe) : LLEIG → camp. léggiu/log. lezzu (feu) : MANDRÓ → mandrone, -i (mandrone) : MATEIX → matessi : MITJA → mìgia, log. miza (mìgia) : MOCADOR → mucadore, -sos (mucadore) : ORELLETA → orilletas : PAPER → paperi : PARAULA → paràula : PLANXA → prància (pràntzia; prèstidu de orìgine frantzesa, anteriora a s'ispagnolu ''plancha'') : PREMSA → prentza<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=U2brOEw|tìtulu=prensa|atzessu=2 maju 2016}}</ref> : PRESÓ → presone, -i (presone) : PRESSAT → presse, -i (presse) : PRÉSSEC → prèssiu : PUNXA → camp. punça/log. puntza (puntza) : QUIN, -A → camp. chini (chini, in catalanu signìficat "cale", in sardu "chie") : QUEIXAL → sardu tzentrale e camp. caxale/casciale, -i (casciale) : RATAPINYADA → camp. ratapignata : RETAULE → arretàulu (retàulu) : ROMÀS → nug. arrumasu (làngiu; in manera originària in catalanu "abarradu" → abarradu a letu → romanidu→ ismagridu, làngiu) : SABATA → camp.sabata (sabata) : SABATER → sabateri : SAFATA → safata<ref name="books.google.com" /> : SEU → camp. seu (sea, sede, catedrale, "sede de su pìscamu") : SÍNDIC → sìndigu : SíNDRIA → sìndria : TANCAR → tancare/tancai (tancare) : TINTER → tinteri : ULLERES → camp. ulleras : VOSTÈ → log. bostè/camp .fostei o fustei (''vostè'', pronùmene de cortesia; dae bostra merced, ''bostra mercede''; cf. spa. ''usted'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanisticher Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=73|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> ==== Orìgine [[Limba ispagnola|ispagnola]] ==== Sas boghes in ue no est inditada s'etimologia sunt boghes de orìgine latina de sas cales s'ispagnolu at modificadu su significadu originàriu chi teniant in latinu e su sardu at pigadu su significadu ispagnolu; pro sas boghes chi s'ispagnolu at pigadu dae unas àteras limbas est indicada s'etimologia issoro comente indicada dae sa Real Academia Española. : ADIÓS → adiosu<ref name="lingagadduresa" /> : ANCHOA → ancioa : APOSENTO → aposentu : APRETAR, APRIETO → apretare, apretu : ARENA → arena : ARRIENDO → arrendu : ASCO → ascu : ASUSTAR → assustare/assustai (assustare; in camp. est prus difùndidu ''atziccai'', chi issu matessi benit de s'ispagnolu ACHICAR) : ATOLONDRADO, TOLONDRO → istolondrau (istolondradu) : AZUL → camp. asulu (asulu; paràula arribbada a s'ispagnolu de s'àrabu)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=4hL0yKW|tìtulu=azul|limba=es|atzessu=}}</ref> : BARATO → baratu : BARRACHEL → barratzellu/barracellu (barratzellu; paràula custa chi est fintzas colada a s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue sa paràula barracello indicat difatis una guàrdia de su sartu chi fàghet parte de sa [[Barrantzellos|cumpangia barratzellare]]) : BÓVEDA → bòveda, bòvida (bòveda)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=60H3afR|tìtulu=bóveda|limba=es|atzessu=2016-05-01}}</ref> : BRAGUETA → bragheta (bragheta; su tèrmine "[[Italianu porcheddinu|''braghetta'']]" o "brachetta" est presente fintzas in [[Italianu porcheddinu|italianu]], ma cun àteros significados; cun custu significadu est difùndidu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna: cf. cat. bragueta) : BRINCAR, BRINCO → brincare, brincu (brincare, brincu; tèrmine arribbadu in ispagnolu dae su latinu ''vinculum'', ligàmene, paràula chi a pustis l'ant modificada e at assùmidu unu significadu diferente de su totu in castiglianu e chi a pustis, cun custu, est colada a su sardu, fenòmenu cumpartzidu dae medas àteros ispagnolismos)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=66s9su8|tìtulu=brinco|limba=es|atzessu=19 ghennàrgiu 2016}}</ref> : BUSCARE → buscare/buscai (buscare; cf. cat. ''buscare'') : CACHORRO → caciorru : CALENTURA → calentura, callentura (calentura) : CALLAR → cagliare/chelare (callare; cf. cat. ''callar'') : CARA → cara (cara; cf. cat. ''cara'') : CARIÑO → carignu : CERRAR → serrare/serrai (serrare) : CHASCO → ciascu : CHE (esclamatzione de ispantu de orìgine onomatopeica impreada in [[Argentina]], [[Uruguay|Uruguai]], [[Paraguay|Paraguai]], [[Bolìvia]] e in [[Ispagna]] in sa zona de [[Valencia]]) → cé (esclamatzione de ispantu impreada in totu sa Sardigna)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=8gJicRh%7C8gKEtDx|tìtulu=che¹; che²|limba=es|atzessu=19 ghennàrgiu 2016}}</ref> : CONTARE → contare/contai (contare; cf. cat. ''contare'') : CUCHARA → log. cocciari (cutzara) / camp. coccerinu (cutzarinu), cocciaroni (cutzara manna) : DE BALDE → de badas : DÉBIL → dèbile, -i (''dèbile''; cf. cat. dèbil) : DENGOSO, -A, DENGUE → dengosu, -a, dengu<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=CBYWJWJ%7CCBZ484R|tìtulu=dengue¹; dengue²|limba=es|atzessu=}}</ref> : DESCANSAR, DESCANSO → discansare/discantzare, discansu/discantzu (discansare, discansu; cf. cat. ''descansar'') : DESDICHA → disdìcia (disdìtzia) : DESPEDIR → dispidire/dispidì (dispidire) : DICHOSO, -A → diciosu, -a (ditzosu) : HERMOSO, -A → ermosu, -a / elmosu, -a (ermosu) : EMPLEO → impleu (impreu) : ENFADAR, ENFADO → infadare/irfadare/iffadare, infadu/irfadu/iffadu (infadare, infadu; cf. cat. ''enfadar'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=96|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> : ENTERRAR, ENTIERRO → terrare, interru (terrare, interrare, interru; cf. cat. ''enterrar'') : ESCARMENTAR → iscalmentare/iscrammentare/scramentai (iscarmentare; paràula de etimologia originària disconnota)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=GC6bsYV|tìtulu=escarmiento|limba=es|atzessu=}}</ref> : ESPANTAR → ispantare/spantai (ispantare; in sardu e in [[saligheresu]], chert nàrrere ''meravigliare''; cf. cat. ''espantar'') : FEO → feu : GANA → gana (cf. cat. ''gana''; paràula de etimologia originària dudosa)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=IpiWHIb|tìtulu=gana|limba=es|atzessu=}}</ref> : GARAPIÑA → carapigna<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=IsLM3e4|tìtulu=garapiña|limba=es|atzessu=23 freàrgiu 2016}}</ref> : GASTO → gastu : GOZOS → log. gosos/gotzos (gosos, cumpositziones poèticas sacras; cf. gocius) : GREMIO → grèmiu (grèmiu; fintzas custa paràula faghet parte de s'italianu faeddadu in Sardigna, in ue sos grèmios sunt, pro esempru, sas corporatziones de mestieris de sos [[Faradda di li candareri|Candelieris]] de [[Tàtari]] o de sa [[Sartiglia|Sartìglia]] de [[Aristanis]]; in paris chi in Sardigna e in [[Limba ispagnola|ispagnolu]], sa paràula s'impreat fintzas in [[Limba portughesa|portughesu]], gremio, [[Limba cadelana|catalanu]], gremi, [[Limba tedesca|tedescu]], ''Gremium'', e in s'italianu faeddadu in Isvìtzera, in su Canton Ticinu) : GUISAR → ''ghisare'' (ghisare; cf.cat. guisar) : HACIENDA → sienda<ref name="ReferenceA" /> : HÓRREO → òrreu : JÍCARA → cìchera, cìcara (tzìchera; paràula bènnida dae su náhuatl)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=MS6VDkZ|tìtulu=jícara|limba=es|atzessu=}}</ref> : LÁSTIMA → làstima : LUEGO → luegus (luego) : MANCHA → log. e camp. mància, nug. mantza (mantza) : MANTA → manta (manta; cf. cat. ''manta'') : MARIPOSA → mariposa : MESA → mesa : ''MIENTRAS'' → camp. mentras (mentres, cf. cat. mentres) : MONTÓN → ''munt''one (muntone; cf. cat. munt)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=PkZlcXO|tìtulu=montón|limba=es|atzessu=5 maju 2016}}</ref> : OLVIDAR → olvidare : PEDIR → pedire : PELEA → pelea : PLATA → prata : PORFÍA → porfia<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=TgxqFDY|tìtulu=porfía|limba=es|atzessu=6 maju 2016}}</ref> : PASADA → posada : PREGUNTAR, PREGUNTA → preguntare/pregontare, pregunta/pregonta (preguntare/pregontare, pregunta/pregonta; cf. cat. preguntar) : PUNTAPIÉ (s.m.) → puntepé/puntepei (s.f.) (punta de pee) : PUNTERA → puntera : QUERER → chèrrer(e) (chèrrere) : RECREO → recreu : RESFRIARSE, RESFRÍO → s'arrefriare, arrefriu (refriare, refriu) : SIGHIRE → sighire : TAJA → tacca (taca) : TIRRIA, TIRRIOSO → tirria, tirriosu (tìrria, tirriosu; cf. cat. ''tírria'')<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=ZsJxHXs|tìtulu=tirria|limba=es|atzessu=6 maju 2016}}</ref> : TOMATE (s.m.) → nug. e tzentrale tamata/camp. e gall. tumata (s.f.) (tomata; paràula bènnida dae su náhuatl)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=ZziM5kP|tìtulu=tomate|limba=es|atzessu=}}</ref> : TOPAR → a''topar''e/atopai (adobiare; boghe onomatopeica; cf. cat. topar)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=a28QrnX|tìtulu=topar|limba=es|atzessu=}}</ref> : VENTANA → log. e camp. ventana/log. bentana (vantana, bentana) : VERANO → log. beranu ==== Orìgine toscana/italiana ==== : ARANCIO → aranzu/arangiu (arantzu) : AUTUNNO → atonzu/atongiu (atòngiu) : BELLO/-A → bellu/-a : BIANCO → biancu : CERTO/-A → tzertu/-a : CINTA → tzinta : CITTADE → <small>ant. kittade</small> → tzitade/citade/tzitadi/citadi (tzitade) : GENTE → zente/genti (gente) : INVECE → imbètzes/imbecis (imbetzes) : MILLE → milli : OCCHIALI → otzales : SBAGLIO → irballu/isbàlliu/sbàlliu (isbàlliu) : VERUNO/-A → perunu/-a : ZUCCHERO → thùccaru/tzùccaru/tzùcuru (tzùcaru/tzùcuru) == Nùmenes e sambenados == {{Càstia fintzas|Nùmenes sardos|Sambenados sardos}} Dae sa limba sarda derivant tantu sos nùmenes istòricos de persone ('''nùmene''' / ''nomen'' / ''nòminet-e'' / ''lumene'' o ''lomini'') e sos nomìngios ('''nòmìngiu''' o '''paranùmene''' / ''nominzu'' / o ''paralumene'' / ''paranomen'' / ''paranomine''-''i''), chi ''sos'' sardos si diant àere cunferidu unu cun s'àteru finas a s'època cuntemporànea, cantu una parte manna de sos sambenados ('''sambenadu''' / ''sangunau'') difùndidu galu oe in totu s'ìsula. == Riferimentos == === Esplicativos === <references group="Nota" responsive="" /> === Bibliogràficos e sitogràficos === <references responsive="" /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Vissentu|sambenadu=Porru|tìtulu=Dizionariu universali sardu-italianu|data=1832|tzitade=Casteddu|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Spano|wkautore=Giovanni Spano|tìtulu=Ortografia sarda nazionale|url=https://archive.org/details/ortografiasarda00spangoog|annu=1840|editore=Reale Stamperia|tzitade=Casteddu|limba=it}} * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo'', 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Fonetica storica del sardo'', bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: ''Historische Lautlehre des Sardinischen'', 1941). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997. * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Dizionario etimologico sardo (DES)'', Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989). * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Pane e formaggio e altre cose di Sardegna'', Zonza, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Tutti dicono Sardegna'', EDeS, Casteddu, 1990. * {{Limbas|it}}[[Francesco Alziator]], ''Storia della letteratura di Sardegna'', Casteddu, 3T, 1982 * {{Limbas|it}}Bruno Anatra, ''Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento'', Roma, Bulzoni, 1982 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale'', Casteddu, Condaghes 2006 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale'', in ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna'', Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010 * {{Limbas|it}}Areddu, Alberto G., ''Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna'', Nàpoli, 2007. * {{Limbas|de|it}}B. S. Kamps e Antonio Lepori, [http://casteddu.com/cstd/sardo.htm Sardisch fur Mollis & Muslis], Steinhauser, Wuppertal, 1985. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo, ''Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi'', Condaghes, Casteddu, 2003. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo ''Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica'', Berlinu/New York (2010) * {{Limbas|it}}[[Roberto Bolognesi|Bolognesi, Roberto]] e Wilbert Heeringa, ''Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Casteddu, 2005. * {{Limbas|it}}[[Roberto Bolognesi|Bolognesi, Roberto]], ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes * {{Limbas|en}}[[Roberto Bolognesi|Bolognesi, Roberto]] ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague: Holland Academic Graphics * Cardia, Amos, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra, 2006. * Cardia, Amos, ''Apedala dimòniu'', I sardi, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}[[Frantziscu Casula|Casula, Francesco]], ''La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola'', Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010. * {{Limbas|it}}[[Frantziscu Casula|Casula, Francesco]], ''Breve storia della scrittura in Sardegna'', EDES, Casteddu, 1978. * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I|editzione=1|data=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-96778-61-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II|editzione=1|data=2013|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-6791-018-2}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=La Storia di Sardegna|annu=1994|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|cid=harv|isbn=978-88-7138-084-1}} *Colomo, Salvatore (a cura di), ''Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu''. * {{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|wkautore=Giuseppe Corongiu|tìtulu=Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=88-7356-214-0}} *{{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|wkautore=Giuseppe Corongiu|tìtulu=A dies de oe. Annotos pro una limba sarda tzìvica e cuntemporànea|annu=2020|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|ISBN=978-88-7356-374-7}} * Farina, Luigi, ''Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu''. * Jones, Michael Allan, ''Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax)'', Condaghes, Casteddu, 2003. * Lepori, Antonio, ''Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli'', CUEC, Casteddu, 1980. * {{Limbas|it}}Lepori, Antonio, ''Zibaldone campidanese'', Castello, Casteddu, 1983. * Lepori, Antonio, ''Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius'', Castello, Casteddu, 1987. * Lepori, Antonio, ''Dizionario Italiano-Sardo Campidanese'', Castello, Casteddu, 1988. * Lepori, Antonio, ''Gramàtiga sarda po is campidanesus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2001. * Lepori, Antonio, ''Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2005. * {{Limbas|it}}Mameli, Francesco, ''Il logudorese e il gallurese'', Soter, [[Villanova Monteleone]], 1998. * {{Limbas|it}}Mario Argiolas, Roberto Serra. ''Limba lingua language : lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell'era della globalizzazione'', Casteddu: Cuec, 2001. * {{Limbas|de}}Mensching, Guido, ''Einführung in die sardische Sprache'', Romanistischer Verlag, Bonn, 1992. * {{Limbas|it}}[[Giuseppe Mercurio|Mercurio,Giuseppe]], ''S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi'', Ghedini, Milanu, 1997. *{{Tzita libru|nùmene=Alessandro|sambenadu=Mongili|tìtulu=Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna|data=2015|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|ISBN=978-88-7356-257-3|OCLC=981538755}} * {{Limbas|it}}Pili, Marcello, ''Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna'', La sfinge, Ariccia, 2004. * {{Limbas|it}}[[Michelangelo Pira|Pira, Michelangelo]], ''Sardegna tra due lingue'', Della Torre, Casteddu, 1984. * {{Limbas|it}}[[Massimo Pittau|Pittau, Massimo]], ''Grammatica del sardo-nuorese'', Patron, Bologna, 1972. * {{Limbas|it}}[[Massimo Pittau|Pittau, Massimo]], ''Grammatica della lingua sarda'', Delfino, Tàtari, 1991. * [[Massimo Pittau|Pittau, Massimo]], ''Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico'', Gasperini, Casteddu, 2000/2003. *Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu * {{Limbas|it}}Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in ''Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte'', a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp.&nbsp;175–206. * [[Antoninu Rubattu|Rubattu, Antonino]], ''Dizionario universale della lingua di Sardegna'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}[[Antoninu Rubattu|Rubattu, Antonino]], ''Sardo, italiano, sassarese, gallurese'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Grimaldi, Lucia, ''Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?'', 2010. *[[Shigeaki Sugeta|Sugeta, Shigeaki]], ''Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda'', Della Torre, Casteddu, 2000. *{{Limbas|it}}[[Shigeaki Sugeta|Sugeta, Shigeaki]], ''Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta'', 2010. * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|url=https://www.worldcat.org/oclc/77504100|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} * {{Limbas|it}}[[Heinz Jürgen Wolf|Wolf, Heinz Jürgen]], ''Toponomastica barbaricina'', Nùgoro, 1998. == Artìculos ligados == * [[Grammatica de su sardu|Grammàtica de su sardu nugoresu]] * [[Sardigna]] * [[Limbas de sa Sardigna]] * [[Limba nuraghesa|Limba protosarda]] * [[Nùmenes sardos]] * [[Sambenados sardos]] * [[Italianu porcheddinu]] * [[Limba polinomica|Limba polinòmica]] * [[Nouvelle vague literaria sarda|Nouvelle vague literària sarda]] * [[Limba Sarda Comuna]] === Grafias de sa limba sarda === * [[Sardu logudoresu]] * [[Sardu nugoresu]] *[[Sardu campidanesu]] * [[Sardu arborense (variedade de su sardu)|Sardu arborense]] * [[Mogoresu|Sardu mogoresu]] * [[Sulcitanu|Sardu sulcitanu]] === Limbas alloglotas de sa Sardigna === * [[Tataresu|Limba tataresa]] * [[Gaddhuresu|Limba gadduresa]] * [[Saligheresu|Dialetu aligheresu]] * [[Tabarchinu|Dialetu tabarchinu]] == Àteros progetos == * [[File:Wikisource-logo.svg|link=S:|19x19px|Collabora a Wikisource]] [https://it.wikisource.org/wiki/ Sa Wikisource italiana] tenet unos cantos cantos in '''[https://it.wikisource.org/wiki/:Categoria:Canti_della_Sardegna sardu]''' * [[File:Wikiquote-logo.svg|link=Q:|21x21px|Collabora a Wikiquote]] [https://it.wikiquote.org/wiki/ Sa Wikiquote italiana] tenet unos cantos dìcios in '''[https://it.wikiquote.org/wiki/Proverbi%20sardi sardu]''' * [[File:Wikibooks-logo.svg|link=B:|18x18px|Collabora a Wikibooks]] [https://it.wikibooks.org/wiki/ Sa Wikibooks italiana] tenet testos o manuales in subra de su '''[https://it.wikibooks.org/wiki/Sardo sardu]''' * [[File:Commons-logo.svg|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it|24x24px|Collabora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines o àteros documentos in subra de su '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Sardinian_language?uselang=sc sardu]</span>''' == Ligàmenes esternos == * [https://www.apertium.org/index.eng.html?dir=ita-srd#translation ''Apertium''. Tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu.] * [http://www.sardegnacultura.it/cds/cros-lsc/ ''CROS'' - Curretore regionale ortogràficu sardu in lìnia] * {{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67|tìtulu=Memòrias in limba sarda, intervistas registradas in sardu, e sutatituladas in sardu e italianu, registradas in biddas medas de sa Sardigna}} * {{Tzita web|http://www.formaparis.com|Situ Internet de s'Isportellu Limba Sarda de s'Universidade de Casteddu|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170506002759/http://www.formaparis.com/|urlmortu=eja}} * {{Tzita web|http://www.poesias.it|Ichnussa, sa biblioteca digitale de sa poesia sarda}} * {{Tzita web|http://www3.germanistik.uni-halle.de/prinz/sprachen/114.htm|Estratu de su Printzipeddu in sardu|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100706051654/http://www3.germanistik.uni-halle.de/prinz/sprachen/114.htm|urlmortu=eja}} === Cursos === {{Càstia fintzas|Agiudu:Materiale didàticu pro sa limba sarda}} * [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630002923/http://www.sassari.tv/cat_video.php?cat=6 |date=2019-06-30 }} * [http://www.sardegnacultura.it/cds/cd13/ Chistiona su sardu] * [[Grammatica de su sardu|Grammàtica de su sardu nugoresu (in sardu)]] * [http://it.wikibooks.org/wiki/Sardo Grammàtica e vocabolàriu de su sardu nugoresu (pro l'imparare dae s'italianu)] * [[wikibooks:Sardinian|Grammàtica e vocabolàriu de su sardu nugoresu (pro l'imparare dae s'inglesu)]] * [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammàtica de su sardu campidanesu] === Ditzionàrios === {{Càstia fintzas|Agiudu:Ditzionàrios de sa limba sarda}} * {{Tzita web|https://ditzionariu.nor-web.eu/it/|Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda - Dizionario sardo online|limba=sc, it, fr, en, de, es}} * Ditzionàriu universale de sa limba de Sardigna - Antoninu Rubattu (in alternativa a sa consultatzione in lìnia diais pòdere iscarrigare sos libros pro cussa non in lìnia: unu pro [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf sa prima parte A-L] e s'àteru pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf segunda parte M-Z]). **{{Tzita web|http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/|Italiano - Sardo|atzessu=22 martzu 2014}} ** [https://web.archive.org/web/20140322165544/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [https://web.archive.org/web/20140322165723/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [https://web.archive.org/web/20140322165816/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italianu ** In supra de sa botanica (prantas e àrbures) *** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P] *** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html In supra de s'itiologia (pisches)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html In supra de s'ornitologia (pugiònes)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html In supra de sa Zoologia (animales vàrios)] * {{Tzita web|1=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_87_20060720130619.pdf|2=Bocabolariu Sardu nugoresu-Italianu, Italiano-Sardo nuorese - Luigi Farina|atzessu=8 abrile 2012|dataarchìviu=2009-01-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090126155431/http://sardegnacultura.it/documenti/7_87_20060720130619.pdf|deadurl=eja}} * {{Tzita web|1=http://www.birraichnusa.it/utilities/dizionario.php|2=Dizionario sardo-italiano|atzessu=27 martzu 2010|dataarchìviu=2010-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100402185531/http://www.birraichnusa.it/utilities/dizionario.php|deadurl=eja}} * Vocabulàriu italianu-sardu (Giuanne Ispanu) - [[Sardegna Digital Library]] (originale, web.archive.org), editzione [http://www.sardegnadigitallibrary.it/documenti/17_59_20080717155055.pdf originale]{{Ligàmene interrùmpidu}} Casteddu 1852 * {{Tzita web|http://www.vocabolariudurgalesu.it/Index.htm|Vocabolariu durgalesu-italianu de Gonario Carta Brocca}} === Normativas === * [http://www.regione.sardegna.it/j/v/86?v=9&c=72&file=1997026 ''Legge regionale n. 26, del 15 ottobre 1997, "Promozione e valorizzazione della cultura e della lingua della Sardegna"'', Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna] * [http://www.regione.sardegna.it/j/v/2604?s=374982&v=2&c=93175&t=1&anno= ''Legge Regionale n. 22, del 3 luglio 2018, "Disciplina della politica linguistica regionale"'', Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna] * {{Tzita web|http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418160308.pdf|"Limba Sarda Comuna: Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta dell'Amministrazione regionale (pdf)}} * {{Tzita web|http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418155552.pdf|Deliberazione n. 16/14 del 18.04.2006 "Limba Sarda Comuna. Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell'Amministrazione regionale" (pdf)}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Limba sarda]] qmyapdm8y20316a79rtayrf3f7t5x3k Limba italiana 0 1058 177873 165429 2022-08-22T23:22:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''S'Italianu''' (''italiano'' [itaˈljaːno] o ''lingua italiana'' [ˈliŋɡwa itaˈljaːna]) est una [[Limbas romanzas|limba romanza]] de sa famiglia europea de is [[Limbas indo-europeas|limbas indoeuropeas]]. S'italianu derivat de su [[latinu]] volgare de s'[[Impèriu romanu|imperu romanu]] e, in paris a su [[Limba sarda|sardu]], est sa limba chi prus s'acostiat a issu. S'italianu est sa limba ufitziale in [[Itàlia]], In [[Isvìtzera]] (in ue est sa limba prìntzipale de su Ticino, is baddes Graubünden de Calanca, Mesolcina, Bregaglia e val Poschiavo<ref>{{Tzita web|url=https://www.forbes.com/sites/davekeating/2020/02/06/despite-brexit-english-remains-the-eus-most-spoken-language-by-far/|tìtulu=Despite Brexit, English Remains The EU's Most Spoken Language By Far|sambenadu=Keating|nùmene=Dave|situ=Forbes|limba=en|atzessu=7 freàrgiu 2020}}</ref>), [[Santu Marinu]] e sa [[tzitade de su Vaticanu]]. Tenit unu status de limba minoritaria in [[Ìstria]] ([[Croàtzia]] e [[Islovènia]]). Formalmente tenit status ufitziale in [[Albania]], [[Malta]], [[Mònaco|Mònacu]], [[Montenegro]] (Kotor) e [[Grèghia|Gretzia]] (Ìsulas Ionicas e de su Dodecanesu), e est cumprèndida in [[Còssiga|Còrsica]] (custu derivat de su fatu ca su [[Limba corsicana|Corsu]] tenit una relata strinta cun s'italianu) e Savoja. Fiat puru limba ufitziale in partes de su Nord-Africa ([[Lìbia]]) e [[Àfrica]] orientale ([[Eritrea]], [[Somàlia]] e [[Etiòpia]]), in ue galu est impreada in diferentes setores. S'italianu est faeddadu puru de meda comunidades emigradas in [[Istados Unidos de Amèrica|Amèrica]] e [[Australia|Austràlia]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ita|tìtulu=Ethnologue report for language code:ita (Italy) – Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version|limba=en|atzessu=2020-05-07|dataarchìviu=2011-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110729043245/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ita|urlmortu=eja}}</ref>. S'italianu est puru inclùdidu asuta is limbas s'atu costitutivu de is limbas de minoria in [[Bòsnia e Erzegòvina]] e in [[Romania]], mancari in custos Paisos s'italianu no est né una limba co-ufitziale né una limba amparada che minoria<ref>{{Tzita web|url=https://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/AboutCharter/LanguagesCovered.pdf|tìtulu="Languages covered by the European Charter for Regional or Minority Languages" (PDF).|limba=en}}</ref>. Meda faeddadores de s'italianu sunt bilingue in italinanu (in s'istandard o in is variedades regionales) e in is limbas regionales<ref>{{Tzita web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IT|tìtulu=Italy|data=19 freàrgiu 1999|limba=en|atzessu=22 santugaine 2015}}</ref>. S'italianu est una de is limbas prus difùndidas de s'[[Europa]], essende una de is limbas ufitziales de s'Organizatzione de sa seguresa e de sa cooperatzione in Europa e un ade is limbas de traballu de su Consigiu de Europa. Est sa secunda limba prus faeddada in s'[[Unione Europea]] cun 67 miliones de faeddadores (15% de sa populatzione de s'UE), e est faeddada comente secunda limba de 13.4 miliones de tzitadinos de s'UE (3%). Tenende contu de is faeddadores de s'italianu in Paiosos non UE (comnete s'[[Isvìtzera]],s' [[Albania]] e su [[Regnu Unidu]]) e is àteros cuntinentes, su nùmeru totale de faeddadores est prus o mancu de 85 miliones<ref>{{Tzita web|url=http://www2.le.ac.uk/departments/modern-languages/lal/languages%20at%20lal/italian|tìtulu=Italian — University of Leicester|limba=en}}</ref>. S'italianu est sa limba ufitziale de sa Santa Sede, chi serbit puru comente lingua franca in sa gerarchia ecclesiastica aici comente est sa limba ufitziale de s'Ordine soberanu de [[Malta]]. S'Italianu est connotu che limba de sa musica pro s'impreu suo sa terminologia musicale e in s'òpera. S'influentzia sua est difùndida puru in is artes e in su mercadu de is benes de lussu. S'Italianu est istadu adotadu de s'Istadu a pustis de s'unificatzione de s'[[Itàlia]], essende istadu prima una limba literaria basada a pitzus de sa faeddada toscana de is classes artas de sa sotziedade [[Firenze|fiorentina]]<ref>{{Tzita web|url=www.italian-language-study.com/italian-language/modern-italian.htm|tìtulu=Modern Italian|limba=en|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20091003014156/http://www.italian-language-study.com/italian-language/modern-italian.htm}}</ref>. S'isvilupu suo est istadu influentzadu puru de àteras limbas italianas e in misura minore de is [[limbas germànicas]] de is invasores a pustis sa rura de s'[[Impèriu romanu de Otzidente|imperu romanu de otzidente]]. S'incorporatzione de faeddos cultos de su [[Limba latina|latinu]] est un'àtera frma de prestitu lessicale atressu s'influentzia de sa limba iscrita, de sa terminologia iscientifica e de su latinu eclesiasticu. Atessu su [[Edade mèdia|mesuevu]] e su primu [[Edade moderna|pèriodu modernu]] meda literados italianos fiant literados in latinu purue aici issos ant adotadu meda faeddos in is iscritos issoro e mancari cando faeddaiant puru in italianu. s vocales suas sunt is secundas prus a su costadu de su latinu a pustis de su [[Limba sarda|sardu]] <ref>Càstia {{Limbas|en}} [[:en:Classification_of_Romance_languages|''Italica'' 1950: 46]] (cf. [https://books.google.com/books?id=M0sbAAAAIAAJ&q=%22Demonstrates+a+comparative+statistical+method%22] and [https://books.google.com/books?id=M0sbAAAAIAAJ&q=%22there+is+a+maximum+of+77+change+points%22]): "Pei, Mario A. "A New Methodology for Romance Classification." Word, v, 2 (Aug. 1949), 135–146. Demonstrates a comparative statistical method for determining the extent of change from the Latin for the free and checked stressed vowels of French, Spanish, Italian, Portuguese, Rumanian, Old Provençal, and Logudorese Sardinian. By assigning 3½ change points per vowel (with 2 points for diphthongization, 1 point for modification in vowel quantity, ½ point for changes due to nasalization, palatalization or umlaut, and −½ point for failure to effect a normal change), there is a maximum of 77 change points for free and checked stressed vowel sounds (11×2×3½=77). According to this system (illustrated by seven charts at the end of the article), the percentage of change is greatest in French (44%) and least in Italian (12%) and Sardinian (8%). Prof. Pei suggests that this statistical method be extended not only to all other phonological but also to all morphological and syntactical, phenomena.".</ref><ref>Càstia {{Limbas|en}} [[:en:Classification_of_Romance_languages|Koutna ''et al.'' (1990: 294)]]: "In the late forties and in the fifties some new proposals for classification of the Romance languages appeared. A statistical method attempting to evaluate the evidence quantitatively was developed in order to provide not only a classification but at the same time a measure of the divergence among the languages. The earliest attempt was made in 1949 by Mario Pei (1901–1978), who measured the divergence of seven modern Romance languages from Classical Latin, taking as his criterion the evolution of stressed vowels. Pei's results do not show the degree of contemporary divergence among the languages from each other but only the divergence of each one from Classical Latin. The closest language turned out to be Sardinian with 8% of change. Then followed Italian — 12%; Spanish — 20%; Romanian — 23,5%; Provençal — 25%; Portuguese — 31%; French — 44%."</ref>.Comente in meda limbas romanzas s'atzentu est peculiare e a s'imbesse de àteras [[Limbas romanzas|limbas neolatinas]] s'italianu mantenit sa diferentzia intra vocales curtzas e longas. Belle totu is faeddos e is sillabas in italianu acabbant cun vocales puras, fatore ca portat a impreare is faeddos italianos in sa poesia cun fatzilidade manna. S'italianu tenet unu sistema de vocales cun 7 sonos ('e' e 'o' tenint sonos mesubascios e mesuartos); su latinu clàssicu nde teniat 10, 5 curtzas e 5 longas. == Storia == === Orìgines === Trassintru su mesuevu,sa limba iscrita in Europa fiat su latinu mancari sa majoria de is persones fiant analfabetas e isceti una minoria fiat esperta in sa limba.In sa penisula italiana aici comente in totu Europa sa majoria de sa gente chistionaiat una limba vernaculare locale. Custos dialetos si sunt evolvidos de su latinu volgare in su corsu de is sèculos a manera ispontanea chentza istandard o imparos. custos no sunt in nisciunus sensu dialetos de s'italinanu istandard ca imbetzes aiat cumintzadu a si evolvere propriu comente unu de cussos dialetos locales, ma sunt limbas sorres de s'italianu. Sa mutua intelligibilidade intra s'italianu e custos dialetos variat meda propriu comente intra s'italianu e is àteras limbas romanzas in generale. Is limbas romanzas de s'italia podent diferire a manera manna puru in totu is livellos (fonologia, morfologia,sintassi, lèssicu, pragmatica) e sunt classificados tipologicamente comente limbas diferentes[<ref>{{Tzita libru|tìtulu=f Lepschy, Anna Laura; Lepschy, Giulio C. (1988). The Italian language today (2nd ed.). New York: New Amsterdam. pp. 13, 22, 19–20, 21, 35, 37. ISBN 978-0-941533-22-5. OCLC 17650220.}}</ref>][<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Andreose, Alvise; Renzi, Lorenzo (2013), "Geography and distribution of the Romance Languages in Europe", in Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (eds.), The Cambridge History of the Romance Languages, Vol. 2, Contexts, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 302–308}}</ref>]. S'istandard italianu tenit un'origine literaria e poetica de is iscritores tiuscanos de su de doighi sèculu, e mancari su coro de sa grammàtica e de su lèssicu sunt basicamente is matessi de cussos impreados a Firentze in su de treighi sèculu[<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/storia-della-lingua_(Enciiopedia_dell'Italiano)/|tìtulu=Vittorio Coletti (2011). Storia della lingua. Istituto della Enciclopedia italiana. ISBN 9788812000487. Retrieved 10 October 2015. L’italiano di oggi ha ancora in gran parte la stessa grammatica e usa ancora lo stesso lessico del fiorentino letterario del Trecento.}}</ref>] s'istandard modernu de sa limba est istadu fraigadu de eventos retzentes. Comuncas su latinu vernaculare che limba faeddada in sa peninsula tenet un'istòria longa meda. Difatis is primos testos chi nos sunt arribados ca podent de seguru èssre mutidos vernaculares (est a nàrrere distintos de su latinu volgare) sunt formas legales connotas comente Placiti Cassinesi de sa provìntiìzia de Benevento ca arribant de su 960–963, mancari s'indevingiu Veronese, nde benit meda proabilmente de su de oteo o s'inghitzu de su de noe sèculu cuntenit una forma de vulgare latinu ca podet èssre bitu che unu primu tipu de dialetu vernaculare italianu[<ref>{{Tzita web|url=http://www.italian-language.biz/italian/history.asp|tìtulu=^ "History of the Italian language". Italian-language.biz. Archived from the original on 3 September 2006. Retrieved 24 September 2006.|atzessu=7 May 2020|dataarchìviu=3 September 2006|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060903094736/http://www.italian-language.biz/italian/history.asp|urlmortu=eja}}</ref>]. Sa limba chi at a èssere cunsiderada comente italiana si fiat isvilupada in sa Tuscana tzentrale e est istada pro sa primu borta formalizada a s'inghitzu de su de batordighi sèculu atressu su traballu de s'iscritore toscanu Dante Alighieri, iscritu in sa limba nativa sua fiorentina. Is poemas èpicos de Dante, connotos colletivamente comente sa ''Commedia, a sa cale a pustis su'iscritore Tuscanu Giovanni Bocaccio aiat postu su tìtulu de Divina'' fiat lèghidu apetotu in sa penìsula e est diventadu s'istandard canònicuu ca totu is italianos istruidos podiant cumprèndere. Dante est como creditadu comente s'istandardizadore de sa limba italiana. In annanta a s'espositzione guadangiada, su dialetu fiorentinu aiat guadangiadu prestigiu gràtzias a su balore polìticu e culturale de Firentze a su tempus e su fatu ca linguisticamente fiat unu pnte intra is dialetos setentrinales e cussos meridionales[<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Lepschy, Anna Laura; Lepschy, Giulio C. (1988). The Italian language today (2nd ed.). New York: New Amsterdam. pp. 13, 22, 19–20, 21, 35, 37. ISBN 978-0-941533-22-5. OCLC 17650220.}}</ref>]. aici su dialetu de Firentze est diventadu sa base pro sa limba ufitziale de s'Italia. S'italianu est istadu adotadu progressivamente comente limba ufitziale de meda de si istados italianos antitzipende s'unificatzione e a bellu a bellu pighende su postu de su latinu puru cando sunt istados dominados de potentzias furisteras (comente s'Ispagna in su regnu de napoli o s'Austria in su lombardu-venetu), ,mancari is massas ant sighidu a chistionare sa limba vernaculare issoro.S'italianu fiat puru una de is meda limbas reconnotas de s'imperu austro-ungaricu. S'Italia belle semper at tentu unu dialetu distintivu pro ogni tzitade ca is tzitades fiant pensadas francu eventos retzentes che tzitade istados. Cussos dialetos immoi ant influentzadu s'italianu cun meda carateristicas produtzende is italianos regionales. Is diferentzias prus mannas intra u'italianu de roma e cussu de Milanu sunt pro esempru sunt is geminatziones de is cunsonantes initziales e sa pronuntzia de is "e" atzentadas, e de is "s" in calincunu casu: e.g. ''va bene'' "andat bene" est pronuntziadu [vabˈbɛːne] de unu Romanu (e de cale si siat italinau ca faeddat s'istandard), [vaˈbeːne] de unu Milanesu (e de cale si siat faeddadore in ue su dialetu nativu istat in susu de sa Linia La Spezia–Rimini); ''a casa'' "a domo" est [akˈkaːsa] pro unu romanu, [akˈkaːsa] o [akˈkaːza] pro s'istandard, [aˈkaːza] pro unu milanesu o in generale de su nord[<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_language#CITEREFBerloco2018|tìtulu=Berloco 2018.}}</ref>]. A s'imbesse de is limbas Gallo-Italicas de su nord-Italia, s'italo-dalmata Napolitanu e is dialetos correlados sunt abbarrados a foras de s'influentzia franco-otzitana introdusidos in nord italia de is poetas franco-proventzales in su mesuevu, ma a pustis sa cunchista normanna de su sud-Italia, sa Sitzilia est diventada sa primu terra italian a adotare sa metrica lirica ( e is faeddos) in poesia.adopt Occitan lyric moods (and words) in poetry. Ma in su casu de is limbas italianas de su nord-Italia , is academicos donant conca a no sobravalutare is efetos istrangios a pitzus de s'isvilupu de is limbas. Su potere econòmicu e s'isvilupu relativamente avantzadu de sa Tuscana a su tempus (taru mesuevu) ant donadu importantzia a su toscano mancari su venetu est abbarradu comente limba de su commertziu e su genovesu est abbarradu che limba de su commèrtziu in totu su Mediterràneu. S'influentzia semper prus manna de Firentzedurante su perìodu de sa famiglia Medici, s'umanismu e su rinascimentu ant fatu de su daletu suo o prus chi no àteru de una versione rafinada de custu, unu istandard in is artes. == Riferimentos == [[Categoria:Limbas romanzas|Italianu]] [[Categoria:Itàlia]] ry1hd1eo3i1564l1h7698nxk4w7pj6l Limba frantzesa 0 1060 177872 176348 2022-08-22T23:19:25Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Limba |colore=#ABCDEF|fam6=Frantzesu|persones=267 milliones, de chie 79,6 nadios e 187,4 istràngios|tipologia=|fam1=[[Limbas indo-europeas]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam5=[[Limbas romanzas otzidentales|Romanzas otzidentales]]|regione=Faeddadu in paisos vàrios de [[Europa]], [[Amèrica]], [[Àfrica]] e [[Otzeània]]. Susentotus est limba mama in:<br> {{FRA}} <br />{{CAN}}<br />{{BEL}} <br />{{CHE}}<br />{{LUX}}<br />{{MCO}} <small>[[Francofonia|(e àteros...)]]</small>|iso1=fr|iso2=fre (B) / fra (T)|iso3=fra|sil=|didascalia=|codice=fra|estratu=Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.|mapa= |nùmene='''Frantzesu'''<br> <small>français</small>}} Su '''frantzesu''' (''le français'' /lə fʁɑ̃sɛ/ o ''la langue française'' /la lɑ̃ɡ fʁɑ̃sɛz/) est una [[Limbas romanzas|limba romanza]] chi benit de su [[Latinu vulgare|latinu faeddadu]]. Apartenet a su [[Limbas gallo-romanzas|grupu gallo-romanzu]] e est originàriu de su norte de sa [[Frantza]] atuale. Si faeddat comente [[Limba mama|prima limba]] in [[Europa]] ([[Frantza]], [[Bèlgiu]], [[Isvìtzera]], [[Mònaco|Mònacu]] e [[Lussemburgu]]) e fintzas in [[Amèrica]] in [[Canada|Canadà]] ([[Québec]], [[Nou Brunswick|Nou-Brunswick]]). Est annotamala faeddadu in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] ([[Limba frantzesa cajun|frantzesu cajun]] e [[Dialetu frantzesu acadianu|frantzesu acadianu]]), [[Haiti]] (cun su [[Limba crèola|crèolu]]), e numerosos istados de su mundu, massimamente in [[Àfrica]]. Segundu istimaduras de s'[[Organisation Internationale de la Francophonie]] (fundadas subra projetziones demogràficas de is [[ONU|Natziones Unidas]]), durante su [[sèculu XXI]] su frantzesu s'at a fàghere sa de tres limbas cun nùmeru majore de faeddatores in su mundu, mescamente pro sa crèschida de sa populatzione de is paisos africanos francòfonos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.francophonie.org/IMG/pdf/oif_synthese_espagnol_001-024.pdf|tìtulu=La lengua francesa en el mundo|limba=ispagnolu|atzessu=2022-02-20|dataarchìviu=2017-02-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170215123813/http://www.francophonie.org/IMG/pdf/oif_synthese_espagnol_001-024.pdf|urlmortu=eja}}</ref> S'[[Organisation internationale de la francophonie]] càrculat chi ddoe fiant unos 300 millones<ref>{{Tzita web|url=https://www.ethnologue.com/language/fra|tìtulu=French|limba=inglesu}}</ref> (235 milliones usu cotidianu)<ref>{{Tzita web|url=http://www.francophonie.org/IMG/pdf/oif_synthese_espagnol_001-024.pdf|tìtulu=La lengua francesa en el mundo|limba=ispagnolu|atzessu=2022-02-20|dataarchìviu=2017-02-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170215123813/http://www.francophonie.org/IMG/pdf/oif_synthese_espagnol_001-024.pdf|urlmortu=eja}}</ref> de francòfonos in su mundu in s'annu [[2018]], de is cales unos 72 milliones faeddatores partziales.​ Est sa de chimbe limbas prus faeddadas de su mundu (sa de noe pro faeddatores nadios) e sa segunda limba in is relatziones internatzionales pro su nùmeru de paisos chi dda impreant comente [[limba ufitziale]] e/o de comunicatzione e pro su nùmeru de organizatziones internatzionales chi dda impreant a limba de traballu, comente podent èssere s'Organisation International de la Francophonie, s'[[Unione Europea]], is [[Natziones Unidas]], su [[Comitadu Olìmpicu Internatzionale]], etz. == Isparghidura geogràfica == {{Colonne|100%}} ; ''Paisos de limba mama frantzesa:'' *''Europa'' **{{FRA}} **{{LUX}}<ref>coufitziale cun su [[limba tedesca|tedescu]] e su [[limba lussemburghesa|lussemburghesu]]</ref> **{{MCO}} **{{BEL}}<br> ***[[File:Armoiries de la Wallonie.svg|20px]] [[Vallònia]] **{{CHE}} ***[[Isvìtzera romanda]] ** {{ITA}}<br> *** [[File:Flag of Valle d'Aosta.svg|20px]] [[Badde de Aosta]] ** {{GBR}}<br> ***[[File:Flag of Jersey.svg|20px]] [[Ìsulas de su Canale]] *''Amèrica'' ** [[File:Flag of Canada.svg|20px]] [[Cànada]] *** [[File:Flag of Quebec.svg|20px]] [[Québec]] *** [[File:Flag of New Brunswick.svg|20px]] [[Nou Brunswick]] ** [[File:Flag of Haiti.svg|20px]] [[Haiti]] ** [[File:Flag of Dominica.svg|20px]] [[Dominica]] ** [[File:Flag of Saint Lucia.svg|20px]] [[Saint Lucia]] ** [[File:Flag of France.svg|20px]] '''[[Dipartimentos e regiones ultramarinos de Frantza|Frantza ultramarina]]''' *** [[File:Snake Flag of Martinique.svg|20px]] [[Martinica]] *** [[File:Coat of arms of Guadeloupe.svg|20px]] [[Guadalupa]] *** [[File:St Martin Coat.png|20px]] [[Saint-Martin (Frantza)|Saint-Martin]] *** [[File:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|20px]] [[Saint-Barthélemy (Antillas)|Saint-Barthélemy]] *** [[File:Drapeau de la Guyane.svg|20px]] [[Gujana Frantzesa]] *** [[File:Flag of Saint-Pierre and Miquelon.svg|20px]] [[Saint-Pierre e Miquelon]] ** '''{{USA}}''' *** [[File:Flag of Louisiana.svg|20px]] [[Louisiana]] *** [[File:Flag of Maine.svg|20px]] [[Maine]] *** [[File:Flag of New Hampshire.svg|20px]] [[New Hampshire]] *''Àfrica'' ** '''{{COM}}''' ** '''{{MUS}}''' ** '''{{SYC}}''' ** [[File:Flag of France.svg|20px]] '''[[Dipartimentos e regiones ultramarinos de Frantza|Frantza ultramarina]]''' *** [[File:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] [[Mayotte]] *** [[File:Armoiries Réunion.svg|20px]] [[Reunione (ìsula)|Réunion]] *''Otzeània'' ** [[File:Flag of France.svg|20px]] '''[[Dipartimentos e regiones ultramarinos de Frantza|Frantza ultramarina]]''' *** [[File:Flag of French Polynesia.svg|20px]] [[Polinèsia Frantzesa]] *** [[File:Flag of Wallis and Futuna.svg|20px]] [[Wallis e Futuna]] *** [[File:Flag of New Caledonia.svg|20px]] [[Noa Caledònia]] {{Colonne spezza}} ; Paisos in ue su frantzesu est limba de imparu obligatòria o limba amministrativa: *''Europa'' ** '''{{AND}}''' *''Àfrica'' ** '''{{DZA}}''' ** '''{{MAR}}''' ** '''[[File:Flag of Mauritania.svg|20px]] [[Mauritània]]''' ** '''{{TUN}}''' *''Àsia'' ** '''{{LAO}}''' ; Paisos in ue su frantzesu est limba de cultura primàrgia: * '''{{EGY}}''' * '''{{ISR}}''' * '''{{ROU}}''' * '''{{USA}}''' * '''{{KHM}}''' * '''{{VNM}}''' [[File:Map-Francophone World.svg|thumb|right|300px|'''Ispainadura de sa limba frantzesa in su mundu''' '''''Legenda:'''''<br> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#0000CD; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;Regiones in ue su frantesu est limba mama </div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#1E90FF; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;Regiones in ue su frantzesu est limba ufitziale ma non limba mama de sa majoria de sa populatzione</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#ABCDEF; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;Regiones in ue su frantzesu est limba segunda</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#66FF00; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;Regiones in ue su frantzesu est limba de minoria</div>]] {{Colonne fine}} ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:French language|Limba frantzesa}} [[Categoria:Limbas romanzas]] igair5ezx0wy9ytsvt0fy1rex9l72ld Nùgoro 0 1063 177910 176367 2022-08-23T01:20:39Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}[[File:Nuoro complete.jpg|thumb|left|Nùgoro]] {{Bidda|nòmene comune = Nùgoro |imàzine = Nùgoro-Istemma.png |nòmene ufitziale = Nuoro |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Nùgoro |sigla provìntzia = NU |ladiore = 40° 19' |longhiore = 9° 20' |artiore = 550 |tirada = 192,27 |populamentu = 36.678 |densidade = 190,76 |apendìtzios = Lollove |comunes lacanantes = [[Benetuti]] (SS), [[Otzana]], [[Durgali]], [[Mamujada]], [[Ulìana]], [[Orane]], [[Orgòsolo]], [[Orune]] |cap = 08100 |prefissu = 0784 |istat = 091051 |fiscale = F979 |nòmene bividores = Nugoresos |nòmene patronu = Nostra Segnora de su Nibe |die patronu = 5 Agustu |zassu = [http://www.comune.nuoro.it] }} '''Nùgoro''' est sa sea de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] e est su tzentru prus mannu de sa Barbàgia de Nùgoro, in sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Sardigna]]. Posta a sos pees de su Monte [[Orthobene|Ortobene]], in unu tacu de granitu a unos 600 m.s.m., Nùgoro est crèschida comente tzentru amministrativu a cumintzare dae sa segunda metade de s'800. Inoghe sunt nàschidos [[Grazia Deledda|Gràtzia Deledda]], iscritora, binchidora de su prèmiu [[Nobel]] pro sa Literadura in su [[1926]], [[Salvatore Satta]], autore de "Il Giorno del Giudizio" e [[Frantziscu Ciusa]], iscultore chi at fatu s'òpera "La madre dell'ucciso" fentomada bene puru a sa "Biennale di Venezia". == Su nùmene == De su nùmene de sa bidda s’agatat su primu iscritu in su Condaghe de Santu Nigola de Truddas e in su de Santu Micheli de Salvenor cun sa forma de ''Nugor''. A pustis est mentovadu in su ''Codex Diplomaticus Sardiniae'' e in su ''Rationes Decimarum ltaliae'' comente ''Nuor'' e in su Chorographia Sardiniae comente Nuoro. S’etimologia de sa paràula no est crara. Segundu [[Massimo Pittau|M. Pittau]] est topònimu sardianu o nuràgicu cun base latina: lat. Nuce(m) + su sufissu plurale nuràgicu or(o); segundu V. Tetti benit dae su sardu nughe, nughedu. Segundu [[Frantziscu Tzèsare Casula|F.C. Casula]] benit dae su radicale nur, chi est collegadu a sa paràula nuraghe. Su radicale nur- s’agatat fintzas in s’iscritzione de s'època romana (FIN...NUR...) subra de una làbida posta in sa làcana intre Nùgoro e [[Oroteddi]]. == Su sartu == Sa tzitade de Nùgoro est su cabo de logu de sa provìntzia. Est collocada in una serra de granitu, inghiriada dae baddes e montes, a 532 metros de artària. Est a pees de su Monte Ortobene, artu 955 metros, ricu de buscos, funtanas e monumentos archeològicos. Su tempus est temperadu fritu cun temperaduras mèdias de 13°-14° in s’arcu de s'annu e puntas suta de su zero in s’ierru e subra sos 30° in s’istiu. Prus de su mesu de su territòriu de sa Comuna de Nùgoro est ocupadu dae pàsculos, su tres-unu dae buscos e su restu dae terrinos de semenare e colturas linnosas. == Sa cultura == Sa tzitade de Nùgoro est unu puntu de riferimentu importante pro sa cultura de totu sa Sardigna. Sa [[limba sarda]] est galu faeddada e impreada a fitianu. In su campu de sa mùsica est forte sa polifonia traditzionale de su càntigu a tenore e de sa versione prus moderna de sos coros polifònicos, su cantu a chiterra, sas garas de poesia a bolu e sos ballos. Sa literadura sarda est bene rapresentada dae medas poetas contemporàneos, iscritores, disegnadores de fumetos, tradutores, giornalistas, artistas e intelletuales modernos chi impreant su sardu iscritu e faeddadu pro sas óperas issoro. In tzitade medas sunt sos assòtzios culturales impignados in cada setore de sa cultura e de sa vida de sa comunidade. S'ambiente culturale nugoresu de primos de su Noighentos est istadu sa madrighe in ue si sunt formados e ant operadu intelletuales e artistas de importu siat nugoresos siat de sa provìntzia. [[Iscritore|Iscritores]], pintores, iscultores, [[Poete|poetas]] chi ant lassadu un'eredade manna a sa tzitade. A dies de oe puru, sa vida culturale est bia fintzas pro sa presèntzia de tzentros culturales comente a s'[[Istitutu superiore regionale etnogràficu|Istitutu Superiore Regionale Etnogràficu (I.S.R.E.)]], su [[Museu de Arte de sa Provìntzia de Nùgoro|Museu de Arte Nugoresu (M.A.N.)]], s'Assòtziu Lìbera Universidade Nugoresa (A.l.L.U.N.) su sistema bibliotecàriu "Sebastiano Satta", su [[Museu archeològicu natzionale de Nùgoro|Museu Archeològicu Natzionale]]. Àteras ainas culturales sunt su recùperu de su Mercadu Tzìvicu intro de su progetu de isvilupu de su Parcu Gràtzia Deledda", su recùperu de su Teatru Eliseo, su progetu "Sos itineràrios de sa cultura Pratzas de Janas", sa retza de "Percursos de Arte" chi tocat temas diferentes (pintura, iscultura, literadura, poesia, mùsica, teatru, fotografia, artesania e traditziones populares. == S'istòria == Sos sinnos prus antigos de sa presèntzia de s’òmine in su territòriu de Nùgoro sunt sas [[Domus de Janas|domos de gianas]] (bìrghines in [[Sardu nugoresu|nugoresu]]) de su de IV-III millènnios in antis de [[Gesùs|Cristu]], intre sa fine de su [[Neolìticu]] e su cumintzu de s’edade de sos metallos. Deghe sunt sas necròpolis ipogèicas in su sartu de sa tzitade e b'ant agatadu istrales de pedra e repertos de tzeràmica o de ossidiana. De ammentare est fintzas su [[menhir]] de Preda Longa. In su Monte Ortobene s’agatant domos preistòricas meda e percas, impreadas in su neolìticu. Sunt istados fintzas signalados sos restos de una bidda [[Sardigna prenuràgica|prenuràgica]] de su 2000 in antis de Cristu (apartenente a sa cultura de Bunnànnaru) chi est istèrrida a pees de su nuraghe de Tanca Manna, a curtzu a su rione de Su Nurache. Dae sa fine de s’[[Edade de su Ràmene|edade de su ràmene]] cumintzat sa [[Tziviltade nuraghesa|tzivilidade nuràgica]] e in su sartu de Nùgoro sas testimonias de custa edade sunt medas. Difatis si podent contare 32 [[Nuraghe|nuraghes]], 12 biddas nuràgicas, 12 [[Tumba de sos zigantes|tumbas de gigantes]] e 21 giassos de su neolìticu e de s'[[eneolìticu]]. Sos nuraghes coronant belle e totus sos montigros de sa tzitade e bortas medas sunt a intro de s’intessidura de sos bighinados (nuraghe Tanca Manna, Ugolio, Biscollai) o in sas periferias (Corte, Tigologoe, Tèrtilo, Tres Nuraghes, Gabotele). De s’[[Istòria de Sardigna fenìtziu-pùnica|edade Pùnica e Cartaginesa]] b’at testimonias de tzeràmicas pùnicas agatadas intro de domos retangulares a curtzu a su nuraghe Noddule. Pro cantu pertocat s’[[Sardigna e Còrsica|època romana]], ischimus chi in edade imperiale b’aiat duas istradas chi rugraiant su territòriu de Nùgoro. Una chi collegaiat [[Casteddu]] cun [[Terranoa]] e s’àtera [[Orosei]] cun [[Macumere]] e [[Bosa]]. Sa prima, connota comente ''Alio itinere Ulbia Karalis'', colaiat, segundu A. Mereu, in Su Grùmene e in Corte, in sartu de Nùgoro. A pustis de sa derruta de s’[[Impèriu romanu|imperu romanu]] sa Sardigna connoschet su [[Istòria de Sardigna vàndala|domìniu de sos vàndalos]] chi però non lassant sinnos in sa parte interna de s’ìsula. De su perìodu de su [[Istòria de Sardigna bizantina|domìniu bizantinu]], chi est duradu bator sèculos, sunt pagos sos repertos archeològicos àpidos in Nùgoro. In su 1975 in carrera Ballero s’est àpida una tumba colletiva de sordados bizantinos mortos in batalla in su VI-VII sèculu. In intro b’aiat lantzas e àteras ainas chi dimustrant sa presèntzia bizantina in su logu. Intre sa fine de s’imperu bizantinu e su cumintzu de sas bardanas de sos [[àrabos]] in su Mediterràneu, cara a s’Annu Milli, naschent sos bator [[Giuigados sardos]]: [[Judicadu de Càlaris|Càlaris]], [[Judicadu de Arbaree|Arborea]], [[Judicadu de Gaddura|Gaddura]] e [[Judicadu de Torres|Torres]]. Sa bidda de Nùgoro faghiat parte a su de Turres ma a metade de su de XIII sèculos colat a su Giuigadu de Arborea. Su territòriu de su Giuigadu-rennu fiat partzidu in curadorias. Nùgoro fiat in sa curadoria de Dore paris cun [[Orgòsolo]], Locoe, [[Sarule]], [[Orane]], [[Onieri]], [[Oroteddi]] e [[Otzana]] chi fiat finas sa sea de su pìscamu. In su 1297 su Paba Bonifàtziu su de VIII istituit su [[Rennu de Sardigna|Rennu de Sardigna e Còrsica]] e l'assignat pro fèudu a su re de Aragona Giagu II. A pustis de s’invasione aragonesa sa Sardigna connoschet su [[feudalèsimu]]. De [[Istòria de Sardigna aragonesa|custu tempus]] pagas sunt sas informatziones chi tenimus subra de sa tzitade. Intre su Treghentos e su Batorghentos est una bidda de milli abitantes connota comente ''Nugor'' e, a su chi narant sos istòricos, resurtat dae s’unione de duos trighìngios: Santu Pedru e Sèuna. Sa bidda faghet parte a su fèudu de Don Pietro Maça de Lizana y Rocafull dae su 1499 a su 1543. A pustis, in su 1548 passat a Don Raimondo Ladron. In su 1573 intrat in poderiu de su fèudu Don Francesco de Portugal y Borja e dae issu a sa sorre Anna chi otenet dae su re de Ispagna de costituire su Marchesadu de Orane cumpostu dae sas biddas de [[Orane]], Nùgoro e [[Bitzi]], in su 1616. Istantu sa bidda creschet e in su Seschentos si contant 15 crèsias urbanas, 7 de periferia e 9 foranas. S’economia est fundada subra de su pastoriu e de sa massaria ma b’at finas maistros e cummertziantes e cumbentos de padres de diversos òrdines. A sa fine de su Seschentos sas pestes e sas tassas tropu artas rallentant s’isvilupu ma mancari gasi, cara a sa fine de su sèculu, Nùgoro est sa bidda prus manna de totus sas zonas a fùrriu. In su 1720 su Rennu de Sardigna intrat in manos de Vitòriu Amedeu II de Savoja chi aunit s'ìsula cun sos àteros possedimentos suos comente a su Printzipadu de Piemonte, sos Ducados de Savoja, su de Aosta e àteros. Su domìniu de sos [[Savojas]] sighit in sas istigas de sos ispagnolos e in su 1820 su re de Sardigna Vitòriu Manuelle I faghet su pregone de sas cresuras in ue autorizat chie si siat a serrare a muru o a cresura sas terras, fintzas cussas chi fiant, pro traditzione antiga, de propiedade de totus, introduende in custu modu sa propiedade privada. Custa e àteras leges pregonadas dae su re in sos annos in fatu batint sos [[Populu sardu|sardos]] a su puntu de si bortare ma sas protestas sunt reprimidas cun arrestos e impicos chene protzessu. Nemmancu s’intrada in su [[Regnu de Itàlia]] in su 1861 faghet cambiare sas cosas in Sardigna. In Nùgoro in su 1868 s’ammentat s’[[Su Connotu|arrempellu de Su Connotu]] in ue un'abbolotu sutzedet pro un’atu de s’amministratzione Comunale chi intregat a privados una parte de sos pàsculos de s’ Ortobene chi fiant de totu sa comunidade. Sa gente s’arrepellat e nche andat a sa Domo de sa Comuna e la òcupat, brusiende sos documentos de còmpora e bèndida de sos terrinos e domandende de torrare a su sistema de gestione de sa terra comente fiat in antis, a su connotu. In su 1779 Nùgoro divenit sea de pìscamu e diòtzesi, dae su 1807 est sa sea de su Tribunale de Prefetura, in su 1836 divenit tzitade e in su 1848 Divisione Amministrativa de Prefetura, finas si in su 1859 su guvernu la torrat a suta prefetura. In su 1853, pro voluntade de su pìscamu Munsennore Bua, benit cumpletada sa Catedrale de Santa Maria de su Nibe, fraigada a istile neoclàssicu. Dae sa metade de s’otighentos Nùgoro si isvilupat semper prus comente tzentru amministrativu. In su Noighentos, creschende sos postos de traballu in s’amministratzione e in sos servìtzios, cumintzant a andare a istare a sa tzitade finas gente de sas biddas a curtzu e in mesu a custos b’at finas carchi artista. Cumintzat in custu perìodu su movimentu culturale chi at a animare avanguàrdia artìstica sarda. Si faghent a connòschere finas in continente sas òperas de Gràtzia Deledda, de sos pintores e de sos poetas. Famadas pro sa finesa sas isculturas de Frantziscu Ciusa. Nùgoro divenit unu tzentru culturale de primore. Sa gherra italo-turca e mesches sa [[Prima gherra mundiale|I gherra mundiale]] messant a mìgias e mìgias sos giòvanos sordados sardos e Nùgoro puru pagat unu tributu artu. Sos annos intre sas duas gherras mundiales sunt animados dae una cussèntzia sotziale noa in sa tzitade comente in totu s’ìsula ma s’economia est ancora in crisi pro more de sa gherra. Suta su fascismu, in su 1927, Nùgoro divenit cabu-de-logu de provìntzia. In su 1931 contat 9.000 abitantes e sighit a crèschere isterrende·si a fùrriu de sos bighinados de Santu Predu, Sèuna e Santa Maria. Sos àteros bighinados sunt S’Ispina Santa, Irillai, Santu Càralu, Su Serbadore, Corte de susu, Santa Ruche, Sete Fochiles, Fossu Loroddu, Su Càrmine e Lollobeddu. A pustis de sa [[Segunda gherra mundiale|II Gherra Mundiale]] sos abitantes de Nùgoro aumentant in presse. In giru de 20 annos su nùmeru de sos residentes nche pigat dae 16.949 de su 1951 a 31.033 de su 1971. Costos sunt sos annos de s’industrializatzione de su su tzentru Sardigna cun sas fàbricas de [[Otzana]], sos annos de su Pranu de rinàschida istudiadu dae su Guvernu italianu e de sa delusione pro su fallimentu de su pianu matessi. In Nùgoro, sea amministrativa, sunt annos de manifestatziones in pratza, a bortas violentas, chi espressant su discuntentu de partes meda de sa populatzione. Dae su 1971 sa crèschida de sa tzitade rallentat e nch’arribat a su màssimu in su 1991 cun 37.527 abitantes. A pustis, pro more de s’emigratzione de sos giòvanos e de sas pagas nàschidas, su nùmeru de sos residentes est minimende cada annu. S’ùrtimu datu de su 2012 est de 36.379 abitantes. == S'economia == Su balore agiuntu produidu in su sistema locale de su traballu de Nùgoro derivat pro s'86,8% dae su setore tertziàriu, pro su 10,5% dae s'indùstria e petzi pro su 2,7 dae s'agricultura. Custu est ca, sende Nùgoro cabu-de-logu, est sea de sas atividades amministrativas tzentrales de sa Provìntzia (ufìtzios, ispidales, iscolas,bibliotecas, museos, bancas). Sas impresas sunt prus che àteru minores e sos setores prus importantes sunt su cummèrtziu cun su 38% e sos àteros servìtzios cun su 40%. S'indùstria e sas aziendas artesanas sunt collocadas in sa zona atretzada de Pradu cun prus de dughentas impresas. == Persones de importu == * Ànghelu Conquedda: nàschidu a sa fine de su 1600, est devènnidu professore de fìsica isperimentale in Casteddu. De sas òperas suas prus de importu s'ammentat un'istùdiu subra sa chistione chi sa luna esseret abitada. * [[Gràtzia Deledda]] (1871-1936): Nobel pro sa literadura in su 1927, a pustis de sas iscolas elementares at sighidu sa formatzione comente autodidata. At publicadu carchi romanzu in rivistas feminiles posca si nche est tramudada a Roma. Sos temas de sa produtzione literària manna sua, sunt ligados mesches a sa Sardigna, a sas traditziones e a sas costumàntzias, a sa gente [[Barbàgia|barbaritzina]], a sas festas, a sa maja, a su de manigare, a sos animales e a sos paesàgios chi descriet cun passione. De sas òperas prus famadas ammentamus ''Canne al vento'', ''Marianna Sirca'', ''L'edera'', ''Elias Portolu'', ''Cosima''. * [[Bustianu Satta]] (1867-1914): At coladu belle e totu sa vida in sa tzitade sua faghende s'avocadu. Sas òperas suas sunt ligadas a sos temas de sa terra nadia, de sa vida in Barbàgia e a sos problemas sotziales de su tempus e de su logu suo. Satta s'apentaiat fintzas cun sa pintura e at lassadu paritzos cuadros e disegnos de giudu. Sas mègius poesias sunt regortas in ''Canti del salto e della tanca'' e in ''Canti Barbaricini''. * [[Antoni Ballero]] (1864-1932): aiat fatu loa in su 1894 comente iscritore (''Don Zua'' e su contu ''Vergini bionde'') ma est connotu mesches pro sas òperas de pintura. Fiat autodidata e s'est formadu biagende e bisitende sos museos in sas tzitades italianas prus de importu. Impreaiat sa tècnica impressionista e li praghiat a pintare prus che àteru paesàgios e iscenas de costumàntzias chi afigurant calicuna de sas traditziones tìpicas de sas zonas internas de s'ìsula (''Sa ria'', ''La benedizione dei campi''). Sas òperas suas si podent ammirare in su [[Museu de Arte de sa Provìntzia de Nùgoro|M.A.N.]] * [[Frantziscu Ciusa]] (1883-1949): est reconnotu dae totus comente s'iscultore sardu prus mannu de su Noighentos. At istudiadu a primu in Nùgoro e posca at frecuentadu s'Acadèmia de sas Bellas Artes in [[Firenze|Firentze]]. In su 1907 at leadu parte a sa Biennale de Venètzia cun s'iscultura ''La madre dell'ucciso'' balangende·si fama internatzionale. Sas òperas prus de importu sunt ''La filatrice'', ''Il pane'', ''Il frombolare'', ''Il cainita''. * [[Paskedda Zau|Paschedda Zau]], populana, at ghiadu su [[Su Connottu|motu de su Connotu]] * [[Salvatore Satta|Bobore Satta]], giurista e iscritore. * [[Giovanni Ciusa Romagna|Jubanne Ciusa Romagna]], pintore. * [[Maria Giacobbe]], iscritora. * [[Franco Oppo]], musitzista cumponidore. * [[Gavino Murgia|Bainzu Mùrgia]], sassofonista jazz, cantante. *[[Jubanne Piga]], poeta e iscritore. *[[Mariantonietta Piga]], giornalista e tradutora. *[[Gino Frogheri]], pintore. == Lollobe == Dae su 1857 est fratzione de Nùgoro e nch’est a 15 km dae su cabu-de-logu. Si bi podet arribare o dae su caminu betzu chi nch’essit dae carrera de Lollobe in Nùgoro colende dae sa badde de Lòcula, si nono dae sa 131 bis essende·nche in s'essida pro [[Orane]]. De sas orìgines s’ischit pagu e sos primos documentos iscritos sunt de su XVII sèculos. Est unu burgu minore in ue nch’istant como pagas famìllias. Su bonu de sos abitantes, chi fiant prus de 400 in sos annos Sessanta, at lassadu Lollobe pro si nche tramudare a sa tzitade. Sas domos de custu burgu sunt fraigadas in pedra a istile sardu antigu, sa crèsia de sa Madalena, fata a fine de su XVI sèculos est a istile gòticu, a tres navadas, cun colunnas de pedra mòlina e arcadas a punta e cun unu rosone a istile romànicu in sa fatzada. == Sas festas == [[File:Nuoro - Costume tradizionale (02).JPG|thumb|left|150px]] * '''Su Redentore''': S'orìgine de sa festa est in su giubileu de su 1900 a dae chi su Paba Leone XIII aiat detzisu de pònnere in su cùcuru de 19 montes unu monumentu pro alavantzare sa dedicada solenne de su XX sèculos a Cristos Redentore. Pro sa Sardigna aiant seberadu su [[Ortobene|Monte Ortobene]] e in su [[1901]] ant inauguradu s'istàtua fata dae s'iscultore Vincenzo Jerace chi afigurat a Cristos torradu a bida chi abbàidat sa tzitade. Pro su Redentore, a parte sas funtziones religiosas, b'at finas manifestatziones de traditziones populares. S'ùrtima domìniga de [[austu]] b'est s'isfilada de sos costùmenes traditzionales cun grupos chi arribant dae totu sa Sardigna e su sero b'est sa Festa regionale de su folklore. S'apuntamentu religiosu est su 29 austu in s'Ortobene: a s'arbèschida dae sa Catedrale partit sa professone a pee chi nch'andat fìnas a sa punta de su monte e in ie faghent sa missa solenne. In su tempus de sa festa faghent ispetàculos, cuntzertos, mustras, fieras de produtos traditzionales e àteras manifestatziones. * '''Nostra Sennora de sas Gràtzias''' (21 de [[santandria]]): at tres sèculos de vida. Pro noe dies su santuàriu est prenu de gente chi andat a sas funtziones. A fine de sa noina b'est sa missa solenne in ue su Sìndigu e sa munitzipalidade oferint in donu a sa Nostra Sennora dòighi candeleris (cantos fiant sos bighinados antigos), giutos dae giòvanos in costùmene pro onorare una promissa fata a Nostra Sennora in su 1812. * '''Santu Frantziscu de Lùvula''': Su Santuàriu est a pagu tretu dae sa bidda de [[Lùvula]]. Su 4 de [[Santuaine|santugaine]] b'est su primu pellegrinàgiu dae sa crèsia de sa Soledade fintzas a su Santuàriu, si partit a de note e si arribat s'in cras. Sos pellegrinos sunt retzidos in sas cumbessias in ue lis cumbidant durches, binu e ite mandigare, a pustis de su lavatòriu (lavanda de sos pees). Su bèsperu de prima die de [[maju]] a de note b'est su segundu pellegrinàgiu e cumintzat sa noina chi finit cun sa festa (10 de maju). S'istàtua de su santu la giughent in professone a Nùgoro acumpangiada dae sa gente a pee e a caddu. In S'àrbore, in sa zona de Marreri, atopant sos pellegrinos chi sunt benende dae Nùgoro e ammànniant unu cùmbidu. Su sero b'est su passàgiu de sas cunsignas dae su priore betzu a su nou. S'acumpangiamentu a caddu arribat a Nùgoro colende in sos gùturos de Santu Pedru inghìriat pro tres bortas sa crèsia de su Rosàriu e nch'acumpàngiat su priore nou a domo sua. * '''Sant'Antoni de su fogu''': Est su 17 de [[ghennàrgiu]] e si faghet in totus sas biddas de su nugoresu. A su bèsperu, in sos bighinados allughent sos fogulones. Sa gente remunit a inie e ammàniat cùmbidos a binu nieddu e faa e lardu. Si costumat puru a fàghere su giru de sos fogos pro inghiriare pro tres bortas sos fogulones pro bonaura. * '''Sos ritos de Chida Santa''': Sa Giòbia Santa in sa Catedrale su Pìscamu tzèlebrat su ritu de su lavatòriu. Sa die in fatu, in sa missa, si beneighet s'ògiu de batijare e posca, su sero, b'est s'Iscravamentu, sa rapresentatzione sacra in ue si leghent cantos de su Vangelu in sardu e sos cunfrades intonant a cuncordu sos càntigos de Chida Santa. A pustis si nche giughet s'istàtua de su Cristos in su letu fintzas a sa crèsia de Santa Rughe. Su Sàbadu Santu b'est sa bìgia solenne e sa Domìniga de Pasca b'est s'incontru: duas professones partint una dae Santa Rughe cun Cristos resuscitadu e una dae Sas Gràtzias e atopant a pratza Crispi e nche àrtziant paris in su Cursu fintzas a sa Catedrale in ue si faghet sa missa solenne. * '''Carrasegare''': Pro carrasegare b'at duas isfiladas in sa tzitade. Sa prima est de sas màscaras traditzionales de sa Barbàgia, [[Mamuthone|mamuthones]] e sos [[Issohadore|issohadores]] de [[Mamujada]], tzurpos de [[Oroteddi]], tumbarinos de [[Gavoi]], bundos de [[Orane]] e gasi sighende. Sa domìniga de sa cuculia b'est s'àtera isfilada cun carros e grupos mascarados dae totu sa Sardigna. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Austinu|sambenadu=Sanna|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=3-7|capìtulu=Nùgoro}} *{{Tzita libru|curadore=Paolo Merci|tìtulu=Il condaghe di San Nicola di Trullas|data=2001|editore=[[Ilisso (domo editora)|Ilisso]]|tzitade=Nùgoro|limba=sc,it|OCLC=1071344403|ISBN=978-88-87825-26-8}} *{{Tzita libru|curadore=Mauro Maxia|tìtulu=Il condaghe di San Michele di Salvennor: edizione e commento linguistico|data=2012|editore=[[Condaghes (domo editora)|Condaghes]]|tzitade=Casteddu|limba=sc,it|OCLC=794704079|ISBN=978-88-7356-185-9}} *{{Tzita libru|nùmene=Pasquale|sambenadu=Tola|àteros=presentatzione de Alberto Boscolo e introdutzione de [[Frantziscu Tzèsare Casula]]|tìtulu=Codice diplomatico della Sardegna|annuoriginale=1861-68|data=1985|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=879833705}} *{{Tzita libru|nùmene=Pietro|sambenadu=Sella|tìtulu=Rationes decimarum Italiae nei secoli XIII e XIV. Sardinia|collana=Studi e testi|data=1945|tzitade=Tzitade de su Vaticanu|limba=it|volume=MDCCCCXLV|OCLC=631930398}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni Francesco|sambenadu=Fara|wkautore=Giovanni Francesco Fara|curadore=Enzo Cadoni|tradutore=Maria Teresa Laneri|àteros=cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas|tìtulu=Sardiniae Chorographiam|annuoriginale=1835|data=1992|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=la,it|OCLC=886513630}} *{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine|data=1997|editore=Gasperini|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=231730413}} *{{Tzita libru|nùmene=Virgilio|sambenadu=Tetti|tìtulu=I nomi di luogo. Quarta dimensione della Sardegna|data=2001|editore=Editrice Archivio fotografico Sardo|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=695272176}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} *{{Tzita libru|nùmene=Natalino|sambenadu=Piras|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=3|capìtulu=Nuoro|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Maria Grazia|sambenadu=Picconi|tìtulu=Archeologia del territorio; il territorio di Nuoro dalla protostoria alla tarda età romana|annu=A. A. 1998 - 1999|editore=[[Universidade de Tàtari]]|tzitade=Tàtari|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Giacomino|sambenadu=Zirottu|tìtulu=Nuoro: dal villaggio neolitico alla città del '900|data=2003|editore=Grafiche Editoriali Solinas|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=879909011}} *{{Tzita libru|nùmene=Ferruccio|sambenadu=Barreca|tìtulu=La Civiltà fenicio-punica in Sardegna|data=1988|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=466094325}} *{{Tzita libru|nùmene=Antonio|sambenadu=Mereu|tìtulu=Fonni resistenziale nella Barbagia di Ollolai e nella storia dell'isola|data=1978|editore=La Tipografica di Solinas|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=955179710}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=6|capìtulu=Nuoro|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170643.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == * [[Museu de sa Vida e de sas Traditziones Populares Sardas]] *[[Istitutu superiore regionale etnogràficu]] * [[Museu de Arte de sa Provìntzia de Nùgoro]] * [[Museu archeològicu natzionale de Nùgoro]] * [[Museu deleddianu]] * [[Spazio Ilisso]] * [[Ortobene|Monte Ortobene]] == Ligàmenes esternos == *{{Tzita web|url=https://www.comune.nuoro.it|tìtulu=Situ ufitziale|limba=it}} {{Template:Provìntzia de Nùgoro}}{{Tzitades règias de Sardigna}}{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Tzitades de s'Italia]] [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] r4g3q269thznzp3bvravjon5vl64djd Portugallu 0 1680 177929 177219 2022-08-23T10:52:44Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|LOG}}[[File:Flag of Portugal.svg|thumb|246x246px|Bandela]] [[File:Locator map of Portugal.svg|thumb|245x245px|Posidura in Europa]] Su '''Portugallu''', nùmene ufitziale Repùblica Portuguesa<ref>{{Tzita web|url=https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/docs/11th-uncsgn-docs/E_Conf.105_13_CRP.13_15_UNGEGN%20WG%20Country%20Names%20Document.pdf|tìtulu=UNGEGN List of Country Names}}</ref>​ (''República Portuguesa''; pron. [[Alfabetu fonèticu internatzionale|IPA]] [rɛ'puβlikɐ puɾtu'ɣezɐ] o [ʁɛ'puβlikɐ puɾtu'ɣezɐ]; in [[Limba mirandesa|mirandesu]], ''República Pertuesa''), est unu de sos bintisete Istados soberanos chi formant s'[[Unione Europea]], costituidu comente un'Istadu de deretu democràticu. Est unu paisu transcontinentale. Sa majoria de su territòriu suo, cun capitale in [[Lisbona]], est postu in su sud-ovest de s'[[Europa]], in sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]]. Làcanat in s'estu e in su norte cun s'[[Ispagna]], e in su sud e ovest cun s'[[otzèanu Atlànticu]]. Cumprendet puru sos artzipèlagos autònomos de sas [[Azorras]] e [[Madeira]] postos in s'[[emisfèriu norte]] de s'otzèanu Atlànticu. Su nùmene de Portugallu fortzis benit dae su nùmene antigu de [[Porto (Portugallu)|Porto]], dae su [[Limba latina|latinu]] «Portus-Galliae» — portu de Gàllia, pro su fatu chi sos navios gallos obbitaiant custu portu— o, pius forsis, de «Portus-Cala» — topònimu testimoniadu in sa ''Chronica'' de s'istòricu de su [[sèculu V]] [[Hydatius]] —, pro more de un'ormizu chi esistiat in unu logu afortigadu numenadu «Cale».<ref>{{Tzita libru|autore=Pedro Felipe Monlau|tìtulu=Diccionario etimológico de la lengua castellana|limba=ispagnolu}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Javier Arce|tìtulu=Bárbaros y romanos en Hispania, 400-507 A.D.|annu=2007|limba=ispagnolu}}</ref> Su Portugallu est istadu una testimonia istòrica de unu flussu sighidu de tziviltades diferentes durante sos ùrtimos 3100 annos. [[Tartessos]], [[tzeltos]], [[fenìtzios]], [[Tziviltade cartaginesa|cartaginesos]], [[Grètzia Antiga|gregos]], [[Tziviltade romana|romanos]], [[Pòpulos germànicos|germanos]] ([[suebos]] e [[visigotos]]), [[musulmanos]], [[ebreos]] e àteros pòpulos ant dassadu rastas in sa cultura, istòria, limbàgiu e etnia. Durante sos sèculos XV e XVI, su Portugallu fiat istadu una potèntzia econòmica, sotziale e culturale mundiale, gasi comente un'imperu chi s'isterriat dae su [[Brasile]] fintzas a sas [[Ìndias Orientales]]. A pustis, mescamente a pustis de sas [[Gherras napoleònicas|Gherras Napoleònicas]] e s'[[indipendèntzia de su Brasile]] intre sa fine de su sèculu XVIII e comintzu de su XIX, su Portugallu aiat comintzadu a bìvere perìodos convulsos. Cun sa Rivolutzione de su 1910, fiat agabbada sa monarchia, a pustis de àere àpidu, dae 1139 a 1910, 34 res. Su paisu aiat bìvidu suta [[ditadura]] intre [[1933]] e [[1974]], cando fiat rutu a pustis de un'abbolotu connotu comente sa [[Rivolutzione de is gravellos|Rivolutzione de sos Cravellos]]. In su [[1986]] aiat aderidu a s'[[Unione Europea]] e, dae su 2001, faghet parte de s'[[eurozona]]. Est unu paisu isvilupadu,​ cun un'[[Inditu de isvilupu umanu|ìnditze de isvilupu umanu]] cunsideradu comente «altu meda»,<ref>{{Tzita web|url=https://hdr.undp.org/en/content/latest-human-development-index-ranking|tìtulu=Latest Human Development Index Ranking|limba=inglesu}}</ref>​ e cun unu tassu altu de alfabetizatzione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.indexmundi.com/es/portugal/poblacion_perfil.html|tìtulu=Portugal Perfil Población 2019|limba=ispagnolu}}</ref>​ Su paisu est classificadu comente su de 19 cun mezus calidade de vida, at unu de sos mezus servìtzios sanitàrios de su pianeta e est cunsideradu una natzione globalizada e paghiosa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.visionofhumanity.org/wp-content/uploads/2011/05/2011-GPI-Results-Report-Final.pdf|tìtulu=Global Peace Index|limba=inglesu|atzessu=2022-05-04|dataarchìviu=2011-10-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111016173707/http://www.visionofhumanity.org/wp-content/uploads/2011/05/2011-GPI-Results-Report-Final.pdf|urlmortu=eja}}</ref>​ Gasi etotu, est sa de 18 destinatziones turìsticas mundiales in volùmene de visitadores. Culturalmente apartenet a s'[[Europa Latina]]; est membru de s'[[ONU]], s'[[Unione Europea]] (includende s'[[eurozona]] e s'[[Ispàtziu Schengen]]), sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|NATO]], s'[[Organizatzione pro sa Cooperatzione e s'Isvilupu Econòmicu|OECD]] e sa [[Comunidade de Paisos de Limba Portughesa|CPLP]], intre àteras. Puru partètzipat a sas fortzas de paghe de sas Natziones Unidas. == Tzitades printzipales == [[Lisbona]] (Lisboa), [[Porto (Portugallu)|Oporto]](Porto), [[Braga]], [[Coimbra]], Ebora (Evora), [[Faro]], [[Funchal]], [[Ponta Delgada]], Aveiro, Viseu, Leiria, Gaia, Matosinhos, Guarda, Covilha, Castelo Branco, Figueira da Foz, Amadora, Almada, Setubal, Queluz, Agualva-Cacem, Odivelas, Portimao, Guimaraes, Viana do Castelo, Chaves, Tomar, Elvas, Angra & Horta. == Rios printzipales == Tejo (Tagus), Douro (Duero), Guadiana, Minho, Mondego, Vouga, Tamega, Zezere, Sado. == Montes (serras) principales == Pico, Estrela, Larouco, Peneda, Geres, Marao, Gardunha, Lousa, Caramulo, Coroa, Montesunho. * == Persones de ammentare == * [[Sebastião José de Carvalho e Melo|Su Marchesi de Pombal]] * Amadeo de Sousa-Cardoso * Soares dos Reis, Beatriz Costa, Laura Alves, [[Carmen Miranda]], Manoel de Oliveira, [[Amalia Rodrigues]], Herminia Silva, Tonicha, Dulce Pontes, Paulo de Carvalho, Jose Cid, Paco Bandeira, Ary dos Santos, Carlos do Carmo, Candida Branca Flor, Ababela, Linda de Suza, Roberto Leal, Jorge Ferreira, Lena D`Agua, Marie Myriam, Mariza, Micia, Vitor Espadinha, Lenita Gentil, Camoes, Pessoa, Miguel Torga, Antonio Nobre, Florbela Espanca, Agustina Bessa Luis, Sophia de Mello Breyner Andresen. == Riferimentos == <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Portugal|Portugallu}} {{Europa}} [[Categoria:Natziones de s'Europa]] [[Categoria:Portugallo]] pi43f0q66uzbbrl0991wtw7kmqj1me3 Isvètzia 0 1841 177860 175594 2022-08-22T22:37:55Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Istadu |ligàmeneBandera=Flag of Sweden.svg |ligàmeneIstemma=Great coat of arms of Sweden.svg |nùmeneAtuale=Isvètzia |pàginaBandera=Bandera de Isvètzia |pàginaIstemma=Istemma de Isvètzia |ligàmeneLocalizatzione=EU-Sweden.svg |LigàmeneMapa=Sweden map.gif |limba=[[Limba isvedesa|isvedesu]] |àteraslimbas=[[Limba meänkieli|meänkieli]]; [[limba romanì|romanì]]; [[limba sami|sami]]; [[limba yiddish|yiddish]] |indipendèntzia = 6 de làmpadas de su 1523 dae sa [[Danimarca]] |intradaONU=19 de onniasantu de su [[1946]] |nùmeneUfitziale=Regnu de Isvètzia |populatzioneAnnu=2019 |populazione=10.302.984 |populatzioneDensidade=23,1 |festa=6 de làmpadas |istadu antepostu=[[File:Union Jack of Sweden and Norway (1844-1905).svg|15px]] [[Isvètzia-Norvègia]] |mannàriaAbba=8,67 |mannàriaÒrdine=54 |mannàriaTotale=450.295 |valuta=[[Corona isvedesa]] |PILPPCprocapiteValuta=$ |PIL=551.135 |PIL annu=2018 |PILPPC=542.037 |PILPPCValuta=$ |PILPPCAnnu=2018 |PILproabitante=PIL/ab: 53.873 $ USA |PILValuta=$ |PILprocapite=53.873 |PILprocapiteValuta=$ |capitaleAbitantes=952.058 |làcanas= [[Finlàndia]], [[Norvegia|Norvègia]], [[Danimarca]] (peri su [[ponte de Øresund]]) |continente=[[Europa]] |capitaleAbitantesAnnu=2018 |capitale=[[Istocolma]] |guvernu=[[monarchia parlamentare]] |populatzioneTotale=5.536.146 |motu=(SV) För Sverige - i tiden <br />(SC) Pro s'Isvètzia, in su tempus<br /> |oràriu=[[UTC+1]] ([[Ora legale]]: [[UTC+2]]) |coordinadas=no}} S''''Isvètzia''' (in [[Limba isvedesa|isvedesu]]: ''Sverige'' [ˈsværjɛ]), ufitzialmente '''Regnu de Isvètzia''' (in [[Limba isvedesa|isvedesu]]: ''Konungariket Sverige''), est unu paisu [[Iscandinàvia|iscandìnavu]] de [[Europa setentrionale|Europa de su Norte]] chi faghet parte de s'[[Unione Europea]] (UE). Sa tzitade prus pobulada e fintzas capitale est [[Istocolma]]. Cun un'istèrrida de 450 295 km²,<ref>{{Tzita web|url=https://www.oratlas.com/libro-mundial/suecia/geografia|tìtulu=Libro Mundial de Hechos|limba=ispagnolu}}</ref>​ est su de chimbe paisos prus mannos de [[Europa]]. In su [[2016]], contaiat una populatzione totale de pagu prus de 10 milliones de persones e una densidade de petzi 22 h/km², simigiante a àteros paisos de matessi àrea geogràfica.Allàcanat in su norte cun sa [[Norvègia]] e sa [[Finlàndia]], in s'estu cun sa [[Finlàndia]] e su [[golfu de Bòtnia]], in su sud cun su [[mare Bàlticu]] e in s'ovest cun su [[Mare de su Nord|mare de su Norte]] e sa [[Norvègia]]. Est fintzas giunta a sa [[Danimarca]] pro mèdiu de su [[ponte de Øresund]]. Tzirca su 98% tenet atzessu a Internèt, cosa chi nde faghet su paisu cun sa penetratzione prus istèrrida de su servìtziu in su mundu. Su 84% de sa populatzione bivet in zonas urbanas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.scb.se/statistik/_publikationer/BO0801_2007A01_BR_BO01SA0701.pdf|tìtulu=Sidan kunde inte hittas|limba=isvedesu}}</ref> Sa cunservatzione de sa natura, sa protetzione de s'ambiente e s'eficatzidade energètica sunt, in generale, una prioridade in sa formulatzione de polìticas e contant subra un'apoderdura isparghinada a banda de sa populatzione.​<ref>{{Tzita web|url=https://www.naturvardsverket.se/bokhandeln/dse/620-1251-7|tìtulu=Vi hittar inte sidan...|limba=isvedesu}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Kriström, Bengt and Wibe, Soren|data=27 austu 1997|tìtulu=Environmental Policy in Sweden|rivista=Working paper 246|limba=inglesu}}</ref> Mantenet su [[modellu nòrdicu de benistare]] chi oferit [[assistèntzia sanitària universale]] e [[istrutzione superiore]] gratùita a is tzitadinos, tenet sa de ùndighi intradas pro càpita prus artas de su mundu e ocupat posiduras artas in inditos medas de [[isvilupu umanu]], inclùdida sa [[calidade de sa vida]], seguresa, [[Saludu|salude]], educatzione, egualidade, e prosperidade.<ref>{{Tzita web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf|tìtulu=Human Development Report 2016|limba=inglesu}}</ref> Su megioru de is trasportos e is comunicatziones at permìtidu s'isfrutu in iscala manna de benes naturales, susetotus sa [[linna]] e su minerale de su [[ferru]]. In is annos 1980, s'iscolarizatzione universale e s'industrializatzione ant permìtidu a su paisu isvilupare un'indùstria manufatura de sutzessu. Tenet un'oferta rica de [[energia idroelètrica]], antimes de [[petròliu]] e setziduras de [[carbone]] iscassos. In su [[sèculu XX]] s'est agatadu in manera costante intre is paisos cun mègius [[Inditu de Isvilupu Umanu]]. Is orìgines de s'Isvètzia torrant a su [[sèculu X]], mancari no esistet unu cunsensu istòricu a berus subra sa data de s'unificatzione sua.<ref>{{Tzita libru|autore=Hadenius, Stig; Nilsson, Torbjörn; Åselius, Gunnar|tìtulu=Sveriges historia: vad varje svensk bör veta|annu=1996|limba=isvedesu}}</ref>​ S'Isvètzia moderna est nàschida dae sa separatzione dae s'[[Unione de Kalmar]] in su [[1523]], durante su guvernu de su re [[Gustav I de Isvètzia|Gustav Vasa]]. Durante sa [[Gherra de sos Trinta Annos|Gherra de is Trinta Annos]], s'Isvètzia aiat cumintzadu un'ispainadura territoriale chi diat giughere a sa formatzione de s'[[Impèriu Isvedesu]] in su [[sèculu XVI]]. Sende gasi, sa majoria de is territòrios conchistados foras de sa [[Iscandinàvia|penìsula iscandìnava]] fiant pèrdidas durante is sèculos a sighire. Sa metade orientale de Isvètzia, s'atuale [[Finlàndia|Repùblica de Finlàndia]], costituida dae sa metade orientale de [[Norrland]] e [[Österland]] fiat istada pèrdida a avantàgiu de s'[[Impèriu Russu]] in su [[1809]]. Dae su [[1814]] a in antis, no at pigadu parte a cunflitu perunu, mantenende una polìtica èstera de paghe e neutralidade in tempus de gherra.<ref>{{Tzita web|url=https://www.state.gov/u-s-relations-with-sweden/#foreign|tìtulu=U.S. Relations With Sweden|limba=inglesu}}</ref> ==Riferimentos== <references/> == Ligàmenes a foras == * [http://www.sweden.se/ www.sweden.se] * [http://www.swedenabroad.com/pages/start____12538.asp www.swedenabroad.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060101204320/http://www.swedenabroad.com/pages/start____12538.asp |date=2006-01-01 }} * [http://www.visitsweden.com/default.aspx?id=7353 www.visitsweden.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107223336/http://www.visitsweden.com/default.aspx?id=7353 |date=2012-01-07 }} * [http://www.kingdom-of-sweden.com/ Sweden Info] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928055754/http://www.kingdom-of-sweden.com/ |date=2007-09-28 }} - Kingdom of Sweden (ENG) ==Àteros progetos== {{commons|Category:Sweden|Isvètzia}} {{Europa}} [[Categoria:Natziones de s'Europa]] [[Categoria:Isvètzia]] 2ghb7avu1z8y7xsnzj0ocuq0i7c8d5n Orgòsolo 0 2075 177912 175184 2022-08-23T01:32:07Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Bidda |nòmene comune = Orgòsolo |imàzine = Orgòsolo-Istemma.png |nòmene ufitziale = Orgòsolo ([[limba sarda|SC]]) - Orgosolo ([[limba italiana|IT]]) |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Immàgini:Bandera Regione Sardigna.jpg|22px]] [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Nùgoro |sigla provìntzia = NU |ladiore = 40°12′0″ |longhiore = 9°21′0″ |artiore = 620 |tirada = 223.66 |populamentu = 4418 <small>31/12/2010</small> |densidade = 19,75 |apendìtzios = [[Galanoli]], [[Pratobello]] |comunes lacanantes = [[Durgali]], [['Onne]], [[Mamujada]], [[Nùgoro]], [[Ulìana]], [[Orthullè]], [[Biddamanna Istrisàili]] |cap = 08027 |prefissu = [[0784]] |istat = 091046 |fiscale = G097 |nòmene bividores = orgolesos |nòmene patronu = [[Santu Perdu|Santu Perdu]] |die patronu = 29 de Làmpadas |zassu = [https://www.comune.orgosolo.nu.it/ Situ Istitutzionale] }} '''Orgòsolo''' est una [[bidda]] de s'ìsula de [[Sardigna]] cun 4538 bividores de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] in sa [[Barbagia de Ollolai]]. S'economia sua est basada in sa pastoria e in su turismu, mescamente pro bisitare sos [[Murales]], oe si at sa connoschèntzia de sa bidda in [[Italia]] e in foras de Itàlia. Custa traditzione de sos murales est nàschida in sos annos '60, paris cun sa protesta polìtica contras a s'idea de s'Istadu de pònnere bases de annestru militare in sa localidade de [[Pratobello]], a mesu caminu dae Orgòsolo a [[Fonne]]. Sos Murales sunt rapresentados disignos polìticos, problemas antigos, iscenas cuotidianas de sa bidda o traditziones antigas. == Su sartu == [[File:Orgosolo - M. Fumai.jpg|left|thumb|Su Monte Fumai, in su Supramonte]] Est una bidda de sa [[Barbàgia de Ollolai|Barbàgia de Ollollai]] a 18 km dae [[Nùgoro]], a 620 m dae s’oru de mare, contat 4550 abitantes e nde leat parte fintas sa fruitzione de Galanoli, a 6 km dae sa bidda in su caminu chi nche giughet a [[Mamujada]]. Su sartu comunale est de 223,66 Km cuadrados, de sos prus mannos de sa provìntzia. Su territòriu de Orgòsolo nche lompet tinas a su de [[Talana]] e [[Orthullè]], a tramontana est a làcana cun su sartu de Nùgoro, a oriente cun su de [[Durgali]] e [[Ulìana]], a mesudie cun su de [[Biddamanna Istrisàili|Biddamanna]], Orthullè e Talana, a otzidente cun sos montes de [[Fonne]] e Mamujada. A tramontana in sa badde de Locoe, saliosa de bìngias e olias, bi curret su Tzedrinu. A s’ala de su caminu conca a Nùgoro su sartu a làcana cun Mamujada est totu montigros e seddas, cara cara imbetzes su terrinu torrat a atrempare a s’ala de sa badde de Sorasi antis a sas atzas de Punta sa Prima (1416 m) in su Supramonte; a mesudie a palas de sa bidda s’artària creschet totu de unu prontu intre unu padente issipiu de èlighes, fintzas a su gollei campòlicu de su pradu (1000 m), bundante de pastura e mandras conca a sos sartos de Fonne e Mamujada. A sud sa làcana est singiada dae su caminu [[Nùgoro]]-[[Lanusèi|Lanusè]] finas a su Passu de Correboi, a paga treta dae s’atza de Armario (1433), sa prus arta; su sartu sighit fintzas nche lòmpere a su gollei de Olai e dae cue in antis a su Padente de Montes. S'abba est bundante: Tzedrinu, Riu Flumineddu, Riu Olai, Riu Sorasi e Riu Ilole surcant totu sa sartu. Su Supramonte s’allàcanat pro belle 3000 ètaros: su terrinu est a giassos sicu e bundante de pedra de carabina e a giassos cugugiadu dae unu padente rude e de rara bellesa e abitadu dae ònnia genia de animales. Partit dae Funtana Bona a Monte Fumai (1316 m) e a su monte Novu Santu Giuanne, dae ue si podet godire de una vista chi ponet a tìmere. Trampas artas, atzas imponentes, ispèntumes de ispantu, gorropos suludrados: custu est su Supramonte de Orgòsolo. Su padente de Baddes-Nuraghe Mereu est s'ùnicu padente de èlighes de s'era primària de totu s’[[Europa]], chi non est mai istada tallada e chi est che pare dae tando: unu buscu issipiu e malu a b’intrare. Nòdidu peri su padente de Montesi, òasi faunìstica e de catura. Bundantes sunt sos fenòmenos de carsismu: de mentovare s’ispèntumu de su Suercone o Sercone, calancu carcàriu longu e profundu 200 metros. Custos sitos si podent bisitare a ghia de unos cantos grupos de escursionistas espertos, a sa sola est perigulosu meda, ca si podet faddire caminu e pro more de su padente issipiu e de sos ispèntumes est perigulosu meda e est fàtzile a s'istramancare. == Istòria == Sas istigas archeològicas de su cumplessu de Nuraghe Mereu sunt nòdidas pro sos pinnetos fraigados cun pedra bianca; su nuraghe si presentat cun una turre printzipale e duas segundàrias. Su sartu est istadu abitadu dae s’[[Sardigna preistòrica|època preistòrica]], de importu sa Gruta Corbeddu, pagu a tesu dae su de [[Ulìana]]. B’at finas unas cantas istigas de su [[Neolìticu]]: sas tumbas ipogèicas de sa Lopasa, e sas ruinas de Orulu, sas [[Menhir|perdas fitas]], sas [[Domus de Janas|concheddas de gianas]] e sas [[Tumba de sos zigantes|tumbas de gigantes]] de Orevara, Oleuli, Locoe e Galanoli. In su 1420 sa bidda e su sartu suo faghent parte de su [[Regnu de Sardigna (1324-1720)|Regnu de Sardigna]] e gasi sighende est istadu fèudu de sas famìllias prus nòbiles de s'ìsula: Alagon, Carroz, Da Silva fintzas a su 1838. A pustis de su 1820 cun s’Editu de sas Tancaduras pro sos pastore non b’at àpidu perunu megioru e ant sighidu a impreare sas terras pùblicas pro si paschere su bestiàmene. == Sa cultura == [[File:Orgosolo, murales politici, antonio gramsci 01.jpg|left|thumb|Murale in una carrera de sa bidda]] Sa bidda si presentat a s'istràngiu galana peri pro sos murales chi sunt famados in totue. Sos primos sunt de su 1969 e los at pintados unu grùstiu teatrale anàrchicu "Dionisio", ma a pustis de su 1975, a ghia de su Professore de sas mèdias Francesco Del Casino, custa arte s'est arraighinada de su totu e sos muros de medas domos sunt istados mudados cun custas genias de pinturas. Custu professore in pare peri cun àteros nch'aiant ghetadu in badu peri sos iscolanos de s'iscola mèdia pro fàghere unos cantos murales chi pertocaiant sa Resistèntzia e sa Liberatzione. Dae tando ònnia annu sos muros de sos fràigos de sa bidda si bestint a nou de murales chi pertenet sos temas sotziales e polìticos prus de importu. In intro de sa bidda b'at sete crèsias e àteras tres in foras, custu inditat cantu siat forte sa fide in custu logu. [[File:Donne di Orgosolo in processione.jpg|thumb|Bestimentas traditzionales de Orgòsolo]] Mancari su Patronu de sa bidda siat Santu Perdu e sa sua festa siat meda intesa e tzelebrada, sa festa chi si faghet de prus est ''Nostra Segnora de Mesaustu'', pròpiu sa die de mesaustu, su 15 de [[Austu]] de cada annu. In custa festa si faghet una manna protzessione, cun prus de 100 caddos e medas costùmenes traditzionales orgolesos. In sa protzessione bator òmines pigant sa Madonna dormida, chi est meda pesante. Sa festa sighit cun sa Vardia, sa famosa cursa de sos caddos. Sa festa cumentzat su 13 e acabbat su 23, e su 23 si faghet una àtera protzessione, a de note, però bi sunt semper medas costùmenes e caddos. [[File:Il Tenore Murales di Orgosolo.jpg|left|thumb|Su Tenore Murales de Orgòsolo]] Orgòsolo est connota peri comente sa terra de sos bandidos e custu peri pro more de unos cantos istereòtipos tzinematogràficos, chi ant istrumentalizadu una situatzione de discumbèniu dèpida a unu momentu istòricu pagu flòridu e a s'isulamentu pro una bidda de gente chi su tempus li s'at dadu pagu baga. Orgòsolo est famada peri pro su [[cantu a tenore]], chi at calidades suas e iscastat dae cussu de su restii de sa Sardigna: su tràgiu est raru, distintu e nòdidu, pro more de un'abertura vocàlica e pro s'ermosura poètica de sas boghes, chi est petzi sua. De mentovare sa boghe de Pepinu Marotto, poeta, cantadore, ativista polìticu e sindacalista. Medas sunt a oe sos grupos peri de giòvanos chi sighint custa traditzione antiga. == S'economia == Sa prus parte de sos abitantes pràticat su pastoriu e est impiegada in sos cantieris forestales, ma meda de importu est fintzas su turismu. Difatis sos murales sunt belle su sìmbulu de sa bidda e sos istràngios issèberant de la bisitare peri pro custas òperas. Su turismu difatis est una de sas atividades prus de importu dae unos cantos annos a custa banda: medas sunt sos tzilleris e sos B&B, sas siendas de turismu rurale e ambientale e de escursionismu, chi sunt nàschidos in custos ùrtimos annos e ant megioradu e ant dadu un'àlinu nou e friscu a s'economia. Orgòsolo contat prus de chentu mìgia presèntzias a s'annu, est rara sa die peri in [[ierru]] chi non si bidat nessi unu [[postale]], chi nche acumpàngiat istràngios a bisitare sa bidda. De mentovare peri un'atividade antiga meda: s'allevamentu de su ghermeddu (bacu de sa seda) e sa filadura de sa seda pro tèssere su lionzu, su mucadore grogu de su costùmene de sa fèmina, custu est un'impreu de fèminas ebbia e oe sunt pagas a lu sighire. == Persones nòdidas == [[File:Antonia Mesina.jpg|thumb|303x303px|Biada Antònia Mesina]] [[File:Garipa legendariu.jpg|left|thumb|267x267px|Frontespìtziu de su ''Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu'' de [[Giuanne Matzeu Garipa|G.M. Garipa]], Roma, 1627]] Sas persones de importu sunt: * [[Giuanne Matzeu Garipa|Giuanne Mateu Garipa]]: prèide e teòlogu, at iscritu in su 1627 su ''Legendàriu de Santas Vìrgines et Màrtires de Jesu Cristu'', adatamentu in sardu de un’òpera italiana de un’anònimu, cun unas cantas bidas de santas diferentes e in prus e organizadas in manera diferente, e dedicadu a sos giòvanos de Baunei e Triei. Garipa est meda animosu e detzisu pro un’impreu de sa [[limba sarda]] iscrita e custa òpera est de importu mannu ca su Sardu est impreadu comente limba ufitziale iscrita. * [[Antònia Mesina]]: morta in su 1935, màrtire pro defensare sa puresa sua, est istada beatificada in su 1987 dae su Biadu [[Giuanne Pàule II]] e si festat cada annu su 17 de [[maju]] cun una professone dae sa bidda a su Motòrgiu, sas rechillas sunt costoidas in sa cripta de sa crèsia de su Sarvadore, chi est in su coro de sa bidda. * Antoni Monni: senadore e giornalista, su primu a bogare a campu s’idea cuntestada dae medas de su Parcu de su Gennargentu. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Valentina|sambenadu=Schirru|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=73-74|capìtulu=Orgòsolo}} *{{Tzita libru|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=3|capìtulu=Orgosolo|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Aldo|sambenadu=Nieddu|tìtulu=Orgosolo: la montagna segreta : i sentieri del Supramonte|data=2011|editore=Poliedro|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=768810108|ISBN=978-88-86741-38-5}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=6|capìtulu=Orgosolo|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170643.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == * [[Antònia Mesina]] *[[Lotta de Pratobello|Luta de Pratobello]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.orgosolo.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.comune.orgosolo.nu.it/index.php/vivere/cultura/18?aor=desc|tìtulu=Elementos de grammàtica, italianismos e ditzos de su limbàgiu orgolesu|situ=www.comune.orgosolo.nu.it|limba=it,sc|atzessu=2021-12-26}} <br />{{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Category:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Category:Barbàgia de Ollolai]] 6mg835p4aaq1ssgut925zqg8x82ya82 Heinz Jürgen Wolf 0 2107 177850 175106 2022-08-22T22:05:29Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Biografia|data_de_nàschida=1936|logu_de_nàschida=[[Düsseldorf]]|data_de_morte=2016|logu_de_morte=[[Bonn]]|natzionalidade=tedesca|alma_mater=*Universidade de Colònia<br> *Universidade de Aix-Marseille|traballu=linguista, professore universitàriu|positzione_de_traballu=professore ordinàriu de linguìstica romanza|interessos=fonètica istòrica, formatzione de sas paràulas, dialetològia e toponomàstica|istitutzione_de_traballu=Universidade de Bonn|campu=linguìstica romanza}} '''Heinz Jürgen Wolf''' ([[Düsseldorf]], [[Germània]] 1936 - Bonn 2016)<ref>{{Tzita noas|autore=Diegu Corràine|url=http://www.tempusnostru.it/home.page?docId=2823|tìtulu=Heinz Jürgen Wolf nos nch'at lassadu|publicatzione=Limbas&Natziones de su Tempus Nostru|data=29 martzu 2016|atzessu=25 làmpadas 2019}}{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref><ref>{{Tzita noas|autore=|url=https://www.linkoristano.it/prima-categoria/2019/06/08/cunferentzia-ovodda-pro-regordare-linguista-tedescu-heinz-jurgen-wolf/|tìtulu=Cunferèntzia in Ovodda pro regordare a su linguista tedescu Heinz Jürgen Wolf|publicatzione=LinkOristano|data=2019-06-08|atzessu=2019-06-25}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.romanistik.de/aktuelles/1760|tìtulu=Nachruf auf Prof. Dr. Heinz Jürgen Wolf (1936 – 2016)|situ=www.romanistik.de|limba=de|atzessu=2019-06-25}}</ref>, est istadu unu linguista [[Tedescos|tedescu]]. At istudiadu romanìstica, anglìstica e [[filosofia]] in sas universidades de [[Colonia|Colònia]] e de Aix-en-Provence, laureende·si in [[Limba frantzesa|frantzesu]] e [[Limba inglesa|inglesu]] in su [[1962]]. A pustis at cungruidu unu dotoradu de chirca in s'universidade de Colònia cun unu traballu subra de sos nùmenes ètnicos frantzesos, ''Die bildung der französischen Ethnica'' ([[1967]]). Cunsighida sa dotzèntzia lìbera in su [[1970]], est ordinàriu de Linguìstica romanza in s'universidade de [[Bonn]] dae su [[1974]]. At iscritu paritzos traballos subra de sas [[limbas romanzas]], mescamente s'[[Limba italiana|italianu]] e su [[frantzesu]] e, dae su [[1983]], finas su [[sardu]]; in particulare s'est ocupadu de fonètica istòrica, formatzione de sas paràulas, dialetologia e toponomàstica. Intre sas publicatziones suas tocat de mentovare ''Glosas Emilianenses'' ([[1991]]), una monografia subra de su navarru-aragonesu antigu, e ''Französische Sprachgeschichte'' ([[1979]]), un'istòria de sa limba frantzesa. In particulare, subra de su sardu at publicadu ''Studi barbaricini'' ([[1992]]), una regorta de istùdios e ''Toponomastica barbaricina'' ([[1998]]), subra de sa toponomàstica de noe biddas de sa [[Barbàgia]]. In prus, at fintzas iscritu testos subra de sas grammàticas de unas cantas de cussas biddas.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Heinz Jürgen|sambenadu=Wolf|tìtulu=Elementi di Grammatica Mamoiadina|limba=it,sc|atzessu=2021-12-26|url=https://www.mamoiada.org/_pdf/_lingua/Grammatica.pdf|curadore=Angelina Salvai}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Heinz Jürgen|sambenadu=Wolf|tìtulu=Elementi di Grammatica Orgolesa|limba=it,sc|atzessu=2021-12-26|url=https://www.comune.orgosolo.nu.it/index.php/download/eyJpdiI6IlIxR1AzT21ITEpGOEJuXC9oOFJWYzF3PT0iLCJ2YWx1ZSI6IkhzbUxVdVc0TkdkaDNRYW9QZ01DODM5ek5VMUMrUTE3cGtPZWR1UUV2bnc9IiwibWFjIjoiNmJmZjFjNWMyYTZkNTdjYzNlYTE4ZDQzMWI4ZmZiNGI5ZmEzMzdjZDdmM2YxNmE5MjE0ZmE4NjgxNjgxODk2MCJ9/01_grammatica_orgosolo2.pdf|curadore=Angelina Salvai}}</ref> In su 2016, gràtzias a sa voluntade de sa fìgia Mimi e de sa mugere Sìlvia, sa [[Sotziedade pro sa Limba Sarda]] at otentu in donu totu sa biblioteca sua, chi est istada tramudada a Nùgoro pro formare una biblioteca de istùdios linguìsticos intitulada a issu e aberta a totus.<ref>{{Tzita web|url=https://sls.sardu.info/Biblioteca-de-Istudios-Linguisticos-Heinz-Jurgen-Wolf|tìtulu=Biblioteca de Istùdios Linguìsticos Heinz Jürgen Wolf|situ=SLS · Sotziedade pro sa Limba Sarda|data=2021-03-20|atzessu=2021-04-30}}</ref> Sa biblioteca l'ant inaugurada su 15 de [[nadale]] de su 2021, paris a sa presentatzione de unu libru chi collit sos istùdios suos de linguìstica sarda, imprentadu dae sa domo editora [[Papiros]], e a s'inauguratzione de una mustra de pannellos dedicada a sas limbas de sa [[Sardigna]], de s'[[Itàlia]] e de s'[[Europa]].<ref>{{Tzita noas|url=https://sardegnaeventi24.it/eventi/pro-sa-limba-sarda-de-cras/|tìtulu=Pro sa limba sarda de cras|publicatzione=SardegnaEventi24|atzessu=2021-12-26}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2021/12/09/news/linguistica-apre-la-biblioteca-wolf-1.41014049|tìtulu=Linguistica, apre la “Biblioteca Wolf”|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-12-09|atzessu=2021-12-26}}</ref> == Unas cantas òperas == * {{Tzita publicatzione|annu=1967|tìtulu=Die Bildung der französischen Ethnica|tzitade=Ginevra/Parigi|limba=de|oclc=1068878632}} * {{Tzita libru|tìtulu=Französische Sprachgeschichte|annuoriginale=1979|annu=1991|editore=Quelle und Meyer|tzitade=Heidelberg|limba=de|OCLC=493519570|ISBN=978-3-494-02184-3}} * {{Tzita libru|tìtulu=Glosas Emilianenses|data=1991|tzitade=Amburgu|limba=de|OCLC=695013150|ISBN=978-3-87118-976-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Heinz Jürgen|sambenadu=Wolf|tìtulu=Studi barbaricini: miscellanea di saggi di linguistica sarda|data=1992|editore=Edizioni della Torre|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=246756831|ISBN=978-88-7343-231-9}} * {{Tzita libru|tìtulu=Toponomastica barbaricina|data=1998|editore=Insula|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=799556722|ISBN=978-88-86111-09-6}} *{{Tzita libru|autore=Heinz Jürgen Wolf|curadore=Lucia Grimaldi e Guido Mensching|tìtulu=Su sardu: limba de Sardigna e limba de Europa, atti del congresso di Berlino, 30 novembre-2 dicembre 2001|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010072213042400039.pdf|data=2004|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|pp=107-112|capìtulu=La lingua sarda standard e la toponomastica|OCLC=62252644|ISBN=978-88-8467-170-7|atzessu=2021-04-30|dataarchìviu=2013-12-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131205163922/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010072213042400039.pdf|urlmortu=eja}} == Riferimentos == <references /><br />{{Controllu de autoridade}} [[category:biografias|Wolf, Heinz Jurgen]] [[category:tedescos|Wolf, Heinz Jurgen]] [[category:linguìstica|Wolf, Heinz Jurgen]] k15p5wi6bmfop5d2liz1mshtx5jy57k Andorra 0 2192 177769 177035 2022-08-22T16:30:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Istadu|ligàmeneBandera=Flag of Andorra.svg|ligàmeneIstemma=Coat of arms of Andorra.svg|nùmeneAtuale=Andorra|pàginaBandera=Bandera de Andorra|pàginaIstemma=Istemma de Andorra|ligàmeneLocalizatzione=Location Andorra Europe.png|LigàmeneMapa=Andorra_map_-_2.png|limba=[[Limba catalana|catalanu]]|capitale printzipale={{sìmbulu|Escut d'Andorra la Vella.svg}} [[Andorra la Vella|La Vella]]|governu=[[Diarchia]] [[monarchia parlamentare|parlamentare]] (principadu)|populatzioneÒrdine=184|intradaONU=28 trìulas [[1993]]|nùmeneUfitziale=Principat d'Andorra|populatzioneAnnu=2014|populazione=85.458<ref>{{tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|tìtulu=The World Factbook|pàgina=Andorra|editore=Central Intelligence Agency|atzessu=15 abrile 2014|dataarchìviu=2010-07-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|urlmortu=eja}}</ref>|populatzioneDensidade=182|presidente=[[Emmanuel Macron]]<br /><small>(rapresentadu dae [[Patrick Strzoda]])</small><br />[[Joan Enric Vives i Sicília]]<br /><small>(rapresentadu dae [[Josep Maria Mauri]])</small>|perìodu populatzione=2014|festa=8 de cabudanni|istadu antepostu=[[File:Flag of Catalonia.svg|20px|bordo]] [[Corona de Aragona]]|mannàriaAbba=0,27<ref>http://www.lacsdespyrenees.com/vallee-Andorra.html</ref>|mannàriaÒrdine=178|mannàriaTotale=468|valuta=[[Euro]]<ref>Finas a su [[2014]] s'[[èuro]] fiat istadu adotadu unilateralmente, fintzas si s'Andorra non fiat galu parte de s'[[zona èuro|eurozona]] (in antis de s'[[èuro]] fiant in vigore su [[francu frantzesu]] e sa [[peseta ispagnola]]).</ref>|Primu ministru=[[Xavier Espot Zamora]]|elencu de sos cabos de guvernu=[[Capi del Governo di Andorra|Capo del Governo]]|energia=<!-- consumu de energia pro capite - no iscrias mai kWh/ab. ca benit iscritu giai dae su template - (consumu pro annu totale in kWh partzidu intre sos abitantes/365gg/24h) -->|PILPPCprocapiteValuta=$|PIL=4800<ref name=CIA>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html The World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html |date=2010-07-04 }} Càrculu de sa CIA 2012.</ref>|PIL annu=2016|PILPPC=3163<ref name=CIA/>|PILPPCValuta=$|PILPPCAnnu=2012|PILproabitante=PIL/ab: 43.504 $ USA|Religione=Catòlica|PILValuta=$|elencu de sos cabos de istadu=[[Coprìntzipes di Andorra|Coprìntzipes]]|PILprocapite=51,300|PILprocapiteValuta=$|TFT=1,2 (2010)<ref>{{tzita web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN/countries|tìtulu=Tasso di fertilità nel 2010|atzessu=12 freàrgiu 2013}}</ref>|capitaleAbitantes=22.886|làcanas=[[Làcana intre Andorra e sa Frantza|Frantza]], [[Làcana intre Andorra e s'Ispagna|Ispagna]]|continente=[[Europa]]|capitaleAbitantesAnnu=2015|capitale=[[Andorra la Vella|Sa Vella]]|guvernu=Diarchia parlamentare (printzipadu)|àteraslimbas=[[Limba ispagnola|ispagnolu]], [[Limba frantzesa|frantzesu]]|populatzioneTotale=85.458<ref>{{tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|tìtulu=The World Factbook|pàgina=Andorra|editore=Central Intelligence Agency|atzessu=15 abrile 2014|dataarchìviu=2010-07-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|urlmortu=eja}}</ref>|motu={{la}}[[Virtus unita fortior]]<br />{{sc}}Sa virtude unida est prus forte|oràriu=[[UTC+1]] ([[Ora legale]]: [[UTC+2]])|coordinadas=no}} S''''Andorra''' est un'Istadu natzione de s'[[Europa]] otzidentale. Sa capitale sua est [[Andorra la Vella|Sa Vella]]. Est a làcana a setentrione cun sa [[Frantza]] e a meridione cun s'[[Ispanna|Ispagna]] e s'estendit totalmente in sa cadena de is [[Pireneos|Pirenèos]]. Tenet istèrrida de 467,63 km2. S'Andorra, mancari siat meda pitica, est su ''microistàdu'' prus mannu de is 6 europeos ([[Santu Marinu]], [[Liechtenstein]], [[Malta]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Printzipadu de Mònaco|Printzipàdu de Monaco]]). Mancari s'indipendèntzia sua est istada decrarada in su 1278, est intradu a fàghere parte de s'[[ONU]] isceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetoradu de s'[[Ispanna|Ispagna]] e de sa [[Frantza]]. Est puru ''unu de is istàdos prus àrtos de su mundu'', cun un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. Su clima est de montagna. Sa populatzione andorresa est, ironicamente, una minorantza in s'istadu: su 33% isceti de is andorresos tenet sa tzitadinàntzia: su restu est cumpostu pro sa prus parte dae [[Ispagnolos|ispannolus]], [[Portugallu|portughesus]] e [[Frantzesos|frantzesus]]. Sa limba prus faeddada est su [[Limba catalana|catalanu]], perou sunt faeddadas su [[Limba ispagnola|ispannolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e su [[Limba frantzesa|frantzesu]] aici e totu. S'economia est meda fròrida e si basat printzipalmente in su [[turismu]]. Sa religione prus sighida est su [[catolicèsimu]]. == Istòria == === De su mesuevu a s'etade moderna === Is primas orìgines de un'entidade polìticu territoriale andorrana si cunfundent is evolutziones istòricas [[Frantza|frantzesas]]: sa traditzione narat ca [[Carlo Magno]] apat cuntzessu s'autonomia a su pòpulu Andorranu in cambiu de de un'alleantzia contra a is moros. Sa signoria diat essere passada a su conte [[Urgell]] e a pustis a s'episcopu de sa diotzesi locale. Est istadu s'aparadu eclesiasticu etotu a donare sa suprematzia de su printzipadu a is [[Caboet|Sennores Caboet]], ca a pustis si sunt imparentados cun sa dinastia de is [[Foix|Contes Foix]] ; su conte aiat eredadu tèrritorios atressu is [[Pireneos]], inclùdida Andorra. De su [[IX sèculu]] fintzas a su [[XIII sèculu]] est istadu una dipendentzia de s'episcopu catalanu de s' [[Urgell]] . In s'[[XI sèculu]] fiat nàschida una contienda a pitzus de Andorra intra s'episcopu e su bighinu suo [[Otzitania|Otzitanu]]. In sul [[1278]], su conflitu intra s'episcopu de [[Urgell]] e is contes [[Urgell]] est istadu risoltu de sa firma de un acordiu (''paréage''), ca istabiliat ca sa soberania de Andorra diat dèpere èssere opratzida intra is [[Contes Foix]] (su tìtulu de custos Contes est istadu a pustis trasferidu a su capu de istadu frantzesustabiliva come la sovranità di Andorra sarebbe stata divisa tra il conte di Foix (il cui titolo sarebbe in seguito stato trasferito a su [[Capu de istadu Frantzesu]]) e s'episcopu insediadu a La Seu d'Urgell, in [[Catalugna]]. Su ''paréage'', un'istitutzione feudale che reconnoschiat su printzìpiu de uguagliantzia de diritos cumpartzidos de duos regnantes, at donadu a su printzipadu sa forma territoriale e polìtica ca est abbarrada firma in su tempus fintzas a oe. Atressu is annos su tìtulu de is [[Contes de Foix]] est passadu a su re de Navarra, ma cando [[Enrico III]] de [[Navarra]] est diventadu [[Enricu IV de Frantza]], aiat emanadu un decretu de su [[1607]] ca trasmetiat su tìtulu, de origine franca, a su capu de istadu frantzesu, mantenende is privilegios de s'episcopu Urgell: beniant aici nomenados duos coprintzipes pro dda guvernar == Edade cuntemporanea == In su [[1806]] est istada fraigada de [[Napoleone Bonaparte]] sa Repubblica indipendente de Andorra, ghiada de unu cunsìgiu eletivu, chi de su [[1812]] a su [[1814]] aiat fatu parte de su [[Primu imperu frantzesu]], e a pustis aiat cunchistadu sa Catalugna, pratzende-dda in 4 ''départements''. Andorra fiat istada annessa a custu urtimu territòriu, in paris a sa bighina Puigcerdà nel ''Département de Sègre''. In su [[1866]], in su Principadu de Andorra fiat cumintzadu unu protzessu de riforma istitutzionale connotu cun su tèrmine de Nova Reforma, promulgada su 22 Abrile 1866. Atressu sa [[Prima gherra mundiale]] Andorra aiat decraradu gherra a s'[[Impèriu tedescu]], ma no aiat pigadu efetivamente parte a su cunflitu pro sa poberesa de is resursas suas. Però est abbarrada unu istadu formalmente in gherra cun sa [[Germania]] fintzas a su [[1939]] no essende istada invitada a sa [[Cunferentzia de Parigi]] e duncas no aende firmadu su [[Tratadu de Versailles]]. In su [[1933]] sa [[Frantza]] aiat ocupadu Andorra pro neghe de su scuntentesa sotziale a pustis sa tornata eletorale. Su 12 de argilas de su [[1934]] unu avventurieru, ca ddu narainat [[Boris Skossyreff]], aiat fatu una proclamatzione solenne a La Seu d'Urgell, autodecrarende-sì Boris I, printzipe soberanu de Andorra, e decrarende a su propriu tempus gherra a s'episcopu de [[Urgell]]. Est istadu arrestadu oto dies a pustis, su 20 de triulas, de is autoridades ispagnolas e definitivamete espulsu de s'[[Ispagna]]. De su mese de triulas de su [[1936]] fintzas a su mese de argiolas de su [[1940]] unu distacamentu de fortzas armadas frantzaesas est istadu postu in su printzipadu pro evitare is efetos negativos de sa [[Gherra tzivile ispagnola]] in su printzipadu. Is trupas franchistas, ainat retzidu is confines de s'Andorra a sa fne de su cunflitu. Andorra est istada pagu coinvolta in is gherras mundiales, abbarrende acapiada a manera istrinta a sa [[Frantza]] e a s'[[Ispagna]]. Intra dognassantu [[1942]] e austu [[1944]] in andorra ci fiat unu distacamentu de sa [[Wehrmacht]]. In su [[1993]] Andorra at varadu una costitutzione democràtica a suta de sa ghia de [[Francesc Areny Casal]]<nowiki/>e su sistema polìticu est istadu ammodernadu a manera funguda. De su 1993 su printzipadu istat a prenu deretu in s'[[ONU]] e in su [[Cussìgiu de Europa|Cunsigiu de Europa]]. Sa positzione sua isulada at postu Andorra a foras de su cursu printzipale de s'istòria europea, cun pagu legàmines cun natziones a foras de s'[[Ispagna]] e de sa [[Frantza]]. In tempos retzentes, s'industria turistica e s'isvilupu de via de comunicatzione, at postu fine a s'isulamentu de su printzipadu == Geografia. == Su terrìtoriu de s'Istadu est su prus estesu (468 <math>Km^2</math>) intra is ses microistados d'Europa (is àteros sunt [[Santu Marinu]], [[Liechtenstein]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Printzipadu de Mònaco]] e [[Malta]]). Andorra confinat a nord-est , nord e nord-ovest e a est cun sa [[Frantza]], mentre a ovest,sud-ovest,sud e sud-est cun s' [[Ispagna]]. Est unu istadu chentza de làcana cun su mare. === Orografia === [[File:Grau Roig.JPG|thumb|Panorama andorranu tìpicu con montes de {{formatnum:2800}} metros prus o mancu a [[Grau Roig]], in sa parte orientale de su Paisu]] Comente est sa carateristica de sa catena meridionale de is Pireneos, Andorra cunsistit printzipalmente in montagnas bichedadas cun un'artaria media de 1996 metros a pitzus de su livellu de su mare, e su puntu suo prus artu est [[Coma Pedrosa]]<nowiki/>a 2942 metros. Custas sunt pratzidas de baddes istrintas a forma de Y ca si cumbinant in una in su puntu in ue s'errie Valira lassat s'istadu pro intrare in [[Ispagna]] ( in su puntu prus pagu artu de Andorra a 870 metros. Sa làcana cun sa [[Frantza]] s'agatat a su costadu de su moguru [[D'Envalira]] a 2409 metros. === Idrografia === Andorra est totalmete inghiriados de montes duncas no tenet costas. Is bacinos idricos internos imbetzes bitu ca ci sunt meda astrados sunt numerosas. S'erriu printzipale est sa [[Valira]] ca passat in sa capitale de [[Andorra la Vella|Andorra La Vella]] e acabbat su tratu suo in Andorra a [[Fortaneda]] passende de s'[[Ispagna]] propriu acantu a sa làcana. Ateru riu de importu est s'Ariège, ca singialat sa làcana de una parte pitica de sa làcana orientale cun sa [[Frantza]]. Is lagos sunt totus de origine montana e glaciale e benint mutidos ''estany''. Su prus importante e mannu mancari sa mannaria de is lagos sunt casi uguales est s'Estany de Juciar. * Nord: Basers de Font Blanca ({{Coord|42|39|17|N|1|33|4|E|type:landmark_region:AD|nome=Pic d'Arial (Nord)}} ) * Sud: Conangle - Riu Runer ({{Coord|42|25|43|N|1|31|2|E|type:landmark_region:AD|nome=Conangle (Sud)}}) * Ovest: Coll de l'Aquell ({{Coord|42|29|11|N|1|24|32|E|type:landmark_region:AD|nome=Coll de l'Aquell (Ovest)}}) * Est: Riu de la Palomera - Riu Arièja ({{Coord|42|26|N|01|29|E|type:landmark_region:AD|nome=Riu Runer (minima)}}) ; Artària * Màssima: Coma Pedrosa, (2.942 m) ({{Coord|42|35|N|01|27|E|type:landmark_region:AD|nome=Coma Pedrosa (massima)}}) * Mìnima: Conflent del riu Runer, (840 m) ({{Coord|42|26|N|01|29|E|type:landmark_region:AD|nome=Riu Runer (minima)}}) ; Tzentru * Tzenrtu geogràficu: a su costadu de Encamp, {{Coord|42|32|30|N|01|35|51|E|type:landmark_region:AD|nome=Geographical centre of Andorra}} ; Tzentros abitados * Nord: [[El Serrat]] * Sud: [[Mas d'Alins]] * Ovest: [[Bixessarri]] * Est: [[Pas de la Casa]] == Clima == Su clima de Andorra secundu sa [[Classificatzione de is climas de Köppen]] est de tipu alpinu in is zonas de arta montagna e continentale in in zonas prius bascias de is montes e de sa badde Valira e de is afluentes suos minores. Su clima andorranu est caraterizadiu de niadas in s'ierru, cun ierros meda fritos e friscura in istadi; is niadas podent èssere abundantes in is muntagnas artas e sa nei podet abbarrare fintzas a Maju. == Populatzione == Is Andorranos costituint una minorantzia a s'intèrnu de s'istadu etotu: isceti su 40% tenet sa citadinantzia andorrana. Su secundu grupu est cussu de is [[Ispagnolos]] (32%), cun portughesos (10%) e [[Frantzesos]] (10%) ca rapresentant is àteros grupos printzipales. S' 8% chi abbarrat apartenit a àteras natzionalidades. A como bivent 90 000 abitantes (2019); sa densidade de populatzione est de 167 ab./km². == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Andorra}}__NEWSECTIONLINK__ [[Categoria:Natziones de s'Europa]] 280uozyhm0dphyr8gczr0vdheu05sj9 Orune 0 2961 177913 175188 2022-08-23T01:37:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}} [[File:Orune - panoramio.jpg|thumb|Panorama de Orune]] '''Orune''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] in sa [[Barbàgia]], s'agatat a 745 metros subra su mare e contat 2.936 abitantes. == Su sartu == Sa bidda de Orune est a 745 metros de artària dae mare. Su sartu comunale est pagu prus o mancu a forma retangulare, e at un'istèrrida de 128,58 chilòmetros cuadrados. Orune faghet a làcana a nord cun [[Nule]] e [[Bitzi]], a est cun [[Lùvula]] e [[Durgali]], a sud cun [[Nùgoro]] e a ovest cun [[Benetuti]]. Est unu tretu de monteras, cun baddes profundas e chimas chi nche tocant sos 700-800 metros, e s’agatat in mesu de sas parpàghines de su Gennargentu e de su campu de Bitzi. B’at padentes de suèrgiu e de èlighe e funtanas meda. A oriente de sa bidda bi colat unu tràinu chi nche morit in su riu Isalle Sòlogo, chi rugrat sa badde chi partzit su sartu de Orune dae su monte [[Ortobene]] e dae [[Nùgoro]]. A sa bidda si bi lompet colende dae su bìviu de Marreri in su caminu istatale 131 o in su caminu istatale 389 [[Nùgoro]]-[[Bitzi]]-[[Buddusò]]. == S'istòria == [[File:Fonte sacra "Su Tempiesu" - Orune 10 gennaio 2015.jpg|thumb|Fonte de Su Tempiesu]] In su sartu de Orune sa presèntzia de s’òmine est cunfirmada dae tempus antigu, difatis s’agatat una cantidade manna de istigas archeològicas, chi sunt testimonia de unu logu connotu dae su [[neolìticu]], comente mustrant sos [[dolmen]] de ''Istithi'', chi sunt a curtzu a sa [[Tumba de sos zigantes|tumba de sos gigantes]] omònima, sos [[menhir]] e sas predas fitas chi sunt in su logu. Ma Orune si distinghet mescamente pro sas funtanas sacras e pro sos [[Puttu sacru nuraghesu|putzos]] tèmpios chi sunt isparghinados in totu su sartu: su tèmpiu a putzu de ''Lorana'', a primu cun una cobertura a tzimbòina, sa funtana templare de ''Su bidone'', e su tèmpiu a putzu de ''Su Tempiesu'', ùnicu e particulare, fraigadu cun un'aposentu a tholos, comente domo de sa bena de s'abba, bator gradinos, una corte cun setzidòrgios, e totu impinnadu dae una fronte triangulare de trachite. Sunt de importu mannu finas sos [[Nuraghe|nuraghes]] de ''Santa Lulla'', ''Nunnale'', ''Su Pradu'', ''Galile'', ''Curtu'', ''Ederosu'', ''Serra de Mesu'', ''Ila Ila'' e s'insediamentu [[Tziviltade nuraghesa|nuràgicu]] [[Sardigna e Còrsica|romanu]] de Sant’Efis, chi arribat finas a s'[[Edade mèdia|edade de mesu]] arta. Sa bidda de como est de so tempos de sos [[Judicadu sardu|giuigados]], e fiat parte de sa [[Curadorias|curadoria]] de [[Bitzi]]. A pustis de sa conchista [[Corona de Aragona|aragonesa]], si comente non fiant agradèssidos, in su 1335 su sartu de Orune intrat in sos eretos cuntzèdidos a Giuanne de Arborea pro los apasiguarent; in sos annos imbenientes Orune abarrat a su [[Judicadu de Arbaree|giuigadu de Arborea]] finas a s’agabbu de sas gherras. In su 1410 Orune est incluidu in su fèudu cuntzèdidu a Nicolò Turrigiti, chi lu bendeit a su [[Marchesadu de Aristanis|marchesu de Aristanis]] in su 1430. Colat tando a sos Carroz e galu a sos Mazas de Licana, e dae custos a puslis de una dìsputa manna a sos Da silva chi lu pongeint in su fèudu de Orane. In su 1821 est incluidu in sa [[Provìntzia de Nùgoro]], e in su 1848 in sa partzimenta amministrativa nugoresa, finas a su 1858, cando a sa torrada de sas provìntzias intreit in sa [[provìntzia de Tàtari]] finas a su 1927 cando, torrada a pesare sa provìntzia de Nùgoro, bi torreit. == Sa cultura == Santa Maria de su Nie est sa crèsia parrochiale, fraigada in su milli e otighentos sighende su progetu de s'[[architetu]] [[Nùgoro|nugoresu]] Giagu Galfrè. A bia de intro sa navada e sa bòveda las at afriscadas Antoni Caboni. Un'àtera crèsia, la fraigheint in su sèculu XIV in maneras gòticas aragonesas: est sa de Santu Giagu, est de sas de a una navada cumprida dae su presbitèriu cun s'annanta de capellas laterales. In meda istàbiles de su tzentru istòricu b'ant impicadu, pagu tempus a como, targas ue b'at cantos de su romanzu de [[Gràtzia Deledda]] ''Colombi e sparvieri'', chi contat de custos logos e de custa gente. Orune pro custu est in su parcu literàriu chi est intituladu a su [[Prèmiu Nobel|Nobel]] nugoresu. Su costùmene de s'òmine est coloradu, sena èssere iscrasumadu, su de sa fèmina giughet su solopatu ricamadu cun colores bios, sa gunnedda de pannu ruju ricamadu, sa farda de rasu niedda, ricamada. Su [[Cantu a tenore|càntigu a tenore]] in Orune est praticadu meda. A banda de sos tenores chi bi sunt dae meda, custos annos si b'at pesadu àteros sòtzios chi faghent andare a dae in antis su traju orunesu. == S'economia == S'economia de sa bidda de Orune est fundada in su pastoriu, mescamente [[Berveghe de ratza sarda|berbeghinu]] e vùvulu. De importu est finas s'agricultura, mescamente pro su trigu, sa frùtora e s'agatat finas bìngias, a su sòlitu in sa badde de Marreri. In custos ùrtimos annos est naschende finas una atividade industriale, mancari de pagu contu, cun unas cantas aziendas in su setore de su late e de su casu, de s'alimentare e edile. No est contivigiada bene sa distributzione cummertziale. In s'artesania si distinghent sas tramas, e de importu mannu est su traballu de su belludu, bestes e cartzones, siat pro campu chi pro bonos, e sos iscarpones màstrinos. Sende unu tretu mannu de su sartu comunale, est de importu su cummèrtziu de s'ortigru. Sas cunditziones de s'economia ant fatu a manera chi sos orunesos siant unu pòpulu de emigrantes, a banda de sos chi sunt in sos paris bonos de Sardigna (in [[Campidanu]], in sa [[Nurra]] e in [[Chilivane|su de Otieri]]) meda sunt emigrados a continente, mescamente in su [[Làtziu]] e in sa [[Toscana]]. == Sas festas == Medas sunt sas festas chi si faghent in Orune, e su bonu sunt ligadas a sa religione. In su mese de [[ghennàrgiu]] si festat a sant’Antoni de su fogu e si faghent sas foghinas in sa bidda, su 3 de freàrgiu si festat a santu Biasu cun sa professone e cun càntigos. In su mese de [[maju]], a su sòlitu a bia de su deghe, b’est sa festa de Santu Sidore, patronu de sos massajos, torrada in possa una deghina de annos, sa festa est sentida meda dae sa bidda. Ma sunt in su mese de [[austu]] sas festas mannas de Orune: difatis in sa prima chida si festat Su Cossolu, in sa crèsia chi est in s’essida de sa bidda, e bi faghent sa novena e meda manifestatziones siat religiosas siat tziviles. S’ùrtima domìniga de austu imbetzes b’est sa festa de Nostra Segnora de su Càrminu, chi si faghet intro de bidda, e inoghe puru b’at manifestatziones religiosas e tziviles de importu mannu. In ambas festas b’est su palu de sos caddos in Su Pradu, cun unu monte prèmios artu meda chi faghet a manera chi b'addòbiet caddos e curridores meda. A sas festas mannas de austu a su sòlitu bi ghirat emigrados meda dae continente. == Persones nòdidas == De sas persones nòdidas de Orune est pretzisu a ammentare a [[Antoni Pigliaru]], professore de dotrina de s’istadu in s’[[Universidade de Tàtari]], at istudiadu meda su Còdighe Barbaritzinu, est a nàrrere unu rugru de normas chene iscritas chi si respetant in su mundu de sos pastores de Barbàgia. Cherent ammentados finas [[Ignazio Sanna|Innàssiu Sanna]], archipìscamu de [[Aristanis]], est istadu proretore e professore in s’universidade pontifìtzia lateranensa, e Bachiseddu Zizi, iscritore de cabale, in sas òperas suas “Il Ponte di Marreri" “Erthole”, “Santi di creta”. De sos polìticos Carmelo Porcu est essidu Deputadu cun [[Alleanza Nazionale]]. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Jorgi|sambenadu=Rusta|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=82-83|capìtulu=Orune}} *{{Tzita libru|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=4|capìtulu=Orune|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710543500012.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=7|capìtulu=Orune|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170820.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://comune.orune.nu.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] acxa400d2igdjep1dhel2oogliyrznk Estònia 0 3429 177831 175732 2022-08-22T20:55:05Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istadu |ligàmeneBandera=Flag of Estonia.svg |ligàmeneIstemma=Coat of arms of Estonia.svg |nùmeneAtuale=Estònia |pàginaBandera=Bandera de s'Estònia |pàginaIstemma=Istemma de s'Estònia |ligàmeneLocalizatzione=EU-Estonia.svg |LigàmeneMapa=Estonia map.gif |limba=[[Limba èstone|èstone]] |indipendèntzia = 24 de freàrgiu [[1918]] dae s'[[Impèriu Russu]]; torrada a instaurare su 20 de austu de su [[1991]] |intradaONU=17 de cabudanni de su [[1991]] |nùmeneUfitziale=Repùblica de Estònia |populatzioneAnnu=2019 |populazione=1.324.820 |populatzioneDensidade=28 |festa=24 de freàrgiu, 20 de austu |istadu antepostu=[[File:Flag of Soviet Union.svg|15px]] [[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] :[[File:Flag of the Estonian Soviet Socialist Republic (1953–1990).svg|15px]][[Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Estonia|RSS de Estònia]] |mannàriaAbba=4,56 |mannàriaÒrdine=129 |mannàriaTotale=45.228 |valuta=[[Euro]] |PILPPCprocapiteValuta=$ |PIL=30.312 |PIL annu=2018 |PILPPC=44.955 |PILPPCValuta=$ |PILPPCAnnu=2018 |PILproabitante=PIL/ab: 22 989 $ USA |PILValuta=$ |PILprocapite=22 989 |PILprocapiteValuta=$ |capitaleAbitantes=445.259 |làcanas= [[Lettonia|Letònia]], [[Russia|Rùssia]] |continente=[[Europa]] |capitaleAbitantesAnnu=2020 |capitale=[[Tallinn]] |guvernu=[[repùblica parlamentare]] |populatzioneTotale=1.324.820 |motu=([[limba èstone|ET]]) Mu isamaa, mu õnn ja rõõm<br />{{sc}} Sa pàtria mia, sa felitzidade mia e su gosu miu |oràriu=[[UTC+2]] ([[Ora legale]]: [[UTC+3]]) |coordinadas=no}} {{coord|format=dms|display=title}} [[File:Drone video of Estonia 2021.webm|thumb|Estònia 2021]] S''''Estònia''', ufitzialmente '''Repùblica de Estònia''' (in [[Limba èstone|èstone]], ''Eesti Vabariik'' o ''Eesti'') est un'istadu de s'[[Europa setentrionale]], costituidu dae una portzione continentale e unu artzipèlagu mannu in su [[mare Bàlticu]]. S'incarat in s'ovest a su [[mare Bàlticu]] e a su [[golfu de Finlàndia]] in su norte; in su sud cun s'[[Repùblicas Bàlticas|istadu bàlticu frade]] — sa [[Lettonia|Letònia]] — e cun [[Rùssia]] in s'est. Tenet tzirca 1.315.944 bividores, isparghinados in unu territòriu de 45.228 km². S'Estònia est membru de s'[[Unione Europea]] dae su 1 de maju de su [[2004]] e de sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|NATO]] dae su 29 de martzu de su [[2004]]. S'Estònia est su paisu ue bivent sa majoria de sos èstones, chi sunt sas persones de su grupu ètnicu chi bivent o sunt chi benint de Estònia. Is èstones sunt unu pòpulu [[Limbas baltofìnnicas|baltofìnnicu]] e etnicamente est acapiadu a forte cun is [[Finlàndia|finlandesos]] e is [[Pòpulu Sami|làpones]]. Su paisu tenet ligàmenes culturales e istòricos cun is [[paisos nòrdicos]],<ref>{{Tzita web|url=http://www.vm.ee/eng/nat/1210.html|tìtulu=Estonia as a Nordic Country|atzessu=2021-10-05|dataarchìviu=2009-06-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090601183911/http://www.vm.ee/eng/nat/1210.html|urlmortu=eja}}</ref> in piessignu cun [[Finlàndia]], [[Isvetzia|Isvètzia]] e [[Danimarca]]. Sa [[Limba èstone|limba èstona]] faghet parte de su [[Limbas ugrofìnnicas|grupu ugrofìnnicu]] e est pròssimu a su [[Limba finlandesa|finlandesu]]. Paris cun su finlandesu, s'ungheresu e su [[Limba maltesa|maltesu]] — s'èstonu faghet parte de su grupu de [[limbas ufitziales de s'Unione Europea]] chi non sunt de orìgine [[Limbas indo-europeas|indoeuropea]]. Su nùmene atuale de s'Estònia fortzis si depet a s'istòricu romanu [[Tacitus|Tàtzitu]], chi in su libru suo ''Germània'' (cap. 98) aiat descritu su pòpulu chi biviat in sa regione de s'atuale de Estònia ''estis'', unu pòpulu bàrbaru diferente de sos àteros de sa regione. De paris manera s'arremonat in is antigas paristòrias iscandìnavas relatos subra sa regione de s'atuale Estònia che a ''Eistland''. Ma sa prima borta chi is èstones etotu si fiant narados aici fiat istadu durante su perìodu de afortimentu de sa cultura èstone a metade de su [[sèculu XIX]]. Durante sèculos, s'atuale Estònia fiat ocupada dae àteras potèntzias, pro custa resone s'agatat un'influèntzia lèbia de [[Rùssia]], [[Danimarca]], [[Isvetzia|Isvètzia]], [[Finlàndia]] e [[Germània]] in sa cultura èstone. Su cuntzetu de pòpulu fiat bènnidu meda prus a tardu, petzi a sa metade de su sèculu XIX, cun una crèschida culturale forte assummada a sa crèschida de sa populatzione urbana, durante s'industrializatzione e de s'artziada de su livellu culturale de sa populatzione, cosa chi aiat favorèssidu s'unione de pòpulos de sa matessi orìgine, e chi aiat resurtadu in un'istadu autònomu, istabilidu cun sa promulgatzione de sa Costitutzione de su [[1917]]. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Estonia|Estònia}} {{Europa}} [[Categoria:Natziones de s'Europa]] fsjk20lbe5ewkz1sf54vepvxjckmobt Letònia 0 3430 177870 175630 2022-08-22T23:14:14Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Istadu |ligàmeneBandera=Flag of Latvia.svg |ligàmeneIstemma=Coat of arms of Latvia.svg |nùmeneAtuale=Letònia |pàginaBandera=Bandera de sa Letònia |pàginaIstemma=Istemma de sa Letònia |ligàmeneLocalizatzione=EU-Latvia.svg |LigàmeneMapa=Latvia map.gif |limba=[[Limba lètone|lètone]] |indipendèntzia = 18 de onniasantu de su 1918, intre 1940 e 1991 membru de s'Unione Soviètica, s'indipendèntzia fiat torrada a decrarare su 21 austu e su 1991 |intradaONU=17 de cabudanni de su [[1991]] |nùmeneUfitziale=Repùblica da Letònia |populatzioneAnnu=2015 |populazione=1.986.705 |populatzioneDensidade=30,76 |festa=18 de onniasantu |istadu antepostu=[[File:Flag of Soviet Union.svg|15px]] [[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] :[[File:Flag of the Latvian Soviet Socialist Republic (1953–1990).svg|15px]][[Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Letònia|RSS de Letònia]] |mannàriaAbba=1,5 |mannàriaÒrdine=123 |mannàriaTotale=64 589 |valuta=[[Euro]] |PILPPCprocapiteValuta=$ |PIL=34 881 |PIL annu=2018 |PILPPC=57 840 |PILPPCValuta=$ |PILPPCAnnu=2018 |PILproabitante=PIL/ab: 18 031 $ USA |PILValuta=$ |PILprocapite=18 031 |PILprocapiteValuta=$ |capitaleAbitantes=709.767 |làcanas= [[Bielorùssia]], [[Estònia]], [[Lituània]], [[Russia|Rùssia]] |continente=[[Europa]] |capitaleAbitantesAnnu=2017 |capitale=[[Riga]] |guvernu=[[repùblica parlamentare]] |populatzioneTotale=1 986 705 |motu= |oràriu=[[UTC+2]] ([[Ora legale]]: [[UTC+3]]) |coordinadas=no}} Sa '''Letònia''', ufitzialmente '''Repùblica de Letònia''' (in [[Limba lètone|lètone]], ''Latvijas Republika''), est unu [[Natzione|paisu soberanu]] de s'[[Europa setentrionale|Europa Setentrionale]], membru de s'[[Unione Europea]], costituidu in [[istadu sotziale]] e [[Democratzia|democràticu]] de [[deretu]], sa cale forma de guvernu est sa [[repùblica parlamentare]]. Su territòriu, cun capitale in [[Riga]], est organizadu in 110 comunos e 9 tzitades.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/latvia/|tìtulu=Explore All Countries - Latvia|limba=inglesu}}</ref> Posta in sa [[Istados bàlticos|Regione Bàltica]], tirat a 64.589 km² de superfìtzie. Allàcanat in su norte cun s'[[Estònia]], in su sud cun sa [[Lituània]] e sa [[Bielorùssia]], e in s'estu cun sa [[Rùssia]], annotamala cumpartzit fronteras de mare cun s'[[Isvètzia]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/latvia/|tìtulu=Explore All Countries - Latvia|limba=inglesu}}</ref>​ Est unu paisu de pranosu, ricu de padentes e rios chi si ghetant a su [[mare Bàlticu]] e su [[golfu de Riga]].<ref>{{Tzita web|url=http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/latvia/index_es.htm|tìtulu=Letonia|limba=ispagnolu|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2010-04-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100417141905/http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/latvia/index_es.htm|urlmortu=eja}}</ref> Su territòriu fiat pobuladu dae tribùs [[Pòpulos indoeuropeos|indoeuropeas]] e a sa fine de su [[sèculu XII]] fiat ocupadu dae s'[[òrdine teutònicu]] cun is [[Crosadas de su norte|crosdas bàlticas]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Latvia|tìtulu=Latvia - History|limba=inglesu}}</ref>​ Durante sete sèculos fiat assugetada dae fortzas istràngias; a pustis de fàghere parte de s'[[Impèriu Russu]], cun una classe dominadora costituida dae [[tedescos de su Bàlticu]], sa Letònia aiat decraradu s'indipendèntzia su 18 de onniasantu de su [[1918]], aprofitende su bòidu de pòdere generadu a sa fine de sa [[Prima gherra mundiale|Prima Gherra Mundiale]]. Sa repùblica efìmera fiat remplasada in su [[1934]] dae unu règimene [[Autocratzia|autocràticu]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Latvia|tìtulu=Latvia - History|limba=inglesu}}</ref>​ A pustis de su comintzu de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Gherra Mundiale]], fiat ocupada in su [[1940]] dae s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] cunforme a su [[patu Ribbentrop-Molotov]]; ocupada un'annu a pustis dae sa [[Germània nazista|Germània Nazista]], e torrada a conchistare dae is sovièticos in su [[1944]], chi aiant suprìmidu s'indipendèntzia e aiant fatu de su paisu una [[Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Letònia|repùblica sotzialista]] in sinu a s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] pro 45 annos. Sa Letònia fiat torrada indipendente in su [[1991]], faghende a pare cun unu [[Rivolutzione Cantada|movimentu democràticu]] in is [[Istados bàlticos|paisos bàlticos]] e cun s'iscontzu de s'[[Unione Sovietica|URSS]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Latvia|tìtulu=Latvia - History|limba=inglesu}}</ref>​ Dae su [[2004]] faghet parte de s'[[Unione Europea]] e de sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|NATO]].<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2004/03/29/actualidad/1080511201_850215.html|tìtulu=La OTAN culmina la mayor ampliación de su historia|limba=ispagnolu}}</ref> Is lètones e is [[livònios]] sunt cunsiderados su pòpulu indìgenu de sa Letònia, mentras chi sa [[limba lètone]] est, a costadu de su [[Limba lituana|lituanu]], sa sola [[Limbas bàlticas|limba bàltica]] chi sighet a s'agatare bia. Su pòpulu lètone at mantentu s'identidade sua pro mèdiu de sa traditzione orale cun totu de èssere sutapostu su domìniu istràngiu durante sèculos, e partende dae su de [[sèculu XIX]], influentzadu dae su natzionalismu romànticu, at isvilupadu una cultura pròpia e pretèndidu s'indipendèntzia. Sende gasi, pro influèntzia istòrica si ddoe agatat puru una minoria importante [[Limba russa|rusófona]] (prus de su 26% de sa populatzione). A pustis de s'indipendèntzia de su [[1991]], is autoridades ant istabilidu su lètone comente limba ufitziale sola, e ant distìnghidu intre tzitadinos lètones —naschidos e de iscratza de residentes de in antis a su [[1940]] — e «[[Non tzitadinos (Letònia)|non tzitadinos]]» — is chi sunt arribados a in ie durante s'època soviètica— cuntzedende sa natzionalidade noa. Unu 11% de sa populatzione residente lètone no at otentu natzionalidade peruna a pustis de s'isfaghimentu de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.fpri.org/article/2017/10/non-citizen-non-question-latvia-struggles-leave-soviet-legacy-behind/|tìtulu=The Non-Citizen Non-Question: Latvia Struggles to Leave Soviet Legacy Behind|limba=inglesu}}</ref> ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Latvia|Letònia}} {{Europa}} [[Categoria:Natziones de s'Europa]] 6vfpxfaw6sq3s26t5knvyhg6m18933r Alan Ford 0 3669 177766 170848 2022-08-22T16:16:50Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Personaggio|alleati=Su gruppu TNT|autore=Max Bunker|autore 2=Magnus|cognome=Ford|collana=''Il gruppo TNT''|data inizio=[[1 maju]] [[1969]]|incipit=no|lingua originale=italianu|nome=Alan|paese=Italia|posizione template=testa|progetto=fumettus|sesso=M|stato=Attivo}} '''''Alan Ford''''' est unu [[fumetu]] còmicu ca est istadu fraigadu de Max Bunker ([[Luciano Secchi]]) e Magnus ([[Roberto Raviola]]), in inprenta de su 1969<ref>{{Tzita web|url=http://lambiek.net/artists/m/magnus.htm|tìtulu=Lambiek Comiclopedia. "Magnus".}}</ref>. Su fumetu còmicu est una '''pigada''' '''in giru satirica''' de is agentes segretos ammesturadu cun su surreale e su humore nieddu, e riferimentos sardonicos de sa sotziedade moderna otzidentale e in particulare italiana. Mancari est diventadu bastante populare in Italia a pustis s'introdutzione sua, Alan Ford est abbarradu disconnotu a foras de s'Italia. S'editzione frantzesa, Danese e brasiliana sunt faddisas luego ma in Yugoslavia issu at tentu sutzessu mannu diventende e abbarrende unu de is fumetos prus de sutzessu in su paisu sotzialista e in is sutzessores suos<ref>{{Tzita web|url=http://skab612.com/AlanFord/af_tekst11.html|tìtulu=^ "Alan Ford: Big in the Balkans". Libellus.}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ubcfumetti.com/italia/?12702|tìtulu=^ "Alan Ford: il più amato dagli slavi (Alan Ford: The Favorite of the Slavs)" (in Italian). uBCfumetti.com. 2006-10-27. Archived from the original on 2008-01-10.|atzessu=2020-05-10|dataarchìviu=2008-01-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080110013324/http://www.ubcfumetti.com/italia/?12702|urlmortu=eja}}</ref>. Mancari sa trama initziale in is primos episodios si nche isvilupaiat a inghiriu de un agente mutidu Alan Ford, a pustis custu est diventadu un de su grupu de is personàgios printzipales: su '''Grupu TNT''' est un'assemblea de agentes segretos disadatados, ca trabballant de unu negòtziu de froresi a [[New York City]], [[Istados Unidos de Amèrica]], ca impreant che copertura pro is cuartiers generale issoro segredos. Issos sunt inciumpetentes e mandrones, ma intelligentes e margianes, specialmente cando tocant is interessos personales issoro. Is biografia issoro sunt piticas a cunfrontu de is furbos leader issoro, su tormentadu Nùmeru Unu in cadira cun rodas, unu personàgiu ca si pigat indebitamente is miliones pagados a su grupu de su governu americanu pro is missiones segretas, e pagat is agentes una misenia. Su fumetu ponet in rìdiculu aspetos de sa sotziedade americana, inclùdidos su capitalismu e su ratzismu. Ci sunt riferimentos a sa realidade locale italiana, in ue is maladias sotziales sunt satirizadas de Magnus & Bunker, aici comente tèrrmines in dialetu Milanesu. === Difusione de su fumetu === {{Fumetto e animazione|data inizio=[[1 maju]] [[1969]]|incipit=no|volumi=477|titolo=Alan Ford|tipo=fumetu|testi=Max Bunker|rilegatura=brossuradu|posizione tamplate=testa|periodicità=mensile|paese=Italia|lingua originale=italianu|genere=Umorìsticu|disegnatore=Magnus|disegnatore 10=Gianni Tacconella|disegnatore 9=Marco Nizzoli|disegnatore 8=Raffaele Della Monica|disegnatore 7=Oskar|disegnatore 6=Warco|disegnatore 5=Omar Pistolato|disegnatore 4=Dario Perucca|disegnatore 3=Giovanni Romanini|disegnatore 2=Paolo Piffarerio|volumi totali=na}} Alan Ford est pubblicadu mese cun mese de [[Mas Bunker Press]] in [[Itàlia]]. Ci sunt puru editziones in [[Bòsnia e Erzegòvina]], [[Croàtzia]] (a su mancu 4 editziones de su 2008), [[Sèrbia]] e [[Slovenia]]. Una editzione de sa Repubblica de [[Matzedònia de su Norte]] si agataiat pro unu pagu de tempuse, e s'editzione de serba sunt importadas immoi in Macedonia e Montenegro, abbarrende galu meda populares. Su fumetu còmicu est istadu adatadu a film animados e retzitas de teatru,aici comente est istadu de ispiratzione pro libros e film. <br /> === Serie regulare (1969-2011)=== #Il gruppo TNT ([[maggio]] [[1969]]) #Il dente cariato ([[giugno]] [[1969]]) #Operazione Frankenstein ([[luglio]] [[1969]]) #La casa dei fantasmi ([[agosto]] [[1969]]) #Date! Date! Date! ([[settembre]] [[1969]]) #Alex Barry non c'è più ([[ottobre]] [[1969]]) #Una gita a San Guerreta ([[novembre]] [[1969]]) #L'albero di Natale ([[dicembre]] [[1969]]) #Zoo Simphony ([[gennaio]] [[1970]]) #Formule ([[gennaio]] [[1970]]) #Il numero uno ([[febbraio]] [[1970]]) #La triste storia di un giovane ricco ([[marzo]] [[1970]]) #Golf ([[aprile]] [[1970]]) #1 2 3 4 ([[maggio]] [[1970]]) #Il colpo di fulmine ([[giugno]] [[1970]]) #Un voto per Notax ([[agosto]] [[1970]]) #Cure termali ([[settembre]] [[1970]]) #Il cane da un milione di dollari ([[novembre]] [[1970]]) #I 3 di Yuma ([[dicembre]] [[1970]]) #Frit Frut ([[gennaio]] [[1971]]) #Bombafobia ([[febbraio]] [[1971]]) #La paura fa spavento ([[aprile]] [[1971]]) #Sogno d'una notte di mezzo inverno ([[maggio]] [[1971]]) #Boyscout ([[giugno]] [[1971]]) #2 balzi in più ([[luglio]] [[1971]]) #Superciuk ([[agosto]] [[1971]]) #La minaccia alcoolica ([[settembre]] [[1971]]) #Il fiasco spezzato ([[ottobre]] [[1971]]) #Circus ([[novembre]] [[1971]]) #Santa Claus' story ([[dicembre]] [[1971]]) #Il giorno della befana ([[gennaio]] [[1972]]) #Quando il <del>q</del> cuore fa bi-bim ba-bam #Lo Spennagrulli ([[marzo]] [[1972]]) #Bluefarm ([[aprile]] [[1972]]) #La dozzina del pentagramma ([[maggio]] [[1972]]) #Il Centurione ([[giugno]] [[1972]]) #Il Colonnello Lapislazuli #Le grandi vacanze ([[agosto]] [[1972]]) #Belle Epoque ([[settembre]] [[1972]]) #Ecologia #Missione da siuri #Grasso Natale #La festa di capodanno ([[gennaio]] [[1973]]) #C'era una volta una taglia ([[febbraio]] [[1973]]) #Piano concerto al Centimetropolitan ([[marzo]] [[1973]]) #Rischia o trapassa ([[aprile]] [[1973]]) #La minaccia di Aseptik #Il ricco zio è morto ([[giugno]] [[1973]]) #Derby ([[luglio]] [[1973]]) #Così nacque il gruppo T.N.T. ([[agosto]] [[1973]]) #Il ritorno di Superciuk #Il grande colpo di Superciuk #Arsenico Lupon, assai galante e molto ladron #L'inghippo di Bu-Bu #Una trappola per il gruppo T.N.T. #Vuoi venire in crociera con me? #Salvateci per piacere, grazie #Un tuffo nel vuoto ([[aprile]] [[1974]]) #Intrigo a Monte Calvo #Golpe #La testa di coccodrillo #I tre Rock #Idem-Idem #Il trio Fantasticus #Un tiro mancino #Una losca vicenda ([[dicembre]] [[1974]]) #Quando necessità impone #Un illecito sportivo #Un'idea a sorpresa #Girotondo con Rapiner #In Transilvania c'è un castello che... #Natale col vampiro ([[giugno]] [[1975]]) #Il dottor Cancer #Superciuk colpisce ancora #Cala la tela per Superciuk #Mi ricordo che... ([[ottobre]] [[1975]]) #Succursale inaugurasi ([[novembre]] [[1975]]) #Una missiva importante #Natale al corso #Niagara #L'evasione di Arsenico Lupon ([[marzo]] [[1976]]) #Un viaggio a razzo #Giallissimo #Il sergente Gruber #Alta finanza #Polo freddo #Super Super Superciuck #Beppa Giosef alla riscossa ([[ottobre]] [[1976]]) #Il benefattore #Il botto delle dodici e quindici #Pop art #Il terribile Crack-Fu #Riappare Baby Kate ([[marzo]] [[1977]]) #Il piromane #Luna chiama Skylab #La minaccia dallo spazio #Il pugno proibito #Una ragazza chiamata Brenda #Broadway #Le colline nere del Sud-Dakota #Funeral party #La banda degli straccioni #La statua della libertà è scomparsa #Scacco matto al Trio Fantasticus #Il grande giorno di Marjah Blitz ([[marzo]] [[1978]]) #Do-Re-Mi ([[aprile]] [[1978]]) #Safari alla rogna ([[maggio]] [[1978]]) #Dai, dai, samurai ([[maggio]] [[1978]]) #La beffa di Clodoveo #Gommaflex #Mistero alla fattoria #Ipnos #La gamba de legn #Prugna secca #Destinazione Chicago #Ai bei tempi che furono #Superciuck vive ancora #Per un goccio di barbera in più ([[aprile]] [[1979]]) #Fauci ([[maggio]] [[1979]]) #Katodik #Tarlomania #Il giorno delle vendette #L'ombra di Katodik #Un dì così #Super razza maggiore #El rapador #Frod uno, Frod due #Mexico olè #Caramba ([[maggio]] [[1980]]) #Ostix ([[giugno]] [[1980]]) #Luna Park #Ipnos suite #Ritorna Gommaflex #La vendetta di Gommaflex #L'inafferrabile #Qui si sanax #Kartoffeln #Bob a due #La prima notte dell'anno #L'eredità texana #Il genio della pubblicità #Il pescecane parlante ([[aprile]] [[1981]]) #Il nuovo Superciuk ([[maggio]] [[1981]]) #La fiatata mortale #Il pericolo pubblico n. 1 #Rebus #Il mostro di Lochness #Fifa all'ONU #Wurdalack non molla, succhia #Kriminalissimo #Il 2 di picche #La lampada magica #Il feticcio #Roma New York Roma #Melissa #La melassa di Melissa #Caccia a Melissa #Il gobbo reale #Il segreto del gobbo #Il gioco della verità #Renato Uno, come te non c'è nessuno #Sketches #Un ritorno impossibile (quasi) ([[gennaio]] [[1983]]) #La vendetta del Cospiratore ([[febbraio]] [[1983]]) #Loggia P38 #Ospedale San Demente #Losche trame #Portubell #A.P.S. (Assistenza Pronta Subito) #L'imprevedibile #Superciukissimo #Kron #L'uomo computer #Bellegambe Betty #L'abbuffata di Natale #Festival #L'uomo venuto dal Texas ([[marzo]] [[1984]]) #Che fine ha fatto Puzzone Massey? #Una rosa per Bob #La fiamma di Olimpia #Olimpiadi gialle #T.I.R. (Truffe - Imbrogli - Raggiri) #Aerobic dance #Il Numero Uno è morto! #Nella memoria del caro estinto #Triplo gioco #Asta diabolica #L'ombra di colui che fu #Trombisti di tutto il mondo unitevi! #Il testamento del Numero Uno #Faccia da sbirro #Bob, il caso pancotto è tuo #La trama del complotto #Bakara #L'ibernato #L'affare si complica #Scommettiamo? #Un colpo al cuore #La tomba violata #Hic, Hic, Hurra! ([[febbraio]] [[1986]]) #Zanzaricerca #Il trio della mutua #Il pirata nero #Pan 2000 #Già già giap #Cuccate il paninaro #La copa de oro #Il bambino radioattivo #Un po' di pazienza #Vendetta a scacchi #Terrorism #L'idolo maledetto #Uccidete il critico #Il conte nei guai #Un mancino sinistro #Una bella macchina rossa #Prudy, Prudy #Fantasmagoria #Lenti da sole (non accompagnate) #Cuori solitari ([[ottobre]] [[1987]]) #Topi d'albergo ([[novembre]] [[1987]]) #A.V.E. (Assicurazione Vita Eterna) #Soft killing #Il bambino prodigio #Arriba Superciuk #Finale a sorpresa ([[aprile]] [[1988]]) #Come ti muovi t'accoppio #Il codice graffiti #Bordighera o morte! #La banda dei 4 #Zoo follies #Perestrojka #Spazzino Superciuk a rapporto #Natale coi fiocchi #Il prigioniero della torre #Vù cumprà? #La stirpe dei mangia #Il documento maledetto #Missione suicida #Tradimento #Il naufragio di Daisy Lou #Mistero un pochino svelato #L'uomo di Londra #La bella di Rio #All'ombra della ghigliottina #Terremoto #Skate board boys #L'ultima lotta #Stretta finale #Il padrinino #Finalissima al cianuro #Una trappola firmata 3 esse #Anten-Man ([[luglio]] [[1990]]) #Catturate Anten-Man #Ritorno all'ovile #Elvis '90 #Operazione recupero #Una sottile vendetta #Pazzie dell'anno #Cercate Tobia Quantrill #Veget-scout #Una tomba per Bob #Zippel #L'insultatore pubblico n. 1 #Ritorna Anten-Man #Doppio Anten-Man #Bum factory #Desert blitz #La mummia vivente #Mister Christmas #Turluk, il grande muto #El verdissimo #Non fare lo stupido #Brasilera rumba Ja-Jai #Rapiti in cielo #Un giorno da leone #Anten-Boy #Audience o morte ([[agosto]] [[1992]]) #Tele X #Operazione Pochita #Non sparate, mi arrendo #Ariveduorci, adiò ([[dicembre]] [[1992]]) #Arakno #Tobia non ci sta #Sinfonia di primavera #Chi non fu ma è #S.O.S. Pochita #I 4 ossi #Gna gna gno #Se la va, la va #Superciuk è tornato tra noi #Il partito degli sbevazzoni #I conti tornano #Un caso di coscienza #Riscatto per due #Una faccenda curiosa #La rueda del dinero #Basket! #Una giornata nera #Un invito invitante ([[giugno]] [[1994]]) #La clinica della morte facile #Una vacanza sofferta #Il segreto di Morgana #La banda di testa quadrata #Wurdalack rock band #Magro natale #Il tesoro del pendolino #Scherzi del tubo #Baseball #Cercasi Giovanna ma con calma ([[aprile]] [[1995]]) #Anten-Girl #Puff! #Furto al museo #Colpo gobbo #Il prigioniero di Morgana #Superciuk alla riscossa #Vendetta in fumo #Spirito (non alcol) natalizio #Il miracolo ([[gennaio]] [[1996]]) #Burlesque #The Mauritz Trippazza show #Un telefono per amico #Parabolik man #Tempo irreale #Il gobbo ci riprova #Uovo a sorpresa #Il ritorno di Arakno #Nuvole #Il pentito #Natale al solleone #Gna Gna Gno 2 la vendetta #Briciole #Due cuori e un capanna #E.B. #Se avessi un milione #Soap opera #Sinceramente vostro Burlesque #Volo Usaf 317 #Il grande Panzarotti #Handicap #Votate Tromb e sarete trombati #La rapina di Natale #31 dicembre 2097 #Gratta e scappa #L'eredità Rock - ristampa de is n. 0, 1, 2, 3 e 4 de Bob Rock Spin off #www.Trippazza.trip #Preso in castagna! #Supermarket #Viaggi OK tutto compreso! - ristampa de su n. 1 de sa 1^ serie de Alan Ford Special (copertina differenti) #Oh-oh-Strabalda #Lollipop #Paga 2 e uccidi 3 #Striscia l'immondizia #Lo spirito di Natale - ristampa de su n. 2 della 1^ serie de Alan Ford Special (copertina differenti) #Vorrei tanto ma posso poco #Canzoni da orsi #Zucca illuminata #Lo spettro di Canterville #Numeri #L'uomo invisibile #Crociera au pair - ristampa de su n. 3 de sa 1^ serie de Alan Ford Special (copertina e titulu differntis) #Banderas Carreras + un fatto intrigante #Riccardo III #7 chili in 7 ore #Frick #Lo sciacallo #L'alba del nuovo millennio #Target zero #Amleto #Due camere più cucina #L'indiziato #Killer affittasi #Hollywood wow! - La notte delle stelle #Minga e Manga - Sayonara #Berto e Berta alla riscossa #L'anima gemella #O core mio! #Hackers #Week-end #Slalom #Gelato gusto branzino #TNT: la nascita #Dimensione XL #Il presidente è impazzito #Mi gioco tutto alla roulette #The Burlesque TV show - Spot #Storie d'altri tempi #Ritorno alla dimensione XL #La bomba F.D.M. #Neve, nave, nove #Cogito ergo sum #Dite la vostra #Io morto, tu morto, egli morto #Bingo! #Omicidi a estrazione #Il nuovo Anten-Man #Oh mio Dio #Fate l'amore con... #Tempi andati #Festa al castello #La ganga del voyeur #Scherzo di Natale #La vedova dall'oltretomba #Enrika colpisce ancora #? #L'angelo di Insciallà #L'ultimo film di Bill Mikowsky #Il mio nome è Font, Alex Font #La morte invita... #Agenzia viaggi Shirley #Il redentore #Fiction #Lo staff ad hoc #Bon-Bon #Ars, artis #Il miagolio della tigre #Il mistero dei tre??? #Grandine #L'assassino ha lasciato le sue impronte #Ra-ta-ta-ta-ta #Alcatraz #Pirati all'attaccooo!! #Tre minuti di celebrità #Pax vobis #Il gobbo di Notre Dame - ristampa de su n. 15 de sa 1^ serie de Alan Ford Special (copertina differenti) #La cavia #La maledizione della luna verde mela #Il presagio #Un giorno nuovo #Un giallo da risolvere #Il mondo di Alan Font #Puzzle #Il minuetto di Minuette #Alla bella pizzeria #Tre per uno #L'ombra di Superciuk #Carta da macero #Dolcetti o scherzetti #Moby Dick - ristampa de su n. 18 de sa 1^ serie de Alan Ford Special (copertina differenti) #La donna del mistero #I bandana rock #Qui ci vuole... Super-strack #Hollywood chiama #Operazione security #Vacanze premio #Andiamo all'opera #Ancora Super-strack #Sangue di fantasma #Vampiri in saldo #S'inaugura il Number One #I promessi sposi ([[gennaio]] [[2007]]) - ristampa de su n. 16 de sa 1^ serie de Alan Ford Special (copertina differenti) #Witchcraft ([[febbraio]] [[2007]]) #Sulle ali delle nuvole ([[marzo]] [[2007]]) #Grande macello sull'isola dei noiosi ([[aprile]] [[2007]]) #Una proposta stupefacente ([[maggio]] [[2007]]) #Solo per non vedenti ([[giugno]] [[2007]]) #La banda del guercio ([[luglio]] [[2007]]) #Hawaii ([[agosto]] [[2007]]) #Scacco a Strabalda ([[settembre]] [[2007]]) #Heil Hitler ([[ottobre]] [[2007]]) #Permette? Geko Limortacci ([[novembre]] [[2007]]) #Tutti a Las Vegas ([[dicembre]] [[2007]]) #Sole a scacchi ([[gennaio]] [[2008]]) #Una donna senza memoria ([[febbraio]] [[2008]]) #Il vedovo allegro ([[marzo]] [[2008]]) #Il diario di Lulu-Bell ([[aprile]] [[2008]]) #C'è un traditore tra noi ([[maggio]] [[2008]]) #Un caso dannatamente intricato ([[giugno]] [[2008]]) #Tutti al mare? ([[luglio]] [[2008]]) #Tutti ai monti ([[agosto]] [[2008]]) #__________ ([[settembre]] [[2008]]) #__________ ([[ottobre]] [[2008]]) #__________ ([[novembre]] [[2008]]) #__________ ([[dicembre]] [[2008]]) #__________ ([[gennaio]] [[2009]]) #__________ ([[febbraio]] [[2009]]) #__________ ([[marzo]] [[2009]]) #__________ ([[aprile]] [[2009]]) #__________ ([[maggio]] [[2009]]) #__________ ([[giugno]] [[2009]]) #__________ ([[luglio]] [[2009]]) #__________ ([[agosto]] [[2009]]) #__________ ([[settembre]] [[2009]]) #__________ ([[ottobre]] [[2009]]) #__________ ([[novembre]] [[2009]]) #__________ ([[dicembre]] [[2009]]) #__________ ([[gennaio]] [[2010]]) #__________ ([[febbraio]] [[2010]]) #__________ ([[marzo]] [[2010]]) #__________ ([[aprile]] [[2010]]) #__________ ([[maggio]] [[2010]]) #__________ ([[giugno]] [[2010]]) #__________ ([[luglio]] [[2010]]) #__________ ([[agosto]] [[2010]]) #__________ ([[settembre]] [[2010]]) #__________ ([[ottobre]] [[2010]]) #__________ ([[novembre]] [[2010]]) #__________ ([[dicembre]] [[2010]]) #__________ ([[gennaio]] [[2011]]) # Alan Ford 500 ([[febbraio]] [[2011]]) == Riferimentos == <references /> [[Category:Fumettu]] gwt5fwbdc0nt07co2e30eef9gla0cwl Linux 0 3700 177880 175857 2022-08-22T23:35:52Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Nota disambigua|su [[sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]] impreadu dae custa famìlia de [[Sistema operativu|sistemas operativos]]|[[Linux (nùcleu)]]}} {{stub}} [[File:Tux.svg|210x210px|thumb|right|Tux, sa ''mascotte'' ufitziale de Linux]] [[File:Ubuntu_9.04_Jaunty_Jackalope.png|220px|thumb|right|Ischermada de [[Ubuntu]], una de sas distributziones prus famadas de Linux]] Linux est una famìlia de [[Sistema operativu|sistemas operativos]] lìberos, formados dae s'unione de su [[Linux (nùcleu)|nùcleu Linux]] e is programmas de su progetu GNU. S'isvilupu est incumentzadu in su 1991 dae [[Linus Torvalds]], a cussu tempus istudiante a s'universidade de [[Helsinki|Hèlsinki]], in [[Finlàndia]]. Torvalds at detzìdidu de distribuire su còdighe de Linux comente programma lìberu cun [[Lissèntzia GPL|lissèntzia GNU GPL]] e custu nd'at favoridu s'ispainadura e at incoragidu medas àteros programmadores a pigare parte a s'isvilupu suo. Dae su cumintzu, a su nùcleu Linux benint s'ispissu unidos sos programmas de su progetu GNU pro creare unu sistema cumpletu<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://groups.google.com/forum/#!topic/comp.os.minix/4995SivOl9o|tìtulu=Free minix-like kernel sources for 386-AT|nùmene=Linus Torvalds|limba=EN|tzitatzione=ma apo aviadu cun sutzessu sa shell bash/GCC/GNU-make/GNU-sed/compress etc.}}</ref>. Custos sistemas, segundu [[Richard Stallman]], fundadore de su [[GNU|progetu GNU]], diant dèpere èssere narados '''GNU/Linux''' imbetzes ca isceti Linux, fintzas pro ite esistent sistemas comente [[Android]] chi impreant su matessi nùcleu, ma non is programmas GNU. == Fundamentos de Linux == Is sistemas Linux sunt parte de sa famìlia [[UNIX]]. Fintzas chi a cumentzu su [[Sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]] fiat criadu pro andare cun [[Computer|carculadores]] de arratza x86<ref name=":0" />(CISC, IBM Cumpatibile) oe in die est istadu portadu a diferentes architeturas, comente is de tipu RISC e sa ARM. Is distribuiduras de Linux sunt formadas de su nùcleu Linux acumpangiados dae unu programma de installadura e de unu set de programmas, utilidades i drivers chi podent permìtere, in cussas prus a sa moda, de installare de manera simpre e crara unu sistema lestru, modernu e cumpletu de totu su chi podet serbire pro traballare o s'ispassiare cun sa computera. Aici etotu, s'agatant distribuiduras de Linux prus pagu craras i bonas pro is prus espertos. == Istòria == Su [[Linux (nùcleu)|nùcleu Linux]] est istadu creadu su 25 austu 1991 dae s'istudiante finlandesu de [[informàtica]] [[Linus Torvalds]] chi, apassionadu de programmatzione, fiat pagu cuntentu de su sistema operativu [[Minix]] (sistema operativu didàticu tipu-unix iscritu dae Andrew Tanenbaum, professore ordinàriu de Sistemas de retze a s'universidade de Amsterdam), ca suportaiat male s'architetura i386 a 32 bit, a cussu tempus noa, econòmica e pobulare. Aici, Torvalds at detzìdidu de creare unu [[Sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]] nou pro s'ispassiare e istudiare su funtzionamentu de s'elaboradore suo nou, unu 80386. Mancari siat istadu programmadu a s'incumentzu a suta de Minix, Linux no at mai impreadu còdighe de cussu sistema. At imbetzes impreadu dae luego partes de su sistema GNU pro funtzionare<ref>{{Tzita web|url=https://groups.google.com/forum/#!msg/comp.os.minix/dlNtH7RRrGA/SwRavCzVE7gJ|tìtulu=What would you like to see most in minix?|nùmene=Google Groups|situ=groups.google.com|limba=en|atzessu=2020-08-02}}</ref><ref name=":0" />. S'impreu de sa lissèntzia GNU GPL at permìtidu de distribuire Linux e GNU in paris fadende·nde unu sistema cumpridu e lìberu<ref>{{Tzita web|url=http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12|tìtulu=RELEASE NOTES FOR LINUX v0.12|nùmene=Wayback Machine|situ=web.archive.org|data=2007-08-19|limba=|atzessu=2020-08-02|dataarchìviu=2011-08-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110810160155/http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12|urlmortu=eja}}</ref>. Torvalds preferiat pònnere Freax a su nùcleu chi fiat iscriende, ma Aret Lemmke, assistente a s'Hèlsinki University of Technology chi dd'aiat ofertu s'ispàtziu FTP pro su progetu (ftp.funet.fi), at prefertu assignare a sa subdirectory dedicada su nùmene de traballu Linux, chi a sa fine est essidu su nùmene definitivu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.pcsteps.com/4529-how-linux-begun/|tìtulu=How Linux Begun - It was Almost called "Freax"|situ=www.pcsteps.com|limba=en|atzessu=2020-08-02}}</ref><ref>{{Tzita libru|sambenadu=Torvalds, Linus.|tìtulu=Rivoluzionario per caso : come ho creato Linux (solo per divertirmi)|url=https://www.worldcat.org/oclc/801162420|atzessu=2020-08-02|data=2001|editore=Garzanti libri|limba=it|pp=101, 105, 109|OCLC=801162420|ISBN=88-11-73896-2}}</ref> Giai dae sa versione 0.01 faghiat a compilare e aviare sa shell GNU Bash<ref name=":0" />. Finas a sa versione 0.10 fiat rechertu unu computer cun Minix pro cunfigurare, compilare e installare Linux, ca custu impreaiat su pròpiu sistema de archìvios; dae sa versione 0.11 podiat èssere compiladu dae Linux matessi. Su 12 martzu 1994 Linus Torvalds at presentadu sa prima versione istàbile de Linux a s'Universidade de Hèlsinki.<ref>{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qaDpjlFpbfo|tìtulu=Linus Torvalds Introduces Linux 1.0|limba=en}}</ref> == Acàpios de foras == * [http://www.kernel.org/ www.kernel.org] Su giassu ofitziali de su Coru de Linux * [http://www.slackware.com Slackware Linux] Sistema Linux istòricu, bonu pro is prus espertos. * [http://www.ubuntu.com Ubuntu] Sistema Linux meda famau, simpre, craru e bonu pro totus. * [http://www.redhat.com Red Hat Linux] Su prus famau Linux a pagamentu. == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Unix]] t3zgh6tg02eaojcsgyedzjmobdsehd6 Brucei 0 3709 177791 177178 2022-08-22T18:58:29Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{s/geografia}} {{Bidda |nòmene comune = Brucei |imàzine = |nòmene ufitziale = Burcei |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Tzitade metropolitana de Casteddu |sigla provìntzia = CA |ladiore = 39°21′0″ |longhiore = 9°22′0″ |artiore = 648 |tirada = 94,97 |populamentu = 2.919 |densidade = 30,74 |apendìtzios = |comunes lacanantes = |cap = 09040 |prefissu = [[070]] |istat = 092008 |fiscale = B274 |nòmene bividores = |nòmene patronu = |die patronu = |zassu = }} '''Brucei'''<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.burcei.ca.it/progetto-brucei-bilingua-2.html|tìtulu=Comune di Burcei - Progetto Brucei Bilingua 2|situ=web.archive.org|data=2021-12-30|atzessu=2022-04-30|dataarchìviu=2021-12-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20211230063258/https://www.comune.burcei.ca.it/progetto-brucei-bilingua-2.html|urlmortu=eja}}</ref> (''Burcei'' in [[Limba italiana|italianu]]) est unu comunu de 2.978 bividores de sa [[tzitade metropolitana de Casteddu]]. == Riferimentos == <references /> {{Tzitade metropolitana de Casteddu}} [[Categoria:Sarrabus-Gerrei]] [[Categoria:Comunes de sa tzitade metropolitana de Casteddu]] h73zr8el2hzxg8boawjwjxslilfrgkp Ceraxius 0 3841 177801 177183 2022-08-22T19:25:14Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{Variant|CAM}} {{s/geografia}} {{Bidda |nòmene comune = Ceraxius |imàzine = Ceraxus-Istema.png |nòmene ufitziale = Ceraxius/Selàrgius |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Tzitade metropolitana de Casteddu |sigla provìntzia = CA |ladiore = 39°15′0″ |longhiore = 9°10′0″ |artiore = 10 |tirada = 26,77 |populamentu = 27.911 |densidade = 1027,33 |apendìtzios = Su Planu |comunes lacanantes = [[Casteddu]], [[Cuartuciu]], [[Pauli]], [[Sestu]], [[Sètimu]] |cap = 09047 |prefissu = [[070]] |istat = 092068 |fiscale = I580 |nòmene bividores = Cerexinus |nòmene patronu = Maria Virgini Assunta - Santu Luxori |die patronu = 15 Austu - ùrtima xida de Austu |zassu = [http://www.comune.selargius.ca.it/] }} '''Ceraxius<ref>{{Cita web|url=http://files.splinder.com/42bb7f7bc54665556535074d5ccf0796.pdf|tìtulu=Delìbera de su Cussìgiu Comunale n. 95 de su 13.10.2009|situ=web.archive.org|data=2011-11-15|atzessu=2020-03-25|dataarchìviu=2011-11-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111115145435/http://files.splinder.com/42bb7f7bc54665556535074d5ccf0796.pdf|urlmortu=eja}}</ref>''' (o '''Ceraxus''', in [[italianu]] ''Selàrgius'') est unu comunu de 27.911 bividoris, in sa [[tzitade metropolitana de Casteddu]], postu in su cabu de giossu de [[Sardigna/campidanesu|Sardigna]], in Logu de [[Campidanu]]. ==Monumentus e logus de interessu== ===Sa domu campidanesa=== Su centru istòricu de Ceraxius at allogau medas testimoniàntzias de importu culturali. Cunsideradas patrimòniu artìsticu/culturali de sa comunidadi, funt is domus campidanesas fatas de làdiri (de su latinu ''later'') e caraterizadas de su potali mannu de linna, de sa pratza stèrria in mesu a sa domu e, ananti de is aposentus, sa lolla chi castiat a sa pratza. In s'architetura si podit tenni contu de s'influèntzia ispagnola, ca das fait assimbillai a s'[[hacienda]] tìpica de s'[[Andalusia]]. Po sa mellus pati, custas domus funt ancora imperadas po nci bivi, mancai siant pagus is chi d'imperant fintzas po traballai, cumenti fiat su costumu de una comunidadi de messàjus e patoris che cussa de Ceraxius in s'antighidadi. [[File:Selargius - Costume tradizionale (11).JPG|thumb|left|250px]] ===Crèsias=== *''Santu Giulianu'' *''Biada Maria Vìrgini Assunta'' *''Santu Luxori'' *''Santu Antoni'' ===Monumentus=== *''Cruxi de mramuri'' == Genti connota == * [[Elena Ledda]] == Notas == <references /> {{Tzitade metropolitana de Casteddu}}{{Controllu de autoridade}} [[Category:Comunes de sa tzitade metropolitana de Casteddu| ]] h3ar25i4w8q2btp642ayoofqofu0s6q Abrile 0 3998 177765 176424 2022-08-22T16:07:25Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Apricot at April 17.jpg|thumb|250px|Frores de [[piricoccu|piricocu]] in abrile in s'emisferu boreale|alt=]]'''Abrile''' est su de bator [[Mesi|mese]] de s'annu secundu sa [[calendàriu gregorianu]], su de chimbe in su pretzedente [[calendàriu Giulianu]], su primu de is bator meses cun una durada de 30 dies, e su secundu de chimbe meses ca tenent una durada de mancu de 31 dies. Aprile est comunemente assotziadu cun s'istagione de s'atongiu in s'[[emisfèriu sud]], e su beranu in s'[[Emisfèriu norte|emisferu nord]] in ue est s'ecuivalente istagionale de mese de ladàmine/Santu Gaine in s'emisferu Sud e a s'imbesse. === Istòria === Is [[Impèriu romanu|romanos]] aiant donadu a custu mese su nòmene de "Aprilis"<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Chambers%27s_Encyclop%C3%A6dia|tìtulu=^ "April" in Chambers's Encyclopædia. London: George Newnes, 1961, Vol. 1, p. 497.}}</ref> ma sa derivatzone de su nòmene suo est disconnota. S'[[etimologia]] traditzionale nde benit de su verbu "aperire" (abèrrere) alludende a s'istagione de s'annu cando is frores e is matas cumintzant a s'abèrrere ca est suportadu cun sa cumparatzione cun s'impreu de su grecu modernu de άνοιξη (''ánixi'') (aberrende) pro "beranu". Si comente calincunu de is mese romanos nde benint de is nòmenes de divinidades, e Abrile fiat consacradu a sa dinindade Venus, sa Veneralia sua si teniat in sa primu die de su mese, est istadu inditadu fiat in origine su mese suo '''Aphrilis''', de s'ecuivalente divinidade greca Aphrodite (''Aphros''), o de su nòmene etruscu A''pru''. Jacob Grimm at inditadu su nòmene de un'ipotèticu deus o eroe ''Aper'' or ''Aprus''<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Jacob Grim Geschichte der deutschen Sprache. Cap. "Monate"}}</ref>. Aprile fiat su secundu mese de su pretedente calendariu romanu<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/April|tìtulu=One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911). "April". Encyclopædia Britannica. 2 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 230.}}</ref>, prima de ''Ianuarius'' e ''Februarius'' sunt istados annantos de Numa Pompilius prus o mancu in su 700 a innantis de Cristu. Est diventadu su de bator mese de s'annu (s'annu ca is doighi meses sunt istados postos in ordine) durante su tempus de is decemvirs prus o mancu in su 450 a.C. cando a issu puru sunt istados donados 29 dies. Sa de trenta die est istada annanta durante sa riforma de su calendàriu sutascrita de [[Giuliu Cesare]] in su mesu de is annos 40 a innantis de Cristu, ca at prodotu su calendàriu Giulianu. Is [[anglosassones]] ainat mutidu Abrile ''ēastre-monaþ''. The santu Bede in s'opera sua "''The Reckoning of Time"'' (su còmputu de su tempus) aiat iscritu ca custu mese fiat s'arrighinade su faeddu "Easter" (Pasca). In annanta aiat declaradu ca su mese fiat istadu nominadu in onore a sa divinidade ''"Eostre" ca sa pichetada o festa sua fiat uin cussu mese. Custu est atestadu puru in su traballu de'' Einhard "Vita Karoli Magni". Sa die de Santu Giorgiu est su 23 de custu mese e sa vigilia de Santu Marcu cun sa superstitzione sua ca is pantàsimas de cussos chi sunt cundannados a si nche mòrrere entru s'annu ant a èssere bitos passare in is crèsias, ruet su 24<ref name=":0" />. In [[Cina|Tzina]] s'aradu simbòlicu de sa terra de banda de s'imperadore e de sa principessa de sàmbene fiat fatu in de tres mese de s'annu, ca frecuentemente currespindet a Abriletook place in their third month, which frequently corresponds to April. In Finlandesu Abrile ddu narant ''huhtikuu'', ca bolet nàrrere sega e brugia. In [[Slovenia]], su nòmene traditzionale prus difùndidu est "''mali traven"'', ca bolet nàrerre cando is matas cumintzant a crèschere. custu est istadu iscritu pro sa primu borta in su 1466 in sumanuscritu "Škofja Loka"<ref>{{Tzita web|url=http://www.dobrova-polhovgradec.si/doc/priponke/koledar%20prir%2007%20zadnji.pdf|tìtulu=Koledar prireditev v letu 2007 in druge informacije občine Dobrova–Polhov Gradec" [The Calendar of Events and Other Information of the Municipality of Dobrova–Polhov Gradec] (PDF) (in Slovenian). Municipality of Dobrova-Polhov Gradec. 2006. Archived from the original (PDF) on November 2, 2013.|atzessu=May 8, 2020|dataarchìviu=November 2, 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131102060918/http://www.dobrova-polhovgradec.si/doc/priponke/koledar%20prir%2007%20zadnji.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. Su mese de Abrile tenet 30 dies; [[Numa Pompilius]] dd'aiat fatu de 29 dies; a sa fine sa reforma de su calendàriu de [[Giuliu Cesare]] nche dd'at torradu a 30 dies ca no est cambiadu in sa reforma de su calendàriu giulianu fata de su cesare augustu in s'8 a.C. In annanta in is colonias ispagnolas is isulas filipinas su mese de abrile tenet unu significadu paticulare pro is nativos ca est assotziadu a s'influentzia de is tzinesos in su periodu coloniale ispagnolu. S'importatntzia de custu aspetu pro is nativos fiat assotziadu cun un eventu mutidu "Abril na Ikaw" ca est collegadu cun su famadu mercanet, April Yu. In s'antig [[Roma]] su festival de Cerealia fiat tentu pro ste dies de sa metade fintzas a sa fine de Abrile ma is datas tzertas sunt disconnotas. Feriae Latinae puru si teniat in cistu mese, cun sa data chi no fiat fissa. Ateras osservantzias romans includiant Veneralia (primu de Abrile), Megalesia (10–16 abrile), Fordicidia (15 de abrile), Parilia (21 de abrile), Vinalia Urbana, Robigalia, and Serapia tzelebradas su 25c de abrile. Floralia fiat tenta su 27 de abrile in s'era republicana, o su 28 in su calendàriu giulianu, e duraiat fintzas a su 3 de maju. Comuncas custas datas no currespundint a su calendàriu Gregorianu modernu. Sa ruta de is meteoras "Liridi" apparit de su 16 a su 26 de abrile ogni annu, cun su picu ca a s'ispissu arribbat su 22. Sa ruta de is meteoras "Eta Aquaridis" puru nde arribbat a abrile. Est visìbile de abrile 21 fintzas a su 20 de maju cun su picu de atividade su ses de maju o in cussas dies. sa ruta de is meteoras de is "Virgines" nde arribbat a diferentes datas a Abrile. Is "Dies de Abrile" (''journées d'avril'') est su nùmene donadu in s'istòria [[Frantza|frantzaesa]] pro una serie de insurretziones a Lione, Parigi and in àteras bandas, contra a su guvernu de [[Luigi Filipu]] in su [[1834]], chi at portadu a mesuras repressivas e a unu famadu protzessu mutidu p''rocès d'avril''<ref name=":0" />. [[Categoria:Meses de s'annu| 04]] ==Notas== <references></references>{{Meses}} bmyib8a3eqps9ozynngfvv7j1ob0l1y Brebì 0 4300 177789 175175 2022-08-22T18:57:25Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}} '''Brebì''' o '''Brevie''' (in [[italianu]] ''Belvì'') est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] de 741 bividores chi dat su nùmene a [[Barbàgia de Brevìe|una de sas Bàrbagias]]. == Su nùmene == S’orìgine de su nùmene de sa bidda de Brebì no est crara meda, pro [[Massimo Pittau|Pittau]]<ref>{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|tìtulu=I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine|data=1997|editore=Gasperini|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=231730413}}</ref> benit dae su tèrmine sardianu o nuràgicu “fera”; pro F.C.Casula diat bènnere dae su sardu “brebei”, est a nàrrere berbeghe. == Su sartu == Postu a un’artària de 700 metros subra su livellu de su mare, contat unos 670 abitantes. Dae is tempos antigos dat su nùmene a totu sa regione chi li narant: [[Barbàgia de Brevìe|Barbagia de Brebì]]. Si s’arribat in màchina dae [[Casteddu]] o dae [[Aristanis]] tocat de pigare sa SS 131 finas a su bìviu de [[Futei]], si sighit a bia de [[Barùmini]] e a pustis de [[Làconi]], finas a nch’imbàtere a s'istatale 295 chi nche pigat dereta [[Aritzu|Aritzo]], tocat de rugrare totu custa bidda e a 2 km s’agatat Brebì. Dae [[Tàtari]] imbetzes tocat de arribare finas a [[Nùgoro]], dae ue si pigat s’istrada [[Fonne]]-[[Dèsulu]], si podet colare o in Dèsulu o in [[Tonara]], si pigat s'istatale 295 chi intrat dereta a Brebì, o si nono si pigat sa 131 e si chircat s’essida pro [[Abbasanta]], [[Ilartzi]], [[Sorradile]], [[Nughedu Santa Itòria]] e in fines [[Atzara]]-Brebì. Sa bidda, posta in sa costa de su monte Genna de Crobu, est infundada da duas diferentes castas de montes: a un’ala bi sunt is tacos calcàreos, chi lis narant Tonneri o Mezeddos, a s’àtera bi sunt is montes de su Gennargentu, in bassu sa badde de s'Iscara, chi pigat su nùmene dae su riu chi bi curret. Su territòriu de sa comuna, mannu unos 190 ètaros, est ricu de padentes de nutzola, castàngia,chercu, èlighe e nughes seculares. == S'istòria == Su territòriu de Brebì cunservat testimonias meda de su tempus antigu, in is padentes chi inghìriant sa bidda b’at [[Domus de Janas|domus de janas]] meda: sa de Antonitzò, de Nadalia, de Perda de Lione, Perda Nerea, de Occile; in una grata de Pitz’e Pranu b’ant agatadu repertos, chi pertocant su perìodu de su [[Neolìticu|neolìticu mèdiu]] e materiales de tzeràmica de su [[Sardigna e Còrsica|tempus romanu]]. Fiat parte de su [[Giuigadu de Arborea]], de sa [[Curadorias|curadoria]] de sa Barbagia de [[Meana]] e in su de XIV sèculos est istada aunida a sa curadoria de su [[Mandrolisai]]. In su 1388 Brebì est passada suta de su [[Istòria de Sardigna aragonesa|domìniu aragonesu]] e est intrada a fàghere parte de sa segnoria de sa Barbagia de Brebì finas a su 1839. In intro de sa bidda, su tzentru istòricu cunservat caraterìsticas de su tempus coladu, cun is demos fraigadas cun pedra lavagna, is istauleddos e is bentanas minoreddas. A carchi km dae sa bidda b’est s’istatzione ferroviària, chi s’est cunservada bastante fidele a is annos passados, siat cun is arredos chi cun s’istrutura de su dominàriu. Pagu prus a tesu b’est sa galleria in ue colaiat su trenu, fraigada in su 1888-1890, chi est galu sa prus longa de [[Sardigna]]. Sa ferrovia est istada de importu mannu pro Brebì, ca nch’at bogadu sa bidda dae s’isulamentu geogràficu, pro prus de unu sèculu est peri istada de importu pro s’economia e sa bida de is brebiesos. Oramai dae paritzos annos su trenu non bi colat prus, in parte sua bi sunt is postales, ma is Ferrovias de sa Sardigna ant postu una lìnia turìstica, cussa dae [[Mandas]] a [[Sòrgono]], chi colat peri in s’istatzione de Brebì-Aritzo; chie cheret si podet fàghere su biàgiu in trenu ammirende unu de is territòrios prus bellos de sa Sardigna. == Sa cultura == Intre is monumentos de importu bi sunt sa crèsia parrochiale, intitulada a Santu Austinu, sa de Santu Bustianu e sa de Santa Margherita. Sa crèsia de Santu Austinu, nch'est in su tzentru de sa bidda, non s'ischit a seguru cando l'ant fraigada, ma essende in [[Architetura romanica in Sardigna|istile romànicu]] si pensat intro de su de XVI sèculos, in intro podimus ammirare is altares de linna cunsacrados unu a Santu Antoni de su fogu e s'àteru a Nostra Segnora de su Rosàrio. S'altare majore de su 1910, est de màrmaru e in palas b'est su coro de linna de nughe de su 1862. Interessante meda est su museu de is iscièntzias naturales, unu de is prus importantes de [[Sardigna]], in ue sunt costoidos repertos chi benint prus che àteru dae sa Sardigna, ma non mancant esemplares de àteras alas de su mundu. Inoghe sunt espostos fòssiles, minerales, animales diferentes (dae is mammìferos, a is mariposas, a is aes). Su Museu est nàschidu in su 1980, cando unas cantas persones, sighende su chi aiat comintzadu Friedric Reichsgraf Von Hartig in is annos '70, ant fatu s'assòtziu "Amici del Museo", chi galu oe, a s'indonu, faghet a manera chi su museu abarret abertu. == S'economia == Sa bidda de Brebì, de su patrimòniu naturalìsticu nd'at fatu una mera e sìnchera resursa turìstica. Onni annu sunt medas a beru is turistas chi benint a bisitare custos logos, atirados pròpiu dae sa natura ìnnida. Sa Comuna at semper chircadu de sarvare e avalorare su territòriu; in sa zona de Pitz'e Pranu b'at un'òasi naturalìstica, in ue si podent fàghere escursiones siat a pee chi a caddu o in bitzicleta, gràtzias a is percursos chi ant ammaniadu. S'economia est prus che àteru agro-pastorale, de importu mannu est sa regorta de castàngia, nutzola e cariasa. De importu est peri s'artesania (mesches sa de sa linna e de su ferru), e s'indùstria de is durches (caschetas e suspiros). == Festas == De sas festas ammentamus sa de su patronu de sa bidda, Santu Austinu, su 28 de [[austu]]. Sa sigunda domìniga de [[làmpadas]] si faghet sa Sagra de sa cariasa e de is caschetes; su penùrtimu fine de chida de [[Santuaine|santugaine]] sa bidda leat parte imbetzes, cun “Giogos e sabores de Barbagia" a sa manifestatzione Autunno in Barbàgia, in custas tres dies sa bidda si ànimat e si torrat a cando is pipieddos giogaiant cun is bardùfulas, is caddos de fèrula e àteros giogos de una borta. == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Valentina|sambenadu=Schirru|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=14-15|capìtulu=Brebì}} * {{Tzita libru|nùmene=Gino|sambenadu=Camboni|àteros=fotografias de Nanni Marras e Ninni Marras, collaboratzione de Helmar Schenk|tìtulu=Gennargentu|data=1991|editore=EdiSar|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=160-162|OCLC=797586813}} * {{Tzita libru|nùmene=Gino|sambenadu=Camboni|nùmene2=Bruno|sambenadu2=De Martis|nùmene3=Helmar|sambenadu3=Schenk|tìtulu=Barbagia Mandrolisai: ambiente, flora, fauna|data=1990|editore=EdiSar|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=26-28|OCLC=879890484}} * {{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=207-209|volume=1|capìtulu=Belvì|url_capìtulu=https://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710512200003.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} * {{Tzita libru|tìtulu=Atlante toponomastico sardo.|data=2009|editore=[[Regione Autònoma de sa Sardigna]]|limba=it,sc|OCLC=879949145}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|capìtulu=Belvì|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120522170830/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170129.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-26|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == {{Tzita web|url=https://www.comune.belvi.nu.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Categoria:Barbàgia de Brevìe]] sre09fjf77sk290jhoonawuzrfep8xk Bìroro 0 4301 177793 175171 2022-08-22T19:03:05Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}} [[File:Birori - Panorama (02).JPG|thumb|right|250px]] '''Bìroro''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]], s'agatat a 450 metros subra su mare e giughet 591 bividores. == Su nùmene == Su nùmene de Bìroro, segundu sa paristòria connota dae sos abitantes suos, benit dae Biroe o Birore, unu pastore [[Bòrore|bororesu]] chi aiat fundadu sa bidda. Un’àtera paristòria narat chi sa bidda l’ant fundada sos bororesos. A s’imbesse in Bòrore narant chi su fundadore siat istadu unu biroresu. Duncas sas duas biddas podent èssere cunsideradas mèddigas. Su nùmene s’agatat puru in sas formas Vìrore, Bìroli, Iroro, Birore. Su [[Giovanni Spano|canònigu Spano]] lu faghet derivare dae su fenìtziu BER chi cheret nàrrere putzu o da BIRAH chi cheret nàrrere “logu fortificadu”. Botticini narat chi podet bènnere dae su verbu sardu “bìdere” pro sa positzione geogràfica sua, dae in ue si podet bìdere totu su campu de sas biddas de Bòrore, [[Duarche]] e [[Noragugume|Noragùgume]]. Su topònimu est connotu in su de XI sèculos in su Condaghe de Santu Nigola de Truddas, cun sa forma iscrica de Birore, mentras in sas dègumas de su de XIV sèculos est atestadu in sa forma Birore. Sa bidda teniat in s’orìgine tres bighinados: “Sete Padeddas”, “Tzippiri” e “Sa Figu Mèiga”. == Su sartu == Su territòriu de Bìroro est istèrridu pro 17,35 chilòmetros cuadrados e est su bonu in su monte chi si narat “Sa Costa de ’Iroro”; un’ala imbetze est in pranu a làcana cun su territòriu de Bòrore. In su territòriu b’at litos meda e est de rocas de orìgine vulcànica. Sos rios prus importantes sunt su Riu s’Adde e Riu Murtatzolu. == S'istòria == Su territòriu de Bìroro contat prus de 20 [[Nuraghe|nuraghes]] numenados Bullita, Nasprias, Orosai, Nuscadore, Santu Giorgi, Chessa, Palatu, Miuddu, Puttusuile A, Puttusuile B, Bidui, Su Puttu, Pedra Oddetta 1, Pedra Oddetta II, S’Iscra ‘e s’Abbasanta, Urighe, Aladorza, Serras, Sòrolo o Muramenta, Tintìrrios, Serbine, Arbu, Mura Barbaros. S’agatant sas [[Tumba de sos zigantes|Tumbas de sos Gigantes]]: Nuscadore, Palatu, Miuddu, Noazza A, Noazza B, Lassia, Pedra Oddetta, Sarbogadas A, Sarbogadas B, Padru Lassia, Corrizola, Serbine, Sa Perda de s’Altare A, Sa Perda de s’Altare B, Sarbogadas C, Tomasino. Sas [[Domus de Janas]] sunt: Serras, Corrizola, Farruntu, Bau Cannas, Pala ‘e Cane, Mura Franosa, Cobercada, Padru Lassia. Sos [[Dolmen]] sunt: Noatza, Sarbogadas, Corrizola, Mura Franosa, Arbu 1, Arbu II, Padru Lassia. B’at finas una mandra [[Tziviltade nuraghesa|nuràgica]]: Su Nuratolu e una funtana nuraghesa in su Suerzu; sena ismentigare su pinnetu nuràgicu in Sa Pedra de s’Altare. Àteros monumentos de importu mannu sunt sas crèsias: una in sartu de Santu Istèvene, antiga meda, chi tenet s’ala prus antiga de su de XIV sèculos. S’àtera crèsia chi s’agatat in intro de sa bidda est cunsacrada a Sant’Andria e est antiga, ma l’ant torrada a fraigare a nou. De importu mannu est sa Funtana Majore chi est in s’essida de sa bidda. Angius ammentat chi b’aiat puru un’àtera cresiedda chi fiat cunsacrada a Sant’Arbara chi a die de oe b’at abarradu pagas ruinas. In Bìroro s’agataiant puru una crèsia cunsacrada a Sant'Antoni in intro de bidda e una in sartu cunsacrada a Santu Giorgi a curtzu a su nuraghe. == Sa cultura == In sa bidda b'at un'assòtziu isportivu chi collit totus sos Artzieris de su Màrghine; un'Assòtziu Onlus e duas cunfrarias: sa de Su Ròsariu e sa de Santa Rughe. == S'economia == S'atividade de importu prus mannu est s'allevamentu de su bestiàmene. In sos tempos passados b'aiat massajos meda. B'at bìngias e contzados postos a frùtora. Gente meda de Bìroro traballat in sas fàbricas, in sa LA.CE.SA chi est in [[Bortigale]] e in sos ufìtzios de [[Macumere]]. == Festas == Sas festas de importu prus mannu sunt Sant’Andria su 30 de su mese de [[santandria]] e Santu Istèvene chi lu festant su 3 de [[austu]]. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=M. A.|sambenadu=Sanna|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=16-17|capìtulu=Bìroro}} * {{Tzita libru|nùmene=Vittorio|sambenadu=Angius|wkautore=Vittorio Angius|tìtulu=Dizionario geografico storico statistico commerciale degli stati di Sua Maestà il re di Sardegna: Sardegna.|url=https://archive.org/details/dizionariogeogra07casa|atzessu=2021-12-20|annuoriginale=1834|data=2000|editore=Editrice Archivio Fotografico Sardo|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=894820561}} *{{Tzita libru|autore=A.A.V.V.|tìtulu=Monumenti Archeologici del territorio di Birori|annu=2010|editore=Lavidar - Comune de Bìroro|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=171-172|volume=1|capìtulu=Birori|url_capìtulu=https://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710512200003.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Raimondo|sambenadu=Carta Raspi|wkautore=Raimondo Carta Raspi|tìtulu=Condaghe di San Nicola di Trullas|annuoriginale=1110-1300|data=1937|editore=Ed. della Fondazione Il Nuraghe|tzitade=Casteddu|limba=sc|OCLC=162715416}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=195-196|capìtulu=Birori|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} * {{Tzita libru|nùmene=Giovanni Francesco|sambenadu=Fara|wkautore=Giovanni Francesco Fara|curadore=Enzo Cadoni|tradutore=Maria Teresa Laneri|àteros=cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas|tìtulu=Sardiniae Chorographiam|annuoriginale=1835|data=1992|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=la,it|p=180|capìtulu=Biroris|OCLC=886513630}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|capìtulu=Birori|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120522170830/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170129.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-20|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} * {{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=Ricerche archeologiche nel Marghine-Planargia|data=1998|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=284-367|volume=1|OCLC=1146534261|ISBN=978-88-7138-169-5}} * {{Tzita libru|nùmene=Isabelle|sambenadu=Paschina|tìtulu=Monumenti archeologici del Marghine: studio del foglio IGM 206 I NO Macomer|data=2000|editore=Stamperia Artistica|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=879957885}} * {{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=I toponimi della Sardegna: significato e origine dei nomi di luogo in 83 comuni|data=2011|limba=it|p=784|OCLC=767577627|ISBN=978-88-6025-159-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Pietro|sambenadu=Sella|tìtulu=Rationes decimarum Italiae nei secoli XIII e XIV. Sardinia|collana=Studi e testi|data=1945|tzitade=Tzitade de su Vaticanu|limba=it|volume=113|capìtulu=Ischedas 178, 855, 2069, 2274 (in sas formas Birore, Virore)|OCLC=631930398}} * {{Tzita libru|nùmene=Pasquale|sambenadu=Tola|tìtulu=Codex diplomaticus Sardiniae|data=1861-68|tzitade=Torinu|limba=it|p=834|volume=1|OCLC=759743536}} == Ligàmenes esternos == {{Tzita web|url=https://www.comune.birori.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Category:Màrghine]] ehkxvnukp3sudil12pwdamfw1xun2uz Bitzi 0 4302 177787 175172 2022-08-22T18:50:06Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}}{{Bidda |nòmene comune = Bitzi |imàzine =Bitti.jpg |nòmene ufitziale = Bitti |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Nùgoro |sigla provìntzia = NU |ladiore = 40°28′30″ |longhiore = 9°22′54″ |artiore = 549 |tirada = 215,88 |populamentu = 3.074 <small>31/12/2010</small> |densidade = 14,24 |apendìtzios = |comunes lacanantes = [[Alà]], [[Uddusò]], [[Lodè]], [[Lùvula]], [[Nule]], [[Onanie]], [[Orune]], [[Osidde]], [[Padru]] |cap = 08021 |prefissu = [[0784]] |istat = 091009 |fiscale = A825 |nòmene bividores = bitzichesos |nòmene patronu = [[Santu Jorgi]] |die patronu = 23 Abrile |zassu = [https://www.comune.bitti.nu.it/ Situ Istitutzionale] }} '''Bitzi'''<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.bitti.nu.it/index.php/vivere/cultura/20|tìtulu=Ufìtziu Limba Sarda|situ=www.comune.bitti.nu.it|atzessu=2021-11-21}}</ref> o '''Vitzi''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] in sa [[Barbàgia de Bitzi]], s'agatat a 550 metros supra su mare e b'istant 3.149 persones. == Su nùmene == Sa paristòria contat chi unu catziadore aiat mortu una bitza in sa funtana de su Càntaru e dae custu a sa bidda l’ant postu Bitzi. {{Tzitatzione|in sa ‘untana nostra/ b’ana morta una cherva /pro cussu bi nan Bitzi}} == Su sartu == Su sartu de Bitzi isterret pro 215,88 chilòmetros cuadrados: tenet sa forma illonghiada dae sud ovest a nord est e faghet a làcana a Nord cun [[Buddusò]] e [[Alà]], a est cun [[Lodè]], a sud cun [[Onanie]] e [[Orune]] e a ovest cun Nule e Osidde. Su terrinu est su bonu granìticu, e s’artària mèdia in su campu est de 700/750 metros; s'ala prus metzana est a nord, cun puntas de 1000 metros e baddes fungudas, ue su terrinu si mudat e devennet ischistosu e calcàreu. In s’ala nord de su sartu bi curret unos cantos rios de su tretu de su Rio Posada chi nche morit, a pustis de àere formadu sa diga de [[Torpè]], in sa costa orientale. Su caminu istatale 389, moet dae [[Nùgoro]] e rugrat sa bidda, pro nche andare a bia de [[Buddusò]], dae Bitzi bi moet caminos segundàrios a Lùvula e a Onanie, e semper colende in su 389, b’at unu caminu chi leat a [[Nule]] e tando a sa Costera. In su 1999 ant cumpridu su caminu numenadu “Bitzi- Sòlogo”, chi giunghet sa bidda de Bitzi a su caminu istatale 131 DCN. == S'istòria == Sa bidda de como paret chi diat nàschere dae una ''mansio'' romana chi est in Bonu Caminu in su Caminu chi andaiat dae [[Casteddu|Karales]] a [[Terranoa]] e colaiat in sa [[Barbàgia]]. In s'[[edade mèdia]] sa bidda fiat parte de su [[Giuigadu de Torres|giuigadu de Turres]], e comente custu nche rugheit sa bidda coleit a su [[giuigadu de Gaddura]], e fiat finas sa bidda prus manna de sa [[Curadorias|curadoria]]. Comente s’isperdeint sos Visconti sa bidda l’amministreint sos funtzionàrios de su Comunu de Pisa. Comente sos Aragonesos conchisteint sa [[Sardigna]], non renesseint a pònnere sas paghes e tzedeint totu cussu tretu a Giuanne de [[Judicadu de Arbaree|Arborea]], ma in su tempus de sa gherra intre Arborea e Aragona su sartu fiat abbandonadu e avolotadu dae sas batallas. Ma sas cuntierras non fiant cumpridas, e difatis sa curadoria la tzedeint a Turrigiti, chi la doneit in su 1430 a su marchesu de [[Aristanis]]. In su 1477 Bitzi e su sartu suo intreint in unu fèudu mannu reconnotu a sos Carroz, e comente s’isperdeint su fèudu coleit a sos Maza de Liijana, a pustis comintzeit un’àteru tempus de gherras finas a cando Bitzi intreit in su Marchesadu de [[Orane]], cun tratèntzia dificultosa cun su feudatàriu. In su 1821 devenneit sea de mandamentu de sa [[Provìntzia de Nùgoro]]. Cando in su 1848 tancheint sas Provìntzias sa bidda intreit in su mandamentu amministrativu de [[Nùgoro]] e in su 1859 in sa [[Provìntzia de Tàtari]], finas a su 1927 canto pustis torrada in possa sa Provìntzia de Nùgoro b’intreit, e galu b’est. == Sa cultura == Su sartu de Bitzi mantenet istigas archeològicas de importu mannu: intre custas cherent ammentadas su situ de Romanzesu, unu santuàriu de su tempus nuràgicu ùnicu e solu in [[Sardigna]], e sa pedra iscrita de Decumus, testimonia de sa romanizatzione de custu tretu collida in su [[Museu archeològicu natzionale de Nùgoro|Museu archeològicu de Nùgoro]]. Sa cultura de sa bidda de Bitzi est ligada a sa religione e a sa religiosidade populare, in su sartu e in sa bidda b'at 35 crèsias, finas si de custas non totus sunt ritzas. Su [[Cantu a tenore|càntigu a tenore]] est bene mantesu, sunt bitzichesos sos tenores intre sos prus nòdidos in totu su mundu e b'est finas su Museu de su càntigu a Tenore. Su tenore Remunnu 'e Locu l'at produidu Peter Gabriel e ant presentadu prus e prus bias in sa televisione, [[Tenore de Vitzi "Mialinu Pira"|sos de Mialinu Pira]], ant presentadu in su programma de Bonolis "Affari Tuoi" e ant cantadu in cara de [[Giuanne Pàule II|Paba Giuanne Pàule II]]. Su Comunu pro duas bias at fatu s'iscola de tenore, e dae s'ùrtima si b'est pesadu su tenore de Monte Bannitu, unu sòtziu de giòvanos ma chi dant cara a sa chirca e a su traju bitzichesu e si sunt faghende connòschere in totue. == S'economia == S'economia de sa bidda est fundada mescamente in su pastoriu. Si produit late e como pagu tempus si faghet finas casu in manera semi-industriale. Prosu chi pertocat s'arte de sos massajos, b'at bìngias, olivàrios e ortos, ma no a livellu industriale. B'at duos salumifìtzios, chi bendent meda in foras. S'Indùstria, a pustis de s'iscaddu de Santu Giuanne est arressa: mantenet s'edilìtzia cun unas cantas impresas in atividade, e b'at tres furros de pane carasadu e unu de cocone. Est abertu bìndighi annos un'hotel ristorante. B'at una butega de durches sardos. Butegas e tzilleris cumprint s'isprecu de s'economia locale. Dae su 2000 b'at unu cantieri forestale in Crastatza ue bi traballant una sessantina de persones. == Persones nòdidas == Non sunt pagas sas persones nòdidas bitzichesas: * '''Giuanne Proto Arca''': prebanu de Bitzi in su XVI, est istadu su primu agiògrafu de [[Sardigna]], aende iscritu òperas istòricas de importu, mancari sos istùdios de como apant mustradu concruos diferentes: sa prus nòdida est ''Barbaricinorum libri duo''. * '''Zosepe Musio''' (1797-1876): magistradu e semper in defensa de sos deretos de s'ìsula, devenneit senadore de su [[Regnu de Sardigna (1720-1861)|Regnu]], e traballeit a sa vida airada pro istèrrere provedimentos legislativos pro apasiguare sos males de sa terra sua: intre cussos cheret ammentada sa lege pro abolire sos fèudos. * '''Mertzioro Dore''': òmine de crèsia, est famadu pro aere torradu sa Bìblia in otavas: ''sa Hierusalem vitoriosa , ossiat s’historia de su pòpulu de Deus'', fiant difùndidas meda in su pòpulu, pro chi esseret prus fàtzile a imparare sa lutrina. * '''[[Giorgio Asproni|Giorgi Asprone]]'''; su bitzichesu prus nòdidu, a pustis de s’èssere laureada in Casteddu, si nche andeit a preìderu, cumprende unos cantos incàrrigos in sa diòtzesi de Nùgoro. S’iscontzeit de preìderu pro unas cantas cuntierras cun s’autoridade eclesiàstica, e comintzeit a contivigiare sa polìtica. Cumpàngiu de sos mannos de su risorgimentu italianu Garibaldi, Mazzini, Cattaneo, peleeit pro su bene de sa Sardigna. Iscritore e giornalista, s’ammentant galu como sas òperas ''Diario Polìtico'' (1855/1876), e su ''Compendio di storia sarda'': nos mustrant cantos fiant sos interessos suos, e cantu fiat ampra sa cussèntzia morale e tzivile sua. * '''[[Mialinu Pira]]''': in tempos prus reghentes est istadu professore in s’[[Universidade de Casteddu]]: in sos iscritos suos at contivigiadu temas che a su bilinguismu e che a su cambiamentu de sos còdighes culturales de Sardigna. In totu sas òperas suas cherent ammentadas: ''Sardegna fra due lingue'', ''La rivolta dell’oggetto'', ''Paska Devaddis'', e ''Sos Sinnos''. * [[Bachisio Bandinu|'''Bachireddu Bandinu''']]: [[Antropologia|antropòlogu]], protagonista de importu de sa cultura de Sardigna. * '''Remundu Turtas''': fintzas issu protagonista de importu de sa cultura de Sardigna, ma comente istòricu mescamente de sa Crèsia. * '''Giosuè Ligios''': parlamentare [[Unione Europea|europeu]]. * '''Silvestro Ladu''': senadore de sa [[Itàlia|repùblica italiana]]. * '''Gianuario Carta''': ministru de sa repùblica italiana de orìgines bitzichesas. Non si podent ismentigare sos cumponentes de su tenore Remunnu ‘e Locu: * '''Tanielle Cossellu''' * '''Piero Sanna''' * '''Marieddu Pira''' * '''Pierluigi Giorno''' * '''Tancredi Tucconi''' Sunt istados numenados pro mèritos culturales cavalieris de sa Repùblica Italiana. == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Jorgi|sambenadu=Rusta|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=18-19|capìtulu=Bitzi}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|capìtulu=Bitti|url_capìtulu=https://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710512200003.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|capìtulu=Bitti|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120522170830/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170129.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-20|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == * [[Tenore de Vitzi "Mialinu Pira"|Tenore de Bitzi "Mialinu Pira"]] == Ligàmenes esternos == {{Tzita web|url=https://www.comune.bitti.nu.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] 9j0firm3k2lsarvdk5vy0orlqo786ii Bòrore 0 4304 177794 175173 2022-08-22T19:03:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}}[[File:Borore - Costume tradizionale (05).JPG|thumb|right|250px]] '''Bòrore''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] e tenet 2.352 bividores. == Su nùmene == Bòrore est una bidda antiga meda, sas primas atestatziones documentàrias sunt de su de XI sèculos, cando sa bidda faghiat parte de su [[Giuigadu de Torres]] e de sa [[Curadorias|Curadoria]] de su [[Màrghine]]: difatis l’agatamus in sa forma Gorare in sos [[Condaghe|Condaghes]] (Registros) de sos cumbentos de sa crèsia de Santu Nigola de Truddas de [[Semèstene]] e de sa crèsia de Santu Pedru de Silky de [[Tàtari]]. Segundu sa traditzione orale sa bidda l’at fundada unu pastore de [[Bìroro]] chi si naraiat '''BORE ISTENE,''' chi aiat seberadu su giassu pro si fraigare su pinnetu ue istare cun sa famìlia sua. In su tzentru istòricu de sa bidda, a curtzu a sa “Crèsia ’Etza”, b’at galu una carrera chi si narat “sa carrera de Bore Istene”. Sos de sas biddas de su [[Montiferru]], chi sunt a làcana, lis narant Borane. [[Massimo Pittau|Pittau]] narat chi su nùmene benit dae sa paràula antiga sardiana “Gora, Cora, Qora” chi cheret nàrrere “canale, riu, surcu pro sos ortos” e custa teoria l’at atzetada finas un’àteru istudiosu: Dedola. Botticini narat imbetzes chi “Gorare” cheret nàrrere “masu, fatoria, domo de campagna”. == Su sartu == Su territòriu de Bòrore s’isterret pro 42 chilòmetros cuadros, su prus in su campu basàlticu de [[Abbasanta]], a un’artària mèdia de 400 metros subra de su livellu de su mare. Ma Bòrore tenet puru unu tretu mannu de sa costa de su Monte de Sant’Antoni de [[Macumere]] e pro custu b’at àpidu unu chertu giuditziàriu contra a s’Amministratzione Comunale de Macumere. Fintzas a su de XIX sèculos su territòriu de Bòrore teniat litos meda, sos betzos s'ammentant galu de su litu de su Monte ’e Turru. Su territòriu de Bòrore est su prus in pranu e sos terrinos addurant impischinados pro tempus meda in s’arcu de s'annu e mesches in [[ierru]]. == S'istòria == Su territòriu de Bòrore est ricu meda de istigas archeològicas: tenet unu muntone de [[Nuraghe|nuraghes]], La Marmora in su libru suo contat 22 nuraghes, nùmeru cunfirmadu puru dae Angius; mentras Taramelli in sos annos ’20 de su sèculu passadu nd’aiat contadu 14. Moravetti in sa lista sua ponet sos nuraghes: Craba, Oschera, Cherbos, Giuanne Pedraghe, Nuraghe Uore o Ugore, S’Istrampu o Magossula, Magossula o Sos Porchiles, Suerzu, S’infurcadu, Santu Sèrgiu, Duos Nuraghes A, Duos Nuraghes B, Porcarzos, Santu Bainzu, Toscono, Bighinzone, Urpes (ispèrdidu), Pischedda, Ludrau o Santu Giuseppe, Figu o Busazzone, Imbertighe, lnterenas, Paule Nivazzi, Tresnuraghes, Columbos, Su Figu, o Sa Figu, Sas Casas o Putzola. Sas [[Tumba de sos zigantes|Tumbas de gigantes]] sunt: Giuanne Pedraghe, Su Norbano, Uore o Ugore, Sa Matta ‘e sa ‘ide, Achileddu A, Achileddu B, Imbertighe, Sa Pedra Longa. B’at puru una tumba megalìtica: Pedra in Cuccimi e una necròpoli ipogèica: Preizza. B’est finas sa funtana [[Tziviltade nuraghesa|nuràgica]] de Uore o Ugore; sos Dolmen de Muttianu, Sa Matta de sa ‘ide, Serbine A, Serbine B, Alghentu, Domus de Ortigosu, Putzu, Serbine, Mura Marzane o Mura Pungas, Tannara e sas tumbas [[Sardigna e Còrsica|romanas]] in Magossula e Ortigosu; su [[Menhir|mehnir]] (o pedra fita) de sa Busola e sa corte nuràgica de Pedru Feghe. Sa crèsia parrochiale est cunsacrada a Santa Maria de sos Ànghelos e l’ant fraigada in su de XVII sèculos, però sa prima crèsia parrochiale de sa bidda est istada sa chi oe li narant “sa Crèsia ‘Etza” chi fiat cunsacrada a Santu Sìrigu e b'est addurada petzi sa turre. Sa crèsia de su Càrmene l’ant fraigada in su de XVII sèculos sos de sa cunfraria de sa Madonna de su Càrmene. De importu mannu sunt sas crèsias in sartu: Santu Lussùrgiu, chi s’agatat a curtzu de s’istrada Istatale 131 e s’àtera de Santu Bainzu: sas duas crèsias sunt antigas meda e sunt fraigadas in s’[[Edade de Mesu|edade de mesu]]. In intro de sa crèsia de Santu Bainzu s’agatant pintadas, dae su de XVII sèculos, sas testimonias de sa bestimenta de sos òmines e de sas fèminas chi, a su chi narant sos istudiosos, paret sa prus antiga testimonia de su costùmene sardu. == Sa cultura e sas festas == In Bòrore s'agatat su Museu de su Pane Rituale, in ue sos bisitadores podent connòschere totus sas castas de pane chi benit ammaniadu in Sardigna pro sas festas, pro sos mortos, pro sas cojas. In sa bidda b'at Assòtzios Culturales meda e de custos b'at duos grupos folk. In [[beranu]] faghent una manifestatzione pro sos paneteris e pro sos durcheris. De importu mannu finas su Carrasegare cun "sa cursa de sa pudda". Sa festa de importu prus mannu pro sos bororesos est sa de Santu Lussùrgiu in su mese de [[austu]]; in sos tempos antigos custa festa fiat una de sas prus mannas de totu su [[Màrghine]] e de totu sa Sardigna de mesu: sos fideles arribaiant dae totue. A in tundu de sa crèsia s'agatant difatis, a die de oe puru, sos muristenes chi faghent de "sa corte" de Santu Lussùrgiu una biddighedda. Santu Lussùrgiu lu festant finas in su mese de [[abrile]]. A Santu Bainzu, segundu sa traditzione orale, lu festaiant finas sos [[Bortigale|bortigalesos]], e dae cussu lis narant "Furasantos", in Bòrore. Si festat imbetzes dae sos tempos prus antigos Sant'Antoni de su Fogu, in su mese de ghennàrgiu, cun unu fogulone; in s'antigòriu si brusiaiat una tuva. Santu Sidore est unu santu chi beniat festadu meda in Bòrore ca est s'amparadore de sos massajos e duncas fintzas a su sèculu passadu sos massajos faghiant un'isfilada de sos carros cun sos boes. == Persones nòdidas == * Lussùrgiu Cau: nàschidu in su 1867 e mortu in [[Palermo]] in su 1961, est istadu unu carabineri chi est istadu fainadu in sas gherras militares e in sa chirca de sos bandidos: est istadu decoradu pro bator bortas e dae brigadieri est arribadu pro mèritu fintzas a su gradu de generale. Est istadu su protagonista prus mannu de s’iscontru a fogu de “Morgogliai” (a mesu tretu intre sas biddas de [[Orgòsolo]] e [[Ulìana]]) de su 1899 in ue ant mortu sos bandidos prus malos de cussos tempos; balet a nàrrere sos frailes Giagu e Elia Serra-Sanna. Cau fiat istadu su mortore de Giagu e pro custu l’ant dadu sa medalla de oro pro su balore militare. S’annu in antis aiat tentu e nch’aiat ghetadu a presone su bandidu famadu Corbeddu de Ulìana. * Màuru Angioni: avocadu, est istadu su primu parlamentare de Bòrore, a pustis de sas eletziones de su 1919. Fiat istadu capitanu de esèrtzitu in sa [[Prima gherra mundiale|prima gherra manna]] e a pustis est devènnidu professore de deretu e protzedura penale in s’[[Universidade de Casteddu]]. Est istadu unu de sos fundadores de su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|PSd’Az]] paris cun [[Emìliu Lussu]] e a pustis de su 1923 est passadu a su [[PNF]]. * Giuanne «Ninu» Carrus: nàschidu in su 1937 e mortu in su 2002 est istadu dotzente universitàriu in sas facultades de Agrària de [[Universidade de Tàtari|Tàtari]] e in cussa de Economia in Casteddu. Comente òmine polìticu fiat in sa DC e est istadu consigieri regionale, Assessore a sas finàntzias, a sos entes locales e s’urbanìstica; a pustis est istadu deputadu e at fatu parte de sa “commissione de sas finàntzias e de su bilàntziu”. * Marianu Delogu: nàschidu in su 1933, est avocadu e polìticu, est istadu senadore e sìndigu de [[Casteddu]] e Presidente de s’[[Cagliari Calcio|iscuadra de fùbalu de su Casteddu]]. * Màriu Pani: nàschidu in su 1933, est istadu deputadu dae su 1972 a su 1983. Est istadu Segretàriu Regionale de su PDS. == S'economia == S'economia de sa bidda est istada semper fata dae s'allevamentu de su bestiàmene e dae sos ortos. Ma in sos ùrtimos annos in Bòrore sas atividades de importu prus mannu sunt devènnidas su cummèrtziu e su masellu de su bestiàmene, e sa produida de pane e durches. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=M. A.|sambenadu=Sanna|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=22-23|capìtulu=Bòrore}} *{{Tzita libru|nùmene=Vittorio|sambenadu=Angius|wkautore=Vittorio Angius|tìtulu=Dizionario geografico storico statistico commerciale degli stati di Sua Maestà il re di Sardegna: Sardegna.|url=http://books.google.com/books?id=hEdEAQAAMAAJ|atzessu=2021-12-20|annuoriginale=1834|data=2000|editore=Editrice Archivio Fotografico Sardo|tzitade=Nùgoro|limba=it|capìtulu=Biroleo Borore|OCLC=894820561}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=207-209|volume=1|capìtulu=Borore|url_capìtulu=https://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710512200003.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=219-220|capìtulu=Borore|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} *{{Tzita libru|nùmene=Raimondo|sambenadu=Carta Raspi|wkautore=Raimondo Carta Raspi|tìtulu=Condaghe di San Nicola di Trullas|annuoriginale=1110-1300|data=1937|editore=Ed. della Fondazione Il Nuraghe|tzitade=Casteddu|limba=sc|OCLC=162715416}} *{{Tzita libru|nùmene=Alessandro|sambenadu=Soddu|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Strinna|tìtulu=Il condaghe di San Pietro di Silki|annuoriginale=1065-1180|data=2013|editore=Ilisso|tzitade=Nuoro|limba=sc,it|OCLC=926809227|ISBN=978-88-6202-315-3}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni Francesco|sambenadu=Fara|wkautore=Giovanni Francesco Fara|curadore=Enzo Cadoni|tradutore=Maria Teresa Laneri|àteros=cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas|tìtulu=Sardiniae Chorographiam|annuoriginale=1835|data=1992|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=la,it|p=180|capìtulu=Bororis|OCLC=886513630}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=130-132|volume=1|capìtulu=Borore|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20121114153743/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170239.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-24|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=Ricerche archeologiche nel Marghine-Planargia|data=1998|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=370-456|volume=1|OCLC=1146534261|ISBN=978-88-7138-169-5}} *{{Tzita libru|nùmene=Andrea|sambenadu=Muroni|tìtulu=Borore e il Marghine|data=1980|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=955169091}} *{{Tzita libru|nùmene=Andrea|sambenadu=Muroni|tìtulu=La lite tra Borore e Macomer per la Montagna di S. Antonio|data=2007|editore=Tip. San Giuseppe|tzitade=Bosa|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=I toponimi della Sardegna: significato e origine dei nomi di luogo in 83 comuni|data=2011|limba=it|p=1103|OCLC=767577627|ISBN=978-88-6025-159-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Pietro|sambenadu=Sella|tìtulu=Rationes decimarum Italiae nei secoli XIII e XIV. Sardinia|collana=Studi e testi|data=1945|tzitade=[[Tzitade de su Vaticanu]]|limba=it|volume=113|capìtulu=Ischedas 365, 863 (in sas formas Gorare e Gorore)|OCLC=631930398}} *{{Tzita libru|nùmene=Pasquale|sambenadu=Tola|àteros=in sa forma Gorare|tìtulu=Codex diplomaticus Sardiniae|data=1861-68|tzitade=Torinu|limba=it|p=834/2|volume=1|OCLC=759743536}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.borore.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Category:Màrghine]] [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] n8zf7nyzcry8qzn67kod95smq9oq6uk Onanie 0 4315 177911 175168 2022-08-23T01:30:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}}'''Onanie''' est una [[bidda]] de sa Meria o [[Provìntzia de Nùgoro]] in sa [[Barbàgia de Ollolai]], s'agatat a 482 metros supra de su mare e giughet 473 bividores. == Su nùmene == Su topònimu Onanie diat dèvere èssere preromanu, e fàtzile chi siat de s’istratu linguìsticu [[Limba nuraghesa|protosardu]]. A seguru imbetzes su nùmene [[Limba italiana|italianu]] de como, ossìtonu, est postu dae sos cartògrafos [[Piemonte|piemontesos]] in su mesu de su sèculu XIX. == S'istòria == Sas ormas de s'òmine in su sartu de Onanie bi sunt dae tempus antigu: [[Tumba de sos zigantes|tumbas de gigantes]], [[Nuraghe|nuraghes]] e [[Domus de Janas|domos de gianas]] lu mustrant. Sa lista de sos nuraghes est longa, ma pagos sunt mantesos comente si tocat: in custos bi sunt sos nuraghes: ''Santu Pretu'', ''Salamizzi'', ''Crasta de Jacone'', ''Maindreu'', ''Liugheri'', ''Giacuenu'', ''Sa de Brunnu'', ''Lierì'', ''Pruna'', ''Lapasio'', ''Sa de Rosellu'', ''Monte Succhiatu''. B’at petzi una testimonia de [[Puttu sacru nuraghesu|putzu sacru]]: in Muros d’Àvria, e istùdios fatos pagu tempus a como bi creent unu situ nuràgicu de importu mannu. Sunt pagas, imbetzes, sas testimonias de su [[Sardigna e Còrsica|tempus de sos romanos]], carchi soddu e pagos trastes. In su [[Istòria de Sardigna bizantina|tempus bizantinu]] bi fiat imbetze su cultu de Sant’Elene e de Santu Gòsomo e Domeanu, e lu mustrant sas cresieddas chi lis ant fraigadu. In s'[[edade mèdia]], Onanie fiat parte de su [[Judicadu de Gaddura|Giuigadu de Gaddura]], e incruidu in sa [[Curadorias|Curadoria]] de [[Bitzi]]. Sa cresiedda de Santu Pretu est un'ammentu de su [[Istòria de Sardigna sennorile e comunale|tempus pisanu]], e est fraigada in su de XII sèculu, e cunsacrada Parròchia. In su 1335, a pustis de sa conchista [[Corona de Aragona|aragonesa]], su sartu est parte de su chi fiat cuntzèdidu a Giuanne de Arborea. In sos annos imbenientes sos sordados de su giùighe lompent a sa bidda, ma chene profetu perunu pro Onanie. In su 1388 cumintzat a mudare bentu:, sa Villa Donani est mentovada in un’atu de paghe intre [[Elianora de Arbarèe|Lionora de Arborea]] e Giuanne de Aragona. In su 1410 su giuigadu nche ruet e Nicolò Turigni, chi reghiat sa castellania de [[Pasada]], otenet pro fèudu sas villas de Onanie e de [[Bitzi]]. A bia de su mesu de su 1500 nche tramudant sa Parròchia a sa crèsia de Santa Maria; oe bi nd’abarrat petzi carchi muragadda. In su 1617 sa bidda est parte de su Marchesadu de Orane, parte de su mandamentu de Bitzi. Cando in su 1720 sa [[Sardigna]] colat dae sos [[Istòria de Sardigna ispagnola|ispagnolos]] a sos [[Domo Savoja|Savoja]], si faghent sas Provìntzias de [[Provìntzia de Tàtari|Tàtari]] e de [[Provìntzia de Casteddu|Casteddu]], Onanie nch’est in sa provìntzia de Tàtari, in su mandamentu de Bitzi cun Goreai, [[Lùvula]], [[Orane]] e Osidda. In su 1866 fràigant sa crèsia de su Coro de Gesùs, chi a pustis at a èssere Parròchia. A bia de su 1880 su Comunu tzedet a su Ministèriu de sa Finàntzia 2400 ètaros de terrinu comunale, custu terrinu su Ministèriu de sas Finàntzias, lu tzedet a su Ministèriu de Gràtzia e Giustìtzia, chi dae tando l’impreat pro bi pònnere sa colònia de Mamone, fratzione de Onanie. Prima die de Ghennàrgiu de su 1891 su Comunu de [[Lùvula]] serrat e l’aunint a su Comunu de Onanie, ma a pustis de avolotu intre sa gente de sas duas biddas, sos Comunes sunt torra partzidos. Petzi a pustis de sa [[Segunda gherra mundiale|sigunda gherra]] b’at una prosperidade noa, dae sos datos de su tempus ischimus chi in Onanie in su 1961 b’at 1.459 residentes. == Sa cultura == In sos ùrtimos annos sas pratzadas de meda dominàrios las ant imbellidas cun sos murales.Custas òperas, cumandadas dae s'Amministratzione Comunale las at pintadas in sos annos dae su 1994 a su 1990 su pintore bitzichesu Diegu Asprone: sunt òperas de arte a beru, in ue s'artista contat momentos de sa bida colada, e avenimentos de importu mannu pro s'istòria de sa bidda. In prus b'at finas pinturas ue b'at figuras religiosas, mescamente de sa passione de Gesùs, chi si podent mirare in sos muros de sos gùturos chi nche leant a sa crèsia printzipale, e chi acumprint in sas formeddas de brunzu de s'iscultore sardu [[Pinuccio Sciola]] chi frunint su portale de sa crèsia. Printzipiende in su 1992 Asprone comintzat sos afriscos chi contant sa bida de sos santos in antis in sa crèsia de Santu Frantziscu, e a pustis in sa crèsia de Santu Gòsomo e Domeanu. Bellos sunt finas sos murales fatos in su 1993 dae sos istudiantes de s'Acadèmia de Brera, Facultade de Architetura de su politècnicu de [[Milanu]], diferentes siat pro sos temas, siat pro sa tècnica de pintura chi ant impitadu. == S'economia == S'economia de sa bidda su bonu est fundada subra de su pastoriu e de su massariu. In s'ùrtimu tzensimentu de s'Istat in Onanie b'aiat assentadas 31 aziendas pro unu tantu de bestiàmene berbeghinu de 10.491. B'at assentadu finas porcos e vulos. B'at finas unas cantas atividades chi produint pane e durches. == Sas festas == Sas festas printzipales de Onanie sunt tres: Sant’Antoni, Santu Bachis, e santu Frantziscu. Sant’Antoni de su fogu si festat sa segunda domìniga de ghennàrgiu, cando si faghet sa “ochina”. A pustis totu sa gente si riunit a in tundu a su fogu, ballende a ballu sardu. Totu sa gente est cramada a leare parte a sa chena ue a su sòlitu si coghet sa petza de [[Berveghe de ratza sarda|berbeghe]] a buddidu cun patatas. S'ùrtima domìniga de maju si festat a Santu Bachis, in su santuàriu cunsacradu a isse, a pagu tretu dae sa bidda. Sa festa est sentida dae totu sa gente, e finas sos emigrados bi ghirant frecuente. Tres dies de divagu pro totu sa comunidade chi bi leat parte pro totu su tempus, contivigiende sos pranzos e sas chenas, e ballende e cantende. Sa festa de Santu Frantziscu a su sòlitu la contivigiant sos giòvanos de sa bidda, e rughet sa segunda domìniga de Santugaine. Su mangianu de sa festa, a su santu lu ponent in unu camieddu imbellidu cun tiàgias recamadas e frores, e nche lu leant dae sa cresiedda sua a sa crèsia de su coro de Gesus. Su borta de die a pustis de sa missa b’est sa professone chi moet dae sa parrochiale finas a sa cresiedda de Santu Frantziscu cun caddos e costùmenes. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Jorgi|sambenadu=Rusta|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=66-67|capìtulu=Onanie}} *{{Tzita libru|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=3|capìtulu=Onanì|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=6|capìtulu=Onanì|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170643.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.onani.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Category:Biddas a rischiu de ipubulamentu]] oj89t143fbvtb2lpkz38671mcyc77bn Osidde 0 4318 177914 175189 2022-08-23T01:38:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}} '''Osidde''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]] e giughet 266 bividores. Est famada pro sas costrutziones de pedras suas e sas bias desertas. == Su sartu == Su Sartu de Osidde est a forma pagu prus o mancu ovale, at un'istèrrida de 25,78 chilòmetros cuadrados e faghet a làcana a nord cun [[Buddusò]], a sud cun [[Nule]], a ovest cun [[Patada]], e a est cun [[Bitzi]]. Est s’ala nord otzidentale de su campu de Bitzi, chi finit inoghe e comintzat sa badde de su Tirsu. Mancari siat assignadu a sa Provìntzia de Nùgoro, siat pro su naturale de su sartu, siat pro sas caraterìsticas de su limbàgiu, Osidde tirat de prus a su [[Logudoro]]. Su sartu est rugradu dae su Tirsu, e dae unu tràinu chi si l’aunit: su Molò. B’at padentes de suèrgiu e de chercu. == S'istòria == In su sartu de Osidde s’agatat restos meda de su tempus [[Tziviltade nuraghesa|nuràgicu]] e [[Sardigna prenuràgica|prenuràgicu]]. Moende dae sos eretos prus a curtzu, in ''S’Iscobalzu'' b’at una turre nuràgica arta unos 5 metros. Sa ghenna est mesu interrada, e non benit bene a intrare a intro ca bi sunt sos contones de sa tholos a tapu. Custu [[nuraghe]] est de sos prus mannos e de sos mègius mantesos de sa cussòrgia. Pagu in antis de cue b’est su Nuraghe ''Usanis'', torrende a bia de Osidde, agatamus a ''Piradolta''. In prus de su nuraghe, b’at finas una [[Tumba de sos zigantes|tumba nuràgica]]. A curtzu agatamus finas un’àteru nuraghe, chi diat chèrrere bisitadu. Est in su cungiadu de ''Sas Raighinas''. Tocat de signalare in cussos tretos ''Sa Contra de Seris'', in ue b’at un’insediamentu nuràgicu e postnuràgicu. Torrende a su caminu printzipale, si lompet a su Nuraghe ''Usanis'', fraigadu in una roca de granitu, a primu fiat formada dae duas turres anuidas dae una murallione. Est un’istrutura de defensa, posta in cue ca permitiat una bisione ampra de su sartu. Sighende a bia de ''Pantana Ezza'', e lassende a manca su caminu chi si narat de "''Sas Escalas''”, sende chi est una pigada mala, s’arribat a unu canteddu netu, ue b’at mesas e setzidòrgios ue si podet arrèghere. Su Nuraghe ''Merula'' est a unos 100 metros dae su muru burdu, e anta de cue si podet bìdere unu [[Puttu sacru nuraghesu|putzu sacru]]. S’istàbile a bia de intro est derrutu, e si bi podet intrare petzi dae un’ala. Custu pasadòrgiu est de importu, ca b’est s’umbra e sos setzidòrgios, e si bi podet finas rebotare. Semper a Nord de sa bidda b’est Punta Santu Paula e su [[menhir]]. Posta a pagu tretu dae sa bidda, in antis sa bidda fiat pròpiu in custu logu. A curtzeddu b’at unu menhir de sos prus mannos de [[Sardigna]], est artu unos 7 metros e si ladit a ghisa de bardianu in sa cussòrgia de ''S’Impicadolzu''. Una paristòria antiga la mentovat comente sea de sa tzitade antiga de Ogrylle, de genia greca, chi diat èssere istada in cuntierra cun sa [[Terranoa]] antiga. Sa veridade est chi sa bidda de como est de orìgine [[Edade mèdia|medievale]], fiat parte de su [[Judicadu de Torres|giuigadu de Torres]] e a sa [[Curadorias|curadoria]] de Monteacuto. A pustis de sa fine de su giuigadu de Torres, sa bidda de Osidde fiat pretesa dae [[Judicadu de Arbaree|Arborea]], Dòria e sos [[Repùblica de Pisa|Pisanos]] chi amministraiant su [[Judicadu de Gaddura|giuigadu de Gaddura]]. A s'agabbu de su sèculu XIII Osidde fiat ocupada dae sos sordados de su giùighe de Arborea, in su 1339 su sartu de Osidde est cuntzèdidu a Giuanne de Arborea dae Pedru IV de [[Corona de Aragona|Aragona]], pro chi s’apasiguarent cussas populatziones. A pustis devenneit parte de su giugadu, finas a su 1421 cando intreit in su fèudu cuntzèdidu a Bernardu Centelles: dae custos a sos Bòrgia, tando a sos Pimentel e in fines a sos Tellez Giron, finas a su 1838. In su 1927, a pustis de èssere istada parte de sa [[Provìntzia de Tàtari]], Osidde intrat in sa [[Provìntzia de Nùgoro]] e galu como nd’est parte. == Sa cultura == Sa bidda at mantesu su tzentru istòricu, gasi comente l'ant connotu a s'antiga: a sas carreras dant sas domos a prus pranos, chene incrostadas. S'istàbile prus de importu est sa crèsia de Santu Ànghelu, fraigada in su tzentru de sa bidda: est antiga meda, e in su tempus l'ant acontzada prus bortas. A pagu tretu b'est su Palatzu Delogu, comintzadu a fraigare in su setighentos. In sa pratza printzipale si podet bisitare sa Caserma Ezza, ue b'est su Presèpiu Sardu, cun sos personàgios in costùmene: s'òpera est de s'artista Isperàntzia Pischedda, chi l'at donada pro signale de s'amore a sa bidda nadia sua. == S'economia == Sas atividades printzipales in Osidda sunt sa massaria e su pastoriu. Si ghetat trigu e foràgiu, e b'at finas bìngias. Su bestiàmene est su bonu berbeghinu e vùvulu. In sos ùrtimos annos est creschende un'atividade edile, mancari minore. Pagu isvilupada est sa retza de su cummèrtziu. B'at duos agriturismos, chi frunint binti postos a corcare. De importu sa produtzione de piritas, nòdida in totu s'ìsula s'agatant finas in [[Casteddu]], e de pane carasadu fatu cun su furru a linna. Pro su chi pertocat s'artesania, famadas sunt sas frassadas, tèssidas a s'antiga in sas demos. == Sas festas == Sa prus festa manna chi bi faghent in Osidde est sa de Sant’Ànghelu, patronu de sa Bidda chi si festat su 5 de [[austu]]. Est una festa antiga meda e una paristòria narat chi pertochet a un’ànghelu amparadore de sos massajos gherradores chi istaiant in Osidde in su tempus de sos [[Istòria de Sardigna bizantina|bizantinos]], e fiant parte de s’''Exercitus Sardiniae''. Su 5 de [[maju]] de ogni annu, in Osidda s'ammentat cando est istadu fatu màrtire, in betze su 14 s'ammentat sa die chi l’ant sepultadu. Sa festa tzivile s’acumprit su 27 de austu. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Jorgi|sambenadu=Rusta|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=84-85|capìtulu=Osidde}} *{{Tzita libru|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=4|capìtulu=Osidda|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710543500012.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=7|capìtulu=Osidda|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170820.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.osidda.nu.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Category:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] rpx5yhzywz2dym8pd071cnqiaighjoi Pasada 0 4319 177918 175192 2022-08-23T10:26:12Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Coord|40.631282|N|9.719811|E|display=title}}{{LSC}} '''Pasada''' (in [[Limba italiana|italianu]] ''Posada'': {{IPA|po'zad̪a}}) est una [[bidda]] sarda de 2 961 abitantes de sa [[provìntzia de Nùgoro]], e su cabu-de-logu istòricu de sa [[Baronia]] omònima. {{Bidda |nòmene comune = Pasada |imàzine =Posada (Sardinia).png |nòmene ufitziale = Pasada |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Nùgoro |sigla provìntzia = NU |ladiore = 40°38′0″ |longhiore = 9°43′0″ |artiore = 37 |tirada = 32,77 |populamentu = 2961 <small>31/07/2016</small> |densidade = 90,36 |apendìtzios = Sas Murtas, Santu Juanne, Monte Longu |comunes lacanantes = Budune ([[Buduni]]), [[Torpè]], [[Thiniscole]] |cap = 08020 |prefissu = [[0784]] |istat = 091073 |fiscale = G929 |nòmene bividores = pasadinos |nòmene patronu = [[Santu Antoni]] |die patronu = [[17 Jennarzu]] |zassu = [http://www.comune.posada.nu.it/index.asp Giassu Istitutzionale] }} == Su nùmene == [[Massimo Pittau]] ispricat chi cando si faeddat de su nùmene de Pasada non tocat a pensare chi su nùmene siat de orìgine [[Limba cadelana|catalana]] (''posada''), ca su topònimu est atestadu in tempos prus antigos. Duncas si podet pensare chi potzat derivare deretu dae su verbu [[Limba latina|latinu]] pausare “''pasare'', ''arreare''”. == Su sartu == Pasada est una bidda posta in sa regione istòrica de sa [[Baronia]] de susu, posta a 37 metros dae su livellu de su mare, e b'at 3018 residentes chi istant in sa bidda e in sas fratziones de Sas Murtas, Montelongu e Santu Giuanne. Su territòriu comunale est a làcana cun su [[mare]] e cun sos territòrios de [[Buduni|Budune]], [[Torpè]] e [[Thiniscole]]. Pasada naschet in una pala de unu cùcuru calcàreu, in ue in sa punta ant fraigadu “su turrione” chi li narant “Casteddu de sa fae”. Sa vista dae su turrione est ispantosa, ca si podet mirare totu sa prana de bassa in ue curret su riu Pasada. In suta de su casteddu s’agatat su tzentru istòricu cun domos galu bene mantesas cun istruturas de su [[Edade mèdia|tempus de mesu]]. In sa parte nord de su territòriu s’agatat sa pineta de “Orvile”, cun sos areniles biancos, mentres a sud s’agatat sa turre antiga de santu Giuanne, fraigada pro amparare su logu e sa gente dae sas bardana de sos moros. De sutalineare chi una parte manna de su porto de Sa Calita est in comunale de Pasada. == S'istòria == [[File:ErcoleDiPosada3.JPG|left|thumb|Bulteddu chi raffigurat Ercole atzapadu in Pasada. [[Casteddu]], Museu Archeològicu Natzionale.]] === In su printzìpiu === Su logu in ue naschet Pasada est una de sas baddes alluvionales prus fèrtiles de sa costa orientale de sa [[Sardigna]]. Est forsis pro more de custu chi in sos giassos pasadinos est possìbile a agatare sa presèntzia de s'òmine giai dae sos tempos prus antigos, sighende in sos tempos de [[Sardigna e Còrsica|sos romanos]] e de su [[Edade mèdia|tempus de mesu]] pro cròmpere a s’[[Edade moderna|era moderna]]. Giai dae s’[[Neolìticu|època neolìtica]] s'òmine istaiat in custos giassos, mancari sas trassas prus nèbidas sunt de s’[[Tziviltade nuraghesa|època nuràgica]], ca s’agatant [[Nuraghe|nuraghes]] (''Predu Pascale'', ''Monte Idda'', ''Pitzinnu'', ''Mannu'' e ''Abbaia'') e [[Tumba de sos zigantes|tumbas de gigantes]] (''Paule Predu'' e ''Pilusinu''). In su nuraghe Abbaia, pro more de unu traballu archeològicu, b’ant agatadu tres brunzetos nuràgicos chi como sunt in su Museu Natzionale “G. A. Sanna” de [[Tàtari]]. De importu mannu est fintzas su chi ant numenadu “s’Èrcole de Pasada”, àtera istatuedda de brunzu (costoidu in su Museu Archeològicu Natzionale de [[Casteddu]]), chi est un'assempru de iscultura [[Etruscos|etrusca]]-itàlica (V-IV a. C.), e iscoberta in sos annos '20 paris a àteros repertos de sa matessi època, est un’àtera proa chi in sas costas pasadinas bi fiat a beru sa bidda chi Diodoru mentovaiat: ''Pherònia''. Difatis Pasada fiat istadu unu tzentru itàlicu-etruscu (capatzes faliscu), ligadu cun probabilidade a su primu tentativu de colonizatzione de sa Sardigna fatu dae sos romanos giai in època pùnica. Diodoro Siculo referit de s'imbiu a s'ìsula de 500 colonos romanos intre su 378 e su 377 a.C. (unu sèculu in antis de sa conchista).<ref>{{Tzita libru|curadore=Manlio Brigaglia, [[Attilio Mastino]] e Gian Giacomo Ortu|tìtulu=Storia della Sardegna 1. Dalle origini al Settecento|limba=it|p=33|capìtulu=La Sardegna romana|url_capìtulu=https://eprints.uniss.it/5188/1/Mastino_A_Sardegna_romana.pdf}}</ref> === Feronia === Feronia est su nùmene chi s'agatat pro àreas chi pertocant a sas de Pasada in sas primas cartas nàuticas, e fintzas unos cantos documentos indicant s'esistèntzia de unu tzentru abitadu cun custu nùmene. Su logu est però ispàrfidu e petzi carchi teoria mirat a nd'identificare su situ cun s'àrea narada de Santa Caterina. Feronia, a nàrrere sa beridade, est fintzas su nùmene de una dea etrusca, chi teniat unu cultu chi si tzelebraiat in Capena (tzitade antiga pagu a nord de [[Roma]]) e in Terracina, in su Sud pontinu. Fiat una dea de sa fertilidade, de sas abbas, de su cummèrtziu e de medas àteras cumpetèntzias de importu, e s'est proadu a averguare si sos topònimos, chi podet dare chi si siant estèndidos dae tèmpios o dae tzentros dedicados a sa dea, poderent riflètere elementos de ligàmenes intre sa custu e sas cussos logos. S'elementu comunu printzipale paret chi siat de agatare in sa positzione de coladòrgiu, cun sa presèntzia de unu ''forum'' mercantile, a paga distàntzia (in relativu) de s'abba (su riu Tèvere pro Capena); a beru, sos tres sìtios fiant mercados de iscàmbiu navale-terrestre de importu mannu, e fiant totus tapa intermèdia, naramus distribudora, pro sas zonas de s'internu, e sa dea difatis patrotzinaiat a su cummèrtziu, paris a sa fertilidade de sas terras (cosa de importu pro sa Sardigna, produtora de [[trigu]]). In tema de etimologia toponomàstica, s'est fintzas formulada s'ipòtesi [[Limba latina|latina]] (coordinada cun cussa pro su topònimu de [[Onieri]]) chi narat chi su nùmene diat bènnere imbetzes dae carchi forma de su verbu "batire" (''fero'', ''fers'') sighida dae "''omnia''", a indicare su logu in ue "totu si batit" (intendende sa connotatzione de mercadu - riferimentu bàlidu fintzas pro Onieri). Tando pro custa teoria su matessi nùmene etruscu non diat èssere chi una cointzidèntzia. Cheret naradu però chi custa tesi non godit de suportu meda intre sos istudiosos. Nemmancu sa lòmpida de sos [[Impèriu romanu|Romanos]] aiat dèpidu èssere ocasione de s'iscumpartza de su giassu, ca sas cartas nàuticas chi lu mentovant sunt de meda a pustis de s'arribu issoro. === Edade romana === Su [[Sardigna e Còrsica|perìodu de segus]] a sa conchista romana de sa [[Sardigna]] (238 a.C.) est signadu in custa zona dae sa creatzione (o, cun meda prus probabilidade, s'ampriamentu) de su Portus Liquidonis (o ''Portus Luguidonis'') chi fiat in localidade Paule Mare, in sa cala a curtzu a sa turre [[Istòria de Sardigna aragonesa|aragonesa]]. Est interessante notare chi Pasada, tando, fiat unu tzentru bivu de iscàmbiu cun sos mercados de s'internu, faghende de tapa intermèdia cun [[Terranoa]]; a Terranoa difatis lompiat su navile de tonnellàgiu mannu bènnidu dae [[Ostia Antiga|Òstia]] e dae sos unos àteros portos [[Mare Tirrenu|tirrènicos]], e dae [[Terranoa]] sighiat cun natantes prus lestros pro su ''Portus Liquidonis'', ue diat èssere istadu isbarcadu pro sighire in terra cara a su chirru de [[Nùgoro]] serente sas baddes costa-costa cun su [[Monte Arbu|Monte Arbu.]] Su percursu nàuticu fiat perigulosu meda, pro neghe de sa cunformatzione de sas costas, pedrosas, prenas de iscòllios e proadas dae unu tremendu bentu de Maestrale o de Sirocu; sos Romanos, duncas, previdiant in manera realìstica, e duncas giai contaiant, una pèrdida de una parte de tres de su naviu chi biagiaiat intre custas duas destinatziones, chi sunt a largu una dae s'àtera belle una trentina de mìllios nàuticos. In sas abbas de su Golfu de Pasada, piscadores de sa metade de su Noighentos ant referidu de medas acatamentos de òperas marmòreas e de brunzu, istàtuas e àteras fainas destinadas, podet dare, a s'arredamentu de abitòrios de rapresentantes de s'Urbe. Custos repertos, manchende de connoschèntzia de su balore potentziale issoro, beniant petzi iscostiados in zonas non navigàbiles o cara a su mare abertu, essende su bisòngiu primàriu issoro su de salvaguardare sas retzes. Cun sos Romanos cumintzat a si difùndere su nùmene nou de "''Pausata''" (poi postu a pare in su de como, prus a curtzu a s'ispagnolu), fintzas in sas variantes "''Possata''", "''Pasada''" (su de oe in [[Limba sarda|sardu]]), "''Passata''" (latinu vulgare). In su nùmene, su destinu de unu logu de pàsida, tapa de biàgiu, istatzione de muda de caddos, nodu de iscàmbiu intre trasportu terrestre e marìtimu. Logu de frontera, duncas, intre terra e mare, ma fintzas intre "terras" e "terras". Comente narant àteros istudiosos, su nùmene Pausada diat pòdere derivare de su nùmene antigu ''Pausania'' (o ''Fausina'') chi de sòlitu benit ligadu a sa Terranoa antiga e no imbetzes a sa Pasada de oe. Su nùmene, annotamala, gasi comente si bolet pro medas àteras localidades postas a sa foga de unu riu diat pòdere significare pròpiu custu: "logu ue su riu (formende istànios in antis de ghetare·si a mare) si posat". In su 1095, cun sa bulla de su 4 de abrile, su paba Urbano II (s'ispiradore de sas [[Crosadas]]) nòminat sa prima borta Pasada in documentos ufitziales de s'[[Judicadu sardu|Edade Giudicale]]: sa "corte" de Santu Istèvene de Pausade (in manera pobulare mutida "sa Cathedrale") fiat cunfirmada intre sas disponibilidades de sos mòngios benedetinos clunyacensos de s'abbadia de Santu Vitore de [[Marsiglia|Marsìglia]], sos "Vitorinos". In su 1088 fiat istadu Gregòriu VII a la dare a issos in cuntzessione pro chi devenneret sede de prioradu e ispidale. Salvatore Italo Deledda, istòricu sardu, s'ispinghet a identificare Pasada cun sa Phausania no atzertada chi a s'ispissu cumpariat in sos documentos de s'època comente a tzentru de sos interessos de sos [[Benedettinos|mòngios benedetinos]] e de s'afirmadura de su pòdere temporale isoro in s'Ìsula, fintzas "caserma" teològica pro s'òpera de evangelizatzione de sas àreas internas, e probàbile sede de diòtzesi. Pro àteros su nùmene Pasada diat pòdere derivare de ''Poseidon''. === Su perìodu giudicale === [[File:Posada,_castello_della_Fava_(06).jpg|left|thumb|Su casteddu de sa Fae]] S'edade de sos [[Judicadu sardu|giudicados]] sardos, chi andat dae su IX sèculu a su XV sèculu, aiat bìdidu Pasada belle in manera costante in una situatzione difìtzile de terra de làcana, in su lìmite meridionale de su [[Judicadu de Gallura|giudicadu de Gaddura]] (de cale fiat una [[Curadorias|curadoria]]) e a cussu superiore de su [[Judicadu de Arbaree|giudicadu de Arborea]]. A custu si depent duncas su fàbbricu de su casteddu de sa Fae (XII sèculu), prus tardu definidu "''multis proeliis clarum''" e sa fortificatzione de s'abitadu cun prus chintas muràrias, de sas cales subravivet sa prus arta ebbia. Conchistadu e torra pèrdidu prus e prus bortas, a pustis de ocupatziones diferentes su casteddu fiat istadu sede de residèntzia de sos giùighes gadduresos e, però, bi istaiat ònnia tantu fintzas [[Elianora de Arbarèe|Lianora de Arborea.]] No essende unu presìdiu militare fàtzile de difèndere (cunfronta a sos àteros casteddos de su tempus) e tando "seguru", medas istudiosos adduint chi si poderet tratare de a beru de una casta de residèntzia turìstica ''ante litteram''. Su male de sa [[malària]], favorida dae su nùmeru mannu de sas superfìtzies a istàniu, aiat causadu un'ispopulada de sa bidda a inghìriu de su 1345 e unu calu de sa produtzione, ma non de sas tassas pretèndidas de sa [[Corona de Aragona]] in gherra cun s'[[Judicadu de Arbaree|Arbarè]], tantu chi, prus pro s'opressione fiscale chi pro timorias sanitàrias, sas zonas aiant istadu belle in manera cumprida abbandonadas. Pagu pustis Pasada fiat istada torra arborensa e gasi fiat abarrada finas a su declinu definitivu de sa potèntzia autòctona. Est in custu tempus chi Pasada devennet sa capitale econòmica, militare e istratègica de totu sa [[Baronia]], dae tando fintzas a s’[[Edade moderna|època moderna]]. De sutalineare una particularidade: in su “''Liber Fondachi''” (registru pisanu de sos benes, 1317/1319) sunt numenados bator bidditzolos chi fiant a curtzu de Pasada, ''Arischion'', ''Sellai'', ''Loquilla'', ''Stelaya'', giassos chi galu oe non s’ischit in ue fiant. === Sa Baronia === Rùida [[Judicadu de Arbaree|Arbarè]] in su 1410, s'ùrtimu [[Judicadu sardu|Giudicadu]] sardu, Pasada diat èssere istada infeudada deretu dae sa Domo de [[Aragona]] a sos Carroz, contes de Mandas e Terranova ([[1431]]), fintzas artziada a su rangu de Baronia (lu fiat giai, nessi territorialmente, de belle unu sèculu) e organizada comente a cabu-de-logu de cussu agrupamentu de bidditzolos chi naturalmente bi si diant èssere referidos: [[Torpè]], [[Thiniscole]], [[Lodè]]. Posca èssere istada teatru de su primu secuestru de persone cun punna de estorsione de s'[[Istoria de Sardinnia|istòria de Sardigna]] (1477), sa Baronia fiat istada ogetu de furas intensas de sos piratas saratzenos (a s'ispissu [[Tunisia|tunisinos]] e [[Algeria|algerinos]]) e de sos lanzichenecos e bàrbaros; in su matessi tempus, unu bandidòngiu internu de grassatzione (de cale faghiant parte fatu-fatu preìderos isbandados) teniat semper sas populatziones in unu clima de minetza.. Sos Barones chi bi s'aiant sutzèdidu no aiant tentu mai meda cura de su fèudu, tantu chi in su 1623, a pustis de una de sas medas furas sambenosas, su Cussìgiu de su Real Patrimonio de Aragona in pràtica aiat secuestradu su fèudu a su titulare legìtimu (Michele Portugues, chi non b'aiat organizadu sistema difensivu perunu, provochende·nde gasi sa debilesa) e l'aiat costrintu a protzedimentos giuditziàrios de riscatu chi poi l'aiant conduidu a sa pèrdida fallimentare de sa propiedade e de su tìtulu. Su bandidòngiu, si naraiat, aiat cunditzionadu sas fainas produtivas locales, cun su resurtadu de impoverire sas comunidades a su puntu de si registrare una carestia in su 1681 nòdida meda; comente si podet immaginare, su Seschentos fiat tando istadu fintzas su sèculu de sa peste, chi - ponende·si in subra a sa "traditzionale" malària - aiat deghinadu sa populatzione ([[Torpè]] fiat istada addiritura ispèrdida) e aiat batidu fintzas àteros bandidos noos in sas filas de sos malos. Coladu su Setighentos belle petzi in sa funtzione dòpia de pagadora de tassas e de frunidora de tropas pro esèrtzitos esternos, sa Baronia de Pasada diat èssere poi istada s'ùrtimu fèudu a èssere pigadu dae sos [[Domo Savoja|Savoja]], a curtzu a su 1860, s'ùrtimu impèigu a sa cumpositzione de su [[Rennu de Itàlia|Regnu de Itàlia]]. === Su Noighentos === [[File:Posada1.JPG|thumb|Pasada bìdida dae sa foce de s'omònimu riu. In s'isfundu su [[Monte Arbu]].]] Su de colare a s'istadu italianu fiat istadu bìvidu in Pasada sena entusiasmos mannos e sena disacatos graves. S'amministratzione noa de istampu piemontesu aiat pigadu pee in logu de sa s'organizatzione feudale anteposta, imponende unu sistema chi dae totu s'ìsula fiat istadu bìvidu comente a esternu e chi fintzas in cue aiat tardadu a èssere atzetadu de su totu. Comente a aterue, fintzas inoghe fiat istada mescamente sa mudadura de su sistema de sas propiedades de terra (impostu giai dae su 1820 cun su nòdidu "[[Editto delle Chiudende|editu de sas serraduras]]") a creare chesciosos e iscunsertos lentos a ismentigare. Gasi sa netzessidade de unu riòrdinu catastale, no acumpridu pro sos assetos de potestade. Sa sutzessione de sos cambiamentos, sa burocratitzazione de s'istadu, no aiant tentu un'acumprimentu lestru a curtzu a Pasada, e fintzas in suta de su regìmene fascista bi fiat istadu una continuidade de caos amministrativu ebbia. Sa tzèdida progressiva de territòrios colados a sos comunos noos de [[Santu Tiadoru|Santu Diadoru]] e de [[Buduni|Budune]] at, in su tempus, privadu Pasada de terrenos chi a pustis si sunt rivelados istratègicos in suta de unu perfilu econòmicu, pro more de su fenòmenu turìsticu, cando chi pro su restu non los poderet gestire e antis non b'ammustraret interessu perunu. Su giai mentovadu iscunsertu catastale at fatu fintzas in manera chi sa comuna de Santu Diadoru, non prus a làcana, possedat enclaves in sas zonas meridionales de sa comuna de Pasada chi non podet impreare. Tocat a nàrrere però chi sas biddas de Budune e Santu Diadoru, pro cultura e variante linguìstica (de su sardu), sunt a totus sos efetos terras de [[Caddura|Gaddura]], pagu simigiantes de mentalidade cun sos Baroniesos mancari sa distàntzia minore; sas tzèdidas a sos comunos noos no aiant fatu duncas chi torrare giustìtzia a custas diferèntzias. Pòbera prus chi in antis in suta de sa [[segunda gherra mundiale]], Pasada fiat istada in parte ispatada in su pustis-gherra in su cuadru de su [[pranu Marshall]], e pustis (ma non pro cussu) fiat torradu a naschere carchi tìmigu protzessu produtivu de laorera, cando chi sas oportunidades ofertas dae su territòriu (fèrtile mescamente gràtzias fintzas a s'orìgine alluvionale sua) siant pagu impreadas. Nointames sa realizatzione de un'isbarramentu in su Rio Pasada (diga de ''Maccheronis''), Pasada at sufrire semper in manera grave (finas a tempos de oe) de crisi ìdrica, fatore de allentada de sa produtzione agrìcula ma fintzas de su sutzessu turìsticu, chi però fintzas gasi fiat de ispantu. Puru in ausèntzia de servìtzios, e ischende de s'impossibilidade de nde frunire, in tema de turismu fiat istada pensada sa lotizatzione de su territòriu costa de su riu de "Paule 'e mare" (divenidu Santu Juanne, e connotu comente "San Giovanni" in [[Limba italiana|italianu]]), ogetu de unu rimboschimentu a pineta incumentzadu in sos annos sessanta e de una partitzione urbanìstica (poi non respetada de su totu in tèrmines de ìnditzes) chi diat àere pigadu corpus durante sos annos setanta de su s'abusivismu edilìtziu famadu meda. Su tzentru, finas a pagu tempus a oe sede de un'istabilimentu balneàriu de sa Politzia istòricu, cantu connotu, aiat superadu sa fase edificatòria e aiat supridu in maneras ispontàneas a sa mancàntzia de servìtzios, e est una destinatzione de villegiatura de primore. A sos ùrtimas deghinas de annos sunt ligadas sas giai medas initziativas de recùperu de su tzentru istòricu ermosu de Pasada, rapresentativu galu oe de su burgu [[Edade mèdia|medievale]] originàriu. === Sos bidditzolos iscumpartos === Paris a sa giai mentovada Feronia, si ischit de sa presèntzia, a curtzu a Pasada, de àteros tzentros abitados iscumpartos. Si trataiat de comunidades chi connoschimus gràtzias a sas registratziones de su "''Liber fondachi''", una ispètzie de registru de sas intradas fiscales, in ue si deduit chi finas a su Treghentos inoltradu si retziant tributos de sos bidditzolos Arischion, Sollai, Loquilla, Stelaya, e de àteros logos chi però non connoschimus de nùmene. A subra de su tretu in ue fiant custu giassos bi sunt medas ipòtesis, o mègius indìtzios, mancantes però de iscumbatas bàlidas. Pro esempru, si narat chi Sollai fiat a curtzu a sa fratzione de Sas murtas, ma non sunt mai istados fatos iscavos pro nd'averguare sa noa. Andat registradu chi, mancari siat reconnotu su balore potentziale de un'aprofundimentu subra de custos argumentos, pro su chi pertocat a sa punna de determinare cun pretzisione prus manna ite e cantas tziviltades si siant sutzèdidas in su territòriu (e cando), s'interessu de sos istudiosos e de sas Autoridades sighit andantas dudosas, a bortas sugerende campagnas de istùdiu noas, àteras custoende operatziones de iscavu prontas pro partire, non podende però esclùdere influèntzias de interessos ligados a sa terra, partende dae sos traballos pro sa realizatzione de su caminu mannu [[Terranoa]]-[[Nùgoro]], in cuntrastu cun sas fainas archeològicas. == Monumentos e logos de interessu == === Architeturas militares === * Casteddu de sa Fae === Logos de interessu naturalìsticu === [[File:Posada02.jpg|left|thumb|Bìdida dae Pasada]] In su comunu de Pasada b'est un'ala de su territòriu de su Parcu naturale regionale de Tepilora, Santa Anna e Riu Pasada chi acasàgiat sa badde de su riu omònimu finas a sa foga sua. Sa badde de Pasada, nàschida pro more de sa sedimentatzione alluvionale in sas fogas de su Riu Pasada, cuntenet medas ispuntos de interessu naturalìsticu. Si giai sa cunformatzione geològica peculiare manteniat una dificultade de annotu de atzessu a sas terras iscobertas, sa positzione de medas istànios e bidiles, dèvida dae sos cantzos diferentes de su riu, at de seguru tentu unu ruolu de importu suo in su presarbamentu de endemismos e raridades botànicas e de fàuna, tenende suta controllu sos protzessos fisiològicos de antropizatzione. Fintzas su de-infetamentu contras a sa malària de su pustisgherra fata dae sa Fundatzione Rockefeller (chi l'ant dedicadu una de sas pratzas printzipales de sa bidda) in esecutzione de su [[pranu Marshall]], no at lassadu rastas ladinas de su colare suo, bidu chi nemos at agatadu resìduos contaminantes ([[DDT]]) a una verìfica esperta pagos annos a oe. [[File:Posada,_stagno_di_San_Giovanni,_fenicotteri.jpg|thumb|Mangones in s'istàniu de Santu Juanne, abituale puntu de pàsida in sas migratziones istajonales]] In dies de oe est possìbile a praticare osservatziones naturalìsticas, a bortas sena nemmancu abbandonare sos caminos asfaltados, de seguru interessu e prètziu. Dae sa [[tostoine de abba durche]] a su [[Himantopus himantopus|cadderi de Itàlia]] e su [[puddu sultanu]], unu pugione de colore biaitu intensu chi faghet su nidu dae annos in unos cantos logos de su delta de su riu Pasada. Presente fintzas s'astore de paule, maestosu e fàtzile a reconnòschere gràtzias a una mantza bianca in sa conca. Sas zonas oferint medas iscenàrios de fàuna singulares meda, essende cussos entomològicos, ornitològicos e botànicos no ùnicos. Fintzas su mare, cando chi oramai est belle chene pische pro neghe de sa pisca a istràscicu, abarrat ammajadore e ìnnidu, siat gràtzias a sas dimensiones de sas marinas chi in ònnia casu non curret arriscos de s'atrupare (su Golfu de Pasada s'estendet, dae s'atza de Orvile a Santa Lughia de [[Thiniscole]], pro belle 20 km), siat pro more de su raportu intre sa longària de sas marinas e su fronte de s'internu chi si podet isfrutare in manera direta (est a nàrrere sas zonas no ùmidas). Comente a in su restu de sa [[Sardigna]], sunt andende a in antis programmas de fàbbricu, chi unas cantas persones bident che a unu perìgulu pro s'ambiente ca pertocant a àreas belle in su tretu de sos oros de sas zonas ùmidas. Custu atinu, chi non pro àteru non tenet unu fundamentu econòmicu cuncretu, essende chi sa volumetrias disponìbiles sunt giai meda prus mannas de sa dimanda de allògiu fintzas pro sos turistas, at agiumai remplasadu de su totu sos progetos antepostos de realizatzione de unu parcu de riu amparadu (de sos annos noranta). == Sotziedade == === Etnias e minorias istràngias === Segundu sos datos ISTAT a su 31 de nadale de su 2010 sa populatzione istràngia fiat de 193 persones. Sas natzionalidades de minoria rapresentadas in base a sa pertzentuale issoro in su totale de sa populatzione residente fiant: * [[Marocco|Marrocu]] 106 3,64% * [[Germania|Germània]] 33 1,13% === Limbas e dialetos === Sa variante de su [[Limba sarda|sardu]] faeddada in Pasada est sa [[Sardu logudoresu|logudoresa tzentrale o comuna]]. == Cultura == In Pasada si podent galu mirare sas bellesas architetònicas chi pertocant su perìodu [[Judicadu sardu|giuigale]] e [[Catalugna|catalanu]]: de importu mannu sunt difatis sa crèsia de Sant’Antoni de su fogu, sa crèsia de su Rosàriu e una turre antiga, Su palatu de su Conte Taddeu de Monteorgiale, chi unu tempus fiat una domo padronale e in ue oe b’est imbetzes sa biblioteca comunale. Semper de custu tempus tocat de ammentare sa domo de sas damas, “sa porta” chi diat èssere sa ghenna manna pro intrare a sa bidda antiga e “sa corva”, una ghenna de sos muros de s’ala de in intro. Àteros monumentos de importu de Pasada sunt sa cresiedda de Santa Luchia, sa Crèsia de Santu Sarvadore de Orta in Sas Murtas, sa crèsia de Santu Migalli e sa cresiedda de Santu Juanne ‘e mare. Àteru monumentu de importu est sa turre de Santu Giuanne: su primu documentu chi l’atestat est de su 1591, e mancares siat istada fraigada tempus meda a in antis si pensat chi siat istada fraigada in [[Istòria de Sardigna ispagnola|perìodu ispagnolu]] e no [[Istòria de Sardigna aragonesa|aragonesu]]. Su monumentu prus bellu e de importu de Pasada, sìmbulu matessi de sa bidda, est su Casteddu de sa Fae (o su turrione), chi si pensat siat istadu fraigadu a su comintzu de su 1200 pro more de s’atzione de sos Giùighes Visconti ([[Repùblica de Pisa|pisanos]]) pro amparare sa gente e sos territòrios pasadinos, ricos de bingias, ortos, pasturas e olivàrios, ma fintzas campos pro tzereales e terrinos cun àrbores de frùtora. Su fràigu de su casteddu al cumportadu unu mudamentu mannu pro Pasada e pro su territòriu suo, chi podet rapresentare s’assempru de sos mudamentos polìticos-istitutzionales e sòtzio-econòmicos de sa Sardigna e de sa Gaddura de su sèculu XIII. Pro su chi pertocat sa cultura est pretzisu ammentare unu de sos prus antigos prèmios de poesia in [[limba sarda]] de totu sa [[Sardigna]], su Prèmiu de poesia in limba sarda - Pasada, chi dae prus de trinta annos istràngiat sos poetas contemporàneos prus mannos, dende a sa poesia e a sa limba sarda s’importu chi li tocat. Sa premiatzione est fata in su mese de austu. == Sas festas == De sas festas mannas de Pasada non si podet fàghere a mancu de numenare a Sant'Antoni de su fogu, patronu de sa bidda, chi si festat su 17 de [[ghennàrgiu]], mancari sa festa manna si fatzat su 16 a sero, a pustis de sa missa. Dae sa crèsia de Sant'Antoni essit sa professone pro andare a sa pratza de Goghe Fae, in ue s'allughet unu muntone mannu de frasca de mudegru. Sa professone faghet tres giros in tundu a su fogulone e si beneighet su fogu. Sas fèminas girant in mesu de sa gente cun canisteddas prenas de "cogoneddos" e de "arantzada" beneitos in sa missa. In prus unu comitadu ammàniat paninos e sartitzas e los cumbidant paris cun su binu. Sas àteras duas festas de importu sunt Nostra Segnora de su Sucussu, chi si festat sa domìniga a pustis de [[Pasca de abrile]] cun un'isfilada in bestires traditzionales pasadinos e Santu Migalli in su santuàriu in su sartu de Pasada, s'ùrtima domìniga de [[Cabidanni|cabudanni]], cando s'ammàniat una chena pro totu sos pellegrinos. In sos ùrtimas deghinas de annos si sunt multiplicadas in Pasada sas initziativas culturales, mescamente ligadas a su recùperu de balores de valèntzia regionale. In sa literadura sarda, Pasada est sede de su prèmiu de Poesia omònimu e famadu. Su sèberu riguardat òperas in limba sarda, rimadas o nono, agrupadas in medas setziones. In prus, est sede de su [[Prèmiu Casteddu de sa Fae|Prèmiu Literàriu Casteddu de sa Fae]], fundadu in su 1979 dae s'artista e intelletuale [[Màuru Deledda]] e organizadu dae sa Sotziedade Culturale Casteddu de sa Fae cun su patronadu de su comune, unu prèmiu de importu ca a diferèntzia de sa parte manna de sos àteros prèmiat romanzos iscritos in [[limba sarda]]. In sa mùsica, su "Pasada Jazz Project" est istadu un'esperimentu nòdidu meda de promotzione de custu gènere, chi cunsistiat in su sèberu de giòvanos talentos de jazz de premiare cun sa cobertura de sos gastos de produtzione de sos primos discos issoro. Posca medas editziones, totu cantas de sutzessu, e pro motivos non connotos, sa manifestatzione est istada suprimida a curtzu a su 1995. Dae unos cantos annos a como àteru apuntamentu fissu est sa manifestatzione Sonos e Ammentos ammaniada dae sa Pro Loco de Pasada, su sero de s'ùrtimu sàbadu de [[trìulas]] in su tzentru istòricu de sa bidda. In sos gùturos antigos si podent agatare produtos traditzionales, artesanos, de onni genia e calidade, grupos folclorìsticos, [[Cantu a tenore|tenores]] e cuncordos. == S'economia == Dae chi est a curtzu a su mare, s'economia de Pasada est mescamente turìstica: sos albergos, sas domos de afitu, sos agriturismos e sos B&B sunt in totu su territòriu: in su tzentru istòricu, in sa "traversa", in sas fratziones e fintzas in su sartu. B'est fintzas sa possibilidade de pigare in afitu domos tziviles pro un'istajone. Sas localidades de allògiu sunt su tzentru istòricu de Pasada, sas zonas perifèricas e sa borgata de San Giovanni (in su mare). In sos areniles de Santu Giuanne, Su Tiriarzu, Iscràios, sos Duos Pinos e Orvile b'at atividades cummertziales, nàschidas mescamente in custos ùrtimos annos, ma b'at fintzas àndalas naturalìsticas de fàghere o a pee o in bitzicleta; dae pagu tempus b'est fintzas sa possibilidade de artziare in su riu cun sas canoas. Paris a sas marinas de San Giovanni, Su Tiriarzu, Iscraios, Suta 'e Riu e Orvile, sunt ogetu de bìsita sos percursos fluviales, su lagu de Maccheronis in su comunu a de Torpè, chi est a làcana, su tzentru istòricu, sos [[nuraghes]] e sa [[Tumba de sos zigantes|tumba de sos gigantes]]. De ammentare chi sos areniles de Pasada ant retzidu dae Legambiente su reconnoschimentu de importu de "Le Cinque Vele", dae su 2008 a su 2013 e chi in cust'ùrtimu annu Pasada est istada premiada pro s'arenile prus bellu de totu s'[[Itàlia]]. Àtera atividade de importu est su portu de Sa Calita (1000 postos de barcas) gestidu paris cun sa comuna de [[Thiniscole]]. Galu como sunt faghende traballos pro l'ismanniare: àteras istruturas e àteros servìtzios pro diportistas. Custa economia - acumpangiada dae un'economia edile semper prus manna (francu sos ùrtimos 5/10 annos), dae un'economia agrìcula galu in possa, e pro more chi est a metade de camino intre [[Terranoa]] e [[Nùgoro]] e chi tenet a curtzu so caminu istatale 131 - at fatu a manera chi Pasada esseret crèschida meda. Una crèschida demogràfica a s'imbesse cunfronta a sas àteras biddas de [[Provìntzia de Nùgoro|sa provìntzia]], chi imbetzes ant minimadu. == Amministratzione == {| class="wikitable sortable" |+ ! colspan="2" |Perìodu !Sìndigu !Partidu |- |23 abrile 1995 |16 abrile 2000 |Achille Paolo Calvisi |Listas tzìvicas de tzentru-manca |- |16 abrile 2000 |8 maju 2005 |Sebastiano Fiori |Listas tzìvicas de tzentru-destra |- |8 maju 2005 |30 maju 2010 |Roberto Francesco Tola |Lista tzìvicas |- |30 maju 2005 |31 maju 2015 |Roberto Francesco Tola |Lista tzìvica "Unidos Pro Pasada" |- |31 maju 2015 | |Roberto Francesco Tola |Lista tzìvica "Il futuro adesso" |} == Isport == === Giogu de sa botza === S'iscuadra de [[fùbalu]] de sa tzitade est sa ''Polisportiva Dilettantistica Pasada 1966'' chi mìlitat in su girone D sardu de 1ª Categoria, e est nàschida in su 1966. Aiat arruoladu su portieras de su PSG e de sa [[Nazionale Italiana di Calcio|natzionale italiana de fùbalu]] Salvatore Sirigu, in sos primos annos suos de formatzione de fùbalu. == Galleria de figuras == <gallery> File:Posada entrata principale.JPG|Antiga intrada printzipale File:Posada archetto.jpg|Arcu de sa ghenna a potente, bìdida dae s'internu File:Posada abitazione.JPG|Domos File:Posada abitazioni.JPG|Domos File:Posada abitazioni 2.JPG|Domos File:Posada abitazioni 3.JPG|Domos File:Posada Centro Storico.JPG|Tzentru istòricu (part.) File:Posada Piazzetta dei Poeti.JPG|Pratzita de sos Poetas </gallery> == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Ànzelu|sambenadu=Canu|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=90-91|capìtulu=Pasada}} *{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine|data=1997|editore=Gasperini|tzitade=Cagliari|limba=it|OCLC=231730413}} *{{Tzita publicatzione|autore=Pro Loco Posada|tìtulu=Posada storia e cultura, vacanze e relax, ambiente e natura|limba=it}} *{{Tzita publicatzione|nùmene=Giacomo|sambenadu=Floris|data=2008-01-11|tìtulu=Il castello medioevale della Fava (Posada)|rivista=Acta historica et archaeologica mediaevalia|pp=257–297|limba=it|atzessu=2021-12-30|url=https://raco.cat/index.php/ActaHistorica/article/view/188994|oclc=723224363}} *{{Tzita publicatzione|nùmene=Giacomo|sambenadu=Floris|data=2010|tìtulu=«Instructions fetes per los administradors del hospital general de Santa Creu». Gli ordinamenti inediti della baronia di Posada nel XVI secolo|rivista=Acta historica et archaeologica mediaevalia|pp=359–372|limba=it|atzessu=2021-12-30|url=https://raco.cat/index.php/ActaHistorica/article/view/250083|oclc=798715804}} *{{Tzita libru|curadore=[[Manlio Brigaglia]] e Salvatore Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=4|capìtulu=Posada|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710543500012.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=7|capìtulu=Posada|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170820.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-30|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} {{Controllu de autoridade}}{{Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Baronia]] nywtjjxo32g19xhqzwwypmfckg0c2wp Literadura sarda 0 4397 177884 173469 2022-08-22T23:40:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LOG}} Sa '''literadura sarda''' est sa literatura iscrita in cale si siat bariante de sa [[limba sarda]] o de sas limbas faeddadas in Sardigna, ma finas sos iscritos de autores sardos in ateras limbas. == Origines == Sos primos documentos in ue sunt presentes sas prima peraulas in sardu sunt istados iscritos in su Xmu seculu. Si tratat de sos atos de regalia fatos dae sos [[Judikes]] a sos varios cunventos de i-su continente europeu e de i-sos [[condaghes]] chi fini documentos amministrativos, cumpilados dae i-sos padres. == Testos identitarios == Unu de sos primos documentos pubricos, iscritu cumpletamente in sardu, est su codice de sas Leges comunales de [[Tàtari]] (Statuti Sassaresi). Sas versiones pius antigas sun duas, una iscrita in latinu, s'atera in sardu. In sa pergamena iscrita in sardu b'est marcada sa data [[1316]]. Custu documentu est de grande valore ca testimonzat de comente fit regulada sa cosa pubrica in su comune liberu de Tàtari. Custu codice est bistadu pois adotadu dae ateros comunes sardos. Semper in su XIVmu seculu [[Marianu IV de Arbarea|Marianu IV]] aiat promulgadu sa [[Carta de Logu]], chi ateru no est si no su Codighe de sas leges de s'Istadu de [[Judicadu de Arbaree|s'Arborea]]. Sa carta est bistada poi modificada e agiornada dae sa fiza de Marianu [[Elianora de Arbarèe|Eleonora]]. Sa leges de Arborea sunt cunsideradas tra sas pius interessantes in su panorama internatzionale de i-cussu tempus. == Lista de sos iscritores sardos == *[[Antonio Cano|Antoni Cano]], chi in su 1557 at cumpostu una de sas primas líricas importantes in [[limba sarda|sardu]], ''Sa vita et sa morte et passione de Sanctu Gavinu, Brothu et Januariu''. *[[Sigismondo Arquer]], (Casteddu 1523 - Toledo 1571), teòlogu e umanista at iscritu in [[latinu]] * [[Hieronimu Araolla]], (Tàtari, pagu prus o mancu su 1542– in antis de su 1615) sardu [[logudoresu]] * [[Giovanni Francesco Fara|Giuanne Frantziscu Fara]], (1542-1591) istoricu * [[Antoni Lo Frasso]], (Antonio Lofraso), (S'Alighera 1540 circa- 1600 circa) sardu logudoresu e [[Limba ispagnola|ipagnolu]] (castiglianu) fentomadu dae [[Miguel de Cervantes]] in su [[Don Qixote]] * [[Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca]] (Casteddu 1648 - fortzis in Frantza 1720), poete, in [[Limba ispagnola|ipagnolu]] (castiglianu) * [[Pedru Pisurzi]], (1724-1799) sardu logudoresu * [[Gavino Pes|Gavinu Pes]] o puru [[Don Baignu]], (1724-1795) poete, sardu [[gadduresu]] * [[Padre Luca Cubeddu]] ([[Pattada]], 1748- [[Aristanis]] 1828) poete, sardu logudoresu. * [[Franziscu Ignaziu Mannu]], ([[Otieri]], 1758 - Casteddu, 1839) avocadu, sardu logudoresu, at iscritu s'innu '''[[Su patriotu sardu a sos feudatarios|Su patriotu sardu a sos feudatàrios]]''' (1796) connotu finas comente sa [[Marsigliese]] sarda. * [[Remundu Congiu]] ([[Ulìana]], 1763-1813) * [[Paoliccu Mossa|Paolicu Mossa]], ([[Bonorva]] 1821 - 1892) poete, sardu logudoresu * [[Melchiorre Murenu]], ([[Macumere]], 1803-1854) poete, sardu logudoresu * [[Salvatore Farina]], [[Sossu]], (1846-1918), poete e iscritore * [[Peppinu Mereu]] ([[Tonara]] 1872-1901) poete, sardu logudoresu * [[Antioco Casula]], ''Montanaru'', (Desulo 1878-1957) poete, sardu logudoresu * [[Pompeo Calvia]] ([[Tàtari]] 1857-1921) autore de su poema ''Sassari mannu'' (1919) [[tataresu]] * [[Pedru Casu]] ([[Ischidda]] 1878-1954) poete, sardu logudoresu. Hat traduidu ''[[La Divina Commedia]]'' in sardu in su 1940. * [[Enrico Costa]] (Tàtari, 1841-1909) iscritore, sagista e giornalista, italianu * [[Gràtzia Deledda]] ([[Nùgoro]] 1871-[[Roma]] 1936), [[Premio Nobel della Letteratura]] in su 1926, italianu * [[Emìliu Lussu]] ([[Armungia]], 1890 - [[Roma]], 1975) politicu e iscritore * [[Salvatore Cambosu]] ([[Oroteddi]] 1895 - Nùgoro 1962) iscritore, italianu * [[Bustianu Satta]] ([[Nùgoro]], 1867 - 1914) poete, iscrittore, giornalista, italianu e sardu * [[Salvatore Satta]] (Nùgoro, 1902 - [[Roma]], 1975) giurista, iscritore, italianu *[[Marianna Bussalai]] ([[Orane]], [[1904]]-[[1947]]), iscritora e poetissa in sardu e italianu *[[Gràtzia Dore]] ([[Orune]], 1908-1984), poetissa e iscritora in italianu * [[Giuseppe Dessì]] ([[Casteddu]], 1909 – [[Milanu]], 1977) iscritore, italianu * [[Frantziscu Masala]] ([[Nughedu Santu Nigola]] 1916- [[Casteddu]] 2007) poete, sardu logudoresu e in italianu * [[Giuseppe Fiori]] ([[Silanos]], [[1923]] - [[Roma]], [[2003]]), giornalista e iscritore in sardu e in italianu *[[Ugo Dessy]] ([[Terraba]], 1926-2009), iscritore, poeta e giornalista in sardu e italianu * [[Maria Giacobbe]], ([[Nùgoro]], 1928-) iscritora e sagista, in italianu e [[limba danesa|danesu]] *[[Albina Angioni]] ([[Pauli]], 1936-2012), poetissa, iscritora e commediògrafa in sardu * [[Gavinu 'e Ledda|Gavino Ledda]] ([[Siligo|Sìligo]], 1938) iscritore, in italianu e in sardu * [[Giuliu Angioni]] ([[Guasila]], 1939), iscritore, in italianu e in sardu *[[Jubanne Piga]] ([[Nùgoro]], [[1940]]), iscritore e poeta in sardu *[[Pàule Pillonca]] ([[Òsile]], 1942-2018), iscritore e sagista in sardu * [[Bianca Pitzorno]] ([[Tàtari]], 1942) in italianu e [[limba ispagnola|ispagnolu]] *[[Nanni Falconi]] ([[Patada]], 1950) iscritore e poeta in sardu * [[Sergio Atzeni]] ([[Cabuderra]], 1952 – [[Carloforte]], 1995) italianu * [[Giorgio Todde]] ([[Casteddu]], 1950), italianu * [[Milena Agus]] ([[Gènova]], 1955), italianu *[[Savina Dolores Massa]] ([[Aristanis]], 1957), iscritora e poetissa in italianu *[[Anna Cristina Serra]] ([[Casteddu]], 1960), poetissa e iscritora in sardu * [[Flavio Soriga]] ([[Uta]], 1975) italianu == Lista de sos poetes a bolu in logudoresu== * [[Melchiorre Murenu]] ([[Macumere]], 1803-1854) * [[Gavinu Còntene]] ([[Siligo|Sìligo]] 1865-1915) * [[Antoni Cubeddu]] ([[Othieri|Otieri]] 1863- Roma 1965) * [[Zuseppe Pirastru]] ([[Othieri|Otieri]] 1859 - 1931) * [[Pittanu Morette]] ([[Tresnuraghes]] 1868 - 1932) * [[Barore Testone]] ([[Bonolva|Bonorva]]) * [[Antonandria Cucca]] ([[Tàtari]] 1870- [[Ossi]] 1945) * [[Antoni Farina]] ([[Osile]]) * [[Maria Farina]] ([[Osile]]) * [[Barore Tuccone]] ([[Buddusò]]) * [[Barore Sassu]] ([[Bànari]]) (1891-1976) * [[Remundu Piras]] ([[Biddanoa Monteleone]], 1905 – 1978) * [[Peppe 'e Sozzu]] ([[Bonorva]] 1914-2008) * [[Bernardo Zizi]] ([[Oniai]]) == Bibliografia== *[[Augusto Boullier]], Il dialetto e le canzoni popolari della Sardegna, [[1866]] *Giovanni Siotto Pintor, ''Storia letteraria di Sardegna'', Casteddu, 1843-44 * [[Max Leopold Wagner]], ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Bern, 1950 [ora a cura di G. Paulis, Nùgoro, 1997]. * [[Francesco Alziator]], ''Storia della letteratura di Sardegna'', Casteddu, 1954. * [[Giuseppe Dessì]] - Nicola Tanda, ''Narratori di Sardegna'', Milanu, Mursia, 1973. * Nicola Tanda, ''Letteratura e lingue in Sardegna'', Casteddu, Edes, 1984. * Giovanni Pirodda, ''La Sardegna'', Brescia, Editrice La scuola, 1992. * Andrea Deplano, ''Rimas. Suoni versi strutture della poesia tradizionale sarda'', Casteddu, 1997. * Giuseppe Marci, ''In presenza di tutte le lingue del mondo. Letteratura sarda'', Casteddu, 2005. * Dino Manca, ''Il tempo e la memoria'', Roma, 2006. * Giancarlo Porcu, ''Régula castigliana. Poesia sarda e metrica spagnola dal '500 al '700'', Nùgoro, 2008. * Gianni Atzori - Gigi Sanna, ''Sardegna. Lingua Comunicazione Letteratura'', Casteddu, 1995-1998 (2 voll.). * Gigi Sanna, ''Pulpito politica e letteratura, Predica e predicatori in lingua sarda'', Aristanis, 2002. * Gigi Sanna (a incuru de), ''Efisio Marras. Preigas''. Ed. Nuove Grafiche Puddu, 2010. * Gigi Sanna, ''La predica in sardo in periodo basso medioevale e dopo il Concilio tridentino'' (1300 -1700); in ''Chiesa, potere politico e cultura in Sardegna dall'età giudicale al Settecento'' (a cura di Giampaolo Mele), Atti del 2º Convegno Internazionale di Studi, Oristano 7 -10 Dicembre 2000; ISTAR, S'Alvure, Aristanis 2005. pp. 388 - 414. * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} * Dino Manca, ''La comunicazione linguistica e letteraria dei Sardi: dal Medioevo alla «fusione perfetta»'', in «Bollettino di Studi Sardi», IV, 4 (2011), Centro di Studi Filologici Sardi, Casteddu, 2011, pp.&nbsp;49–75. * Luigi Agus, ''Rinascimento in Sardegna.'' Saggi di storia, arte e letteratura., Casteddu, 2009 * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna|annu=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|pp=102-112|volume=Vol. I|OCLC=828215218|ISBN=978-88-96778-61-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Vol. II|data=2013|editore=Edizioni Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|OCLC=931462627|ISBN=978-88-6791-018-2}} * {{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Casula|tìtulu=Letteratura e Civiltà della Sardegna - Volume III - Il Teatro in Lingua Sarda|annu=2020|editore=Grafica Del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it, sc|ISBN=978-88-6791-231-5}} * Patrizia Serra (a incuru de), ''Questioni di letteratura sarda. Un paradigma da definire'', Milanu, 2012 [[:it:Speciale:RicercaISBN/9788820410711|ISBN 978-88-204-1071-1]] [[Category:Literadura sarda| ]] [[Category:Limba sarda]] sn4ysg2wdd2i0wfep8wj7al20uizrc3 Etiòpia 0 4591 177832 176980 2022-08-22T20:55:38Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}{{coord|format=dms|display=title}} [[File:Flag of Ethiopia.svg|thumb|246x246px|right|Bandera]] [[File:Ethiopia (orthographic projection).svg|thumb|245x245px|right|Posidura in su continente africanu]] [[File:Ethiopia in its region.svg|thumb|244x244px|right|Posidura in sa regioni]] '''Etiòpia''' (in [[Limba amarica|amàricu]]ː ኢትዮጵያ Ityopp'ya), ufitzalmenti connota comenti ''Repùblica Federali de Etiòpia'', est una repùblica democràtica federali de s'[[Àfrica nord-orientali]] in su aici narau [[Corru d'Africa|Corru de Africa]]. Sa capitali est [[Addis Abeba]]. Tenit stèrrida de 1.104.300 km², po unus 104.957.438 bividoris. Allàcanat in su norti cun [[Eritrea]] e [[Gibuti]], in s'estu cun sa [[Somàlia]] (e su stadu non reconnotu de [[Somaliland]]), in su sud cun su [[Kènya|Kenya]] e in s'ovest cun su [[Sudan|Sudàn]] e su [[Sudàn de su Sud]]. Su territòriu tenit un'artipranu centrali chi andat de is 1.800 m a is 3.000 m, cun uno cantus montis chi arribant a 4.620 m, comenti in su casu de su [[Ras Dashen]], s'artària màssima de Etiòpia. In generali is artàrias funt prus mannas giustu in antis de su puntu de basciura subitanu conca a sa [[badde de su Rift]]. Ddoi est unu nùmeru mannu de frùminis, chi si distacant de su [[Nilu Asulu]], chi essit dae su [[lagu Tana]]. S'artipranu bàsciat a bellu fintzas a is terras bàscias de su [[Sudan|Sudàn]] faci a ovest e fintzas a is pranus disabitaus de [[Somàlia]] faci a sud-est. Foras de sa capitali [[Addis Abeba]], chi propassat is duus millionis e mesu de bividoris, noi tzitadis tenint prus de centumilla bividoris, intra de custas sa prus manna est [[Dire Dawa]], cun cun prus de duxentumilla. S'istadu est pretzidu in 9 regionis diferentis. S'Etiòpia moderna e is fronteras atualis suas funt s'arresurtu de una mengua significativa de su territòriu in su norte e de sa spaniadura in su sud, conca a is fronteras atuales suas, po nexi de is disterrus e de s'intregatzioni cummertziali, aici comenti is conchistas, massimamenti de s'imperadori [[Menelik II]] e [[Gobana Dacche]]. In su 1974, sa dinastia de [[Haile Selassie]] est arruta portende a unas cantas gherras civilis. De inasandus, s'Etiòpia at biu una bariedadi de sistemas de guvernu. Su paisu est unu de is membrus fundadoris de su [[Movimentu de is Paisos No Alliniados|Movimentu de is Paisus No Alliniaus]] (NOAL), su G-77 e s'[[Organizatzione de Unidade Africana|Organizatzioni de Unidadi Africana]] (OUA). Oi in die, [[Addis Abeba]] sighit a essi sedi de s'[[Unione Africana]], sa [[Càmbara de Cummèrtziu de Panafricana]] (PACCI) e [[UNECA]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.uneca.org/|tìtulu=ECA}}</ref> Su paisu tenit unu de is esèrcitus prus poderosus de [[Àfrica]] e Addis Abeba est sa sedi de sa prataforma continentali de sa fortza africana de reserva (ASF). S'Etiòpia est s'ùnicu paisu africanu in ui un'alfabetu indìgenu sighit sendi utilizau.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thenewhumanitarian.org/report/52014/ethiopia-old-alphabet-adapted-modern-use-technology|tìtulu=Old alphabet adapted for modern use in technology}}</ref> S'Etiòpia puru tenit unu sistema de cosa sua de tempus e unu calendàriu ùnicu, chi tenit de seti a otu annus de stentu cun arrespetu a su [[calendàriu gregorianu]]. Tenit su nùmeru majore de logus reconnotus [[Patrimonios de s'Umanidade|Patrimòniu de s'Umanidadi]] de s'[[UNESCO]] de totu s'Àfrica.<ref>{{Tzita web|url=http://whc.unesco.org/en/list/?search=&searchSites=&search_by_country=&search_yearinscribed=&type=&media=&region=5&criteria_restrication=&order=|tìtulu=World Heritage List}}</ref> Est una terra de cuntrastus naturalis, cun spendulas e àcuas termalis vulcànicas; cun calicuna de is prus montagnas artas de Àfrica, aici comenti calicunus de is puntus prus bàscius de su mundu, suta su livellu de su mari. Acasàgiat una cantidadi manna de frùminis, mentras chi s'àrea setentrionali, in [[Dallol]] est su logu cun is temperaduras prus artas de sa [[Terra]]. S'Etiòpia est [[Multilinguismu|multilìngue]], [[Multiculturalismu|multiculturale]] e [[Multietnitzitismu|multiètnica]], cun agiomai 80 grupus. S'Etiòpia est su segundu produtore de energia idroelètrica de Àfrica,<ref>{{Tzita web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2010-07-15/ethiopia-will-export-power-to-sudan-from-september-after-rains-boost-dams|tìtulu=Ethiopia Plans Power Exports to Sudan After Rains Boost Dams}}</ref> gràtzias a s'àcua de su [[Nilu]] chi tenit su 85% de su flussu totali a is mitzs de custu paisu. Mancai tèngiat terras ricas, Etiòpia at padèssiu a una sèrie de epidèmias de fàmini in sa dècada [[1980]], esacerbadas de is cunditzionis geopolìticas e de is gherras civilis, cun s'arresurtau de sa morti de centinas de millis de personas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.worldwildlife.org/initiatives|tìtulu=A FUTURE FOR PEOPLE AND NATURE}}</ref> A pagu a pagu però at comintzadu a si torrai a pesai, e oi tenit s'economia cun su [[Produtu Internu Brutu|PIB]] prus mannu de s'Àfrica de s'Estu e Centrali<ref>{{Tzita web|url=http://nazret.com/blog/index.php?title=ethiopia_surpasses_kenya_to_become_east_&more=1&c=1&tb=1&pb=1|tìtulu=Ethiopia surpasses Kenya to become East Africa's Biggest Economy|atzessu=2021-02-24|dataarchìviu=2010-03-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100330034506/http://nazret.com/blog/index.php?title=ethiopia_surpasses_kenya_to_become_east_&more=1&c=1&tb=1&pb=1|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.imf.org/en/Publications/SPROLLs/world-economic-outlook-databases#sort=%40imfdate%20descending|tìtulu=International Monetary Fund}}</ref>. Su crescimentu lestru de s'economia de Etiòpia nde fait una potèntzia regionali in su [[Corru de Àfrica]] e in s'estu de Àfrica in generali.<ref>{{Tzita web|url=http://www.jimmatimes.com/article.cfm?articleID=17566|tìtulu=Ethiopia has fastest growing non-Oil Economy in Africa – IMF|atzessu=2021-02-24|dataarchìviu=2011-04-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110429005459/http://www.jimmatimes.com/article.cfm?articleID=17566|urlmortu=eja}}</ref> De pagu tempus si funt registraus abusus contra de is deretus umanus in Etiòpia suta mandau de su primu ministru [[Meles Zenawi]] mancari su paisu s'est fatu una fortza econòmica, diplomàtica e polìtica de s'Àfrica. ==Riferimentos== <references/> ==Atrus progetus== {{commons|Category:Ethiopia|Etiòpia}} {{Template:Àfrica}} [[Categoria:Natziones de s'Africa]] ajk40rcdsk4qdod91pt4yg6c8ry7e3w Amèrica 0 4645 177767 177391 2022-08-22T16:28:21Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 22 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Regioni geografica|nominiTerritoriu=Amèrica|altriStati=[[:Categoria:Istados de s'Amèrica|35]]|bividoris={{formatnum:1001559000}}<ref>{{en}} [http://www.worldatlas.com/geoquiz/thelist.htm worldatlas.com]</ref>|densidadi={{formatnum:23}}|fusus=de [[UTC-10]] a [[UTC+0]]|linkMappa=Americas in the world (red) (W3).svg|nominiBividoris=Amèricanos|noteMappa=Positzione de s'Amèrica in su mundu|superfitzie={{formatnum:42075000}}}}<br />[[File:Americas.jpg|thumb|331x331px|Is Amèricas]] S''''Amèrica''' est unu continente, chi est s'unione de s'[[Amèrica de su Norti|Amèrica setentrionale]] e de s'[[Amèrica de su Sud|Amèrica meridionale]]. <br /> == Tèrmine == Pro nàrrere "Amèrica" a bortas narant "Mundu Nou" o "Continente Nou", fache a su "Mundu Betzu" o "Continente Betzu" comente narant s'Europa, logu de aunde is iscoberidores nde lompiant. Medas bortas si narat "Amèrica" pro nàrrere siat s'Amèrica setentrionale siat s'Amèrica meridionale, ma medas bortas puru si narat "Amèrica" (in totus is limbas, s'inglesu puru) pro inditare is [[Istados Unidos de Amèrica]] isceti. == Etimologia == Segundu sa teoria chi s'est ispartzinada in is sèculos, su nòmine de s'Amèrica diat bènnere de s'esploradori de [[Firenze]] [[Amerigo vespucci]]: ponende in fatu a custa teoria, unu cartògrafu tedescu, Martin Waldseemüller, aiat postu in conca s'idea de mutire su mundu nou de aici, impreende su gènere feminile (Amèrica) de su nòmine suo latinizadu (Americus Vespucius), pro inditare su continente nou in una mapa de su mundu dissinniada in su 1507, chi s'agatat in sa Cosmographiae Introductio. Esistit però peri un'àtera versione, chi ponet su scèberu de su nòmine in unu tempus in antis chi Vespucci arribbaret a su continente nou. Giovanni Caboto, si comente aiat cumprèndidu ca Cristoforo Colombo no fiat lòmpidu a s'Oriente Estremu, a pustis de essi propostu pro nudda a Ferdinando II e Isabella de Castiglia de ddi donare unu biàgiu esplorativu bie una rota prus setentrionale, s'est trasferidu in su 1496 in [[Inghilterra]], pro cumbìnchere su rei Enricu VII a sustènnere su progetu suo. Su rei, ca aiat giai pèrdidu s'ocasione de tènnere Cristoforo Colombo a servìtziu pro issu, aiat cojuadu a cuntzèdere autorizatzione a Giovanni Caboto e aiat achistadu su suo progetu de biàgiu cun literas patentes de su 5 de martzu de su 1496. In su portu de [[Bristol]] Si nche fiat ordingiada un'ispeditzione de chimbe naves, armadas cun su dinare de Caboto, ma cun su finantziamentu prus che àteru a carrigu de su ricu mercante gallesu [[Richard aimeryk]], peri chi, pro regiones ancora de cumprèndere, su [[2 de mau]] de su [[1497]] dd'est sarpàda una e bia , su Matthew, navíu de cinquanta tonnelladas cun ddunu equipaggiu de dexottu ominis: su [[24 de lampadas]] de su [[1497]] est aprodadu in s'ìsula de [[Cabudu bretoni]] e at tocadu sa [[Nova Scotia]], apubende s'ìsula de [[Terranoa (ìsula)]], e, creende de àere tocadu s'estremidade Nord Orientale de s'[[Asia]], in dd'at pigadu possessu pro nòmine de Enricu VII. Caboto, disignende sa mapa costas nordamericanas, casi seguramente pro sa primu borta aiat donadu a cussas terras su nòmine de Amèrica, in onore de su Richard Ameryk ca fiat su printzipale finantziadore de su biàgiu suo, avènnidu duos annos primu de sa ispeditzione de Amerigo Vespucci. resurtat ca s'annuàriu de Bristol de su 1497 apat registradu: ... sa die de Santu Giuanni, sa terra de Amèrica beniat iscoberta de is mercantes de Bristowe, a pitzus de una nave nomenada Mathew , comente testificadu de àteros documentos de cussu tempus pervennìddos fintzas a oe<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://scienzamoderna.wordpress.com/la-domanda-del-giorno/|tìtulu=(IT)>> La domanda del giorno « ScienzaOggi|atzessu=2013-10-31|dataarchìviu=2012-07-24|urlarchìviu=https://archive.is/20120724141634/scienzamoderna.wordpress.com/la-domanda-del-giorno/|urlmortu=eja}}</ref>. == Istòria == === Insediamentos === Is primos abitantes sunt migrados in America de s'Asia. Sunt connotos insediamentos in [[Alaska]] e in Yukon de a su mancu 20,000 annos a como, ca faghent pensare a edades ca arribbant fintzas a 40,000 annos a como<ref>{{Tzita web|url=http://www.pc.gc.ca/eng/docs/r/pfa-fap/sec1.aspx|tìtulu=^ "Introduction". Government of Canada. Parks Canada. 2009. Archived from the original on April 24, 2011. Retrieved January 9, 2010. Canada's oldest known home is a cave in Yukon occupied not 12,000 years ago like the U.S. sites, but at least 20,000 years ago|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=April 24, 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110424103401/http://www.pc.gc.ca/eng/docs/r/pfa-fap/sec1.aspx|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://yukon.taiga.net/vuntutrda/archaeol/info.htm|tìtulu="Pleistocene Archaeology of the Old Crow Flats". Vuntut National Park of Canada. 2008. Archived from the original on October 22, 2008. Retrieved January 10, 2010. However, despite the lack of this conclusive and widespread evidence, there are suggestions of human occupation in the northern Yukon about 24,000 years ago, and hints of the presence of humans in the Old Crow Basin as far back as about 40,000 years ago.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=October 22, 2008|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081022085345/http://yukon.taiga.net/vuntutrda/archaeol/info.htm|urlmortu=eja}}</ref><ref name=":11">{{Tzita web|url=http://www.bradshawfoundation.com/journey/|tìtulu=^ Jump up to: a b "Journey of mankind". Brad Shaw Foundation. Retrieved November 17, 2009.}}</ref>. In prus a custu is ispetzifidades de sa migratzione Paleo-Indiana in diretzione de s'Amèrica inclùdidas is rotas ca sunt istadas pigadas sunt galu ogetu de chircas iscientìficas<ref name=":12">{{Tzita web|url=https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|tìtulu=^ Jump up to: a b "Atlas of the Human Journey-The Genographic Project". National Geographic Society. 1996–2008. Archived from the original on May 1, 2011. Retrieved October 6, 2009.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=May 1, 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110501094643/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003|urlmortu=eja}}</ref>. Su poplamentu de is Amèricas est capitadu durante su tardu màssimu glaciale de 16,000 fintzas a 13,000 annos a como<ref name=":11" /><ref>{{Tzita web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC20009|tìtulu=^ Bonatto, SL; Salzano, FM (1997). "A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. National Academy of Sciences. 94 (5): 1866–71. Bibcode:1997PNAS...94.1866B. doi:10.1073/pnas.94.5.1866. PMC 20009. PMID 9050871.}}</ref>. Sa teoria traditzionale est ca is primos migrantes si sunt mòvidos in sa terra de Beringia ponte intra de sa [[Siberia]] orintale e e s'odierna Alaska de 40,000 a 17,000 annos a como<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.com/books?id=WAsKm-_zu5sC&lpg=PP1&dq=The%20Journey%20of%20Man&pg=PA138|tìtulu=^ Wells, Spencer; Read, Mark (2002). The Journey of Man – A Genetic Odyssey (Digitised online by Google books). Random House. pp. 138–140. ISBN 0-8129-7146-9. Retrieved November 21, 2009.}}</ref>, cando is livellos de su mare fiant meda prus bascios durante sa [[Glaciatzione]] Quarternaria<ref name=":12" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|tìtulu=^ Fitzhugh, Drs. William; Goddard, Ives; Ousley, Steve; Owsley, Doug; Stanford, Dennis. "Paleoamerican". Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office. Archived from the original on January 5, 2009. Retrieved January 15, 2009.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=January 5, 2009|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090105215737/http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm|urlmortu=eja}}</ref>. Custos grupos paret chi apant sighidu masones de megafauna immoe estintalongo corridojos de astra ca istaiant intra de is calotas polares de "Laurentide" e de "Cordillerana"<ref>{{Tzita web|url=http://www.physorg.com/news169474130.html|tìtulu=^ "The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health". Scientific American. Retrieved November 17, 2009.}}</ref>. Un'àtera via ca est istada pròponida est ca, a pee o impreende barcas primitivas, issos sunt calados longu sa costa de su Patzìficufintzas in Sud Amèrica<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ Fladmark, K. R. (January 1979). "Alternate Migration Corridors for Early Man in North America". American Antiquity. 44 (1): 55–69. doi:10.2307/279189. JSTOR 279189.}}</ref>. Is provas de custu camminu sunt istadas coberats de s'artziamentu d e su mare de chentinas de metros ca est sighidu a s'urtima era glaciale<ref>{{Tzita web|url=http://www.realclimate.org/index.php/archives/2009/01/sea-will-rise-to-levels-of-last-ice-age/|tìtulu=^ "68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"". Center for Climate Systems Research, Columbia University. Archived from the original on October 27, 2009. Retrieved November 17, 2009.}}</ref>. Totu e duos is tragitos podent èssere istados pigados mancari is provas geneticas inditant un'ùnica populartzione fondante<ref>{{Tzita web|url=http://www.nature.com/news/2009/090108/full/news.2009.7.html|tìtulu=Ledford, Heidi (January 8, 2009). "Earliest Americans took two paths". Nature. doi:10.1038/news.2009.7.}}</ref>. Sa diversidade de microsatellite e sa distributzione de is indìgenos de s'[[Amèrica de su Sud]] inditant ca certas populatzione sunt istadas isuladas fntza s a s'arribbu de is primos colones europeos<ref>{{Tzita web|url=http://64.40.115.138/file/lu/6/52235/NTIyMzV9K3szNTc2Nzc%3D.jpg?download=1|tìtulu=^ "Summary of knowledge on the subclades of Haplogroup Q". Genebase Systems. 2009. Archived from the original on May 10, 2011. Retrieved November 22, 2009.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=May 10, 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110510204204/http://64.40.115.138/file/lu/6/52235/NTIyMzV9K3szNTc2Nzc%3D.jpg?download=1|urlmortu=eja}}</ref>. Una secunda [[Migratzione]] est acuntessida a <ref name=":13" />pustis su poplamentu initziale de s'Amèrica<ref name=":14">{{Tzita web|url=https://books.google.com/books?id=Rnc-bg2voI8C&pg=PA146|tìtulu=Meltzer, David J. (May 27, 2009). First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America. University of California Press. p. 146. ISBN 978-0-520-25052-9.}}</ref>; is faeddadores Na Dene si agatant pruschetotu in grupos Nord Amèricanos a diferentes tassos de genetica cun sa prus grandu agatada intra de is Athabaskans a su 42% derivada de custa secunda ondada<ref>{{Tzita web|url=Meltzer, David J. (May 27, 2009). First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America. University of California Press. p. 146. ISBN 978-0-520-25052-9.|tìtulu=Reich, David; et al. (August 16, 2012). "Reconstructing Native American population history". Nature. 488 (7411): 370–374. Bibcode:2012Natur.488..370R. doi:10.1038/nature11258. PMC 3615710. PMID 22801491.}}</ref>.Is linguistas e is bilogos aunt arribbados a conclusione sìmiles basadas a pitzus de sa distributzione de is grupos de limbas amerindia e su grupu sanguignu ABO<ref name=":14" /><ref>{{Tzita web|url=https://books.google.com/?id=y6Y-L4ogfhIC&pg=PA309&dq=Indigenous+languages+of+the+Americas|tìtulu=^ Lyovi, Anatole (1997). An introduction to the languages of the world. Oxford University Press. p. 309. ISBN 0-19-508115-3. Retrieved March 25, 2010.}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://semanticscholar.org/paper/db58eed9b8272e825e35faea48182a3410dd63b6|tìtulu=^ Mithun, Marianne (1990). "Studies of North American Indian Languages". Annual Review of Anthropology. 19 (1): 309–330. doi:10.1146/annurev.an.19.100190.001521.}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache:G4veoXaTjUAJ:scholar.google.com/&as_sdt=0,5|tìtulu=Vajda, Edward (2010). "A Siberian link with Na-Dene languages". 5. Anthropological Papers of the University of Alaska. [dead link]}}{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref>. A pustis is pòpulos de s'àrticu cun traditziones de utènsiles ca si sunt isvilupadas in sa penìsula de s'Alaska, in sa Baia de Bristol e de is prajas orientales de su [[Stretu de Bering]] in su 2500 a.C. (4500 annos a como) si sunt mòvidos in Nord-Amèrica<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ Fagan, Brian M. (2005). Ancient North America: The Archaeology of a Continent (4 ed.). New York: Thames & Hudson Inc. pp. 390, p396. ISBN 0-500-28148-3.}}</ref>. Sa traditzione de is utènsiles piticos de s'Articu, una cultura Paleo-Eschimesa s'esnt pratzida in duas, sa Pre-Dorset, e is traditziones indipendentes de sa Groenlandia<ref name=":15">{{Tzita web|url=https://books.google.com/books?id=uTim7CZnKGEC&pg=PA121|tìtulu=b T. Kue Young; Peter Bjerregaard (June 28, 2008). Health Transitions in Arctic Populations. University of Toronto Press. p. 121. ISBN 978-0-8020-9401-8.}}</ref>. Is discendentes de su grupu culturale Pre-Dorset, sa cultura Dorset est istada ispainada de in sa costa de su mare de Bering da is antepassados de is Inuit modernos, su pòpulu Thule de 1000 apustis de Cristu.<ref name=":15" />. In su matessi tempus is Inuit sunt migrados in Groenlandia, is insediamento Vichingos ant cumintzadu a rribbare in Groenalndia in su 982 e in Vinland pagu a pustis, istebilende unu insediamentu a L'Anse aux Meadows, a su costadu de sa punta Nord de Newfoundland<ref>{{Tzita web|url=http://www.civilization.ca/cmc/education/teacher-resources/oracles/archaeology/rmcghee/vinland|tìtulu=^ "Vinland". Canadian Museum of Civilization. Archived from the original on November 10, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=November 10, 2010|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101110020418/http://www.civilization.ca/cmc/education/teacher-resources/oracles/archaeology/rmcghee/vinland|urlmortu=eja}}</ref>. Is [[Vichingos]] ant abandonadu casi luego [[Vinland]], e sunt isparidos de sa [[Groenlàndia]] in su 1500<ref>{{Tzita web|url=^ "Vinland". Canadian Museum of Civilization. Archived from the original on November 10, 2010.|tìtulu=^ "The Norse settlers in Greenland – A short history". Greenland Guide – The Official Travel Index. Archived from the original on August 4, 2017. Retrieved December 4, 2007.}}</ref>. === S'evu pre-Colombianu === S'evu pre-Colombianu pigat in consideru totu is sudivisiones in s'istòria e in sa pre-istòria de is Amèricas prima de s'aparentzia de significativas presentzias europeas in su continente nordamericanu, cumprendede de is primos insediamentos de su paleoliticu superiore fintzas a sa colonizatzione europea durante su primu pèriodu modernu. Su tèrmine pre-colombianu est impreadu specialmente in su contestu de is grandu civilizatziones indigenas de s'Amèrica comemte cussas de su mesuamè (sa [[Olmec]], sa [[Toltec]], sa [[Teotihuacano]], sa [[Zapotec]], sa [[Mixtec]], sa [[Aztec]], e sa [[Maya]]) e de is [[Andes]] ([[Inca]], [[Moche]], [[Muisca]], [[Cañaris]]). Meda civilizatziones pre-colombianas ant istabilidu carateristicas ca includent insediamentos permanentes o urbanos, agricoltura, architetura tzivile e gerarchias sotziales cumplessas. Calincuna de custas civilizatziones si fiant estintas meda tempus prima de is primos insediamentos europeos (urtimos annos de su [[Sèculu XV]] e primos annos de su [[Sèculu XVI]]) e sunt connotas atressu contos istòricos de su tempus. Calincuna comente is Maya tenint testimonias iscritas issoro. Comuncas meda europeos de su tempus bidiant custos testis che [[Paganos]], e meda de custos sunt istados destruidos de is fideles de su [[Cristianèsimu]]. Isceti calincunu documnetu s'est sardbadu, lassende calincuna testimonia de custas anticas culturas<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus|tìtulu=Mann, Charles C. (2005). 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus. New York: Knopf. ISBN 978-1-4000-4006-3. OCLC 56632601.}}</ref>. === Iscoberta de s'Amèrica === Is Amèricas fiant ufitzialmente iscobertas de su "Betzu Mundu" su 12 de su mese de Ledàmine de su 1492, cun su biàgiu de [[Cristoforo Colombo]], unu navigadore imbiadu de sa reina de s'[[Ispagna]], e de su XV sèculu sunt istadas logu de medas esploratziones e sighentes colonizatziones. Si creet epuru ca is primos europeos a lòmpere in su Mundu Nou fiant unos cantos de [[Vichingos]], ca diant èssere isbarcados in s'ìsula de [[Terranoa (ìsula)]] e forsis in is costas de su [[Canada]] bie su [[1100]].Ispecificatamente su primu abitante de s'[[Europa]] a bìdere is Amèricas ca s'ischit fiat s'esponente de is [[Vichingos]] [[Bjarni Herjólfsson]] (nàschidu in [[Islanda]] ma de orìgines [[Norvègia|Norvegesas]]) ca in su [[986]] aiat bitu is costas de [[Terranoa (ìsula)]] e de su [[Labrador (penìsula)]]. <br /> == Geografia == === Geografia fìsica === S'Amèrica capet totu in s'[[Emisfèriu Otzidentale]] e s'estendet pro casi totu sa [[Latitudine]] de custu emisferu. Est difatis barigada de s'[[Ecuadore]], de su [[Tropicu de su cancru]] e de su [[Tropicu de su capricornu]]. S'estendet a [[nord]] fintzas a si fàghere barigare peri de su [[tzìrculu polare àrticu]], mentres a [[sud]] no lompet a su [[Tzìrculu polare antàrticu]]. S'Amèrica istremenat isceti cun [[mares]] e [[Otzeanos]]: a nord de su [[Otzèanu Àrticu]], a [[ovest]] e [[Sud-ovest]] de s'[[Otzèanu Patzìficu]], a [[est]] e [[Sud-est]] de s'[[Otzèanu Atlànticu]], a [[sud]] de s'[[Otzèanu Patzìficu]] e de s'Otzèanu Atlànticu. A sud, su [[meridianu]] ca transit pro su [[Cabudu Horn]] (su puntu prus meridionale de s'Amèrica), cumpartit difatis (conventzionalmente) s'Otzèanu Patzìficu de s'Otzèanu Atlànticu. In totu s'Amèrica tenet una superfìtzie de 42.549.000 [[Km²]], unu pagu de mancu de sa de s'[[Asia]] de cale est iscrobada de s'[[Istrìntu de Bering]]. [[File:Americas (orthographic projection).svg|thumb|300x300px|Positzione de s'Amèrica in sa [[Terra]]]] <br /> === Geomorfologia === S'Amèrica est cumposta de duas mannas terras essidas a pilu mutidos "[[Amèrica de su Norte]]" e "[[Amèrica de su Sud]]" pro comente sunt postas. Regionende de su trèmine intra de is duas Amèricas, is geògrafos sunt casi totus de acordiu a cunsiderare s'[[Amèrica Tzentrale]] parte de s'Amèrica de su Nord. In particulare prus che àteru si cunsìderat s'istmu de Darién comente tremini. Cun prus pretzisione su [[Spartiàcuas]] de is [[Frùmenes]] [[Atrato]] (frùmene de sa [[Colòmbia]]) e [[Tuiria]] (frùmene de sa repubblica de [[Panamá]]). Prus pagu bortas, comente tremine intra de is Amèricas, si cunsìderat su [[Canale de Pànama]] (postu prus a [[Nord-ovest]]). S'Amèrica de su Nord capet in totu in s'[[Emisfèriu norte]] mentris s'Amèrica de su Sud capit casi totu in s'[[Emisfèriu sud]]. Cunsiderende s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, in particulare, de s'Amèrica de su Sud no sunt inclùdidos in s'emisferu australe: su [[Venezuela]], sa [[Guyana]], su [[Suriname]], sa [[Gujana Frantzesa]], una parte manna de sa [[Colòmbia]] e una parte pitica de s'[[Ecuador]] e de su [[Brasile]]. Semper cunsiderende s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, s'Amèrica de su Sud tenet una superfìtzie de de [[17840000]] [[Km²]] mentres s'Amèrica de su Nord tenet una superfìtzie de 24.709.000 km² (tando s'Amèrica de su Nord est prus manna de s'Amèrica de su Sud de prus o mancu su 38,5%). === Unu o duos continentes? === Is [[Geogràfos]] no sunt de acòrdiu pro cunsiderare s'[[Amèrica de su Norte]] e s'[[Amèrica de su Sud]] duos [[Continenti (Geografia)]] cumpartidos (su continente nordamericanu e su continente sudamericanu). Is geògrafos ca no sunt de acòrdiu cun custu, dda cunsìderant un'ùnicu continente e cunsìderant s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica de su Sud duos [[Subcontinentes]] (su subcontinente nordamèricanu e su subcontinente sudamericanu). Segundu is geògrafos ca dda sustenent, custa positzione iscientìfica est donada de sa continuidade territoriale ca esistit intra de s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica de su Sud. === Macroregiones === Is printzipales macroregiones de s'Amèrica sunt (pro positzione geogràfica) s'[[Amèrica de su Norte]], s'[[Amèrica Tzentrale]] ([[Caràibes]]) e s'[[Amèrica de su Sud]]. Custas tres macroregiones, cunsideradas paris, rapresentant s'intreu territòriu de s'Amèrica. Peri s'[[Amèrica Latina]] est una de is printzipales macroregiones de s'Amèrica. Custa però si contraddistinghit pro èssere istada meda influentzada de [[Natzione]] latinas comente [[Frantza]], [[Portugallu]] e [[Ispagna]]. In s'[[Amèrica Latina]] pigat parte casi totu s'[[Amèrica de su Sud]], casi totu s'[[Amèrica Tzentrale]] e su [[Mèssicu]]. === Biogeografia === Su [[Amèrica de su Norte]] e s'[[Amèrica de su Sud]] ant cumintzadu a s'isvilupare una populatzione cumpartzida de flora e fauna carchi cosa comente 2.5 milione de annos a como, cando su movimentu de is continentes at portadu is duas amèricas a si nche tocare atressu s'Istmu de Pànama. A s'inghitzu is migratziones de fauna e flora intra is duos continentes fiat uguale in ambaduos in sensos (Nord/Sud e Sud/Nord). Custu cambiu est connotu comente "s'Interscambiu Mannu Amèricandu" (The Great American Interschange). S'Interscambiu est diventadu assìmetricu a pustis unu milione de annos cun su scambiu de specias de s'Amèrica de su sud a su Nord meda prus limitadu de s'imbesse<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Webb, S. David (1991). "Ecogeography and the Great American Interchange". Paleobiology. Paleontological Society. 17 (3): 266–280. doi:10.1017/S0094837300010605. JSTOR 2400869.}}</ref>. === Is primos èsseres viventes === Is [[Parassitologos]] de [[Rio de Janeiro]] sunt chirchende de donare s'agiudu issoro a s'iscoberta de is bias de migratziones preistòricas, craru sighias peri de is èsseres umanos. Pro esèmpiu sunt istados agatados parassitas intestinales de is èsseres umanos de chini su tziclu vitale no si diat èssere pòdidu arreguare passende in is fritas regiones àrticas; tando is ispetzialistas ant ipotizadu ca a su mancu 7000 annos calicunu pòpulu diat àere pòdidu sceberadu un'àteru caminu pro si trasferire in su continente americanu. Tando in prus a cudda àrtica si podent agiunghere comente possìbiles logos de passàgiu sa sub-àrtica e sa transoceanica (polinesiana)<ref>{{Tzita web|url=https://doi.org/10.1017%2FS0094837300010605|tìtulu=Webb, S. David (1991). "Ecogeography and the Great American Interchange". Paleobiology. Paleontological Society. 17 (3): 266–280. doi:10.1017/S0094837300010605. JSTOR 2400869.}}</ref>. == Populatzione == === Populatzione orìginària === Is primos bividores de is Amèricas sunt istados casi totus ispèrdidos de is colonizadores europeos. Intra de is prus numenados nche fiant is ca ddi naraiant "populatziones precolombianas" (is prus nomenadas "[[Inca]]", "[[Maya]]" e "[[Atzecos]]"), tzerriados de is europeos "indios" e is "[[Indianos de amèrica]]" ca biviant in is ca oe sunt is [[Istados Unidos de Amèrica]] e in su [[Canada]], e ca sunt istados ispèrdidos e inserrados in is tancas de is pionieris europeos. === Populatzione oe === Sa populatzione americana est cumposta de 806.609.000 bividores e una densidade media de 19,1 ab/km², discendentes de tres grandu grupos ètnicos, e fintzas s'amesturu intra de issos e totu: [[Amerindios]] e [[Esquimalis]] (ca formant is abitantes autoctonos de s'Amèrica); europeos (de orìgini [[Ispagnolos|Ispagnola]], [[Portugallu|Portughesa]], [[Regnu Unidu|britànnica]], [[Frantza|frantzesa]], [[Italianu|italiana]], [[Tedescos|tedesca]], [[Olanda|Olandesa]], [[Danesa]] e [[Islavos|islava]], custos in totu faghent prus o mancu 572,9 moliones de persones, est a nàrrere unu 63,5% de sa populatzione americana) e [[Africa|Africanos]] subsaharianos discendentes de iscraos. Ddoe sunt peri discendentes de àteros immigrantes, prus retzentes, a pitzus de totu [[Asia|Asiaticos]], tantu de su Mèdiu tantu de s'Estremu Oriente. Mentres in mesura prus manna o prus pitica totus is Paisos de su continente tenent ascendentzia europea, custa est predominante in Paisos comente [[Argentina]], [[Brasile]], [[Canada]], [[Costa Rica]], [[Istados Unidos de Amèrica]], [[Cile]] e [[Uruguay]]. In calincunu de custos Paisos, de chine is abitantes fenotípicamente tenent tratos europeos predominantes]], s'est bitu cun provas genèticas ca tenent pertzentuales piticas de sàmbene amerindiu e africanu<ref>{{Tzita web|url=http://www.umng.edu.co/www/resources/idsocial.doc|tìtulu=SOCIAL IDENTITY Marta Fierro Social Psychologist.|atzessu=2014-08-27|dataarchìviu=2009-02-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090225203250/http://www.umng.edu.co/www/resources/idsocial.doc|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf|tìtulu=↑ massive immigration of European Argentina Uruguay Chile Brazil|atzessu=2012-04-01|dataarchìviu=2009-02-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090225190038/http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF|tìtulu=↑ Latinoamerica.|atzessu=2012-04-01|dataarchìviu=2009-03-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090318213911/http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF|deadurl=yes}}</ref>. Is problemas de sa ratza in Amèrica sunt calande in su cursu de s'istòria, specialmenti in forma legale, e ca sa sclavitudine est istada totu abolida in totus is Paisos. Epuru, esistent recusas po is minorìas de origine [[Amerindia]], [[Africa|Africanos]] o [[Asia|Asiaticos]] in diversos Paisos de populatziones predominantemente biancas. [[File:Composición Étnica de América.png|thumb|Cumpositzione ètnica de s'Amèrica]] Is Paisos auba sa pertzentuale de [[Amerindios]] est sa parte prus manna de sa populatzione sunt [[Guatemala]], [[Bolìvia]], [[Messicu]] e [[Perù]]. Sa cumponente indígena est meda significativa peri in Ecuador, El Salvador, Nicaragua, Honduras, Panama, Colombia, Venezuela e Paraguay. === Caraterìsticas de sa populatzione === Sa populatzione in Amèrica vàriat segundu is cunditziones de sa vida. Sa parte prus manna de is abitantes de s'[[Amèrica Latina]] sunt giòvanos intra de is 15 e is 24 annos de edade, e sa Isperantza de vida vàriat intra de is 60 e is 80 annos de edade. In prus, prus de sa metade de sa populatzione in grandu parte de is Paisos est rurale. [[Argentina]], [[Cuba]], [[Cile]] e [[Uruguay]] sunt is Paisos de s'[[Amèrica Latina]] cun un'istrutura demogràfica relativamente imbetzada, difatis sa populatzione de 60 annos o prus est uguale o superiore a su 13%. In Paisos comente [[Guatemala]], [[Haiti]], [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nicaràgua]], [[Panamá]], [[Paraguay]] e [[Repùblica Dominicana]], esistet una populatzione giòvana prus mannas, sunt de prus is giòvanos intra de is 15 e is 25 annos de edade, imbetzes de sa Bolivia ca est unu Paisu ca est imbetzende, ma peri cun una populatzione giòvana. Pro ùrtimu, in Brasile, Colombia, Ecuador, Costa Rica, Mèssicu, [[Perù]], Puerto Rico e [[Venezuela]], peri sa parte manna de is abitantes issoro sunt giovunos, peri n is urtimos annos in [[Brasile]], [[Colòmbia]], [[Costa Rica]], [[Mèssicu]] e [[Puerto Rico]] ddu at unu progressivu imbetzamentu de sa populatzione relatzionadu a sa diminutzione de sa fecundidade.Su propriu in Guadalupe, [[Gujana Frantzesa]] e [[Martinica]] ([[Frantza]]) e in Paisos no latinos comente [[Bahamas]], [[Belize]], [[Guyana]], [[Giamàica|Jamaica]], [[Suriname]], is [[Antillas piticas]], [[Trinidad e Tobago]], includende is dipendèntzias [[Europa|Europeas]] comente is [[Antillas olandesas]], [[Aruba]], etc.. In is [[Istados Unidos de Amèrica]] e [[Canada]] sa parte manna de is suos abitantes est adulta, binchende sa populatzione giòvana, assimbillande-sì a su protzessu ca ddu est in [[Europa]]. <br /> == Tzitades prus mannas == Custa est sa lista de is 50 [[Tzitades]] Americanas pro populatzione ca abitant intra de is lìmites de sa tzitade aici comente fiat in su [[2015]], s'annu prus reghente pro su cale resurtat su tzensu de sa populatzione, istìmas o proietzione s a breve tèrmine s'agatant pro sa majoria de is tzitades. Custas tzifras no refletint sa populatzione de s'agglomeradu urbanu o de s'[[Area metropolitana]] a ca tipicamente no cointzident cun is làcans amministrativas de sa tzitade. Custas tzifras si riferint a sa populatzione de su mesu 2015 cun duas etzetziones: # Is tzitades Messicanas ica is tzifras issoro derivant de su Intercensal Survey conducted de su 2015 fatu de INEGI cun riferimentu a su 15 de Martzu de su 2015<ref>{{Tzita web|url=http://www.inegi.org.mx/est/contenidos/proyectos/encuestas/hogares/especiales/ei2015/doc/eic_2015_presentacion.pdf|tìtulu="Encuesta Intercensal 2015: Presentación de resultados" (PDF). INEGI. p. 5. Retrieved 2016-11-08.}}</ref>; # Calgary, ca su tzensu munitzipale de su 2015 riferit a sa data de su primu de abrile<ref name=":8">{{Tzita web|url=http://municipalaffairs.alberta.ca/documents/msb/2015_Municipal_Affairs_Population_List.pdf|tìtulu=a b c "2015 Municipal Affairs Population List" (PDF). Alberta Municipal Affairs. ISBN 978-1-4601-2630-1. Retrieved 2016-07-17}}</ref>. # {| class="wikitable" |+ !Positzione !Tzitade !Immàgine !Paisu !Populatzione !Annu |- |1 |[[Sao Paulo]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:São Paulo, Brazil (3).jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |11,967,825<ref>{{Tzita web|url=ftp://ftp.ibge.gov.br/Estimativas_de_Populacao/Estimativas_2015/estimativa_2015_TCU_20160211.pdf|tìtulu=^ Jump up to: a b c d e f g h i j k l m n "ESTIMATIVAS DA POPULAÇÃO RESIDENTE NOS MUNICÍPIOS BRASILEIROS COM DATA DE REFERÊNCIA EM 1º DE JULHO DE 2015" (PDF). IBGE. 2016-02-11. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |2 |[[Tzitade de su Mèssicu]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Ciudad.Mexico.City.Distrito.Federal.DF.Reforma.Skyline..jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |8,918,653<ref name=":2">{{Tzita web|url=http://www3.inegi.org.mx/sistemas/tabuladosbasicos/default.aspx?c=33725&s=est|tìtulu=^ Jump up to: a b c "Encuesta Intercensal 2015: Tabulados - descarga". INEGI. Archived from the original on 2016-11-13. Retrieved 2016-11-08.|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2016-11-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161113173513/http://www3.inegi.org.mx/sistemas/tabuladosbasicos/default.aspx?c=33725&s=est|urlmortu=eja}}</ref><ref name=":3">{{Tzita web|url=https://www.citypopulation.de/php/mexico-admin.php|tìtulu=Jump up to: a b c Brinkhoff, Thomas. "Mexico: Administrative Division". City Population. Retrieved 2016-11-08.}}</ref> |2015 |- |3 |[[Lima]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Lima, Peru Sunset Skyline & Cityscape.png </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[perù]]"> File:Flag of Peru.svg </gallery> |8,894,412<ref>{{Tzita web|url=http://proyectos.inei.gob.pe/web/biblioineipub/bancopub/Est/Lib1010/cuadros/d01011.xls|tìtulu=^ "Cuadro Nº 11. Perú: Población total al 30 de junio, por grupos quinquenales de edad, según departamento y provincia, 2015". Perú: Estimaciones y Proyecciones de Población total y edades quinquenales, según Departamento, Provincia y Distrito, 2005-2015. INEI. November 2010. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |4 |[[New York City]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Top of Rock Cropped.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |8,550,405<ref name=":1">{{Tzita web|url=http://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2015/PEPANNRSIP.US12A|tìtulu=Jump up to: a b c d e f g h i "Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places of 50,000 or More, Ranked by July 1, 2015 Population: April 1, 2010 to July 1, 2015". United States Census Bureau, Population Division. May 2016. Archived from the original on 2020-02-13. Retrieved 2016-05-19.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=February 13, 2020|urlarchìviu=https://archive.today/20200213005405/http://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2015/PEPANNRSIP.US12A|urlmortu=eja}}</ref> |2015 |- |5 |[[Bogotá]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Skyline downtown Bogota.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Colòmbia]]"> File:Flag of Colombia.svg </gallery> |7,862,277<ref name=":4">{{Tzita web|url=http://www.dane.gov.co/files/investigaciones/poblacion/proyepobla06_20/Municipal_area_1985-2020.xls|tìtulu=^ Jump up to: a b c d "ESTIMACIONES DE POBLACIÓN 1985 - 2005 Y PROYECCIONES DE POBLACIÓN 2005 - 2020 TOTAL MUNICIPAL POR ÁREA". DANE. 2011-05-12. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |6 |[[Rio de Janeiro]] |<gallery widths="200" heights="200" mode="nolines"> File:Vista aérea Centro do Rio de Janeiro RJ.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |6,476,631<ref name=":0" /> |2015 |- |7 |[[Santiago (Cile)]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:CostaneraCenter2016.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Cile]]"> File:Flag of Chile.svg </gallery> |5,507,282<ref>{{Tzita web|url=http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/Base_2002a2020_v3.xls|tìtulu="Comunas: Actualización Población 2002-2012 y Proyecciones 2013-2020". Instituto Nacional de Estadísticas. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |8 |[[Los Angeles]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:LA Skyline Mountains2.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |3,971,883<ref name=":1" /> |2015 |- |9 |[[Caracas]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Panoramic View of Caracas from Militar Hospital.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Venezuela]]"> File:Flag of Venezuela.svg </gallery> |3,289,886<ref name=":5">{{Tzita web|url=http://www.ine.gob.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Entidades/Resumen_Municipios.xls|tìtulu=^ Jump up to: a b "Proyección de la población al 30 de junio con base al censo 2011, según entidad federal y municipios, 2000-2050". Instituto Nacional de Estadística. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |10 |[[Buenos Aires]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:High-rises of Puerto Madero (40732134241).jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Argentina]]"> File:Flag of Argentina.svg </gallery> |3,054,267<ref name=":13">{{Tzita web|url=http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_caba.xls|tìtulu="Población estimada al 1 de julio de cada año calendario por sexo, según comuna. Ciudad Autónoma de Buenos Aires. Años 2010-2025". INDEC. Archived from the original on 2015-06-12. Retrieved 2016-04-23|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2015-06-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150612132512/http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_caba.xls|urlmortu=eja}}</ref> |2015 |- |11 |[[Salvador]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Avtancredoneves23012011.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |2,914,830<ref name=":0" /> |2015 |- |12 |[[Brasìlia|Brasilia]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Brasilia aerea setorbancariosul.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |2,914,830<ref name=":0" /> |2015 |- |13 |[[Toronto]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Flickr - paul bica - reflections of toronto.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Canada]]"> File:Flag of Canada (Pantone).svg </gallery> |2,826,498<ref name=":6">{{Tzita web|url=http://www.statcan.gc.ca/pub/91-214-x/2016000/tbl/tbl3.5-eng.htm|tìtulu=^ "Table 3.5: Population and demographic factors of growth by census division, provinces and territories". Statistics Canada. 2016-02-10. Retrieved 2016-04-24.}}</ref> |2015 |- |14 |[[Chicago]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Chicago-illinois-skyline-skyscrapers-161963.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |2,720,546<ref name=":1" /> |2015 |- |15 |[[Fortaleza]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Fortaleza, Ceará, Brazil. Iracema Beach. - panoramio.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |2,591,188<ref name=":0" /> |2015 |- |16 |[[GuayaQuil|Guayaquil]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Guayas from Santa Ana.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="200" heights="30" caption="[[Ecuador]]"> File:Flag of Ecuador.svg </gallery> |2,589,229<ref name=":7">{{Tzita web|url=http://www.ecuadorencifras.gob.ec/documentos/web-inec/Poblacion_y_Demografia/Proyecciones_Poblacionales/proyeccion_cantonal_total_2010-2020.xlsx|tìtulu=b "Proyección de la Población Ecuatoriana, por años calenario, según cantones 2010-2020". Instituto Nacional de Estadística y Censos. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |17 |[[Quito]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Quitopanoramica.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="200" heights="20" caption="[[Ecuador]]"> File:Flag of Ecuador.svg </gallery> |2,551,721<ref name=":7" /> |2015 |- |18 |[[Belo Horizonte|Belo]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Parque Municipal em Belo Horizonte.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |2,502,557<ref name=":0" /> |2015 |- |19 |[[Medellin]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Panoramica Centro De Medellin.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Colòmbia]]"> File:Flag of Colombia.svg </gallery> |2,434,647<ref name=":4" /> |2015 |- |20 |[[Cali]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:North downtown.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Colòmbia]]"> File:Flag of Colombia.svg </gallery> |2,333,203<ref name=":4" /> |2015 |- |21 |[[Houston]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Panoramic Houston skyline.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |2,296,224<ref name=":1" /> |2015 |- |22 |[[La Havana|Havana]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Bahia Habana Entrada.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Cuba]]"> File:Flag of Cuba.svg </gallery> |2,117,625<ref>{{Tzita web|url=http://www.one.cu/publicaciones/cepde/proyeccion_2015_2050/11_tabla_3_23.pdf|tìtulu=^ "3. Población Proyectada al 30 de junio, por edades simples y años simples. AMBOS SEXOS. Período 2015 - 2050" (PDF). Proyecciones de la Población de Cuba 2015 - 2050. Oficina Nacional de Estadísticas. Retrieved 2016-04-24.|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2016-04-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160429211826/http://www.one.cu/publicaciones/cepde/proyeccion_2015_2050/11_tabla_3_23.pdf|deadurl=yes}}</ref> |2015 |- |23 |[[Manaus]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Manaus aerial view.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |2,057,711<ref name=":0" /> |2015 |- |24 |[[Curitiba]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:CuritibaTradeCenterSkyline.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,879,355<ref name=":0" /> |2015 |- |25 |[[Montreal]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:VuedeMontreal enhanced 4.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Canada]]"> File:Flag of Canada (Pantone).svg </gallery> |1,753,034<ref name=":6" /> |2015 |- |26 |[[Ecatepec]] de Morelos |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Autopista México Pachuca vista desde Lomas de San Carlos.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,677,678<ref name=":2" /><ref name=":3" /> |2015 |- |27 |[[Maracaibo]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Maracaibo bella vista.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Venezuela]]"> File:Flag of Venezuela.svg </gallery> |1,653,211<ref name=":5" /> |2015 |- |28 |[[Recife]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Boa Viagem (2) - Recife - Pernambuco, Brasil.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,617,183<ref name=":0" /> |2015 |- |29 |[[Santa Cruz de la Sierra]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Vista al sur de Guadalajara.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Bolìvia]]"> File:Bolivia flag icon.png </gallery> |1,614,224<ref>{{Tzita web|url=http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20103.HTM|tìtulu=^ "CUADRO Nº 3. BOLIVIA: PROYECCIONES DE POBLACIÓN, SEGÚN DEPARTAMENTO Y MUNICIPIO, 2012-2020". PROYECCIONES DE POBLACIÓN E INDICADORES DEMOGRÁFICOS, POR AÑOS CALENDARIO, 2012-2020. INE. 2014. Archived from the original on 2016-10-09. Retrieved 2016-04-25.|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2016-11-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161121230909/http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20103.HTM|urlmortu=eja}}</ref> |2015 |- |30 |[[Filadelfia|Philadelphia]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Philly skyline.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |1,567,442<ref name=":1" /> |2015 |- |31 |[[Phoenix]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Phoenix Skyline as seen from the upper floor of the Phoenix Art Museum - panoramio.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |1,563,025<ref name=":1" /> |2015 |- |32 |[[Porto Alegre]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Porto Alegre skyline.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,476,867<ref name=":0" /> |2015 |- |33 |[[San Antònio (Texas)|San]] Antonio |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:San Antonio, Texas skyline from north.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |1,469,845<ref name=":1" /> |2015 |- |34 |[[Guadalajara]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Skyline Guadalajara (cropped).jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,460,148<ref name=":2" /><ref name=":3" /> |2015 |- |35 |[[Belem]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Belém city2.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,439,561<ref name=":0" /> |2015 |- |36 |[[Puebla]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Puebla- Hotel Radisson.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" widths="20" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,437,939<ref name=":9">{{Tzita web|url=http://www.geohive.com/cntry/mexico.aspx|tìtulu=b c d e "Mexico: Main cities". GeoHive. Archived from the original on 2016-10-28. Retrieved 2016-12-15.|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2016-10-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161028033205/http://www.geohive.com/cntry/mexico.aspx|urlmortu=eja}}</ref> |2015 |- |37 |[[Goiânia]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:VacaBravaian.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="20" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,430,697<ref name=":0" /> |2015 |- |38 |[[Córdoba (Argentina)]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Panorama del centro de Córdoba desde Parque de las naciones 2011-02-06.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Argentina]]"> File:Flag of Argentina.svg </gallery> |1,414,201<ref>{{Tzita web|url=http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_cordoba.xls|tìtulu=^ "Población estimada al 1 de julio de cada año calendario por sexo, según departamento. Provincia de Córdoba. Años 2010-2025". INDEC. Archived from the original on 2015-09-24. Retrieved 2016-04-23.|atzessu=2020-06-03|dataarchìviu=2015-09-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150924034248/http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_cordoba.xls|urlmortu=eja}}</ref> |2015 |- |39 |[[San Diego]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:San Diego Skyline at Dawn.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |1,394,928<ref name=":1" /> |2015 |- |40 |[[Ciudad Juárez]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Juarez Cathedrale et mission 24-02-2007.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,382,753<ref name=":9" /> |2015 |- |41 |[[Montevideo]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Montevideo 2010.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Uruguay]]"> File:Flag of Uruguay.svg </gallery> |1,379,560<ref>{{Tzita web|url=http://www.ine.gub.uy/c/document_library/get_file?uuid=8b1b809e-e403-48d6-8128-99e8c9444182&groupId=10181|tìtulu=^ "Poblaciones Estimadas y Proyectadas por Sexo y Edad según Departamentos: Período 1996-2025". Instituto Nacional de Estadística. Retrieved 2016-04-23.}}</ref> |2015 |- |42 |[[León]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:León palacioMunicipalok.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,349,224<ref name=":9" /> |2015 |- |43 |[[Guarhulhos]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Fotografia histórica de Guarulhos 27.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,324,781<ref name=":0" /> |2015 |- |44 |[[Dallas]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Xvixionx 29 April 2006 Dallas Skyline.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Istados Unidos de Amèrica]]"> File:Flag of the United States.svg </gallery> |1,300,092<ref name=":1" /> |2015 |- |45 |[[Tijuana]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:CulturalCenter Tijuana.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,298,475<ref name=":9" /> |2015 |- |46 |[[Calgary]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Calgary-2387396 1280.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Canada]]"> File:Flag of Canada (Pantone).svg </gallery> |1,230,915<ref name=":8" /> |2015 |- |47 |[[Barranquilla]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Barranquilla, Colombia.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Colòmbia]]"> File:Flag of Colombia.svg </gallery> |1,214,253<ref name=":4" /> |2015 |- |48 |[[Tegucigalpa]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Tegucigalpa 2.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Honduras]]"> File:Flag of Honduras.svg </gallery> |1,190,230<ref>{{Tzita web|url=http://www.ine.gob.hn/index.php/component/content/article?id=103|tìtulu="El INE te cuenta: principales resultados del censo a nivel departamental y municipios". Instituto Nacional de Estadística Honduras. Retrieved 2016-04-05.}}</ref> |2015 |- |49 |[[Zapopan]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Andares mall.jpg </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Mèssicu]]"> File:Flag of Mexico.svg </gallery> |1,179,681<ref name=":9" /> |2015 |- |50 |[[Campinas]] |<gallery mode="nolines" widths="200" heights="200"> File:Campinas - SP - Brasil.JPG </gallery> |<gallery mode="packed-overlay" heights="30" caption="[[Brasile]]"> File:Flag of Brazil.svg </gallery> |1,164,098<ref name=":0" /> |2015 |} == Geografia polìtica == Ci sunt 35 istados soberanos in is Amèricas, aici comente unu territòriu autònomu de sa Danimarca, tres departimentos de oltremare frantzèsos, tres colletividades de oltremare frantzesas, e unu terrìtoriu inabitadu de sa Frantza, oto territòrios de oltremare de su Regnu Unidu, tres paisos ca apartenint a s'Olanda, trees territòrios comunes de s'Olanda e, duos territòrios non ufitziales de is Istados Unidos e unu territòriu inabitadu de is Istados Unidos<ref>{{Tzita web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|tìtulu=Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings". United Nations Department of Economic and Social Affairs. September 20, 2011. Retrieved August 30, 2012.}}</ref>. {| class="wikitable" |+ !Paisu o territòriu !Area totale<ref>{{Tzita web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2008/Table03.pdf|tìtulu=^ Unless otherwise noted, land area figures are taken from "Demographic Yearbook—Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2008. Retrieved October 14, 2010.}}</ref> ![[:en:List_of_countries_by_population|Populatzione]] !Densidade de populatzione pro <math>Km^2</math> !Limbas comunas (ufitziales in grassetu) !Capitale |- |[[Anguilla (Regnu Unidu)]] |91 |13,452 |164.8 |'''Inglesu''' |[[The Valley]] |- |[[Antigua e Barbuda]] |442 |86,295 |199.1 |creolu[https://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_Antigua_and_Barbuda]<ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/antiguabarbuda0000kras/page/95|tìtulu=Kras, Sara Louise (2008). Antigua and Barbuda. Marshall Cavendish. p. 95. ISBN 978-0-7614-2570-0.}}</ref>, '''Inglesu''' |[[Saint John's (Antigua e Barbuda)|St. John's]] |- |[[Argentina]] |2,766,890 |42,669,500 |14.3 |Ispagnolu |[[Buenos Aires]] |- |[[Aruba|Aruba (Olanda)]] |180 |101,484 |594.4 |'''Papiamentu,''' ispagnolu, '''olandesu''' |[[Oranjestad]] |- |[[Bahamas|Bahamas, The]] |13,943 |351,461 |24.5 |Creolu, '''Inglesu''' |[[Nassau]] |- |[[Barbados]] |430 |285,000 |595.3 |Bajan, '''Inglesu''' |[[Bridgetown]] |- |[[Belize]] |22,966 |349,728 |13.4 |[https://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_Belize]Ispagnolu, Kriol, '''Inglesu''' |[[Belmopan]] |- |[[Bermuda (Regnu Unidu)]] |54 |64,237 |1,203.7 |'''Inglesu''' |[[Hamilton]] |- |[[Bolìvia]] |1,098,580 |10,027,254 |8.4 |'''Ispagnolu''' e '''àteras 36 limbas indigenas''' |[[La Paz]] e [[Sucre (Bolìvia)|Sucre]] |- |[[Bonaire|Bonaire (Olanda)]] |294 |12,093 |41.1 |'''Papiamentu,''' ispagnolu, '''olandesu''' |[[Kralendijk]] |- |[[Bouvet]] Island (Olanda) |49 |0 |0 |Disabitadu | |- |[[Brasile]] |8,514,877 |203,106,000 |23.6 |'''Portughesu''' |[[Brasìlia|Brasilia]] |- |[[Isulas Virgines Britànnicas]] |151 |29,537 |152.3 |'''Inglesu''' |[[Road Town]] |- |[[Canada]] |9,984,670 |37,411,592 |3.8 |'''Inglesu, Frantzesu''' |[[Ottawa]] |- |[[Isulas Cayman (Regnu Unidu)]] |264 |55,456 |212.1 |'''Inglesu''' |[[George Town]] |- |[[Cile]] |756,950 |17,773,000 |22 |Ispagnolu |[[Santiago (Cile)|Santiago]] |- |[[Ìsula Clipperton]] |6<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|tìtulu=Land area figures taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=January 7, 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20|urlmortu=eja}}</ref> |0<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|tìtulu=c These population estimates are for 2010, and are taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=October 4, 2018|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|urlmortu=eja}}</ref> |0 |Disabitadu | |- |[[Colòmbia]] |1,138,910 |47,757,000 |40 |'''Ispagnolu''' |[[Bogotá]] |- |[[Costa Rica]] |51,100 |4,667,096 |89.6 |'''Ispagnolu''' |[[San José (Costa Rica)]] |- |[[Cuba]] |109,886 |11,167,325 |102.0 |'''Ispagnolu''' |[[La Havana|Havana]] |- |[[Curaçao|Curaçao (Olanda)]] |444 |150,563 |<span data-sort-value="7002317100000000000♠"></span>317.1 |Papiamentu, '''Olandesu''' |[[Willemstad]] |- |[[Dominica]] |751 |71,293 |89.2 |Frantzesu Patois, '''Inglesu''' |[[Roseau]] |- |[[Repùblica Dominicana]] |48,671 |10,378,267 |207.3 |'''Ispagnolu''' |[[Santo Domingo|Santo]] Domingo |- |[[Ecuador]] |283,560 |15,819,400 |53.8 |'''Ispagnolu,''' Quechua<ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/ethnicgroupsworl00levi/page/347|tìtulu=Levinson, David (1998). Ethnic Groups Worldwide: A Ready Reference Handbook. Greenwood Publishing Group. p. 347. ISBN 1-57356-019-7.}}</ref> |[[Quito]] |- |[[El Salvador]] |21,041 |6,401,240 |293.0 |'''Ispagnolu''' |[[San Salvador]] |- |[[Ìsulas Falkland|Isulas Falkland (Regnu Unidu)]] |12,173 |3,000 |0.26 |'''Inglesu''' |[[Stanley]] |- |[[Gujana Frantzesa|Guiana Frantzesa (Frantza)]] |91,000 |237,549 |2.7 |'''Frantzesu''' |[[Cajenna|Cayenne]] |- |[[Groenlàndia|Groenlandia (Danimarca)]] |2,166,086 |56,483 |0.026 |'''Groenlandesu,''' Danesu |[[Nuuk|Nuuk (Godthåb )]] |- |[[Grenada]] |344 |103,328 |302.3 |'''Inglesu''' |[[St.George's|St. Jorge's]] |- |[[Guadalupa|Guadalupe (Frantza)]] |1,628 |405,739 |246.7 |'''Frantzesu''' |[[Basse-Terre (bidda)|Basse-Terre]] |- |[[Guatemala]] |108,889 |15,806,675 |128.8 |'''[https://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_Guatemala]Ispagnolu,''' Garifuna e àteras 23 limbas |[[Tzitade de Guatemala|Tzitade de su Guatemala]] |- |[[Guyana]] |214,999 |784,894 |3.5 |'''Inglesu''' |[[Georgetown]] |- |[[Haiti]] |27,750 |10,745,665 |361.5 |'''Creolu, Frantzesu''' |[[Port-au-Prince]] |- |[[Honduras]] |112,492 |8,555,072 |66.4 |'''Ispagnolu''' |[[Tegucigalpa]] |- |[[Giamàica|Jamaica]] |10,991 |2,717,991 |247.4 |Patois, '''Inglesu''' |[[Kingston (Giamàica)|Kingston]] |- |[[Martinica|Martinica (Frantza)]] |1,128 |392,291 |352.6 |Patois, '''Frantzesu''' |[[Fort-de-France]] |- |[[Mèssicu]] |1,964,375 |119,713,203 |57.1 |'''Ispagnolu e 68 limbas indigenas''' |[[Tzitade de su Mèssicu]] |- |[[Montserrat (Regnu Unidu)]] |102 |4,922 |58.8 |Creolu Inglesu, '''Inglesu''' |[[Plymouth]], [[Brades]] |- |[[Ìsula Navassa|Isula Navassa (Istados Unidos)]] |5<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|tìtulu=c d Land area figures taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=January 7, 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20|urlmortu=eja}}</ref> |0<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|tìtulu=^ Jump up to: a b c These population estimates are for 2010, and are taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=October 4, 2018|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|urlmortu=eja}}</ref> |0 |Disabitadu | |- |[[Nicaràgua]] |130,373 |6,071,045 |44.1 |'''Ispagnolu''' |[[Manàgua]] |- |[[Panamá]] |75,417 |3,405,813 |45.8 |'''Ispagnolu''' |[[Panamá (tzitade)|Tzitade de Pànama]] |- |[[Paraguay]] |406,750 |6,783,374 |15.6 |'''Guarani, Ispagnolu''' |[[Asunción]] |- |[[Perù]] |1,285,220 |30,814,175 |22 |'''Ispagnolu, Quechua''' e '''àteras limbas indìgenas''' |[[Lima]] |- |[[Puerto Rico|Portu Ricu (Istados Unidos)]] |8,870 |3,615,086 |448.9 |'''Ispagnolu, Inglesu''' |[[San Juan (Puerto Rico)|San Juan]] |- |[[Saba (Olanda)]] |13 |1,537<ref>{{Tzita web|url=http://www.cbs.an/population/population_b2.asp|tìtulu=Population estimates are taken from the Central Bureau of Statistics Netherlands Antilles. "Statistical information: Population". Government of the Netherlands Antilles. Archived from the original on July 6, 2011. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=July 6, 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110706074029/http://www.cbs.an/population/population_b2.asp|urlmortu=eja}}</ref> |118.2 |'''Inglesu, Olandesu''' |[[The Bottom]] |- |[[Saint-Barthélemy (Antillas)|Saint Barthélemy (Frantza)]] |21<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|tìtulu=c d Land area figures taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=January 7, 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20|urlmortu=eja}}</ref> |8,938<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|tìtulu=These population estimates are for 2010, and are taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=October 4, 2018|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html|urlmortu=eja}}</ref> |354.7 |'''Frantzesu''' |[[Gustàvia|Gustavia]] |- |[[Saint Kitts e Nevis|Saint Kitts and Nevis]] |261 |55,000 |199.2 |'''Inglesu''' |[[Basseterre]] |- |[[Saint Lucia|Santa Lucia]] |539 |180,000 |319.1 |'''Inglesu,''' Creolu Frantzesu |[[Castries]] |- |[[Saint-Martin (Frantza)]] |54<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|tìtulu=c d Land area figures taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Retrieved October 14, 2010.|atzessu=June 3, 2020|dataarchìviu=January 7, 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20|urlmortu=eja}}</ref> |36,979 |<span data-sort-value="7002552200000000000♠"></span>552.2 |Frantzesu |[[Marigot (Saint-Martin)|Marigot]] |- |[[Saint-Pierre e Miquelon|Saint Pierre and Miquelon (Frantza)]] |242 |6,081 |24.8 |Frantzesu |[[Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)]] |- |[[Saint Vincent e sas Grenadinas|Saint Vincent and the Grenadines]] |389 |109,000 |280.2 |'''Inglesu''' |[[Kingstown]] |- |[[Sint Eustatius (Olanda)]] |21 |2,739 |130.4 |'''Olandesu, Inglesu''' |[[Oranjestad]] |- |[[Sint Maarten|Sint Maarten (Olanda)]] |34 |37,429 |1,176.7 |'''Inglesu,''' Ispagnolu, '''Olandesu''' |[[Philipsburg (Sint Maarten)|Philipsburg]] |- |[[Geòrgia de su Sud e Ìsulas Sandwich meridionales|South Georgia and the South Sandwich Islands (Regnu Unidu)]] |3,093 |20 |0.01 |'''Inglesu''' |[[Grytviken]] |- |[[Suriname]] |163,70 |534,189 |3 |'''Olandesu''' e àteras'''<ref>{{Tzita web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=SR|tìtulu=^ Lewis, Paul (2009). "Languages of Suriname". Dallas, Texas: Ethnologue.}}</ref>''' |[[Paramaribo]] |- |[[Trinidad e Tobago]] |5,130 |1,328,019 |261.0 |'''Inglesu''' |[[Port of Spain|Portu de Ispagna]] |- |[[Isulas Turks e Caicos]] |948 |31458 |34.8 |Creolu Inglesu, '''Inglesu''' |[[Cockburn Town]] |- |[[Istados Unidos de Amèrica]] |9,629,091 |320,206,000 |34.2 |Inglesu, Ispagnolu |[[Washington|Washington D.C.]] |- |[[Ìsulas Vìrgines Americanas|Isulas Virgines Americanas (Istados Unidos)]] |347 |106,405 |317.0 |Inglesu, Ispagnolu |[[Charlotte Amalie]] |- |[[Uruguay]] |176,220 |3,286,314 |19.4 |'''Ispagnolu''' |[[Montevideo]] |- |[[Venezuela]] |916,445 |30,206,307 |30.2 |'''Ispagnolu e àteras 40 limbas indìgenas''' |[[Caracas]] |- |'''Totale''' |42,320,985 |973,186,925 |21.9 | | |} [[File:N&SAmerica-pol.jpg|center|thumb|903x903px|[[Mapa polìtica]] (in [[Limba inglesa]]) de s'Amèrica]] <br /> == Limbas == Su nùmeru in totu de is limbas de s'Amèrica superat de meda 500, intra de limbas e dialetos. Is printzipales limbas sunt currispondentes a is ca sunt istadas postas de is colonizadores europeos, sighidas de is limbas de is printzipales culturas amerindias. [[File:Idiomas de américa.png|thumb|443x443px|Limbas prus allegadas e prus importantes in Amèrica (mapa in [[Limba ispagnola]]).]] * Sa [[Limba ispagnola]] est allegada de prus de 377 moliones de persones, printzipalmente in [[Mèssicu]], [[Amèrica Tzentrale]] e [[Amèrica de su Sud]]. Esistent peri importantes comunidades ispanofonas in is [[Istados Unidos de Amèrica]], [[Brasile]] e calicuna ìsula de is [[Caràibes]]. * Sa [[Limba inglesa]] est allegada de unu 325 miliones de persones. Est sa limba prus allegada in is [[Istados Unidos de Amèrica]] e est ufitziale in [[Canada]], [[Belize]], [[Guyana]], is Isulas Malvinas o [[Ìsulas Falkland|Falkland]] e calincunu territòriu de is [[Antillas]]. In [[Puerto Rico|Porto Rico]] est presente comente segunda limba ufitziale. * Sa [[Limba frantzesa]] est allegada in vàrias ìsulas de is Caraibis (comente [[Haiti]], [[Guadalupa]] e [[Martinica]], intra de àteras) e est ufitziale in [[Canada]] (comente peri in sa provìntzia de su [[Québec]]) e in sa [[Gujana Frantzesa]]. * Sa [[Limba portughesa]] est sa limba ufitziale de su [[Brasile]], cun unu totale de prus de 185 miliones de faeddadores. * Su [[Quechua]] est sa limba nativa prus allegada, cun prus de 12 miliones de persones. Est ufitziale in [[Bolìvia]] e in su [[Perù]], in is zonas auba custa limba predominat<ref>{{Tzita web|url=http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Peru/per93reforms05.html|tìtulu=↑ http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Peru/per93reforms05.html Sunt limbas ufitziales su castiglianu e, in is logos auba predominant, comente ddu sunt su Quechua, su Aimara e is àteras limbas originarias de su continente, segundu sa lege}}</ref>. Su propriu ddu allegat una considerabile minoria in [[Ecuador]], su sud de sa [[Colòmbia]], totu su nord de s'[[Argentina]] e su nord de su [[Cile]]<ref name=":10">{{Tzita web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=CL|tìtulu=.0 16.1 Chile profile, Ethnologue, retrieved October 10th, 2007}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=cqu|tìtulu=↑ SIL International|atzessu=2012-03-31|dataarchìviu=2008-06-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080619064049/http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=cqu|deadurl=yes}}</ref>. * Paris a su Quechua, su [[Aimara]] est peri ufitziale in Bolivia, mentres in su Perú auba prevalet e bia<ref>{{Tzita libru|tìtulu=In su Perú no ddu at una legislazione ca ponet in practica sa ufizialidade constituzionale de s'Aimara, ne est in nisciuna manera impreada in s'amministratzione de s'Istadu, cun una ecetzione: is programmas rurales de "Educación Bilingüe Intercultural (EBI)}}</ref>. Aici e totu, s'Aimara est sa primu limba de unu 18% de sa populatzione de sa Bolivia, e est sa limba printzipale [[Amerindio]] de sud peruvianu e su nord tzilenu. Nche sunt peri faeddantes de custa limba in su nord de s'Argentina<ref name=":10" /><ref>{{Tzita libru|tìtulu=↑ (Hardman 2000: p. 1)}}</ref>. * Su [[Limba crèola|Creolu]] est una limba basada printzipalmentie in su frantzesu, ca si chistionat in [[Haiti]]. * Su [[Guaraní]] est allegadu de prus de 6 miliones de persones, printzipalmente in su [[Paraguay]], auba est limba ufitziale. * Diversas limbas nativas sunt allegadas in sa zona de su tzentruamerica, comente su náhuatl (allegadu de 1,5 miliones de persones in [[Mèssicu]]), su Quiché (allegadu de 1,4 miliones de persones in [[Guatemala]] e Mèssicu), is limbas Mayenses (totus paris allegadas de 5 miliones de persones in Mèssicu e Centruamèrica), su Zapotecu (allegadu in [[Oaxaca]] de unu 800 milla persones, a pitzus de totu s'Istmo de Tehuantepec, inclùdidu medas de cussas de orìgine europea e àraba) e su mixteco (allegadu in Oaxaca e in su Guerrero de prus de 500 milla persones), intra de àteras. * Su [[Limba olandesa|Olandesu]] est allegadu in is ìsulas de [[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao|Curazao]], [[Sint Maarten]], [[San Eustaquio]] e [[Saba]], aici comente in sa [[Suriname|Repùblica de Suriname]]. * In su territòriu de sa [[Groenlàndia]] est ufitziale su [[Groenlandesu]]. Calincuna àtera limba tenet una importàntzia demogràfica chentza chi siat ufitziale, intra de cussas: * Su [[Mapudungunu]] est sa limba nativa allegada de prus o mancu 440 milla mapuches in su [[Cile]] e s'[[Argentina]]. * Su [[Wayúu]] o Guajiru est una limba indìgena allegada de prus de 400 milla persones in sa [[Colòmbia]] e su [[Venezuela]]. * Su [[Limba papiamentu|Papiamentu]] est una limba criolla allegada in is isulas de [[Aruba]], [[Bonaire]] e [[Curaçao|Curazao]]. * Diversas limbas, comente sa [[Limba tedesca]] e sa [[Limba italiana]], sunt peri allegadas de is immigrantes ca fiant lòmpidos in s'Amèrica a s'acabu de su [[sèculu XIX]] e in su [[Sèculu XX]]. Su tedescu est allegadu prus che àteru in sa Regione Sud de su Brasile, sud de su [[Cile]] e in calincuna regione de [[Argentina]], [[Perù]], [[Paraguay]], [[Mèssicu]] e [[Venezuela]], intra de àteras. Su basciu tedescu est allegadu in su [[Paraguay]], [[Mèssicu]], [[Istados Unidos de Amèrica]], [[Canada]], [[Belize]] e [[Bolìvia]]. S'italianu est allegadu in [[Istados Unidos de Amèrica]], [[Canada]], [[Argentina]], [[Brasile]], [[Perù]], [[Cile]], [[Uruguay]], [[Venezuela]] e [[Mèssicu]]. * Su [[Venetu]] est allegadu prus che àteru in [[Mèssicu]] e [[Brasile]]. * Su [[Limba portughesa|Portughesu]] est allegadu in [[Venezuela]] de sa manna colonia portughesa distribuida in totu su Paisu (su Venetzuela ponit paris sa tertza colonia portughesa prus manna de su mundu). Su propriu est allegadu in is fronteras de is paisus ca stremenant cun su Brasile. S'amesturu de is limbas ispagnolas e portughesas donant logu a sa bariedade mutida Portuñol. * Su [[Limba giapponesa|Giaponesu]] est allegadu, in gradu prus mannu, in is [[Istados Unidos de Amèrica]], in su Brasile e in su [[Perù]], ca sunt is paisos auba bivet sa prus cantidade de immigrantes giaponesos, peri chi su propriu dd'allegant in is paisos cun piticas colònias giaponesas. * Su [[Limba tzinesa istandard|limba tzinesa]] est allegada, printzipalmente, in su [[Perù]], [[Istados Unidos de Amèrica]] e [[Canada]] (ca sunt is paisos cun prus cantidade de immigrantes) e, unu pagu de mancu, in àteros paisos de su continente. * Su [[Limba gallesa|gallesu]] est allegadu in sa provintzia de sa patagonia de [[Argentina]] Chubut. * Su [[Limba croata|croatu]] est allegadu in [[Cile]] de sa manna comunidade de immigrantes ca bivent in is regiones de Antofagasta e Magallanes. * Sa limba ausiliària [[Esperanto]] est allegada de unu 300 milla persones in paisos de totu su continente, cun contzentratziones notàbiles in [[Brasile]], [[Argentina]], [[Cile]], [[Costa Rica]], [[Mèssicu]], [[Uruguay]], [[Paraguay]], [[Venezuela]], [[Colòmbia]], [[Istados Unidos de Amèrica]], [[Canada]] e [[Cuba]]. == Dinare == [[File:US one dollar bill, obverse, series 2009.jpg|thumb|Dollaru de is Istados Unidos de Amèrica]] [[Anguilla]], [[Antigua e Barbuda]], [[Dominica]], [[Grenada|Granada]], [[Montserrat]], [[Saint Kitts e Nevis]], [[Saint Vincent e sas Grenadinas|Saint Vincent e Grenadine]], [[Saint Lucia|Santa Lucía]]: [[Dollaru de is Caraibis orientalis]], (EC$; XCD) [[Antillas Olandesas]]- [[Fiorinu antillanu olandesu]] [[Argentina]] - [[Peso de s'Argentina]], ($; ARS) [[Aruba]] - [[Fiorinu de Aruba]], (AWG) [[File:Canada dollar 1954 front.jpg|thumb|Unu dòllaru canadesu]] [[Bahamas]]-[[Dollaru de is Bahamas]] (B$; BSD) [[Barbados]]-[[Dollaru de is Barbados]] (Bds$; BBD) [[Belize]] - [[Dollaru de su belize]] (Bz$; BZD) [[Bermudas]] - [[Dollaru de is bermudas]] (BD$, BM$; BMD) [[Bolìvia]] - [[Bolivianu]] (Bs.; BOB) [[Brasile]] - [[Real de su Brasili]] (R$; BRL) [[File:1 peso cubano.jpg|thumb|unu pesu cubanu]] [[Canada]] - [[Dollaru canadesu]] (C$; CAD) [[Cile]]- [[Peso cilenu]] ($; CLP) [[Colòmbia]]- [[Peso colombianu]] ($, COL$; COP) [[Costa Rica]]- [[Colón costaricanu]](₡; CRC) [[Cuba]]-[[Peso cubanu]] (CUP),[[Peso cubanu convertibili]](CUC) [[Repùblica Dominicana]]-[[Peso oru dominicanu]]($, RD$; DOP) [[Ecuador]],[[El Salvador]],[[Istados Unidos de Amèrica]],[[Turks e Caicos]],[[Isulas Vírginis Britannicas]],[[Ìsulas Vìrgines Americanas]],[[Puerto Rico]]-[[Dollaru stadunidensi]]($; USD) [[Groenlàndia]]-[[Corona danesa]](DKK) [[Guadalupa]],[[Gujana Frantzesa]],[[Martinica]],[[Saint-Barthélemy (Antillas)]],[[San Martín]]:[[Èuru]](€; EUR) [[Guatemala]]-[[Quetzal]] (GTQ) [[Guyana]]-[[Dollaru guyanesu]](GYD) [[Haiti]]-[[Gourde haitianu]](HTG) [[Honduras]]-[[Lempira]] (HNL) [[Isulas Cayman]]-[[Dollaru de is Isulas Cayman]] [[Geòrgia de su Sud e Ìsulas Sandwich meridionales]],[[Ìsulas Falkland]]-[[Sterlina de is Falkland|Libra malvinensa]](£, FL£; FKP) [[Giamàica]]-[[Dollaru jamaicanu]]($, J$, JA$; JMD) [[Mèssicu]]-[[Peso messicanu]]($; MXN) [[Nicaràgua]]-[[Córdoba nicaraguensa]] (C$; NIO) [[Panamá]]-[[Balboa panamensu]](oficial) (PAB); [[Dollaru de is Istados Unidos de Amèrica]](cursu legali) ($; USD) [[Paraguay]]-[[Guaraní paraguayo]](PYG) [[Perù]]-[[Nuevo sol]](S/.; PEN) [[Saint-Pierre e Miquelon]] [[Suriname]]-[[Dollaru surinamesu]](SRD) [[Trinidad e Tobago]]-[[Dollaru trinitensu]]($, TT$; TTD) [[Uruguay]]-[[Peso uruguaianu]]($; UYU) [[Venezuela]]-[[Bolívar]](Bs., Bs.F; VEF) == Riferimentos == <references />{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Geografia]] [[Categoria:Continentes]] [[Categoria:Amèrica| ]] kwwpvopr6k6p1eg1oo2apb7tzkb23r0 Bessude 0 4935 177784 172214 2022-08-22T18:45:39Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{Bidda |nòmene comune = Bessude |nòmene ufitziale = Bessude |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Tàtari |sigla provìntzia = SS |ladiore = 40°33′0″ |longhiore = 8°44′0″ |artiore = 447 |tirada = 25,84 |populamentu = 501 <small>2001</small> |densidade = 1849,51 |apendìtzios = 18,67 |comunes lacanantes = [[Banari]], [[Bunnannaru]], [[Borutta]], [[Ittiri]], [[Siligo]], [[Thiesi]] |cap = 07040 |prefissu = [[079]] |istat = 090010 |fiscale = A827 |nòmene bividores = bessudesos |nòmene patronu = [[Santu Martine]] |die patronu = [[11 Cabudanni]] |zassu = [http://www.comune.bessude.ss.it/ Giassu Istitutzionale] }} [[File:Map of comune of Bessude (province of Sassari, region Sardinia, Italy) - 2016.svg|thumb]] [[File:Bessude - Thiesi - Lago Bidighinzu (03).JPG|thumb|right|250px]] '''Bessude''' est una [[bidda]] de 501 abitantes in sa [[provìntzia de Tàtari]], in s'antiga regione de su [[Meilogu]] . Distat 32 km dae su capoluogu. == Istoria == S'area 'e Bessude fit abitada già dae sa [[preistoria]] comente si podet notare dae su [[nuraghe]] 'e Santu Tiadoru vicinu a sa tzitade. Sa tzitade est istada fundada in su XIII sèculu. In su XVIII sèculu sa [[peste]] at bocchidu bona parte de sa popolazione. Retzentemente sa bidda rischiat s'ipubulamentu (dae sos 810 abitant 'e su [[1911]] ae sos 501 de su [[2001]]). == Logos == In sa bidda bi sunt tres chejas: Santa Rughe a s'intrada 'e Bessude, Santu Martine in su puntu pius altu 'e sa tzitade e Santu Leonardu, restaurada retzentemente. Fora 'e sa bidda bi sunt sa cheja de Santa Maria, su Nuraghe 'e Santu Tiadoru e sas [[domus de janas]]. In sas paredes 'e sas domos bi sunt varios murales; calicunos sunt istados pintados dae pagu e si distinghent ca sunt pius minudos 'e sos àteros. == Sa bidda == Bessude si podet dividere in duas partes: su rione 'etzu e cussu nou, giamadu "Sa Sea" dae sos bessudesos. Sas duas zonas sunt collegadas dae un'istrada giamada "Poja". Sempre in cust'istrada b'est s'antigu abbodorzu e unu rizzolu (chi est siccu guasi totu s'annu). == Amministratzione == '''Sìndigu''': Sechi Giuseppe '''Numeru de tzentralinu 'e su Comune''': 079 886157 '''e-mail''': [http://comune.bessude@actaliscertymail.it/ comune.bessude@actaliscertymail.it] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100501140635/http://www2.actaliscertymail.it/ |date=2010-05-01 }} {{Template:Provìntzia de Tàtari}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Tàtari]][[Category:Biddas a rischiu de ipubulamentu]] [[Category:Meilogu]] inhuvcqoyz7atpwj7fmywb3m26vz0sy Croàtzia 0 5494 177810 174113 2022-08-22T19:49:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LOG}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Istadu |ligàmeneBandera=Flag_of_Croatia.svg |ligàmeneIstemma=Coat of arms of Croatia.svg |nùmeneAtuale=Croàtzia |pàginaBandera=Bandera de sa Croàtzia |pàginaIstemma=Istemma de sa Croàtzia |ligàmeneLocalizatzione=EU-Croatia.svg |LigàmeneMapa=Hr-map ITA2.png |limba=[[Limba croata|croatu]] |indipendèntzia = 25 de làmpadas de su [[1991]] (dae sa [[Iugoslàvia|Jugosàvia]]) |intradaONU=22 maju [[1992]] |nùmeneUfitziale=Repùblica de Croàtzia |populatzioneAnnu=2019 |populazione=4.076.246 |populatzioneDensidade=75,4 |festa=25 de làmpadas, 8 de santugaine |istadu antepostu=[[File:Flag of Yugoslavia.svg|15px]] [[Iugoslàvia|Jugoslàvia]] |mannàriaAbba=1,90 |mannàriaÒrdine=124 |mannàriaTotale=56.594 |valuta=[[Kuna croata]] |PILPPCprocapiteValuta=$ |PIL=68.688 |PIL annu=2018 |PILPPC=119.406 |PILPPCValuta=$ |PILPPCAnnu=2018 |PILproabitante=PIL/ab: 16.815 $ USA |PILValuta=$ |PILprocapite=16.815 |PILprocapiteValuta=$ |capitaleAbitantes=792.875 |làcanas= [[Bosnia e Erzegòvina]], [[Islovènia]], [[Montenegro]], [[Sèrbia]], [[Ungheria]] |continente=[[Europa]] |capitaleAbitantesAnnu=2011 |capitale=[[Zagàbria]] |guvernu=[[repùblica parlamentare]] |àteraslimbas=[[Limba albanesa|albanesu]], [[Limba italiana|italianu]], [[Limba serba|serbu]], [[Limba ungheresa|ungheresu]] (limbas rezonales o locales) |populatzioneTotale=4.076.246 |motu= |oràriu=[[UTC+1]] ([[Ora legale]]: [[UTC+2]]) |coordinadas=no}} Sa '''Croatzia,''' ufitzialmente '''Repùblica de Croàtzia''' (in [[Limba croata|croatu]] ''Republika Hrvatska''), est un'istadu indipendente de s'[[Europa]]. Sa capitale sua est [[Zagàbria]]. Dae su 1mu de [[làmpadas]] de su [[2013]] est un'Istadu chi faghet parte de s'[[Unioni europea|Unione europea]]. Contat populatzione de unos 4.076.246. Allàcanat a nord cun s'[[Islovènia]], a nord-est cun s'[[Ungheria]], a est cun sa [[Sèrbia]], a sud cun sa [[Bòsnia e Erzegòvina]] e su [[Montenegro]], mentras a ovest s'incarat a su [[mare Adriàticu]]. Sa superfìtzie territoriale est de 56.594 km² de sos cales 620 de abbas internas<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/croatia/|tìtulu=Explore All Countries Croatia|limba=inglesu}}</ref>. Sa Croàtzia est una [[repùblica parlamentare]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/croatia/|tìtulu=Explore All Countries Croatia|limba=inglesu}}</ref> sa cale limba ufitziale est su [[Limba croata|croatu]]. Sa [[Regione istriana|rezone istriana]] adotat ufitzialmente su bilinguismu ([[Limba croata|croatu]] e [[Limba italiana|italianu]]), ma s'atuatzione vàriat a livellu comunale<ref>{{Tzita web|url=http://www.istra-istria.hr/index.php?id=538|tìtulu=Statuto della Regione istriana|atzessu=2021-10-04|dataarchìviu=2020-01-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200120094737/http://www.istra-istria.hr/index.php?id=538|urlmortu=eja}}</ref>. Intre su [[1102]] e su [[1918]] sa Croàtzia fiat unida a su [[Regnu de Ungheria]], sighende·nde is sortes; fiat istadu a pustis un'unidade territoriale de sa [[Iugoslàvia|Jugoslàvia]] fintzas a su [[1991]] — fata etzetzione pro s'efìmeru [[Istadu Indipendente de Croàtzia]], [[Istadu buatone|istadu-buatone]] a su soddu de sa coalitzione nazifascista de s'[[Potèntzias de s'Asse|Asse italo-tedescu]] — faghende-si indipendente a su cumintzu de sas [[Gherras de is Balcanos|gherras de sos Balcanos]]. Sa Croàtzia aderit a sa [[NATO]] de su 1º abrile 2009 e de su 1º trìulas 2013 est su de 28 membros de s'[[Unione Europea]]<ref>{{Tzita web|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/croatia_it|tìtulu=Croazia|limba=italianu}}</ref>. Paris a [[Tzipru]], [[Bulgaria]] e [[Romania]], sa Croàtzia faghet parte de cussos Paisos sutaiscritores de sa [[Acòrdiu de Schengen|cunventzione de Schengen]] puru abarrende a foras de su relativu ispàtziu pro farta de adeguamentos tècnicos, mantenende tando sos controllos a sas fronteras. Su Paisu tenet duas dies de festa natzionale: su 25 làmpadas, anniversàriu de s'indipendèntzia decrarada, e su 8 santugaine, anniversàriu de cussa efetiva dae sa Jugoslàvia in su [[1991]]. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros prozetos== {{commons|Category:Croatia|Croàtzia}} {{Europa}} [[Categoria:Croàtzia]] [[Categoria:Natziones de s'Europa]] fn1vw3h6q9hxbsw0offzbt8ljlyvava Cistus 0 6172 177803 175679 2022-08-22T19:30:25Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{s}} {{Taxobox_begin | color = lightgreen | name = Mudeju}}<br /> {{Taxobox_image | image = [[File:Cistus monspeliensis - Macizo de Teno 02.jpg|200px|Mudeju]] | caption = Cistus monspeliensis}} {{Taxobox_begin_placement | color = lightgreen}} {{Taxobox_regnum_entry | taxon = [[Plantae]]}} {{Taxobox_division_entry | taxon = [[Magnoliophyta]]}} {{Taxobox_classis_entry | taxon = [[Magnoliopsida]]}} {{Taxobox_ordo_entry | taxon = [[Violales]]}} {{Taxobox_familia_entry | taxon = [[Cistaceae]]}} {{Taxobox_genus_entry | taxon = ''Cistus''<small>([[Carl von Linné|L.]], 1753)</small>}} {{Taxobox_end_placement}} {{Taxobox commons | Cistus}} {{Taxobox_end}} Su '''Mudegru''' o '''Mudeju'''<ref>{{Tzita web|url=http://www.antoninurubattu.it/r5/filestr/esseriviventi/botanica%20a-p.pdf|tìtulu=Piantas, pisches, puzones, animales - Il dizionario degli esseri viventi - Botanica|autore=Antoninu Rubattu|situ=web.archive.org|p=69|atzessu=2022-01-27|dataarchìviu=2017-08-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170810123014/http://www.antoninurubattu.it/r5/filestr/esseriviventi/botanica%20a-p.pdf|urlmortu=eja}}</ref> (''Cistus'') est una genia de [[Plantae|pranta]] de sa Famìlia Cistaceae. Portat arbustu e mata semper birde e est pròpriu de sa mata Mediterranea. Faghet frores minoreddos biancos. Si nd'agatat meda in [[Sardigna]], in terrinos àridos e pòberos. == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Botànica]] ktbhr812y2b3o8ozxeik32u1h0s8zng Grèghia 0 7469 177848 173829 2022-08-22T22:01:20Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istadu |ligàmeneBandera=Flag of Greece.svg |ligàmeneIstemma=Coat of arms of Greece.svg |nùmeneAtuale=Grètzia |pàginaBandera=Bandera de sa Grètzia |pàginaIstemma=Istemma de sa Grètzia |ligàmeneLocalizatzione=EU-Greece.svg |LigàmeneMapa=Greece map.gif |limba=[[Limba grega|gregu]] |àteraslimbas=[[limba albanesa|albanesu]], [[limba arumena|arumenu]], [[limba bùlgara|bùlgaru]], [[limba giudeu-ispagnola|giudeu-ispagnolu]], [[limba matzedònia|matzèdonu]], [[limba romanì|romanì]], [[limba turca|turcu]] |indipendèntzia = 1 de ghennàrgiu de su [[1822]] dae s'[[Impèriu otomanu|Impèriu Otomanu]] |intradaONU=25 de santugaine de su [[1945]] |nùmeneUfitziale=Repùblica Ellènica |populatzioneAnnu=2017 |populazione=10.768.477 |populatzioneDensidade=81,67 |festa=6 de nadale |istadu antepostu=[[File:Flag of Greece (1970-1975).svg|15px]] [[Ditadura de sos coronellos|Ditadura de is Coronellos]] |mannàriaAbba=0,86 |mannàriaÒrdine=94 |mannàriaTotale=131.940 |valuta=[[Euro]] |PILPPCprocapiteValuta=$ |PIL=219.097 |PIL annu=2018 |PILPPC=312.661 |PILPPCValuta=$ |PILPPCAnnu=2018 |PILproabitante=PIL/ab: 20.407 $ USA |PILValuta=$ |PILprocapite=20.407 |PILprocapiteValuta=$ |capitaleAbitantes=664.046 |làcanas= [[Albania]], [[Bulgaria]], [[Matzedònia de su Norte]], [[Turchia]] |continente=[[Europa]] |capitaleAbitantesAnnu=2011 |capitale=[[Atene]] |guvernu=[[repùblica parlamentare]] |populatzioneTotale=10.768.477 |motu= |oràriu=[[UTC+2]] ([[Ora legale]]: [[UTC+3]]) |coordinadas=no}} {{coord|format=dms|display=title}} Sa '''Grètzia''' (in [[Limba grega|gregu]]: ''Ελλάδα'', trasliteradu: ''Elláda''), ufitzialmente '''Repùblica Ellènica''' (in [[Limba grega|gregu]]: ''Ελληνική Δημοκρατία'', trasliteradu: ''Ellīnikī Dīmokratía'') est un'istadu de s'[[Europa meridionale]], postu subra de su tretu meridionale de sa [[Balcanos|penìsula balcànica]]. Est una [[repùblica parlamentare]] [[istadu unitàriu|unitària]] e sa capitale est sa tzitade de [[Atene]]. Sa limba ufitziale est su [[Limba grega|gregu modernu]]. S'istadu tenet istèrrida de 131.940 km² e contat polulatzione de unos 10.768.477. Su tretu peninsulare allàcanat a norte cun [[Albania|Albania]], [[Matzedònia de su Norte]], [[Bulgaria]] e [[Turchia]] e s'incarat in is àteros cantones a su [[mare Egeu]], de su [[mare Jòniu]] e de su mare de [[Creta]]. Amministrat in totale prus de 6.000 ìsulas, 227 de sas cales populadas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Greece|tìtulu=Greece}}</ref> Sa Grètzia si cunsìderat s'ideale sighidore de sa [[tziviltade mitzenea]] e de s'[[Grèghia Antiga|antiga Grètzia]], cunsiderende·si su bratzolu de sa [[tziviltade otzidentale]] e sa pàtria de sa primordiale [[democratzia]]<ref>{{Tzita libru|autore=Mose Finley|tìtulu=Democracy Ancient and Modern|editzione=2|annu=1985|tzitade=London: Hogarth}}</ref>, de sa filosofia<ref>{{Tzita libru|autore=Frederick Copleston|tìtulu=History of Philosophy|volume=1}}</ref> e de is printzìpios artìsticos e geomètricos, non prus de is [[Giogos olìmpicos antigos]], sa cale eredade est istada regorta dae is [[Olimpìades modernas|modernas Olimpìades]]. La Republica afundat is raighinas suas in sa [[gherra de indipendèntzia grega]] acontèssida in su [[sèculu XIX]] contra s'[[Impèriu otomanu|Impèriu Otomanu]], chi aiat dadu vida a sa [[Prima Repùblica Ellènica]]. Cun sa [[Cunventzione de Londra (1832)|cunventzione de Londra]] de su 1832 si fiat istabilida sa nàschida de su [[Regnu de Grètzia]], furriadu una prima borta in su [[1924]] cun sa nàschida de sa [[Segunda Repùblica Ellènica]], e una segunda borta in su [[1968]] cun su [[corpu de Istadu]] atuadu dae is coronellos [[Geōrgios Papadopoulos]], [[Nikolaos Makarezos]] e [[Ioannis Ladas]], chi aiat dadu inghitzu a sa [[Ditadura de sos coronellos|Ditadura de is Coronellos]]. Sa moderna Repùblica fiat istabilida in su [[1974]] cun sa fine de su regìmene militare. Mancari sa forte incuida causada dae sa [[Crisi econòmica de sa Grètzia|crisi econòmica de sos annos 2010]], sa Grètzia est cunsiderada un'istadu isvilupadu, a su de trintaduas posiduras in s'iscala mundiale pro [[inditu de isvilupu umanu]] e cun unu rèditu per capite de 20 317 $ (datos agiornados a su [[2019]]). Est unu de is 51 Istados chi in su [[1945]] ant aderidu a s'[[Organizatzione de sas Natziones Unidas|Organizatzione de is Natziones Unidas]] e dae su [[1981]] est parte in antis de sa [[Comunidade econòmica europea|Comunidade Econòmica Europea]] e a pustis de s'[[Unione Europea]] e at adotadu s'[[Èuru|Euro]] impare cun sa parte manna de sos àteros istados membros in su [[2002]]; est in prus membru de s'[[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte]] (NATO) de su 1952,<ref>Su 14 de austu de su [[1974]] is fortzas militares gregas si fiant retiradas dae sa [[NATO]] in protesta a s'ocupatzione illegale di [[Tzipru de su Norte|Tzipru Norte]], occupatzione a in antis de sa cale l'Alliàntzia fiat pàssida indifferente. Sa Grètzia est torrada a intrare in sa NATO in su 1980.</ref> de s'[[Organizatzione pro sa Cooperatzione e s'Isvilupu Econòmicu|Organizatzione pro sa cooperatzione e s'isvilupu econòmicu]] (OCSE) dae su [[1961]], e membru fundadore de s'[[Organizatzione de sa Cooperatzione Econòmica de su Mare Nieddu]] (BSEC) e de s'[[Agentzia Ispatziale Europea|Agèntzia Ispatziale Europea]] (ESA).<ref>{{Tzita web|url=https://www.esa.int/About_Us/Business_with_ESA/Greece_becomes_16th_ESA_Member_State|tìtulu=Greece becomes 16th ESA Member State}}</ref> Intre de is tzitades prus mannas s'arremonant sa capitale, [[Atene]], chi at acasagiadu is [[Giogos Olìmpicos Modernos|Giogos olìmpicos modernos]] [[Olimpìades de su 1896|in su 1896]] e torra in su [[Olimpìades de su 2004|2004]], [[Thessaloniki]], a bortas narada fintzas ''Symprōteyousa'' (in [[Limba grega|gregu]]: Συμπρωτεύουσα, literalmente: "''co-capitale''")<ref>{{Tzita web|url=http://www.macedonian-heritage.gr/WhiteTower.html|tìtulu=Macedonian Heritage|atzessu=2021-10-10|dataarchìviu=2009-04-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090422072423/http://www.macedonian-heritage.gr/WhiteTower.html|urlmortu=eja}}</ref>, [[Patra]], printzipale tzentru de su [[Peloponnesu]], e [[Iráklio]], cabulogu e tzentru abitadu majore de s'ìsula de [[Creta]]. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Greece|Grètzia}} [[File:Acropolis of Athens 01361.JPG|thumb|220px|S'[[Acropoli]] de [[Atene]]|left]] [[File:Tholos Athena Pronaia.JPG|thumb|220px|Su tholos de [[Delfi]]|left]] {{Europa}} [[Categoria:Natziones de s'Europa]] [[Categoria:Grèghia| ]] 2ovr6vu4hsqzxxxkurgbt1unrd7r56h Margherita Hack 0 7810 177894 177596 2022-08-23T00:07:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 4 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}{{Biografia|immàgine=Margherita Hack 30 marzo 2007 Roma primo piano.png|descritzione=Margherita Hack in su 2007|logu_de_nàschida=[[Firenze|Firentze]]|data_de_nàschida=12 de làmpadas de su 1922|logu_de_morte=[[Trieste]]|data_de_morte=28 de làmpadas de su 2013|traballu=astrònoma, divulgadora, ativista polìtica|alma_mater=Universidade de Firentze|nùmene_babbu=Roberto Hack|nùmene_mama=Maria Luisa Poggesi|còjube=Aldo De Rosa|prèmios=*Targa Giuseppe Piazzi (1994)<br> *Premio Internazionale Cortina Ulisse (1995)|istitutzione_de_traballu=Universidade de Trieste|campu=astrofìsica, sièntzia populare}}{{Bio |Nòmene = Margherita |Sambenàdu = Hack |Sesso = F |LoguNascita =Firenze |LoguNascitaAlt = |DieMeseNascita = 12 lampadas |AnnuNascita = [[1922]] |LoguMorte = Trieste |DieMeseMorte = 28 de làmpadas |AnnuMorte = 2013 |PreFaìna = |Faìna = astrònoma |Epoca = |Epoca2 = |Faìna2 = |Faìna3 = |FaìnaAltre = |Natzionalidade = italiana }} == Biografia== Su babbu de Margherita, Roberto Hack, fiat unu contàbbili de Firentze de arraxinas [[isvìtzera|svìtzeras]] e religioni protestanti. Sa mamma, Maria Luisa Poggesi, toscana, fiat de religioni catòlica, diplomada a s'Acadèmia de is artis bellas e miniadurera in sa Galleria degli Uffizi. Totus e duus is genidoris iant lassau sa religioni insoru po pigai parti a sa Società Teosofica Italiana, de sa cali Roberto Hack est stètiu segretàriu asuta a sa presidèntzia de sa contissa Gamberini-Cavallini.<ref>{{Tzita web|url=https://www.teosofica.org/it/societa-teosofica/origine-e-storia/teosofia-in-italia/,29|tìtulu=Teosofia in Italia - Società Teosofica Italiana|situ=www.teosofica.org|limba=it|atzessu=2020-05-27}}</ref> Margherita Hack, a pustis de ai agabbau is stùdius (chena susteni is esaminis de maturidadi po mori de su scòpiu de sa Segunda gherra mundiali) in su Liceo Classico "Galileo" de Firentze, s'est laureada in Fìsica in su 1945 cun una tesi de astrofìsica a pitzus de is Cefeidis. A giòvuna, at praticau basket e atlètica lèbia. Est stètia campioni de brincu in artu e longu in campionaus universitàrius (ca asuta a su fascismu ddi narànt "Littoriali")<ref>{{Tzita web|url=https://www.vegfacile.info/vegan-famosi.html|tìtulu=Veg-famosi (vegetariani e vegan famosi)|situ=www.vegfacile.info|limba=it|atzessu=2020-05-27}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.laprovinciadicomo.it/stories/cultura-e-spettacoli/148127_lastrofisica_hack_stella_dei_littoriali_del_fascismo/|tìtulu=L'astrofisica Hack, stella dei Littoriali del fascismo|publicatzione=La Provincia di Como|data=2010-08-10|atzessu=2020-05-27|dataarchìviu=2020-10-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201019181543/https://www.laprovinciadicomo.it/stories/cultura-e-spettacoli/148127_lastrofisica_hack_stella_dei_littoriali_del_fascismo/|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Ilaria|sambenadu=Sacchettoni|autore=|url=https://web.archive.org/web/20130815000000*/http://archiviostorico.corriere.it/2010/luglio/20/Giurai_regime_volevo_medaglia_vinta_co_9_100720036.shtml|tìtulu=«Giurai al regime, volevo la medaglia vinta in atletica» Margherita Hack|publicatzione=Corriere della Sera|data=2010-07-20|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130815000000*/http://archiviostorico.corriere.it/2010/luglio/20/Giurai_regime_volevo_medaglia_vinta_co_9_100720036.shtml|dataarchìviu=2012-07-12}}</ref>. Arregodendi s'adolescièntzia sua, at nau: "Fiaus totus natzionalistas, andaiaus a is atòbius, fadiaus sport, si spassiaiaus meda. Seu stètia fascista fintzas a su 1938, candu ant fatu efetu is leis ratzialis"<ref name="bio">{{Tzita web|url=https://www.cinquantamila.it/storyTellerThread.php?threadId=HACK+Margherita|tìtulu=Biografia di Margherita Hack|situ=www.cinquantamila.it|limba=it|atzessu=2020-05-27}}</ref>. Su 19 de friaxu 1944, mancai a mala gana po s'ateismu suu, at coiau cun tzerimònia religiosa in sa crèsia de San Leonardo in Arcetri a Aldo de Rosa<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.repubblica.it/2006/b/sezioni/persone/hack/hack/hack.html|tìtulu=Margherita Hack, la voglia di vivere diecimila anni|publicatzione=La Repubblica|data=2006-02-12|atzessu=2020-05-27}}</ref>, pobiddu suu fintzas a sa morti. Est morta su 29 de làmpadas 2013 a is 4:30 de mangianu in su spidali de Cattinara de Trieste, innui fiat arricoverada de una cida po problemas de coru<ref name=":0">{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.corriere.it/cronache/13_giugno_29/morta-margherita-hack_c45af12a-e09b-11e2-aa9b-d132be5871d0.shtml|tìtulu=È morta l'astrofisica Margherita Hack|publicatzione=Corriere della Sera|data=2013-06-29}}</ref>. Est interrada in su campusantu de Sant'Anna de Trieste. ==Atividadi scientìfica== Est stetia professora ordinària de [[astronomia]] in s'universidadi de Trieste de su 1964 a su 1 de donniasantu 1992, candu dd'ant posta "a foras de rolu" po becesa<ref name=":0" />. Est stètia sa prima fèmina a dirigi s'Osservatòriu Astronòmicu de Trieste de su 1964 a su 1987<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://d.repubblica.it/argomenti/2011/12/06/news/donne_scienza-710510/|tìtulu=Margherita Hack e Chiara Daraio|publicatzione=D - la Repubblica|data=2011-12-06|atzessu=2020-05-27}}</ref>, bitendiddu a nomenada internatzionali<ref name="treccani.it">{{Tzita web|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/margherita-hack|tìtulu=Hack, Margherita|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2020-05-27|dataarchìviu=2019-05-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190507174753/http://www.treccani.it/enciclopedia/margherita-hack/|urlmortu=eja}}</ref>. Membru de is sociedadis fìsicas e astronòmicas prus de prestìgiu, Margherita Hack est stètia puru diretora de su Dipartimentu de Astronomia de s'Universidadi de Trieste de su 1985 a su 1991 e de su 1994 a su 1997. Est stètia membru de s'Accademia Nazionale dei Lincei. At traballau in medas osservatòrius americanus e at fau a manera ca sa comunidadi astronòmica italiana podiat ammanniai s'atividadi sua in s'impreu de medas satellitis, arribbendi a una bona nomenada internatzionali<ref name="treccani.it"/>. At pubblicau su traballu suu in rivistas internatzionalis e medas libbrus, siat de spainadura scientìfica, siat a livellu universitàriu. In su 1978 at fundau sa rivista bi-mestrali "L'astronomia", cun su primu nùmeru bessiu in donniasantu 1979. A pustis, in pari cun Corrado Lamberti, at dirìgiu sa rivista de spainadura scientìfica e cultura astronòmica "Le Stelle". In su 1994 at arriciu sa Targa Giuseppe Piazzi po sa circa scientìfica. In su 1995 at arriciu su Premiu Internatzionali Cortina Ulisse po sa spainadura scientìfica. Fiat segura de s'esistèntzia de atras formas de vida in sa galàssia, ma ca no ddas iaus a podi mai cuntatai po problemas de stesiada. At crètiu pagu a is UFO, narendiddus "bischerate" (tontidadis)<ref>{{Tzita web|url=https://www.ufoonline.it/2013/11/09/libro-testamento-di-margherita-hack-alieni-esistono-ma-gli-ufo-sono-bischerate/|tìtulu=Libro testamento di Margherita Hack: "Alieni esistono ma gli ufo sono bischerate"|situ=ufoonline.it|data=2013-11-09|limba=it|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171107164650/https://www.ufoonline.it/2013/11/09/libro-testamento-di-margherita-hack-alieni-esistono-ma-gli-ufo-sono-bischerate/}}</ref>. == Atividadi sotziali e polìtica== Margherita Hack fiat connota puru po is atividadis a foras de s'àmbitu scientìficu, cummenti su polìticu e sotziali. Fiat àtea e pentzàt ca s'ètica no beniat de sa [[religione|religioni]] ma de "printzìpius de cuscièntzia" ca permitint a totus de teni una bisura lega de sa vida, arrespetosa de su pròssimu, s'individualidadi e sa libbertadi suas.<ref>{{Tzita web|url=http://cfivarese.altervista.org/Ingerenza_del_Vaticano.html|tìtulu=Ingerenza del Vaticano|sambenadu=Hack|nùmene=Margherita|situ=cfivarese.altervista.org|limba=it|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160305094409/http://cfivarese.altervista.org/Ingerenza_del_Vaticano.html}}</ref>Cuntrària a dònnia forma de superstitzioni, inclùdias is pseudo-scièntzias, de su 1989 fiat garanti de su cumitau scientìficu de su [[CICAP]] e presidenti onorària e de s'[[UAAR]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.uaar.it/uaar/presidenti_onorari/|tìtulu=I Presidenti onorari dell’UAAR|situ=UAAR|data=2008-08-02|limba=it|atzessu=2020-05-27}}</ref> S'est iscrita in su 2005 a s'Assòtziu Luca Coscioni po sa libbertadi de circa scientìfica. Fiat iscrita a su Partidu Radicali Trans-natzionali.<ref>{{Tzita web|url=http://old.radicalparty.org/member/hack.htm|tìtulu=Margherita Hack|situ=radicalparty.org|data=2012-11-30|limba=it|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121130045610/http://old.radicalparty.org/member/hack.htm}}</ref> In su 2005 s'est candidada cun su Partidu de is comunistas italianus pighendi 5.634 votus in sa tzitadi de [[Milanu]]<ref>{{Tzita web|url=http://elezionistorico.interno.it/candidatodilista.php?tp=R&dt=03/04/2005&cta=I&tpEnte=P&tpSeg=C&numEnte=49&sut1=&sut2=&sut3=&descEnte=Provincia:%20MILANO&descArea=&numLista=9&descLista=COMUNISTI%20ITALIANI|tìtulu=Ministero dell'Interno - Archivio Storico delle Elezioni - Regionali del 3 Aprile 2005|limba=it|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071226075235/http://elezionistorico.interno.it/candidatodilista.php?tp=R&dt=03%2F04%2F2005&cta=I&tpEnte=P&tpSeg=C&numEnte=49&sut1=&sut2=&sut3=&descEnte=Provincia%3A%20MILANO&descArea=&numLista=9&descLista=COMUNISTI%20ITALIANI|dataarchìviu=2007-12-26|deadurl=no}}</ref>. A pustis, at giau su scannu suu a Bebo Storti. S'est candidata un'atra borta in su 2006 cun su pròpriu partidu, ma at torrau a lassai s'intregu po sighi su traballu suu in s'astronomia. Su 20 de martzu de su 2009 s'est candidada cun sa Lista Anticapitalista po is eletzionis europeas chena passai su 4% de is scioberus ca serbiant po intrai in su parlamentu<ref>{{Tzita web|url=http://home.rifondazione.it/xisttest/content/view/5691/430/|tìtulu=Liste dei candidati alle Europee 2009|situ=Rifondazione.it|data=2009-04-28|limba=it|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20091219122752/http://home.rifondazione.it/xisttest/content/view/5691/430/}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://iltempo.ilsole24ore.com/adnkronos/?q=YToxOntzOjEyOiJ4bWxfZmlsZW5hbWUiO3M6MjE6IkFETjIwMDkwMzIxMTkyMjA3LnhtbCI7fQ==|tìtulu=Europee: Hack candidata con lista PRC-PdCI|publicatzione=Il Tempo|data=2009-03-22|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090322174333/http://iltempo.ilsole24ore.com/adnkronos/?q=YToxOntzOjEyOiJ4bWxfZmlsZW5hbWUiO3M6MjE6IkFETjIwMDkwMzIxMTkyMjA3LnhtbCI7fQ==}}</ref>. In donniasantu de su pròpriu annu, at criticau a su Presidenti de su Cuntzillu Silvio Berlusconi cun una lìtera aberta a sa rivista [[MicroMega]] in contu de is protzeduras giuditziosas suas e de is tentas suas po ddus straviai<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://temi.repubblica.it/micromega-online/margherita-hack-lettera-aperta-al-premier-berlusconi/|tìtulu=Margherita Hack: Lettera aperta al premier Berlusconi|publicatzione=Micromega|data=2009-11-28|atzessu=2020-05-27|dataarchìviu=2020-01-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200109180158/http://temi.repubblica.it/micromega-online/margherita-hack-lettera-aperta-al-premier-berlusconi/|urlmortu=eja}}</ref>. Me is eletzionis arregionalis de su 2010 est stètia elìgia in Lazio cun 7000 votus po sa Federazione della Sinistra, ma in su primu atòbiu at lassau su scannu a atrus candidaus<ref>{{Tzita web|url=https://www.huffingtonpost.it/2013/06/29/margherita-hack-morta-da-candidatura-comunisti-a-impegno-contro-silvio-berlusconi_n_3521094.html|tìtulu=Margherita Hack morta: dalla candidatura con i Comunisti all'impegno contro Silvio Berlusconi|situ=www.huffingtonpost.it|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref>. In su 2011 at pigau sa tèssera de su partidu Democrazia Atea<ref name=":1">{{Tzita noas|limba=it|url=http://pubblicogiornale.it/politica/margherita-hack-vendola-renzi-berlusconi-fornero-giovani/|tìtulu=Un paese in via di sottosviluppo. Ma i giovani lo cambieranno|publicatzione=Pubblico Giornale (Archiviau)|data=26 santugaine 2012|atzessu=2020-05-28|dataarchìviu=2013-01-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130109063000/http://pubblicogiornale.it/politica/margherita-hack-vendola-renzi-berlusconi-fornero-giovani/|urlmortu=eja}}</ref>, ca dd'at candidada po is eletzionis natzionalis de su 2013<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.lastampa.it/2013/01/22/italia/speciali/elezioni-politiche-2013/margherita-hack-si-candida-in-veneto-con-democrazia-atea-vtTsYEhHRFYZnJen4E0u0K/pagina.html|tìtulu=Margherita Hack si candida in Veneto con "Democrazia Atea"|publicatzione=La Stampa|data=2013-01-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180224061308/http://www.lastampa.it/2013/01/22/italia/speciali/elezioni-politiche-2013/margherita-hack-si-candida-in-veneto-con-democrazia-atea-vtTsYEhHRFYZnJen4E0u0K/pagina.html|urlmortu=eja}}</ref>. In su 2012 at decrarau de acotzai a [[Nichi Vendola]] po is eletzionis primàrias de su centru-manca<ref name=":1" /> e a [[Matteo Renzi]] po su ballotàgiu contra a [[Pierluigi Bersani]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.unita.it/italia/speciale-primarie-del-centrosinistra/l-endorsement-di-margherita-hack-br-tentiamo-il-nuovo-matteo-renzi-1.469180|tìtulu=La scelta di Hack: «Tentiamo il nuovo, è Renzi»|publicatzione=l'Unità|atzessu=2020-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121129171550/http://www.unita.it/italia/speciale-primarie-del-centrosinistra/l-endorsement-di-margherita-hack-br-tentiamo-il-nuovo-matteo-renzi-1.469180}}</ref>. In s'abrili de su 2013 est intrada in su cumitau "[[Emma Bonino]] Presidente" in pari cun atras personas nomenadas cummenti [[Renzo Arbore]], [[Toni Garrani]], [[Anna Fendi]], [[Alessandro Pace]] e [[Stefano Disegni]]. ===Po sa circa a pitzus de s'energia nucleari=== Margherita Hack fiar contrària a sa costrutzioni de centralis nuclearis in Itàlia, perou fiat favoràbili a sa circa in su pròpriu tema, acrarendi ca s'Itàlia fiat unu paisu pagu afidàbili<ref name="nucle">{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://video.repubblica.it/dossier/referendum-2011/margherita-hack--nucleare-voto-si/70306/68663|tìtulu=Margherita Hack: ''Nucleare? Voto sì''|publicatzione=La Repubblica|data=2011-06-08|atzessu=2020-05-27}}</ref>. Issa naràt ca ddoi fiat una "timòria irratzionali, scientìfica e totu, de s'energia nucleari", ca perou "iat alluai mancu che s'energia a petròliu, a metanu e a craboni, ca eus a depi impreai cumentisisiat". At perou arregodau sa necessidadi de s'ammanniadura de s'energia arrenoabili.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www1.adnkronos.com/IGN/Sostenibilita/Risorse/Margherita-Hack-da-ambientalista-dico-si-al-nucleare-Su-questo-tema-paure-irrazionali_404279132.html|tìtulu=Margherita Hack, da ambientalista dico sì al nucleare. Su questo tema paure irrazionali|publicatzione=Adnkronos|data=2010-05-17|atzessu=2020-05-27|dataarchìviu=2018-08-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180809221411/http://www1.adnkronos.com/IGN/Sostenibilita/Risorse/Margherita-Hack-da-ambientalista-dico-si-al-nucleare-Su-questo-tema-paure-irrazionali_404279132.html|urlmortu=eja}}</ref> ===Po is deretus civilis=== In su 12 de austu de su 2010 Margherita Hack est stètia premiada cummenti "personàgiu gay de s'annu" po s'atividadi sua a amparu de is deretus civilis e de su conoscimentu giurìdicu de is copias omosessualis<ref>{{Tzita web|url=https://www.gay.it/attualita/news/margherita-hack-personaggio-gay-del-2010|tìtulu=Margherita Hack personaggio gay del 2010|situ=Gay.it|data=2010-08-12|limba=it-IT|atzessu=2020-05-27}}</ref>. At puru amparau su deretu a s'eutanasia.<ref>{{Tzita web|url=http://djazz.ilcannocchiale.it/2007/09/10/margherita_hack_intervista.html|tìtulu=Margherita Hack - Intervista|situ=Il Cannocchiale blog|data=2007-09-10|limba=it|atzessu=2020-05-27|dataarchìviu=2011-11-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111106072814/http://djazz.ilcannocchiale.it/2007/09/10/margherita_hack_intervista.html|urlmortu=eja}}</ref> ===Po is deretus de is animalis=== Est stètia animalista e vegetariana giai a pipia. At decrarau ca no ia mai papai petza "poita mi parrit orrorosu deabberus a bocì millionis e millionis de animalis.. est deabberus unu degògliu ònnia dì in sa terra"<ref>{{Tzita web|url=http://www.asia.it/adon.pl?act=doc&doc=762|tìtulu=Vegetarianesimo e diritti degli animali con Margherita Hack|situ=www.asia.it|limba=it|atzessu=2020-05-27}}</ref>. ===Po s'italianu in s'universidadi=== In s'urtima intervista sua a Giorgio Pagano de s'Associazione Radicale Esperanto s'8 de làmpadas de su 2013 at decrarau sa contrariedadi sua a s'impreu esclusivu e obbligatòriu de s'ingresu me is universidadis italianas. == Erèntzia == Cun su testamentu suu at donau is 18000 lìbburus de sa libreria sua personali e de su pobiddu, mortu in su [[2014]], a sa tzitadi de [[Trieste]]. Sa catalogadura de is lìbburus depiat incumentzai in su [[2020]]<ref>{{Tzita web|url=https://ilpiccolo.gelocal.it/trieste/cronaca/2020/03/09/news/al-via-la-catalogazione-dei-18-mila-volumi-donati-da-margherita-hack-alla-citta-1.38570458|tìtulu=Al via la catalogazione dei 18 mila volumi donati da Margherita Hack alla città|situ=Il Piccolo|data=2020-03-09|limba=en|atzessu=2022-07-03}}</ref> ma a dii de su 2022 no est mai incumentzada e s'amministratzioni comunali at decìdiu de fundai una cummissioni chi at a decidi ita fai de custu patrimòniu<ref>{{Tzita web|url=https://www.triesteallnews.it/2022/04/patrimonio-hack-de-rosa-verso-listituzione-di-una-commissione-scientifica/|tìtulu=Patrimonio Hack-De Rosa, verso l'istituzione di una commissione scientifica - TRIESTE.news|autore=Redazione Trieste All News|limba=it-IT|atzessu=2022-07-03}}</ref>. In su [[2021]], Google dd'at arregordada cun unu ''doodle'' in su motori de circa suu<ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/tecnologia/21_giugno_12/margherita-hack-doodle-aldo-de-rosa-frasi-ea936ea6-cb45-11eb-ab13-840e0d149d7d.shtml|tìtulu=Oggi avrebbe compiuto 99 anni: il doodle per Margherita Hack, la Signora delle Stelle|autore=Redazione Tecnologia|situ=Corriere della Sera|data=2021-12-06|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref>. In su [[2022]], po su de centu anniversàrius de sa nàscida sua, sa tzitadi de [[Milanu]] dd'at dedicau una stàtua, sa primu dedicada in [[Itàlia]] a una sientziada, po ai ispirau a generatzionis de giòvunas a sighi sa carriera in sa sièntzia. Sa stàtua est posta acanta de su ''campus'' printzipali de s'Universidadi de Milanu. Cun s'ocasioni, su servìtziu de posta italianu dd'at dedicau fintzas unu francubullu<ref>{{Tzita publicatzione|data=2022-06-29|tìtulu=Celebratory science statue, polar bear survival and unappreciated research|rivista=Nature|volume=606|nùmeru=7916|pp=845–845|limba=en|atzessu=2022-07-03|doi=10.1038/d41586-022-01734-8|url=https://www.nature.com/articles/d41586-022-01734-8}}</ref>. == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Italianos|Hack, Margherita]][[Categoria:Astronomos|Hack, Margherita]][[Categoria:Ateos|Hack, Margherita]] rrehx32fzd5tuf85459x9jl3tc4ciov Bartzellona 0 7930 177781 173700 2022-08-22T18:36:18Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}}[[File:Barcelona collage.JPG|thumb|250px|right|Immàgines de Bartzellona]] '''Bartzellona''' (in [[limba cadelana|catalanu]] [bəɾsəˈlonə] e in [[limba ispagnola|ispagnolu]] '''Barcelona''') est una tzitade de s'Istadu [[Ispagna|ispagnolu]], cabu de logu de sa comunidade autònoma de [[Catalugna]], in s'ala nord-orientale de sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]], de sa [[Provìntzia de Bartzellona]] e de sa comarca de su [[Barcelonès]]. Cun una populatzione de {{nts|1636762}} abitantes in su 2019,<ref>{{Tzita web|url=https://www.ine.es/dynt3/inebase/es/index.htm?path=/t20/e245/p04//a2019|tìtulu=Estadística del Padrón Continuo a 1 de enero de 2019|situ=Instituto Nacional de Estadística. (National Statistics Institute)|limba=es|atzessu=2020-12-19}}</ref> est sa segunda tzitade prus populosa de s'[[Ispagna]] e de sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]] pustis de [[Madrid]], e sa de deghes de s'[[Unione Europea]]. Est su nùcleu urbanu printzipale de s'[[Àrea metropolitana de Bartzellona]], chi acasàgiat a 4,774,561 abitantes,<ref>{{Tzita web|url = http://www.idescat.cat/poblacioestrangera/?b=8&res=c1|tìtulu=Nombre d'habitants de la regió metropolitana|publicatzione= [[IDESCAT]]}}</ref> e de s'[[àrea Metropolitana de Barcelona]], cumposta dae 36 munitzìpios, chi tenet una populatzione de 3,225,058 abitantes<ref>(Idescat, 2010)</ref> e una superfìtzie de 633 km². Un'istùdiu de su dipartimentu de Afares Sotziales e Econòmicos de s'[[ONU]] de su [[2005]] assètiat a Bartzellona in sa positzione 51 de su ranking de sas tzitades cun su nùmeru de abitantes prus mannu de su mundu.<ref>Fonte: Natziones Unidas, Dipartimentu de Afares Sotziales e Econòmicos, Divisione de Pobulatzione (2006). ''World Urbanization Prospects: The 2005 Revision. New York: United Nations.''</ref> Sa tzitade tenet unu PIL nominale de 142,223 milliones de USD e unu PIB pro càpite nominale de 30,619 de USD, chi rapresentat unu PIB PPA pro càpite de 36,240 de USD,<ref name="mckinsey_1">{{Tzita web|url=http://www.mckinsey.com/global-themes/urbanization/urban-world-the-global-consumers-to-watch|tìtulu=Urban world: The global consumers to watch|fechaacceso=1 de maju de 2018|limba=en|atzessu=2020-12-12|dataarchìviu=2018-04-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180426160319/https://www.mckinsey.com/global-themes/urbanization/urban-world-the-global-consumers-to-watch|urlmortu=eja}}</ref> essende sa segunda àrea metropolitana ispagnola pro s'atividade econòmica; e sa de deghessete de Europa a dae segus de [[Londra]], [[Parigi]], [[Rin-Ruhr]], [[Amsterdam]], [[Milanu]], [[Bruxelles]], [[Mosca]], [[Francuforte de su Meno]], [[Mònacu de Baviera]], [[Madrid]], [[Berlinu]], [[Vienna]], [[Roma]], [[Copenaghen]], [[Stoccolma|Istocolma]] e [[Birmingham]]. Su munitzìpiu s'isvilupat in subra unu pranu intre sa [[Serralada Litoral]], su mare [[Mediterràneu]] a s'est, su [[riu Besòs]] a nord, su [[riu Llobregat]] e sa montagna de [[Montjuïc (Bartzellona)|Montjuïc]] a ovest. Sa tzitade istrangiat sas sedes de sas istitutziones de auto-guvernu de importu prus mannu de sa [[Generalitat de Catalugna]]: su [[Parlamentu de Catalugna]], sa Presidèntzia e su Guvernu de sa Generalitat. Pro su fatu de èssere istada capitale de sa [[Contea de Bartzellona]], retzit a s'ispissu s'istivintzu de '''Ciutat Comtal''' (''Tzitade Comitale''). In prus, ca est istada sa tzitade de importu prus mannu de su Printzipadu de Catalugna dae s'època medievale, retzit a s'ispissu su tìtulu de '''cap i casal'''.<ref>[http://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0152840.xml?s_q=cap%20i%20casal#.UtAWSZ55M-E ''cap i casal''], in L'Enciclopèdia.cat. Bartzellona: [[Grup Enciclopèdia Catalana]].</ref> S'[[istòria de Bartzellona]] est prus longa de 4000 annos, dae sa fine de su [[Neolìticu]], cun sos primos restos agatados in su territòriu de sa tzitade, finas a s'atualidade. Su sostratu de sos abitantes suos aunit sos pòpulos ibericos, [[Antiga Roma|romanos]], [[Ebraismu|ebreos]], [[visigotos]], [[Islam|musulmanos]] e [[cristianos]]. Sende sa capitale de [[Catalugna]] e sa segunda tzitade prus manna e importante de s'[[Ispagna]], Bartzellona est crèschida in rilevàntzia cun su tempus, dae èssere una [[colònia romana]] minoredda finas a devènnere una tzitade valorada a livellu internatzionale pro aspetos che a s'economia, su patrimòniu artìsticu, sa cultura, s'isport e sa vida sotziale suas. Bartzellona est istada iscenàriu de medas eventos internatzionales chi ant contribuidu a la consolidare, a l'isvilupare e a li dare projetzione mundiale. Sos de importu prus mannu sunt istados s' Espositzione Universale de su 1888, s'Espositzione Internatzionale de su 1929, sos Giogos Olìmpicos de su 1992 e su Fòrum Universale de sas Culturas de su 2004. In prus, est sa sede de sa segreteria de s'[[Unione pro su Mediterràneu]]. <ref> [https://web.archive.org/web/20081107114800/http://www.lavanguardia.si/lv24h/20081104/53572856738. «Barcelona, elegida oficialmente sede del secretariado de la Unión por el Mediterráneo.»] '' La Vanguardia ''.</ref> In dies de oe, Bartzellona est reconnota che a una [[tzitade globale]] pro s'importàntzia culturale, finantziària, cummertziale e turìstica sua. Tenet unu de sos portos prus de importu de su Mediterràneu e est fintzas unu puntu importante de comunicatziones intre s'[[Ispagna]] e sa [[Frantza]], pro more de sas connessiones de caminu e s'arta velotzidade ferroviària. S' Aeroportu Josep Tarradellas Barcelona-El Prat, a 15 km de su tzentru de sa tzitade, l'ant impreadu prus de 52,6 milliones de passegeris in su 2019. <ref>{{tzita web|url=http://estadisticas.aena.si/csee/ccurl/787/753/Anual2019_prov.pdf|tìtulu=Istatìsticas de tràficu aèreu|atzessu=10 de freàrgiu de su 2020|urlmortu=eja|publicatzione=Aena}}{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref> == Toponimia == [[File:Barcino marble barcelona.jpg|thumb|250px|left|Estela romana de màrmaru datada conca a su 200-230 d.C. in sa cale si podet lèghere su nùmene de sa colònia de Barcino, orìgine de sa tzitade. [[Museu de Istòria de Bartzellona]].]] S'orìgine de su nùmene de Bartzellona est disconnota e esistent teorias e legendas medas chi intentant de l'ispiegare. S'ischit chi in su matessi logu b'aiat una tzitade ibèrica, de sa tribù de sos laietanos. A pustis fiat istada conchistada dae [[Gnaeus Cornelius Scipio Calvus]],<ref>Cirici, A. ''Bartzellona pam a pam'', 6a editzione, Editoriale Teide, Bartzellona, ​​1971, pàg. 10. </ref> e prus in antis fiat istada cunvertida in una colònia romana, posada suta sa protetzione de [[Gaio Giulio Cesare]] e de [[Ottaviano Augusto]], chi at retzidu su nùmene de Colònia Iulia Augusta Paterna Faventia ''Barcino''. <ref>{{tzita web|url=http://si.encarta.msn.com/encyclopedia_761567148/Barcelona_ciudad_Espa%C3%B1a.html|tìtulu=Barcelona ciudad España - MSN Encarta|data=7 freàrgiu 2009|limba=es|atzessu=4 abrile 2016|web=MSN Encarta|dataarchìviu=2009-02-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090207002948/http://si.encarta.msn.com/encyclopedia_761567148/Barcelona_ciudad_Espa%C3%B1a.html|urlmortu=eja}}</ref> Su nùmene si fiat isvilupadu durante su [[Medioevu]], cando sa tzitade fiat connota cun sos nùmenes de Barchinona, Barcalona, Barchelona ​​e Barchenona. Una de sas legendas subra s'orìgine de Bartzellona referit a sa fundatzione ipotètica de su generale [[Cartàgine|cartaginesu]] [[Amìlcare Barca]] a pustis de àere conchistadu s'enclave ibèrica luego de s'isbarcu suo in Ibèria, mentras chi un'àtera versione si l'atribuit a fìgiu suo [[Annìbale]], chi aiat ocupadu su territòriu durante sa [[Segunda Gherra Pùnica]] in su caminu cara a sos [[Pireneos]].<ref>[http://books.google.es/books?id=TERMnjyJLN8C&pg=PA22&dq=an%C3%ADbal+fundaci%C3%B3n+barcelona&ei=DS6ESuKbF5XgNZW50IcM&hl=ca#v=onepage&q=an%C3%ADbal%20fundaci%C3%B3n%20barcelona&f=false Agustí, D. ''Historia breve de Barcelona'', Sílex Ediciones, 2008, pág. 22.].</ref> Sende gasi, no esistent proas documentadas de custu vìnculu intre sos nùmenes de sa famìlia cartaginesa Barca e sa tzitade connota comente Bartzellona. B'ant àteras ispiegatziones pro su nùmene de sa tzitade, comente sa chi sustenet chi benit dae su perìodu fenìtziu, teoria sustenta dae un'iscritzione in ibèricu [[File:Barkeno.png|34px|Barkeno in iscritura ìbera]] agatada in una moneda.<ref>''Emérita: Revista de Lingüística y Filología Clásica'' 11 (1943), p. 468.</ref> B'at puru una legenda chi dat un'ispiegatzione mitològica a su nùmene de sa tzitade. Segundu custa legenda, [[Èrcole]] s'est unidu a sos [[argonautas]] a pustis de acabbare cun su de bator de sos traballos suos pro los agiudare a buscare su ''Vellu de oro,'' ma passende a curtzu a sa costera catalana atuale una burriana aiat ispèrdidu sas imbarcatziones chi formaiant s'ispeditzione, e a s'acabu fartaiat sa de noe. [[Èrcole]] l'aiat buscada e a sa fine at agatadu sos restos de su naufràgiu de sa Barca Nona (s'imbarcatzione de noe) in su logu chi oe si connoschet comente[[Montjuïc (Bartzellona) | Montjuïc]]. Sos marineris aiant agatadu gasi ospitale su logu chi, agiudados dae [[Hermes]] (deus de su cummèrtziu e sas artes) ant detzìdidu fundare una tzitade a sa chi ant dadu su nùmene de Barcanona. <Ref> [http://etimologias.dechile.netu/? Orìgine mitològica de su nùmene de Bartzellona]{{Ligàmene interrùmpidu}} </ref> == Sìmbulos == [[File:Escudo de Barcelona.svg|right|200px|thumb|Iscudu de sa tzitade de Bartzellona.]] S'iscudu de Bartzellona tenet s'orìgine sua in su [[Medioevu]] e aparesset sa prima bia, in su matessi disponimentu de s'atuale, in su 1329.<ref>[http://www.scgenealogia.org/artìculos/escutbarcelona.htm ''S'iscudu de Bartzellona, ​​Sotziedade Catalana de Genealogia, aràldica, Sigil·lografia, Vexil·lologia e Nobiliare''] </ref> S'iscudu est partzidu in bator cuartos in ue aparessent in su primu e su bator unu sa rughe de Santu Zorzi in ruju subra prata, e in su segundu e de tres cuartos unu sìmbulu comitale/reale de sos bator palos de ruju subra oro. Si sunt agatadas fintzas variantes medas cun unu, duos, tres, o agiomai chimbe bangos verticales in cada cuartu. S'iscudu tenet in pitzos una corona, sìmbulu de sa soverania de sos monarcas de sa [[Corona de Aragona]] subra sa tzitade. <Ref>[https://web.archive.org/web/20090423022116/http:// scgenealogia.org/artìculos/escutbarcelona.htm Orìgine de s'iscudu], Sotziedade Catalana de genealogia, aràldica, sigil·lografia, vexilología e noviliaria. </ref> sa bandera derivat diretamente de s'iscudu e tenet sa matessi cumpositzione, mancari sena sa corona. Durante sa ditadura [[Franchismu|franchista]] aiant postu duos palos de ruju in cada cuartu, sighende rapresentatziones prus betzas de carchi versione medievale e agiomai de sos de XIX sèculos e cumintzos de su XX, e chi sunt istados criticados dae unos cantos setores de sa populatzione ca semplificaiant su signale reale e ca l'atribuiant a un'intentzione assimiladora conca a sa bandera de [[Ispagna]]. In su 1996 s'est cumintzadu unu protzessu chi est duradu medas annos pro ufitzializare in manera cumbeniente sos sìmbulos, ma sena torrare a s'originale; imbetzes, s'est ufitzializadu unu logotipu ispiradu dae custu iscudu. Sa Sotziedade Catalana de Genealogia, Aràldica, Sigillografia, Vessillologia e Nobiliare at cumintzadu unu cuntentziosu denuntziende chi su protzessu no aiat sighidu su protzedimentu de acordu cun sa lege pro ufitzializare sìmbulos e at bintu, obrighende a su Munitzìpiu a ufitzializare sos sìmbulos rispetende s'aràldica e sa vessillologia. Si impreat fintzas un'isotipu derivadu diretamente dae s'iscudu istòricu. == Geografia == === Localizatzione === [[File:Montjuic Placa Espanya Barcelona.jpg|thumb|left|Fotografia de sa [[Plaça d'Espanya (Barcelona)|Plaça d'Espanya]] dae su [[Palau Nacional (Barcelona)|Palau Nacional]].]] Situada in sa costera de su mare [[Mediterràneu]], Bartzellona est posta in unu pranu formadu intre sos [[delta de su riu|deltas]] de sos rios [[riu Llobregat|Llobregat]], in su sud-ovest, e de su [[riu Besòs|Besòs]], in su nord-est, e est limitada in su sud-est dae sa lìnia de sa costera, e in su nord-ovest dae sa serra de [[Collserola]] (cun sa chima de su [[Tibidabo]], 516,2 m, che a puntu prus artu) chi sighit in manera parallela sa lìnia de sa costera, serrende aici sa tzitade in intro de unu perìmetru definidu meda. Su tèrmine munitzipale suo est a làcana, dae sud a nord-est e in sensu oràriu, cun sos munitzìpios de su [[Prat de Llobregat]], [[L'Hospitalet de Llobregat]], [[Esplugues de Llobregat]], [[Sant Just Desvern]], [[Sant Feliu de Llobregat]], [[Molins de Rei]], [[Sant Cugat del Vallès]], [[Cerdanyola del Vallès]], [[Montcada i Reixac]], [[Santa Coloma de Gramanet]] e [[Sant Adrià de Besòs]]. Sos primos duos e sos ùrtimos duos sunt sos munitzìpios cun sos cales sa tzitade mantenet unu cuntatu prus astrintu, cun una màllia urbana carca e sighida chi los aunit; a s'imbesse, Sant Cugat del Vallès e Cerdanyola del Vallès abarrant separados meda dae Bartzellona, ​​dae chi sa serra de sa costa e su parcu naturale de sa serra de [[Collserola]] faghent a barreras naturales. Bartzellona tenet una parte minore de su territòriu munitzipale suo in s'ala de su Llobregat de sa serra de [[Collserola]]. Si tratat de [[Vallvidrera]] e de [[Les Planes]], chi s'agatant unu pagu in intro de su parcu naturale de [[Collserola]]. Faghet parte de su territòriu munitzipale suo fintzas [[Santa Creu d'Olorda]], intre su [[Vallès Occidental]] e su [[Baix Llobregat]]. De custa manera, Bartzellona est sa capitale de sa contrada de su [[Barcelonès]], chi est formada dae sos munitzìpios de Bartzellona, [[L'Hospitalet de Llobregat]], [[Badalona]], [[Santa Coloma de Gramenet]] e [[Sant Adrià de Besòs]]. Custa contrada est a làcana a nord cun su [[Vallès Occidental]], a nord-est cun sas contradas de su [[Vallès Oriental]] e de su [[Maresme]], in s'est e sud-est cun su [[mare Mediterràneu]] e in s'ovest cun sa contrada de su [[Baix Llobregat]]. == Riferimentos == <references /> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Barcelona|Bartzellona}} [[Categoria:Tzitades de s'Ispagna]] [[Categoria:Biddas de Catalugna]] nhyvnbjj6lo1ynktp3xkkq9c921nygr ...altrimenti ci arrabbiamo! 0 10062 177760 166614 2022-08-22T15:38:46Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} ...altrimenti ci arrabbiamo ( in sardu: ...chi nono s'arrenegamus!) est unu film de su [[1974]] dirigidu de [[Marcello Fondato]], cun [[Bud Spencer]] e [[Terence Hill]]. Totu sa trama si furriat a una ''dune buggy'' rubia, modellu fatu de sa [[Puma]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.budterence.tk/automoto.php|tìtulu=^ Dune buggy Puma del 1972, BudTerence.tk. URL consultato il 27 settembre 2011.}}</ref>, ca faghet de "pumu de s'iscuncordia" de s'istòria. == Trama == Ben e Kid sunt su primu unu mecànicu e su secundu unu camionista e totu is duos tenent sa passione pro is cursas automobilisticas. Binchidores ex aequo de una gara meda lestra de autocross, binchint comente premiu una ''dune buggy'' noa, rubia cun capotedda groga. Si comente no si podet dividere, detzidint de si dda giogare. Kid proponit una gara a "birra e sartissos" («su primu ca si nche crepat pagat su contu e perdit sa machina»), e Ben acetat. Totu is duos andant in unu bar de su luna park acanta pro si giogare su trofeu. Su disafiu benit però interrumpida de una una ghenga de tzeracos de unu speculadore ediliziu, mutìdu isceti ''su Boss'' , e ca bolit betare a terra su luna park pro fàghere logu a is costruziones suas. Is òmines isciusciant su bar. Essidos, Ben e Kid atopant unu de is tzeracos, ca intimat a issos de calare de sa ''dune buggy''. Ben e Kid narant ca no e provant a si nde andarede inia, ma is bandidos corpint sa vetura, abrugende-dda. Detzididos a pretendirere una machina noa, uguali a sa machina isciopada, Ben e Kid andant tando a su locale ristorante de su Boss, e inia narant sa batuta chi donat su tìtulu a su film. A su Boss ca domandat a modu de isfida «O chi nono?», Kid arrespundit difatis cun unu «...o chi nono s'arrenegamus!», ca s'at a intendere medas bortas in s'istòria. Pesados de inia issos, su Boss est de acordiu a torrare sa cosa, ma benit dissuadidu de su suo brassu destru, ''su Dotore'' : unu [[Psicologia|psicologu]] [[Sigmund Freud|freudianu]] de crara origine tedesca. S'òmine cumbinchit su Boss addusende presumidas regiones pedagògicas: Ben e Kid, a su chi narat issu, sunt duos pipios afissiados, ca bident su Boss comente unu babbu. Ogna cuntzessione a is trempos issoro diat a èssere tando una grave faddina psicologica. Su Dottore bantat sa malesa, ma chertat a su Boss pro ita faghet su malu tantis pro ddu èssere, sena motivu. Inbetzes de nde torrare sa ''dune buggy'' , su Boss faghet sighire Ben e Kid de unu tzeracu suo, ca ddos sighit cun duas piciocas a su luna park. Is duos si nde agatant e, domandande-sì chi su Boss apat cumprèndidu o nono su chi boliant nàrrere, si lassant tragare in una prova de fortza in is atratziones de su luna park. S'òmine,a sa fine, ddis narat de ddos sighire in una palestra, cumbintu de ddos pòdire batire in su pugiladu. Ma, mentris s'est ancora ponende a postu, Ben e Kid pistant totu sa gang ca ddos abetaiat in palestra. Pagu tempus a pustis, in s'oficina de Ben, arribat una ghenga de motociclistas totus bestidos de nieddu: su Boss ddos at imbiados pro retzitare una pantomima faghende finta de ddi donare una ''dune buggy'' ca no esistit a is duos sissiligheris. Kid fingit de nche abarrare a su giogu, ma improvvisamente narat ca no, e a lestru scaddiat su capu de is motociclistas pigandude-ddi sa moto. A s'acabu de una fua in is padentes, Kid e Ben batint is urtimos duos cumponentes de sa banda in unu scontru ca torrat a sa mente un duellu mesuevale, cun motocicletas pro cuaddos e fustis pro is lanzas. Su Dotore tando cumandat a su Boss sa sua optzione finale, e faghet bènnere de is [[Istados Unidos de America|Stadus Unius]] unu glaciali killer mutìdu ''Paganini'' pro ita ddi bastat isceti unu corpu e duncas no repitit, comente su violinista Niccolò Paganini. Pro cussu si serbit de unu fosili cuadu in sa custodia de unu violinu. Ogros azuros, faci pallida, bestiri gessadu, Paganini no narat unu faeddu, ma domandat meda dinare pro su traballu. Issu sighit Ben e Kid in teatru, auba Ben est faghende is provas de su coro de is pompieris, ma no arreneshcit a tènnere totu is duos a innantis. A pustis ca at provare meda bortas, parit ca siat finalmente s'ora bona. Cando però su killer aberit sa custodia de su fosili, s'agatat ca cuddu est istadu cambiadu cun unu violinu beru. Est istadu Kid, ca immoi puntat su fosili beru contra de issu. Mentris a su ristorante su Boss e su Dotore faghent giai festa, seguros de s'èssere liberados de is duos, s'intendit una orribili sviolinada: est Paganini ca, a suta de s'amaletzu de sa sua matessi carabina, atochidat sonande e strobbat is clientes. Bitu s'ex killer, su Boss s'arrenegat, e est prontu a isfogare sa sua malesa a pitzus de su Dotore. Ma issu tenit una urtima carta. Cumbinchit difatis su Boss ca sa bera mente ca guidat Ben e Kid est in realidade Geremia, unu becigheddu ca agiudat Ben e ca, tempos a innantis, fiat istadu cuocu in su ristorante. Cando Ben agatat Geremia allomboradu a suta de una machina, pistadu e maliconcidu, is duos protagonistas (a pustis de dd'aere naradu meda bortas) finalmente "s'arrenegant". Arribados a lestru a su ristorante de su Boss, isfundande sa gianna cun sa machina, isciusciant su locale e iscudint totu su personale, torrande a pretèndire una machina noa. Sa die infatu su Boss, disfadu, donat a Ben e Kid ben duos ''dune buggy'' , decrarande satisfacente sa solutzioni. E si nde andat, sollevadu de sa vertentzia ca dd'at bitu pèrdere in una manera aici imprevedibile. Mentris Ben e Kid, bregiosos po su sucessu, provant is veturas noas, ddu at un àteru intzidente: pro sbeliu Kid difatis corpit sa machina de Ben, ca si furriat e pigat fogu. Ben no si faghet nudda ma, imprumonadu, assistit a su destrossu de sa machina. Ma sa perdida andat dividida, e is duos si ponint de acordiu pro una. == Produtzione == === Ripresas === Bud Spencer in s'interis chi donat su famadu "piccione" (su bucicone a marteddu de s'artu abbia sa conca o sa pala de su malasortidu) al su stuntman [[Giovanni Cianfriglia]] in una scena de su film. Su film est stadu giradu [[Madrid|intra]], Poggio San Romualdo, [[Chiari]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.bresciaoggi.it/territori/sebino-franciacorta/chiari/mamma-rosa-facchetti-e-quel-legame-di-sangue-carlo-qui-era-a-casa-sua-1.6174012|tìtulu=^ Bresciaoggi Bud Spencer a Chiari, www.bresciaoggi.it. URL consultato il 26 novembre 2018 (archiviato dall'url originale il 26 novembre 2018).|atzessu=2020-05-08|dataarchìviu=2018-11-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181126082931/http://www.bresciaoggi.it/territori/sebino-franciacorta/chiari/mamma-rosa-facchetti-e-quel-legame-di-sangue-carlo-qui-era-a-casa-sua-1.6174012|urlmortu=eja}}</ref> e [[Roma]], in particulare in is Studios De Paolis pro is iscenas a intro<ref>{{Tzita web|url=http://www.budterence.tk/repaltrimenti/intro.htm|tìtulu=^ ...altrimenti ci arrabbiamo!, BudTerence.tk. URL consultato il 27 settembre 2011.}}</ref>. A su nùmeru17 de Calle de Postas, acanta de una gianna de Plaza Mayor, agatamus s'Hotel "Petit Palace Posada del Peine", e s'intrada sua rapresentatiat in su film s'intrada in su locale de is gangster<ref>{{Tzita web|url=http://www.budterence.tk/repaltrimenti/calle.htm|tìtulu=Budterence.tk - Madrid: i luoghi di "Altrimenti ci arrabbiamo", su www.budterence.tk. URL consultato il 13 luglio 2018.}}</ref>. Sa location printzipale de su film est in su ladu sud de s'Istadiu Vicente Calderon. Innoghe in su 1974 nche fiat una pratza manna chi cullegderetu s'Istadiu cun su "Puente de Toledo" (su ponte in su riu Manzanarre); in mesu nche fiat un'istrada traficada ebbia, ma ca no cuaiat sa visuale. In su de bintiunu sèculu imbetzes s'istrada traficada (est sa M-) ca prima passaiat in u riu Manzanarre, in custu puntu est istada artziada<ref>{{Tzita web|url=http://www.budterence.tk/repaltrimenti/stadio.htm|tìtulu=^ Salta a: a b Budterence.tk - Madrid: i luoghi di "Altrimenti ci arrabbiamo", su www.budterence.tk. URL consultato il 13 luglio 2018.}}</ref>. [[Categoria:Film]] 8lx26b41suh5ar11qjmksnges8rrn7r Giuanni Lilliu 0 10243 177847 171745 2022-08-22T21:48:22Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 5 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Biografia|immàgine=Mialinu Pira e Giuanne Lilliu.jpg|descritzione=Giuanni Lilliu (a destra) cun [[Mialinu Pira]]|logu_de_nàschida=[[Barùmini]]|logu_de_morte=[[Casteddu]]|àteros_nùmenes=Giuanne Lilliu|data_de_nàschida=13 de martzu de su 1914|data_de_morte=19 de freàrgiu de su 2012|traballu=archeòlogu, publitzista, paleontòlogu, acadèmicu e polìticu|istitutzione_de_traballu=[[Universidade de Casteddu]]|natzionalidade=sarda|tzitadinàntzia=italiana|positzione_de_traballu=professore ordinàriu, prèside de sa Facultade de Lìteras e Filosofia|campu=archeologia nuràgica, paleontologia, paletnologia|prèmios=*Glorificatzione "Sardus Pater" de sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna]] pro sos personàgios chi si siant distintos pro mèritos de annotu de balore culturale, sotziale o morale e apant dadu lustru a sa Sardigna (2007)|interessos_printzipales=istòria e preistòria sardas|alma_mater=Universidade "La Sapienza" de Roma}} '''Giuanni Lilliu''' ([[Barùmini]], 13 de [[martzu]] de su [[1914]] – [[Casteddu]], 19 de [[freàrgiu]] de su [[2012]])<ref>{{Tzita web|url=http://www.fondazionesardinia.eu/ita/?p=7824|tìtulu=SU MASTRU MANNU DE S’ARCHEOLOGIA EST OE PURU UNA GHIA SEGURA: GIUANNE LILLIU DUOS ANNOS A PUSTIS DE S’ISCUMPÀRFIDA|sambenadu=Francioni|nùmene=Federicu|editore=Fondazione Sardinia|atzessu=2020-04-20}}</ref><ref name=":0">{{Tzita noas|url=https://salimbasarda.net/sabadu-a-laconi-pro-ammentare-a-giuanni-lilliu/|tìtulu=Sàbadu, a Làconi pro ammentare a Giuanni Lilliu|publicatzione=Limba Sarda 2.0|data=2018-03-15|atzessu=2021-04-29}}</ref> est istadu un'[[Archeologia|archeòlogu]], publitzista, paleontòlogu e polìticu [[Populu sardu|sardu]], reconnotu in gènere che a su connoschidore prus mannu de sa [[tziviltade nuraghesa]] chi bi siat istadu. Archeòlogu de fama internatzionale, est connotu mescamente pro àere batidu a sa lughe sa règia nuràgica de [[Su Nuraxi]] in sa bidda nadale sua, decrarada in su [[1997]] [[Patrimonios de s'Umanidade|patrimòniu de s'umanidade]] dae s'[[UNESCO]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/267?s=7&v=9&c=28513&nodesc=1|tìtulu=Arte nuràgica - Archeologia|atzessu=2021-04-30}}</ref> == Biografia == Laureadu in Lìteras clàssicas, est istadu dischente de Ugo Rellini in s'"Iscola Natzionale de Archeologia" de [[Roma]], in ue at otentu s'ispetzializatzione. Dae su 1943 a su [[1943|1945]] at operadu in sa "Soprintendèntzia a sas Antighidades de sa [[Sardigna]]". In su [[1972]] at fundadu e a pustis dirìgidu pro bint'annos s'"Iscola de ispetzializatzione in Istùdios Sardos" de s'[[Universidade de Casteddu]], cun su ruolu de Professore ordinàriu de Paletnologia cun s'insegnamentu de Antighidades sardas. Benit cunsideradu, in paris cun Ernesto de Martino e Alberto Mario Cirese, unu de sos fundadores de s'Iscola antropològica de [[Casteddu]], siat in cantu ordinàriu de Paletnologia, siat che a fundadore e, a pustis, Presidente de s'Istitutu superiore regionale etnogràficu (ISRE) de Nùgoro pro medas annos, siat mescamente pro sos interesses transdisciplinares mannos suos in s'istùdiu de sa preistòria. Est istadu pro medas annos Prèside de sa Facultade de Lìteras e Filosofia. At dirìgidu sa rivista "''Studi Sardi''" e su "''Nuovo Bollettino Archeologico Sardo''". At fatu fintzas fainas polìticas a livellu locale, essende istadu cussigeri regionale dae su [[1969]] a su 1974 e cussigeri cumonale in [[Casteddu]] dae su [[1974|1975]] a su [[1980]] semper in sas filas de sa Democratzia Cristiana.<ref name=":0" /><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=Giulio Angioni|url=http://lanuovasardegna.gelocal.it/regione/2012/02/20/news/la-vita-e-le-opere-di-un-profeta-ottimista-1.3669477|tìtulu=La vita e le opere di un profeta ottimista|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2020-02-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131105203150/http://lanuovasardegna.gelocal.it/regione/2012/02/20/news/la-vita-e-le-opere-di-un-profeta-ottimista-1.3669477|dataarchìviu=2013-11-05|urlmortu=eja}}</ref>. Est istadu membru de medas istitutos sientìficos italianos e de àteros istados e dae su [[1990]] Acadèmicu de s'Acadèmia de sos Lintzeos. In su [[2007]] at retzidu dae sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna]] sa glorificatzione "[[Sardus Pater]]" istituida pròpiu in cudd'annu che a reconnoschimentu de assignare a tzitadinos sardos e istràngios chi si siant distintos pro mèritos de annotu de balore culturale, sotziale o morale e apant dadu lustru a sa Sardigna.<ref>{{Tzita web|url=https://www.regione.sardegna.it/j/v/13?&s=66832&v=2&c=392&t=1|tìtulu=Consegnato a Giovanni Lilliu il "Sardus Pater"|situ=www.regione.sardegna.it|limba=it|atzessu=2020-04-19}}</ref><ref name=":0" /><ref>{{Tzita noas|url=https://www.lacanas.it/novas/2012/a-giuanni-lilliu-su-premiu-sardus-pater/|tìtulu=A Giuanni Lilliu su premiu Sardus Pater|publicatzione=Làcanas.it}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=http://virtualarchaeology.sardegnacultura.it/index.php/it/siti-archeologici/periodo-nuragico/villaggio-nuragico-di-su-nuraxi/schede-di-dettaglio/1416-giovanni-lilliu-padre-dell-archeologia-sarda|tìtulu=Giovanni Lilliu, padre dell’archeologia sarda|limba=it|atzessu=2021-04-30}}</ref> In paris a su traballu acadèmicu suo ligadu a s'archeologia est istadu fintzas un'ativista pro sa limba sarda, impreende·la in medas iscritos e artìculos suos (pro giornales e rivistas che a Nazione Sarda, Sardigna Antiga, S'Ischiglia,<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Giuanni|sambenadu=Lilliu|annu=1980|mese=maju|tìtulu=Emiliu Lussu e sa lingua sarda|rivista=S'Ischiglia|atzessu=2021-04-30|url=https://www.sischiglia.it/emiliu-lussu-e-sa-lingua-sarda/}}</ref> [[L'Unione Sarda]] e medas àteros) e chirchende de la batire in sas istitutziones e in s'Universidade.<ref>{{Tzita web|url=http://www.anthonymuroni.it/2018/03/14/giuanni-lilliu-unomine-mannu-pariat-minore/|tìtulu=Giuanni Lilliu: un'òmine mannu chi pariat minore|autore=Anthony Muroni|sambenadu=Corongiu|nùmene=Giuseppe|situ=Anthony Muroni|data=2018-03-14|atzessu=2021-04-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sotziulimbasarda.net/luglio2006/lilliulsc.htm|tìtulu=Lilliu: Bene sa LSC. S'Universidade e sa Crèsia fatzant de prus pro sa limba bia|situ=Sotziu Limba Sarda|data=2006-07-25|atzessu=2021-04-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sindipendente.com/blog/annos-70-maistros-de-limba-sarda-ischedados-dae-su-ministèriu|tìtulu=Annos '70. Maistros de limba sarda ischedados dae su Ministèriu|sambenadu=Serra|nùmene=Sarvadore|situ=S'Indipendente|data=2021-03-02|limba=sc|atzessu=2021-04-30}}</ref><ref name=":2">{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2013/07/11/news/l-isola-ricorda-giovanni-lilliu-1.7402340|tìtulu=L’isola ricorda Giovanni Lilliu|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2013-07-11|atzessu=2021-04-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.luigiladu.it/Articoli/ppulina_giovanni_lilliu.htm|tìtulu=Giovanni Lilliu, sommo archeologo, ma anche osservatore e protagonista della politica e della cultura della Sardegna|sambenadu=Pulina|nùmene=Paolo|limba=it|atzessu=2021-04-30}}</ref> Medas de sos artìculos suos in sardu los ant torrados a publicare in su 2004, in su libru ''Sentidu de Libbertade'', in ocasione de sos noranta annos suos.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Lilliu|tìtulu=Sentidu de libbertade|url=https://www.worldcat.org/oclc/56122010|annu=2004|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|OCLC=56122010|ISBN=88-8467-183-3}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=26719&v=2&c=28305&c1=28334&visb=&t=1|tìtulu=Giuanni Lilliu|situ=Sardegna Cultura|atzessu=2021-04-30}}</ref> Semper cun custa punna su cussìgiu de sa Facultade de Lìteras e Filosofia, cando issu fiat Prèside, at deliberadu, in su 19 de [[freàrgiu]] de su 1971, de propònnere su reconnoschimentu de su [[Populu sardu|pòpulu sardu]] comente minoria ètnicu-linguìstica. Custa proposta l'ant imbiada a totu sos comunes de sa Sardigna, e unos cantos de cussos (a es. [[Barùmini]], [[Bonolva|Bonorva]], [[Monte]]) aiant torradu risposta in sardu.<ref name=":2" /> Est istadu fintzas su promotore de s'istitutzione de s'[[Istitutu superiore regionale etnogràficu|ISRE - Istitutu Superiore Regionale Etnogràficu]], fundadu in su 1972, in ue est istadu presidente dae su 1985 a su 1995.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Est mortu in [[Casteddu]] su 19 de freàrgiu de su [[2012]] a s'edade de 97 annos.<ref>{{Tzita noas|url=https://www.ilminuto.info/sc/2012/02/sa-morti-de-giuanni-lilliu-sarcheologu-de-sa-sardigna-chi-arresistit|tìtulu=Sa morti de Giuanni Lilliu. S'archeólogu de sa Sardigna chi "arresistit"|publicatzione=IlMinuto|data=2012-02-22|atzessu=2021-04-30}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.unionesarda.it/Articoli/Articolo/254451|tìtulu=È morto l'archeologo Lilliu Guru della civiltà nuragica|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|data=2012-02-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120221211809/http://www.unionesarda.it/Articoli/Articolo/254451|urlmortu=eja}}</ref> In su 2013 su Comune de Barùmini, in paris cun sa Fundatzione Barumini Sistema Cultura, l'at dedicadu una mustra in su tzentru intituladu a issu, semper in Barùmini, e in su 2014 sas sovrintendèntzias sardas nd'ant fatu un'àtera in Casteddu, in su tzentru "San Pancrazio".<ref name=":2" /><ref name=":1" /> In su 2018 su Coordinamentu Sardu Ufitziale nd'at fatu un'ammentu in Làconi, bidda chi l'aiat dadu sa tzitadinàntzia onorària.<ref name=":0" /> == Òperas == Sa bibliografia de sas òperas de Lilliu est manna meda, cun deghinas de annos de traballu.<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319503100007.pdf|data=2008|editore=Carlo Delfino editore|limba=it|pp=11-15|volume=1|OCLC=955203671|ISBN=978-88-7138-502-0}}</ref> Custa est una lista partziale de sas òperas prus connotas: *{{Tzita publicatzione|annu=1953|mese=santugaine|tìtulu=I nuraghi della Sardegna|rivista=Le vie d'Italia|volume=LIX|nùmeru=10|pp=1289-1297|limba=it|url=http://www.sardegnaturismo.it/documenti/1_105_20070124154455.pdf|atzessu=2020-04-19|dataarchìviu=2014-11-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141106175922/http://www.sardegnaturismo.it/documenti/1_105_20070124154455.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Lilliu|nùmene2=Enrico|sambenadu2=Atzeni|nùmene3=Antonio|sambenadu3=Segni|tìtulu=La civiltà dei Sardi dal neolitico all'età dei nuraghi|data=1963|editore=ERI|tzitade=Torinu|limba=it|OCLC=251212723}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sculture della Sardegna nuragica|data=1966|editore=La Zattera|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=536140}} *{{Tzita libru|tìtulu=La civiltà nuragica|data=1982|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=477131483}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Lilliu|curadore=Alberto Moravetti|tìtulu=Cultura e culture: storia e problemi della Sardegna negli scritti giornalistici di Giovanni Lilliu|data=1995|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=907709797|ISBN=978-88-7138-113-8}} *{{Tzita libru|tìtulu=Arte e religione della Sardegna prenuragica|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_26_20060401123937.pdf|data=1999|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=468515858|ISBN=978-88-7138-175-6|atzessu=2021-04-30|dataarchìviu=2012-11-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121113210412/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_26_20060401123937.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|tìtulu=La costante resistenziale sarda|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_26_20060401174110.pdf|data=2002|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=469935047|ISBN=978-88-87825-42-8|atzessu=2021-04-30|dataarchìviu=2012-12-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121224225237/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_26_20060401174110.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|tìtulu=La civiltà dei Sardi dal Paleolitico all'età dei nuraghi|annuoriginale=1988|annu=2003|editore=Il Maestrale|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=795912404|ISBN=978-88-86109-73-4}} *{{Tzita libru|àteros=prefatzione de Alberto Moravetti|tìtulu=I nuraghi: torri preistoriche di Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_49_20060511103620.pdf|data=2005|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=886305669|ISBN=978-88-89188-53-8|atzessu=2020-04-19|dataarchìviu=2013-09-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130923020912/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_49_20060511103620.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna nuragica|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008040218311700023.pdf|data=2006|editore=Il Maestrale|limba=it|OCLC=839274535|ISBN=978-88-89801-78-9|atzessu=2020-04-19|dataarchìviu=2012-03-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120303205232/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008040218311700023.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Lilliu|tìtulu=Sentidu de libbertade|url=https://docplayer.net/47007055-Giovanni-lilliu-sentidu-de-libbertade.html|annu=2004|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|OCLC=56122010|ISBN=88-8467-183-3}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319503100007.pdf|annu=2008|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|OCLC=955203671|ISBN=978-88-7138-502-0}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319511800009.pdf|annu=2008|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=2|OCLC=955203714|ISBN=978-88-7138-502-0}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319501100005.pdf|editore=Carlo Delfino editore|limba=it|volume=3|OCLC=955203625|ISBN=978-88-7138-502-0|tzitade=Tàtari|annu=2008}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319510800008.pdf|editore=Carlo Delfino editore|limba=it|volume=4|OCLC=955203626|ISBN=978-88-7138-502-0|tzitade=Tàtari|annu=2008}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009022319502100006.pdf|editore=Carlo Delfino editore|limba=it|volume=5|OCLC=955203401|ISBN=978-88-7138-502-0|tzitade=Tàtari|annu=2008}} *{{Tzita libru|tìtulu=Sardegna e Mediterraneo negli scritti di Giovanni Lilliu|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/documenti/17_81_20090309104950.pdf|editore=Carlo Delfino editore|limba=it|volume=5|OCLC=955203402|ISBN=978-88-7138-502-0|tzitade=Tàtari|annu=2008}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Lilliu|curadore=Alberto Contu|tìtulu=Opere|annu=2008|editore=Zonza Editori|limba=it|ISBN=978-88-8470-209-8}} == Notas == <references /> == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|http://www.emigratisardi.com/old/Giovanni-Lilliu-archeologo.html|Intervista a Giovanni Lilliu|limba=it|atzessu=24 nadale 2009|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20091217180931/http://www.emigratisardi.com/old/Giovanni-Lilliu-archeologo.html|dataarchìviu=17 nadale 2009|urlmortu=eja}} * {{Tzita web|http://whc.unesco.org/en/list/833|Su Nuraxi de Barùmini in su portale de s'Unesco|limba=en}} * {{YouTube|autore=Enrico Putzolu|produidore=TCS - Tele Costa Smeralda|hXYk9AGUWZo|LOGOS DE LOGU 2020 13PUNTATA|minutu=19|segundu=55}} (in s'ùrtima parte de sa puntada [[Frantziscu Casula]] chistionat de Giuanne Lilliu) {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:BioBot]] [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Archeologia]] [[Categoria:Archeologos]] [[Categoria:Istòria de Sardigna]] [[Categoria:Giornalistas]] 8njh13fou6kuxvzhuukvc4e21w4ke5s 'O sole mio 0 10258 177759 177745 2022-08-22T15:37:47Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''''<nowiki/>'''''' {{LOG}} ''''''O Sole mio''''' (Sole meu, 'o est s'artículu) est una est una famosa [[Mùsica napuletana|cantone napoletana]] cun peraulas de [[Giovanni Capurro]] e sa melodía de [[Eduardo di Capua]]. Pubbricada in su [[1898]] es' connota in totu su mundu. Est istada incidida dae cantantes de diferentes limbas. Sa versióne originale este iscrita in [[napoletanu]] edd'est istada traduida in tantas limbas e interpretada da unu numeru enorme de artistas de tottu su mundu. == Istòria == [[Giovanni Capurro]], giornalista e redatore de is pàginas culturales de su cuotidianu ''Roma'' de Napoli, in su [[1898]] aiat iscritu is versos de sa cantzone donende su còmpitu de sa compositzione musicale issoro a [[Eduardo Di Capua]]. In cussu tempus Di Capua fiat a [[Odessa]], in s'[[Impèriu Russu]], con su babbu suo, violinista in un'orchestra. Paret chi sa mùsicasiat istada ispirada de un'alba ispantosa in su [[Mare Nieddu]] e, pruschetotu, de sa fèmina nobile oleggese [[Anna Maria Vignati-Mazza]] detta "Nina", isposa de su Senadore [[Giorgio Arcoleo]] e bincidora a [[Nàpoli]] de su primu cuncursu de bellesa de sa tzitade partenopea; su branu est istadu a pustis presentadu a Napoli a sa "Festa di Piedigrotta" ad unu cuncorsu musicale de ''"La tavola rotonda: Giornale, letterario, illustrato, musicale della domenica"'' de sa domo editora [[Ferdinando Bideri]], ma chentza de otènnere sutzessu mannue arribbende secundu (binchende su prèmiu de 200 [[Francu|<u>f</u>rancos]]), ma cun is annos s'est difùndida semper de prusi - puru a foras de s'Italia - fintza a divènnere unu patrimoniu de sa musica mundiale. ''<nowiki/>'O Sole mio'' est una de is prus famadas cantzones de totu is tempos, ma no at portadu meda dinare a is autores suos, [[Giovanni Capurro]] e [[Edoardo di Capua]], ca si nche sunt mortos in poberesa, su primu in su 1920 e su secundu in su 1917. Sa domo editora [[Bideri]] at sighidu a pertzepire is ''royalty'' de su prètziu, ca - mancari siat passadu prus de unu sèculu de sa registratzione - galu no est de pùbblicu domìniu. Di fatis, in su mese de ledàmine de su 2002, su Tribunale de Torinu at reconnotu [[Alfredo Mazzucchi]], mortu in su [[1972]], comente coaudore de sa melodia, sa conseguentzia est ca su branu at a abbarrare a suta copyright fintzas a su 2042<ref>{{Tzita web|url=https://www.belviveremedia.com/amadeus/o-sole-mio-ha-un-nuovo-papa-con-una-premessa-del-settembre-1997|tìtulu=^ Gaetano Santangelo, 'O sole mio ha un nuovo papà, in Amadeus, 11 ottobre 2002. URL consultato il 5 giugno 2017 (archiviato dall'url originale il 9 agosto 2017).|atzessu=2020-06-13|dataarchìviu=2017-08-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170809211930/https://www.belviveremedia.com/amadeus/o-sole-mio-ha-un-nuovo-papa-con-una-premessa-del-settembre-1997|urlmortu=eja}}</ref>. == Testu e tradutzione == {| class="wikitable" |+ !Testu in napolitanu !Tradutzione in sardu |- |Che bella cosa 'na jurnata 'e sole n'aria serena doppo na tempesta pe'll'aria fresca pare gia' na festa che bella cosa 'na jurnata 'e sole. Ma n'atu sole cchiu' bello, oi ne' 'o sole mio sta nfronte a te! 'o sole o sole mio sta nfronte a te ... sta nfronte a te. Luceno'e llastre d'a fenesta toia; 'na lavannara canta e se ne vanta e pe'tramente torce, spanne e canta luceno'e llastre d'a fenesta toia. Ma n'atu sole cchiu' bello, oi ne' 'o sole mio sta 'nfronte a te! 'o sole, 'o sole mio sta 'nfronte a te ... sta 'nfronte a te. Quanno fa notte e'sole se ne scenne me vene quase'na malincunia; soto a fenesta toi restarria quando fa notte e'o sole se ne scenne. Ma n'atu sole cchiu' bello, oi ne' 'o sole mio sta 'nfronte a te! 'o sole o sole mio sta 'nfronte a te ... sta 'nfronte a te. |Ite bella cosa una die cun su sole Un'aria calma a pustis de una tempesta! Po s'aria frisca paret una festa... Ite bella cosa una die cun su sole. Ma un'àteru sole prus bellu, no nche est. Su sole miu est in antis a mei! Su sole, su sole miu Est in antis a tue! Est in antis a tue. Risplendent is birdos de is bentanas tuas; Una sciacuadrìgi cantat e si bantat E mentri est stritzende, istendende e cantende risplendent is birdos de is bentanas tuas. Ma un'àteru sole prus bellu, no nche est. Su sole miu est a in antis a mei! Su sole, su sole miu Est a in antis a tue! Est a in antis a tue. Cando si faghet scuriu e su sole calat, Mi benit comente una malinconia... Apo a abarrare a suta de sa fentana tua Cando si faghet scuriu e su sole calat. Ma un'àteru sole prus bellu, no nche est. Su sole miu est a in antis a mei! Su sole, su sole miu Est a in antis a tue! Est a in antis a tue. |} == Interpretatziones == Sa prus grandu interpretatzione de custa cantzone abbarrat cussa de [[Enrico Caruso]], a su costadu de custa depimus tzitare cussa de [[Luciano Pavarotti]], a solu o cun su grupu de is "[[Tre Tenori]]" ma meda àteros artistas ant interpretadu su branu, de su cale esistent meda versiones; intra is prus famadas cussa de [[Elvis Presley]], cun su tìtulu di ''It's Now or Never'', derivada da una pretzedente intzisione de s'atore e cantante [[Tony Martin]]. Su discu de Presley, pubblicadu in su mese de cabudanne de su [[1960]], retzit sa primu positzione in sa [[Billboard Hot 100]] pro chimbe chidas, in is [[Fiandras]] e in [[Bèlgiu]] pro tres chidas, in [[Olanda]] pro deghe chidas, [[Norvègia]] per ses chidas, [[Rennu Unidu]] ed [[Australia]] e sa secunda in [[Germania]], aiat bèndidu deghe milines de copias, risultande su prus bèndidu in sa carriera sua<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Dati di vendita riportati in Elvis Presley. La storia, il mito. Catalogo completo delle canzoni. Tutti i dischi di Livio Monari, edizioni Arcana, 1992, pag. 20}}</ref>. In su [[2002]] su cantante [[Al Bano]] aiat inclùdidu una versione particulare de ''O sole mio'' in su CD ''Carrisi canta Caruso'' "duettando" virtualmente cun su tenore [[Enrico Caruso]]. Etzellente in is versiones de [[Giuni Russo]] ([[2004]]), [[Dalida]] ([[1960]]) e de [[Claudio Villa]] ([[1964]]) puru. Giai in su [[1957]] "[[Bill Haley]] and His Comets" nde ainat intzisu una versione, cun su tìtulu ''Come rock with me''. In su [[2006]], [[Pino Daniele]] aiat reinterpretadu sa versione de Elvis. In su [[2009]], [[Angelo Branduardi]] nde aiat propostu una versione registrada live in su [[1986]], oposta a is interpretatziones de is tenores.. In su [[2011]] [[Anna Oxa]] cantat su branu a su [[Festival de anremo]], cover inserida in s'album ''Sanremo 2011 - 150° unità d'Italia - Nata per unire'' editu dae Rai Trade. * [[Domenico Modugno]] * [[Roberto Murolo]] *[[Giuni Russo]] *[[Anna Oxa]] *[[Me first and the Gimme Gimmes]] *[[Topo Gigio]] pro s'almbum de su [[1969]] *[[Enrico Caruso]] *[[Fernando De Lucia]] *[[Josephine Baker]] *[[Mario Lanza]] *[[Mario Saccucci]] *[[Elvis Presley]] (1960, versione in inglese col titolo ''It's Now or Never'') *[[Frank Sinatra]] *[[Louis Prima]] *[[Tony Martin]] *[[Dalida]] *[[Camilo sesto]] *[[Claudio Villa]] *[[Gabriella Ferri]] *[[Milva]] *[[Mina]] *[[Luciano Pavarotti]] *[[Jose Carreras]] *[[Roberto Lovera]] *[[Jorge Negrete]] (versione in ispagnolu) *[[Bernard Yannotta]] ([[1995]] in su film [[Il pianeta verde]] de [[Coline Serreau]]) *[[Bryan Adams]]([[1994]] in su cuntzertu [[Pavarotti & friends]]) *[[M'Barka Ben Taleb]] (in sa versione in [[Limba araba]]) *[[Tito Schipa]] *[[Angelo Branduardi]] ([[2009]] in s'album [[Senza spina]]) *[[Al Bano]] ([[2002]] in s'album [[Carrisi canta Caruso]]) *[[Gianni Morandi]], [[Lucio Dalla]] e [[Eros Ramazzotti]] ([[1999]] in su show in [[Rai|Rai 1]] "c'era un ragazzo) *[[Elton John]] *[[Bill Haley]] ([[1957]] cun su tìtulu "Come rock with me") *[[Pino Daniele]] *[[Il volo]] ([[Gianluca Ginoble]], [[Piero Barone]], [[Ignazio Boschetto]]) *[[Katia Riciarelli]] *[[Mario Trevi]] *[[Massimo Ranieri]] *[[Beniamino Gigli]] *[[Consiglia Licciardi]] *[[Placido Domingo]] *[[Andrea Bocelli]] *[[Franco Corelli]] *[[Boy George]] *[[Gianna Nannini]] ([[2014]] in s'album "[[Hitalia]]") *[[Tony Bennett]] *[[Hélène Ségara]] ([[2016]] in s'album ''Amaretti'') == Sutzessu de sa cantzone == In su [[1920]], trassintru sa premiatzione de su marciadore milanesu [[Ugo Frigerio]] a is [[Olimpiades de Anversa]], a sa presentzia de su re [[Albertu de su Bèlgiu]], sa banda chi depiat eseguire s'innu italianu paret chia aeret pèrdidu su spartidu de sa "[[Marcia Reale]]". Pro pònnere rimediu a custa faddina aiat ordinadu a is musicistas de sonare ''<nowiki/>'O Sole mio"'', de totus connota a memoria, e luego s'esecutzione est istada cantada a boghe de totu is ispetadores de s'istàdiu<ref>{{Tzita web|url=http://www.mondadorieducation.it/libro/maria-aiello/viaggio-nello-sport-attraverso-i-secoli/120900035021|tìtulu=^ Maria Aiello, Viaggio nello sport attraverso i secoli cap. 12 (PDF), in Viaggio nello sport attraverso i secoli, Le Monnier università, ISBN 978-88-00-86075-8. URL consultato il 27 gennaio 2010.}}</ref><ref>{{Tzita libru|tìtulu=Carmelo Pittari, La storia della canzone napoletana: dalle origini all'epoca d'oro, Baldini Castoldi Dalai, 2004 - ISBN 8884905028}}</ref>. Una boy band coreana, is [[SF9]], ant pubblicadu in s'album issoro 'Knights of the sun' unu branu intitoladu O' sole mio<ref>{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GDkjmQv4PXg|tìtulu=FNCEnt, SF9 - 오솔레미오(O Sole Mio) MUSIC VIDEO, 12 ottobre 2017. URL consultato il 19 ottobre 2017.}}</ref>. == Riferimentos == * <references /> == Ligàmenes esternos == * http://www.hitparadeitalia.it/schede/s/sole_mio.htm in su hitparadeitalia.it [[Categoria:Limba Sarda Comuna]] 0njhss04gmf1n43rb74hyqmsu39zgpe Diana di l'Alba 0 10445 177815 173270 2022-08-22T20:04:08Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LOG}}{{s}} ''' Diana di l'Alba''' est un gruppu de cantu de [[Bastia]] in [[Còssiga]], chi est istadu criatu in su [[1978]] dae Antonu Marielli, Ghjuvan Francescu Sicurani e i sos frades Ghjuvan Ghjacumu e Cristanu Andreani. Sos cumponentes de su gruppu, in totu, sunu 11. == Discografia == '''Diana Di L'Alba *Donna Dea *Pueta *Sumenti D'Acqua *Da musicà la vita''' == Agganzos dae fora == * [http://www.dianadilalba.com/ Su situ uffitzciale de i su gruppu] * [http://perso.wanadoo.fr/sintineddi/diana.htm Sintineddi - Diana di l'alba] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060212034109/http://perso.wanadoo.fr/sintineddi/diana.htm |date=2006-02-12 }} * [http://milema.canalblog.com/archives/2010/10/10/19289760.html - Diana di l'Alba Musique sans frontieres] {{Mùsica corsicana}} [[Categoria:Mùsica corsicana]] bo0nr0xewa6uj1b0sq4wujzecazo6v4 Atentados de s'11 de cabudanni 0 10637 177778 176230 2022-08-22T18:23:07Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 6 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LOG}} [[File:September 11 Photo Montage.jpg|thumb|Fila 1: sas Turres Cròbinas brùsiant in Manhattan<br>Fila 2: sa setzione ruta de su Pentàgonu (manu manca); sa tzacarràda de su Bolu United Airlines 175 subra de sa Turre Sud (manu dereta)<br>Fila 3: unu pompieri manovrat sos sucursos in Ground Zero (manu manca); agatada de unu motore de su Bolu United Airlines 93 (manu dereta)<br>Fila 4: su Bolu American Airlines 77 registradu dae una telecàmera de seguridade mentras si tzacarrat subra de su Pentàgonu]] Sos '''atentados de s’11 de cabudanni''' fiant istados una filera de bator atacos terroristas coordinados lantzados dae su grupu terrorista isràmigu [[al-Qaeda]] contra a sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Aunidos]] in sas zonas de [[New York City|Noa Iorcu]] e [[Washington]] s’11 de [[Cabidanni|cabudanni]] de [[2001|2.001]]. == Sos atacos == In cussu martis a manzanu, 19 terroristas de al-Qaeda aiant desviadu bator aparèchios de passizeris, cun s’intentu de los aderetare chirru a fraigos antisapostivigados in atacos suitzidales. Duos de sos bolarzos narados, currespondedores a su bolu 11 de American Airlines<ref>{{Tzita publicatzione|autore=National Transportation Safety Board|tìtulu=Fligh Path Study - American Airlines Flight 11|limba=en|url=https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB196/doc01.pdf}}</ref> e a su bolu 175 de United Airlines<ref>{{Tzita publicatzione|autore=National Transportation Safety Board|tìtulu=Fligh Path Study - United Airlines Flight 175|limba=en|url=https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB196/doc03.pdf}}</ref>, si fiant tzacarrados contra a sas turres nordu e suddu respetivamente de su cumparis de su World Trade Center in Noa Iorcu. Ambas turres si fiant istrampadas in intro de duas oras e sas muridinas ruende, cumbinadas cun fogos zenerados dae sas muridinas in diferentes fragos inghiriadores, nch’aiat zutu a s’istrampada totale o partiale de totu sos àteros fraigos de su cumparis de su World Trade Center, faghende dannu manu finas a àteras deghe istruturas de dimensiones mannas chi s’agataiant in sas imediaturas de su cumparis<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.ilmessaggero.it/primopiano/esteri/11_settembre_2001_attentato_torri_gemelle_world_trade_center_morti_feriti_aerei_terroristi-584765.html|tìtulu=11 settembre 2001, l'attentato alle Torri Gemelle che cambiò la Storia|nùmene=|situ=www.ilmessaggero.it|limba=it|atzessu=2021-04-03}}</ref>. Unu tertzu aparèchiu, currespondedore a su bolu 77 de American Airlines, fiat istadu fatu tzacarrare contra a su Pentàgonu (sa sea tzentrale de su Departamentu Ameriganu de sa Defesa), zughende a un’istrampada partiale de s’ala sua otzidentale<ref name=":0" />. Su de bator bolarzos, currespondedore a su bolu 93 de United Airlines<ref>{{Tzita web|url=http://edition.cnn.com/interactive/law/0604/transcript.flight93/index.html|tìtulu=CNN.com - Flight 93 Transcript - Apr 12, 2006|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2006-04-13|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2006-04-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060413142504/http://edition.cnn.com/interactive/law/0604/transcript.flight93/index.html|urlmortu=eja}}</ref>, fiat aderetadu forsis contra a su Cabitòliu de Washington o sa Domo Arba<ref>{{Tzita web|url=https://govinfo.library.unt.edu/911/report/911Report_Ch7.htm|tìtulu=National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States|nùmene=|situ=govinfo.library.unt.edu|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>, peroe si fiat tzacarradu contra a unu campu a curtzu de Shankville in [[Pennsylvania]], a pustis chi sos passizeris aiant chircadu de cavacare sos desviadores<ref name=":0" />. Belle 3.000 pessones fiant mortas in sos atentados, incrùdidos totu sos 246 tziviles e sos 19 desviadores a bordu de sos bator aparèchios<ref name=":0" />. Unas 200 persones fiant mortas in antis de sa ruta de sas torres ghetende·si·nde dae sas bentanas pro fuire dae su fogu<ref>{{Tzita web|url=https://usatoday30.usatoday.com/news/sept11/2002-09-02-jumper_x.htm|tìtulu="Desperation forced a horrific decision|limba=en|atzessu=18 ghennàrgiu 2018}}</ref>, comente ammustradu dae sa fotografia "[[The Falling Man]]". == Imbìstigos e cosseguèntzias == Sas suspetas nche fiant rutas luego a subra de al-Qaeda, e in su 2.004 [[Osama bin Laden]] su lìderu de su grupu terrorista, chi a sa prima aiat denegadu s’imboligamentu<ref>{{Tzita web|url=http://archive.is/U7T9I|tìtulu=Bin Laden says he wasn't behind attacks - CNN|situ=archive.is|data=2013-01-19|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>, aiat rebindigadu sos atacos<ref>{{Tzita web|url=https://www.cbc.ca/news/world/bin-laden-claims-responsibility-for-9-11-1.513654|tìtulu=Bin Laden claims responsibility for 9/11|situ=CBC|data=29 santugaine 2004|limba=en}}</ref>. al-Qaeda e bin Laden aiant tzitadu s’arrimu de sos IAA pro [[Israele]], sa presèntzia de tropas istadunidesas in s’[[Aràbia Saudita]] e sas santziones contra a s’[[Iraq|Iracu]] comente motivos iscadenadores de sos atentados<ref>{{Tzita web|url=https://undicisettembre.blogspot.com/2007/04/al-qaeda-ammissioni-e-rivendicazioni.html|tìtulu=Al Qaeda: dichiarazioni, ammissioni e rivendicazioni sull'11/9|situ=undicisettembre|data=2007-04-10|limba=it|atzessu=2021-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/world/2002/nov/24/theobserver|tìtulu=Full text: bin Laden's 'letter to America'|autore=Guardian Staff|nùmene=|situ=the Guardian|data=2002-11-24|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>. Sos Istados Aunidos aiant respòndidu a sos atacos lantzende sa gherra contra a su terrore e intervenende a s’[[Afganistàn|Afganistanu]] pro bortulare sos talebanos, chi aiant dadu refuzu a al-Qaeda<ref>{{Tzita web|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/la-risposta-statunitense-agli-attentati-dell-11-settembre_(Atlante-Geopolitico)|tìtulu=La risposta statunitense agli attentati dell'11 settembre in "Atlante Geopolitico"|nùmene=|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2021-04-03}}</ref>. Medas paìsos aiant afortidu sa lezisradura issoro e aiant ispàndidu sos poderes de aprigadura de sas lezes<ref>{{Tzita web|url=http://www.g8.fr/evian/english/navigation/g8_documents/archives_from_previous_summits/kananaskis_summit_-_2002/g8_counter-terrorism_cooperation_since_september_11th_backgrounder.html|tìtulu=G8 counter-terrorism cooperation since September 11th backgrounder|situ=web.archive.org|data=2011-09-27|limba=en|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2011-09-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110927084019/http://www.g8.fr/evian/english/navigation/g8_documents/archives_from_previous_summits/kananaskis_summit_-_2002/g8_counter-terrorism_cooperation_since_september_11th_backgrounder.html|urlmortu=eja}}</ref>. A pustis de evitare s’atzapamentu pro annos, bin Laden fiat istadu logalizadu e ochìidu dae fortzas ameriganas in su maju de 2.011<ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/world/2011/may/02/osama-bin-laden-dead-obama|tìtulu=Osama bin Laden is dead, Obama announces|nùmene=|situ=the Guardian|data=2011-05-02|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>. Sa destruidura de sas Turres Cròbinas e de àteras propiedades aiat causadu dannos graes a s’economia de Manhattan de zosso e aiat infruìdu in manera sinnifigativa a pitzos de sos mercados grobales<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Gail Makinen|data=27 cabudanni 2002|tìtulu=The Economic Effects of 9/11: A Retrospective Assessment|limba=en|url=https://fas.org/irp/crs/RL31617.pdf}}</ref>. == Fràigu nou e memoriales == [[File:One world trade center august 2019.jpg|thumb|Sa Turre One World Trade Center noa]] Sa reinnetadura de su logu in ue s’agataiat su World Trade Center fiat istada cumpretada in su maju de 2.002<ref>{{Tzita web|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,54002,00.html|tìtulu=Silent Tribute Marks End of Ground Zero Search {{!}} Fox News|situ=web.archive.org|data=2012-10-22|limba=en|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2012-10-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121022075234/http://www.foxnews.com/story/0,2933,54002,00.html|urlmortu=eja}}</ref>, e su Pentàgonu fiat istadu acontzadu in intro de un’annu<ref>{{Tzita web|url=http://archives.cnn.com/2002/US/09/11/ar911.memorial.pentagon/|tìtulu=Phoenix rises: Pentagon honors 'hard-hat patriots' - September 11, 2002|situ=web.archive.org|data=2004-12-18|limba=en|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2004-12-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20041218040531/http://archives.cnn.com/2002/US/09/11/ar911.memorial.pentagon/|urlmortu=eja}}</ref>. Numerosos memoriales sunt istados fraigados, incrùdidu su Memoriale e Museu Nassionale de s’11 de Cabudanni in Noa Iorcu<ref>{{Tzita web|url=https://viaggi.corriere.it/itinerari-e-luoghi/new-york-memorial/|tìtulu=New York inaugura il memorial 9/11|nùmene=|situ=Dove Viaggi|data=2013-12-04|limba=it-IT|atzessu=2021-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2014/05/15/news/11_9_obama_usa_memorial-86231809/|tìtulu=11/9, inaugura il museo di Ground Zero. Obama: &quot;Sia luogo di pace e riconciliazione&quot;|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2014-05-15|limba=it|atzessu=2021-04-03}}</ref>, su Memoriale de su Pentàgonu<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/2008/09/sezioni/esteri/commemorazione-11-settembre/commemorazione-11-settembre/commemorazione-11-settembre.html?refresh_ce|tìtulu=Tregua Obama-McCain per l'11/9 L'America ricorda i suoi morti - esteri - Repubblica.it|nùmene=|situ=www.repubblica.it|limba=it|atzessu=2021-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.defenselink.mil/photos/newsphoto.aspx?newsphotoid=4018|tìtulu=DefenseLINK News Photos|situ=web.archive.org|data=2009-11-30|limba=en|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2009-11-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20091130081905/http://www.defenselink.mil/photos/newsphoto.aspx?newsphotoid=4018|urlmortu=eja}}</ref>, e su Memoriale Nassionale de su Bolu 93 in Pennsylvania<ref>{{Tzita web|url=https://www.nps.gov/flni/index.htm|tìtulu=Flight 93 National Memorial (U.S. National Park Service)|autore=Mailing Address: P. O. Box 911 Shanksville, PA 15560 Phone:893-6322 Contact Us|nùmene=|situ=www.nps.gov|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>. A pustis de un’atardamentu longu, s'One Work Trade Center nou, artu 541 m., in su matessi logu in ue fiant postas sas turres destruìdas, est istadu cumpretadu in su 2013<ref>{{Tzita web|url=https://cityroom.blogs.nytimes.com/2013/05/02/crowning-1-world-trade-center/|tìtulu=Crowning 1 World Trade Center|autore=Andy Newman|situ=City Room|data=2013-05-02|limba=en-US|atzessu=2021-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.wtc.com/about/history|tìtulu=History - Timeline {{!}}{{!}} World Trade Center|nùmene=|situ=www.wtc.com|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref> e abertu su 3 santandria 2014<ref>{{Tzita web|url=http://onewtc.com/news/world-trade-center-re-opens-as-tallest-building-in-america|tìtulu=World Trade Center Re-opens as Tallest Building in America - One World Trade Center|situ=web.archive.org|data=2015-09-04|limba=en|atzessu=2021-04-03|dataarchìviu=2015-09-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150904120549/http://onewtc.com/news/world-trade-center-re-opens-as-tallest-building-in-america|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://money.cnn.com/2014/11/03/news/companies/one-world-trade-center/index.html|tìtulu=One World Trade Center opens today|autore=Aaron Smith|situ=CNNMoney|data=2014-11-03|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref>. == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Istòria de sos Istados Aunidos de Amèriga]] p8153dal1n6vrntewktm79lw3uku2tp S'abasatu de Oklahoma City 0 11280 177945 171969 2022-08-23T11:38:56Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 11 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''S'abasatu de Oklahoma City''' fiat istadu un'atentadu terrorista contra a su Fraigu Federale “Alfred P. Murrah” in su tzentru de sa tzitade amerigana de [[Oklahoma City]], cumìtidu su 19 de abrile de [[1995]]. Fiat abarradu s'atentadu terrorista prus destrutivu in su territòriu de sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Aunidos]] finas a [[Sos atentados de s'11 de cabudanni|sos atentados]] de s'organizadura terrorista isràmiga de “Al-Qayda” de s'11 de cabudanni de [[2001]]<ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/1997/06/03/oklahoma-city-condanna-per-il-killer.html|tìtulu=OKLAHOMA CITY, CONDANNA PER IL KILLER - la Repubblica.it|nùmene=|situ=Archivio - la Repubblica.it|limba=it|atzessu=2021-07-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfoglio.it/esteri/2016/08/17/news/il-terrorismo-uccide-sempre-piu-in-occidente-dicono-i-numeri-102868/|tìtulu=Il terrorismo uccide sempre più in occidente, dicono i numeri|nùmene=|situ=www.ilfoglio.it|limba=it|atzessu=2021-07-20}}</ref>, ses annos prus a tardu. S'atentadu a bomba aiat causadu 168 mortos e prus de 680 fertos<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2011/07/23/lattentato-di-oklahoma-city/|tìtulu=Timothy McVeigh e la storia dell'attentato di Oklahoma City|nùmene=|situ=Il Post|data=2011-07-23|limba=it-IT|atzessu=2021-07-20}}</ref>. S'isprosura aiat destruìdu o dannadu 324 fraigos in intro de unu ràdiu de 16 leadas, aiat destruìdu 86 beturas e aiat arrogadu cristallos in 258 fraigos probianos<ref>{{Tzita web|url=http://www.terrorisminfo.mipt.org/pdf/okcfr_App_C.pdf|tìtulu="Oklahoma City Police Department Alfred P. Murrah Federal Building Bombing After Action Report"|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2007-07-03|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2007-07-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070703233435/http://www.terrorisminfo.mipt.org/pdf/okcfr_App_C.pdf|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.safetysolutions.net.au/safety/ss/ss_30.asp|tìtulu=Case Study 30: Preventing glass from becoming a lethal weapon|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2007-02-13|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2007-02-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070213112339/http://www.safetysolutions.net.au/safety/ss/ss_30.asp|urlmortu=eja}}</ref>, provochende dannos pro a inghìriu de 652 milliones de dòllaros<ref>{{Tzita libru|nùmene=Christopher|sambenadu=Hewitt|tìtulu=Understanding terrorism in America : from the Klan to al Qaeda|url=http://archive.org/details/understandingter0000hewi|atzessu=2021-07-21|data=2003|editore=London ; New York : Routledge|limba=en|ISBN=978-0-415-27765-5}}</ref>. A pustis de s'arrepentamentu de sa bomba, bi fiant istadas operaduras intensivas de azutòriu dae bandas de azentzias logales, istadales, federales e de su mundu intreu, e donamentos cussideràbiles nche fiant cròmpidos dae totu su paìsu. Sa FEMA, est a narrer sa Proteghidura Tzivile istadunidesa, aiat ativadu ùndighi de sos grupos suos de interventu de azutòriu e busca, chi cunsistiant in 665 azutoriadores chi aiant assìstidu in sas tareas de azutòriu e recuperadura<ref>{{Tzita web|url=http://www.ojp.usdoj.gov/ovc/publications/infores/respterrorism/chap2.html|tìtulu=Responding to Terrorism Victims - Oklahoma City and Beyond|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2009-04-25|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2009-04-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090425120535/http://www.ojp.usdoj.gov/ovc/publications/infores/respterrorism/chap2.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.mipt.org/pdf/okcfr_App_E.pdf|tìtulu="FEMA Urban Search And Rescue (USAR) Summaries"|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2006-09-27|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2006-09-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060927113515/http://www.mipt.org/pdf/okcfr_App_E.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. In intro de 90 minutos dae s'isprosura, Timothy McVeigh fiat istadu arressadu dae Charlie Hanger s'azente de sa polima de s'Istadu de s'Oklahoma pro ghia sena tella e fiat istadu detènnidu pro su possedimentu illegale de un'arma<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.nbcnews.com/id/36557212|tìtulu=Timothy McVeigh is apprehended|publicatzione=NBC News|data=1992-04-22|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2020-09-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200923231150/http://www.nbcnews.com/id/36557212|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.trutv.com/library/crime/serial_killers/notorious/mcveigh/snag_2.html|tìtulu=The Timothy McVeigh Story: The Oklahoma Bomber — License Tag Snag — Crime Library on truTV.com|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2011-08-29|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2011-08-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110829095824/http://www.trutv.com/library/crime/serial_killers/notorious/mcveigh/snag_2.html|urlmortu=eja}}</ref>. Sas proas collidas in tempus de sas imbestigaduras aiant relassionadu luego a McVeigh e a Terry Nichols a s'atentadu. Nichols puru fiat istadu detènnidu<ref>{{Tzita web|url=http://www.usnews.com/usnews/news/articles/971006/archive_007972.htm|tìtulu=Terrorist or Family Man? - US News and World Report|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2012-10-18|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2012-10-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121018010025/http://www.usnews.com/usnews/news/articles/971006/archive_007972.htm|urlmortu=eja}}</ref>, e ambos fiant istados acusados in su tretu de pagas dies. Posteriormente, Michael e Lori Fortier fiant istados identifigados comente sodales. McVeigh, simpatizadore de un'organizadura amerigana de dereta istrema e beteranu de sa prima [[Gherra de su Golfu|Gherra de su Gurfu]], aiat fatu detonare unu càmiu nolitadu Ryder prenu de isprosivu aparcadu in cara de su fraigu. Su cumpanzu cospiradore de McVeigh, Terry Nichols, aiat assìstidu in s'amaniadura de s'inzinnu. Motivadu dae s'òdiu suo chirru a su gubernu federale e amargadu dae su chi pro isse fiat istada una zestione mala de s'arrocu de Waco de [[1993]] e de s'intzidente de Ruby Ridge de [[1992]], McVeigh aiat fatu in manera chi sa die de s'atentadu torraret a pare cun su de duos annales de s'isparatòriu mortìferu chi aiat postu agabu a s'arrocu de Waco<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/21526848.html?dids=21526848:21526848&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Jun+18%2C+1995&author=PAUL+FELDMAN&pub=Los+Angeles+Times+%28pre-1997+Fulltext%29&desc=Militia+Groups+Growing%2C+Study+Says+Extremism%3A+Despite+negative+publicity+since+Oklahoma+bombing%2C+membership+has+risen%2C+Anti-Defamation+League+finds.&pqatl=google|tìtulu=Militia Groups Growing, Study Says Extremism: Despite negative publicity since Oklahoma bombing, membership has risen, Anti-Defamation League finds.|publicatzione=L.A. Times Archives|data=1995-06-18|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2012-07-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120725072443/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/21526848.html?dids=21526848:21526848&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Jun+18%2C+1995&author=PAUL+FELDMAN&pub=Los+Angeles+Times+%28pre-1997+Fulltext%29&desc=Militia+Groups+Growing%2C+Study+Says+Extremism%3A+Despite+negative+publicity+since+Oklahoma+bombing%2C+membership+has+risen%2C+Anti-Defamation+League+finds.&pqatl=google|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://cjonline.com/stories/061001/new_mcveigh.shtml|tìtulu=McVeigh offers little remorse in letters|publicatzione=Associated Press|data=2001-06-10|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2012-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120527165230/http://cjonline.com/stories/061001/new_mcveigh.shtml|urlmortu=eja}}</ref>. S'incherta ufissiale, cunnota comente “OKBOMB”, fiat istada s'imbestigadura penale prus manna in s'istòria amerigana. Azentes de s'FBI aiant realizadu 28.000 pòrrogos, acumassende prus de tres tonnelladas de proas e collende milli milliones de informaduras<ref>{{Tzita libru|autore=Serano, Richard.|tìtulu=One of Ours: Timothy McVeigh and the Oklahoma City Bombing|limba=en|pp=139–141}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nbcnews.com/id/wbna12343917|tìtulu=Lessons learned, and not learned, 11 years later|nùmene=|situ=NBC News|limba=en|atzessu=2021-07-21}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Hamm, Mark S|tìtulu=Apocalypse in Oklahoma|annu=1997|limba=en|p=VII|ISBN=978-1-55553-300-7}}</ref>. Sos bomberis fiant istados protzessados e cundennados in su [[1997]]. A McVeigh l'aiant zustissiadu peri inzetura letale s'11 de làmpadas de 2001<ref>{{Tzita web|url=http://archiviostorico.corriere.it/2001/giugno/12/sguardo_McVeigh_spegne_diretta_tv_co_0_01061210277.shtml|tìtulu=Lo sguardo di McVeigh si spegne in diretta tv|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2013-10-20|limba=it|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2013-10-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131020161405/http://archiviostorico.corriere.it/2001/giugno/12/sguardo_McVeigh_spegne_diretta_tv_co_0_01061210277.shtml|urlmortu=eja}}</ref>, cando chi Nichols fiat istadu cundennadu a sa perpetuada<ref>{{Tzita web|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/national/longterm/oklahoma/nichols.htm|tìtulu=Nichols Gets Life Term for Oklahoma Bombing Role|nùmene=|situ=www.washingtonpost.com|limba=en|atzessu=2021-07-21}}</ref>. Michael e Lori Fortier aiant testimonzadu contra a McVeigh e Nichols; a Michael l'aiant cundennadu a 12 annos de presonia pro no aer avèrtidu su gubernu de sos IAA, cando chi Lori aiat retzidu s'immunidade dae su protzessamentu a tràmunu de sa testimonia sua. Comente cusseghèntzia de s'atentadu, su gubernu ameriganu aiat introduìdu una leze prus severa contraterrorismu in su [[1996]], pro aumentare sa proteghidura a inghìriu de sos fraigos federales e prebenner atentados terroristas benidores in sa manera narada<ref>{{Tzita web|url=http://www.fas.org/irp/crs/96-499.htm|tìtulu=Antiterrorism and Effective Death Penalty Act of 1996: A Summary|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2011-03-14|limba=en|atzessu=2021-07-21|dataarchìviu=2011-03-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110314140833/http://www.fas.org/irp/crs/96-499.htm|urlmortu=eja}}</ref>. Su 19 de abrile de [[2000]], su Memoriale Nassionale de Oklahoma Cityu fiat istadu dedigadu in su logu de su Fraigu Federale “Murrah”, pro amentare sas bìtimas de s'atentadu. Tzeremònias annuales cummemorativas s'isvilupant a sa matessi ora de sa die in ue si fiat dada s'isprosura. == Riferimentos == <references/> qtwtbpwtmaa9hs39x46elbscq6bn0bq Mamujada 0 11502 177891 175178 2022-08-22T23:55:28Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}} {{Bidda |nòmene comune = Mamujada |imàzine = Mamoiada Mamuthone 1.jpg |nòmene ufitziale = Mamujada, Mamoiada |nòmene Istadu = [[Itàlia]] |s-nòmene Istadu = s'Itàlia |nòmene rezone = [[Immàgini:Bandera Regione Sardigna.jpg|22px]] [[Sardigna]] |s-nòmene rezone = sa Sardigna |nòmene provìntzia = Nùgoro |sigla provìntzia = NU |ladiore = 40°13′0″ |longhiore = 9°17′0″ |artiore = 644 |tirada = 49.03 |populamentu = 2592 <small>31/12/2010</small> |densidade = 52,87 |apendìtzios = [[Santu Còsomo (Mamujada)|Santu Còsomo]] |comunes lacanantes = [[Fonne]], [[Gavoi]], [[Nùgoro]], [[Ollollai]], [[Orane]], [[Orgòsolo]], [[Sarule]] |cap = 08024 |prefissu = [[078]] |istat = 091046 |fiscale = E874 |nòmene bividores = mamujadinos |nòmene patronu = [[Antoni abate|Santu Antoni abate]] |die patronu = 17 ghennàrgiu |zassu = [http://www.comune.mamoiada.nu.it Situ Istitutzionale] }} [[File:Mamoiada, nostra signora di loreto 01.jpg|left|thumb|Crèsia de Nostra Sennora de Loreto]] '''Mamujada''' est una [[bidda]] de sa Meria o [[Provìntzia de Nùgoro]] in sa [[Barbagia de Ollolai|Barbàgia de Ollollai]], s'agatat a 644 metros subra su mare e tenet 2592 bividores. == Su sartu == Mamujada naschet a s’ala a tramontana de su Gennargentu e at uno sartu de 49,03 chilòmetros cuadrados chi s’illacanat finas a su de [[Orgòsolo]], [[Fonne]], [[Gavoi]], [[Sarule]], [[Orane]] e [[Nùgoro]], dae ue est a tesu 17 Km. Su sartu est totu privadu, non b’at comunale. Sa bidda naschet a 650 mt in pitzu de s’oru de mare, contat belle e 2600 abitantes. S’abba no est bundante meda, pagos sunt sos riieddos chi nche lompent dae sos montes a in tundu finas a sa bidda e chi serbint pro abbare sos ortos chi sunt suta su baddigru. == S'istòria == Mamujada at istigas archeològicas de importu: [[Menhir|pedras fitas]] e [[Tumba de sos zigantes|tumbas de gigantes]] e unos cantos [[Nuraghe|nuraghes]] e [[Domus de Janas|domos de gianas]], chi s’agatant a làcana cun su sartu de Orane, Fonne e Orgòsolo, in ue b’at abba e sa terra est prus saliosa; si cumprendet dae custu chi su territòriu fiat abitadu dae meda in antis de [[Sardigna e Còrsica|sa bènnida de sos Romanos]]. Su patrimòniu no est bene contivigiadu, ca sos pastores impreaiant sas pedras pro fraigare mandras e cuiles. [[File:Perda Pintà .jpg|left|thumb|Sa Perda Pintà]] Sa Perda Pintada (in mamujadinu "Perda Pintà") o Istele de Boeli, chi s’agatat in una corte privada a s'essida de sa bidda, est una pedra fita nòdida pro sas tacas a conchedda e est s’ùnica in totu sa Sardigna. Pago a tesu dae sa crèsia de Loretu Atesu, pagu in antis de su ponte de su Riu Baddes, s’agatant tres pedras fitas de granitu. Sa Conchedda de Istevène est una necròpoli de importu e est de s’ùrtimu tempus de su [[Neolìticu]]. Su nuraghe mègius costoidu est Nuraghe Ruju, cun un’iscala a banda de intro, tzellas e bastiones totu a fùrriu, chi s’agatat a s’ala de Monte Dòvaru (636 mi); su nuraghe Orgoru, in su sartu a làcana cun [[Fonne]]. In custos giassos si podent mirare peri sas istigas de unu caminu romanu impedradu. Sas domos las ant fraigadas a banda de unu presete cara a tramontana, ma riparadu dae montigheddos totu in tundu e s’àera est bona meda. Sas domos prus antigas sunt fraigadas cun pedra de granitu e sunt bassas meda, sa ventanas artas e istrintas, a sa manera de cussas gòticas-aragonesas e a bortas sunt incornitzadas in colore grogu o biaitu. Como sas domos sunt fraigadas in matone o blocos de tzimentu armadu, sas prus bene finidas e totu a in tundu sunt inghiriadas dae cortes mannas e ingalanidas dae frores e matas. == Sa cultura e sas festas == Mamujada est famada fintzas pro sas festas chi nche rugant totu s'annu: dae sa festa de Loretu Atesu e de su Carmu e a sa de Santu Còsomo e de Santu Antoni de su Fogu, cando totu sos bighinados sero sero s'allumant de fogos mannos e minores pro pedire a su Santu de amparare s'annada; in custa ocasione essint sos [[Mamuthone|Mamuthones]] e [[Issohadore|Issohadores]] chi si girant a totu bidda: ballos, cùmbidu de durches e binu bonu alligrant s'afussione. A pustis cumentzat su Carrasegare, fortzis sa festa prus intesa e famada in totu su mundu. Mamuthones e Issocadores, sas caratzas de Mamujada, galu oe pro unas cantas dies a s'annu faghent torrare sa gente a su mistèriu antigu. Sos Mamuthones, càrrigos de sonàgios, caminant peri sa bidda, e sos Issocadores los acumpàngiant ghetende sa soga a su muntone de sa gente e totora nche nde tenent calicunu.[[File:Mamuthone e Issohadore di Mamoiada.jpg|left|thumb|Mamuthone e Issohadore de Mamujada]]Su Mamuthone est una màscara niedda e rude, de linna chi paret a mesu sestu, cun unu tocadu de pedde de mascru berbeghinu e burdones de sonàgios a coddu e est famada in totu su mundu. Sa de s'Issocadore, sa visera, est ìnnida e istramudadora, incornitzada dae una berrita niedda presa a sa barba cun unu mucadore tuturadu e una brusa ruja, su curitu, a pitzu de una camisa bianca, e de rugradis in petorras a ghisa de bendulera una tzinta de pedde crara cun sos sonagiolos, un'issallu presu a chitu e a manu una soga fumadora de corria intritzada de fenàrgiu, collida a pare a cocone lasca. Su martis de Carrasegare Mamutzones e Issocadores girant a totu bidda paris cun unu carru a boes prenu e mudadu cun frascas, tapetes e paramentos de cada genia e in pitzu Giuanne Martis, unu buratinu mannu, sètzidu a caddu de una cupa de binu. Sa professone alligra nche lompet finas a sa pratza de Munitzìpiu e in cue b'at fae e lardu pro totus a gastu de sa Pro Loco.[[File:Mamoiada - Costume tradizionale (01).JPG|thumb|right|250px|Bestimentas traditzionales de Mamujada]] In su mese de [[trìulas]] si festat su Carmu, in s'ùrtima domìniga, cun isfiladas de sas màscaras tìpicas de cada bidda e sa sagra de sos produtos locales; sa crèsia antiga s'agatat in su tzentru istòricu. Su 26 e 27 de [[Cabidanni|cabudanni]] si festat Santu Còsomo, in su santuàriu chi s'agatat in su caminu chi giughet a [[Lodine]] e a [[Gavoi]], est a 5 km dae sa bidda. Sa crèsia est galu che pare a sa se su 600 a una navada e a palas de s'altare b'at unu nitzu cun colunnas de trachite, chi paret chi siat de s'[[Istòria de Sardigna aragonesa|època aragonesa]]; totu a in tundu chimbanta cumbessias pro collire sos noinantes. Su programma de custa festa allistat manifestatziones religiosas, culturales e folclorìsticas e in sos sartos pagu a largu cadderis balentes si proant in parìllias ispantosas in sa gara a s'isteddu. A sos primos de su mese de santandria bi sunt sas Tapas, genia de manifestatzione comente Cortes Abertas, chi iscastat però ca in ònnia corte si podent gustare durches, binu e cafè cun mèndula e màndigos antigos e sabores de su tempus coladu. == S'economia == S'economia de sa bidda est agro-pastorale, su 60% de sos abitantes la pràticant, famada sa produtzione de su Cannonau Doc e s'Abbardente. Dae unos cantos annos a custa banda peri s'artesania de sas caratzas est un'atividade de importu, famadu fintzas su [[Museu de sas Caratzas Mediterràneas|Museu de sas Caratzas e de sas traditziones mediterràneas]], chi cada annu contat mìgias de bisitas dae cada ala de su mundu. == Persones == Mamujada dae unos cantos annos est famada peri pro s'ipòtesi chi s'argentinu Juanne Domingo Perón Sosa (Lobos, 8 santandria 1895-Buenos Aires, 1 trìulas 1974) chi est istadu presidente de s’[[Argentina]] dae su 1946 a su 1955, diat èssere unu mamujadinu chi s’aiat imbentadu de essere argentinu pro si l'iscampare dae s’arruolare in s’esèrtzitu in sa [[prima gherra mundiale]]. Sas dudas chi pertocant custu tema sunt galu medas, ma est tzertu chi su mannoi de su presidente Perón fiat sardu, custu si podet lèghere finas in una biografia ufitziale sua. De Mamujada est s'iscultore modernu Giovanni Canu, chi at espostu e fatu òperas in totu su mundu e insegnat in [[Milanu]] in s’Acadèmia de Brera. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Valentina|sambenadu=Schirru|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=53-54|capìtulu=Mamujada}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=3|capìtulu=Mamoiada|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Raimondo|sambenadu=Bonu|tìtulu=Mamoiada, paese della Sardegna centrale|data=1968|editore=Editrice sarda F.lli Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=1146465633}} *{{Tzita libru|nùmene=Giacobbe|sambenadu=Manca|nùmene2=Giacomino|sambenadu2=Zirottu|tìtulu=Pietre magiche a Mamoiada: perdas longas e piantadas, domos de janas, tumbas de gigantes, nuraghes|data=1999|editore=Associazione folk mamuthones e issohadores Peppino Beccoi|tzitade=Mamujada|limba=it|OCLC=45550958}} *{{Tzita libru|nùmene=Pietro|sambenadu=Porcu|tìtulu=Mamoiada|annu=2000|editore=Studiostampa|tzitade=Nùgoro|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|capìtulu=Mamoiada|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=5|capìtulu=Mamoiada|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170553.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-28|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Giacomino|sambenadu=Zirottu|tìtulu=Mamoiada: il racconto del tempo|data=2004|editore=Solinas|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=799758043}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Moro|tìtulu=Dizionario Etimologico del Barbaricino di Mamoiada|annu=2006|editore=Comune e Biblioteca de Mamujada/ Assòtziu Culturale S’Istentu|tzitade=Mamujada|limba=sc,it}} *{{Tzita libru|nùmene=Giacobbe|sambenadu=Manca|tìtulu=Mito di Mamojada. Archeologia, pietre magiche, antropologia|annu=2008|limba=it}} == Artìculos ligados == * [[Museu de sas Caratzas Mediterràneas]] * [[Museu MATer - Museu de s'Archeologia e de su Territòriu]] * [[Museu de sa Cultura e de su Traballu]] * [[Mamuthone]] * [[Issohadore]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.mamoiada.nu.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} * {{Tzita web|url=http://www.comunas.it/mamoiada/|tìtulu=Ischeda de Mamujada in su portale Comunas|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.mamoiada.org/|tìtulu=Portale culturale de Mamujada|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.mamoiada.org/paese/mamoiada/la-lingua/|tìtulu=Grammàtica, vocabolàriu, topònimos e àteros tèrmines ligados a su limbàgiu mamujadinu|data=2011-01-23|limba=it-IT,sc|atzessu=2021-12-26}} * {{Tzita web|url=https://www.mamoiadaturismo.it/|tìtulu=Portale turìsticu de Mamujada, a incuru de Sara Muggittu|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.barbaricina.it/|tìtulu=Informatziones, chircas e istòria de Mamujada, a incuru de Sara Muggittu|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://prolocomamoiada.it/|tìtulu=Pro Loco de Mamujada|limba=it-IT|atzessu=2021-11-24}} * {{Tzita web|url=https://mamuthones.it/|tìtulu=Assòtziu Culturale Atzeni|limba=it-IT|atzessu=2021-11-24}} * {{Tzita web|url=https://www.museodellemaschere.it/|tìtulu=Situ de su Museu de sas Caratzas Mediterràneas|situ=Museo delle Maschere Mediterranee Mamoiada|limba=it-IT|atzessu=2021-11-24}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Category:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Category:Barbàgia de Ollolai]] flv3legq5ryg1cg9y323r2rio5ze1vc Riga 0 12647 177942 175628 2022-08-23T11:28:34Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Bidda |nòmene comune=Riga |densidade=2 269,32 |zassu=https://www.riga.lv/lv |die patronu= |nòmene patronu= |fiscale= |istat= |prefissu=+371 66-67 |cap=LV-1000 |comunes lacanantes= |apendìtzios= |populamentu=696 681 |nòmene ufitziale=Rīga |tirada=307 |artiore=6 |longhiore=24°06′23″ |ladiore=56°56′56″ |sigla provìntzia= |nòmene provìntzia= |s-nòmene rezone= |s-nòmene Istadu=Letònia |nòmene rezone= |nòmene Istadu=[[Letònia]] |imàzine=Vistas desde la iglesia de San Pedro, Riga, Letonia, 2012-08-07, DD 12.JPG}} '''Riga''' (in [[Limba lètone|lètone]] ''Rīga'', in [[Limba russa|russu]] ''Рига'') est sa capitale e sa prus tzitade pobulada de [[Letònia]], cun unos 698.529 bividores, chi rapresentant prus de su tres unu de sa populatzione de su paisu in s'interi.<ref>{{Tzita web|url=https://www.liaa.gov.lv/lv?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=1060|tìtulu=Latvia in Brief|limba=inglesu}}</ref>​ S'agatat in su [[golfu de Riga]], a sa foghe de su riu [[Daugava]]. Cun un'àrea de 307,17 km², Riga s'agatat in unu pranu arenosu pròssimu a su [[mare Bàlticu]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.riga.lv/EN/Channels/About_Riga/default.htm|tìtulu=Municipal Portal of RIga|limba=inglesu|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2011-08-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110828172049/http://www.riga.lv/EN/Channels/About_Riga/default.htm|urlmortu=eja}}</ref> Fundada in su [[1201]], sa tzitade est istada membru de sa [[Liga Anseàtica]]. Su tzentru istòricu de Riga, decraradu [[Patrimonios de s'Umanidade|Patrimòniu de s'Umanidade]] dae s'[[UNESCO]], si seberat pro s'architetura [[Art Nouveau]] e is fàbricos de linna de su [[sèculu XIX]].<ref>{{Tzita web|url=http://whc.unesco.org/es/list/852|tìtulu=Centro histórico de Riga|limba=ispagnolu}}</ref>​ Sa tzitade fiat designada [[Capitale Europea de sa Cultura]] in su [[2014]], a su costadu de [[Umeå]] in [[Isvètzia]]. Sa tzitade est serbida dae s'[[Aeroportu Internatzionale de Riga]], su prus mannu de is [[Istados bàlticos|paisos bàlticos]]. Riga est membru de [[Eurocities]],<ref>{{Tzita web|url=https://eurocities.eu/|tìtulu=EUROCITIES|limba=inglesu}}</ref>​ s'[[Unione de is Tzitades Bàlticas]] (UBC)<ref>{{Tzita web|url=https://www.ubc.net/|tìtulu=UBC|limba=inglesu}}</ref>​ e s'U[[nione de Capitales de s'Unione Europea]] (UCEU).<ref>{{Tzita web|url=http://www.uceu.org/UCUE.htm|tìtulu=UCUE|limba=frantzesu|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2011-10-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111008123138/http://www.uceu.org/UCUE.htm|urlmortu=eja}}</ref> ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Riga}} [[Categoria:Tzitades d'Europa]][[Categoria:Capitales de istadu]][[Categoria: Capitales europeas]] 22nngt56rsl30rzgv877b5bv5569z20 Fekete Pákó 0 13249 177834 172896 2022-08-22T21:02:16Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{s}} '''Lapite Oludayo''', connotu fintzas comente '''Fekete Pákó''' (Pako Negro) ([[Ibadan]], [[Nigeria]], 17 Abrile 1976) est unu cantadore ungheresu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.feketepako.hu/rolam/|tìtulu=Biografia de su cantore|atzessu=2014-09-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140911114657/http://www.feketepako.hu/rolam/|dataarchìviu=2014-09-11|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.allmusic.hu/index.php?SID=&oldal=eloadolista&h_id=4884|tìtulu=Allmusic Hungary a magyar zene adatbázisa - Fekete Pákó - magyar elõadók, lemezek, dalok, slágerlisták, zenei videók|situ=www.allmusic.hu|atzessu=2021-08-10|dataarchìviu=2021-09-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210920042756/http://www.allmusic.hu/index.php?SID=&oldal=eloadolista&h_id=4884|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://zene.hu/fekete_pako|tìtulu=Fekete Pákó (Oludayo Lapite)|situ=Zene.hu|limba=hu|atzessu=2021-08-10}}</ref> == Riferimentos == [[Categoria:Ùngaros]] [[Categoria:Cantantes]] ewc6ve2w7s4ku2vz3sdhey0f5rsjnaw Cuntierra:Fekete Pákó 1 13261 177835 172328 2022-08-22T21:02:17Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki ==Articulu de cantzellare== Proite de cantzellare custu articulu? Lapite Oludayo est una persone reale. ( SiGe91 08:48, 13 IX 2014 (UTC) :Non cumprendo "Aligargiu". == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[Fekete Pákó]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172327 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20140911114657/http://www.feketepako.hu/rolam/ annantu a http://www.feketepako.hu/rolam/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:57, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Fekete Pákó]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177834 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20210920042756/http://www.allmusic.hu/index.php?SID=&oldal=eloadolista&h_id=4884 annantu a http://www.allmusic.hu/index.php?SID=&oldal=eloadolista&h_id=4884 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 23:02, 22 Aus 2022 (CEST) gy581maz8cia4bnrfu6crz8r7xk88e1 Cuntierra:Linux 1 13512 177881 159263 2022-08-22T23:35:53Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki Nell'incipit c'è scritto "gratis", ma bisogna sostituirlo con "libero". "Free" deriva da "Freedom", non da gratuito (in questo caso). --[[Usuàriu:Valerio Bozzolan|Valerio Bozzolan]] ([[Cuntierra usuàriu:Valerio Bozzolan|talk]]) 16:12, 19 Stg 2014 (CEST) :Modificato, grazie per la segnalazione!--[[Usuàriu:L2212|L2212]] ([[Cuntierra usuàriu:L2212|talk]]) 11:53, 21 Stg 2014 (CEST) == Ortografia == Ddoi fiat bisòngiu in custa pàgina de modìficas po dda fai prus precisa. A dolu mannu, no apu pòtziu traballai cun s'ortografia originali, po ita no sighiat peruna moda ortogràfica e sighiat mancai una variedadi ca deu no connòsciu. Giai ca mi parriat lègiu a furriai totu a sa campidanesa, po fai totus (s)cuntentus, apu provau a impreai sa LSC, mancai no sia bravu meda mancu deu. Mi parrit puru ca no ddoi siant contributzionis beras de su 2008, duncas speru ca de aici ddoi siat prus gana de torrai a traballai a una pàgina de importu mannu po sa categoria de s'informàtica.--[[Usuàriu:Paninu|Paninu]] ([[Cuntierra usuàriu:Paninu|talk]]) 21:19, 4 Trì 2019 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Linux]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177880 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20070819045030/http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12 remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110810160155/http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12 pro http://www.kernel.org/pub/linux/kernel/Historic/old-versions/RELNOTES-0.12 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 01:35, 23 Aus 2022 (CEST) 0zlmj1mxpnlqjmqi6gsio89kaismmvq Crisi in Ucràina de su 2014 0 13674 177808 175283 2022-08-22T19:47:54Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 4 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:2014-02-21 11-04 Euromaidan in Kiev.jpg|thumb|279x279px|Truma de manifestantes in Kiev in su mese de freàrgiu de su 2014]] Sa '''crisi in Ucràina de su 2014''' cunsistet in una nera de episòdios violentos acontèssidos in sa capitale [[Kiev]] chi ant portadu a sa bogadura de su tando presidente [[Viktor Janukovyč]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ukraine/10659755/Ukraine-revolution-live.html|tìtulu=Ukraine revolution: live – Ukraine's president has disappeared as world awakes to the aftermath of a revolution}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/av/world-europe-26302277|tìtulu=Ukraine conflict: Tymoshenko speech ends historic day of revolution}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ft.com/content/8faf984a-9bda-11e3-afe3-00144feab7de|tìtulu=Yanukovich toppled in new Ukrainian revolution}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://news.yahoo.com/yanukovych-man-sparks-revolution-ukraine-193436462.html|tìtulu=Yanukovych: The man who sparks revolution in Ukraine|atzessu=2021-09-11|dataarchìviu=2014-02-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140222232017/http://news.yahoo.com/yanukovych-man-sparks-revolution-ukraine-193436462.html|urlmortu=eja}}</ref> Fiat sighida dae càmbios de su sistema sòtziu-polìticu de su paisu, torradura a sa [[Costitutzione de s'Ucraina|costitutzione pretzedente]] che a primu, abolitzione de s'ufitzialidade de sa [[limba russa]], apelladura a fàghere eletziones noas a sa lestra intro de pagos meses<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ukraine/10659755/Ukraine-revolution-live.html|tìtulu=Ukraine revolution: live – Ukraine's president has disappeared as world awakes to the aftermath of a revolution}}</ref> e aposentadura de unu guvernu ''ad interim''. In sa propaganda de sos mèdia otzidentales si ddi narant ''rivolutzione de "Maidan"'' chi in ucrainu bolet nàrrere "pratza", in relatu a "''Maidan Nezalezhnosti''" (Pratza Indipendèntzia) in ue fiant organizadas is manifestatziones contra de su guvernu, torrada a batijiare fintzas '''Euromaidan''' (Europratza). Sa [[Rùssia]] cunsiderat is fatos paris a unu [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.rt.com/news/lavrov-crimea-ukraine-west-181/|tìtulu=Lavrov: If West accepts coup-appointed Kiev govt, it must accept a Russian Crimea}}</ref> Intre s'acabu de su 2013 e s'incomintzu de su 2014 fiant organizadas manifestatziones mannas fitianas in [[Kiev]] a chi pigaiant parte fintzas movimentos de destra-estrema<ref>{{Tzita web|url=https://www.rosalux.de/en/publication/id/42076/we-demand-human-rights-and-death-to-the-enemies|tìtulu=“We Demand Human Rights and Death to the Enemies!”}}</ref> comente [[Pravyj Sektor]] (setore de destra).<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2014/mar/13/ukraine-uprising-fascist-coup-grassroots-movement|tìtulu=Kiev's protesters: Ukraine uprising was no neo-Nazi power-grab}}</ref> In sustàntzia is protestadores parteniant a totu is currentes e tiraduras de sa sotziedade.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2014/mar/13/ukraine-uprising-fascist-coup-grassroots-movement|tìtulu=Kiev's protesters: Ukraine uprising was no neo-Nazi power-grab}}</ref> Is protestas fiant istadas paghiosas durante chidas vàrias fintzas a su tzocare de is violèntzias a banda de su guvernu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2014/mar/13/ukraine-uprising-fascist-coup-grassroots-movement|tìtulu=Kiev's protesters: Ukraine uprising was no neo-Nazi power-grab}}</ref> A pustis de carchi mese de manifestadas fitianas, sas trumas de destra estrema ant comintzadu a ocupare cun sas armas sos palatzos de su guvernu, custringhende su presidente Janukovic a si nche fuire a [[Rùssia]]. [[File:Euromaidan Kiev 2014-02-18 15-08.JPG|thumb|277x277px|Manifestantes imbiende pedras e bombas molotov a s'àteru cantone de sa barricada]] Su 45-50% de is ucrainos diat àere apoderadu sa rivolutzione de Euromaidan, mentras su 42-50% diat èssere istadu contras.<ref>{{Tzita web|url=https://en.interfax.com.ua/news/general/184540.html|tìtulu=Half of Ukrainians don't support Kyiv Euromaidan, R&B poll}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ukrainebusiness.com.ua/news/11002.html|tìtulu=Poll reveals Ukrainian majority supports EuroMaidan|atzessu=2021-09-11|dataarchìviu=2014-01-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140125085358/http://www.ukrainebusiness.com.ua/news/11002.html|urlmortu=eja}}</ref> S'apoderadura prus manna diat bènnere dae [[Kiev]] e dae s'Ucràina otzidentale, chi fintzas rapresentaiant sa majoria intra de is protestadores.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ft.com/content/7be62f26-70a2-11e3-9ba1-00144feabdc0#axzz2p4zYSJdQ|tìtulu=Ukraine protesters take rally to Yanukovich’s residence}}</ref> Petzi su il 24% de is protestadores aproliant dae s'Ucraina tzentrale e petzi su 21% dae s'estu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.kyivpost.com/article/content/ukraine-politics/poll-discovers-euromaidan-evolution-from-dreamy-to-radical-336389.html|tìtulu=Poll discovers EuroMaidan evolution from dreamy to radical}}</ref> In s'Ucraina de giosso e in cussa orientale petzi su 20% de sa populatzione fiat a favore<ref>Yevhenia Yehorova (19 October 2012). "Відносна більшість українців підтримує зміну влади; Схід та Південь все ще визначаються зі своїм кандидатом в Президенти". Gfk.com. Retrieved 4 April 2014.</ref>. Custu currespondet a sa partzidura linguìstica (e in parte ètnica) de s'istadu. == Acontessimentos == [[File:War in donbass.svg|thumb|390x390px|Àrea de su cunflitu in su sud-estu de su paisu.]]A pustis de una prima rivolutzione - sa "[[rivolutzione aràngiu]]" de su [[2004]] - s'[[Ucraina|Ucràina]] fiat istada parada dae annos de corrutzione, mala gestione, farta de crèschida econòmica, isvalutatzione de sa moneda, e s'incapatzidade de otènnere finantziamentos de is mercados pùblicos.<ref>{{Tzita web|url=http://ifes.org/Content/Publications/Press-Release/2011/Ukrainians-Pessimistic-about-Countrys-Future-Confidence-in-Political-Leaders-Falling.aspx|tìtulu=Ukrainians Pessimistic about Country’s Future; Confidence in Political Leaders Falling|atzessu=2021-09-11|dataarchìviu=2011-10-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111011200223/http://ifes.org/Content/Publications/Press-Release/2011/Ukrainians-Pessimistic-about-Countrys-Future-Confidence-in-Political-Leaders-Falling.aspx|urlmortu=eja}}</ref> Pro custa resone, Janukovyč aiat chircadu de istabilire relatziones prus istrintas cun s'[[Unione Europea]] e sa [[Rùssia]] a su fine de atràere su capitale netzessàriu pro mantènnere su livellu de vida de s'Ucràina sena cumpromìtere sa populatzione locale in manera grae.<ref>{{Tzita web|url=https://money.cnn.com/2014/03/12/news/economy/ukraine-europe-soros/|tìtulu=Soros: Ukraine needs EU Marshall Plan}}</ref> Una de custas medidas fiat istadu un'acòrdiu de assòtziu cun s'Unione Europea, chi diat frunire a s'Ucràina fundos pro reformas vàrias in aspetos medas de sa sotziedade ucràina e duncas truncare is ligàmenes econòmicos cun sa Rùssia.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-02-27/the-new-great-game-why-ukraine-matters-to-so-many-other-nations|tìtulu=The New Great Game: Why Ukraine Matters to So Many Other Nations}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://america.aljazeera.com/articles/2014/3/6/what-does-the-westwantfromukraine.html|tìtulu=What does the West want from Ukraine?}}</ref> Janukovyč aiat a ùrtimu refudadu de firmare s'acòrdiu cunsiderende·ddu tropu austeru e dannosu pro s'Ucràina.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bostonglobe.com/news/world/2013/12/15/suspends-trade-deal-talks-with-ukraine/gzOIK9J1kFp2wMKw0IblVI/story.html|tìtulu=EU suspends trade deal talks with Ukraine}}</ref> Francu custu s'UE aiat pedidu sa liberatzione de [[Julija Tymošenko]], chi fiat in presone, che cunditzione intzidentale de acòrdiu de assòtziu cun s'Unione Europea. Janukovyč aiat tando firmadu unu tratadu cun sa Rùssia, chi antimes aiat iscadenadu avolotos tziviles in [[Kiev]] chi a sa fine aiant giutu a iscontros violentos intre manifestantes e fortzas de s'òrdine in tzircustàntzias pagu craras.<ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/2013/12/17/world/europe/ukraine-protests/|tìtulu=Ukraine, Russia sign economic deal despite protests}}</ref> Mentras ca is tensiones si faghiant semper prus mannas, Janukovyč aiat lassadu su Paisu pro non bi torrare. Sa Rùssia aiat acusadu [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] e s'[[Unione Europea|UE]] de finantziamentu e diretzione de is protestas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.presstv.com/detail/2014/02/06/349524/us-accused-of-funding-ukraine-rioters/|tìtulu=Russian official accuses US of fueling Ukraine crisis|atzessu=2021-09-11|dataarchìviu=2014-05-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140505195751/http://www.presstv.com/detail/2014/02/06/349524/us-accused-of-funding-ukraine-rioters/|urlmortu=eja}}</ref> A pustis de sa rivolutzione de su 2014, sa [[Rùssia]] at refudadu de reconnòschere su guvernu ''ad interim'' nou, cunsiderende is avolotos unu [[corpu de Istadu]],<ref>{{Tzita web|url=https://www.rt.com/news/lavrov-crimea-ukraine-west-181/|tìtulu=Lavrov: If West accepts coup-appointed Kiev govt, it must accept a Russian Crimea}}</ref>. In resposta a is càmbios de regìmene sa [[Crimea|repùblica autònoma de Crimea]] de majoria russòfona, aiat votadu in referendum pro s'annessionadura a sa Rùssia.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilpost.it/2014/03/17/referendum-crimea-legale/|tìtulu=Il referendum sulla Crimea è “legale”?}}</ref> Su referendum non fiat reconnotu dae s'Ucràina e dae parte manna de sa comunidade internatzionale,<ref>{{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2021/02/25/ukraine-declaration-by-the-high-representative-on-behalf-of-the-european-union-on-the-illegal-annexation-of-crimea-and-sevastopol/|tìtulu=Ukraine: Declaration by the High Representative on behalf of the European Union on the illegal annexation of Crimea and Sevastopol}}</ref> nointames dae tando sa regione est ''de facto'' parte de sa Rùssia. Peristantu su guvernu ''ad interim'' de nòmina noa in Ucràina at firmadu s'acòrdiu de assòtziu cun s'UE e s'est impinnadu a adotare is reformas de su sistema giuditziàriu e polìticu, gasi comente de is polìticas finantziàrias e econòmicas, a su fine de respetare is recuisitos istabilidos in s'acòrdiu. Su guvernu a interim at in prus adotadu providimentos ulteriores, ca a pustis de sa rivolutzione non fiat capatzu de satisfàghere puntos vàrios de s'acòrdiu e teniat bisòngiu de investimentos èsteros. Is investimentos istràngios acudiant dae su [[Fundu Monetàriu Internatzionale]] in forma de imprèstidos pro una summa de in prus de 18 milliardos de [[Dòllaru istadunidensu|dòllaros]] subordinende is reformas ucràinas adotadas in giai totu sos aspetos de sa sotziedade,<ref>{{Tzita web|url=https://news.yahoo.com/imf-offers-ukraine-18-billion-loans-082715644.html?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly9pdC53aWtpcGVkaWEub3JnLw&guce_referrer_sig=AQAAADkyX-pW9opfVTJDrmXqgjGDwVZUXw5Aouw-54svLlcOf1CjCvdtOtWeJlSn0ftyPUfCHG0rCfrpSDbXLjoWZynb-SBPv1KYblYrot9l_MWBqXtzrPOqSc4ZdFjjvEzw4ibSGAjxFM7mTDsfgKOYqqPsHXWjU1BmXG0TthOHPN2m|tìtulu=IMF offers Ukraine up to $18 billion in loans}}</ref> intre cale una crèschida de prètziu de s'oferta interna de su gas a su prètziu globale. Franca sa setzessione e annessionadura unilaterale a sa Rùssia de sa [[Repùblica Autònoma de Crimea]], is regiones a majoria de russos ètnicos de [[Repùblica Populare de Doneck|Donetsk]] e de [[Repùblica Populare de Lugansk|Luhansk]] ant decraradu s'indipendèntzia, ratifichende·la a pustis cun unu referendum. Dae tando durat una gherra in s'Ucraina orientale, chi pariat si fiat [[Protocollos de Minsk|parada cun su ''sesade su fogu'']] firmadu in [[Minsk]], dae sas autoridades de Kiev e dae sos separatistas, nointames atacos violentos e cumbatas sighent galu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2020/646203/EPRS_ATA(2020)646203_IT.pdf|tìtulu=Ucraina: cinque anni dopo gli accordi di Minsk}}</ref> ==Riferimentos== <references/> [[Categoria:Rivolutziones]] 5n6bhbud1yx7lwp54lzdxkuwdvafcnd Bucarest 0 14244 177792 175813 2022-08-22T18:59:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Bidda |nòmene comune=Bucarest |densidade=9.225,2 |zassu=https://www.pmb.ro/ |die patronu= |nòmene patronu= |fiscale= |istat= |prefissu= |cap=030000 |comunes lacanantes= |apendìtzios= |populamentu= 2.103.346 |nòmene ufitziale=București |tirada=228 |artiore=70 |longhiore=26°05′46″ |ladiore=44°26′08″ |sigla provìntzia= |nòmene provìntzia= |s-nòmene rezone=Muntènia|s-nòmene Istadu=Romania |nòmene rezone=Muntènia|nòmene Istadu=[[Romania]]|imàzine=Palacio CEC, Bucarest, Rumanía, 2016-05-29, DD 91-93 HDR.jpg}} '''Bucarest''' (in [[limba romuna|rumenu]]: '''București''' /bu.kuˈreʃtʲ/, o ''Municipiul București'' in versione longa) est sa capitale de sa [[Romania]]. Sa tzitade in su 2011 contaiat unos 2.400.000 bividores, prus pagu in cumparàntzia cun is de is tzensimentos cabudianos. Segundu sa legenda, su nùmene dependet de ''Bucur'', unu pastore chi si diat istabilire in su logu in ue oe s'agatat sa tzitade. Sende chi in [[limba romuna|romunu]] ''bucur'' cheret nàrrere ''alligresa'', medas iscritores romunos narant a Bucarest ''bidda de s'alligresa''. Sa tzitade fiat mentovada pro sa prima borta in documentos iscritos a su cumintzu de su [[1459]]. In 1862 fiat isseberada a capitale de sa [[Romania]], cosa chi nd'aiat fatu su tzentru natzionale culturale, econòmicu e de is comunicatziones. S'architetura ammisturat istiles [[Istile neoclàssicu|neoclàssicos]], de intre-gherras ([[Bauhaus]] e [[Modernismu|Art déco]]), comunista e modernu. In su perìodu de intre-gherras, s'architetura de sa tzitade e sa sofisticatesa de sas èlites suas ddi fiant bàlidas su nomìngiu de "París Minore" (''Micul París'').<ref>{{Tzita web|url=http://museum.ici.ro/mbucur/english/micparis.htm|tìtulu=Bucharest, the small Paris of the East|limba=inglesu|atzessu=2022-02-06|dataarchìviu=2006-02-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060221002454/http://museum.ici.ro/mbucur/english/micparis.htm|urlmortu=eja}}</ref>​ Mancari fàbricos e bighinados medas de su tzentru fiant derruidos o ispèrdidos dae sa gherra, [[Terremotu|terremutos]] e su programma de sistematitzatzione de [[Nicolae Ceausescu|Nicolae Ceaușescu]], sa majoria abarrat istantàrgias. Economicamente, sa tzitade est sa prus rica de [[Romania]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.pwcglobal.com/ro/eng/ins-sol/spec-int/Regional%20Attractiveness%20Index.pdf|tìtulu=Regions and development – the Regional Attractiveness Index|limba=inglesu|atzessu=2022-02-06|dataarchìviu=2006-03-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060313160507/http://www.pwcglobal.com/ro/eng/ins-sol/spec-int/Regional%20Attractiveness%20Index.pdf|urlmortu=eja}}</ref> e est unu de is tzentros industriales printzipales e de trasportu de [[Europa orientale|Europa de s'Est]]. Sa superfìtzie totale de Bucarèst est de 226 km². Fintzas a su [[1989]], is zonas a inghìriu fiant mescamente rurales, ma a pustis de sa [[Rebolussione rumena|Rivolutzione Rumena]] fiant comintzados a fraigare apendìtzios noos in is intòrrios suos. Tenet su matessi livellu amministrativu de distretu e est divìdida in ses setores. ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Bucharest|Bucarest}} [[Categoria:Capitales europeas]][[Categoria:Capitales de istadu]][[Categoria:Tzitades de Romania]] c8i9d37wrmh9e7skrjrrbojon4c3urf Deepin 0 14280 177813 173664 2022-08-22T20:01:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:deepin}}{{CAM}} '''deepin''' (a s'ispissu lumenada Linux Deepin, Hiweed Linux o Hiwix) est unu sistema obrativu de sa familla [[Linux|GNU/Linux]], criau in su 2004 in [[Cina]] e fata partinde de sa Debian.<ref name=e-deepinlinuxdesktopcomestochina>http://www.eweek.com/enterprise-apps/slideshows/linux-desktop-comes-to-china-with-deepin-2014.html {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/6XxOQzbjV?url=http://www.eweek.com/enterprise-apps/slideshows/linux-desktop-comes-to-china-with-deepin-2014.html |date=2015-04-21 }} Linux Desktop Comes to China With Deepin 2014</ref> deepin est pessau pro faghere prus fatzile s'impreu de sa Computadora, o Donnia 3 meses bessit una versione noa,<ref name=m-deepinleaderinterview /> ki da nanta Upgrade. deepin est finantziàda dae sa Wuhan Deepin Technology Co., Ltd. Sa tenta est sa de criai unu sistema modernu, cun d-una bella cara grafiga i simpli meda de oberai, istudiau pro su multimedia. Wuhan Deepin Technology Co., Ltd est una sotziedade arregistrada in [[Cina]]. Comente Donnia distro de Linux, deepin si podit installai in d'una Computadora ue b'est un'ateru sistema (pro narrer, impari a [[Microsoft Windows]] a su [[Mac OS X]] o ateru sistema). deepin impleat la Lissentzia General Public License V3.<ref name=m-deepinleaderinterview>http://muzi.info/2014/1371/interview-with-deepin-project-leader-wang-yong.html Interview with Deepin project leader Wang Yong {{!}} MUZI</ref> S'idea est de no fai pagai pro su sistema obrativu e totu, ma sceti pro su serbitziu tennigu. == Carateristicas == Comente ateras distros de Linux, deepin tennet virtudes ke est a gratis, est stabili et donnat seguresa. deepin est unu sistema cun una cara grafiga prus moderna. Sas carateristicas de deepin variant a segunda de sa bersione impleàda. Una de sas carateristicas comuna a totas sas bersiones est sa cara grafiga, nomenau "Deepin Desktop Environment" (DDE), ki tennet funtziones comente s'Anti-Aliasing e unu motori grafigu HTML5<ref name=m-deepinleaderinterview /> e WebKit.<ref name=q-deepin2014_3presentation>http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150518093455/http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ |date=2015-05-18 }} Rilasciato Deepin 2014.3: novità, considerazioni e download!</ref><ref name=s-deepinmoderndistro>http://news.softpedia.com/news/Deepin-2014-Is-One-of-the-Most-Modern-Distributions-of-Linux-449787.shtml Deepin 2014 Is One of the Most Modern Distributions of Linux</ref> Una de is carateristicas prus famadas est su Dock, una barra transparenti in sa parti 'e basciu de su Desktop ki cuntennit iconas amostadas peri efetus grafigus. deepin est sempiri istau unu sistema meda innantis: tennit unu codighe de programadura limpiu i craru ei, gratzias a su layer de compatibilidade, podet impleare programas criaus pro aterus sistemas ke Linux (Debian e Ubuntu), a prena lestresa. Pro custas arrexones s'agatant portaduras de deepin po donnia arkitetura (IA-32, AMD64).<ref name=d-deepindistropresentationhttp>http://distrowatch.com/table.php?distribution=deepin/ Linux Deepin su Distrowatch</ref> deepin impreat sos paketos debian *.DEB pro azorronare o installai programas nous. Dae su menu grafigu, podis impleai su programa APT e dpkg<ref>{{Tzita web|url=http://www.csdn.net/article/2013-12-27/2817885-linuxdeepin-team-interview|tìtulu=【开源专访】Linux Deepin:做更好用的Linux桌面系统-CSDN.NET|atzessu=2015-06-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131228000656/http://www.csdn.net/article/2013-12-27/2817885-linuxdeepin-team-interview|dataarchìviu=2013-12-28|deadurl=eja}}</ref> pro agatare i installare dae sa lista ofitziali Donnia programa ki ti podit serbiri (ki siet de multimedia, de ofitziu o de seguresa). Sichidore de deepin, tenet unu supportu ammezorau pro sos hardware istandard comente a USB, MMX e AGP; est dotau de su supportu de su File System btrfs, ext3, ext4, JFS, ReiserFS e XFS.<ref name=d-deepindistropresentationhttp /> deepin 15.1 est cumpatibiles chin su processore Intel Pentium IV o superiore:<ref>{{Tzita web|url=http://www.linuxdeepin.com/download.en.html|tìtulu=Download|atzessu=2015-06-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150406061529/http://www.linuxdeepin.com/download.en.html|dataarchìviu=2015-04-06|deadurl=eja}}</ref> {| class="wikitable" style="text-align:center; margin-left:1em; margin-right:0" id="mw_Q" ! id="mwAQA" | ! id="mwAQE" | CPU ! id="mwAQI" | RAM ! id="mwAQM" | HDD |- id="mwAQQ" | id="mwAQU" |deepin 15.1 Capable PC | id="mwAQY" |Intel Pentium IV 2.0 GHz | id="mwAQc" |1GB | id="mwAQg" |10GB |- id="mwAQk" | id="mwAQo" |deepin 15.1 Ready PC | id="mwAQs" |Intel Core 2 2.0 GHz | id="mwAQw" |2GB | id="mwAQ0" |20GB |} == Notas == <references/> ==Boches curreladas== * [[Linux]] == Acàpius de foras== *[http://deepin.org deepin.org] [[Categoria:Informàtica]] lkr03eivvau59w35uda3736yz84gdbl Mercùriu (praneta) 0 16156 177899 175779 2022-08-23T00:33:28Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|CAM}} [[File:Mercury Globe-MESSENGER mosaic centered at 0degN-0degE.jpg|thumb|285x285px|Mercùriu]] '''Mercùriu''' (simbulu: [[File:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]]) est su [[praneta]] prus piticu e prus acanta a su [[Sole|Soli]] de su [[Sistema Solari]]. Est unu [[praneta terrestri]] con un periodu orbitali de 88 dies terrestras. Tenit s'[[ecentricidadi]] de s'orbita prus manna intra is pranetas de su Sistema Solari: s'afèliu de s'òrbita sua est a 0.466 [[Unidadi astronòmica|UA]] e su perièliu a 0.307 [[Unidadi astronòmica|UA]]. Sa rodatzioni de cosa sua est parallela a sa rivolutzioni a ingiru de su Soli, e est in resonàntzia cun issa 3:2, est a nai chi Mercùriu fait tres girus apetus is isteddus fissus donnia tres òrbitas a ingìriu a su Soli. Tenit unu volumi de 0.056 de su volumi terrestri e una massa chi est su su 5,5% de sa de sa [[Terra]]. Tenit unu campu magnèticu. Atmosfera praticamenti non ndi tenit. Est su praneta a innui sa [[temperadura]] de sa superfitzi càmbiat de prus, passendi dae is -173°C de su noti a is 427°C de sa die.<ref>{{Tzita web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html|tìtulu=Space Topics: Compare the Planets The Terrestrial Planets: Mercury, Venus, Earth, The Moon, and Mars|atzessu=2019-09-01|dataarchìviu=2011-08-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110821222253/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html|urlmortu=eja}}</ref> Cummenti Vènere est prus acanta a su Soli de sa [[Terra]], duncas podit essi bidu sceti a s'obrèsciu o a su scurigadroxu. Est su praneta terrestri prus pagu studiau poita is manovras orbitalis po ndi mandai una sonda funt dificilis meda. Su nomini Mercùriu benit de su deus romanu [[Mercurius]] e donat puru su nomini a sa die de sa [[chida|cida]] [[Merculis]]. == Caratèristicas fìsicas == === Strutura interna === Mercùriu tenit agiumai sa propia densidadi de sa Terra. Sigomenti perou est prus lèbiu, sa pressioni me in su centru de cosa sua depit essi prus pagu, cosa chi bolit nai chi is materialis funt prus pagu strecaus. Duncas po tenni sa propia densidadi cun pressioni prus pitica custus materialis depint essi prus grai si postus a sa propia pressioni de is de sa Terra. Si pensat chi Mercùriu tengat in proportzioni medas prus ferru me in su nùcleu chi occupat su 55% de su praneta, e chi in totali su ferru siat su 70% de sa massa de su praneta, cun su chi aparrat fatu de cumpostus de [[silìciu]]. Su fatu chi tengat unu campu magnèticu bolit nai chi una parti de su ferru in su nùcleu est lìcuidu, po permiti s'efetu dinamo. Si pensat chi s'energia po callentai su internu bengat dae is fortzas de marea de su Soli. === Superfitzi e Geografia === [[File:Mercury global map 2013-05-14 bright.png|thumb|330x330px|Mapa de Mercùriu fata is fotos de sa sonda MESSENGER]] Sa superfitzi de Mercùriu est prena de crateris, e sa cosa fait pensai chi siat bècia meda, agiumai catru miliardus de [[Annu|annus]], e chi Mercùriu no tengat atividadi geologica. Est simili meda a sa de sa [[Luna]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/mercury/|tìtulu=Mercury|atzessu=2019-09-01|dataarchìviu=2011-07-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110728043839/http://www.planetary.org/explore/topics/mercury/|urlmortu=eja}}</ref> Tenit pagus [[Vulcanu|vulcanus]] dormius, mascimamenti a ingìriu o a intru de is crateris. Su createri '''Caloris Planitia''' est su prus mannu de su Sistema Solari. Me in su Polu Nord ddoi funt crateris aundi no arribat mai sa luxi de su Soli. Ingudei is [[Scièntzia|scientziaus]] de sa [[NASA]] ant agatau ghiàciu de [[Aba|àcua]], chi si pensat siat stètiu portau a pitzu de su praneta dae [[Coudu|coudus]] o si siat formau dae is gas chi bessint dae s'internu. Is pranus, tzerriaus '''planitia''', funt formaus dae lava torrada a sòlidu, e parrint pagus prus giovanus de is regionis cun crateris. In totu Mercùriu ddoi funt gorropus, tzerriaus '''rupes''', chi andant dae una parti a s'atra de su praneta, e parrint formadas po mori de su fatu ca su praneta, sfridendi·si, torrat prus piticu, e duncas in sa crosta si formant frunzas. [[File:Mercury's orbital resonance.svg|thumb|330x330px|Schema chi spiegat sa resonatza orbitali de Mercùriu. Is numerus rappresentant momentus diferentis, sa frècia sa positzioni de unu castiadori a pitzu de sa superfitzi. Si biri chi is partis de Mercùriu chi funt allughiadas dae su Soli candu custu est prus acanta a su praneta funt sempri is propias. Custas partis funt is prus callentis de su praneta.]] == Òrbita e rodatzioni == S'òrbita de Mercùriu tenit ecentricidadi manna, e po mori de custu is fortzas de marea de su Soli funt mannas meda<ref>{{Tzita web|url=https://sciencetrends.com/the-tides-of-mercury/|tìtulu=The Tides Of Mercury}}</ref>. Custu fatu podit spiegai s'esistèntzia de ferru lìcuidu e duncas de unu campu magnèticu in su praneta. Sa resonàntzia de sa rodatzioni sua est sa càusa de fenòmenus particolaris: ddoi funt partis de su praneta chi funt allughiadas dae su Soli sceti candu su praneta est prus acanta a s'isteddu, atras sceti candu est prus atesu. Su fatu chi Mercùriu girit una borta e mesu in unu annu no bolit nai chi sa tempus intra duus obrescidas de su Soli siat de ddus de tres partis de s'annu: custu iat essi beru po is stellas fissas, ma Mercùriu in su mentris andat a ingìriu de su Soli: custus duus movimentus, impari, donant una die solari de duus annus mercurianus<ref>{{Tzita web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html|tìtulu=Space Topics: Compare the Planets The Terrestrial Planets: Mercury, Venus, Earth, The Moon, and Mars|atzessu=2019-09-01|dataarchìviu=2011-08-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110821222253/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html|urlmortu=eja}}</ref> (in su schema a dereta, su 1 est su mesudì de su castiadori ipotèticu. Su praneta at fatu unu giru cumpletu a sa positzioni 5, ca sa frècia puntat in sa matessi diretzioni, ma apetus a su Soli su mesudì at a torrare sceti cun sa positzioni 1, a pustis de duus girus). [[File:Apsidendrehung.png|thumb|330x330px|Schema esagerau de sa precessioni de su perièliu de s'òrbita de Mercùriu]] Su perièliu de Mercùriu tenit una precessioni, est a nai chi cambiat positzioni, mancai in tempus longus. Custu fatu est stètiu spiegau dae sa [[Teoria de sa Relatividade Generale|Teoria de sa Relatividadi Generali]] de [[Albert Einstein|Einstein]], e est causau dae sa curvadura de su spatziu-tempu causada dae sa gravidadi de su Soli<ref>{{Tzita web|url=http://www.math.toronto.edu/~colliand/426_03/Papers03/C_Pollock.pdf|tìtulu=Mercury’s Perihelion}}</ref>. == Osservatzionis e Esploratzionis == Mercùriu est cannòsciu fintzas dae s'antichidadi. Is antigus ddu identificànt cun medas deus apetus a sa cultura insoru. Su primu a ddu castiai cun su telescòpiu est stètiu [[Galileo Galilei|Galileo]], ma no est arranèsciu a biri is fasis de su praneta. Su fatu chi Mercùriu siat acanta a su Soli torrat dificili ddu osservai. Su primu a designai una mapa de Mercùriu est stètiu Schiaparelli in su 1880. Issu pensaiat chi Mercùriu teniat unu perìodu de rodatzioni eguali a su de rivolutzioni, cun sempri sa propia faci chi castiàt su Soli cummenti sa Luna cun sa Terra. Sa resonàntzia orbitali causaiat custu errori: Sa faci chi Mercùriu ammustrat a sa Terra est sempri sa propia donnia duus girus de su Soli, e Schiaparelli pensaiat chi candu biriat s'atra faci nci depiat essi cancuna cosa chi disturbat s'osservatzioni. In su 1860 s'atronòmu frantzesu Urbain Jean Joseph Le Verriere, su chi iat carcurau sa positzioni de Netunu e ddu iat fat scoberi, at annuntziau chi sa precessioni de su perièliu de Mercùriu podiat essi spiegada dae sa presètzia de un'atru praneta prus acanta a su Soli, chi iat tzerriau Vulcanu. Custu praneta no est stètiu scobertu, e oi sa precessioni tenit un'atra spiegatzioni, agatada dae Einstein in su 1915. Chi su perìodu de rodatzioni fiat su chi fiat ddu ant cumprendiu sceti in su 1960 cun osservatzionis radar dae sa Terra. Mercùriu est stètiu bisidau dae duas sondas sceti, su Mariner 10, chi no est arranèscia a fai fotos de totu sa superfitzi, e sa sonda MESSENGER, chi ddu at mapau totu. == Notas == [[Category:Astronomia]] p62mz2k2anfivvrukhr5r7yoswd88si Antoninu Rubattu 0 17507 177773 175583 2022-08-22T17:03:07Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{S}} {{Variant|CAM}} {{Bio |Nòmene = Antoninu (Tonino Mario) |Sambenàdu = Rubattu |Sesso = M |LoguNascita = Lindos |LoguNascitaAlt = ([[Rodi]] [[Mare Egeu|Egeo]]) |DieMeseNascita = |AnnuNascita = 1938 |LoguMorte = Trieste |DieMeseMorte = 23 de màrtzu |AnnuMorte = 2019 |PreFaìna = |Faìna = istudiòsu de sa limba sarda |Epoca = |Epoca2 = |Faìna2 = |Faìna3 = |FaìnaAltre = |Natzionalidade = sardu }} Fiat poeta bilìngua, laureau in matèrias literàrias e at dirìgiu sa rivista de arti, literadura e poesia sarda [[S’Ischiglia]]. Est stètiu sindigu de [[Sennori]], bidda in ui at bìviu, po noi annus<ref>{{Tzita web|url=http://www.domusdejanaseditore.com/67_antonino-mario-rubattu|tìtulu=Antonino Mario Rubattu - Domus de Janas|situ=www.domusdejanaseditore.com|atzessu=2020-03-25}}</ref>. Cumenti istudiosu de lìngua sarda, fiat in sa cummissioni de espertus ca at publicau sa proposta de sa [[Limba Sarda Unificada]]. Intra is òperas suas si podint arragodai is tradutzionis de s'[[Iliade]] e s'[[Odissea]] e su [[Dizionario Universale della Lingua di Sardegna]]. Est mortu su 23 de [[Martzu|màrtzu]] de su [[2019]]<ref>{{Tzita noas|limba=it-IT|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2019/03/23/news/sennori-dice-addio-al-linguista-e-poeta-tonino-mario-rubattu-1.17789188|tìtulu=Sennori dice addio al linguista e poeta Tonino Mario Rubattu|publicatzione=La Nuova Sardegna|data=2019-03-23|atzessu=2020-03-25}}</ref>. == Òperas == * Primi voli - Poesie Italiane, Ediz. Gabrieli, Roma 1976 * Lagrimas e isperas - Poesie Sarde, Ediz. 3T, Casteddu 1982 * Antologia Premio Romangia, Ediz. 3T, Casteddu 1984 * Coju de sàmbene (Bodas de sangre de F.G. Lorca), Casteddu 1991 * Sa muzere istoiga (Yerma di F.G. Lorca), Ediz. 3T, Casteddu 1991 * In domo de Berenarda (La casa de Bernarda Alba de F:G: Lorca), Ediz. 3T, Casteddu 1991 * Sas contascias de tia massiana de Lolloe - Poesie sarde, Ediz. 3T, Casteddu 1993 * Eternidades (Eternidades de J.R. Jimènez), Ediz. 3T, Casteddu 1997 * Dizionario Universale della Lingua di Sardegna (DULS), Ediz. Edes, Tàtari 2002 * Sos diccios non sun... fae, Ediz. Domus de Janas, Casteddu 2004 * Iliade e Odissea, Ediz. Domus de Janas, Casteddu 2005 * Ruju lindone (Rosso corbezzolo) - Poesie Sarde, Ediz. Edes, Tàtari 2005 *{{Tzita libru|nùmene=Antoninu|sambenadu=Rubattu|tìtulu=BIOZ - piantas, pisches, puzones, animales: il dizionario degli esseri viventi|url=http://www.domusdejanaseditore.com/libri/1262-dizionario-degli-esseri-viventi.html|atzessu=2020-03-25|data=2011|editore=Domus de Janas|OCLC=955215652|ISBN=978-88-97084-11-2}} == Notas == <references /> == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.antoninurubattu.it/|tìtulu=Situ ufitziale de Antoninu Rubattu|situ=www.antoninurubattu.it|atzessu=2022-01-20|dataarchìviu=2017-07-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170709025908/http://www.antoninurubattu.it/|urlmortu=eja}} *{{Tzita web|url=http://www.luigiladu.it/poesias/Elenco_poeti/rubattu_tonino.htm|tìtulu=Tonino Rubattu|situ=www.luigiladu.it|atzessu=2020-03-25}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Poetes sardos]] [[Categoria:Linguìstica]] g4afvku4fvw9zc6t5lq2iy31rnq70hr Papore de abba 0 17623 177916 167625 2022-08-23T10:23:34Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LOG}} Su '''papore de abba''' est sa fase gassosa de sa molècula de abba. Est unu de sos istados de sa matèria de s'abba intro s'hidrosfera. Su [[Vapor|papore]] de abba si podet produire dae s'evaporatzione o buddidura de s'abba lìcuida o de sa sublimatzione de s'astra. Suta sas conditziones atmosfèricas tìpicas, su papore de abba si gènerat arreu arreu pro evaporatzione e remotzione cun sa cundensatzione. Est prus lèbiu chi s'àera e pròvocat a trèulu de cunventzione chi podent criare nues. Su papore de abba est unu gas potente ierrile giuntu cun àteros gas comente su [[Diòssidu de carboniu|diòssidu de carbòniu]] e su metanu. == Propiedades generales == * Evaporatzione e sublimatzione * Cundensatzione [[File:Above_the_Clouds.jpg|right|thumb|200x200px|Sas nues si formant pro cundensatzione de su papore de abba.]] === Medida === Medire sa cantidade de papore de abba in unu mèdiu si podet fàghere diretamente o de forma remota cun diversos grados de pretzisione. Sos mètodos remotos comente sa surbidura eletromagnètica sunt possìbiles de fàghere cun satèllites subra atmosferas planetàrias. Sos mètodos diretos impreant transdutores eletrònicos, termòmetros a umidu o materiales higroscòpicos chi medint sos cambiamentos in sas propiedades fìsicas o sas dimensiones. === Reatziones chìmicas === B'at medas reatziones chìmicas in sas cales su produtu est su papore de abba. Si sas reatziones tenent logu a temperaduras prus artas chi sas de su [[puntu de lentore]] de s'àera chi las inghìriat s'abba s'at a formare comente a papore e at a ismanniare s'umidade a livellu locale, si si faghent dae suta de su [[puntu de lentore]] b'at a àere cundensatzione. Sas reatziones tìpicas chi resurtant in formatzione de abba sunt sa formatzione de [[Idrogeno|idrògenu]] e medas àteros hidrocarbonios in sa matessi àera o in cumbinatzione cun ossìgenu o àteros ossidantes. == Su papore de abba in s'atmosfera de sa Terra == S'abba in istadu de gas rapresentat unu minore ma in manera mèdiuambientale significativu costituente de s'atmosfera de sa Terra. Sa pertzentuale de papore de abba in sa superfìtzie de s'àera vàriat dae [[Sémida|sémidas]] in sos desertos finas a unu 4% subra sos otzèanos.<ref>http://www.pilotfriend.com/training/flight_training/met/atmos.htm</ref> Belle su 99,13% s'agatat in sa [[Troposfera|troposfera.]] Sa cundensatzione est sa responsàbile de sas nues, de s'abba, su nie e àteras trabentaduras meteorològicas. Est de mancu craru su calore latente de vaporizatzione chi si lìberat in s'atmosfera cando acontesset sa cundensatzione, su cale est su responsàbile de sas temporadas comente sa de sos tziclones tropicales. Su ligàmene ossidrile faghet chi su papore de abba surbat s'[[Radiatzione infraruja|infra-ruju]] e tèngiat efetu ierrile. S'isetat chi su papore de abba s'ismànniet cun s'artària de sas temperaduras pro su cambiamentu climàticu ma est mancu craru chi aumentet sa nuvolositat. Sa neula e sas nues si formant pro cundensatzione a inghìriu de unu nùcleu de cundensatzione de sas nues, si no bi podet àere petzi cundensatzione a una temperadura prus bassa. [[File:BAMS climate assess boulder water vapor 2002 - 2.png|thumb|350x350px|Acreschimentu de su papore de abba atmosfèricu in Boulder, Colorado.]] Su cuntenutu de papore de abba de s'atmosfera arreu arreu s'esaurit pro sa trabentadura e a su matessi tempus si prenat pro s'evaporatzione. Su cuntenutu globale de papore de abba de s'atmosfera diat èssere bastante pro cobèrrere sa superfìtzie de su praneta cun una capa de abba lìcuida de 25 mm de grussària. Sa trabentadura globale de sa Terra est de belle unu metru de abba (1000 litros pro m2) cosa chi implicat chi su tempus de residèntzia de una molècula de abba in sa troposfera est de 9 a 10 dies. In sos vulcanos su papore de abba est su printzipale costituente de sas emissiones de gas vulcànicu.<ref>Sigurdsson, H. et al., (2000) ''Encyclopedia of Volcanoes'', San Diego, Academic Press</ref> Su cuntenutu de papore de abba de s'atmosfera s'espressat usende diversas medidas chi includent sa [[pressione de papore]], s'[[umidade ispetzìfica]], sa [[relatzione de ammisturu]], su [[puntu de lentore]] e s'[[umidade relativa]]. == Riferimentos == <references/> == Ligàmenes esternos == * [http://www.nsdl.arm.gov/Library/glossary.shtml#water_vapor National Science Digitale Library – Water Vapor] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20021123031727/http://nsdl.arm.gov/#water_vapor |date=2002-11-23 }} * [http://www.sciencebits.com/exhalecondense Calculate the condensation of your exhaled breath] * [http://www.atmos.umd.edu/~stevenb/vapor/ Water Vapor Myths: A Brief Tutorial] * [http://www.eso.org/gen-fac/pubs/astclim/espas/pwv/mockler.html AGU Water Vapor in the Climate System – 1995] * Free Windows Program, Water Vapor Pressure Unidos Conversion Calculator – PhyMetrix [[Categoria:Abba]] [[Categoria:Sièntzias]] [[Categoria:Fìsica]] [[Categoria:Chìmica]] [[Categoria:Clima]] oy71d82pc35bsehrm2u6zendwv0n3jp Richard Simmons 0 17862 177940 170669 2022-08-23T11:24:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{s}}{{LSC}}[[File:RichardSimmonsSept2011.jpg|thumb|Simmons in su [[2011]]]] '''Milton Teagle''' "'''Richard'''" '''Simmons''' ([[New Orleans]], [[Louisiana]], 12 de [[trìulas]], [[1948]]) est unu [[còmicu]] e [[atore]] [[Istados Unidos de Amèrica|americanu]]. Est famadu pro sa personalidade sua enèrgica e istrambòtica e connotu prus che totu pro sa lìnia sua de vìdeos de aeròbica ''Sweatin' to the Oldies.'' S'est retiradu agiumai de su totu dae sa vida pùblica incumentzende de su 2014. Custa detzisione at fatu pensare a problemas personales o de salude<ref>{{Tzita web|url=https://www.yahoo.com/entertainment/richard-simmons-missing-two-years-191101708.html|tìtulu=Richard Simmons Has Been Missing for Two Years, Friends Concerned He’s Being Held Hostage|nùmene=|situ=www.yahoo.com|limba=en-US|atzessu=2021-04-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://interactive.nydailynews.com/2016/03/richard-simmons-disappeared-twisted-mystery/|tìtulu=Where’s Richard Simmons? Twisted mystery has friends concerned|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2021-01-16|limba=en|atzessu=2021-04-01|dataarchìviu=2021-01-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210116205633/http://interactive.nydailynews.com/2016/03/richard-simmons-disappeared-twisted-mystery/|urlmortu=eja}}</ref>, ma Simmons etotu at decraradu chi de àere iscet disigiadu de èssere prus pagu visìbile.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2016/03/13/entertainment/richard-simmons-mystery-feat/index.html|tìtulu=Richard Simmons speaks out on his absence|autore=By Lisa Respers France CNN|nùmene=|situ=CNN|data=2016-03-13|limba=en|atzessu=2021-04-01}}</ref> == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Attores]] [[Categoria:Americanos (USA)‏‎]] b1mjfdiu3oz7074yc0340apq54nwqe4 Is carrus de s'àlinu 0 18072 177856 172412 2022-08-22T22:25:26Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{variant|CAM}} '''Is carrus de s'àlinu''' o Is carrus de s'àbiu (in sa fueddada de bidda) funt is carrus cuncordaus po andai a su sartu, cun su scomu de s'àlinu in nòmini de [[Giuanne Battista|San Giovanni Battista]], sa festa ca benit celebrada me in [[Pabillonis]], una bidda de su Campidanu de mesu me in sa [[Provìntzia de Sud Sardigna|provìntzia de su Sud Sardigna]]. == Su nòmini == [[File:Passaggio_del_gruppo_folkloristico_pabillonese,_durante_la_sfilata_dei_carri_in_onore_di_San_Giovanni_Battista.jpg|thumb|Su bistiri de omini pabillonesu. 2018, Carrus de s'àlinu (àbiu)]] Su àlinu o àbiu est su nòmini sardu po zerriai <nowiki>''s'ontano'', una mata ca in antigoriu e fintzas a pagus de dexi annus passaus tudàt totu s'</nowiki>arriu de su ''Flumini Bellu'', su riu ca scurri acanta de su tzentru abitadu pabillonesu. == Su contu antìgu == Su contu, est stetiu criau asuba de su bocidorgiu ca is Morus iant fatu in Sardigna benendi de su mari, in su 1584.<ref>[https://books.google.it/books/about/De_chorographia_Sardiniae.html?id=PA85AAAAcAAJ&redir_esc=y]</ref>  [[Giovanni Francesco Fara]], omini abistu e de grandu esperientzia at iscritu su chi is Morus iant cumbinadu me in Pabillonis ma fintzas in àterus logus, cumenti ''Gonnos'' e ''Fanadiga''.<ref>[http://www.pittau.it/Sardo/top_sard_meridionale.html]</ref>. Bènnendi conca a bidda, passendi po Uras, is Morus fiant arribaus a Pabillonis e inguni iant scusciau totu. Is prus scofaus si ndi fiant stesiaus de is rugas prus mannas e iant tirau conca a su sartu e a su flumini, cuendusìdda me in su riu ''de su Flumini Bellu.'' Sa legenda contat ca, custu poverus cristianus de sa tìmoria e de su disisperu ant pediu s'agiudu divinu, preghendi Santu Giuanni comenti a protetori issoru. == Sa festa == A oi no ddoi est festa ca dd'assimbilit.  Est una dii religiosa, de stima po su santu, ca si fait dònnia annu a Aùstu (su 27) e sighit po cuàturu diis. Apustis de sa missa e de àterus momentus religiosu is carrus si movint a giru po sa bidda, cun totu sa genti de bidda ca ddi si fait festa. Aberit sa sfilada de is carrus su bistiri traditzionali sardu pabillonesu, iscobèrtu e avalorau de ''Rita Cossu'' cun s'assòtziu folclorìsticu ''Santu Juanni.'' === Is carrus === [[File:In_dettaglio,_il_retro_di_un_carro._Frasche_di_ontano_e_oggetti_della_tradizine_agricola_pastorale_sarda.jpg|thumb|In minuda, su retro de unu carru. Frasche de ontano e ogetos de sa tradizine agrìcula pastorale sarda.]] Su momentu prus de importu est sa criatzioni de is carrus e de is '''tracas''' (o barracas) pesadas asuba de is carrus imperendi su scomu de s'àlinu poita ca si bolit amentai cussu tràgicu accontèssiu, e nài gràtzias a sa manu divina ca at aprigau is pabillonesus. Duncas, custus carrus ca funt meda imperaus in àeras festas religiosas sardas (e non solu) funt unicus in su gèneri issoru comenti de su restu sa festa. == Fotografias in prus == <gallery> File:Uno dei carri durante la manifestazione. Carrus de s'àlinu (àbiu) 2018, Pabillonis. Sardegna.jpg| File:Celebrazione religiosa durante la sfilata dei carri de s'àlinu (àbiu).jpg| </gallery> == Nòdidas == <references /> == Boxis curreladas == == Ligas esternas == * [http://www.bideas.org/2017/08/sa-bidda-de-is-pingiadas-chi-si-bistit.html/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181230025915/http://www.bideas.org/2017/08/sa-bidda-de-is-pingiadas-chi-si-bistit.html/ |date=2018-12-30 }} * [http://monumentiaperti.com/it/monumenti/chiesa-di-san-giovanni-battista-6/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220117152636/https://monumentiaperti.com/it/monumenti/chiesa-di-san-giovanni-battista-6/ |date=2022-01-17 }} imttjilikukiw9mo2fl7t6l75sbjy8x Dr. Drer & CRC posse 0 18075 177824 172894 2022-08-22T20:26:15Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} Is '''CRC posse''' o '''Dr. Drer &''' '''CRC posse''' sunt una truma musicale sarda ativa dae su [[1991]], cunsiderada una de is posse prus antigas in s'Istadu italianu, e fintzas artistas de ispicu de su panorama [[Sardigna|sardu]]. {{Artista musicale|gènere_musicale=[[Hip Hop]], [[Ragamuffin]]|annos_de_atividade=1991 - oe|nùmene=Dr. Drer & CRC posse|ruolu=grupu|giassu=http://www.crcposse.org/|orìgine=[[Casteddu]], [[Sardigna]]|membros=Dr. Drer (boghe) Alex P. (computer, sintetitzadores, scratch) Riccardo "Frichi" Dessì (bassu, boghe) Giorgia Loi (boghe) Mauro Mou (boghe) Giuanni Siccardi (boghe)|zistru=CRC posse|membros_atuales=Dr. Drer<br>Alex P.<br>Riccardo "Frichi" Dessì <br>Giorgia Loi<br>Mauro Mou<br>Giuanni Siccardi|artistas_assotziados=Enzo Saporito<br>Francesco Capuzzi<br>Andrea Pisu<br>Tore Augus<br>Papet J}} Casteddajos, sunt intre is grupos musicales sardos prus connotos pro more de s'impreu de sa limba sarda. Sa mùsica issoro est un'ammisturu de rap, reggae e sonos traditzionales sardos. In orìgine, sa banda fiat formada dae is tres [[Musica rap|rappers]] Michele Atzori, Mauro Mou e Silvestro Ziccardi e su Dj Alessandro Pintus, in arte Alex P. Sunt istados ativos meda in sa prima metade de is annos 90 in Sardigna in festas, cuntzertos e sound system durante manifestatziones de pratza, e ant tentu carchi annu de pàusa intre su 96 e su 98. Posca, est Michele chi, pighende su nòmine Dr. Drer de solista, e paris cun Alex P., torrat a cumintzare s'atividade cun s'àuto-produtzione ''Ajò''!. Sa truma si ricomponet in su 2001, in unu cuntzertu istòricu in s'[[Universidade de Casteddu]], paris cun is [[Ratapignata]], pro finantziare su biàgiu a [[Gènova]] de is manifestantes casteddajos a su G8. A pustis de unu segundu CD, ''Sega sa cadena'', àuto-prodùidu in duamìgia còpias e àuto-distribuidu, sa truma càmbiat formatzione in su 2008: Silvestro essit de sa truma e intrant Giorgia Loi, giai cantante in is Tanca Ruja e in is Andhira; Giovanni Siccardi a sa boghe, cun esperièntzias hardcore e combat folk che a baterista, e Riccardo Dessì (nòdidu comente Frichi) comente a bassista elètricu. Sa truma, cun una formatzione e una direta rinnovadas, produet duos CD (''In sa terra mia'' in su 2010 e ''Cosa bella frisca'' in su 2012), partetzipende a vàrios fèstivals, e collaborende cun paritzos mùsicos, sardos e no. Tra is prus nòdidos is Assalti Frontali in sa cantzone "Pulima" e Enzo Saporito de is [[Kenze Neke]] in sa cantzone "In sa terra mia".<ref>{{Tzita publicatzione|tìtulu=PULIMA - DR.DRER&CRCPOSSE + ASSALTI FRONTALI|atzessu=2021-08-10|url=https://www.youtube.com/watch?v=N747gA_c3L8}}</ref><ref>http://www.youtube.com/watch?v=bg20p-awgtc</ref> Su discu de su 2012 imbetzes est caraterizadu in carchi ala dae su [[mutetu]], e fintzas dae is contributos de mùsicos de sa traditzione isolana: Francesco Capuzzi, inventore de sas "elettroneddas" ([[launeddas]] eletrònicas), Mondo Usai (costruidore e re-inventore de istrumentos traditzionales sardos), su giòvanu Andrea Pisu, afirmadu sonadore de launeddas, Tore Agus, fisarmonitzista traditzionale. Fintzas si ant dae semper prodùidu is pròpios CD, si sunt fatos connòschere in s'Istadu italianu e a s'èsteru, e ant bintu su SUNS fèstival de sa cantzone in limba minoritària de [[Udine]] in su [[Cabidanni|cabudanni]] 2009, e su LIET Fèstival Europeu de Mùsica in is Limbas Minoritàrias in su [[santugaine]] 2009.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sunscontest.com/|tìtulu=Suns|situ=web.archive.org|data=2013-10-31|atzessu=2021-08-10|dataarchìviu=2013-10-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131031015548/http://www.sunscontest.com/|urlmortu=eja}}</ref> A [[freàrgiu]] 2013, cun sa cantzone "Casteddu 43", realizant sa sigla de su documentàriu [[Rai]] ''Cagliari 1943.'' ''Quando scappavamo col cappotto sul pigiama''.<ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2013/02/17/CA_28_10.html|tìtulu=1943, quando scappavamo col cappotto sul pigiama|situ=La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2021-08-10}}</ref> In [[austu]] 2013 partètzipant a su ''tour'' Abbacua, subra de is temas de s'abba, cun Papet J de is Massilia Sound System.<ref>{{Tzita web|url=http://www.abbacua.org/|tìtulu=Abbacua|atzessu=2019-01-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131105203143/http://www.abbacua.org/|dataarchìviu=2013-11-05|deadurl=eja}}</ref> In [[abrile]] 2017 essit su CD ''Cabudanni'', chi benit emìtidu in prus de 40 ràdios de 15 paisos de tres continentes.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/culture/dr-drer-crc-posse-successo-cabudanni-lalbum-trasmesso-15-paesi-3-continenti/|tìtulu=Dr. Drer & Crc Posse, successo per 'Cabudanni': l'album trasmesso in 15 Paesi su 3 Continenti|situ=Sardiniapost.it|data=2017-07-01|limba=it-IT|atzessu=2021-08-10}}</ref> == Formatzione == * Dr. Drer (boghe) * Alex P. (computer, sintetitzadores, scratch) * Riccardo "Frichi" Dessì (bassu, boghe) * Giorgia Loi (boghe) * Mauro Mou (boghe) * Giuanni Siccardi (boghe) == Discografia == === Albums de istùdiu === * [[1993]] ''Love and Peace de Casteddu'' * [[1999]] ''AJÒ''! * [[2005]] ''Sega sa Cadena'' * [[2010]] ''In sa terra mia'' * [[2012]] ''Cosa bella frisca'' * [[2017]] ''Cabudanni'' == Riferimentos == <references /> == Collegamentos esternos == *[http://www.crcposse.org/ Situ web ufitziale] *[http://soundcloud.com/crcposse/sets/dr-drer-crc-posse-cosa-bella/ Soundcloud] *[http://www.facebook.com/pages/drdrer-crc-posse/60553857896 Pàgina Facebook] *[https://twitter.com/DrDrerCrcPosse Twitter] {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Mùsica rap]] [[Categoria:Mùsica sarda]] 3gv63zywuv1ng3svgdz9btqjnp68yuv Frantziscu Ciusa 0 18144 177838 172345 2022-08-22T21:20:58Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Francesco ciusa.jpg|thumb|Frantziscu Ciusa]] '''Francesco Ciusa''' ([[Nùgoro]], 2 de trìulas de su [[1883]] – [[Casteddu]], 26 de feàrgiu de su [[1949]]) est istadu un'iscultore [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Fìgiu de un'ebanista, gràtzias a unu sussìdiu chi l'aiat frunidu de su munitzìpiu nugoresu at pòdidu frecuentare dae su [[1899]] a su [[1903]] s'Acadèmia de sas Bellas Artes a [[Firenze|Firentze]]; in ue at tentu pro mastros su xilògrafu Adolfo De Carolis, s'iscultore Domenico Trentacoste e su giai afirmadu maistru de sos macchiaiolos Giovanni Fattori. Custu ùrtimu nd'est istadu unu de sos primos estimatores e a bortas l'at agiudadu fintzas in manera materiale, bidende sa cunditzione sacrificada sua. Segundu carchi leghidura<ref>Intre sas cales [[Giuliana Altea]], ''Francesco Ciusa'', Ilisso, 2004</ref> Ciusa diat àere istrintu ligàmenes profundos cun sa didàtica e sos ambientes culturales acadèmicos e diat àere oridu non solu a su realismu e a su simbolismu de su Fatores e de unos àteros, ma diat àere fintzas surbidu elementos ideales dae sas ideas [[Anarchia|anàrchicas]] e sotzialistas tando in isvilupu, temàticas a sas cales sos sardos de s'internu fiant naturalmente sensìbiles. Segundu àteros, imbetzes, dae su cuntatu cun sos tzenàcolos fiorentinos, intre sos cales su de [[Giovanni Papini]], diat àere tràidu ocasione de cunfrontu risolvende·lu però in delusione. Tzitat difatis Remo Branca:<ref>In "Medioevo a Orgosolo" (Editrice Sarda Fossataro, [[1966]])</ref>{{Citazione| ... nois tenìamus cosas prus mannas de nàrrere, ma nos nche mancaiant sos mèdios pro las espressare: depìamus fàghere totu a sa sola, pro ite benìamus de unu àteru mundu, fìgios de sa tragèdia, de s'abbandonu, de sa soledade, de s'incoscièntzia de nois matessi}} In cada manera at istabilidu amistades cun carchi artista, intre sos cales Plinio Nomellini, Galileo Chini, Libero Andreotti e Lorenzo Viani. Torradu in [[Sardigna]] in su [[1904]], s'at trasferidu in [[Tàtari]], in ue at connotu su poeta Salvator Ruju gràtzias a sa racumandatzione de [[Bustianu Satta]]. Ruju l'at introduidu in s'ambiente culturale tataresu chi l'at acòllidu benevolmente. At istrintu amighèntzia cun su poeta Giannetto Masala e cun Giuseppe Biasi, tando a sos primos passos suos in sa pintura, chi l'at ofertu un'aposentu in s'istùdiu suo. In s'austu de su [[1904]], acumpangiadu dae s'incoragiamentu mannu de artistas nugoresos e tataresos, at presentadu in Nùgoro carchi òpera, in sa chi probabilmente est istada sa prima bera e pròpia espositzione sua, fintzas si fiat istada tenta (comente a tando si faghiat fintzas in cussa tzitade) in sas vetrinas de un'esertzìtziu cumertziale.<ref>At espostu fintzas, in su matessi annu, in sa ''Promotrice fiorentina''.</ref> Intre sas òperas ispicaiat su gessu "''L'acquaiola''", iscultura de una fèmina sarda in bistimentas traditzionales, cun un' ànfora in sa conca incrinada meda. At corfidu s'ograda de sa fèmina, de frita fissidade, paris cun s'espressione de tosta tristura chi l'acumonaiat a unu àteru gessu de sa matessi espositzione, "''Maria Rita''". In su [[1905]] est torradu a Nùgoro. == Sa mama de s'ochidu == [[File:La_madre_dell'ucciso_-_Francesco_Ciusa.jpg|thumb|''Sa mama de s'ochidu'']] A pustis de nde àere incumentzadu s'esecutzione in su 1906, in su [[1906|1907]] at espostu a [[Venetzia|Venètzia]] s'iscultura ''Sa mama de s'ochidu.'' Nointames giret galu meda sa boghe segundu sa cale at bintu su primu prèmiu de sa Biennale de Venètzia, est netzessàriu acrarire chi niunu prèmiu o reconnoschimentu est bènnidu dae s'espositzione venetziana.<ref>{{Cita news|url=http://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/01/12/la_madre_dell_ucciso_di_ciusa_non_vinse_la_biennale_di_venezia-8-456993.html|data=12 gennaio 2016|atzessu=13 de martzu de su 2018|publicatzione=L'Unione Sarda.it|tìtulu=La Madre dell'ucciso di Ciusa non vinse la Biennale di Venezia - Cultura - L'Unione Sarda.it|dataarchìviu=2018-06-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180625161053/http://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/01/12/la_madre_dell_ucciso_di_ciusa_non_vinse_la_biennale_di_venezia-8-456993.html|deadurl=yes}}</ref> S'originale in gessu de sa "mama de s'ochidu" est oe espostu in sa Galleria cumonale de arte de [[Casteddu|Casteddu.]] Nd'esistent chimbe còpias in brunzu, una de sas cales est esposta in sa Galleria Natzionale de Arte Moderna de [[Roma|Roma.]] Una àtera còpia in gessu est esposta in su Tribu de [[Nùgoro]] e un'àtera galu s'agatat in Palermu. Una testimonia direta de importu est istada collida dae Remo Branca.<ref>Chi nd'at faeddadu in "Sa xilografia in Sardigna" (Editora Sarda Fossataro, [[1965]]) e torra in "Medioevo a Orgosolo"</ref> Ciusa fiat andadu a l'agatare a s'acabu de sos annos Trinta e l'ait pigadu a sa localidade de ''Funtana 'e littu'', in ue l'ait contadu de cando ait bidu una mama ispuntare dae s'oru de unu monte, "urlante, comente a un'umbra niedda de malasorte", s'acurtziare a su fìgiu ochidu, "e posca in su mudìmene serradu suo acanta a su mortu". Dae sa relatzione de Branca, carchi cummentu de Ciusa:<ref>In "La xilografia in Sardegna", Branca però narat chi sa pretzisione de su testu diat àere pòdidu no èssere primorosa.</ref>  {{Tzitatzione|Mira, in ue apo adobiadu Sa Mama de s'Ochidu", inoghe. No apo tentu prus paghe, mi aiat pigadu su pistighìngiu de contare cussu mudìmene de su tempus tràgicu nostru, chi amus bìvidu a sa sola. Cando l'apo naradu a Bustianu m'at abbratzadu. Cando l'at bidu iscolpida at prantu. Cando biagiaia cara a Venètzia, pro collire su laru, m'ammento chi castiaia sas nues, a foras de su finestrinu, e las bidia totus ròida e oro: no isco si l'esserent…}} Una crònaca de su tempus a firma de Ettore Cozzani<ref>Diretore e printzipale ispiradore de sa rivista e domo editora culturale ''[[L'Eroica (periodico)|S'Eròica]]''</ref>,chi cumintzaiat tando a s'interessare a sa Sardigna e a sos artistas suos, est abarradu pro s'Ìsula a longu comente a una de sas prus accuradas e profundas. Aende·si giutu a Venètzia pro sa premiatzione, ait adobiadu s'artista giai prenu de glòria e giai cunsignadu a su balore suo simbòlicu imbeniente: "''Ciusa non fiat tando unu sardu: fiat'' ''sa Sardigna''".<ref>Gai in "Vita poesia di Sardegna" (aa.vv. - 1936)</ref> Si podet adotare tando sa sua descritzione, ogetiva bastante:  {{Tzitatzione|… fiat sa mama chi, dae cando l'ant ispojoladu su fìgiu, s'est sèida in sas chisinas de su foghile suo, e non s'est mòida prus: sos ghenucros artzados a petorras, sos bratzos a inghìriu a sos ghenucros, su bustu pesadu, sa conca arta; ma, cosa chi non si podet ismentigare, sa buca serrada, comente segliada, chi si tiraiat a issa totu sas fibras de sa cara, agorrende in sas lavras fintzas totu sa lìnias de sas rugas: e sos ogros chi càstiant immòbiles a su dolore e a s'arcanu}} Su tema, in realidade, podiat intzitare foras de s'Ìsula una tzerta ispantada chi imbetzes in su locu non destaiat, tratende·si de perìodos in sos cales sa torrada de su banditismu e sa virulèntzia de sas disamistades torraiant sas bochiduras a elementos costumados de cada die. Sa fitiania de sas mortes violentas aiat giutu a ismanniamentos de sas traditziones formales, comente a ''sa ria'', su ritu fùnebre chi si suponet sa Mama siat tzelebrende, istichende sos sentidos personales suos. Tecnicamente s'Altea signalat unu riferimentu istilìsticu a sos pannègios de [[Donatello]], e in particulare a sa ''Giuditta'' sua, pro sa chirca de s'efetu de umbra de su mucadore chi cugùgiat su capu e essit in sos cherbeddos e a sos lados ismanniende sa dramatizatzione de sa cara.[[File:Satta Ciusa.jpeg|thumb|Frantziscu Ciusa e [[Bustianu Satta]]]]Sa crìtica si nd'at ocupadu cun diversos èsitos. Ugo Ojetti, a pustis de àere abbaidadu su gessu, nd'aiat naradu in su Corriere della Sera: "''osservadu gasi a fundu, ammustradu cun meda cussèntzia, costruidu cun meda sièntzia''" e l'aiat definidu "''sa rivelatzione prus importante de sa mustra de iscultura''". Su sutzessu at tentu medas valèntzias atzessòrias. S'ambiente culturale isolanu sufriat dae tempus un'isulamentu chi nde causaiat sa suferèntzia de sas espressiones traditzionales suas e bi nde maduraiat una bògia de cobrada chi tardaiat a si traduire in òperas in gradu de traversare su mare e de "istampare" sa serrada Continentale. Est istadu a pustis de Venètzia chi sos artistas sardos ant pigadu aficu in su traballu issoro, e sos deghènnios imbenientes ant bidu s'afortiare in s'ìsula de una "colònia" artìstica de vidalidade manna, e in su Continente ant permìtidu s'afirmadura semper prus manna de medas esponentes, finas a su [[Premiu Nobel|Nobel]] assignadu a sa Deledda. == A pustis de Venètzia == [[File:"Il_nomade"_-_Francesco_Ciusa_-_1908-1909.jpg|thumb|''Su nòmade'' - 1908-1909]] In su [[1908]] s'at tramudadu in [[Casteddu|Casteddu.]] In cue at realizadu carchi òpera in gènere connotas comente traballos de interesse mannu. Sunt intre custas "''Su pane''", "''Su nòmade''", "''Sa filadora''" e "''Su dormiente''", chi in su [[1909]] at bintu su Prèmiu "Tzitade de Firentze". Sunt de su [[1911]] sos gessos "''Bonidades''" e "''Dolorante ànima sarda''". Su 4 de abrile de su 1911 est intradu in sa Massoneria in sa Loggia ''Libertade e Traballu'' de [[Aristanis]], e su 20 de làmpadas de su [[1914]] est devènnidu Maistru massone.<ref>Vittorio Gnocchini, ''L'Italia de i LIberi Muratori'', Erasmo e., Roma, 2005, pp. 77-78.</ref> Est istadu incarrigadu de sa decoradura de su Palatzu Tzìvicu de Casteddu, e bi s'at dedicadu intre su 1913 e su [[1913|1914]] realizende·bi istucos e pinturas.<ref>Custos traballos sunt andados pèrdidos cando Casteddu est istada bombardada dae sos Alleados durante sa [[Seconda guerra mondiale|gherra]], ma nde restat proa in carchi fotografia iscampada a sa destruidura.</ref> At fatu in tantu fintzas s'arreu de una tumba in su campusantu tzitadinu de Bonaria, e in su 1914 at realizadu "''Su cainita''". Durante su [[Prima gherra mundiale|perìodu bèllicu]] at traballadu comente a illustradore e at realizadu carchi medàllia commemorativae, intre sas cales una in onore de sa Brigata Tàtari. In su [[1919]] at costituidu sas manifaturas SPICA, chi diant àere cummertzializadu òperas in tzeràmica. Intre su 1920 e su [[1920|1922]] at prodùidu "''Sa campana''", "''Sa torrada''" e "''Sacu de orbace''", tres òperas in gènere cunsideradas de importàntzia manna in su suo s'itòria espressiva sua. In su [[1923]] est andadu a sa Quadriennale de [[Torinu]] paris cun una truma manna de artistas sardos, chi coordinaiat in paris cun Filippo Figari; b'at espostu "''Sa chena de sos mortos''". In su [[1925]] at serradu sas manifaturas SPICA pro atzetare sa diretzione de s'Iscola de Arte Aplicada de [[Aristanis]], in su mentres s'at acurtziadu a su Fascismu e in paris cun carchi traballu in sos campusantos at esecutadu fintzas òperas de suportu a su regìmene. Intre custas su monumentu a su generale Asclepia Gandolfo<ref>Su generale fiat istadu imbiadu in s'Ìsula a su fine de consolidare sos raportos intre su regìmene e sos sardistas.</ref> e un'istucu chi s'ispiraiat a unu cantzu de sa Nike alada, e chi at mutidu "Alas a sa Pàtria". Nointames in su [[1928]] una àtera Nike est istada càusa de chistione cun sos polìticos, aende·li custos pedidu chi nd'agiungheret una a su Monumentu a sos mortos de [[Igrèsias]] (de cuntzetu prefascista), ma s'artista s'ait refudadu e ait bogadu sa firma. Cungiada fintzas s'iscola, at aderidu a sa "Famìlia artìstica sarda" chi si proponiat de resistire a su luta contra sos regionalismos de su guvernu fascista.<ref>S'assòtziu at tzèdidu posca su passu a s'istitutzione de su Sindacadu Regionale Fascista pro sas Bellas Artes, a su cale Ciusa no at aderidu.</ref> In su 1931 at incumentzadu sa realizatzione de su monumentu a [[Bustianu Satta]], chi diat èssere istadu a pustis costruidu in su [[1931|1934]] a Nùgoro in su cùcuru de Sant'Onòfriu.<ref>Su monumentu est istadu posca distrùidu pro vandalismu.</ref> In su [[1933]] l'nt commissionadu sa tumba de una pitzinna de [[Ulassa]], Cornelietta Lai, ma pro bia de sa farta de foto de custa ùrtima, su babbu Giuseppe at detzìdidu de fàghere posare pro issa sa sorre Maria Lai, sa chi diat diventare un'artista connota in àmbitu internatzionale e chi est sepultada in sa matessi tumba, in ue est semper abarrada isculpida. In su 1934, in paris cun una sèrie de medàllias intre sas cales una tzelebrativa de sas Camisas Nieddas de sa Sardigna, at realizadu unu bustu de [[Benito Mussolini]] e at tentu una personale in Casteddu. In su [[1936]] at incumentzadu s'iscriturade s'autobiografia sua. A pustis sa produtzione sua est minimada de calidade e de cantidade, finas a cando, durante sa gherra, no est istadu distrùidu s'istùdiu suo in sa carrera S'Alighera de Casteddu. A pustis est istadu mutidu comente a dotzente de disinnu in sa facultade de ingegneria de s'[[Universidade de Casteddu]]. S'ùrtima òpera de annotu sua est istada su "''Fromboliere''", realizadu durante una breve permanèntzia in [[Orgòsolo|Orgosolo]] intre su [[1939]] e su [[1940]]<ref>S'òpera est istada posca acuistada in su [[2003]] dae sa Regione Sarda.</ref>. Ciusa est mortu in [[Casteddu]] in su [[1949|1949.]] == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|sambenadu=Altea, Giuliana.|tìtulu=Francesco Ciusa|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180433.pdf|atzessu=2019-11-27|collana=I Maestri dell'Arte Sarda|data=2004|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=56522736|ISBN=88-89188-02-2|dataarchìviu=2012-11-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121119044256/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180433.pdf|urlmortu=eja}} - A disponimentu in lìnia (pdf iscarrigàbile incarchende in su nùmene de s'òpera) cun materiale fotogràficu ricu meda. *{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Marco|sambenadu2=Magnani|tìtulu=Pittura e scultura dal 1930 al 1960|url=https://www.worldcat.org/oclc/46784282|atzessu=2019-11-27|collana=Storia dell'arte in Sardegna|data=2000|editore=Ilisso pro sa Fundatzione Banco di Sardegna|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=46784282|ISBN=88-87825-18-1}} *{{Tzita libru|nùmene=Remo|sambenadu=Branca|tìtulu=La vita nell'arte di Francesco Ciusa|url=http://www.editoriasarda.it/scheda.asp?id=978-88-SBS-1337-Z&ver=sa|annu=1975|editore=Editrice Sarda Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it}}Remo Branca, ''La vita nell'arte di Francesco Ciusa'', Editrice Sarda Fossataro, Casteddu, 1975. *{{Tzita libru|nùmene=Rossana|sambenadu=Bossaglia|tìtulu=Francesco Ciusa|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013485200472.pdf|atzessu=2019-11-27|collana=Grandi Monografie|data=1990|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=25349401|ISBN=88-85098-08-8}} - A disponimentu in lìnia (pdf iscarrigàbile incarchende in su nùmene de s'òpera) cun materiale fotogràficu ricu meda. *{{Tzita noas|limba=it|autore=F. Spano Satta|tìtulu=Il monumento nuorese a Sebastiano Satta (intervista con Francesco Ciusa)|publicatzione=L'Isola|data=28 ghennàrgiu 1931}} *{{Tzita noas|limba=it|autore=Francesco Ciusa|tìtulu=Una lettera di Francesco Ciusa|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|tzitade=Casteddu|data=18 ghennàrgiu 1944}} *{{Tzita libru|nùmene=Remo|sambenadu=Branca|àteros=cun iscritos introdutivos de Francesco Paolo Branca e Giorgio Pellegrini|tìtulu=Arte in Sardegna|annuoriginale=1933|annu=2015|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=952962357|ISBN=978-88-7138-814-4}} == Boghes ligadas == * [[Stanis Dessy]] *[[Giuseppe Biasi]] * [[Bustianu Satta]] * [[Grazia Deledda|Gratzia Deledda]] * Remo Branca == Àteros progetos == * [[File:Commons-logo.svg|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it|24x24px|Collabora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=sc Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines o àteros documentos a pitzu de '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Francesco_Ciusa?uselang=sc Frantziscu Ciusa]</span>''' == Ligàmenes esternos == *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31477&v=2&c=28564&t=7|situ=http://www.sardegnacultura.it/|tìtulu=Ciusa, Biasi e Figari}} *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31574&v=2&c=28511&t=7|tìtulu=Pintores e iscultores chirchende s'identidade sarda|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-11-27}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:BioBot]] [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Iscultores]] 65pnmrj34a9m7zo3kcqcf2ccjg0ghqy Essida de su Rènniu Unidu dae s'Unione Europea 0 18155 177830 171131 2022-08-22T20:54:50Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} [[File:UK location in the EU 2016.svg|thumb|251x251px|Posidura de su Rènniu Unidu in s'Unione Europea]] [[File:United Kingdom EU referendum 2016 area results 2-tone.svg|thumb|362x362px|Partzidura de su votu in intro de s'istadu. In colore biaitu sas àreas a majoria favoràbile pro s'essida, in colore grogu sas chi in ue sa permanèntzia in s'Unione Europea at bintu]] S'<nowiki/>'''essida de su Rènniu Unidu dae s'Unione Europea'', '''''comunemente incurtzada cun '''Brexit''' ([ˈbreksit], acrònimu de is faeddos [[Limba inglesa|inglesos]] '''''Br'''itain'' e '''''Exit; Britànnia Manna''''' e '''''Essida''''' respetivamente traduidu), est istadu unu protzessu polìticu chi at batidu a s'abandonu dae parte de su [[Rennu Unidu|Rènniu Unidu]] de sa cunditzione de Istadu membru de s'[[Unione Europea]], cosa chi giai fiat obietivu polìticu pessighidu dae unos cantos partidos polìticos, grupos tziviles e personas britànnicos a partire de su [[1973]], annu de adillida de s'istadu a sa tando narada [[Comunidade Econòmica Europea]], antitzipadore de s'[[Unione Europea]]. Su pòdere de bessire dae s'Unione Europea est unu deretu de is Istados membros reconnotu dae s'artìculu 50 de su Tratadu de s'Unione Europea. Giai in su 1975 aiat tentu logu su primu [[referendum]] pro sa permanèntzia de su paisu in sa [[Comunidade Econòmica Europea]], cun resurtu in favore de abarrare. In su 2016 fiat fissadu unu segundu referendum, chi est istadu tzelebradu sa giòbia 23 de làmpadas, chi at dadu resurtu favoràbile pro s'essida dae s'Unione Europea cun casi su 52% de sos votos, contra a unu 48% chi at poderadu sa permanèntzia. Su resurtadu no est istadu uniforme in totu su Rènniu Unidu, sende chi sos votos pro s'essida ant bintu mescamente in [[Inghilterra]] e in [[Galles]], mentras chi in [[Iscotzia|Iscòtzia]] e in [[Irlanda de su Norte]], comente fintzas in su territòriu de [[Gibilterra]],<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://www.anthonymuroni.it/su/2016/12/10/cronache-dalla-rocca-gibilterra/|tìtulu=Su contu dae sa rocca de Gibilterra|autore=Maurizio Carta|data=2016-12-10|atzessu=2020-02-06}}</ref> sa majoria s'est ispressadu pro s'abarradura.<ref>{{Tzita noas|nùmene=Màuru|sambenadu=Piredda|url=http://www.sagazeta.info/2016/06/brexit-sas-cunsighentzias-in-iscotzia.html|tìtulu=Brexit, sas cunsighèntzias in Iscòtzia, Irlanda de su nord, Gibilterra. E sos traballadores?|publicatzione=Sa Gazeta|data=2016-07-05|atzessu=2020-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201126124026/http://www.sagazeta.info/2016/06/brexit-sas-cunsighentzias-in-iscotzia.html|urlmortu=eja}}</ref> Su pesu demogràficu de s'[[Inghilterra]] e sa partetzipatzione arta in custa natzione sunt bènnidos a resurtare detzisivos pro ingrutziare sa balàntza a favore de s'essida. In custu sentidu, unos analistas ant sinnaladu sa possibilidade de unu iscontzu de su Rènniu Unidu e totu, iscasi ca diat pòdere torrare a batire a una frontera terrestre in sinu de s'ìsula de s'[[Irlanda (isola)|Irlanda]], mentras ca s'Iscòtzia aiat votadu pro abarrare parte de su Rènniu Unidu giai in su [[Referendum pro s'indipendentzia iscotzesa de su 2014|referendum de su 2014]], suta promissa de abarrare in s'Unione Europea. Bisura de sa majoria de sos economistas est ca sa Brexit at a menguare meda probabilmente su redditu peròmine reale de su Rènniu Unidu in su perìodu mèdiu e longu, non prus su referendum e totu diat àere giai addanniadu d'economia. Istùdios subra sos effetos a partire dae su referendum ammostant pèrdidas annuales de richesa pro is famìlias ligadas a s'inflatzione, e pèrdidas intre su 2 e su 2,5% de su produtu internu brutu pro s'istadu intrenu. Cun sa Brexit est meda dàbile chi s'immigratzione dae s'àrea econòmica europea s'at a reduire, e s'aberet disafios pro s'educatzione superiore e sa chirca. Galu in su mese de santandria de su 2018 su pesu economicu de su "divòrtziu", paris fintzas a is relatos cun sa [[Repùbrica de s'Irlanda|Repùblica de Irlanda]] e totu s'Unione Europea no fiant acrarados. S'atumbada pretzisa de s'essida pro su Rènniu Unidu at a depèndere de sa cunditziones "hard" (duras) o "soft" (moddes) de sa Brexit.<ref>{{Tzita web|url=http://www.anthonymuroni.it/su/2016/12/14/brexit-le-sfide-del-futuro-prossimo-maurizio-carta/|tìtulu=Sas isfidas de su benidore po sa Gran Bretagna|autore=Maurizio Carta|data=2016-12-14|atzessu=2020-02-06}}</ref> No essire de s'Unione Europea diat antimes affortiare s'economia segundu unas chircas. === Raportos intre Regnu Unidu e Unione europea === S'idea de un' unione de sos istados europeos fiat naschida in luegus a pustis gherra cun sa voluntade de essire dae sa violèntzia de su segundu cunflitu mundiale, in nùmene de un'istabilidade econòmica de su continente europeu. Su documentu ufitziale chi diat a fatu contivigiare custa evolutzione polìtica in [[Europa]] a pustis de sa [[segunda gherra mundiale]] est istadu discùtidu intre su presidente de sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] [[Franklin Delano Roosevelt|Franklin Roosevelt]] e su primu ministru britànnicu [[Winston Churchill]] giai dae su [[1941]] suta de su nùmene de [[Carta Atlàntica]], e est istadu realizadu a gherra finida in su [[1949]] ([[Patu Atlànticu]]). Noantimes, sos raportos intre su [[Regnu Unidu|Rènniu Unidu]] e s'[[Europa]], finas s'adillida a sa [[Comunidade econòmica europea]] (CEE) in su [[1973]], sunt istados semper caraterizados dae intzertesas e istorramentos.<ref>{{Cita pubblicazione|autore=Anand Menon|data=2013-07|tìtulu=Regno Unito: dentro o fuori l'Europa?|rivista=Osservatorio di politica internazionale|volume=|nùmeru=77|limba=it|url=http://www.parlamento.it/application/xmanager/projects/parlamento/file/repository/affariinternazionali/osservatorio/approfondimenti/Approfondimento_77_ISPI_Regno_Unito.pdf|autore2=Matteo Villa|autore3=Antonio Villafranca|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170730145312/http://www.parlamento.it/application/xmanager/projects/parlamento/file/repository/affariinternazionali/osservatorio/approfondimenti/Approfondimento_77_ISPI_Regno_Unito.pdf|dataarchìviu=30 trìulas 2017|urlmortu=nono|}}</ref> === Tzinnos istòricos === [[File:Margaret Thatcher (1983) (cropped).jpg|thumb|Margaret Thatcher in su 1983]] Fiat cumpàridu craru chi sos britànnicos, favoràbiles a su mercadu ùnicu europeu, aguantaiant male intremesos in sa polìtica interna issoro. In sos annos de su guvernu de [[Margaret Thatcher]] (dae su [[1979]] a su [[1990]]) bi fiat istada una tensione forte: sa “sennora de ferru”, cumbinta euroiscètica, no aprovaiat sos contributos chi su [[Regnu Unidu]] fiat costrintu a bessare. A pustis de sas dimissiones suas, [[John Major]] aiat firmadu su tratadu de Maastricht de su [[1992]], chi criaiat s'[[Unione Europea]] (istitutzione chi faghet "de capeddu" a sas [[Comunidades europeas]] —sa [[Comunidade europea de su carbone e de s'atzàrgiu]], sa [[Comunidade econòmica europea]] e sa [[Comunidade europea de s'energia atòmica]], narada fintzas Euratom— e a unas àteras formas de cooperatzione, comente sa [[Polìtica èstera e de seguresa comuna]]).<ref>{{Tzita noas|nùmene=Màuru|sambenadu=Piredda|url=http://www.sagazeta.info/2017/02/in-die-de-oe-tratadu-de-maastricht.html|tìtulu=In die de oe {{!}} Tratadu de Maastricht, naschet s'Ue|publicatzione=Sa Gazeta|data=2017-07-02|atzessu=2020-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201031052803/http://www.sagazeta.info/2017/02/in-die-de-oe-tratadu-de-maastricht.html|urlmortu=eja}}</ref> Cun su guvernu [[Partidu laburista|laburista]] de [[Tony Blair]] e, a segus, de [[Gordon Brown]], pariat chi si fiat abertu unu perìodu de assèliu<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/2005/f/sezioni/esteri/blairue/blairue/blairue.html|tìtulu=Blair esordisce come presidente Ue "Sono sempre stato un europeista"|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.europaquotidiano.it/2003/06/07/tony-blair-e-gordon-brown-uniti-dalla-politica-e-divisi-sulleuro/|tìtulu=Tony Blair e Gordon Brown, uniti dalla politica e divisi sull’euro {{!}} Europa Quotidiano|situ=web.archive.org|data=2017-07-30|limba=it|atzessu=2020-02-05|dataarchìviu=2017-07-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170730150010/http://www.europaquotidiano.it/2003/06/07/tony-blair-e-gordon-brown-uniti-dalla-politica-e-divisi-sulleuro/|urlmortu=eja}}</ref>, ma sas pressiones antieuropeistas internas fiant torradas a si manifestare in sos annos sighentes, cun su [[Partidu Cunservadore]] torradu a su pòdere. === Fissadura de su ''referendum'' === [[David Cameron]], leader de su [[Partidu cunservadore britànnicu|Partidu cunservadore]] e [[primu ministru]], aiat negotziadu in su freàrgiu [[2016]] unu acòrdiu nou cun [[Bruxelles]]; nointames, pro tènnere màrghine imajore de manovra in sas tratativas, aiat seberadu de tzerriare sos eletores britànnicos a unu referendum subra sa permanèntzia in s'Unione<ref>{{Tzita web|url=https://publications.parliament.uk/pa/bills/cbill/2015-2016/0002/cbill_2015-20160002_en_2.htm#pb1-l1g5|tìtulu=European Union Referendum Bill (HC Bill 2)|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/politics/2016/feb/20/cameron-set-to-name-eu-referendum-date-after-cabinet-meeting|tìtulu=EU referendum to take place on 23 June, David Cameron confirms|limba=en}}</ref>: sa pensada sua fiat ammustrare a Bruxelles e a sos partneres europeos sa concretesa de s'optzione de bessida de su Regnu Unidu dae s'Unione, pro ddos fàghere prus moddes in sa tratativa in cursu. Issu e totu s'aiat postu comente si siat contra sa bessida, chi no fiat unu obietivu polìticu suo<ref>{{Tzita web|url=https://www.newstatesman.com/politics/2013/01/david-camerons-speech-eu-full-text|tìtulu=David Cameron's speech on the EUː full text|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2016/02/21/brexit-johnson-contro-cameron-al-referendum-votero-no-alleuropa/2484442/|tìtulu=Brexit, Johnson contro Cameron: “Al referendum voterò no all’Europa”|limba=en}}</ref>. S'aiant formadu, aici, duos frontes chi aiant dadu cumintzu a su referendum: de una banda bi fiat su fronte de su gai naradu ''Remain'' ("Abarrare"), pro sa permanèntzia in s'Unione, formadu dae sa metade de sos cunservadores ghiados dae Cameron, dae sos laburistas (cun cumbinchimentos bàrios), de sos [[Liberaldemocràticos (Regnu Unidu)|liberaldemocràticos]], de sos [[Partidu Birde de Inghilterra e Galles|Birdes de Inghilterra e Galles]] e de su [[Partidu natzionalista iscotzesu]]; a custu fronte si contraponiat s'afilamentu de su Leave ("Lassare"), favoràbile a sa bessida dae s'UE, ghiadu dae [[Boris Johnson]], chi pertenet a su matessi Partidu Cunservadore, e de su [[Partidu pro s'Indipendèntzia de su Regnu Unidu]] (UKIP) de [[Nigel Farage]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.money.it/Brexit-significato-e-conseguenze|tìtulu=Brexit, cos’è? Significato e conseguenze|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.proversi.it/discussioni/pro-contro/104-uscita-della-gran-bretagna-dall-ue|tìtulu=USCITA DELLA GRAN BRETAGNA DALL'UE FAVOREVOLE O CONTRARIO?|limba=it}}</ref>. Sa campagna eletorale, cumbàtida cun tonos veementes, fiat istada graemente signada dae unu fatu de sàmbene una chida in antis de su votu: sa bochidura, a banda de unu [[Fanatismu|fanàticu]], de sa deputada laburista [[Jo Cox]], firmamente afilada pro su Remain<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2016/06/17/news/omicidio_cox_brexit-142208183/|tìtulu=Omicidio Jo Cox: killer sostenitore dei neonazisti Usa. La deputata minacciata ma non protetta|limba=it}}</ref>. Tale eventu aiat a pustis batidu ambos sos afilamentos a suspèndere, pro carchi die, unas cantas initziativas issoro in sinnu de respetu. [[File:ResultadosBrexit.png|thumb|Pertzentuales de votos pro abarrare in s'Unione Europea (''Remain'') in su Regnu Unidu]] === Èsitu de su ''referendum'' e eventos imbenientes === Sos britànnicos ant fatu su referendum pro sa permanèntzia de su Regnu Unidu in s'Unione europea su 23 de làmpadas de su 2016 in su Regnu Unidu e in [[Gibraltar|Gibilterra]],<ref name=":0" /> e su resurtadu est istadu de ispantu, cun sos favorèvoles a s'essida dae s'UE a su 51,9% contra su 48,1% de sos eletores chi at botadu pro sa permanèntzia.<ref name="auto">{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/politics/live/2016/jun/23/eu-referendum-result-live-counting-leave-remain-brain-in-europe|tìtulu=Brexit: Nicola Sturgeon Says Second Scottish Referendum 'Highly Likely'|data=24 làmpadas 2016|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Steven|sambenadu=Erlanger|autore=|url=https://www.nytimes.com/2016/06/25/world/europe/britain-brexit-european-union-referendum.html|tìtulu=Britain Votes to Leave E.U., Stunning the World|publicatzione=The New York Times|data=23 làmpadas 2016|atzessu=24 làmpadas 2016}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Peter S.|sambenadu=Goodman|autore=|url=https://www.nytimes.com/2016/06/25/business/international/brexit-financial-economic-impact-leave.html|tìtulu=Turbulence and Uncertainty for the Market After 'Brexit'|publicatzione=The New York Times|data=23 làmpadas 2016|atzessu=24 làmpadas 2016}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/2016/06/24/eu-referendum-results-live-brexit-wins-as-britain-votes-to-leave/|tìtulu=EU Referendum Results Live: Brexit Wins As Britain Votes to Leave European Union|limba=en|atzessu=24 làmpadas 2016}}</ref> Su votu at abertu fintzas problemas polìticos ca, pro esempru, in [[Iscotzia|Iscòtzia]] (in ue, duos annos in antis, su [[Referendum pro s'indipendentzia iscotzesa de su 2014|''referendum'']] [[Referendum pro s'indipendentzia iscotzesa de su 2014|in s'indipendèntzia]] aiat bidu bìnchere sos "nono" fintzas pro s'incògnita de un'essida dae s'Unione europea a pustis de s'indipendèntzia) sos eletores ant botadu a majoria manna pro abarrare in s'UE.<ref name="ft2">{{Tzita web|url=https://www.ft.com/cms/s/06a90f8c-39c0-11e6-a780-b48ed7b6126f,Authorised=false.html?siteedition=uk&_i_location=http%3A%2F%2Fwww.ft.com%2Fcms%2Fs%2F0%2F06a90f8c-39c0-11e6-a780-b48ed7b6126f.html%3Fsiteedition%3Duk&_i_referer=&classification=conditional_standard&iab=barrier-app|tìtulu=Scots' Backing for Remain Raises Threat of Union's Demise|sambenadu=Dickie|nùmene=Mure|editore=''Financial Times''|data=24 làmpadas 2016|limba=en}}</ref> Su votu de sos eletores britànnicos teniat sa natura de unu referendum consultivu e non vincolante: pro s'espressione efetiva de sa voluntade polìtica de essire dae s'Unione est istadu netzessàriu unu protzessu parlamentare pro s'aprovatzione de una lege cun sa cale fàghere incumentzare s'aplicatzione de s'artìculu 50 e su negotziadu chi li sighit.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-politics-32810887|tìtulu=The UK's EU Referendum: All You Need to Know|editore=''BBC''|data=24 làmpadas 2016|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ilfattoquotidiano.it/2017/01/24/brexit-la-corte-suprema-da-torto-al-governo-may-sullavvio-dei-negoziati-con-la-ue-deve-votare-il-parlamento/3337021/|tìtulu=Brexit, la Corte Suprema dà torto al governo May: "Sull'avvio dei negoziati con la Ue deve votare il Parlamento"|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2017-01-24|limba=it-IT|atzessu=2020-02-05}}</ref> In custu tema, s'imprendidora e filàntropa Gina Miller at pesadu un' obietzione in sa Corte Suprema narende chi s'issèberu de s'essida podet èssere pigadu petzi dae su Parlamentu (comente fiat istadu su Parlamentu a ratificare s'intrada), e dae issu tando podet èssere fintzas revocadu. Sa Corte suprema de su Regnu Unidu s'est espressada su 24 de ghennàrgiu de su 2017,<ref>{{Tzita noas|nùmene=Màuru|sambenadu=Piredda|url=http://www.sagazeta.info/2017/01/may-foras-dae-sue-sturgeon-foras-dae-su.html|tìtulu=May: «A foras dae s'Ue». Sturgeon: «A foras dae su Rennu unidu». E Corbyn?|publicatzione=Sa Gazeta|data=2017-01-18|atzessu=2020-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201126115438/http://www.sagazeta.info/2017/01/may-foras-dae-sue-sturgeon-foras-dae-su.html|urlmortu=eja}}</ref> afirmende chi su Parlamentu depet èssere consultadu in antis de sighire cun s'ativatzione de s'artìculu 50; at naradu imbetzes chi non depent èssere postas in mesu sas assembleas devoludas de sas natziones costitutivas. Sa notìfica de s'ativatzione de sa protzedura de essida b'est istada, duncas, su 29 de martzu de su 2017, a pustis de s'aprovatzione in su Parlamentu de su Regnu Unidu de una lege connota comente a su ''European Union (Notification of Withdrawal) Act 2017'', chi at retzidu su ''royal assent'' su 16 de martzu antepostu.<ref name="BBC160317">{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-39282280|tìtulu=Brexit: Queen Gives Royal Assent to Article 50 Bill|editore=''BBC News''|data=16 martzu 2017|limba=en|atzessu=30 martzu 2017}}</ref> S'atu de su parlamentu at autorizadu su primu ministru Theresa May a presentare sa lìtera de notìfica a su presidente de su Cussìgiu europeu<ref name="notificaEUCO">{{Tzita web|url=http://www.consilium.europa.eu/it/press/press-releases/2017/03/29-euco-50-statement-uk-notification/|tìtulu=Dichiarazione del Consiglio europeo (art. 50) sulla notifica del Regno Unito|data=29 martzu 2017|limba=it|atzessu=30 martzu 2017}}</ref>. Su 5 de abrile de su 2017 su Parlamentu europeu at botadu a majoria manna una risolutzione chi delìmitat su perìmetru in intro de su cale s'at a dèpere realizare su negotziadu d'essida.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/europa/notizie/rubriche/altrenews/2017/04/05/brexit-parlamento-ue-approva-risoluzione-su-negoziato_2845f562-8d8c-442c-91e5-8a39049eb368.html|tìtulu=Brexit: Parlamento Ue approva risoluzione su negoziato|situ=ANSA.it|data=2017-04-05|limba=it|atzessu=2020-02-05}}</ref> Su protzessu at tentu una pàusa pro more de sas eletziones antitzipadas in su Regnu Unidu, fatas dae su guvernu in càrriga in s'isperu, chi est istadu vanu, de afortiare sa positzione negotziale sua gràtzias a una base de cunsensu internu prus sòlida. A pustis de custu ùrtimu votu, sos negotziados sunt incumentzados in Bruxelles su 19 de làmpadas de su 2017, a sa presèntzia de su capu negotziadore de s'Unione europea, Michel Barnier, e de su Segretàriu de Istadu pro sa'essida dae s'Unione europea, e membru de su guvernu britànnicu, David Davis<ref>{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/europa/notizie/rubriche/altrenews/2017/06/19/brexit-davis-iniziamo-con-tono-positivo-e-costruttivo_1d6ecb24-d468-4dca-881c-2f90be765cb3.html|tìtulu=Brexit: Barnier, prima sessione con Gb importante|data=19 làmpadas 2017|limba=it|atzessu=19 làmpadas 2017}}</ref>. === Su "votu significativu" de sa Càmera de sos Comunes === S'artìculu 13 de s'''European Union (Withdrawal) Act 2018'' at prevìdidu chi, in antis de varare sas misuras pro su ritiru britànnicu dae s'Unione, su Guvernu britànnicu sutapòngiat a unu ''meaningful vote'' de su Parlamentu siat s'Acòrdiu chi deperet agatare cun s'Unione europea sighende s'artìculu 50 de su Tratadu, siat su decraru polìticu in sas relatziones benidoras intre Regnu Unidu e UE.<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-47740158|tìtulu=MPs asked to vote on withdrawal agreement|publicatzione=BBC News|data=2019-03-28|atzessu=2020-02-05}}</ref> Custa protzedura at, dae s'incumintzu de su 2019, batidu a s'esàmene parlamentare s'ipòtesi de acòrdiu istipulada dae su guvernu de Theresa May cun Jean-Claude Juncker e Donald Tusk, ma pro duos bortas sa Càmera de sos Comunes non l'at atzetada. Pro custa resone, "su Regnu Unidu at otentu un' estensione de sa data d'essida, in antis prevìdida pro su 29 de martzu, finas a su 22 de maju si resèssit a ratificare un'acòrdiu; si nono, s'Istadu at a lassare s'UE su 12 de abrile chene un' intesa, si no at a ofèrrere un'optzione alternativa".<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfoglio.it/la-versione-di-cassese/2019/03/26/news/cosa-insegna-la-brexit-245321/|tìtulu=Cosa insegna la Brexit|situ=www.ilfoglio.it|limba=it|atzessu=2020-02-05}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.agi.it/estero/theresa_may_brexit-5221868/news/2019-03-27/|tìtulu=Theresa may fa 'all in'. La sua testa per salvare la Brexit|situ=Agi|limba=it|atzessu=2020-02-05}}</ref> [[File:Boris Johnson official portrait.jpg|thumb|Boris Johnson]] === S'essida dae s'Unione europea === A pustis de un'''iter'' cumplessu de aprovatzione de s'acòrdiu de retzessu, chi at causadu fintzas sa ruta de su guvernu de Theresa May, sa formatzione de un'esecutivu nou ghiadu dae Boris Johnson e sas eletziones antitzipadas, su 23 de ghennàrgiu de su [[2020]] sa reina Elisabetta II at firmadu s'atu de ratìfica de s'acòrdiu, chi gasi divenit lege. A pustis sos presidentes de sa Cummissione europea e de su Cussìgiu europeu, Ursula von der Leyen e Charles Micheal, firmant s'acòrdiu a pitzu de sa Brexit, aviende gasi s'iter de ratìfica dae s'ala de s'UE. Su 29 de ghennàrgiu su Parlamentu europeu at aprovadu sos tèrmines istabilidos dae s'acòrdiu de retzessu de su Regnu Unidu cun 621 votos favorèvoles, 49 contràrios e 13 astenutos; sa die a putsis fintzas su Cussìgiu de s'Unione europea, pro mèdiu de una protzedura iscrita, at frunidu s'assensu suo a s'acòrdiu de retzessu de su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]], cumprende su protzessu de aprovatzione dae s'ala de s'Unione. Su 31 de ghennàrgiu de su [[2020]], dae sas oras 24:00 CET (oras 23:00 GMT) su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] acabat ufitzialmente de èssere un'Istadu membru de s'Unione europea. Dae cussu momentu incumentzat su perìodu de transitzione chi, francu chi bi siant pròrogas, at a acabare in intro de sa fine de su [[2020]]. == Cronologia == {| class="wikitable" width="100%" ! scope="col" width="9%" |Data !Avenimentu |- |17 de nadale de su 2015 |''S'European Union Referendum Act 2015'', lege chi istabilit de tènnere unu referendum consultivu a pitzu de sa permanèntzia de su Regnu Unidu in s'Unione europea, retzit su ''royal assent'' e intrat in vigore. |- |'''23 de làmpadas de su 2016''' |'''''Referendum'' pro sa sa permanèntzia de su Regnu Unidu in s'Unione europea: su 51,89% de sos tzitadinos britànnicos botat pro s'essida.''' |- |25 de làmpadas de su 2016 |Didier Seeuws est incarrigadu de gestire sa ''Task Force'' in su Regnu Unidu in intro de su Segretariadu generale de su Cussìgiu de s'Unione europea. |- |13 de trìulas de su 2016 |David Davis est nominadu Segretàriu de Istadu pro s'essida de s'Unione europea, Boris Johnson divenit Segretàriu de Istadu pro sos afares èsteros e de su Commonwealth. |- |21 de trìulas de su 2016 |Su Regnu Unidu comùnicat chi, pro more de sos resurtados de su ''referendum'', non cheret ocupare sa presidèntzia de turnu de su Cussìgiu de s'Unione europea chi li diat tocare in sa segunda metade de su 2017. |- |27 de trìulas de su 2016 |Nòmina de Michel Barnier che a capu negotziadore de s'Unione europea in sa tratativa a pitzu de sa ''Brexit''. |- |8 de cabudanni de su 2016 |Guy Verhofstadt est nominadu dae su Parlamentu europeu pro ghiare sos negotziados pro sa ''Brexit'' chi interessant a su Parlamentu. |- |24 de ghennàrgiu de su 2017 |Sa Corte suprema de su Regnu Unidu istabilit chi su Parlamentu depet èssere consultadu in antis de sighire cun s'ativatzione de s'artìculu 50; definit imbetzes chi non depent èssere consultadas sas assembleas devoludas de sas natziones costitutivas. |- |26 de ghennàrgiu de su 2017 |Su guvernu britànnicu presentat s'''European Union (Notification of Withdrawal) Bill'' a sa Càmera de sos comunes. |- |8 de freàrgiu de su 2017 |S'''European Union (Notification of Withdrawal) Bill'' retzit sa prima aprovatzione in sa Càmera de sos comunes. |- |7 de martzu de su 2017 |S'''European Union (Notification of Withdrawal) Bill'' retzit s'aprovatzione de sa Càmera de sos lords cun duos emendamentos. |- |13 de martzu de su 2017 |S'''European Union (Notification of Withdrawal) Bill'' retzit s'aprovatzione definitiva, chene sos emendamentos propostos dae sos lords, de sa Càmera de sos comunes. |- |16 de martzu de su 2017 |S'''European Union (Notification of Withdrawal) Bill'' retzit su ''royal assent'' e intrat in vigore. |- |'''29 de martzu de su 2017''' |'''S'ambassadore de su Regnu Unidu in s'Unione europea daet ufitzialmente sa lìtera de su Primu ministru Theresa May a su presidente de su Cussìgiu europeu Donald Tusk, dende gasi s'inghitzu a sa protzedura de s'artìculu 50.''' |- |29 de abrile de su 2017 |Su Cussìgiu europeu, in su formadu UE/UE a 27 (chene su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]]), at adotadu sos orientamentos pro sos negotziados pro sa ''Brexit''<ref>{{Tzita web|url=http://www.consilium.europa.eu/it/meetings/european-council/2017/04/29-euco-guidelines_pdf/|tìtulu=Riunione straordinaria del Consiglio europeo (Articolo 50) (29 aprile 2017) - Orientamenti|data=29 aprile 2017|limba=it|atzessu=26 làmpadas 2017}}</ref>. |- |19 de làmpadas de su 2017 |Prima sessione de sos negotziados d'essida in Bruxelles. |- |2 de trìulas de su 2017 |Su guvernu britànnicu annùntziat s'abbandonu de sa cunventzione a pitzu de sa pisca de su 1964.<ref>{{Tzita noas|url=http://www.today.it/mondo/brexit-pesca-convenzione.londra|tìtulu=Una Brexit anche per la pesca: Londra lascia la Convenzione del '64|publicatzione=''Today''|atzessu=3 luglio 2017}}</ref> |- |12 de cabudanni de su 2017 |Sa Càmera de sos comunes aprovat su ''Great Repeal Bill'', sa lege cuàdru chi surbit sa legislatzione europea in cussa natzionale e abrogat s'''European Communities Act'' de su 1972<ref>{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/europa/2017/09/12/brexit-passa-legge-che-revoca-norme-ue_4ede9c3a-74d6-430e-9b85-ba26434f5ee5.html|tìtulu=Brexit, passa legge che revoca norme Ue|data=12 cabudanni 2017|limba=it|atzessu=12 cabudanni 2017}}</ref>. |- |23 de cabudanni de su 2017 |Moody's, pro more de sa ''Brexit'', abbassat su ''rating'' de s'afidabilidade creditìtzia de su Regnu Unidu dae Aa1 a Aa2.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.ilsole24ore.com/art/mondo/2017-09-23/moody-s-gela-may-declassato-rating-regno-unito-100454.shtml?uuid=AEIakVYC|tìtulu=Moody’s gela la May: declassato il rating del Regno Unito|publicatzione=''Il Sole 24 Ore''|data=|atzessu=23 cabudanni 2017}}</ref> |- |10 de santandria de su 2017 |Sa prima ministra britànnica Theresa May proponet s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione europea pro sas oras 23:00 locales de su 29 de martzu de su [[2019]]. |- |8 de nadale de su 2017 |Sa prima ministra britànnica Theresa May faghet un'acordu cun s'Unione europea pro fàghere in modu chi su Regnu Unidu at a aderire a sas bator libertades pedidas pro pòdere pigare parte a su mercadu ùnicu europeu fintzas a pustis de su 29 de martzu de su 2019, finas a cando no at a agatare una solutzione pro pòdere compidare su flussu de mertzes e persones dae e cara a s'Irlanda, chene ativare còmpidas de frontera. |- |19 de martzu de su 2018 |Benit segudadu un'acòrdiu de màssima in su "perìodu de transitzione" in cale, a pustis de s'acabu de sos negotziados pro sa Brexit fissadu in intro de su 29 de martzu de su 2019, totu at a abarrare su matessi finas a su 31 de nadale de su 2020.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.ilsole24ore.com/art/mondo/2018-03-19/brexit-accordo-transizione-si-tratta-ancora-confine-irlandese-161209.shtml?uuid=AEhCkTJE|tìtulu=Brexit, accordo sulla transizione. Si tratta ancora sul confine irlandese|publicatzione=Il Sole 24 Ore'|data=|atzessu=20 martzu 2018}}</ref>. |- |23 de martzu de su 2018 |Su Cussìgiu europeu adotat sos orientamentos comunos in sas relatziones benidoras cun su Regnu Unidu a pustis de s'essida dae s'Unione e de sa fase de transitzione.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.consilium.europa.eu/it/press/press-releases/2018/03/23/european-council-art-50-guidelines-on-the-framework-for-the-future-eu-uk-relationship-23-march-2018/|tìtulu=Orientamenti del Consiglio europeo (Articolo 50) sul quadro delle future relazioni tra l'Unione europea e il Regno Unito, 23 marzo 2018|publicatzione=Consiglio d'Europa|data=23 martzu 2018|atzessu=10 trìulas 2018}}</ref> |- |6 de trìulas de su 2018 |Su guvernu britànnicu faghet un'acòrdiu a pitzu de sos printzìpios de sas relatziones benidoras cun s'Unione europea a pustis de sa Brexit.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-44747444|tìtulu=Brexit: Cabinet Agrees 'Collective' Stance on Future EU Deal|publicatzione=''BBC News''|data=7 luglio 2018|atzessu=10 luglio 2018}}</ref> |- |8-9 de trìulas de su 2018 |A una die de distàntzia intre unu dae s'àteru, lassant sa càrriga su ministru de sa Brexit David Davis e su ministru de sos èsteros Boris Johnson, in disacordu cun sos printzìpios pro sas relatziones benidoras cun s'Unione europea adotados dae su guvernu.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2018/07/09/brexit-lasciano-ministri-davis-e-boris-johnson-troppo-arrendevole-la-linea-del-governo-may-nella-trattativa-con-lue/4479623/|tìtulu=Brexit, lasciano i ministri Davis e Boris Johnson: «Il sogno dell'uscita dall'Ue sta morendo, soffocato da dubbi inutili»|publicatzione=''Il Fatto Quotidiano''|data=9 trìulas 2018|atzessu=9 trìulas 2018}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://www.ilsole24ore.com/art/mondo/2018-07-09/may-crisi-ma-falchi-hard-brexit-non-hanno-numeri-vincere-183850.shtml?uuid=AE55YLJF|tìtulu=Brexit, sostituiti Johnson e Davis. May in crisi, ma i falchi non hanno i numeri per vincere|publicatzione=''Il Sole 24 Ore''|data=|atzessu=9 trìulas 2018}}</ref> Benint nominados pro sas càrrigas issoro Dominic Raab e Jeremy Hunt. |- |13 de santandria de su 2018 |Su Regnu Unidu e s'Unione europea faghent un'acòrdiu provisòriu in su testu de su tratadu chi at a regulare sa Brexit. Sa prima ministra Theresa May cunvocat pro su mèrcuris 14 de santandria un'addòbiu istraordinàriu de guvernu pro sutapònnere s'acòrdiu a sos ministros suos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.adnkronos.com/fatti/esteri/2018/11/13/brexit-accordo-provvisorio-tra-londra-bruxelles_CxAkjt9EwahFQD40ndWoKP.html|tìtulu=Brexit, bozza di accordo tra Londra e Bruxelles|limba=it}}</ref> |- |14 de santandria de su 2018 |B'at saddòbiu istraordinàriu de su cussìgiu de sos ministros cunvocadu a pustis de s'abotzu de intesa fatu intre su Regnu Unidu e s'Unione europea.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilmessaggero.it/mondo/brexit_accordo_ue-4104925.html|tìtulu=Brexit, c'è l'intesa fra Londra e Bruxelles: May convoca il governo per il via libera|limba=it}}</ref> A pustis de 5 oras sa prima ministra Theresa May annùntziat s'aprovatzione de sos ministros a su testu cuncordadu su 13 de santandria in Bruxelles.<ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/2018/11/14/brexit-intesa-governo.html|tìtulu=Brexit, via libera del governo inglese alla bozza d’intesa|limba=it}}</ref> Sa die a pustis però su segretàriu pro sa Brexit Dominic Raab si dimitet ca no est de acordu cun s'acòrdiu fatu; pro pigare su postu suo benit nominadu Stephen Barclay<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-46241693|tìtulu=Stephen Barclay Named New Brexit Secretary|data=16 santandria 2018|limba=en|atzessu=20 nadale 2018}}</ref>.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-46219495|tìtulu=Brexit: Dominic Raab and Esther McVey Among Ministers to Quit over EU Agreement|data=15 santandria 2018|limba=en|atzessu=20 nadale 2018}}</ref> |- |25 de santandria de su 2018 |Sos àteros 27 ''leaders'' de s'UE, totus paris in Bruxelles pro unu Cussìgiu europeu istraordinàriu, aprovant s'abotzu de acòrdiu pro sa ''Brexit''<ref>{{Tzita noas|nùmene=Mauro|sambenadu=Loddo|autore=|url=https://www.cagliaripad.it/275383/brexit-agatadu-sacordiu/|tìtulu=Brexit, agatadu s’acòrdiu|publicatzione=Cagliaripad|data=2017-12-08|atzessu=2020-02-06}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilpost.it/2018/11/25/brexit-consiglio-europeo/|tìtulu=Il Consiglio Europeo ha approvato l’accordo su Brexit|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/media/37118/25-special-euco-final-conclusions-it.pdf|tìtulu=Riunione straordinaria del Consiglio europeo (Articolo 50) (25 novembre 2018) - Conclusioni|data=25 santandria 2018|limba=it|atzessu=26 santandria 2018}}</ref>. |- |7 de nadale de su 2018 |Dae un'inchiesta giornalìstica a pitzu de s'acòrdiu pro sa làcana [[Irlanda de su Norte|irlandesa]], su chi benit naradu ''backstop''<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=John|sambenadu=Campbell|autore=|url=https://www.bbc.com/news/uk-northern-ireland-politics-44615404|tìtulu=Q&A: The Irish Border Brexit Backstop|publicatzione=BBC News'|data=11 nadale 2018|atzessu=11 nadale 2018}}</ref>, istupat a campu chi s'Irlanda de su Nord diat pòdere abarrare in s'unione doganale a tempus indeterminadu si s'Unione europea e su Regnu Unidu non diant agatare un'acòrdiu pro su chi pertocat su raportu cumertziale benidore. |- |10 de nadale de su 2018 |Sa ''premier'' britànnica Theresa May pigat atu de s'opositzione a s'acòrdiu de divòrtziu de s'UE dae s'ala de sos membros de su matessi partidu suo e de sos alleados suos, sos unionistas nordirlandesi, a pitzu de sa clàusola de su ''backstop'', e rinviat su votu de ratìfica in parlamentu, annuntziende sa partèntzia pro unu "''giru'' europeu" chi l'at a batire a adobiare sos vèrtitzes de sa Cummissione europea e sos capos de guvernu olandesu e tedescu pro torrare a definire carchi aspetu de s'acòrdiu. |- |15 de ghennàrgiu de su 2019 |Sa Càmera de sos Comunes botzat s'acòrdiu fatu dae Theresa May cun 432 votos contràrios (202 sos votos favorèvoles).<ref>{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/europa/2019/01/15/brexit-giorno-giudizio-per-accordo-may_f2c23498-41d0-424e-9c4b-36e743af9532.html|tìtulu=Brexit, Westminter boccia l'accordo. May non si dimette. Barnier: 'Mai stato così forte rischio no deal'|limba=it}}</ref> |- |29 de ghennàrgiu de su 2019 |Sa Càmera de sos Comunes aprovat unu mandadu negotziale nou pro su guvernu pro mudare s'acòrdiu cun s'Unione europea in sa frontera irlandesa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Theresa-May-si-inchina-ai-falchi-Ue-riapra-accordo-sulla-Brexit-8f5ad902-c03f-4b99-aca8-e4752c9722cb.html|tìtulu=Brexit, la Camera dei Comuni dice sì alla modifica dell'accordo con l'Ue|data=29 ghennàrgiu 2019|limba=it|atzessu=30 ghennàrgiu 2019}}</ref> Su sero matessi e sa die imbeniente però Donald Tusk, Jean-Claude Juncker e Michel Barnier torrant a nàrrere chi pro sa lìnia de s'Unione europea non si podet torrare a negotziare s'acòrdiu giai fatu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Brexit-Ue-Juncker-accordo-con-Londra-non-sara-rinegoziato-0fb1724b-f2a1-4129-90c0-d6b2bcf3dcd6.html?refresh_ce|tìtulu=Brexit e Ue, Juncker: «L'accordo con Londra non sarà rinegoziato»|data=30 ghennàrgiu 2019|limba=it|atzessu=30 ghennàrgiu 2019}}</ref> |- |12-14 de martzu de su 2019 |In tres dies una in fatu a s'àtera sa Càmera de sos Comunes benit mutida pro espressare su parre suo a pitzu de tres motziones presentadas dae su guvernu pro s'essida dae s'Unione europea. Sa de unu, chi torraiat a propònnere s'acòrdiu negotziadu cun s'Unione, mudadu in manera lèbia pro su chi pertocat a sa clàusola pro sa frontera irlandesa, l'ant refudada in su sero de su 12 martzu cun 391 contràrios e 242 favorèvoles.<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2019/03/12/news/brexit_il_legale_del_governo_affonda_l_accordo_con_l_ue_restano_i_rischi_sull_irlanda_-221354990/|tìtulu=Brexit, il Parlamento Gb boccia anche l'ultima proposta di May|autore=Antonello Guerrera|data=12 martzu 2019|limba=it|atzessu=15 martzu 2019}}</ref> Su 13 de martzu su parlamentu at espressadu su parre suo pro s'eventualidade de un'essida dae s'Unione chene acòrdiu in sa die fissada de su 29 de martzu; cun 312 votos favorèvoles contra de 308, sa Càmera de sos Comunes at aprovadu s'emendamentu chi diat dèpere esclùdere custa possibilidade.<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2019/03/13/news/brexit_parlamento_boccia_no_deal-221480901/|tìtulu=Brexit, approvato emendamento che esclude il 'No deal'. Ma è caos|autore=Antonello Guerrera|data=13 martzu 2019|limba=it|atzessu=15 martzu 2019}}</ref> Su 14 de martzu, pro acabare, sa Càmera de sos Comunes at aprovadu un'emendamentu (412 votos a favore, 210 contras) chi previdet unu rinviu de sa data d'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione a pustis de su 29 de martzu pro tènnere prus tempus pro si preparare a s'essida, a pustis de àere aprovadu un'acòrdiu cun s'Unione. Si s'acòrdiu esseret fatu cun su votu de su parlamentu britànnicu prevìdidu pro su 20 de martzu, s'estensione de sa permanèntzia in s'Unione diat dèpere durare finas a su 30 de làmpadas, in manera de non dèpere mutire sos tzitadinos britànnicos a botare pro sas eletziones europeas prevìdidas pro maju; in casu contràriu su guvernu de Theresa May at a dèpere pedire unu rinviu prus longu pro torrare a incumentzare su negotziadu in sos tèrmines de s'ischirriada.<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2019/03/14/news/brexit_l_ultimo_azzardo_di_may_oggi_il_voto_sul_rinvio-221536108/|tìtulu=Sì del Parlamento di Londra a chiedere il rinvio della Brexit|autore=Antonello Guerrera|data=14 martzu 2019|limba=it|atzessu=15 martzu 2019}}</ref> In cale si siat casu, sa dilata at a dèpere èssere aprovada dae su Cussìgiu europeu a s'unanimidade.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilsole24ore.com/art/mondo/2019-03-14/caos-brexit-parlamento-voto-rinviare-l-uscita-theresa-may-si-oppone-091248.shtml?uuid=ABmMWwdB|tìtulu=Brexit, cosa può succedere dopo il voto sul rinvio|autore=Alberto Magnani|data=14 martzu 2019|limba=it|atzessu=15 martzu 2019}}</ref> |- |18 de martzu de su 2019 |Su presidente de sa Càmera John Bercow no at permissu a su guvernu de torrare a presentare a su parlamentu su matessi acòrdiu giai botzadu duas bortas, su 15 de ghennàrgiu e su 12 de martzu, dae sos deputados.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilpost.it/2019/03/18/terzo-voto-brexit-john-bercow/|tìtulu=L’accordo su Brexit non può essere sottoposto a un terzo voto a meno che venga modificato, dice il presidente del Parlamento britannico|data=18 martzu 2019|limba=it|atzessu=20 martzu 2019}}</ref> |- |21 de martzu de su 2019 |In risposta a una lìtera de sa prima ministra Theresa May de sa die in antis chi pediat unu rinviu de sa data de s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione europea a su 30 de làmpadas de su 2019, su Cussìgiu europeu at ofertu una pròroga finas a su 22 de maju de su 2019, a cunditzione chi su Parlamentu britànnicu aprovet s'acòrdiu de retzessu in intro de sa chida imbeniente a su vèrtitze. In casu contràriu, sos ''leaders'' de s'UE acunsentint a rinviare sa ''Brexit'' a su 12 de abrile de su 2019 isetende unu percursu de sighire indicadu dae su Regnu Unidu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/it/meetings/european-council/2019/03/21/art50/|tìtulu=Consiglio europeo (Articolo 50), 21.3.2019|situ=''www.consilium.europa.eu''|data=21 martzu 2019|limba=it|atzessu=23 martzu 2019}}</ref> |- |29 de martzu de su 2019 |Sa Càmera de sos Comunes botzat pro sa de tres bortas s'acòrdiu fatu dae Theresa May cun 344 votos contràrios e 286 votos favorèvoles. Cun custu votu s'essida chene acòrdiu est prevìdida pro su 12 de abrile de su 2019.<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2019/03/29/brexit-terzo-no-del-parlamento-britannico-all-accordo-may|tìtulu=Brexit, terzo no del Parlamento britannico all'accordo May. Ue: no deal scenario probabile|limba=it}}</ref> |- |2 de abrile de su 2019 |Pro evitare s'iscenàriu de su ''Non Deal'', Su Cussìgiu Europeu, de intesa cun sa prima ministra Theresa May, cuntzedet un'àteru rinviu de sa ''Brexit'' finas a su 31 de santugaine de su 2019, o finas a sa prima die de su mese imbeniente a cuddu in ue siat, s'in casu mai, aprovadu s'acòrdiu de rèvoca. Su Regnu Unidu at a dèpere tènnere sas eletziones de su Parlamentu Europeu in su maju de su 2019; in casu contràriu, diat dèpere essire dae s'Unione europea su 1u de làmpadas de su 2019. Sa prima ministra Theresa May aberit a su diàlogu cun sos Laburistas de Jeremy Corbyn. |- |23 de maju de su 2019 |Bi sunt sas eletziones europeas. |- |24 de maju de su 2019 |Theresa May annùntziat sas dimissiones suas dae sa càrriga de ''leader'' de su Partidu Cunservadore, pro no èssere resèssida a concruire s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione Europea. |- |7 de làmpadas de su 2019 |Theresa May lassat sa càrriga de ''leader'' de su Partidu Cunservadore, abarrende in càrriga che a Primu Ministru finas a s'issèberu de su sutzessore suo. |- |23 de trìulas de su 2019 |Boris Johnson benit elègidu dae sos iscritos che a ''leader'' nou de su Partidu Cunservadore. |- |24 de trìulas de su 2019 |Boris Johnson divenit su Primu ministru britànnicu nou. |- |28 de austu de su 2019 |Boris Johnson annùntziat s'intentzione de acabare sa sessione de su Parlamentu in cabudanni, pro non permìtere chi sos deputados potzant impedire su percursu d'essida dae s'Unione prevìdida pro su 31 de santugaine. Sa reina aprovat sa proposta de su primu ministru in una riunione de su Cussìgiu privadu in Balmoral<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-49493632|tìtulu=Parliament suspension: Queen approves PM's plan|data=28 austu 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref>. |- |4 de cabudanni de su 2019 |In sa Càmera de sos Comunes benit aprovada una motzione chi impedit a su guvernu de gestire s'essida dae s'Unione europea chene s'aprovatzione de su Parlamentu siat cun un'acòrdiu de retzessu nou siat cun un'essida chene acòrdiu. In sa matessi die benit refudada fintzas sa motzione de Johnson de isòrbere su Parlamentu pro indire eletziones antitzipadas. |- |24 de cabudanni de su 2019 |Sa Corte suprema de su Regnu Unidu istabilit chi s'issèberu de Boris Johnson de pedire a sa reina de prorogare su Parlamentu est illegale e pro custa resone tale atu benit annulladu e non tenet prus efetu.<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Owen Bowcott|url=https://www.theguardian.com/law/2019/sep/24/boris-johnsons-suspension-of-parliament-unlawful-supreme-court-rules-prorogue|tìtulu=Boris Johnson's suspension of parliament unlawful, supreme court rules|publicatzione=[[The Guardian]]|data=24 cabudanni 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-politics-49810261|tìtulu=Supreme Court: Suspending Parliament was unlawful, judges rule|publicatzione=[[BBC News]]|data=24 cabudanni 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.supremecourt.uk/cases/docs/uksc-2019-0192-judgment.pdf|tìtulu=R (Miller) (Appellant) v The Prime Minister (Respondent) and Cherry & Ors (Respondents) v Advocate General for Scotland (Appellant) (Scotland)|data=24 cabudanni 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> |- |2 de santugaine de su 2019 |Su guvernu pùblicat unu libru biancu chi delineat unu pranu nou pro remplasare su Backstop irlandesu, chi cumprendet un'allineamentu normativu pro totu s'ìsula de Irlanda ma cunservat una làcana doganale intre sa [[Repùbrica de s'Irlanda|Repùblica de Irlanda]] e s'[[Irlanda de su Norte|Irlanda de su Nord]].<ref>{{Tzita web|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/836116/Explanatory_Note_Accessible.pdf|tìtulu=Explanatory Note: UK Proposals for an Amended Protocol on Ireland/Northern Ireland|data=2 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> |- |14 de santugaine de su 2019 |In s'arresonu pro s'abertura de su Parlamentu sa reina sutalìniat chi s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione europea intro de su 31 de santugaine est una prioridade pro su guvernu suo.<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-politics-50039587|tìtulu=PM sets out 'ambitious' plans in Queen's Speech|publicatzione=BBC|data=14 santugaine 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> |- |17 de santugaine de su 2019 |Su Regnu Unidu e sa Cummissione europea faghent un'intesa in un'acòrdiu de retzessu mudadu chi cuntenet unu protocollu nou in s'Irlanda de su Nord.<ref>{{Tzita web|url=https://ec.europa.eu/commission/sites/beta-political/files/revised_withdrawal_agreement_including_protocol_on_ireland_and_nothern_ireland.pdf|tìtulu=Revised Withdrawal Agreement|editore=European Commission|data=17 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-50079385|tìtulu=New Brexit deal agreed, says Boris Johnson|publicatzione=BBC|data=17 santugaine 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> Su Cussìgiu europeu decrarat de sostènnere s'acòrdiu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/media/41087/17-10-euco-art50-conclusions-en.pdf|tìtulu=European Council (Art. 50) conclusions, 17&nbsp;October 2019|editore=European Council|data=17 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> |- |19 de santugaine de su 2019 |Sa Càmera de sos Comunes faghet un'addòbiu istraordinàriu de sàbadu pro botare s'acòrdiu cunsertadu dae Boris Johnson cun sa Cummissione europea ma un'emendamentu rimandat sa votatzione a a pustis s'aprovatzione de su pachete de leges (''Withdrawal Agreement Bill'') relativu a s'atuatzione de s'acòrdiu matessi.<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Heather Stewart e Kate Proctor|url=https://www.theguardian.com/politics/2019/oct/19/mps-put-brakes-on-boris-johnsons-brexit-deal-with-rebel-letwin-amendment|tìtulu=MPs put brakes on Boris Johnson's Brexit deal with rebel amendment|publicatzione=The Guardian|data=19 santugaine 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-50110601|tìtulu=Brexit: Johnson vows to press on despite defeat over deal delay|data=19 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> Sa matessi die Johnson imbiat duas lìteras a su presidente de su Cussìgiu europeu Donald Tusk. Sa prima, non firmada, pedit sa pròroga de s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione a su 31 de ghennàrgiu de su 2020, pro more de sas motziones parlamentares; sa segunda, sutascrita dae totus sos membros de su guvernu, ispiegat comente su guvernu chèrgiat mantènnere sa data de su 31 de santugaine de su 2019 pro su retzessu.<ref>Lìteras e nota de su rapresentante permanente de su Regnu Unidu in s'Unione europea: [https://www.gov.uk/government/publications/letters-from-the-uk-to-the-eu-council-19-october-2019 Lìtera non firmada e nota]; [https://www.gov.uk/government/publications/prime-ministers-letter-to-president-donald-tusk-19-october-2019 Lìtera firmada].</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-50112924|tìtulu=Brexit: PM sends letter to Brussels seeking further delay|data=19 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Daniel Boffet|url=https://www.theguardian.com/politics/2019/oct/19/eu-will-grant-brexit-extension-if-johnson-sends-letter-says-brussels|tìtulu=Boris Johnson sends unsigned request to Brussels for Brexit delay|publicatzione=The Guardian|data=20 santugaine 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> |- |21 de santugaine de su 2019 |Su presidente de sa Càmera, John Bercow, refudat sa recherta de su guvernu de tènnere unu votu nou pro s'acòrdiu de retzessu, ca non si podet torrare a sutapònnere a su votu una motzione uguale "in manera sustantziale" a un'àtera giai presentada e dibatida in su cursu de sa matessi sessione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-50128740|tìtulu=Brexit: MPs' vote on deal ruled out by Speaker John Bercow|data=21 santugaine 2019|limba=en|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Heather Stewart|url=https://www.theguardian.com/politics/2019/oct/21/john-bercow-denies-boris-johnson-second-vote-on-brexit-deal|tìtulu=John Bercow denies Boris Johnson second vote on Brexit deal|publicatzione=The Guardian|data=21 santugaine 2019|atzessu=22 santugaine 2019}}</ref> Sa matessi die su guvernu presentat a sa Càmera de sos Comunes s'''European Union (Withdrawal Agreement) Bill 2019–20''. |- |28 de santugaine de su 2019 |S'Unione europea pedit a su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] sa nòmina de unu Cummissàriu europeu pro sa Cummissione von der Leyen a pustis de su perlongamentu de sas protzeduras de essida dae s'unione. |- |29 de santugaine de su 2019 |Su Primu Ministru Boris Johnson otenet su permissu pro tènnere eletziones noas in su 12 de nadale. |- |31 de santugaine de su 2019 |Su presidente de sa Càmera John Bercow lassat sa càrriga sua. |- |4 de santandria de su 2019 |Lindsay Hoyle benit elègidu che a presidente nou de sa Càmera. |- |6 de santandria de su 2019 |Su Primu ministru Boris Johnson aviat sa campagna eletorale de su Partidu Cunservadore pro sas eletziones de su 12 de nadale. |- |12 de santandria de su 2019 |Su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] faghet ischire chi at a nominare unu cummissàriu europeu comente aiant pedidu su Presidente elègidu de sa Cummissione europea Ursula von der Leyen e su Cussìgiu europeu pro more de su perlongamentu de sa permanèntzia in s'[[Unione Europea|Unione europea]]. |- |14 de santandria de su 2019 |Su guvernu britànnicu pretzisat chi at a nominare unu cummissàriu europeu petzi a pustis de sas eletziones de su 12 de nadale, ponende gasi in dificultade s'incumintzu de sa Cummissione von der Leyen. |- |16 de santandria de su 2019 |Sa Cummissione europea aberit una protzedura de infratzione pro su Regnu Unidu pro sa mancada nòmina de unu cummissàriu europeu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilsole24ore.com/art/londra-non-nomina-commissario-ue-bruxelles-apre-procedura-infrazione-ACsKh0y|tìtulu=Brexit, Londra non nomina il commissario Ue, Bruxelles apre una procedura di infrazione|situ=Il Sole 24 ORE|limba=it|atzessu=2019-11-16}}</ref> |- |12 de nadale de su 2019 |Bi sunt sas eletziones generales. Su Partidu Cunservadore pigat sa majoria assoluta de sos sègios, mentras sos Laburistas subint una derrotada manna. Sa vitòria de ispantu de sos Cunservadores li permitit, difatis, de sighire cun su caminu pro s'essida de su Regnu Unidu dae s'Unione europea, pranificada pro su 31 de ghennàrgiu de su [[2020]]. |- |20 de nadale de su 2019 |Su ''Brexit Withdrawal Agreement'' nou presentadu dae su Primu ministru Boris Johnson superat su primu votu de sa Càmera de sos comunos, cun 358 votos favorèvoles e 234 contràrios. |- |9 de ghennàrgiu de su 2020 |Sa Càmera de sos comunos aprovat definitivamente s'acòrdiu presentadu dae su Primu ministru Boris Johnson, cun 330 votos favorèvoles e 231 contràrios. |- |23 de ghennàrgiu de su 2020 |Sa reina Elisabetta II firmat s'acòrdiu chi divenit lege. Dae su 31 de ghennàrgiu de su 2020 at a incumentzare su perìodu de transitzione chi, francu bi siant pròrogas, at a acabare intro sa fine de su 2020.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/sito/notizie/topnews/2020/01/23/accordo-brexit-in-vigorefirma-la-regina_7c58fab1-4419-464e-bbf6-5551806e6614.html|tìtulu=Accordo Brexit in vigore,firma la regina - Ultima Ora|situ=Agenzia ANSA|data=2020-01-23|limba=it|atzessu=2020-01-23}}</ref> |- |24 de ghennàrgiu de su 2020 |Sos presidentes de sa Cummissione europea e de su Cussìgiu europeu, Ursula von der Leyen e Charles Michel, firmant s'acòrdiu pro sa ''Brexit'', aviende gasi s'iter de ratìfica dae s'ala de s'UE.<ref>{{Tzita web|url=https://www.tgcom24.mediaset.it/mondo/brexit-commissione-e-consiglio-ue-firmano-accordo_13877499-202002a.shtml|tìtulu=Brexit, Commissione e Consiglio Ue firmano accordo|situ=Tgcom24|data=2020-01-24|limba=it|atzessu=2020-01-24}}</ref> |- |29 de ghennàrgiu de su 2020 |Su Parlamentu europeu aprovat sos tèrmines istabilidos dae s'acòrdiu de retzessu de su Regnu Unidu cun 621 votos favorèvoles e 49 contràrios. |- |30 de ghennàrgiu de su 2020 |Su Cussìgiu de s'Unione europea, pro mèdiu de una protzedura iscrita, at aprovadu s'acòrdiu de retzessu de su Regnu Unidu acabende su protzessu de aprovatzione dae s'ala de s'Unione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/it/press/press-releases/2020/01/30/brexit-council-adopts-decision-to-conclude-the-withdrawal-agreement/|tìtulu=Brexit: il Consiglio adotta decisione sulla conclusione dell'accordo di recesso|data=30 ghennàrgiu 2020|limba=it|atzessu=31 ghennàrgiu 2020}}</ref> |- |'''31 de ghennàrgiu de su 2020''' |'''Dae sas oras 24:00 CET (oras 23:00 GMT) su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] acabat ufitzialmente de èssere un'Istadu membru de s'[[Unione Europea|Unione europea]] e de s'Euratom.<ref>{{Tzita web|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/IT/TXT/?uri=CELEX:12019W/TXT(02)|tìtulu=Accordo sul recesso del Regno Unito di Gran Bretagna e Irlanda del Nord dall'Unione europea e dalla Comunità europea dell'energia atomica|situ=EUR-Lex|limba=it|atzessu=2020-02-01}}</ref>''' |} ==Notas== <references /> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Brexit|Essida de su Rènniu Unidu dae s'Unione Europea}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.consilium.europa.eu/it/policies/eu-uk-after-referendum/|tìtulu=Consiglio europeo - Brexit|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://eur-lex.europa.eu/content/news/Brexit-UK-withdrawal-from-the-eu.html|tìtulu=Eur-Lex - Brexit - UK’s withdrawal from the EU|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.parliament.uk/business/news/european-union|tìtulu=Parlamentu de su Regnu Unidu - Noas a pitzu de s'Europa e de sa Brexit|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.gov.uk/government/organisations/department-for-exiting-the-european-union|tìtulu=Governu de su Regnu Unidu – Dipartimentu pro s'Essida dae s'Unione europea|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/media/37099/draft_withdrawal_agreement_incl_art132.pdf|tìtulu=Abotzu de s'acordu de essida|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.consilium.europa.eu/media/37100/20181121-cover-political-declaration.pdf|tìtulu=Abotzu de dichiaratzione polìtica a pitzu de sas relatziones in su benidore|limba=en}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Europa]][[Categoria:Rennu Unidu]] issk9h7ihwy1f66y74ryuuk24xzxhox Mare 0 18439 177892 175790 2022-08-23T00:05:12Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} {| class="infobox" style="font-size:90%;width:25em;font-size: 85%; text-align: left;" |+ id="4" style="font-weight:bold;background-color:#d9b38c" |<span style="float:left;">[[File:Simpleicons_Places_placeholder-tool.svg|link=|20x20px|Infotàula de geografia fìsica]]</span>Mare | colspan="2" style="text-align:center" | [[File:Cloudscape_Over_the_Philippine_Sea.jpg|300x300px]] |- | colspan="2" style="text-align:center;text-align:start" | {| align="center" style="width:auto; background:none; cellspacing:1; cellpadding:0%; border:0; margin:0" | align="center" style="width:auto; vertical-align:middle;" | |- | colspan="2" align="center" style="width:auto; vertical-align:middle;" | |} |- ! scope="row" style="text-align:left;padding-right:1.2em; background:#eeeeee; text-align:start" |Formadu dae | style="text-align:start" | [[abba de su mare]] |- ! scope="row" style="text-align:left;padding-right:1.2em; background:#eeeeee; text-align:start" |Afluentes | style="text-align:start" | <div class="NavFrame collapsed" style="border:none; padding: 0;"><div align="center" class="NavHead" style="width:100%; background:transparent"></div><div class="NavContent" style="text-align:left;">[[wikidata:Q573344|riu printzipale]],&#x20;efluentes</div></div> |- | colspan="2" style="text-align:center;text-align:start" | <div style="float: right;"> </div> |- | colspan="2" style="text-align:right" |[[File:Notification-icon-Wikidata-logo.svg|link=D:Q165|18x18px|Modìfica sos datos in Wikidata]] |} [[File:VolcanoPort1.JPG|thumb|Su mare Tirrenu in Vulcano, una de sas ìsulas Eòlias]] Su '''mare''' est una massa de abba salida (connota comente a [[Aba|abba]] de '''mare''') chi coberit una parte manna de sa superfìtzie de sa [[Terra|Terra.]] Sas massas mannas de abba chi separant sos continentes si nùmenant [[Otzèanu|otzèanos]], mentras sas divisiones de custos otzèanos belle tancados dae partes de sos [[Continenti (Geografia)|continentes]] o dae [[Ìsula|ìsulas]] e [[Artzipèlagu|artzipèlagos]], sunt connotas petzi comente a mares, sos cales in s'interi si partint in massas de abba prus minores numenadas [[Golfu|golfos]] e [[Baja|bajas]] e si connetent a traessu de "istrintos". Si nùmenant mares fintzas sos lagos mannos interiores, a fitianu salidos, chi non sicant neddue, comente su mare de Aral. [[File:Tent_island_île_ross_mcmurdo.jpg|thumb|S'ìsula de Tent in mesu de sas abbas astragadas dae su mare de Ross, in s'Antàrtide]] Segundu su gradu de serrada de sos mares, custos si dividint in: * '''mares costerinos''', tancados in parte dae ìsulas, artzipèlagos o penìsolas e in ue sos trainos sunt causados dae sos bentos marinos, comente su [[mare de su Nord]] o su mare de su Giapone; * '''mares continentales''', prus tancados e cun unu cuncàmbiu de abba cun s'otzèanu limitadu, in ue sos trainos sunt dèpidos a diferèntzias de salidura e [[temperadura]] prus chi no a sa fortza de su bentu, comente est su casu de su [[Mare Mediterraneu|mare Mediterràneu]] o su [[mare Ruju]]; * '''mares interiores''' o '''tancados''', de su totu furriados dae terra, chi podent retzire o nono abba durche a traessu de diversos messàrgios ma non lompent in s'otzèanu, comente su mare Càspiu o su [[mare Mortu]]. S'autoridade mundiale chi definit sos lìmites de mares e otzèanos est s'Organizatzione Idrogràfica Internatzionale (OHI), su documentu vigente de sa cale est sa publicatzione ispetziale S-23, ''[https://iho.int/uploads/user/pubs/standards/s-23/S-23_Ed3_1953_EN.pdf Lìmites de otzèanos e mares]'' (in [[Limba inglesa|inglesu]]), sa de 3 editzione, [[1953|1953.]] Sa segunda editzione est istada sa de su [[1937]], e sa prima fiat de su [[1928|1928.]] In su [[1986]] si nd'est publicadu sa de bator editziones, ma a causa de diversas disputas nominales no est istada galu ratificada. Sa Die Marìtima Mundiale, cuncordada dae s'Assemblea Generale de sas Natziones Unidas, si tzèlebrat su de bator giòvia de cabudanni de cada annu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.un.org/es/events/maritimeday/|tìtulu=Día Marítimo Mundial|limba=es}} [[ONU|Organització de les Nacions Unides]].</ref> == Mares e otzèanos == Sa definitzione cumparativa de su mare comente una «estensione de abba salida minore de s'otzèanu» istabilit una classificatzione de sas estensiones de abba salida in ue sos otzèanos diant èssere sas estensiones mannas e diant bènnere a pustis, cun diferentes medidas, sos mares. Sos mares si diferèntziant mescamente pro su cuntatu cun s'otzèanu, e podent èssere abertos o tancados: * si est inghiriadu belle de su totu dae sa terra, comente su [[mare Nieddu]], si faeddat de mare continentale, * si est abertu meda, comente su Mare de sa Tzina Orientale, si faeddat de mare costerinu. Sa distintzione intre mare e otzèanu ubbidit a diversas càusas, mescamente cando si faeddat de mares abertos in ue si costumat distìnghere in sa situatzione geogràfica, in generale cravada intre duas massas terrestres o, a bias, prus a raru, in sa positzione de sa prataforma continentale. Carchi esempru de custu est: * Su mare de su canale de sa Màniga chi comùnicat cun s'otzèanu Atlànticu dae su mare Tzèlticu, ma si distinghet pro sa positzione sua intre sa costa sud de s'Inghilterra e sa costa nord de Frantza. * Su mare Mediterràneu, chi comùnicat cun s'[[otzèanu Atlànticu]] dae s'astrintu de Gibilterra e si distinghet craramente pro èssere cravadu intre [[Europa]], [[Asia|Àsia]] e [[Àfrica]], a su puntu de chi tenet unas conditziones marìtimas diferentes meda (diferentes temperaduras, diferente fàuna e flora, e mareas de diferente mannària). * Un àteru mare abertu, in custu casu su de sos Sargassos, si distinghet dae s'otzèanu Atlànticu de forma de su totu arbitrària cun su muntone suo de àligas durante sa Florida. Sa màssima autoridade internatzionale in matèria de làcana de mares est su «International Hydrographic Organization» (IHO), essende su riferimentu mundiale suo publicatzione ''Limits of Oceans and Seas'' (Lìmites de otzèanos e mares) de 3a editzione de 1953.<ref name="ohi.shom">{{Tzita web|url = http://ohi.shom.fr/|tìtulu = IHO, The International Hydrographic Organization|atzessu = 4 làmpadas 2011|limba = en, fr|dataarchìviu = 2017-04-12|urlarchìviu = https://web.archive.org/web/20170412232227/http://www.iho.int/srv1/index.php?lang=en|urlmortu = eja}}</ref> Custa publicatzione no istabilit diferèntzias intre otzèanos e mares, si nono chi si lìmitat a numerare totu sos otzèanos e mares de su mundu, assignende unu nùmeru, arribende finas a su 66, mancari comente utilizat a bias nùmeros cun lìtera, in realidade sunt 73. Sunt unu totale de 6 otzèanos (s'Atlànticu e su Patzìficu sunt divididos cada unu in duos partes, Nord e Sud) e 67 mares, de issos duos divididos in duos batzinos, su mare Mediterràneu e su mare de sa Tzina. Carchi mare tenet mares interiores (chi si nùmerant cun una lìtera minoreddedda) comente su Bàlticu (3), su Mediterràneu (8) e s'Artzipèlagu de s'Ìndia Orientale (13). Sa publicatzione cunsìderat in prus otzèanos e mares, golfos, bajas, canales e istrintos, e medas bias, non risultat craru meda cale est su critèriu utilizadu, dae chi a bias est s'impreu simpre dae tempos passados. === Mare e lagu === Carchi massa de abba mentovadas "mares" no est a beru unu mare, e in càmbiu bi nd'at àteros chi sunt mares ma non sunt connotos comente a tales pro su chi pertocat su nùmene. Inoghe una mustra de calicunos nùmenes ecuìvocos: * Su mare de Galilea est unu lagu minore de abba durche chi lompet in su [[mare Mortu]] a traessu de su [[Giordanu|riu Giordanu.]] In die de oe est connotu mengius comente a "lagu de Tiberíades" o "lagu Kinneret", comente si nde narat in sas mapas modernas de [[Israele]], ma sa denominatzione bìblica est in manera àmpra utilizada in totue. * Su "mare de Cortés", o de "Cortez", est prus connotu a fitianu comente a "golfu de Califòrnia". * Su golfu Pèrsicu est in realidade unu mare. * Su [[mare Mortu]], difatis, est unu lagu. == Lista de mares == {| class="noprint infobox" style="text-align:center; font-size:85%; margin-top:0; margin-bottom:0;" !Mapa de totu sos puntos (in [[Limba cadelana|catalanu]]) |- |<span title="OpenStreetMap">[https://tools.wmflabs.org/osm4wiki/cgi-bin/wiki/wiki-osm.pl?project=ca&article=Mar OSM]</span><br /><br /><br /><br /> |- | [https://tools.wmflabs.org/kmlexport?project=ca&article=Mar Iscàrriga in formadu KML] |} Custa tàula collit totu sos mares de su mundu chi s'Organizatzione Idrogràfica Internatzionale («International Hydrographic Organization», IHO), in sa publicatzione sua ''Limits of Oceans and Seas'' (3a editzione de 1953)] regollit comente a tales.<ref name="iho.int">{{Tzita web|url = http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf|tìtulu = Limits of oceans and seas|editzione = 3a|annu = 1953|limba = en|formadu = pdf|atzessu = 2019-04-16|dataarchìviu = 2009-06-24|urlarchìviu = https://web.archive.org/web/20090624135300/http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf|deadurl = yes}}</ref> In custa publicatzione totu sos mares e otzèanos tenent unu nùmeru de identificatzione gasi comente una descritzione pretzisa de sos confines suos. Carchi critèriu resurtat antigu, comente sa no esistèntzia de s'Otzèanu Antàrticu e sos mares suos, ma est pendente de un'agiornamentu chi s'agatat disocupada pro iscuncordàntzias in sa determinatzione de lìmites. {| class="wikitable" border="0" style="background:#ffffff" |+ align="center" style="background:DarkSlateBlue; color:white" |<big>'''Lista de sos mares de su mundu (segundu s'IHO)'''</big> ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="500 px" | ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="500 px" | |- | valign="top" | {| class="sortable wikitable" border="0" style="background:#ffffff" ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="15 px" |Núm. ! align="center" class="unsortable" style="background:Lavender; color:Black" width="80 px" |Localizatzione ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" |Mare ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="15 px" |Otzèanu |- |01. || [[File:Locatie Oostzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Bàlticu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|59|30|N|23|0|E|type:waterbody_scale:5000000|display=inline|nùmene=Mare Bàlticu}}}} || [[Mare Bàlticu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- |01.a ||→ [[File:Locatie Botnische Golf.PNG|80px|Localizatzione de su gulfu de Bòtnia]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|62|09|18|N|19|30|01|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de Bòtnia}}}} || [[Gulfu de Bòtnia]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- |01.b ||→ [[File:Locatie Finse Golf.PNG|80px|Localizatzione de su gulfu de Finlàndia]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|59|53|N|26|06|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de Finlàndia}}}}|| [[Gulfu de Finlàndia]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- |01.c ||→ [[File:Locatie Golf van Riga.PNG|80px|Localizatzione de su gulfu de Riga]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|57|37|32|N|23|35|05|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de Riga}}}} || [[Gulfu de Riga]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 02. || [[File:Locatie Kattegat.PNG|80px|Localització del Kattegat, l'Øresund i els Belts]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|56|55|42|N|11|25|41|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Kattegat, Øresund i Belts}}}} || [[Kattegat|Kattegat, Øresund i Belts]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 03. || [[File:Locatie Skagerrak.PNG|80px|Localització de l'estret de l'Skagerrak]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|57|50|50|N|9|04|23|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Astrintura de Skagerrak}}}} || Astrintura de [[Skagerrak]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 04. || [[File:Locatie Noordzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare del Nord]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|56|N|03|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de su Nord}}}} || [[Mare de su Nord]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 05. || [[File:Groenlandzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Groenlàndia]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|76|N|8|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Groenlàndia}}}} || [[Mare de Groenlàndia]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 06. || [[File:Noorse zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Noruega]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|69|00|N|0|01|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Norvègia}}}} || [[Mare de Noruega]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 07. || [[File:Barentszzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Barentsz]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|75|N|40|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Barentsz}}}} || [[Mare de Barentsz]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 08. || [[File:White Sea map.png|80px|Localizatzione de su mare Biancu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|65|39|17|N|36|51|15|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Biancu}}}} || [[Mare Biancu]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 09. || [[File:Kara Sea map.png|80px|Localizatzione de su mare de Kara]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|74|49|55|N|71|18|43|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Kara}}}} || [[Mare de Kara]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 10. || [[File:Laptevzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Làptev]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|75|25|04|N|125|44|25|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Làptev}}}} || [[Mare de Làptev]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 11. || [[File:Oost-Siberische zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de sa Sibèria Orientale]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|72|17|10|N|164|09|49|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de la Sibèria Oriental}}}} || [[Mare de sa Sibèria Orientale]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 12. || [[File:Tsjoektsjenzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de su Ciukci]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|69|41|19|N|171|27|19|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mar dels Txuktxis}}}} || [[Mar de su Ciukci]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 13. || [[File:Beaufortzee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Beaufort]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|72|01|40|N|137|02|30|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Beaufort}}}} || [[Mare de Beaufort]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 14. || [[File:Northwest passage.jpg|80px|Localizatzione de su coladòrgiu de su Nord-Ovest]] || [[Coladòrgiu de su Nord-Ovest]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 14.A ||→ [[File:Baffinbaai.PNG|80px|Localització de la badia de Baffin]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|73|24|30|N|68|07|52|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Badia de Baffin}}}} || [[Badia de Baffin]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 15. || [[File:Davis Strait.PNG|80px|Localització de l'estret de Davis]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|67|00|38|N|058|001|44|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Astrintura de Davis}}}} || [[Astrintura de Davis]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 15.A ||→ [[File:Labrador Sea.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Labrador]]<br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|61|N|56|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de su Labrador}}}} || [[Mare de su Labrador]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 16. || [[File:Hudsonbaymap nl.png|80px|Localizatzione de sa baia de Hudson]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|60|N|85|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Badia de Hudson}}}} ||[[Baja de Hudson]]||[[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 16.A ||→ [[File:Hudson Straat.PNG|80px|Localizatzione de s'astrintura de Hudson]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|62|29|36|N|71|57|43|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Astrintura de Hudson}}}} || [[Astrintura de Hudson]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 17. || [[File:LocationArcticOcean.png|80px|Localizatzione de s'otzèanu àrticu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|90|N|0|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Otzèanu Àrticu}}}} || [[Otzèanu Àrticu]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 17.A ||→ [[File:Lincoln Sea.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Lincoln]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|83|17|37|N|57|08|02|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Lincoln}}}} || [[Mare de Lincoln]] || [[Otzèanu Àrticu|ART]] |- | 18. || [[File:Hebridesmap.png|70px|Localizatzione de su mare de sas Èbrides]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|56|48|N|6|48|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mars interiors de la costa oest d'Escòcia}}}} || [[Mare de sas Èbrides|Mare interiore de sa costa ovest de s'Iscòtzia]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 19. || [[File:Locatie Ierse Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Irlanda]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|53|43|18|N|5|10|38|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Irlanda}}}} || [[Mare de Irlanda]] e [[canale de Santu Giorgi]]|| [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 20. || [[File:Locatie Bristolkanaal.PNG|80px|Localizatzione de su canale de Bristol]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|51|18|N|3|37|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Canale de Bristol}}}} || [[Canale de Bristol]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 21. || [[File:Locatie Het Kanaal.PNG|80px|Localizatzione de su canale de sa Màniga]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|50|11|01|N|0|31|52|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Canale de sa Màniga}}}} || [[Canale de sa Màniga]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 22. || [[File:Mar Cantabrico.png |80px|Localizatzione de su mare Cantàbricu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|45|05|27|N|3|54|27|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Cantàbricu}}}} || [[Mare Cantàbricu]] o golf de Biscaia || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 23. || [[File:800px-LocationAtlanticOcean.png|80px|Localizatzione de s'otzèanu atlànticu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|0|N|30|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Otzèanu Atlànticu nord}}}} || Otzèanu Atlànticu nord || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 24. || [[File:Gulf of Saint Lawrence 2.jpg|80px|Localizatzione de su gulfu de Santu Larentu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|48|0|N|61|30|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de Santu Larentu}}}} || [[Gulfu de Santu Larentu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 25. || [[File:Wpdms nasa topo bay of fundy.jpg|80px|Localització de la badia de Fundy]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|45|00|N|65|48|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Badia de Fundy}}}} || [[Badia de Fundy]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 26. || [[File:GulfofMexico3D.jpg|80px|Localizatzione de su gulfu de su Mèssicu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|25|22|07|N|90|23|26|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de su Mèssicu}}}} || [[Gulfu de su Mèssicu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 27. || [[File:Topographic30deg N0W60.png|80px|Localització del mare Caraìbicu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|14|31|32|N|75|49|06|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Caraìbicu}}}} || [[Mare Caraìbicu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28. || [[File:Locatie Middellandse Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Mediterràneu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|35|N|18|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Mediterràneu}}}} || [[Mare Mediterràneu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- |28.A ||→ || [[Conca otzidentale de su mare Mediterràneu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.B ||→ || [[Conca orientale de su mare Mediterràneu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Aa ||→ [[File:Locatie Straat van Gibraltar.PNG|80px|Localizatzione de s'strintura de Gibilterra]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|35|58|18|N|5|29|09|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Astrintura de Gibilterra}}}} || [[Astrintura de Gibilterra]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Ab ||→ [[File:STS059-238-074 Strait of Gibraltar.jpg|80px|Localització del mar d'Alboran]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|36|0|N|3|0|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Alboran}}}} || [[Mar d'Alboran]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Ac ||→ [[File:Balearic Sea map.png|80px|Localizatzione de su mare de sas Baleares]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|40|0|N|1|30|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de sas Baleares}}}} || [[Mare de sas Baleares]] ||[[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Ad ||→ [[File:Ligurian Sea map.png|80px|Localizatzione de su mare Lìgure]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|43|29|54|N|9|02|30|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Lìgure}}}} || [[Mare Lìgure]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Ae ||→ [[File:Locatie Tyrreense Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Tirrenu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|39|31|22|N|13|21|12|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Tirrenu}}}} || [[Mare Tirrenu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Af ||→ [[File:Locatie Ionische Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Iònicu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|38|06|04|N|18|17|41|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Iònicu}}}} || [[Mare Iònicu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Ag ||→ [[File:Locatie Adriatische zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Adriàticu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|43|N|15|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Adriàticu}}}} || [[Mare Adriàticu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 28.Bh ||→ [[File:Locatie Egeische Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Egeu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|39|15|34|N|24|57|09|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Egeu}}}} || [[Mare Egeu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 29. || [[File:Locatie Zee van Marmara.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Màrmara]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|40|43|21|N|28|13|29|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Màrmara}}}} || [[Mare de Màrmara]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 30.|| [[File:Locatie Zwarte Zee.PNG|80px|Localizatzione de su mare Nieddu]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|43.5|N|34.5|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare Nieddu}}}} || [[Mare Nieddu]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 31. || [[File:Locatie Zee van Azov.PNG|80px|Localizatzione de su mare de Azov]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|46|N|37|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Mare de Azov}}}} || [[Mare de Azov]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 32. || [[File:800px-LocationAtlanticOcean.png|80px|Localizatzione de s'otzèanu Atlànticu]] || Otzèanu Atlànticu sud || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 33. || [[File:Plata buenos aires montevideo map.PNG|80px|Localizatzione de su riu de sa Plata]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|34|30|S|58|10|W|type:waterbody|display=inline|nùmene=Riu de la Plata}}}} || [[Riu de sa Plata]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- | 34. || [[File:Gulf of Guinea 5.24136E 2.58756N.jpg|80px|Localizatzione de su gulfu de Guinea]] <br/> {{càmbia mannària|85%|{{coord|1|0|N|4|0|E|type:waterbody|display=inline|nùmene=Gulfu de Guinea}}}} || [[Gulfu de Guinea]] || [[Otzèanu Atlànticu|ATL]] |- |} | valign="top" | {| class="sortable wikitable" border="0" style="background:#ffffff" ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="15 px" |Núm. ! align="center" class="unsortable" style="background:Lavender; color:Black" width="80 px" |Localizatzione ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" |Mare ! align="center" style="background:Lavender; color:Black" width="15 px" |Otzèanu |- |35. |[[File:Sinai_Peninsula_from_Southeastern_Mediterranean_panorama_STS040-152-180.jpg|87x87px|Localizatzione de su golf de Suez]] |Gulfu de Suez |IND |- |36. |[[File:Locatie_Golf_van_Akaba.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Aqaba]] |Gulfu de Aqaba |IND |- |37. |[[File:Locatie_Rode_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare Ruju]] |[[Mare Ruju]] |IND |- |38. |[[File:Locatie_Golf_van_Aden.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Aden]] |Gulfu de Aden |IND |- |39. |[[File:Locatie_Arabische_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Aràbia]] |Mare de Aràbia |IND |- |40. |[[File:Locatie_Golf_van_Oman.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Omàn]] |Gulfu de Omàn |IND |- |41. |[[File:Locatie_Perzische_Golf.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu Pèrsicu]] |Gulfu Pèrsicu |IND |- |42. | |Mare de sas Lacadivas |IND |- |43. |[[File:Locatie_Golf_van_Bengalen.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Bengala]] |Gulfu de su Bengala |IND |- |44. |[[File:Locatie_Andamanse_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Andaman]] |Mare de Andaman |IND |- |45. |[[File:800px-LocationIndianOcean.png|80x80px|Localizatzione de s'otzèanu Indianu]] |Otzèanu Indianu |IND |- |45. |→[[File:LocationMozambiqueChannel.png|80x80px|Localizatzione de su canale de Mozambicu]] |Canale de Mozambicu |IND |- |46 |→[[File:Locatie_Straat_van_Malakka.PNG|80x80px|Localizatzione de s'astrintu dae Malacca]] |Astrintura de Malacca |IND |- |46.b |→[[File:Straits_of_Singapore_locator_map.PNG|80x80px|Localizatzione de s'astrintura de Singapore]] |Astrintura de Singapore |IND |- |47. |[[File:Locatie_Golf_van_Thailand.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Siam]] |Gulfu de Siam o de Tailàndia |IND |- |48. |[[File:IndoZee.png|80x80px|Localizatzione de su mare de Indonèsia]] |Mare de Indonèsia |IND |- |48 |→[[File:Ph_locator_map_palawan_(es).PNG|117x117px|Localizatzione de su mare de Sulu]] |Mare de Sulu |IND |- |48.b |→[[File:Locatie_Celebeszee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Cèlebes]] |Mare de Cèlebes |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.c |→[[File:Locatie_Molukse_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de sas Moluccas]] |Mare de sas Moluccas |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48 |→ |Gulfu de Tomini |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.e |→[[File:Locatie_Zee_van_Halmahera.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Halmahera]] |Mare de Halmahera |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.f |→[[File:Locatie_Ceramzee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Sera]] |Mare de Seram |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.g |→[[File:Locatie_Bandazee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Banda]] |Mare de Banda |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.h |→[[File:Locatie_Arafurazee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Arafura]] |Mare de Arafura |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.e |→[[File:Locatie_Timorzee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Timor]] |Mare de Timor |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.j |→[[File:Locatie_Floreszee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Flores]] |Mare de Flores |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.l |→[[File:Locatie_Balizee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Bali]] |Mare de Bali |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.n |→[[File:Locatie_Javazee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Java]] |Mare de Java |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |48.o |→[[File:Locatie_Savoezee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Savu]] |Mare de Savu |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |49. |[[File:Locatie_Zuid-Chinese_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de sa Tzina Meridionale]] |Mare de sa Tzina Meridionale (Nanu Hai) |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |50. |[[File:Locatie_Oost-Chinese_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de sa Tzina Orientale]] |Mare de sa Tzina Orientale (Tung Hai) |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |51. |[[File:Locatie_Gele_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare Grogu]] |Mare Grogu (Hwang Hai) |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |52. |[[File:Sea_of_Japan_Map_en.png|80x80px|Localizatzione de su mare de su Giapone]] |Mare de su Giapone |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |53. |[[File:Inlandsea.jpg|80x80px|Localizatzione de su mare Interiore de Seto]] |Mare Interiore de Seto |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |54. |[[File:Sea_of_Ochotsk_151.75790E_53.57880N.jpg|80x80px|Localizatzione de su mare de Okhotsk]] |Mare de Okhotsk |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |55. |[[File:LA2-Bering-Sea.png|80x80px|Localizatzione de su mare de Bering]] |Mare de Bering |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |56. |[[File:Locatie_Filipijnenzee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de sas Filipinas]] |Mare de sas Filipinas |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |57. |[[File:800px-LocationPacificOcean.png|80x80px|Localizatzione de s'otzèanu Patzìficu]] |[[Otzèanu Patzìficu|Otzèanu Patzìficu Nord]] |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |58. |[[File:Gulfofalaskamap.png|80x80px|Localizatzione de su golf de s'Alaska]] |Gulfu de s'Alaska |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |59. | - |Aigües costerinas de su sud-ovest de s'[[Alaska]] e sa [[Colùmbia Britànnica]] |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |60. |[[File:Baja_peninsula_(mexico)_250m.jpg|107x107px|Localizatzione de su gulfu de sa Califòrnia]] |Gulfu de Califòrnia |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |61. |[[File:800px-LocationPacificOcean.png|80x80px|Localizatzione de s'otzèanu Patzìficu]] |[[Otzèanu Patzìficu|Otzèanu Patzìficu Sud]] |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |62. |[[File:Australia.A2002231.0145.250m_NASA_Nullarbor.jpg|80x80px|Localizatzione de sa Baia Australiana manna]] |Baja Australiana Manna |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |62. |→[[File:Locatie_Straat_Bass.PNG|80x80px|Localizatzione de s'astrintura de Bass]] |Astrintura de Bass |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |63. |[[File:Locatie_Tasmanzee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Tasmània]] |Mare de Tasmània |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |64. |[[File:Locatie_Koraalzee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de su Coraddu]] |Mare de su Coraddu |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |65. |[[File:Papua_New_Guinea_map.png|86x86px|Localizatzione de su mare de sa Salomonas]] |Mare de sas Salomonas |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |- |66. |[[File:Papua_Neuguinea.jpg|80x80px|Localizatzione de su mare de Bismarck]] |Mare de Bismarck |[[Otzèanu Patzìficu|PAC]] |} |} {| class="wikitable" border="0" style="background:#ffffff" |+ align="center" style="background:DarkSlateBlue; color:white" |<big>'''Àteros mares de su mundu'''</big> |[[File:Locatie_Keltische_Zee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare Tzèlticu]] |Mare Tzèlticu |[[File:Petsjorazee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Pečora]] |Mare de Pečora |[[File:Locatie_Bohaizee.PNG|80x80px|Localizatzione de su mare de Bohai]] |Bohai |- |[[File:Locatie_Golf_van_Hammamet.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Hammamet]] |Gulfu de Hammamet |[[File:Mer_Egée_(carte).png|89x89px|Localizatzione de su mare Egea]] |Mare de Creta (mare Egea) |[[File:Locatie_Golf_van_Gabes.PNG|80x80px|Localizatzione de su gulfu de Gabès]] |Gulfu de Gabès |- |[[File:Ph_physical_map.png|110x110px|Localizatzione de su mare de Sibuyan]] |Mare de Sibuyan | |Mare de sos Sargassos |[[File:Waddenzee.jpg|80x80px|Localizatzione de su mare de Wadden]] |Mare de Wadden (mare de su Nord) |- |[[File:800px-LocationSouthernOcean.png|80x80px|Localizatzione de s'otzèanu Antàrticu]] |[[Otzèanu Antàrticu]] |[[File:Antarctica_Map.png|98x98px|Localizatzione de su mares de s'otzèanu Antàrticu]] |Mare de Amundsen, mare de Ross, mare de Weddell, mare de Davis e mare de Bellingshausen<br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /> |[[File:Scotia_Sea.png|80x80px|Localizatzione de su mare de Scotia]] |Mare de Scotia |- |[[File:Caspian_Sea_from_orbit.jpg|102x102px|Localizatzione de su mare Càspia]] |[[Mare Càspiu]] |[[File:Aral_sea_from_space_in_2002.jpg|107x107px|Localizatzione de su mare de Aral]] |[[Mare de Aral]] |[[File:Dead_Sea_1920px.jpg|185x185px|Localizatzione de su mare Mortu]] |[[Mare Mortu]] |- |} == Lista de sos mares pro superfìtzie == {| class="wikitable sortable" !Nº !Nùmene !Superfìtzie (mie²) !Superfìtzie ([[Chilòmetru cuadradu|km²]]) |- |1 |Mare de sas Filipinas |2.000.000 |5.177.762 |- |2 |Mare de su Coraddu |1.850.000 |4.791.000 |- |3 |Mare de Aràbia |1.491.130 |3.862.000 |- |4 |Mare de sa Tzina Meridionale |1.351.936 |3.500.000 |- |5 |Mare de Weddell |1.081.548 |2.800.000 |- |6 |[[Mare Caraìbicu|Mar Carib]] |1.063.000 |2.754.000 |- |7 |[[Mare Mediterraneu|Mar Mediterràneu]] |965.000 |2.500.000 |- |8 |Mare de Tasmània |900.000 |2.330.000 |- |9 |Mare de Bering |873.000 |2.260.100 |- |10 |Golf de Bengala |838.970 |2.172.000 |} == Istados de su mare == Cun relatzione a sas dimensiones de sas ondas e a sos impèigos chi rapresentant pro sa navigatzione, si sunt determinadas diversos grados de sos istados de su mare segundu s'iscala Douglas, cun denominatziones ispetzìficas. == Mares extraterrestres == Sos mares lunares sunt mannos pranos basàlticos de sa Luna<ref name="Maria">{{Tzita web|url = http://www.psrd.hawaii.edu/June00/lunarMaria.html|tìtulu = The Surprising Lunar Maria|editore = Planetary Science Research Discoveries|autore = Taylor G. Jeffrey |data = 23 làmpadas 2000|limba = en}}</ref> chi sos primos astrònomos ant confùndidu cun massas de abba, chi ant batijadu comente a "mares". In sa superfìtzie de [[Marte]], si creet chi in unu passadu larganu nche podiat àere esìstida abba in forma lìcuida e chi sos diversos batzinos martzianos atuales diant èssere fundos marinos sicos. Sa prus grandu est sa mentovada ''Vastitas Borealis'', e nde nche depet àteras comente s'Hellas Planitia e s'Argyre Planitia. Puru si suponet sa presèntzia de abba currente suta sa superfìtzie de diversas lunas, mescamente in Europa. In sa superfìtzie de [[Titanu (astronomia)|Titanu]] puru si creet chi b'ant idrocarburos in forma lìcuida, cun totu chi in custu casu diat èssere prus cunformadu faeddare de "lagos" chi no de "mares". == Su mare in sa mitologia == Sas mitologias teniant ispiegatziones pro s'orìgine de su mare comente a parte de sa creatzione de su mundu, e a s'ispissu unu de sos deos printzipales regnaiat subra su mare. Aici, pro esempru, Poseidone fiat su deus gregu de su mare, Olorun su de sos pànteons sudafricanos, sos tzinesos teniant bator deos [[Iscurtone|dragos]] (cadaunu incarrigadu dae un'otzèanu), Nun s'incarrigaiat de sas abbas de su comintzu pro sos egitzianos... Medas piscadores s'acumandaiant a santos o gènios locales pro pregontare protetzione in antis su mare. In sa literadura, su mare est istadu sinònimu a s'ispissu de sa morte, siat pro sos mostros marinos naschidos dae sa mitologia, pro analogia de sa metàfora de su riu comente sa vida (chi acabat in assutare in su mare) o pro sa cantidade de riferimentos acuàticos in escatologia (sa laguna Estígia o su riu de sa morte egitzianu, pro esempru). == Riferimentos == <references responsive="1" group=""></references>{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Mares]] 9j6hj5jotlqub1iadnivnll8oiilrki Cuntierra:Mare 1 18440 177893 172528 2022-08-23T00:05:13Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Bortadu dae|Ca|Mar|14/04/2019|oldid}} == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[Mare]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172527 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Eticheta {{tlx|dead link}}annanta a http://ohi.shom.fr/ *Archìviu https://web.archive.org/web/20090624135300/http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf annantu a http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 23:04, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Mare]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177892 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20170412232227/http://www.iho.int/srv1/index.php?lang=en annantu a http://ohi.shom.fr/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 02:05, 23 Aus 2022 (CEST) al37iioj26asx0t4zyek2dcy5ezpqa4 Richard Stallman 0 18656 177941 176552 2022-08-23T11:25:01Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}}{{Bio|Nome=|Cognome=Stallman|ForzaOrdinamento=|Sesso=M|LuogoNascita=New York|GiornoMeseNascita=16 marzo|AnnoNascita=|LuogoMorte=|GiornoMeseMorte=|AnnoMorte=|Epoca=1900|Attività=|Attività2=|Attività3=|Nazionalità=|Immagine=Richard Stallman - Fête de l'Humanité 2014 - 010.jpg|Didascalia=Richard Stallman in su 2014|Nòmene=Richard Matthew Stallman|Natzionalidade=istadunidensu|AnnuNascita=1953|Faìna=programmadore|Faìna2=informàticu|Faìna3=ativista|DieMeseNascita=16 martzu|LoguNascita=New York|Imàzine=Richard_Stallman_-_Fête_de_l'Humanité_2014_-_010.jpg}} Est unu de sos esponentes printzipales de su movimentu de sa programmera lìbera. In su cabudanni de su 1983 at incumentzadu su [[GNU|progetu GNU]] cun s'intentu de creare unu [[sistema operativu]] pretzisu a [[UNIX|Unix]], ma assentadu in manera intrea de programma lìberu<ref name=":0">{{Tzita web|https://www.gnu.org/gnu/initial-announcement.html|Annuncio iniziale del progetto GNU|data=27 cabudanni 1983|limba=it|16 martzu 2013}}</ref>: de custu at pigadu vida su movimentu de su programma lìberu. In su santugaine de su 1985 at fundadu sa [[Free Software Foundation]] (FSF). Pioniere de su cuntzetu de copyleft, in su [[1983|1989]] at creadu sa [[Lissèntzia GPL|GNU Generale Public License]], una de is lissèntzias lìberas prus difùndidas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.fsf.org/about/what-is-free-software|tìtulu=What is free software and why is it so important for society?|editore=fsf.org|limba=en|atzessu=16 martzu 2013}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.free-soft.org/gpl_history/|The History of the GPL|limba=en|9 làmpadas 2016}}</ref><ref>{{Tzita web|https://www.debian.org/legal/licenses/|License information for Debian|limba=en|9 làmpadas 2016}}</ref><ref>{{Tzita web|https://gitlab.com/fdroid/fdroiddata/blob/master/stats/licenses.txt|Litzèntzias impreadas in F-Droid|9 làmpadas 2016}}</ref> === Orìgine e formatzione === [[File:Richard_Matthew_Stallman.jpeg|thumb|Richard Stallman in sos annos otanta]] Stallman est nàschidu dae Daniel Stallman e Alice Lippman in su 1953 in New York. Sa prima esperièntzia sua cun sos elaboradores est istada in s'IBM New York Scientific Center: Stallman at passadu s'istiu a pustis de su diploma de iscola superiora iscriende su primu programma suo, unu protzessore pro su limbàgiu de programmatzione PL/I in s'IBM 360. In custu perìodu, Stallman est istadu fintzas un'assistente de laboratòriu voluntàriu in su dipartimentu de biologia a sa Rockefeller University. === Sa carriera acadèmica === Mancari si esseret indiritzende a una carriera de matemàticu o fìsicu, su professore suo a sa Rockefeller at pensadu chi diat àere tentu unu benidore comente a biòlogu. In su làmpadas de su [[1971]] a su primu annu de istudiante a s'universidade de Harvard, Stallman est essidu programmadore a su laboratòriu de Abistesa artifitziale de su MIT. Inoghe at fatu parte de sa comunidade de sos hacker, ue fiat connotu cun sa sigla "rms" (in sa prima editzione de su ditzionàriu de s'Hacker at iscritu: Richard Stallman est solu su nùmene meu mondanu; tue mi podes nàrrere "rms").<ref name="codicelibero-cap3">{{Cita libro|Sam|Williams|Codice Libero. Richard Stallman e la crociata per il software libero|2003|Apogeo||ISBN=978-88-503-2108-7|url=http://www.theopencd.it/live/extras/books/CodiceLibero/index.html|capìtulu=Capitolo 3. Un ritratto dell'hacker da giovane}}</ref><ref name="own-bio">{{Tzita web|url=https://stallman.org/biographies.html|tìtulu=Biography|situ=stallman.org|limba=en|atzessu=2016-12-28}}</ref> Stallman s'est laureadu cun lode (magna cum laude) in Fìsica in s'universidade de Harvard in su 1974. A pustis s'est iscritu a unu corsu post-làurea in [[fìsica]] a su MIT, ma at abbandonadu is istùdios, abarrende programmadore a su laboratòriu de abistesa artifitziale de su MIT. Mentras fiat istudiante a su MIT, Stallman at publicadu una relatzione subra “Truth Maintenance System” intitulada “dependency-directed backtracking” cun Gerald Jay Sussman. Custa relatzione est istada unu primu traballu in su problema de su ”Intelligent backtracking” in sa satisfatzione de sos vìnculos.<ref name=":1">{{Tzita publicatzione|autore=Richard M. Stallman, Gerald Jay Sussman|tìtulu=Forward Reasoning and Dependency-Directed Backtracking in a System for Computer-Aided Circuit analysis|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=en|url=https://dspace.mit.edu/bitstream/handle/1721.1/6255/AIM-380.pdf?sequence=4}}</ref> Cando in su [[1974|1977]] su laboratòriu de informàtica (Laboratory for Computer Science, LCS) de su MIT at installadu unu sistema de atzessu limitadu, amparadu dae paràula de intrada, Stallman at agatadu su modu pro decritare sas paràulas e at imbiadu a cada impitadore unu messàgiu continente sa crae sua, cun s'impòsitu de dda cambiare lassende·dda bòida pro torrare a permìtere s'atzessu anònimu a su sistema. Belle su 20% de sos impitadores at sighidu su cussìgiu suo, mancari chi sos atzessos cun paràula de intrada a sa fine ant prevàlidu. Stallman s'est bantadu de sa resèssida in sa campagna sua pro medas annos a pustis.<ref name="own-bio"></ref><ref>{{Tzita web|url=https://dspace.mit.edu/handle/1721.1/6255|tìtulu=Forward Reasoning and Dependency-Directed Backtracking in a System for Computer-Aided Circuit Analysis|limba=en}}</ref> === Su cuntrastu a su ''copyright'' === In sos tardos annos setanta e primos annos otanta, sa cultura hacker chi Stallman portaiat a in antis at cumintzadu a si isòrvere. Pro evitare chi sa programmera esseret impreada in sos elaboradores de sos cuncurrentes, sa majoria de sos produtores at acabadu de distribuire su còdighe de orìgine e at cumintzadu a impreare Copyright e lissèntzias restritivas pro is programmas, pro nde limitare o nde proibire sa còpia e sa ridistributzione. Custa propiedade de sos programmas giai esistiat in antis, e est devènnidu craru chi diat èssere essida sa norma. Custu càmbiu in is piessìnnios legales de is programmas podet èssere cunsideradu comente a una cunsighèntzia de una lege (Copyright Act) de su 1976, comente decraradu dae Brewster Kahle, cumpàngiu de Stallman a su MIT. Cando Brian Reid in su 1979 at postu “bombas a tempu” in Scribe pro limitare s'atzessu sena lissèntzia a su programma, Stallman l'at cunsideradu “unu crìmine contra a s'umanidade”. Issu at craridu, annos a pustis, chi su chi issu cunsìderat unu crìmine no est a fàghere pagare sos programmas, ma limitare sa libertade de s'impitadore. In su 1980, a Stallman e a unos àteros hacker de su laboratòriu de abistesa artifitziale est istadu refudadu su còdighe de su programma pro s'imprentadora laser Xerox 9700 (“Dover”). Stallman aiat modificadu su programma in una betza imprentadora (sa XGP, Xerographic Printer); cun sa muda sua s'impitadore retziat de s'imprentadora unu messàgiu eletrònicu chi li signalaiat s'agabbu de s'imprenta chi aiat pedidu. Totu sos impitadores in coa de imprenta fiant avèrtidos in casu de cungestiones, de manera chi poderent abetare unu ritardu, e retziant s'informatzione netzessària pro evitare unas àteras cungestiones. Bìdere impedidu custu servìtziu agiuntivu, pro sa farta de su còdighe de orìgine de s'imprentadora, no fiat un'incumbeniente trascuràbile, sende chi, comente capitaiat a s'ispissu, s'imprentadora fiat ùnica pro medas impitadores in diversos pranos, e acanta a s'imprentadora finiant pro pasare diversas persones, perdende tempus pretziosu in isetu, o chirchende intre imprentas non ritiradas de àteros impitadores. Custa esperièntzia at aconcadu a Stallman chi sas persones bisòngiant de èssere lìberas de mudare su programma chi impreant. In su 1980, Richard Greenblatt, unu cumpàngiu hacker de su laboratòriu Al, at fundadu Lisp Machines, Inc. (LMI) pro cummertziare Lisp machines, chi issu e Tom Knight aiant creadu in laboratòriu. Greenblatt at refudadu investimentos esternos, creende chi sos profetos de su fàbbricu e de sa bèndida de unas màchinas poderent èssere torrados a imbestire cun profetu pro sa crèschida de sa sotziedade. A su contràriu, is àteros hacker reteniant chi esseret mègius s'acurtziamentu de una venture capital finantziadora. Is segundos, cando no est istadu possìbile segudare perunu acòrdiu, ant fundadu Symbolics, cun s'agiudu de Russ Noftsker, un'amministradore de su laboratòriu Al (Al Lab). Symbolics at reclutadu sa majoria de sos hacker abarrados, inclùdidu s'hacker nòdidu Bill Gosper. Symbolics at costrintu Greenblatt fintzas a si dimitire tzitende sas polìticas de su MIT. Mentras ambas cumpangias produiant programma propietàriu, Stallman creiat chi LMI, a diferèntzia de Symbolics, aeret proadu a evitare de iscalabrare sa comunidade de su laboratòriu. Pro duos annos, de su 1982 a sa fine de su 1983, Stallman at traballadu a solu pro clonare is programmas de Symbolics, cun s'intentu de non ddi lassare su monopòliu in sos computer de su laboratòriu. At refudadu unu benidore ue diat àere dèpidu firmare acòrdios de non divulgatzione pro non cumpartzire còdighes de orìgine o informatziones tècnicas cun unos àteros programmadores e acumprire unas àteras atziones chi cunsideraiat traitorias de sos printzìpios suos. At seberadu imbetzes de cumpartzire su traballu suo cun totus is àteros, in su chi cunsideraiat unu clàssicu ispìritu de collaboratzione. Mancari chi Stallman non partetziparet in sos annos sessanta a s'era de sa contra-cultura, est istadu ispiradu dae su refudu suo de sa chirca de sa richesa comente a primu obietivu de vida. Stallman sustentat chi sos impitadores de programmas diant dèpere tènnere sa libertade de “cumpartzire cun sos serentes issoro” e de pòdere istudiare e fàghere mudas a is programmas chi impreant. At naradu medas bortas chi is tentativos de sos bendidores de programma propietàriu de proibire custos autos sunt “anti-sotziales” e “no èticos”. Sa frase “su programma bolet èssere lìberu” dd'est s'ispissu atribuida a manera non curreta, e Stallman sustentat chi custa est una descritzione farsa de sa filosofia sua. Issu sustentat chi sa libertade est vitale pro su bene de sos impitadores e de sa sotziedade comente a unu balore morale, e no a manera pura pro resones pragmàticas comente a isvilupare in carchi modu unu programma tecnicamente superiore. Pro evitare influèntzias dae su MIT in su ghennàrgiu 1984, Stallman at lassadu su traballu suo pro si dedicare a tempus prenu a su [[GNU|progetu GNU]], chi aiat annuntziadu in su cabudanni de su 1983. === Su Progetu GNU === [[File:Heckert_GNU_white.svg|right|thumb|Su logu GNU.]] Stallman at annuntziadu su progetu pro su sistema operativu [[GNU]] in su cabudanni 1983 subra medas mailing list [[ARPAnet]] e [[Usenet]]. In su [[1983|1985]], Stallman at publicadu su manifestu GNU, chi descriiat sas motivatziones suas pro creare unu sistema operativu lìberu, naradu GNU, chi diat èssere istadu cumpatìbile cun [[UNIX|Unix]]. Su nùmene GNU est un'acrònimu ricorsivu pro "GNU's Not Unix (GNU no est Unix)". Pagu a pustis, at dadu chintu a una corporatzione sena profetu mutida [[Free Software Foundation]] pro impreare programmadores de programmera lìbera e frunire una base legale pro su movimentu de su programma lìberu.<ref name=":0"></ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.gnu.org/gnu/manifesto.html|tìtulu=The GNU Manifesto}}</ref> In su 1985, Stallman at imbentadu e ispainadu su cuntzetu de '''permissu de autore''' (''copyleft''), unu mecanismu legale pro amparare sos deretos de muda e redistribuzione de sa programmera lìbera. In comintzu, est istadu impreadu in sa GNU Emacs Generale Public License, e in su 1989 est istadu distribuidu su primu programma indipendente in suta de lissèntzia [[Lissèntzia GPL|GPL]]. Dae tando, sa majoria de su sistema GNU est istadu cumpletadu. Stallman at contribuidu cun medas trastos netzessàrios, inclùdidos un'editor de testu, unu [[compiladore]], unu ''debugger'', unu ''build automator'' (unu mètodu automàticu de cumpiladura de còdighe de orìgine a còdighe binàriu).<ref>{{Tzita web|url=http://www.free-soft.org/gpl_history/|tìtulu=The History of the GNU General Public License|situ=www.free-soft.org|limba=en|atzessu=2016-12-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.free-soft.org/gpl_history/emacs_gpl.html|tìtulu=Emacs General Public License|situ=www.free-soft.org|limba=en|atzessu=2016-12-28}}</ref> === Is annos '90: GNU/Hurd e Linux === {{Torra a|HURD|Linux (nùcleu)}}Su chi ancora mancaiat fiat su [[Sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]]. In su 1990, unos membros de su progetu GNU ant cumintzadu s'isvilupu de unu nùcleu, [[HURD|GNU Hurd]], chi depet ancora segudare su livellu de maturidade rechertu pro s'impreu difùndidu. In su 1991, [[Linus Torvalds]], un'istudiante finlandesu, at impreadu sos trastos de isvilupu GNU pro prodùere su [[Linux (nùcleu)|kernel Linux]]. Is programmas de su progetu GNU sunt istados adatados luego pro funtzionare cun su nùcleu Linux e como medas impitadores e programmadores impreant su nùmene “[[Linux]]” pro si referire a su sistema operativu cumpletu. In sa comunidade de su programma lìberu nd'est resurtada una contierra: Stallman sustentat chi no impreare “GNU” mènguat in manera ingiusta su balore de su progetu GNU e noghet a sa sostenibilità de su movimentu de su programma lìberu seghende su collegamentu tra su programma e sa filosofia de su programma lìberu de su progetu GNU. Sas influèntzias de Stallman in sa cultura hacker includent su nùmene [[POSIX]] e s'editor Emacs. In sos sistemas [[UNIX]], sa popularidade de GNU Emacs at fatu cuncurrèntzia a s'àteru editor [[vi]], provochende una gherra intre editor. Stallman at pigadu positzione in custu canonizende·si a manera brullana comente a "St. IGNUcius" de sa Crèsia de [[Emacs]] e reconnoschende chi "vi est s'editor de su diàulu", mentras "impreare una versione lìbera de vi no est unu pecadu, est una penitenza". Unu nùmeru de isvilupadores at bidu a Stallman comente a unu pessonàgiu difìtzile cun su cale traballare in paris de unu puntu de annotu polìticu, intra-personale o tècnicu. A inghìriu a su 1992, isvilupadores de sa Lucid Inc. traballende subra Emacs s'ant brigadu cun Stallman e a sa fine ant fatu unu fork de su programma. Su [[Fork (isvilupo programma)|fork]] issoro prus tardos est divenidu [[XEmacs]]. Un'archìviu de messàgios eletrònicos publicadu dae Jamie Zawinski documentat sas crìticas issoro e sas rispostas de Stallman. Ulrich Drepper, chi Stallman aiat nominadu pro traballare a sa libreria GNU libc pro su Progetu GNU, at publicadu chèscias contra a Stallman in sas notas pro sa distributzione de glibc 2.2.4. Drepper acusat Stallman de àere intentadu un'"iscalada ostile" de su progetu, referende·si a issu comente a unu "manìacu de su controllu e macu de ligare." Eric S. Raymond, chi a bias proclamat de faeddare a nùmene de un'ala de sos membros de su movimentu ''open source'', at iscritu medas artìculos in tonos crìticos meda, in ue acrarat su disacòrdiu de su movimentu cun Stallman e su movimentu pro su programma lìberu. In su 1999, Stallman at sollitzitadu s'isvilupu de un'entziclopedia lìbera on-line cumbidende su pùblicu a contribuire cun artìculos. S'entziclopedia, in sa bisura sua, diat àere dèpidu èssere de-tzentralizada, aberta a totus pro sa còpia e sa tradutzione; e sende aberta a sa contributzione de chie si siat, diat àere dèpidu cramare prus che totu s'atentu de sos insegnantes e de sos istudiantes<ref>{{En}} Richard Stallman, ''[https://www.gnu.org/encyclopedia/free-encyclopedia.html The Free Universal Encyclopedia and Learning Resource]'', 1999</ref>. Stallman bisada una durada de su progetu de s'òrdine de 20-30 annos pro pòdere tènnere cobertura de totu sos argumentos in totu sas limbas de su mundu.<ref>{{En}} Geert Lovink, ''[http://www.cybersociology.com/files/6_geertlovink_richardstallman.html An interview with Richard Stallman, Founder of the Free Software Foundation]'', in ''Wizards of OS'', Berlinu, 17 trìulas 1999.</ref> <br /> === Is annos 2000 === [[File:Wikimania_stallman_keynote2.jpg|right|thumb|Stallman durante s'interventu suo a [[wm2005:Main_Page|Wikimania 2005]] (''Frankfurt am Main'')]] [[File:Jadwisin_2009_Richard_Stallman.jpg|right|thumb|Stallman durante s'interventu suo a [[wm2009:Main_Page|Wikimania 2009]] ([[Buenos Aires]])]] In s'austu de su 2006, durante sos incontros cun su guvernu de s'Istadu indianu de su Kerala, at aconcadu sos funtzionàrios a lassare su programma propietàriu, comente a cuddu de Microsoft, in sas iscolas istatales. Custu at batidu a su detzisu de batire totu sos elaboradores iscolàsticos de 12.500 iscolas superioras de Windows a unu sistema operativu lìberu. A pustis de incontros personales, Stallman at otentu decraros positivos in su movimentu de su programma lìberu de su presidente de s'Ìndia de issara, Dr. A.P.J. Abdul Kalam, de sa candidada a sa presidèntzia frantzesa in su 2007 Ségolène Royal, e de su presidente de s'Ecuadòr [[Rafael Correa]]. In su 2006 e in su 2007, durante su de degheoto meses de sa consultatzione pùblica pro sa prima istèrrida de sa versione 3 de sa GNU Generale Public Licence, at agiuntu su de bator temas pro ispiegare sas mudadas propostas. Sa defensa detzisa de Stallman pro una programmera lìbera at ispiradu “Virtual Richard M. Stallman" ([[vrms]]), programma chi analizat sos pachetes installados in unu sistema Debian GNU/Linux, e sinnalat sos chi derivant de un'àrbore non lìberu. Cun unu cummentu<ref>{{En}} [[The Guardian]], ''[http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/dec/17/anonymous-wikileaks-protest-amazon-mastercard The Anonymous WikiLeaks protests are a mass demo against control] - The actions against MasterCard and Amazon are not 'hacking'. People are just finding a way to protest in a digital space'', 17 nadale 2010.</ref> acasagiadu dae su cuotidianu britànnicu [[The Guardian]] in su nadale [[2010]] Stallman at pigadu ispunto de sos eventos ligados a su casu de sa [[WikiLeaks|publicatzione de cablogrammas diplomàticos istadunidensos]] dae [[WikiLeaks|Wikileaks]] pro torrare a afirmare carchi cumbinchimentu suo subra sa natura ''non lìbera'' de sa retze [[Ìnternet|Internèt]] (definidu comente a unu "logu virtuale" in manera sustantziale privu de [[Diritos tziviles|deretos tziviles]], chi esistint imbetzes in su mundu beru) e s'importu de sa programmera lìbera pro isfugire a su controllu fatu in retze a sos indivìduos a banda de aziendas mannas e Istados. In prus de definire sos atacos [[Denial of service|DDoS]] ispirados dae [[Anonymous]] contra aziendas importantes in lìnia comente a [[Amazon.com|Amazon]] e [[MasterCard]] s'ecuivalente informàticu de una protesta de massa, Stallman at afirmadu:{{Tzitatzione|limba=en|limba2=sc|2=Richard Stallman, ''The Anonymous WikiLeaks protests are a mass demo against control''|3=I started the free software movement to replace user-controlling non-free software with freedom-respecting free software. With free software, we can at least control what software does in our own computers.|1=Apo aviadu su movimentu de su programma lìberu pro remplasare cun programmas lìberos rispetosos de sa libertade, is programmas non lìberos chi controllant a s'impitadore. Cun su programma lìberu, podimus nessi tènnere su controllu de su chi su programma faghet in sos elaboradores nostros.}} Su 16 cabudanni de su 2019 s'est dimìtidu dae sa càrriga de presidente de sa Free Software Foundation e dae sa positzione sua in su MIT, abarrende però a su cumandu de su [[GNU|progetu GNU]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.fsf.org/news/richard-m-stallman-resigns|tìtulu=Richard M. Stallman resigns|autore=Free Software Foundation|nùmene=|situ=www.fsf.org|limba=en|atzessu=2019-09-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.fsf.org/news/fsf-and-gnu|tìtulu=FSF and GNU — Free Software Foundation — working together for free software|situ=www.fsf.org|atzessu=2019-11-02}}</ref> Is dimissiones sunt dèpidas a s'iscàndalu pesadu dae is decraratziones suas in contu de Jeffrey Epstein, impresàriu incurpadu de abusos sessuales contra a minores e mortu suitzida in presone.<ref>{{Tzita web|url=https://stallman.org/archives/2019-jul-oct.html#16_September_2019_(Resignation)|tìtulu=2019: July - October Political Notes - Richard Stallman|nùmene=|situ=stallman.org|limba=en|atzessu=2019-09-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/tecnologia/2019/09/17/news/caso_epstein_richard_stallman_lascia_il_mit-236217278/|tìtulu=Caso Epstein, il guru del software libero Richard Stallman lascia il MIT|nùmene=|situ=Repubblica.it|data=2019-09-17|limba=it|atzessu=2019-09-28}}</ref> At annuntziadu de torrare in su cussìgiu de amministratzione de sa FSF in martzu de su [[2021]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.punto-informatico.it/richard-stallman-free-software-foundation-ritorno/|tìtulu=Richard Stallman torna nella Free Software Foundation|situ=www.punto-informatico.it|limba=it|atzessu=2022-03-22}}</ref> A pustis de s'annùntziu sunt cumpartas duas petitziones in GitHub: una pro pedire a sa FSF de torrare a bogare a Stallman<ref>{{Tzita web|url=https://rms-open-letter.github.io/|tìtulu=An open letter to remove Richard M. Stallman from all leadership positions|situ=rms-open-letter.github.io|limba=en|atzessu=2022-03-22}}</ref> e una pro ddu sustènnere<ref>{{Tzita web|url=https://rms-support-letter.github.io/|tìtulu=An open letter in support of Richard M. Stallman|situ=An open letter in support of RMS.|limba=en|atzessu=2022-03-22}}</ref>. S'organizatzione at cunfirmadu s'intentzione de acollire a Stallman in su cussìgiu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.fsf.org/news/statement-of-fsf-board-on-election-of-richard-stallman|tìtulu=Statement of FSF board on election of Richard Stallman — Free Software Foundation — Working together for free software|situ=www.fsf.org|limba=en|atzessu=2022-03-22}}</ref> Issu at intentadu de ispricare is faeddos suos a pitzus de sa chistione Epstein e s'est iscusadu pro is malintèndidas chi ant causadu<ref>{{Tzita web|url=https://www.fsf.org/news/rms-addresses-the-free-software-community|tìtulu=RMS addresses the free software community — Free Software Foundation — Working together for free software|situ=www.fsf.org|limba=en|atzessu=2022-03-22}}</ref>, ma unas cantu organizatziones ant detzìdidu de non suportare prus is fainas de sa Free Software Foundation.<ref>{{Tzita web|url=https://rms-open-letter.github.io/statements.html|tìtulu=Statements by other organizations on the reappointment of RMS to the FSF board|situ=rms-open-letter.github.io|limba=en|atzessu=2022-03-22}}</ref> == Su pensamentu == [[File:Free_as_in_Freedom.jpeg|thumb|Sa cobertedda de s'editzione inglesa de su libru ''Free as in freedom''.]] Stallman at dedicadu sa majoria de is energias suas a s'ativismu polìticu e in su campu de su programmera. Manifestende de si curare pagu de sos benes materiales, ispiegat chi at "semper bìvidu a sa grussera... comente a un'istudiante, in manera sustantziale. E mi gèniat custu, pro ite bolet nàrrere chi su dinari non mi narat ite fàghere". Pro medas annos Stallman no at tentu una residèntzia permanente a foras de s'ufìtziu suo a su laboratòriu Computer Science and Artificial Intelligence Laboratory (CSAIL) de su Massachusetts Institute of Technology (MIT), defininde·si unu ''squatter'' (ocupante abusivu) in su campus. Sa positzione sua de ''research affiliate'' a su MIT non fiat pagada.<ref>{{Tzita web|url=http://news.mit.edu/2001/stallman-1017|tìtulu=Stallman shares Takeda award of nearly $1M|nùmene=|situ=MIT News|tzitatzione=He worked as a computer programmer at the AI Lab from 1971-84, when he resigned to develop free software, continuing to work at the lab as an unpaid MIT research affiliate.|atzessu=2019-09-28}}</ref> In contu de sos cumbinchimentos religiosos suos, in una nota a pee de pàgina de un'artìculu chi at iscritu in su [[1999]], afirmat: "Comente a [[Ateismu|àteu]], deo non sigo peruna [[religione]]-ghia, ma carchi borta mi agato a ammirare carchi cosa de su chi narant." Stallman at seberadu de non festare sa Paschighedda, tzelebrende imbetzes su 25 [[nadale]] una festa de imbentu suo, ''Grav-mass'' (unu giogu de paràulas referidu a ''Christ-mas'', Paschighedda in [[limba inglesa]]). Su nùmene e sa data sunt referidos a [[Isaac Newton]], chi est nàschidu in cussa die. Cando ddi benint fatas preguntas in contu de sas figuras chi l'ant ispiradu, rispondet chi ammirat [[Mohandas Karamchand Gandhi|Mahatma Gandhi]], [[Martin Luther King]], [[Nelson Mandela]], [[Aung San Suu Kyi]], [[Ralph Nader]], e [[Dennis Kucinich]], cummentende annotamala: "Deo ammiro Franklin Delano Roosevelt e Winston Churchill, mancari chi crìticu carchi cosa chi ant fatu". Stallman est unu sustenidore de su ''Green Party'' istadunidensu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.stallman.org/|tìtulu=Richard Stallman's Personal Home Page|editore=stallman.org|limba=en|atzessu=13 làmpadas 2011}}</ref> Stallman afirmat de non tènnere unu telèfonu tzellulare, ca creet chi sas rastas de sos telèfonos tzellulares creent problemas pro sa privatesa de sos datos personales.<ref>{{Tzita web|url=https://stallman.org/rms-lifestyle.html|tìtulu=RMS lifestyle|limba=en|atzessu=22 freàrgiu 2017}}</ref> Adorat una manna variedade de istiles musicales, de [[Conlon Nancarrow]] a su folk: sa ''Cantzone de su Programma Lìberu'' est iscrita mudende is faeddos de sa dantza folk bùlgara [[Sadi Moma]]. Prus de reghente at iscritu un'imitatzione de sa cantzone folk [[Cuba|cubana]] ''[[Guantanamera]]'', chi faeddat de unu presoneri in sa base navale de [[Guantanamo Bay]], e dd'at registrada a Cuba cun mùsicos cubanos. Stallman est un'apassionadu de fantascièntzia, inclùdidas is òperas de s'iscritore [[Greg Egan]]. In manera ocasionale andat a cunvegnos de fantascièntzia (at iscritu sa Cantzone de su Programma Libero mentras arreaiat su turnu suo pro cantare a unu de custos cunvegnos). At iscritu duos contos de [[Fantasientzia|fantascièntzia]], ''Su deretu de lèghere'' (''The Right to Read'')<ref>{{Tzita web|url=https://www.gnu.org/philosophy/right-to-read.html|tìtulu=The right to read|sambenadu=Stallman|nùmene=Richard}}</ref> e ''Ingegneria geniètica'' (''Jinnetic Engineering'')<ref>{{Tzita web|url=https://www.stallman.org/articles/jinnetic.it.html|tìtulu=Ingegneria genietica|sambenadu=Stallman|nùmene=Richard|limba=it}}</ref>. De limba-mama inglesa, Stallman faeddat in manera bastante fluente fintzas frantzesu e ispagnolu e est capassu de tènnere is arresonos suos de duas oras in custas limbas. Bantat una padronia incumprida de [[Limba indonesiana|indonesianu]] puru. Tra sos hobby suos ddoe at s'istùdiu de sas [[Danza populare|dantzas populares]] internatzionales, bolare, coghinare, sonare su [[flàutu durche]], sa [[fìsica]], su fandom fantascientìficu e, craramente, sa programmatzione informàtica. === Su lèssicu === Stallman donat importu mannu a is faeddos e is etichetas chi sa gente impreat pro faeddare de su mundu, inclùdidas sas relatziones tra sa programmera e sa libertade. Pedit a sas persones de nàrrere “programmera lìbere”, “GNU/Linux”, e de evitare su tèrmine “propiedade intelletuale” o “piratesa” in chistiones informàticas. Sas rechertas suas chi sas persones impreent tzertos tèrmines, e sos isfortzos continos suos pro aconcare a sa gente de s'importu de sa terminologia, sunt fonte de disintesa regulare e cuntrastu cun alas de sa comunidade pro su programma lìberu e ''open source''. Unu de sos critèrios suos pro cuntzèdere un'intervista a unu giornalista est chi su giornalista atzetet de impreare sa terminologia sua de su cumintzu a sa fine de s'artìculu. Carchi bortas at fintzas rechertu a sos giornalistas de lèghere alas de sa filosofia GNU in antis de un'intervista, pro “motivos de atòliu”. Stallman refudat su tèrmine alternativu “programma open-source” ca non faghet bènnere in mente su chi Stallman cunsìderat comente a balore de su programma: sa libertade. De cunsighèntzia no at a informare sas persones in sas chistiones de sa libertade, e no at a batire sa gente a abbalorare e amparare sa libertade sua. Duas alternativas chi Stallman atzetat sunt "''libre software'' e "''unfettered software''" (programma sena restritziones). Comente si siat, "''free software''" (programmera lìbera) est su tèrmine chi pedit a is persones de impreare in inglesu. Pro resones pretzisas, sustentat su tèrmine "programma propietàriu" masaprestu chi “programma ''closed source''", cando nche si referit a unu programma chi no est lìberu. Stallman pedit chi su tèrmine "GNU/Linux", chi pronùntziat "GNU Slash Linux", bèngiat impreadu pro si referire a su sistema operativu creadu dae sa cumbinatzione de su sistema GNU e su kernel Linux. Stallman si referit a custu sistema operativu comente a “una variante GNU, e su progetu GNU est su printzipale isvilupadore suo”. Reclamat chi sa connessione tra sa filosofia de su progetu GNU e su programma suo benit segada cando sas persones si referint a sa cumbinatzione in manera simple comente a "[[Linux]]". A cumintzare belle dae su 2003, at cumintzadu a impreare fintzas su tèrmine “GNU+Linux” chi pronùntzia "GNU plus Linux". Stallman sustentat chi su tèrmine “Propiedade Intelletuale” est istadu pensadu pro confùndere sas persones, e benit impreadu pro evitare una discussione intelligente in sas dillindadas de copyright, brevetos, e leges in su semu, de pare a pare, tratende sena distintzione àreas de leges chi sunt prus dissimili chi prètzisas. Issu sustentat fintzas chi referinde·si a custas leges comente a leges “de propiedades”, su tèrmine influentzat sa discussione cando si pensat a comente a tratare custas chistiones.{{Tzitatzione|Custas leges ant tentu orìgine a manera separada, si sunt isvilupadas a manera diferente, cugùgiant fainas diferentes, tenent règulas diversas, e pesant chistiones polìticas pùblicas diversas. Sa lege subra su copyright est istada creada pro promòvere sa faina de s'iscritore e s'arte, e tratat a manera cumpleta sas minudas de unu traballu de iscritore o arte. Sa lege subra su brevetu teniat s'intentzione de incoragire sa publicatzione de ideas, a su prètziu de limitados monopòlios in custas ideas, unu prètziu chi diat pòdere bàlere sa pena de pagare in carchi campu e no in àteros. Sa lege subra su marcu non si proponiat de promòvere carchi faina de afares, ma isceti de permìtere a sos comporadores de ischire ite fiant comporende.<ref>[https://www.gnu.org/philosophy/not-ipr.it.html Hai detto "proprietà intellettuale"? È un miraggio seducente]</ref>}}Un'esèmpiu de avertimentu pro evitare àtera terminologia oferende fintzas impòsitos pro possìbiles alternativas, benit de unu messàgiu de Stallman a una mailing list pùblica:{{Tzitatzione|Deo penso chi siat faina bona pro sos autores (pro praghere non ddos narade “creadores”, non sunt deus) pedire dinari pro sas còpias de sos traballos issoro (pro praghere non suta-valutade custos traballos narade·ddos "contenutu") in modu de balangiare (su tèrmine "cumpenso" ìmplicat a manera farsa chi si chistionet de indennizare carchi tipu de disacatos).<ref>{{en}} [http://mail.fsfeurope.org/pipermail/wsis-pct/2006-April/001115.html Email: "IP Justice Comment to IGF on Top Policy Issues for Athens"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108235001/http://mail.fsfeurope.org/pipermail/wsis-pct/2006-April/001115.html |date=8 santandria 2017 }}</ref>}} == Su contributu a s'informàtica == Stallman at iscritu medas sàgios subra sa libertade de sa programmera e de sos primos annos noranta est un'ativista polìticu a favore de su movimentu de sa programmera lìbera. Is arresonos chi at pronuntziadu sunt intitulados “Su progetu GNU e su movimentu de sa programmera lìbera” (''The GNU project and the Free Software movement''), “Is perìgulos de sos brevetos subra is programmas” (''The Dangers of Programmas Patents'') e “Copyright e comunidades in s'era de sas retzes de elaboradores” (''Copyright and Community in the age of computer networks''). De sa metade de sos annos '90 at impreadu meda de su tempus suo sustentende su programma lìberu e promovende campagnas contra sos programmas propietàrios, e su chi a issu pariat un'estensione esagerada de sas leges subra su copyright. Stallman at fintzas isvilupadu medas [[Software|programmas]] famados: [[Emacs]], sa [[GNU Compiler Collection]]<ref name="gcc">{{Tzita web|url=https://gcc.gnu.org/onlinedocs/gcc/Contributors.html|tìtulu=Contributors to GCC|editore=gnu.org|limba=en|atzessu=16 martzu 2013}}</ref> e su [[GNU Debugger]]<ref name="debug">{{Tzita web|url=https://www.gnu.org/philosophy/stallman-kth.html|tìtulu=RMS lecture at Royal Institute of Technology (Sweden), 30 October 1986|editore=gnu.org|limba=en}}</ref>. In su 2009, sa tècnica introduida dae Stallman e Sussman in sa relata issoro est ancora su mètodu prus generale e balente de “Intelligent backtracking”<ref>{{Tzita libru|autore=Stuart Russell, Peter Norvig|tìtulu=Artificial Intelligence: A Modern Approach|annu=2009|editore=3|p=229}}</ref>. In custa relatzione est istada fintzas introduida sa tècnica “constraint recording” (ammentu de sos vìnculos) in ue is resurtados partziales de una chirca sunt registrados pro un'impreu nou<ref name=":1" />. Comente a hacker a su laboratòriu de abbistesa artifitziale de su MIT, Stallman at traballadu subra progetos de programmas comente a TECO, Emacs, e su sistema operativu pro Lisp Machine. Est istadu crìticu meda in contu de sa polìtica de limitatzione de s'atzessu a is elaboradores de is laboratòrios de su MIT. Stallman at partetzipadu a protestas contra a is brevetos subra is programmas, [[Digital rights management|DRM]], e programmera propietària. Protestende contra su programma propietàriu in s'abrile 2006, Stallman teniat unu cartellu cun iscritu “Non comporeis dae [[ATI Technologies|ATI]], inimiga de sa libertade bostra” durante un'arresonu de unu rapresentante de s'ATI in s'edifìtziu in ue Stallman traballat, cun su resurtadu chi est istada tzarrada sa politzia. ATI dae tando s'est fùndida cun AMD e at fatu passos piticos pro lassare sa documentatzione pro s'hardware issoro disponìbile a s'impreu de sa comunidade de su programma lìberu. Stallman at fintzas agiudadu e suportadu su tentativu de torrare a abèrrere su progetu de una biblioteca in lìnia de partiduras musicales internatzionales (''International Music Score Library Project''), a pustis chi fiat istada bogada su 19 santugaine 2007, a pustis de una lìtera de difida de s'Universal Edition. == Prèmios e reconnoschimentos == Stallman at retzidu medas reconnoschimentos pro su traballu suo: * [[1986]] – Assòtziu onoràriu a vida a sa Computer Society de s'Universidade de tecnologia Chalmers<ref name="CUT">{{Tzita web|url=http://www.ait.gu.se/aktuellt/kalendarium/Aktuellt_detalj/?eventId=1775246748|tìtulu=Event details: Talk by Richard rms Stallman|editore=Chalmers University of Technology|limba=en|atzessu=8 abrile 2012|dataarchìviu=2018-11-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181106195703/https://ait.gu.se/aktuellt/kalendarium/Aktuellt_detalj/?eventId=1775246748|deadurl=yes}}</ref> * [[1990]] – MacArthur Fellowship ("genius grant")<ref>{{Tzita web|url=https://www.macfound.org/grantees/8628/|tìtulu=Stallman, Richard|situ=MacArthur Fellowship|limba=en}}</ref> * [[1990]] – Prèmiu Grace Murray Hopper de sa Association for Computing Machinery "Pro su traballu visionàriu in s'isvilupu de s'editor de testu estensibile Emacs"<ref>{{Tzita web|url=https://awards.acm.org/citation.cfm?id=9380313&srt=alpha&alpha=S&aw=145&ao=GMHOPPER|tìtulu=Grace Murry Hopper award citation|limba=en|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120402212815/http://awards.acm.org/citation.cfm?id=9380313&srt=alpha&alpha=S&aw=145&ao=GMHOPPER|dataarchìviu=2 abrile 2012|urlmortu=eja}}</ref> * [[1996]] – làurea ''honoris causa'' de su Istitutu Règiu de Tecnologia de s'[[Isvetzia|Isvètzia]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.kth.se/om/fakta/fame/hedersdoktorer/hedersdoktorer-vid-kth-1.3974|tìtulu=Hedersdoktorer vid KTH|limba=sv}}</ref> * [[1998]] – Prèmiu "Pioneer award" de sa Electronic Frontier Foundation<ref>{{Tzita web|url=https://www.eff.org/pioneer/past-winners|tìtulu=Pioneer Awards: Past Winners|situ=Electronic Frontier Foundation|limba=en}}</ref> * [[1999]] – Prèmiu Yuri Rubinsky<ref>{{Tzita web|url=http://www.ahref.com/guides/industry/199907/0727piou2.html|tìtulu=Richard Stallman Wins Microsoft's Money|limba=en|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20000816100041/http://www.ahref.com/guides/industry/199907/0727piou2.html|dataarchìviu=16 austu 2000|urlmortu=eja}}</ref> * [[2001]] – Prèmiu "Takeda Techno-Entrepreneurship Award for Social/Economic Well-Being" de sa Fondatzione Takeda ({{Lim|ja|武田研究奨励賞}})<ref>{{En}} [http://www.takeda-foundation.jp/en/aboutus/topics/p20010911.html The Takeda Foundation announces winners of the Takeda Award 2001 to honor achievements in engineering] The Takeda Foundation</ref> * [[2001]] – làurea ''honoris causa'' de sa Universidade de Glasgow<ref>{{En}} [http://www.gla.ac.uk/news/archive/2001/february/headline_29920_en.html University announces honorary degrees to celebrate 550th anniversary] University of Glasgow</ref> * [[2002]] – Assòtziu a sa United States National Academy of Engineering<ref>{{En}} [https://www.nae.edu/MembersSection/Directory20412/30606.aspx Members Directory - Dr. Richard M. Stallman] National Academy of Engineering</ref> * [[2003]] – làurea ''honoris causa'' de sa Vrije Universiteit Brussel<ref>{{En}} [http://www.vub.ac.be/english/home/DHC/overview.html Honorary Doctorates] Vrije Universiteit Brussel</ref> * [[2004]] – làurea ''honoris causa'' de s'Universidade Natzionale de Salta.<ref>{{Tzita web|url=http://bo.unsa.edu.ar/cs/R2004/R-CS-2004-0204.html|tìtulu=RESOLUCIÓN CS N° 204/04|editore=Bo.unsa.edu.ar|data=25 làmpadas 2004|limba=es|atzessu=12 martzu 2010}}</ref> * [[2004]] – Professore onoràriu de s'Universidade Natzionale de Ingegneria de su [[Perù]].<ref name="UNI">{{Tzita web|url=http://www.uni.edu.pe/sitio/novedades/2008/np_081114_stallman.htm|tìtulu=Richard Matthew Stallman ofrecerá conferencia orientada al uso del software libre|situ=Nota de Prensa|editore=Universidad Nacional de Ingeniería del Perú|limba=es|atzessu=8 abrile 2012|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120707171139/http://www.uni.edu.pe/sitio/novedades/2008/np_081114_stallman.htm|dataarchìviu=7 trìulas 2012|urlmortu=eja}}</ref> * [[2007]] – Professore onoràriu de sa [http://www.uigv.edu.pe/ Universidad Inca Garcilaso de la Vega].<ref name="UIGV">{{Tzita web|url=http://www.uigv.edu.pe/relaciones-publicas/3108_conferenciastallman.php|tìtulu=Universidad Garcilaso realizó Conferencia Magistral a cargo del Dr. Richard Stallman|situ=Noticias Garcilasinas|editore=Universidad Inca Garcilaso de la Vega|limba=es|atzessu=8 abrile 2012|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120623143602/http://www.uigv.edu.pe/relaciones-publicas/3108_conferenciastallman.php|dataarchìviu=23 làmpadas 2012|urlmortu=eja}}</ref> * [[2007]] – Primu Prèmiu Internacional Extremadura al Conocimiento Libre<ref>{{Es}} [[20 Minutos]], [http://www.20minutos.es/noticia/197555/0/richard/stallman/linux/ ''El padre del software libre, Premio Internacional Extremadura''], 1º febbraio 2007.</ref> * [[2007]] – làurea ''honoris causa'' de sa Universidad de Los Angeles de Chimbote * [[2007]] – làurea ''honoris causa'' de sa Università di Pavia<ref>{{Tzita web|url=http://www.unipv.eu/on-line/Home/Ateneo/Organidigoverno/Rettore/articolo1229.html|tìtulu=Laurea in Ingegneria Informatica a Richard Stallman.|autore=Università di Pavia|limba=it|atzessu=2019-08-10|dataarchìviu=2011-10-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111004234138/http://www.unipv.eu/on-line/Home/Ateneo/Organidigoverno/Rettore/articolo1229.html|deadurl=yes}}</ref> * [[2008]] – làurea ''honoris causa'' de sa Università Nazionale di Trujillo, [[Perù]] * [[2009]] – làurea ''honoris causa'' de sa Lakehead University<ref>{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=TRVzZogu3qU|tìtulu=YouTube&nbsp;— RMS Given Honorary Degree at Lakehead}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://agora.lakeheadu.ca/agora.php?st=327|tìtulu=Agora Online&nbsp;— Honorary Degree Recipients|limba=en|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130821115904/http://agora.lakeheadu.ca/agora.php?st=327|dataarchìviu=21 austu 2013|urlmortu=eja}}</ref> * [[2011]] – làurea ''honoris causa'' de sa Universidad Nacional de Córdoba<ref>{{Tzita web|url=http://www.unc.edu.ar/seccion/novedades/2011/agosto/honoris-causa-para-richard-stallman-el-guru-del-software-libre|tìtulu=''Honoris Causa para Richard Stallman, el gurú del software libre''|autore=National University of Córdoba|data=16 austu 2011|limba=es|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111024041223/http://www.unc.edu.ar/seccion/novedades/2011/agosto/honoris-causa-para-richard-stallman-el-guru-del-software-libre|dataarchìviu=24 santugaine 2011|urlmortu=eja}}</ref> * [[2012]] – professore onoràriu de sa Universidad César Vallejo de Trujillo, Perù<ref>{{Tzita web|url=http://cebexpo.net/richard-stallman/|tìtulu=Richard Stallman|situ=CEBE: Central European Bitcoin Expo|data=2014-03-30|limba=en-US|atzessu=2022-03-23}}</ref> * [[2012]] – laurea ''honoris causa'' de sa Universidad Latinoamericana Cima de Tacna, Perù<ref name="own-bio" /> * [[2012]] – laurea ''honoris causa'' de sa Universidad José Faustino Sánchez Carrió, Perù<ref name="own-bio" /> * [[2014]] – laurea ''honoris causa'' de sa Concordia University de [[Montreal|Montréal]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.concordia.ca/content/shared/en/news/main/stories/2014/10/01/concordia-awardshonorarydoctoratestoaquebecbusinessleaderaninter.html|tìtulu=Concordia awards 3 new honorary doctorates|situ=www.concordia.ca|limba=en|atzessu=2022-03-23}}</ref> * [[2015]] – ACM Software System Award "Pro s'isvilupu e su cumandu de GCC"<ref>{{Tzita web|url=https://awards.acm.org/award_winners/stallman_9380313.cfm|tìtulu=Richard Stallman|situ=awards.acm.org|limba=en|atzessu=2022-03-23}}</ref> * [[2016]] – laurea ''honoris causa'' de sa Université Pierre et Marie Curie<ref>{{Tzita web|url=http://www.upmc.fr/en/university/history_and_famous_people/doctors_honoris_causa/the_dhc_ceremony_at_the_sorbonne/the_2016_dhc.html|tìtulu="Cérémonie des docteurs honoris causa 2016"|limba=fr}}</ref> * [[2016]] – Social Medicine award, de GNU Solidario<ref>{{Tzita web|url=http://www.gnuhealthcon.org/2016-las_palmas/awards.html|tìtulu=GNU Health CON 2016 - I International GNU Health Conference|situ=web.archive.org|data=2018-12-08|limba=en|atzessu=2022-03-23|dataarchìviu=2018-12-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181208001924/http://www.gnuhealthcon.org/2016-las_palmas/awards.html|urlmortu=eja}}</ref> * [[2017]] – dotoradu ''honoris causa'' de sa Universidad Nacional, [[Argentina]]<ref name="own-bio" /> * [[2018]] – dotoradu ''honoris'' ''causa de sa'' Universidad de Tucumán, Argentina<ref name="own-bio" /> * [[2018]] – professore onoràriu de sa Universidad Tecnológica Nacional, in Mendoza, Argentina<ref name="own-bio" /> In su [[2007]] est istadu iscurtadu, in paris cun su prof. [[Arturo De Corinto]] e [[Bruce Perens]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.dicorinto.it/wp-content/uploads/2007/06/rassegna-stampa-rep-sw.pdf|tìtulu=Rassegna stampa|limba=it|atzessu=28 làmpadas 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110810224851/http://www.dicorinto.it/wp-content/uploads/2007/06/rassegna-stampa-rep-sw.pdf|dataarchìviu=10 austu 2011|urlmortu=eja}}</ref> in un'auditzione ufitziale de sa cummissione cultura de sa Càmera de sos deputados italiana. == Òperas == (parziale) === Publicatziones sientìficas === * Stallman, Richard M; Sussman, Gerald J (November 1975). ''[https://web.archive.org/web/20111119141505/http://mit.dspace.org/bitstream/handle/1721.1/5803/AIM-328.pdf Heuristic Techniques in Computer-Aided Circuit Analysis]''. CAS-22 (11). IEEE Transactions on Circuits and Systems. * Stallman, Richard M; Sussman, Gerald J (1977). ''Forward Reasoning and Dependency-Directed Backtracking In a System for Computer-Aided Circuit analysis''. Artificial Intelligence 9. pp. 135–196. * Richard Stallman, Reevaluating Copyright: The Public Must Prevail, Oregon Law Review 75(1) 1996. * Stallman, Richard M (2009). Viewpoint: Why "open source" misses the point of free programmas. Communications of the ACM 52(6). pp. 31–33. <nowiki>http://doi.acm.org/10.1145/1516046.1516058</nowiki>. * Stallman, Richard M (2010). ''Is digital inclusion a good thing? How can we make sure it is?''. 48. Communications Magazine, IEEE. pp. 112–118. <nowiki>https://dx.doi.org/10.1109/MCOM.2010.5402673</nowiki>. === Libros de divulgatzione === * ''Free Software, Free Society: The Selected Essays of Richard M. Stallman, 2002'' == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|sambenadu=Williams, Sam.|tìtulu=Codice libero : Richard Stallman e la crociata per il software libero|url=https://www.worldcat.org/oclc/848734286|atzessu=2019-08-13|data=2003|editore=Apogeo|limba=it|OCLC=848734286|ISBN=8850321082}} * {{En}} The Guardian, ''[http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/dec/17/anonymous-wikileaks-protest-amazon-mastercard The Anonymous WikiLeaks protests are a mass demo against control]'' ''- The actions against MasterCard and Amazon are not 'hacking'.'' ''People are just finding a way to protest in a digital space'', 17 nadale 2010. {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:BioBot]] [[Categoria:Informàtica]] 8t622se7m41teao64bh774z9j5e6ovf Annu luxi 0 18715 177771 167299 2022-08-22T16:38:40Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} S''''annu luxi''' est un'[[unidadi de misura]] de sa longària, e currespundit a sa distàntzia percurrida dae sa [[luxi]] in unu [[spàtziu]] [[sbuidu]] in unu [[annu giulianu]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.iau.org/public_press/themes/measuring/|tìtulu=The IAU and astronomical units, International Astronomical Union.}}</ref>, duncas in 365,25 diis. Currespundit a 9.46 trilionis de chilòmitrus, ossiat 9.46 x 10<sup>12</sup> km, siendi su trilioni milli miliardus. Est imperada mascimamenti dae is [[Astronomia|astrònomus]] e is [[Astrofìsica|astrofìsicus]] po is distàntzias intra is ogetus a fora de su [[Sistema solari|Sistema Solari]]. S'unidadi est nàscia a pustis de su 1838, candu sa misura de sa distàntzia de su primu [[Istedda|steddu]] iat fatu cumprendi ca s'[[Unidade astronòmica|unidadi astronòmica]], chi est su [[Ràju (geometria)|ràju]] de s'òrbita de sa [[Terra]], fiat tropu pitica po mesurai is distàntzias de custus ogetus. In cussus tempus perou sa [[lestresa]] de sa luxi no fiat ancora pretzisa, e sa definitzioni de s'annu luxi est miliorada cun sa misura prus pretzisa de custa. Sigomenti sa velocidadi in su bùidu ('''c''') est de 299.792,458 chilòmitrus a su segundu (km/s)<ref>{{Tzita web|url=http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf|tìtulu=Web archive|dataarchìviu=2009-03-27|atzessu=2020-06-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090327014818/http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf|urlmortu=eja}}</ref>, un'annu luxi currispondit a 9.460.730.472.581 km, est a nai: <math display="inline">299\,792\,,458\ \mathrm{km/s} \cdot 365{{,}}25\ \mathrm{d} \cdot 86\,400\ \mathrm{s/d} \approx 9{{,}}461 \cdot 10^{12}\ \mathrm{km}</math> est a nai de 9.461 miliardus de chilòmitrus circa {{formatnum:63241}} bortas sa stesiada intra sa Terra e su [[Sole|Soli]] (connòscia comenti [[Unidadi astronòmica]]). S'annu luxi duncas est una distàntzia manna in sa scaba [[umana]]. [[File:Speed of light from Earth to Moon 400px.gif|center|thumb|400x400px|Tempus impreau de sa luxi a coberri sa stesiada intra sa Terra e sa Luna]]A s'imbressi, bolit marcau su fatu ca s'annu luxi no est un'unidadi de mesura de su tempus (e nimancu de cantidadi de luxi), po cantu siat giustu a nai ca s'osservatzioni de unu corpus a tesu de una certa cantidadi de annus luxu nosi mostrit comenti fiat cussu corpus unu certu nùmeru de annus a immoi e no in su momentu de s'osservatzioni sua. == Riferimentus == <references /> [[Category:Astronomia]][[Category:unidades de medida]] 7ohyc6k6nwku94bh7stiahkhlqh8u2a Coudu 0 18716 177806 160730 2022-08-22T19:45:02Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|CAM}} [[File:67P Churyumov-Gerasimenko - Rosetta (32393838120).png|thumb|330x330px|Nùcleu ativu de su coudu [[67P/Churyumov–Gerasimenko]] fotografau dae sa sonda ''Rosetta'' bogendi gas e pruini''.'' Sa presèntzia de is gas me in sa crinera faint biri s'umbra de su nùcleu. Sa parti prus ativa est cussa allumiada dae su Soli.|alt=]] Unu [[coudu]], (steddu coudu, stella crinuda o fogu ispàbinu) est unu [[Corpus celeste|corpus celesti]] piticu e ghiaciau de su [[sistema solare|Sistema Solari]] chi, candu colat acanta a su [[Sole|Soli]], si callentat e inghitzat a bogai gas e pruini dae su '''nùcleu''', criendi una '''crinera''' e duas '''coas''' chi permitint de ddu biri. Is coudus tenint [[Òrbita|òrbitas]] cun [[Ecentritzidade|ecentritzidadi]] manna, passendi sa prus parti de se tempus atesu de su Soli, o fintzas [[Ipèrbole|iperbòlicas]], ossiat passant sceti una borta acanta a su Soli e si perdint me in is spàtzius interstellaris. Cancunu de issus si iat podi essi formau in fora de su Sistema Solari, e in custu casu si nant '''esocoudus'''. Sa prus parti de is coudus funt me in sa [[Nui de Oort]], una sfera de agiumai unu [[Annu lughe|annu luxi]] de ràju a ingìriu de se Soli; atrus arribant dae su [[discu difusu]] a palas de su [[cintu de Kuiper]]. Sa crinera distinghit is coudus dae is [[Asteròide|asteroidis]]. Is dimensionis de su nùcleu andant dae centinàjus de [[Metre|metrus]] a dexinas de [[Chilòmetru|chilòmetrus]]. Is dimensionis de sa coa podint essi de una o prus [[Unidade astronòmica|unidadis astronòmicas]] e torrant is coudus ca unus de is fenòmenus prus spantosus chi si podint biri cun is ogus ebbia. Is coudus si funt formaus prima de is [[Praneta|pranetas]], e sa cumpositzioni insoru podint donai meda informatzionis a pitzu de is conditzionis de formatzioni de su Sistema Solari<ref>{{Tzita web|url=http://sci.esa.int/giotto/31878-halley/|nùmene=Halley|situ=sci.esa.int|limba=en-GB|atzessu=2019-08-26|tìtulu=Giotto Halley}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://phys.org/news/2015-05-comets.html|nùmene=How comets were assembled|situ=phys.org|limba=en-us|atzessu=2019-08-26}}</ref>. Funt connotus fintzas dae s'antichidadi, e fiant cunsideraus portadoris de sventura. == Caraterìsticas Fìsicas == === Nùcleu === [[File:Comet 67P on 19 September 2014 NavCam mosaic.jpg|thumb|330x330px|Nùcleu de su coudu [[67P/Churyumov–Gerasimenko]] fotografau dae sa sonda ''Rosetta.'' |alt=]]Su nùcleu de is coudus est sa parti sòlida, e candu su coudu est atesu dae su Soli est sa sola chi esistit. In su 1950 [[Fred Lawrence Whipple]] at imbentau su modellu de sa '''bòcia de nie bruta''' po spiegai su cumportamentu de su nùcleu acanta de su Soli: sa bidea fiat chi su nùcleu fiat fatu po sa prus parti de [[ghiàciu]] de [[àcua]], [[monòssidu de carbòniu]] e [[anidridi carbònica]] cun partis de pruini e roca. A pustis de sa missioni [[Giotto (astronai)|Giotto]] perou su modellu est stètiu currègiu: is coudus no funt bòcias de nie bruta, ma mancai bòcias de brutori cun nie<ref>{{Tzita web|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4480|nùmene=Why Comets Are Like Deep Fried Ice Cream|situ=NASA/JPL|atzessu=2019-08-27}}</ref>. Sa parti perdosa est cussa chi donat sa forma e su croxu de su nùcleu, e aundi càpint is sustàntzias lèbias chi ant a torrai a gas po mori de su calori de sa luxi de su Soli in su [[perièliu]]. Is nùcleus de is coudus cuntenint meda sustàntzias orgànicas, e su lander [[Philae (Rosetta)|Philae]] de sa missioni [[Rosetta (astronai)|Rosetta]] ndi at agatau sexi diferentis, e puru sustàntzias de grandu importàntzia po sa bida cummenti [[Aminoàcidu|aminoàcidus]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Rosetta/Science_on_the_surface_of_a_comet|autore=esa|nùmene=Science on the surface of a comet|situ=European Space Agency|limba=en-GB|atzessu=2019-08-27}}</ref>. Mancai is coudus siant aici luxentis acanta de su Soli, is nùcleus de cosa insoru funt is ogetus prus nieddus de su Sistema Solari: rifletint sceti is 4 partis de 100 de sa luxi chi lompit a issus, prus pagu de s'[[asfartu]] chi rifletint mancai su 7%<ref>{{Tzita web|url=http://www.nasa.gov/worldbook/comet_worldbook.html|nùmene=NASA - Comet|situ=web.archive.org|data=2005-04-29|atzessu=2019-08-27|tìtulu=Comet WorldBook|dataarchìviu=2010-01-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100111235152/http://www.nasa.gov/worldbook/comet_worldbook.html|urlmortu=eja}}</ref>. Sa luxi assorbia callentat totu su nùcleu, fadendi inghitzai su [[svaporamentu]] chi creat sa crinera. Custu est unu de is fatus chi at custrintu a lassai s'idea chi is coudus podiant essi fatus po sa prus parti de ghiàciu. Is nùcleus no funt mancu densus ca s'àcua, pesendi mancu unu [[grammu]] po [[centìmetru cubu]], e dae is formas parrit si siant formaus dae series de atumbadas intra nùcleus prus piticus. === Crinera === [[File:17P-Holmes Auvergne 2007 11 02.jpg|thumb|Crinera de su crinudu '''Holmes''', cun su birdi prus forti po fai biri su lugori birdi chi dda imbollicat. No si biri sa coa.|alt=|330x330px]] Sa crinera est s'[[atmosfera]] de su coudu. Issa est formada dae is sustàntzia chi svaporant po mori de su calori de sa luxi de su Soli alladiendi·si in su [[spàtziu]] e dae su pruini chi est traigau dae custu gas. S'espansioni dda frenant sa pressioni de sa luxi e de su bentu solari. Sa dimensioni de sa crinera dipendit dae s'ecuilibriu intra tres fatoris: su nùcleu chi bogat gas e pruini nous, sa pressioni de s'alladiadura de su gas, sa pressioni de sa luxi e su bentu chi frenant s'alladiadura, furendi gas e pruini dae sa crinera. Sa crinera est prus manna e pagu luxenti candu si format, agiumai 4 [[Unidadi astronòmica|UA]] dae su Soli, e torrat prus pitica e prus luxenti po mori de s'aumentu de s'energia e de sa pressioni de sa luxi e de su bentu solari candu su coudu s'acostat a su Soli.<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.lpi.usra.edu/books/CometsII/7023.pdf|tìtulu=Gas Dynamics and Kinetics in the Cometary Coma: Theory and Observations}}</ref> Sa parti prus manna de su gas chi bessit dae su nùcleu est [[vapori de àcua]]. Spàniadu in su spàtziu, si sfridat fintzas a 100 km dae su nùcleu, aundi sa alladiadura no arrenescit a ddu sfridai prus de cantu sa luxi de su Soli, mascimamenti is [[rajus UV]], ddu callentit. Su alladiadura sighit po mori de s'energia noa ammuntonada in su gas fintzas a 10<sup>3</sup>/10<sup>4</sup> km. In s'interis, is rajus UV arrogant is [[Molècola|molècolas]] de [[àcua]] e formant [[Ione|ionis]], chi creant una [[magnetosfera]] chi si interagiscit cun su bentu solari e su campu magnèticu interplanetariu. Difatis in su caminu su coudu "sulcat" su mèdiu interplanetariu ca una nai, strechendi is linias de su campu magneticu chi aparant "astragadas" in su [[plasma]] a fora de sa crinera, e format unu "''bow shock''" (''unda de prua'' in [[Limba inglesa|inglesu]]) aranti a issu.<ref name=":0" /><ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Erik|sambenadu=Vigren|data=2019-08-01|tìtulu=Cometary Plasma Science -- A White Paper in response to the Voyage 2050 Call by the European Space Agency|limba=en|atzessu=2019-08-29|url=https://arxiv.org/abs/1908.00377v1|nùmene2=Colin|sambenadu2=Snodgrass|nùmene3=Beatriz|sambenadu3=Sanchez-Cano}}</ref> Sa luxi de su crinera benit dae sa [[fluorescentza]] de is ionis<ref name=":0" />. === Coas === [[File:Comet Hale-Bopp 1995O1.jpg|thumb|330x330px|[[Coudu Hale-Bopp]] fotografau in su 1997. Si bidi sa [[Crinera (coudu)|crinera]] in bàsciu e is duas [[Coa (coudu)|coas]], sa asula fata dae gas [[Ionizatzione|ionizadus]] e sa bianca dae pruini. Custu coudu est de perìodu longu, cun perìodu de norantamilla annus.|alt=]]Sa matèria chi su bentu solari e sa luxi leant dae sa crinera formant is duas coas de su coudu, sa coa de plasma e sa coa de pruini. Is coas si formant a pustis de sa crinera, e podint essi longas fintzas 3 UA. Sa '''coa de pruini''' est sa prus luxenti: sa luxi de cosa sua no est creada dae sa coa ma est luxi de su Soli reflessa dae is granixeddus de pruini. Custa reflessioni stèsiat is granixeddus dae sa crinera: sa luxi tenit unu [[Momentu lineare|momentu]], est a nai donat una spinta a su chi atumbat. Mancai siant fenomenus de prus pagu importu, su bentu solari e su campu magnèticu puru influentzant is granixeddus po su fatu chi custus funt [[Cariga elètrica|carigus eletricamenti]], e podint cangiai sa strutura de sa coa<ref>{{Tzita web|url=https://www.media.inaf.it/2018/11/06/cometa-mcnaught/|tìtulu=Code di polvere scompigliate dal vento solare}}</ref>. Candu sa Terra passat aintru is restus de custas coas ddoi est su fenomenu de is [[farinallas de steddus]]. Sa '''coa de plasma''' est formada dae su gas bogadu dae sa crinera dae su bentu solari. Custu abarrat astragau dae is linnias de su campu magnèticu, e sa forma sua est causada da custa influèntzia. Est s'osservatzioni de custa coa chi at portau a ipotitzai s'esitentzia de unu bentu solari. Est prus pagu luxenti ma prus longa de s'atra. S'atividadi de su Soli dda podit influentzai e fintzas destrusi.[[File:Cometorbit Workaround.svg|thumb|330x330px|Schema de sa forma de is coas in diferentis positzionis apetus su Soli me in s'òrbita de su coudu. Sa '''coa de plasma''' (1, asula), spinta dae su bentu solianu, est sempri in diretzioni contrària a su Soli; sa '''coa de pruini''' (2, murra), spinta dae sa luxi, abarat agoa in su caminu, pinnigada a sa diretzioni contrària a su motu de su coudu.|alt=]] == Caraterìsticas de s'òrbita == Is coudus funt classificaus apetus a is caraterìsticas de s'òrbita insoru. Sa prus parti de is coudus tenint un'òrbita elìtica meda allonghiada. Po custa classificadura is coudus podint essi coudus de '''perìodu curtzu''', '''perìodu longu''' o '''iperbòlicus'''. No intrant in custa classificadura is eso-coudus agataus in atrus sistemas solaris. '''Is coudus cun perìodu curtzu''' funt is chi faint unu giru de su Soli in mancu 200 annus. Meda bortas is coudus de custu tipu tenint s'[[afèlju]], sa parti de s'òrbita prus atesu de su Soli, acanta a s'orbita de unu praneta, po mori de s'influèntzia gravitatzionali de custu: totus is coudus chi tenint s'afèlju acanta a s'òrbita de su pròpiu praneta ddus nant una '''famìlia'''. Sa famìlia prus manna est sa de [[Giove (praneta)|Giove]]. Is coudus chi tenint s'afèliu a intru de s'òrbita de Giove ddus narant de '''tipu Encke'''. Si pensat chi is coudus cun periodu curtzu bengànt dae su '''discu difusu''', a palas de s'òrbita de Netunu e de su cintu de Kuiper. '''Is coudus cun perìodu longu''' funt is chi faint unu giru de su Soli in prus de 200 annus. Su perìodu podit essi longu meda: su prus longu carcurau est su de is coudus '''West''' e '''C/1999 F1''', de ses millionis de annus, e chi arribant a agiumai unu [[annu luxi]] de distàntzia dae su Soli. Mancai atrus coudus tengànt unu perìodu prus curtzu, medas podint essi bidus una borta sceti in sa storia de s'umanidadi, poita torrant a si fai biri donnia pariga de migliaris, dexinas o centinàjus de migliaris de annus. S'òrbita insoru podit essi influentzada dae sa gravidadi de is pranetas, mascimamenti dae Giove, e unus coudus cun perìodu curtzu iant a podi essi stètius cun perìodu longu in antis de essi acapiaus dae su praneta giganti. '''Is coudus iperbòlicus''' o '''non-periòdicus''' po definidura no tenint perìodu, ca passant una borta sceti acanta a su Soli e pustis si sperdint me in su spàtziu. Ddus nant aici poita s'òrbita insoru est un'[[Ipèrbole|ipèrboli]]. Est difìcili a ddus distinghi dae is coudus cun perìodu longu, poita candu passant acanta a su Soli tenint agiumai su propiu tipu de òrbita, e poita is coudus cun perìodu longu puru, candu passant acanta a unu praneta, podint torrai a iperbolicus, cummenti su coudu '''C/1980 E1'''. Si pensat chi coudus cun perìodu longu e iperbòlicus bengiant dae sa '''Nui de Oort'''. == Orìgini e sorti == [[File:ShoemakerLevy9-Thumb.png|thumb|330x330px|Is bintunu arrogus de su '''coudu Shoemaker-Levy''', fotografaus cun luxi arrubia dae su telescòpiu spatziali [[Hubble (telescòpiu)|Hubble]] in su 1994. Su coudu est stètiu sderrocau dae s'[[efetu marea]] de sa gravidadi de Giove, in antis de arrui a pitzu su praneta giganti.|alt=]] S'atividadi de is coudus ddis fait perdi massa a donnia passàgiu acanta a su Soli: finias is sustàntzias chi podint svaporai, su coudu spàciat de tenni crinera e coas, e torrat a invisìbili. Si pensat chi unus asteroidis connotus me in su sistema solari, agiumai su 6% de is acanta a sa [[Terra]], funt a beru coudus dormius. In prus de custu, is coudus si podint arrogai po mori de is esplosionis de gas aintru issus e totu, o atumbiai su Soli o is pranetas. Su fatu chi sa vida de unu coudu siat prus curtza de cussa de atrus ogetus de su Sistema Solari at fatu preguntai a is [[Astronomia|astrònomus]] poita ndi bideus oi puru. Sa prima ipotesi est stètia fata dae s'astrònomu [[Jan Oort]] in su 1950. Issu boliat spiegai puru poita is coudus de perìodu longu arribant dae totus is diretzionis, e no sceti dae su [[pranu de s'eclitica]] cummenti is de perìodu curtzu. Sigomenti sa prus parti de custus coudus tenit afèliu de 20 000 [[Unidadi astronòmica|UA]], issu at ipotitzau cussa chi oi dda narant '''Nui de Oort''', una sfera cun su centru in su Soli de ràju eguali a custu balori, chi est sa riserva de is coudus de su Sistema Solari. Custa riserva est atesu meda dae su Soli, duncas est pagu infuentzada dae sa gravidadi de cosa sua. Is sciumbullus gravitatzionalis de is steddus chi passant acanta a su Soli (acanta po is distantzias interstellaris, duncas annus luxi) podint fai "arrui" is coudus conca a su Soli, chi intrant in una òrbita elitica o iperbòlica. Mancai custa ipòtesi siat cunsiderada bera oi puru, no spiegàt s'esistèntzia de is coudus de perìodu curtzu. A s'inghitzu si pensàt chi custus fessint a s'orìgini coudus de perìodu longu tenturaus dae sa gravidadi de is pranetas, ma su nùmeru de coudus fiat tropu mannu apetus cussu chi beniat dae is carcurus. Est stètia ipotitzada s'esistèntzia de su cintu de Kuiper cummenti riserva de custus coudus e atrus ogetus. Mancai su cintu esistàt, e poderat ogetus cummenti [[Plutone|Plutoni]], no spiegàt totus is caraterìsticas de is coudus a perìodu curtzu, chi oi si pensàt bèngiant dae su '''discu difusu'''. == Storia de is osservatzionis == Is coudus funt connotus dae migliaris de annus. Is [[Cinesos|cinesus]] arregistrànt is passàgius, e is informatzionis insoru funt usadas dae is astronòmus oi puru po carcurai su periodu de unu coudu. Is antigus pensànt chi is coudus fessint sinnus de sfortuna o mancai fortuna, a donnia manera messàgius divinus<ref>{{Tzita web|url=http://www.ianridpath.com/halley/halley1.htm|tìtulu=Comet lore}}</ref>. [[Aristòtele]] pensàt chi is coudus fiant fenòmenus atmosfericus, poita is sferas de su celu depiant essi perfetas, e custa cosa est stètia crètia dae sa prus parti de is astronòmus fintzas a candu [[Tycho Brahe]] no iat mesurau sa distàntzia de una cometa, e iat demostrau chi fiat a su mancu prus de catru bortas prus atesu de sa [[Luna]], duncas in su celu. Su primu a demostrai chi unus coudus chi si biriant in su celu in tempus diferentis fiant a beru su propiu, e a carcurai s'òrbita est stètiu [[Edmond Halley]], in su 1705 cun su lìburu de cosa sua ''Synopsis of Cometary Astronomy,'' aundi naraiat chi is coudus de su 1682, 1607 e 1531 fiant a beru su propiu ogetu, chi oi cannosceus cummenti [[Coudu de Halley]] e iat prevìdiu s'orbita sua cun sa teoria de sa gravidadi de [[Isaac Newton|Newton]], narendi chi su coudu iat a essi torrau in su 1758.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ianridpath.com/halley/halley4.htm|tìtulu=Halley and his Comet}}</ref> === Missionis === Sa prima [[Astronae|astronai]] a passai acanta a unu coudu est stètia ICE, una missioni de sa [[NASA]] e de s'[[Agentzia Ispatziale Europea|ESA]] impari. In si 1986 su coudu de Halley est stètiu bisidau dae sa chi narant Armada de Halley, medas astronais de diferentis Stadus. Su primu aterragiu "moddi" est stètiu fatu dae su lander [[Missioni Rosetta|Philae]] de s'ESA, in sa missioni Rosetta. === Notas === [[Category:Astronomia]] dj5gfp0icp4ioxwdc78alvvo6u3eseu Linux (nùcleu) 0 18778 177882 173391 2022-08-22T23:37:59Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Nota disambigua|sa famìlia de sistemas operativos chi impreant custu [[sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]]|[[Linux]]}} {{LSC}} [[File:Tux.svg|thumb|[[Tux]], sa ''mascotte'' ofitziale de Linux]] '''Linux''' est unu [[Sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]] de [[sistema operativu]] creadu in su [[1991]] dae Linus Torvalds de sa famìlia de [[UNIX]]. Distribuidu a suta de lissèntzia lìbera [[Lissèntzia GPL|GNU GPLv2]], imbetzes chi comente a programma propietàriu, cumprendet diversos firmware a suta de lissèntzias no-lìberas. Impreadu in paris cun su sistema operativu [[GNU]], pensadu dae [[Richard Stallman]], at dadu vida a su [[sistema operativu]] [[Linux]], difundende·si in vàrias distributziones.<ref>{{Tzita web|https://kernel.org/pub/linux/kernel/COPYING|COPYING|24 martzu 2016}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://git.kernel.org/cgit/linux/kernel/git/stable/linux-stable.git/tree/firmware/WHENCE?id=HEAD|tìtulu=index : kernel/git/stable/linux-stable.git|3=24 martzu 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161208072928/http://git.kernel.org/cgit/linux/kernel/git/stable/linux-stable.git/tree/firmware/WHENCE?id=HEAD|dataarchìviu=8 nadale 2016}}</ref> S'isvilupu est promòvidu dae sa Linux Foundation chi at batidu a un'istandardizatzione nòdida comente a [https://refspecs.linuxfoundation.org/lsb.shtml Linux Standard Base], mentras unu tentativu de implementazione de unu nùcleu de s'in totu lìberu est Linux-libre. == Istòria == In s'abrile de su [[1991]] [[Linus Torvalds]], un'istudiante finlandesu de [[informàtica]] in s'Universidade de Hèlsinki, a s'edade de 21 annos at incumentzadu a traballare in unas cantas ideas simpres pro unu sistema operativu<ref> {{Tzita web|url=https://www.linuxjournal.com/article/3655|tìtulu=Intervista: Linus Torvalds|autore=Marjorie Richardso|editore=Linux Journal|data=1 santandria 1999|atzessu=20 austu 2009}}</ref>. At incumentzadu cun unu ''[[Sistema operativu#Su pranificadori|càmbiu de contestu]]'' programmadu in [[assembly]] subra protzessore Intel 80386 e unu [[Pilota de dispositivu|pilota]] de terminale. A custu puntu, su 25 austu 1991, Torvalds at iscritu unu messàgiu:<ref>{{Tzita web|url=https://groups.google.com/group/comp.os.minix/msg/b813d52cbc5a044b|tìtulu=What would you like to see most in minix?|autore=[[Linus Torvalds]]|situ=comp.os.minix|data=26 austu 1991|atzessu=25 nadale 2008}}</ref>{{Tzitatzione|So programmende unu sistema operativu (in donu e pro hobby isceti, non bolet èssere mannu e professionale che GNU) pro clones de AT 386(486). Est in preparatzione dae abrile, e est incumentzende a funtzionare. Mi diat pràghere a ischire ite bos praghet e non bos praghet in Minix, sigomente su Sistema Operativu meu dd'assimìgiat in alas (intre sas àteras cosas, sa matessi impostatzione fìsica de su [[sistema operativu#Sistema_de_is_archìvius|sistema de is archìvios]], pro resones pràticas). Apo cunvertidu sa shell bash (v.1.08) e GCC (v.1.40), e parent funtzionare. Custu bolet nàrrere chi apo a otènnere carchi cosa funtzionende in unos cantos meses e mi diat pràghere a ischire cales funtzionalidades bolet sa majoria de sa gente. Onni impòsitu est bene agradèssidu, mancari chi non bos potza promìtere chi l'apo a pònnere in òpera.}}Linus aiat incumentzadu a programmare su nùcleu in un'architetura MINIX, unu sistema operativu lìberu programmadu dae su professore universitàriu Andrew S. Tanenbaum, chi a pustis at però criticadu meda su traballu de s'istudiante finlandesu. A pustis de sa publicatzione de custu messàgiu, medas persones ant collaboradu a s'isvilupu de su progetu, e su 5 santugaine 1991 Linus pùblicat sa versione 0.02 de su nùcleu, belle unu mese a pustis de sa publicatzione de sa versione 0.01, chi però no at tentu resèssida manna. Issu at iscritu, in ocasione de sa publicatzione, su messàgiu sighente:<ref>{{Tzita web|url=https://groups.google.com/group/comp.os.minix/browse_thread/thread/e3df794a2bce97da|tìtulu=Free minix-like kernel sources for 386-AT|autore=[[Linus Torvalds]]|situ=comp.os.minix|data=5 santugaine 1991|atzessu=25 nadale 2008}}</ref>{{Tzitatzione|Surrungiades is dies bellas de Minix 1.1, cando is òmines fiant òmines e iscreiant a solos is pilotas de dispositivu? Bos mancat unu bellu progetu e morides de sa gana de bos truncare sos ossos cun unu Sistema Operativu chi podides proare a modificare segundu sas netzessidades bostras? Agatades infadosu chi subra Minix funtzionet totu? Non passades prus notes intreas pro otènnere unu programma chi traballat a manera meravigiosa? Tando custu annùntziu diat dèpere èssere fatu a posta pro bois. Comente a apo naradu unu mese a oe, so traballende a una versione lìbera de unu clone de Minix pro elaboradores AT-386. At in fines segudadu un'istàdiu in cale est impreàbile (mancari chi non potzat dipèndere de su chi bolides), e so favorèvole a fàghere una distributzione prus manna de su còdighe de orìgine. Est isceti sa versione 0.02 (est giai pronta una curretzione minore), ma apo aviadu cun sutzessu sa shell bash/GCC/GNU-make/GNU-sed/compress etzètera. Su còdighe de custu progetu meu podet èssere iscarrigadu dae nic.funet.fi in sa cartella /pub/OS/Linux. Sa cartella cuntenet fintzas carchi archìviu README e una pariga de binàrios de esecutare cun Linux (bash, update e gcc.) Est frunidu su còdighe cumpletu de su nùcleu, giai chi no est istadu impreadu còdighe de Minix. Su còdighe de is librerias est isceti in parte lìberu e no est tando pro como distribuìbile. Est possìbile compilare su sistema aici comente est e est paret funtzionare. Heh. Su còdighe de is binàrios (bash e gcc) podet èssere agatadu in su matessi locu in /pub/gnu. ATENTU! NOTA! Custu còdighe netzèssitat de minix-386 pro èssere compiladu (e gcc-1.40, o, no est istadu testadu, 1.37.1), e impostados bene pro su funtzionamentu, tando no est àncora unu sistema indipendente pro is de boisàteros chi no tenent Minix. Nche so traballende. Depes èssere puru una ratza de hacker pro dd'assetiare, tando pro sos chi isperaiant in un'alternativa a minix-386, pro praghere disconnoschide·mi. Pro como est indiritzadu a espertos interessados a sos sistemas operativos e 386 cun atzessu a Minix. Su sistema netzèssitat de unu discu fissu AT-cumpatìbile (IDE andat bene) e EGA/VGA. Si seis interessados, pro praghere iscarrigade su README e sas notas de distributzione e/o imbiade·mi unu messàgiu pro àteras informatziones. Potzo (agiomai) a bos intèndere mentras si pedides "pro ite?". Hurd at a essire tra un'annu (o 2, o su mese imbeniente, chie l'ischit), e tèngio giai Minix. Custu est unu programma pro programmadores iscritu de unu programmadore. Mi est pràghidu a dd'iscrìere, e a calicunu diat pòdere pràghere a nche dare un'ograda e fintzas a ddu modificare pro sos bisòngios suos. Est bastante piticu de cumprèndere, impreare e modificare, e abeto is cummentos bostros. Mi diat pràghere puru a ddos intèndere de chie si siat apat iscritu un'utilidade o funtzione de libreria pro Minix. Si sos isfortzos bostros sunt distribuìbiles a manera lìbera (a suta de copyright o fintzas de pùblicu domìniu), mi diat pràghere bos intèndere, de manera chi ddos potzat agiùnghere a su sistema. So impreende Earl Chews estdio pro como (gràtzias pro unu sistema belligheddu e funtzionante Earl), e traballos pretzisos diant a èssere benebènnidos. Su C bostru at a èssere lassadu intatu. Iscreide·mi duas rigas si mi bolides lassare impreare su còdighe bostru.}}Est istadu abertu unu newsgroup alt.os.linux e su 19 ghennàrgiu 1992 est istadu insertadu su primu messàgiu.<ref>{{Tzita web|url=news://1992Jan19.085628.18752@cseg01.uark.edu|tìtulu=Troubles with Partitions|autore=David W Summers|situ=alt.os.linux / comp.os.minix|data=19 ghennàrgiu 1992|atzessu=24 nadale 2008|urlarchìviu=https://groups.google.com/group/alt.os.linux/msg/c638df159fa15159|dataarchìviu=24 nadale 2008|urlmortu=no}}</ref> In su 31 martzu 1992, alt.os.linux est essidu comp.os.linux.<ref>{{Tzita web|url=news://1992Mar31.131811.19832@rock.concert.net|tìtulu=It's here!|autore=Alan B Clegg|situ=comp.os.linux|data=31 martzu 1992|atzessu=24 nadale 2008|urlarchìviu=https://groups.google.com/group/comp.os.linux/msg/81fe3618c4803d1e|dataarchìviu=24 nadale 2008|urlmortu=no}}</ref> Luego X Window System est istadu portadu subra Linux. Sa prima versione de Linux a èssere capatzu de esecutare X est istada sa 0.95 in su martzu de su 1992. Custu sàrtidu mannu de versione (de 0.1x a 0.9x) est istadu dèpidu a su fatu chi una versione 1.0 pariat acanta a sa publicatzione. Nointames custa sensatzione fiat tropu otimista e de su 1993 finas sos cumintzos de su 1994 sunt istados emìtidas 15 suta-versiones de sa 0.99. Su 14 martzu 1994 est istadu publicadu Linux 1.0.0, cun 176.250 lìnias de còdighe. A martzu de su 1995, est istadu publicadu Linux 1.2.0 (310 950 lìnias de còdighe). Sa versione 2 de Linux, publicada su 9 làmpadas 1996, est istada sighida dae unas àteras versiones majores a suta de su prefissu de versione 2: * 25 ghennàrgiu 1999 - Publicatzione de Linux 2.2.0 (1 800 847 lìnias de còdighe). * 18 nadale 1999 - Sunt istados publicados is càmbios pro mainframe IBM 2.2.13, chi ant permìtidu a Linux de èssere installadu subra màchinas de livellu professionale. * 4 ghennàrgiu 2001 - Publicatzione de Linux 2.4.0 (3 377 902 lìnias de còdighe). * 17 nadale 2003 - Publicatzione de Linux 2.6.0 (5 929 913 lìnias de còdighe). * 9 santugaine 2008 - Publicatzione de Linux 2.6.27 (9 709 868 lìnias de còdighe).<ref name="Linux Kernel Data">"[http://www.heise-online.co.uk/open/Kernel-Log-Linux-2-6-27-Released--/features/111671/6#trends Linux Kernel Data]."</ref> * 24 nadale 2008 - Publicatzione de Linux 2.6.28 (10 195 402 lìnias de còdighe). * 20 santugaine 2010 - Publicatzione de Linux 2.6.36 (13 499 457 lìnias de còdighe).<ref name="autogenerato1">"[http://www.h-online.com/open/features/What-s-new-in-Linux-2-6-36-1103009.html?page=6 Linux Kernel Data]."</ref> * trìulas 2011, pro festare su de 20 anniversàriu de sa nàschida de Linux, Torvalds at detzìdidu de colare a unu sistema de numeratzione a 2 tzifras, publichende sa versione 3.0 de su nùcleu. S'ùrtima publicatzione de sa sèrie 2.6 est istada sa 2.6.39. Sa prima versione de su sistema nou de numeratzione adotadu - sa 3.0 - publicada cuntenet 14 646 952 rigas de còdighe. * 8 martzu 2015 - Benit publicada sa prima beta de sa versione noa 4.0 de su nùcleu. * 12 martzu 2015 - Benit publicada sa vesrione istàbile de Linux 4.0 e dae immoe sa numeratzione tenet unu nùmeru detzimale isceti. === Su dibatu Tanenbaum-Torvalds === Su fatu chi Linux siat unu nùcleu monolìticu e no unu micro-nùcleu est istadu s'argumentu de su dibatu Tanenbaum-Torvalds. Su dibatu a pitzus de Linux e s'architetura de su nùcleu in generale est incumentzadu in su 1992 in su grupu de discussione Usenet comp.os.minix.<ref>{{Tzita web|url=news://12595@star.cs.vu.nl|tìtulu=LINUX is obsolete|autore=Andrew Stuart Tanenbaum|situ=comp.os.minix|data=29 ghennàrgiu 1992|atzessu=25 nadale 2008|urlarchìviu=https://groups.google.com/group/comp.os.minix/msg/f447530d082cd95d|dataarchìviu=25 nadale 2008}}</ref> Andrew Tanenbaum sustentaiat chi is micro-nùcleos esserent superiores a is nùcleos monolìticos e chi pro custu [[Linux]] esseret antigu. A diferèntzia de is nùcleos monolìticos traditzionales, is pilotas de dispositivu sunt cunfigurados comente a mòdulos de su nùcleu e carrigados cando serbint mentras su sistema est in esecutzione. De custu argumentu s'est torradu a chistionare su 9 maju 2006 e su 12 maju 2006.<ref>{{Tzita web|url=http://www.realworldtech.com/forums/index.cfm?action=detail&id=66630&threadid=66595&roomid=11|tìtulu=Hybrid kernel, not NT|sambenadu=Torvalds|nùmene=Linus|data=9 maju 2006|atzessu=6 ghennàrgiu 2007}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.cs.vu.nl/~ast/reliable-os/|tìtulu=Tanenbaum-Torvalds Debate: Part II|sambenadu=Tanenbaum|nùmene=Andy|data=12 maju 2006|atzessu=6 ghennàrgiu 2007}}</ref> == Descritzione == [[File:KNOPPIX_booting.png|thumb|Carrigamentu de su nùcleu Linux 2.6.24.4 in su sistema [[Knoppix]] 5.3.1]] Su nùcleu Linux, unu de is esèmpios mellus arrenèschidos de programmas a còdighe abertu, format su nùcleu de is sistemas operativos de sa famìlia de [[Linux]], duncas sas [[Distributzione Linux|distributziones Linux]].<ref> {{Tzita web|url=https://lkml.org/lkml/2006/9/25/161|tìtulu=Re: GPLv3 Position Statement|autore=Linus Torvalds|data=25 cabudanni 2006}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://git.kernel.org/?p=linux/kernel/git/torvalds/linux-2.6.git;a=blob;f=README;h=90a07658ede14840346eee6610648bcf4ec79997;hb=f3b8436ad9a8ad36b3c9fa1fe030c7f38e5d3d0b|tìtulu=File README|editore=git.kernel.org|atzessu=12 santandria 2010|dataarchìviu=2012-07-24|urlarchìviu=https://archive.today/20120724163945/http://git.kernel.org/?p=linux/kernel/git/torvalds/linux-2.6.git;a=blob;f=README;h=90a07658ede14840346eee6610648bcf4ec79997;hb=f3b8436ad9a8ad36b3c9fa1fe030c7f38e5d3d0b|deadurl=yes}}</ref> Publicadu, iscarrigàbile [https://www.kernel.org/] e modificàbile a manera lìbera a suta de sa lissèntzia lìbera [[Lissèntzia GPL|GNU GPL]]<ref name="COPYING"> {{Tzita web|url=https://git.kernel.org/?p=linux/kernel/git/torvalds/linux-2.6.git;a=blob;f=COPYING|tìtulu=File COPYING|editore=git.kernel.org|atzessu=16 freàrgiu 2011|urlarchìviu=https://archive.is/20121221041715/http://git.kernel.org/?p=linux/kernel/git/torvalds/linux-2.6.git;a=blob;f=COPYING|dataarchìviu=21 nadale 2012|urlmortu=sì}}</ref> (paris cun carchi firmware cun lissèntzias vàrias), est isvilupadu dae collaboradores de totu su mundu pro mèdiu de sa relativa comunidade, cun s'isvilupu chi ogni die acontesset isfrutende sa relativa mailing list, a sa pròpiu manera ca si sunt isvilupados sos protocollos de Internèt. Su còdighe de orìgine de Linux est duncas disponìbile a totus e est personalizàbile a manera ampra, a su puntu ca est possìbile, in fase de cumpiladura, a esclùdere su còdighe ca no serbit. Comente a ogni programma lìberu, fintzas su nùcleu Linux est duncas in evolutzione contina cun sa dimensione chi creschet a manera esponentziale, agiunghende mòdulos noos, hardware nou suportadu etc.<ref>Le nuove release sono reperibili sul sito [https://www.kernel.org/ kernel.org]</ref> Su ramu de isvilupu printzipale de su nùcleu Linux previdet chi issu cuntèngiat fintzas carchi ala no-lìbera, comente unos pilotas de dispositivu. Su progetu Linux-libre si proponet imbetzes comente a variante de s'in totu lìbera de Linux, dae cale sunt nàschidas unas distributziones.<ref name="linux-libre"> {{Tzita web|url=https://www.fsfla.org/ikiwiki/selibre/linux-libre/index.en.html|tìtulu=GNU Linux-libre, Free as in Freedo|situ=Free Software Foundation Latin America|tzitatzione=Linux, the kernel developed and distributed by Linus Torvalds et al, contains non-Free Software, i.e., software that does not respect your essential freedoms, and it induces you to install additional non-Free Software that it doesn't contain.|atzessu=21 ghennàrgiu 2015}} </ref> Comente "coro" de unu [[sistema operativu]] frunit totu is funtziones essentziales pro su sistema, ispetzialmente sa gestione de sa memòria primària, de sas risursas hardware de su sistema e de is dispositivos, assignende·ddas de bia in bia a sos protzessos in esecutzione. Sa contraparte de su nùcleu est s'interfàtzia de impitadore de su sistema, s'ala prus esterna. Is programmas pedint sas risursas a su nùcleu pro mèdiu de unas mutidas e non podent atzèdere a is dispositivos eletrònicos a manera dereta. S'òcupat tando de gestire su tempus de [[protzessore]], sa comunicatzione e sa memòria distribuende·ddas a is protzessos in cursu a segunda de sa prioridade ([[Sistema operativu#Su pranificadori|pranificatzione]]) realizende aici su [[multi-protzessu]]. In prus, est multi-impitadore: custu permitit chi prus impitadores (cun privilègios diferentziados) potzant esecutare in su matessi sistema prus protzessos de [[Software|programmas]] a manera simultànea. Atualmente Linux suportat sa majoria de is dispositivos disponìbiles pro PC e suportat unu nùmeru mannu meda de architeturas (comente SPARC, PowerPC, ARM e sas prus modernas CPU a 64 bit). Linux suportat su multi-protzessu cun prelatzione (siat in modalidade impitadore, siat in modalidade nùcleu), memòria virtuale, librerias cumpartzidas, carrigamentu a rechesta, esecutàbiles copy-on-write cumpartzidos, gestione de sa memòria, sa pila de protocollos Internèt, e is filos de esecutzione. Sa flessibilidade de custu nùcleu ddu faghet adatu a totu is tecnologias achiridos emergentes e fintzas pro is tzentros de càrculu distribuidu (comente a su cluster Beowulf) finas èssere achiridu in carchi video-registratore digitale e in sos telèfonos tzellulares. [[File:Linux_kernel_interfaces.svg|thumb|Interfàtzia de is tzarradas de sistema e [[Linux Istandard Base]]]] === Architetura === [[File:Linux_kernel_map.png|thumb|Mapa de su nùcleu de Linux e sa versione interativa sua.]] Linux est unu ''nùcleu monolìticu''. Mancari chi oe su nùcleu potzat èssere compiladu in modu de tènnere un'immàgine binària reduida a su mìnimu e is pilotas de dispositivu potzant èssere carrigados comente mòdulos esternos, s'architetura originària est bene visìbile: totu is pilotas difatis depent tènnere un'ala esecutada in modalidade nùcleu, fintzas cussos pro cales custu non diat èssere netzessàriu (a esèmpiu sos driver de sos documentos system). Is pilotas de is dispositivos e is estensiones de su nùcleu traballant in s'ispàtziu nùcleu (''aneddu 0'' in sa majoria de is protzessores), cun atzessu prenu a s'hardware, mancari chi carchi etzetzione traballet in s'ispàtziu impitadore. Su [[X Window System|sistema gràficu]] chi sa majoria is persones impreat cun Linux non traballat in s'ispàtziu nùcleu. In sa versione 2.6 est istada introduida sa prelatzione in su nùcleu. Custu bolet nàrrere ca fintzas is protzessos esecutados in modalidade nùcleu podent èssere interrùmpidos pro dare a àteros protzessos sa possibilidade de èssere esecutados.<ref>{{Tzita web|url=https://lwn.net/Articles/22912/|nùmene=Driver porting: the preemptible kernel [LWN.net]|situ=lwn.net|atzessu=2019-08-18}}</ref> <br /> === Portabilidade === [[File:Ipod_linux_booting_kernel.jpg|thumb|iPodLinux mentras carrigat su nùcleu.]] Mancari chi in comintzu non fiat progetadu pro èssere portàbile, Linux est unu de is nùcleos de sistema operativu prus portàbiles, capassu de funtzionare in un'ampra gama de sistemas de s'iPAQ (unu elaboradore palmare) a s'IBM System z9 (unu sistema tzentrale ca podet esecutare centinaia o migliaia de istàntzias de Linux cuntemporàneas). Linux est su sistema operativu printzipale de sos super-elaboradores Blue Gene de IBM. Linux est su sistema operativu de prus de su 97% de is sistemas in sa classìfica Top 500 de is super-elaboradores.<ref>{{Tzita web|url=https://www.top500.org/statistics/details/osfam/1|editore=Top 500 Supercomputer Sites}}</ref> In prus, Linux est istadu compiladu in mesas dispositivos portàtiles comente a [[TuxPhone]] e s'iPod de Apple. === Limbàgios de programatzione === Linux est iscritu in sa versione de su [[C (limbàgiu)|limbàgiu de programmatzione C]] suportada dae su compiladore GCC (chi at introduidu medas estensiones e mudadas a su C istandard), paris cun unu tzertu nùmeru de setziones breves de còdighe iscritas in limbàgiu Assembly (sintassi GCC cun istile "AT&T"). Gràtzias a is estensiones de C chi suportat, GCC pro meda tempus est istadu s'ùnicu compiladore bonu a compilare Linux. In su 2004, Intel at decraradu de àere modificadu su nùcleu a manera chi fintzas su compiladore suo C esseret in gradu de ddu compilare. In carchi manera benint impreados medas àteros limbàgios, mescamente in su protzessu de cumpiladura de su nùcleu. Custos includent Perl, Python e unos limbàgios shell. Is pilotas de dispositivu podent fintzas èssere iscritos in C++, Fortran o unos àteros limbàgios, ma custa pràtica est iscoragiada. Su sistema de cumpiladura de Linux suportat a manera ufitziale isceti GCC comente a compiladore siat de su nùcleu siat de sos pilotas. === Sèberos de Cumpiladura === Su nùcleu Linux tenet sèberos de cumpiladura chi permitint de agiùnghere o rimòvere caraterìsticas de su nùcleu durante sa cumpiladura initziale. Durante custa ùrtima fase podent fintzas èssere cunfigurados unos paràmetros personalizados. === Ogetos de su nùcleu === Sos ogetos de su nùcleu (''kernel items'') sunt funtzionas, variàbiles, archìvios de intestatzione e macro.<ref>[https://www.xml.com/ldd/chapter/book/ch02.html Linux Device Drivers, 2nd Edition: Chapter 2: Building and Running Modules]</ref> === Intestatziones de su nùcleu === Is intestatziones de su nùcleu sunt archìvios ''header C'' chi frunint su cumpartzimentu de carchi definitzione de su nùcleu livellu bàsciu ABI intra nùcleu e aplicatziones de s'ispàtziu impitadore. Sa majoria de is aplicatziones non netzèssitat de custas intestatziones: issas serbint feti pro s'impreu deretu dae librerias de sistema, utilidades e dimònios de livellu bàsciu. Su cumandu "make headers_install", cando esecutadu in s'àrbore de su còdighe de orìgine de su nùcleu, esportat is archìvios de intestatzione de su nùcleu in una forma adata a s'impreu de is programmas in s'ispàtziu impitadore.<ref>[http://www.mjmwired.net/kernel/Documentation/make/headers_install.txt Linux Kernel Documentation :: make : headers_install.txt]</ref> Cando esportados, sa majoria de is intestatziones de su nùcleu s'agatant in sas cartellas /usr/include/asm e /usr/include/linux === Kernel panic === [[File:Kernel-panic.jpg|thumb|Kernel Panic]] In Linux, unu "panic" est una faddina de sistema individuada dae su nùcleu ca no podet èssere curreta, a su contràriu de errores pretzisos individuados in modalidade impitadore. Su còdighe de su nùcleu modas podet indicare una cunditzione de custu tipu mutinde sa funtzione <code>panic</code> decrarada in s'intestatzione sys/system.h. Comente si siat sa majoria de sos kernel panic sunt su resurtadu de etzetziones in su còdighe de su nùcleu, comente, pro esempru, riferimentos a indiritzos de memòria non bàlidos. Custu est de sòlitu inditu de * unu faddina in carchi ala de sa cadena de tzarradas de funtziones chi giughet a su kernel panic; * unu disacatu a livellu hardware, comente a una tzella de RAM iscalabrada o errores in sas funtziones aritmèticas in su protzessore provocados dae una faddina de su protzessore, unu protzessore subra-callentadu o iscalabradu; * una faddina a livellu programma; * un'errore in sos paràmetros frunidos dae su boot loader, a esèmpiu s'immàgine initrd. === Formados binàrios suportados === Linux 1.0 suportaiat su formadu binàriu a.out e s'ELF, chi semplìficat sa creatzione de librerias cumpartzidas (medas impreadas dae sos modernos ambientes de iscrivania comente a KDE e GNOME<ref><code>ldd /usr/bin/kwin</code> lists 40 shared libraries (kwin 3.5.5a); <code>ldd /usr/bin/gnome-panel</code> lists 68 (gnome-panel 2.14.3).</ref>). ELF est su formadu istandard impreadu dae GCC fintzas dae sa versione 2.7.0. Pro custu oe in die a.out benit impreadu pagu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ibiblio.org/pub/historic-linux/distributions/slackware/3.1/docs/ELF-HOWTO|tìtulu=The Linux ELF HOWTO|sambenadu=Barlow|nùmene=Daniel|data=13 cabudanni 1995|atzessu=19 trìulas 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071012180722/http://ibiblio.org/pub/historic-linux/distributions/slackware/3.1/docs/ELF-HOWTO|dataarchìviu=12 santugaine 2007|urlmortu=sì}}</ref> Linux suportat medas àteros formados binàrios, inclùdidos binfmt misc pro assotziare un'archìviu a unu programma (comente a un'intèrprete) pro esecutare o ammustrare cussu documentu. === Architeturas de sas màchinas virtuales === Su nùcleu Linux tenet unu suportu estensivu e funtzionat subra numerosas architeturas de [[Màchina virtuale|màchinas virtuales]] siat comente a sistema operativu "server", siat "client". Sas màchinas virtuales de sòlitu emulant sa famìlia de protzessores cun architetura x86 o AMD64, mancari chi in carchi casu siant emulados fintzas sos protzessores PowerPC o àteros. == Versiones == Mentras isvilupat su còdighe suo e intregat sas mudas creadas dae unos àteros programmadores, Linus Torvalds sighit a publicare versiones noas de su nùcleu Linux. Custas sunt mutidas versiones "vanilla", a indicare chi non sunt istadas modificadas dae niunu àteru. Medas distributziones Linux modìficant su nùcleu pro su sistema issoro, maschetotu pro agiùnghere su suportu pro pilotas de dispositivu o caraterìsticas chi non sunt istadas publicadas comente a istàbiles, mentras unas àteras distributziones impreant unu nùcleu vanilla. Su mollu de isvilupu pro Linux 2.6 diferit meda de su de Linux 2.5. In antis, esistiat unu ramu istàbile (2.4), in ue beniant atuadas isceti is mudadas minores e is ca fiant retentas seguras, e unu ramu instàbile (2.5), in ue imbetzes mudadas prus cunsistentes fiant permìtidas. Custu significaiat chi sos impitadores teniant semper una versione cun sas curretziones prus reghentes, ma depiant arreare pro sas agiuntas noas benende de su ramu 2.5. S'aspetu malu de custu protzedimentu, fiat chi sa versione istàbile de su nùcleu, cun su colare de su tempus, non suportaiat prus s'hardware reghente, e mancaiat de sas caraterìsticas chi a pagu a pagu resurtaiant netzessàrias. Cara a sa fine de sa sèrie 2.5.x, unos isvilupadores ant detzìdidu de fàghere carchi muda in su ramu istàbile, ma custu at provocadu un'aumentu de is problemas in sa sèrie 2.4.x de su nùcleu. Su ramu 2.5 est istadu insandus decraradu istàbile e su nùmene cambiadu in 2.6. Imbetzes de abèrrere unu ramu 2.7 instàbile, sos sviluppatori ant sighidu a insertare mudas de importu in su ramu istàbile. In custa manera si sunt tentos a suta de controllu cun majore pretzisione sas mudadas, dividende·ddas in partes prus piticas, publichende sas caraterìsticas noas prus in presse, e ammaniende su nùmeru de persones chi proant su còdighe prus reghente. Su mollu nou de isvilupu chi caraterizat su 2.6, in prus faghet a manera chi no esistat unu ramu istàbile pro is persones chi chircant isceti curretziones de faddinas o megioros de sa seguridade e non netzèssitant de sas ùrtimas caraterìsticas. Sas curretziones benint aplicadas isceti in sa versione prus reghente, aici si un'impitadore bolet una versione cun totu is faddinas nòdidas curregidas, otenet in su pròpiu tempus totu sas ùrtimas caraterìsticas, ma arriscat (in carchi casu) de non fàghere funtzionare prus carchi cosa chi in sa versione pretzedente funtzionaiant. Una curretzione partziale de custu problema est istada in antis mentovada (si bidat sa de bator tzifras de su nùmeru de sa versione): issa caraterizat sos nùcleos noos, ma non risolvet a manera cumprida carchi netzessidade chi non si diant a tènnere impreende unu ramu istàbile. Comente risposta a sa farta de unu ramu istàbile de su nùcleu (cumprèndidu comente a ramu in ue non benint annantas mudadas, ma isceti curretziones), Adrian Bunk, in su nadale 2005, at annuntziadu chi diat àere sighidu a publicare nùcleos 2.6.16.y fintzas a cando esseret istada emìtida sa versione 2.6.17.<ref>[https://web.archive.org/web/20120724093633/http://kerneltrap.org/node/6930 Linux: 2.6.16.y Lives On | KernelTrap]</ref> In prus, at progetadu de inclùdere agiornamentos relativos a is pilotas de dispositivu, fadende assimigiare s'isvilupu de sa sèrie 2.6.16 a su de sa betza 2.4.<ref>[https://web.archive.org/web/20120709101718/http://kerneltrap.org/node/6386 Linux: Maintaining A 2.6.16.y Tree | KernelTrap]</ref> Su 10 santugaine 2008, est istada publicada sa versione istàbile 2.6.27.<ref>[https://kernel.org/ The Linux Kernel Archives]</ref>. In su freàrgiu de su matessi annu, is isvilupadores ant a pustis tentu s'idea de unu ramu de su nùcleu ''instàbile'', ca ddi narant ''linux-next'': unu locu in ue acasagiare is mudas, cun s'intentu de ddas inclùdere in su tziclu de isvilupu imbeniente.<ref>[https://lwn.net/Articles/269120/ linux-next and patch management process [LWN.net&#x5D;]</ref> In su trìulas de su [[2011]], pro festare su de 20 anniversàriu de sa nàschida de Linux, Torvalds at detzìdidu de publicare sa versione 3.0 de su nùcleu colende a unu sistema de numeratzione a 2 tzifras. S'ùrtima versione de sa sèrie 2.6 est istada sa 2.6.39. In passadu su còdighe de orìgine de su nùcleu Linux fiat gestidu sena s'impreu de unu sistema automàticu de controllu versione, prus che totu pro ite a Torvalds non praghiant is sistemas de controllu tzentralizados. In su 2002 s'isvilupu de su nùcleu est coladu a BitKeeper, unu sistema chi satisfaghiat sos recuisitos tècnicos rechertos dae Torvalds e chi funtzionaiat, a tzertos livellos, in paris cun unos àteros sistemas comente a CVS e Subversion. Mancari chi Torvalds e unos àteros isvilupadores otennerent BitKeeper in manera gratùita, su fatu chi no esseret programma lìberu at causadu contierras. Su tentativu de ''ingegneria a sa revessa'' de Andrew Tridgell subra BitKeeper ant aconcadu BitMover, sa cumpangia chi gestiat BitKeeper, a acabbare s'amparu suo a sa comunidade de isvilupu de Linux. Duncas, Torvalds e àteros ant iscritu unu sistema nou de controllu de versione, ca ddi narant [[git]]; su programma nou est istadu iscritu in pagu chidas, e duos meses a pustis est istada publicada sa prima versione ufitziale de Linux ca at impreadu git.<ref>{{Tzita web|url=https://marc.info/?l=git-commits-head&m=111904216911731|tìtulu=Linux 2.6.12|autore=Linux Kernel Mailing List|data=17 làmpadas 2005}}</ref> Pagu a pustis, git est divenidu unu progetu indipendente, balangende·si un'ampra difusione in sa comunidade de su programma lìberu. === Mantenidura === Linus Torvalds est su controllore de is mudadas e de sa publicatzione de sas ùrtimas versiones de su nùcleu: at delegadu sa mantenidura de sas versiones prus datadas a unos àteros programmadores. Carchi versiones betzas comente a sa 2.0 (ufitzialmente essida betza dae sa publicatzione de Linux 2.2.0 in su ghennàrgiu 1999) sunt agiornadas isceti cando custu paret netzessàriu e sas mudadas sunt raras meda. {| class="wikitable" !Sèrie de su nùcleu !Versione currente !Controllore |- |2.0 |2.0.40 |David Weinehall<ref>{{Tzita web|url=http://kerneltrap.org/node/2279|tìtulu=&#91;ANNOUNCE&#93; Linux-kernel 2.0.40 aka ``The Moss-covered Tortoise''|autore=David Weinehall|data=8 freàrgiu 2004|urlarchìviu=https://archive.is/20120530045533/http://kerneltrap.org/node/2279|dataarchìviu=30 maju 2012|urlmortu=sì}}</ref> |- |2.2 |2.2.27-rc2 |Marc-Christian Petersen<ref>{{Tzita web|url=http://kerneltrap.org/node/2279|tìtulu=Linux 2.2.27-rc2|autore=Marc-Christian Petersen|data=13 ghennàrgiu 2005|urlarchìviu=https://archive.is/20120530045533/http://kerneltrap.org/node/2279|dataarchìviu=30 maju 2012|urlmortu=sì}}</ref> (in antis, Alan Cox) |- |2.4 |2.4.37-rc2 |Willy Tarreau<ref>{{Tzita web|url=https://marc.info/?l=linux-kernel&m=122080661925779|tìtulu=Linux 2.4.37-rc1|autore=Willy Tarreau|data=7 cabudanni 2008}}</ref> (in antis, Marcelo Tosatti) |- |2.6.16 |2.6.16.62 |Adrian Bunk<ref>{{Tzita web|url=https://marc.info/?l=linux-kernel&m=121667337007967|tìtulu=linux-kernel|autore=Adrian Bunk|data=21 trìulas 2008}}</ref> |- |2.6.17+ |(mudadas fitianas) |[[Linus Torvalds]] |- |2.6.x-mm |(càmbiat a manera lestra) |Andrew Morton |} Unos àteros programmadores de Linux connotos sunt Robert Love e Ingo Molnár.<ref>Per l'elenco completo vedi [http://lxr.linux.no/source/MAINTAINERS Linux MAINTAINERS file].</ref> === Numeratzione de sas versiones === Pro meda tempus sa versione de su nùcleu de Linux fiat assentada dae tres nùmeros, ma in manera reghente custu sistema est istadu modificadu e oras sa versione cunsistet de bator tzifras, in sa forma "A.B.C[.D]", pro esempru 2.2.1, 2.4.13, opuru 2.6.12.3; * sa 'A' indicat sa versione de su nùcleu, chi benit modificada pagu bortas e isceti cando ddoe at mudadas radicales de su còdighe (fintzas a su 2008 custu est acontèssidu solu duas bortas, in su 1994, cun s'introdutzione de sa versione 1.0, e in su 1996 cun sa versione 2.0) o pro resones tzelebrativas (versione 3, in su 2011, pro sos 20 annos de su nùcleu Linux); * sa 'B' indicat sa revisione "majore" de su nùcleu: ** in antis de sa sèrie 2.6.x, is nùmeros paris (comente a 1.2, 2.4, opuru 2.6) indicaiant unu ramu istàbile e is nùmeros dìspari (comente a 1.1 opuru 2.5) indicaiant ramos de isvilupu, in ue fiant isperimentadas caraterìsticas noas e pilotas de dispositivu fintzas a cando custas non fiant pariant prontas a èssere inclùdidas in su ramu istàbile; ** cumintzende dae sa sèrie 2.6.x, sa diferèntzia tra nùmeros paris e dìspari perdet de significadu, ca s'isvilupu de caraterìsticas noas acontesset a s'internu de su matessi ramu, pro otènnere un'isvilupu prus lineare; * sa 'C' indicat sa revisione "minore" de su nùcleu: in s'ischema betzu de numeratzione, custu nùmeru creschiat cando beniant ativados annoaduras chi pertocaiant sa seguridade, curretziones de carchi faddina, caraterìsticas noas, o pilotas noos de dispositivu; segundu su mollu atuale custu nùmeru benit cambiadu isceti cando pilotas noos o caraterìsticas diferentes sunt introduidas, ca is curretziones minores sunt contadas dae su nùmeru signadu cun 'D'; * s'impreu de sa 'D' est incumentzadu cando unu problema sèriu, chi recheriat una curretzione immediata, est istadu agatadu in su còdighe NFS de sa versione 2.6.8. No ddoe fiat su bisòngiu de mudadas chi giustificaiant sa publicatzione de una revisione minore (chi diat èssere divenida sa versione 2.6.9), aici, sa 2.6.8.1 est istada publicada cun sa curretzione de custu errore isceti. De ss 2.6.11, custu mollu est istadu adotadu comente a paradigma ufitziale nou. Curretziones de seguridade como so contadas de aici, cun sa de bator tzifras, mentras si ddoe at mudadas prus cunsistentes, s'impreat sa de tres tzifras. In prus, sa tzifra 'D' est assotziada cun su nùmeru de bortas chi su compiladore at costrùidu su nùcleu, e est denominada "build number". In prus, a bortas si podent agatare unas àteras lìteras a pustis de sa versione, comente a 'rc1' o 'mm2'; 'rc' est una versione candidada pro èssere adotada comente a istàbile, e indicat una publicatzione no ufitziale. Unas àteras lìteras, imbetzes, sunt a s'ispissu (ma non semper) sas initziales de una persone: custu signalat unu fork de su nùcleu fatu dae custa persone. Pro esempru, 'ck' bolet nàrrere Cun Kolivas, 'ac' Alan Cox, mentras 'mm' indicat Andrew Morton. A bortas, sas lìteras sunt collegadas a sa caraterìstica printzipale de su nùcleu. Pro esempru, 'wl' indicat una versione de proa pro sas retzes sena filos. ==== Versiones istòricas ==== Sa prima versione de su nùcleu est istada sa 0.01. A pustis sunt bènnidas sa 0.02, 0.03, 0.10, 0.11, 0.12 (sa prima versione a suta de lissèntzia [[Lissèntzia GPL|GNU Generale Public License]]), 0.95, 0.96, 0.97, 0.98, 0.99, e de sa 1.0. De sa versione 0.95 a is imbenientes, sunt istadas publicadas medas suta-versiones. ==== Cronologia de sa versione istàbile ==== Ddoe sunt istadas duas versiones majores istàbiles de Linu''x'' 1.x: sa 1.0 e sa 1.2. Sa versione 1.0 est istada publicada su 14 martzu 1994.<ref name="kern1p0-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v1.0/|tìtulu=Kernel 1.0 Source Code Release|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref> Custa versione fiat cumpatìbile isceti cun is sistemas a protzessore sìngulu [[IA-32|i386]]. A pustis nche sunt istados pensamentos in contu de sa portabilidade, e aici sa versione 1.2 (publicada su 7 martzu 1995) at achiridu su suportu pro sos sistemas basados subra architeturas DEC Alpha, SPARC, e MIPS.<ref name="kern1p2-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v1.2/|tìtulu=Kernel 1.2 Source Code Release|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref> Custa est istada s'ùrtima versione istàbile emìtida in sa sèrie 1.''x'' de Linux. Sa versione 2.''x'' de Linux at bidu unu nùmeru mannu de mudadas, prus che totu in sa sèrie 2.6 e in sa manera de dda isvilupare, mantènnere e publicare. Sas versiones 2.0, 2.2, e 2.4 sunt istados costrùidas impreende su sistema betzu de isvilupu in ue onniunu de is nùcleos fiat basadu subra sa versione istàbile de su pretzedente. Sa versione 2.0 est istada publicada su 9 làmpadas 1996.<ref name="kern2p0-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v2.0/|tìtulu=Kernel 2.0.''x'' Source Code Releases|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref> Ddoi sunt istados 41 publicatziones in custa sèrie. Sa caraterìstica printzipale de su nùcleu 2.0 fiat su suportu a is sistemas multi-protzessore simmètricos e su suportu pro prus genias de protzessores. Dae sa versione 2.2 (publicada su 26 ghennàrgiu 1999) est istadu bogadu su spinlock globale. Fiat frunidu unu mègius suportu a su multi-protzessore simmètricu e est istadu agiuntu su suportu pro sas architeturas m68k e PowerPC, ultres a s'annanta de sistemas de archìvios noos (inclùdidu su suportu in sola letura pro su sistema de sa Microsoft, NTFS).<ref name="kern2p2-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v2.2/|tìtulu=Kernel 2.2.''x'' Source Code Releases|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref><ref name="WWOL22">{{Tzita web|url=http://kniggit.net/wwol22.html|tìtulu=The Wonderful World of Linux 2.2|atzessu=27 santugaine 2008|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20051118180045/http://kniggit.net/wwol22.html|dataarchìviu=18 santandria 2005|urlmortu=sì}}</ref> Sa sèrie 2.4.''x'' incluit caraterìsticas noas. Sa versione 2.4.0, publicada su 4 ghennàrgiu 2001, cunteniat su suportu pro ISA Plug and play, USB, e PC Card.<ref name="kern2p4-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v2.4/|tìtulu=Kernel 2.4.''x'' Source Code Releases|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref><ref name="WWOL24">{{Tzita web|url=http://kniggit.net/wwol24.html|tìtulu=The Wonderful World of Linux 2.4|atzessu=27 santugaine 2008|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20051118180109/http://kniggit.net/wwol24.html|dataarchìviu=18 santandria 2005|urlmortu=sì}}</ref> In prus, includiat su suportu pro sos protzessores PA-RISC de s'Hewlett-Packard. Durante s'isvilupu de sa sèrie 2.4.''x'' sunt istadas agiuntas unas àteras caraterìsticas includende: suportu Bluetooth, Logical Volùmene Manager (LVM) versione 1, suportu RAID, InterMezzo FS e ext3 FS. Cun s'arribu de sa sèrie 2.6.x, su sistema de numeratzione est cambiadu de manera chi nche poderent èssere 4 tzifras in su nùmeru de versione de su nùcleu, donende·ddi su formadu 2.6.x.y (in ue .''y'' est optzionale). Is caraterìsticas noas benint immoe agiuntas tra unu nùmeru ''x'' e s'àteru, mentras is nùmeros ''y'' sunt a parusu riservados a sa curretziones de faddinas. Sa versione 2.6.0 est istada publicada su 18 nadale 2003.<ref name="kern2p6-release">{{Tzita web|url=https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v2.6/|tìtulu=Kernel 2.6.''x''.''y'' Source Code Releases|atzessu=27 santugaine 2008}}</ref>. Tra is mudadas fatas in custa sèrie ddoe ant: s'integratzione de µClinux in su còdighe de orìgine printzipale de su nùcleu, su suportu a sa PAE, su suportu a diversas noas lìnias de CPU, s'integratzione de ALSA in su còdighe de orìgine printzipale, su suportu a unu nùmeru de impitadores finas 2<sup>32</sup> (2<sup>16</sup> in sas versiones in antis), su suportu a unu nùmeru de protzessos finas 2<sup>30</sup> (2<sup>15</sup> in sas versiones in antis), una crèschida sustantziale de su nùmeru de tipos de dispositivu e de su nùmeru de aparatos pro ogni tipu, suportu a sos protzessores a 64 bit megioradu, suportu de sistemas de archìvios finas 16 terabytes, prelatzione in su nùcleu, suportu a sa libreria Native POSIX Thread Library, integratzione in de andLinux e de SELinux in su còdighe de orìgine printzipale de su nùcleu, suportu a Infiniband, e meda àteru. Importante a su pròpriu est s'annanta de diversos sistemas de archìvios durante is publicatziones de sa sèrie 2.6.''x'': [[FUSE]], [[Journaled Filas System|JFS]], [[XFS (filas system)|XFS]], [[ext4]] e àteros.<ref>Altri dettagli sulla storia della serie 2.6 del kernel possono essere trovati sul ChangeLog situato in [https://www.kernel.org/pub/linux/kernel/v2.6/ the 2.6 kernel series source code release area]</ref> In su trìulas de su 2011, pro festare su 20º anniversàriu de sa nàschida de Linux, Torvalds at detzìdidu de colare a unu sistema de numeratzione a 2 tzifras, publichende sa versione 3.0 de su nùcleu. S'ùrtima versione de sa sèrie 2.6 est istada sa 2.6.39. Su 12 martzu 2015 benit publicadu Linux 4.0. === Costu istimadu pro s'isvilupu === Su costu pro torrare a isvilupare sa versione 2.6.0 de Linux comente a programma propietàriu est istadu istimadu in su 2004 pari a 612 milliones de dollaros (467 milliones de èuros) impreende su mollu de istima òmine-mese COCOMO.<ref>{{Tzita web|http://www.dwheeler.com/essays/linux-kernel-cost.html|Linux Kernel 2.6: It's Worth More!|autore=David A. Wheeler|data=12 santugaine 2004|28 làmpadas 2016}}</ref> In su 2006, un'istùdiu finantziadu dae s'Unione europea at istimadu chi, isvilupare de zero (in un' òtica propietària) su nùcleu 2.6.8 o superiore, diat costare 882 milliones de èuros.<ref>{{Tzita web|http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/files/2006-11-20-flossimpact_en.pdf|Economic impact of FLOSS on innovation and competitiveness of the EU ICT sector|data=20 santandria 2006|28 làmpadas 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150706142817/http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/files/2006-11-20-flossimpact_en.pdf|dataarchìviu=6 trìulas 2015|urlmortu=sì}}</ref> == Aspetos legales == === Màrchiu registradu === Linux est unu [[màrchiu registradu]] de [[Linus Torvalds]] in sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] e in unos àteros paisos. Custu est su resurtadu de un'intzidente in ue William Della Croce Jr., chi non partetzipaiat a s'isvilupu de su progetu Linux, at registradu su nùmene e posca at rechertu una [[royalty]] pro s'impreu suo. Unos cantos sustenidores de Linux ant pedidu cussìgiu legale e ant fatu càusa contra Della Croce, chi at acunsentidu in su 1998 a assignare su màrchiu a Torvalds. === Cunditziones de lissèntzia === In comintzu, Torvalds at publicadu Linux cun una lissèntzia chi nde proibiat s'isfrutamentu cumertziale. Custa però at lassadu chitzo su locu a sa [[Lissèntzia GPL|GNU Generale Public License]] (GPL) de sa versione 0.12. Custa lissèntzia permitet sa distributzione e sa bèndida de versiones modificadas o non modificadas de Linux a cunditzione chi siant publicadas cun sa matessi lissèntzia e chi siat frunidu su còdighe de orìgine. Torvalds at descritu s'adotzione de sa lissèntzia GPL comente a "sa mègius faina chi apa mai fatu."<ref>{{Tzita web|url=http://hotwired.goo.ne.jp/matrix/9709/5_linus.html|tìtulu=The Pragmatist of Free Software|sambenadu=Yamagata|nùmene=Hiroo|editore=HotWired|atzessu=21 freàrgiu 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070210224351/http://hotwired.goo.ne.jp/matrix/9709/5_linus.html|dataarchìviu=10 freàrgiu 2007|urlmortu=sì}}</ref> ==== GPL versione 3 ==== A tempos de oe, Linux adotat sa versione 2 de sa lissèntzia GPL, sena sèberu perunu (a diferèntzia de medas programmas publicados cun lissèntzia [[Lissèntzia GPL|GPL]]) chi permitet s'impreu de una versione prus sobrada, e ddoe ant contierras subra sa sa fatzilidade cun sa cale si diant pòdere impreare versiones imbenientes comente a sa 3 (e subra cantu disìgiu ddoe siat).<ref>{{Tzita web|url=https://lwn.net/Articles/169797/|tìtulu=GPLv3 and the kernel|sambenadu=Corbet|nùmene=Jonathan|editore=[[LWN.net]]|data=31 ghennàrgiu 2006|atzessu=21 freàrgiu 2007}}</ref> Torvalds matessi at ispetzificadu durante sa publicatzione de sa versione 2.4.0 chi su còdighe suo adotat feti sa versione 2 de sa lissèntzia.<ref>{{Tzita web|url=http://www.uwsg.iu.edu/hypermail/linux/kernel/0009.1/0096.html|tìtulu=Linux-kernel mailing list archive|sambenadu=Torvalds|nùmene=Linus|editore=Unix Systems Support Group of [[Università dell'Indiana|Indiana University]]|data=8 cabudanni 2000|atzessu=21 freàrgiu 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060827011644/http://www.uwsg.iu.edu/hypermail/linux/kernel/0009.1/0096.html|dataarchìviu=27 austu 2006|urlmortu=sì}}</ref> De ogni manera, sos tèrmines de sa lissèntzia GPL afirmant chi, si non benit ispetzificada peruna versione, podet èssere impreada cale si chi siat, e Alan Cox at fatu notare chi isceti pagos de cussos chi contribuint a Linux ant ispetzificadu una versione de sa lissèntzia GPL.<ref>{{Tzita web|url=https://lwn.net/Articles/169831/|tìtulu=Linux-kernel mailing list archive|sambenadu=Cox|nùmene=Alan|editore=LWN.net|data=20 ghennàrgiu 2006|atzessu=21 freàrgiu 2007}}</ref> Unu bloger at concruidu chi belle su 40% de su còdighe de Linux est emìtidu cun lissèntzia ispetzìfica "GPL2 o superiora", e un'àteru belle 10% cun lissèntzia "GPL" (cun versione no ispetzificada). In su cabudanni 2006, un'iscumbata subra 29 isvilupadores importantes de su nùcleu at indicadu chi 28 de custos preferiant GPLv2 a sa GPLv3, insandus in istadu de botza. Torvalds at cummentadu: «Penso chi unu nùmeru mannu de persones esternas creiant chi essere deo s'ùnicu istròlicu, pro su fatu chi apo decraradu publicamente de no èssere un'ammiradore mannu de sa GPLv3».<ref>{{Tzita web|url=http://news.com.com/Top+Linux+programmers+pan+GPL+3/2100-7344_3-6119372.html|tìtulu=Top Linux programmers pan GPL 3|sambenadu=Shankland|nùmene=Stephen|editore=[[News.com]]|data=25 cabudanni 2006|atzessu=21 freàrgiu 2007}}</ref> === Mòdulos de nùcleu carrigàbiles e firmware === No est craru si is mòdulos de nùcleu (LKM) depant èssere cunsiderados òpera derivada pro sa lege de su copyright, e duncas intrent in sos tèrmines de sa lissèntzia GPL. Torvalds at afirmadu chi sos mòdulos, impreende isceti unu grupu limitadu de interfàtzias "pùblicas" de su nùcleu, podent a bias no èssere cunsiderados òperas derivadas, e est tando possìbile tènnere carchi pilota de dispositivu in formatu binàrios a manera esclusiva e unos àteros mòdulos chi no impreant sa lissèntzia GPL. Unos cantos cuntribuidores a s'isvilupu de Linux però non sunt de acòrdiu cun custa interpretatzione, e fintzas Torvalds etotu ammitet chi medas mòdulos sunt de seguru òperas derivadas, e difatis at iscritu chi "Is mòdulos de nùcleu SUNT òperas derivadas '''pro default''<nowiki/>'". A prus de custu, Torvalds at naradu puru chi "Un'àrea murra est carchi cosa comente a unu pilota de dispositivu iscritu dae printzìpiu pro un'àteru sistema operativu (duncas, de seguru no un' òpera derivada dae Linux in orìgine). [...] CUDDA est un'àrea murra, e _cudda_ est s'àrea in ue personalmente penso chi carchi mòdulu diat pòdere no èssere cunsideradu òpera derivada, pro ite non sunt istados progetados pro Linux e non dipendent de perunu cumportamentu ispetziale de Linux." Is pilotas gràficos propietàrios prus che totu sunt a su tzentru de unu dibatu. In definitiva, est dàbile chi custas chistiones potzant èssere risòlvidas feti de unu tribunale. Unu puntu de contierra subra a sa lissèntzia est s'impreu in Linux de [[firmware]] "binàriu" pro suportare carchi dispositivos hardware. [[Richard Stallman]] afirmat chi custos programmas faghent de Linux unu programma in parte no abertu, e chi distribuire Linux diat pòdere fintzas violare sa lissèntzia GPL (chi recheret sa presèntzia de totu su còdighe de orìgine).<ref>{{Tzita web|url=https://www.gnu.org/philosophy/linux-gnu-freedom.html|tìtulu=Linux, GNU, and freedom|sambenadu=Stallman|nùmene=Richard|editore=[[Free Software Foundation]]|data=11 santugaine 2006|atzessu=21 freàrgiu 2007}}</ref> In risposta a custu, sa Free Software Foundation Latin America (FSFLA) at aviadu unu progetu, denominadu [[Linux-libre]], pro creare unu nùcleu de s'in totu lìberu, sena mòdulos propietàrios, pro pòdere èssere impreadu in distributziones cun còdighe lìberu isceti, comente a [[Trisquel GNU/Linux]]. == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|autore=Daniel Bovet|autore2=Marco Cesati|tìtulu=Understanding the Linux Kernel|editzione=3|annu=2005|editore=O'Reilly|limba=en}} *{{Tzita web|url=http://www.moses.uklinux.net/patches/lki.html|tìtulu=Linux Kernel 2.4 Internals|autore=Tigran Aivazian|situ=web.archive.org|data=2008-12-16|limba=en|atzessu=2019-11-14|urlmortu=eja|dataarchìviu=2008-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081216014256/http://www.moses.uklinux.net/patches/lki.html}} *{{Tzita web|url=https://kernelnewbies.org/LinuxChanges|tìtulu=LinuxChanges|situ=kernelnewbies.org|limba=en|atzessu=2019-11-14}}, lista de sas mudas annantas a cada versione de su kernel *{{Tzita libru|sambenadu=Torvalds, Linus.|tìtulu=Rivoluzionario per caso : come ho creato Linux (solo per divertirmi)|url=https://www.worldcat.org/oclc/801162420|atzessu=2019-11-14|data=2001|editore=Garzanti libri|limba=it|OCLC=801162420|ISBN=8811738962}} [[Categoria:Informàtica]] 6gn7oxun6kp40lqntg7xbgsndnafpxo Casteddu de Crabas 0 18793 177800 172869 2022-08-22T19:21:05Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}}Su '''casteddu de Crabas''', nòdidu fintzas che a '''casteddu de Domo de Regnu o Mare'e Pontis''', est istadu unu casteddu [[Edade mèdia|medievale]] is cales rastas s'agatant a curtzu de sa crèsia de Santa Maria Vìrgine Assùmida, in [[Crabas]], [[provìntzia de Aristanis]]. ==Istòria== Su casteddu est istadu fraigadu in su de 11 sèculos, cun probabilidade pro chèrerre de Nivata o Nibata, mugere de su giùighe de Arborea [[Orzocor I de Lacon-Zori]].<ref>{{cita libro|autore=[[Pasquale Tola]]|tìtulu=Dizionario biografico degli uomini illustri di Sardegna, ossia Storia della vita pubblica e privata di tutti i sardi che si distinsero per opere, azioni, talenti, virtu e delitti|annu=1838|editore=Tip. Chirio e Mina|tzitade=Torinu|p=257|volume=III}}</ref> In su sèculu sighente su casteddu, impreadu fatu·fatu a abitòriu de sa corte de su [[Judicadu de Arbaree|Giuigadu de Arbaree]], fiat istadu mentovadu dae su viagiadore ispano-andalusu Ibn Jubayr (o Ibn Gubayr o Ibn Jubayr), chi, aende·si imbarcadu in su 1183 de [[Ceuta]] deretu a [[Lisàndria d'Egittu|Lisàndria de Egitu]] a subra de una nae genovesa, fiat istadu custrintu dae una temporada a agatare aprigu a cara de is costeras de [[Sinnis]]. Inoghe, passadu unu montigru a in antis de su cale s'aberiat una cala (cun totu evidèntzia Cabu Santu Marcu), su viagiadore aiat tentu modu de abbadiare is "sobraduras" de una tzitade ([[Tharros]]). Sa die sighente fiat lòmpidu, a su portu in ue si pasaiat sa nae genovesa, su chi Ibn Gubhair definit su "sultanu" de s'ìsula. Si trataiat de su giùighe [[Barisone I de Arbaree]], chie, a pustis de unu collòchiu cun sos cumandantes de s'imbarcatzione fiat torradu a sa residèntzia sua, sighidu dae su corteu.<ref>AA. VV., ''Cabras sulle sponde di Mar'e Pontis'', Amilcare Pizzi Editore, Milano, 1995</ref> A parte de s'atòbiu intre Barisone e Ibn Gubhair, numerosos e fitianos fiant difatis is relatos, a bortas paghiosos, a bortas masaprestu tirados, intre [[Sardigna]] e [[Àfrica de su Norti|Nordàfrica]], tantis de ispìnghere Mohammed Mustapha Bazama, iscritore, istòricu e artu funtzionàriu [[Lìbia|lìbicu]] ([[Bengasi]] 1923), a ipotizare unu carchi colligamentu intre sa figura de su giùighe sardu e cussa de su ''Qhadi'' nordafricanu. Fiat in rodia de su casteddu de Crabas e totu chi giraiat totu sa polìtica de Barisone (su chi diat fàghere de [[Aristanis]] sa tzitade giuigale primorosa artziende·dda in manera istàbile a "capitale", diat èssere difatis petzi su sighidore [[Mariano II de Arbaree|Marianu II de Arbaree]]), chie persighiat - fintzas cun s'amparu de sa [[Repùblica de Gènova]] - su bisu de unificare polìticamente sa Sardigna. Giai su babbu suo [[Comita de Arborea]] aiat chircadu de ddu batire a cumprimentu, in antis de Barisone. Una borta chi custu progetu aiat fallidu, apretadu de sos esèrtzitos de sos giùighes de [[Judicadu de Càlaris|Càlaris]] e de [[Judicadu de Torres|Torres]], aiat agatadu amparu in su casteddu de Crabas e totu. Matessi sorte fiat tocada a Barisone in su [[1164]], cando is tropas de is àteros giuigados aiant assitiadu s'Arbaree. Barisone, chi a pustis de s'artziada a su tronu in su [[1145]] aiat abiadu una polìtica ispansionìstica, a pustis de èssere contratacadu dae su Càlaris (agiudadu dae [[Repùblica de Pisa|Pisa]] e dae su [[Judicadu de Torres|Torres]]) fiat custrintu impare a sa segunda mugere Agalbursa de Cervera a s'inserrare in su casteddu de Crabas. Isse aiat agatadu iscampu isceti fuende·si·nche fortunosamente cara a [[Gènova]]. Sos affracadores aiant chircadu invanu in su casteddu de Crabas su tesoru fabulosu chi, de asi si naraiat, Barisone b'aiat cuadu. Sa bidda fiat imbetzes sachigiada e a sa fortilesa postu fogu. Torradu a fraigare e afortiadu in fatu, su casteddu aiat sighidu durante unos cantos sèculos a acasagiare sa corte, ma a manu de sa fine de su de 13 sèculos su rolu suo fiat istadu inevitàbilmente dimensionadu dae su cunsolidamentu de sos regnos giuigales. In unu documentu de data dudosa intre su de 12 e su de 13 sèculos bidiamus galu in Crabas su giùighe [[Ugone I de Arborea]] (1185-1211) presentziare cun unu grupu de notàbiles de corte a un'acòrdiu intre su monastèriu de Santa Maria de Bonacatu e su nòbile Barusone de Serra Tarabucone de Manedda, relativu a sa compropiedade de unos cantos tzeracos: «''[c. 44r] (1)Ego Brandus, priore de Bonarcadu, facio recordatione pro serbos c'aviamus in pari cun donnu Barusone de Serra Taliabuccone. Fiios d'Orçoco de ……. levet isse et clesia levait su ladus de Manina. Custa particione fuit facta in Masone de Cabras davenanti Ugo de Bassu iudice d'Arboree ubi erat donnu Parusone et Gunnari Fronia, maiore suo, et Mariane de funtana, armentariu suo, et Petru de Serra, su fiiu.''» Est custa, prusaprestu, s'ùrtima borta chi sa bidda cumparet in is documentos cun su nùmene de ''Masone de Capras''. Dae inoghe a in antis at a èssere mentovada esclusivamente che Bidda de Crabas.<ref name="ReferenceA" /> Partende dae su de13 sèculos, in cointzidèntzia cun s'afortiamentu de [[Aristanis]] cale sede definitiva de sa corte giuigale, isparessent casi totalmente rastas de atos formales o bàndidos chi atestent sa presèntzia de is giùighes in sa Bidda de Crabas. Su casteddu aiat sighidu noantimes a serbire de residèntzia segundària pro sos giùighes de Arbaree e mescamente in su 14 sèculos pro sa guighissa [[Elianora de Arbarèe|Leonora]] in is permanèntzias suas fitianas. A cumintzos de su 15 sèculos però, rùidu s'Arbaree a òpera de is [[Corona de Aragona|aragonesos]], sa fortilesa aiat pèrdidu onni importu e fiat abbandonada a pagu a pagu a su declinu. Is rastas de su casteddu de is Arbarees - de su cale ant subravìvidu finas sa metade de su de 20 sèculos carchi turre semiderruida (sa gai narada "Preda Longa") ispronghende de is ribas de s'[[Istangiu de Crabas|istàniu de Crabas]] - fiant oportunamente - si puru cun is ogros de oe in manera bàrbara - torrados a impreare pro sa fraigadura e s'ampliamentu de una crèsia noa dedicada a Santa Maria. Comente dedicada a Santa Maria paret esseret giai sa capedda palatina o una pretzedente crèsia prus antiga giai fentomada in sos documentos pretzedentes, pro sa devotzione manna de sa famìlia giuigale e de sa matessi Leonora de Arbaree a sa Vìrgine Assùmida, invocada fatu·fatu fintzas in sa ''[[Carta de Logu]]''. Sa posidura de sa crèsia paret cussa in ue beniant a s'agatare is magasinos de su casteddu. Tale posidura paret cunfirmada, pro ite, cando in s'abrile de su [[1908]] su tando preideru Dott. E. Sanna aiat fatu derrùere s'antiga fatzada gòticu-rinaschimentale, a fines chi esseret mudada cun una noa, in formas neoclàssicas, fiant esecutados isgavos pro sas fundamentas, e fiant atzapados giarras mannas prenas de terra, postas a profundidade de tres metros e a tesu de unos chimbe metros su unu de s'àteru.<ref>Libro Storico della Pieve di S. Maria</ref> Chi is imprentas antigas e sas betzas imàgines fotogràficas intre sa fine de su de 19 sèculos e su cumintzu de su de 20 sèculos ammustrant chene echìvocos sa potèntzia de su fàbricu, fintzas prus elocuentes sunt is descritziones de is istòricos de su passadu. [[Giovanni Francesco Fara]], chi iscriiat a manu de su 1579, in su ''De Rebus Sardois'',<ref>J. F. Fara, De Rebus Sardois, a incuru de E. Cadoni, Casteddu, 1992</ref> dda descriet che un'òpera militare de balore, e narat chi «cernitur antiqua arx Maris-Pontis aquis olim cincta», overas chi sa tzitade fiat chinta dae unu fossu in ue si poniant a pare is abbas de s'istàniu e in su cale, in cunsighentemente, s'atzessu fiat cunsentidu petzi pro mèdiu de unu ponte levaditzu. Is rastas de su casteddu depiant èssere àncora bene visìbiles in is primas deghinas de annos de s'Otighentos, chi [[Antoine-Claude Pasquin Valéry]], in su viàgiu suo ''Voyage en Sardaigne'' iscriiat: «S'ampru lagu de Pontis, naradu Mare de Pontis, a curtzu de su mare, su cale bentigheddu infriscat s'àera bascosa de Crabas, produet una pisca abundosa de ambiddas, de enormes pisches de iscata, is cales oos insacados ([[butàriga]]) sunt unu mandiare licàngiu, e mescamente de cussos pischigheddos de colore de prata narados "oiji" (''oixi'' in crabarissu), piscados cun su sole de ierru e in cantidade gai prodigiosa chi fintzas is prus pòboros nde papant a satzadura. Sos oros de su lagu Mare de Pontis oferint unu rùdere nòbile: in una roca isulada, no a largu de su campusantu, b'ant is rastas de su casteddu chi est istadu sa residèntzia de sa giuighissa Leonora e de sos giùighes. Custu fàbricu paret oe galu forte, sòlidu, bituminosu. Su lagu s'est istèrridu de meda in custu chirru, e sos giardinos de sa Semiràmide de Arbaree sunt isparèssidos in suta de s'abba»<ref>{{Tzita libru|nùmene=Paul|sambenadu=Valéry|curadore=Maria Grazia Longhi|tìtulu=Viaggio in Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060330170916.pdf|atzessu=2021-08-10|annuoriginale=1837|annu=1996|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=878687879|ISBN=978-88-85098-45-9|dataarchìviu=2013-07-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130717224758/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060330170916.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. A tres sèculos de distàntzia de Fara e a pagos de deghes de annos de Valery, noantimes, sa situatzione depiat comomai èssere peorada meda, chi su generale [[Alberto La Marmora|Alberto Della Marmora]], cuntemplende·nche is ruinas, annodaiat: «Is ruinas de su casteddu de Crabas comomai cunsistent petzi in unu cantu de muru e in una genia de arcu de bòvida o portzione de ghenna, meda a curtzu de s'istàniu. Custos fàbricos betzos de pro sese non sunt de interèssiu perunu, si non pro su nùmene chi batint. Sa traditzione de sa bidda los designat che is rastas de un'abitòriu de villegiadura de sa printzesa Leonora.»<ref>A. Della Marmora, ''Itinéraire de l'Ile de Sardaigne, pour faire suite au Voyage en cette contrée'', tome I-II, Turin, Fréres Bocca, 1860.</ref><ref>A. La Marmora, ''Itinerario nell'Isola di Sardegna, tradotto e compendiato dal can. Giovanni Spano'', Casteddu, 1868</ref><ref name="ReferenceA">P. F. Simbula, ''Storia di un insediamento medievale'', in AA.VV., ''Cabras sulle rive di Mar'e Pontis'', Milano, 1995</ref> == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Edade de Mesu]] [[Categoria:Istòria de Sardigna]] [[Categoria:Architeturas de sa Sardigna]] g1cv1nhks58ub6q93cweok4169dlukb Saint-Pierre e Miquelon 0 18952 177952 172083 2022-08-23T11:43:45Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 6 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{coord|format=dms|display=title}} [[File:Flag of Saint-Pierre and Miquelon.svg|thumb|297x297px|Bandera]] [[File:Map Saint Pierre et Miquelon.svg|thumb|296x296px|Mapa de s'artzipèlagu]] '''Saint-Pierre e Miquelon''' (in [[frantzesu]] ''Saint-Pierre-et-Miquelon'', in [[limba basca|bascu]] ''Saint-Pierre eta Mikelune'', in [[limba brètone|brètone]] ''Sant-Pêr-har-Mìkelon''), est una [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividade ultramarina de Frantza]]. Est costiuida de unu grupu de deghessete ìsulas montosas postas in s'[[otzèanu Atlànticu]] a sud de [[Terranoa]]. S'ìsula prus istèrrida est s'ìsula de [[Miquelon (ìsula)|Miquelon]] (216 km²), istesiada dae s'ìsula de [[Saint-Pierre (ìsula)|Saint-Pierre]] (26 km²) dae s'[[istrintu de La Baie]]. Sa tirada totale est de 242 <abbr>km<sup>2</sup></abbr> pro unos 6.274 bividores, su cabulogu est [[Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)|Saint-Pierre]]. == Geografia == Postu a illargu de sa costera otzidentale de sa penìsula de Burin in s'ìsula de [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]], s'artzipèlagu de Saint Pierre e Miquelon est cumpostu de oto ìsulas (pro unu totale de 242 <abbr>km²) de chi petzi duas funt populadas.</abbr><ref>{{Tzita web|url=https://www.iedom.fr/IMG/pdf/ra2010_st-pierre-et-miquelon.pdf|tìtulu=SAINT-PIERRE2010 SAINT-PIERRE-ET-MIQUELON ET-MIQUELON}}</ref> <abbr><abbr>Is ìsulas sunt susetotus de roca, cun costeras percossosas e sunt geologicamente parte de sa làcana norte-esta de is montes [[Apalacos]]</abbr> impare cun [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]].</abbr><ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries - Saint Pierre and Miquelon}}</ref> ''[[Miquelon-Langlade]]'', s'ìsula prus manna, si partzit de fatu in duas ìsulas; s'ìsula de Miquelon (fintzas narada ''Grande Miquelon'', 110 chilòmetros cuadrados) est unida a s'ìsula de Langlade (''Petite Miquelon'', 91 chilòmetros cuadrados) dae sa ''Dune de Langlade'' (fintzas naradu ''Istmu de Langlade''), una tula de arena longa unos 10 km.<ref>{{Tzita web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-11-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|urlmortu=eja}}</ref> Una temporada manna ddas aiat ischirriadas in su [[sèculu XVIII]], faghende·nde duas ìsulas a berus durante medas de deghes de annos, in antis chi is currentadas diant torrare a fraigare s'istmu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-10-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121019161650/http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|urlmortu=eja}}</ref> ''Morne de la Grande Montagne'', su puntu prus artu de su territòriu, arribbat a 240m e s'agatat in Grande Miquelon.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries - Saint Pierre and Miquelon}}</ref> S'ìsula de ''[[Saint Pierre (ìsula)|Saint Pierre]]'', cun istèrrida prus minore, 26 chilòmetros cuadrados, est sa prus populada e su tzentru de cummèrtzios e de s'amministratzione de s'artzipèlagu. S'àeroportu de Saint Pierre est in atividade dae su 1999 e achipagiadu pro bolos a raju-longu dae [[Frantza]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-11-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|urlmortu=eja}}</ref> Una de tres ìsulas, in tempus coladu populada, est ''[[Île-aux-Marins]]'', connota che a ''Île-aux-Chiens'' fintzas a su 1931. Custa s'agatat pagu a tesu dae su portu de [[Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)|Saint-Pierre]]. Est ispopulada dae su [[1963]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-10-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121019161650/http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|urlmortu=eja}}</ref> Àteras ìsulas printzipales sunt ''[[Grand Colombier]]'', ''[[Île aux Vainqueurs]]'', e [[Île aux Pigeons.|''Île aux Pigeons''.]] ==Istòria== Dae cumintzos de su de 17 sèculos, s'artzipèlagu de St-Pierre-et-Miquelon at serbidu de base pro sa pisca istajonale de su [[merlutzu]] pro [[Normandia|normannos]] e [[Bretagna (regione istòrica)|brètones]], e pro sa cassa de sa [[balena]], acumprida dae baleneris bascos. Su matessi nùmene de s'ìsula de Miquelon est de orìgine basca, derivadu dae s'antropònimu ''Mikel''<ref>{{Tzita web|url=http://www.buber.net/Basque/Features/GuestColumns/mc060430.php|tìtulu=The Basques of Saint Pierre and Miquelon}}</ref>, giai ca cust'ìsula fiat utilizada dae piscadores de [[Donibane Lohizune]]. Noantimes, sa prima esploratzione ufitziae fiat istada sa de su navigadore portughesu [[João Alvares Fagundes]], chi aiat iscobertu sas ìsulas su 20 de santugaine de su [[1520]] e ddas aiat batijadas ''Ìsulas de s'artzipèlagu de sas Ùndighi Mìgia Vìrgines'' (''Ilhas do Arcepelleguo das Onza Mil Virgens''). Custa denùmenatzione non fiat mai intrada in usu, e giai in s'annu [[1536]] fiat impreadu su nùmene de ''ìsulas de Saint-Pierre''<ref>{{Tzita web|url=https://www.geo.fr/destinations/saint-pierre-et-miquelon|tìtulu=Saint-Pierre-et-Miquelon}}</ref>. In su de 18 sèculos, is ìsulas fiant abbandonadas cun sa ratìfica de su [[Tratadu de Utrecht]], pro èssere a pustis coberadas torra ufitzialmente dae sa [[Frantza]] pro mèdiu de su [[Tratadu de Parigi de su 1763]]. In resposta de s'apògiu frantzesu a sos indipendentistas nordamericanos in sa [[Gherra de Indipendèntzia de Istados Unidos|Gherra de Indipendèntzia americana]], is fortzas britànnicas presentes in [[Nova Scotia|Noa Iscòtzia]] aiant afracadu s'artzipèlagu in su [[1778]] e aiant obligadu sa populatzione a torrare a movere cara a [[Frantza]]. Su [[Tratadu de Versalles de 1783]] aiat torradu s'artzipèlagu a sa Frantza e unos seschentos [[Acàdia|acadianos]] bi fiant pòdidos torrare.[[File:Saint Pierre and Miquelon in France.svg|thumb|245x245px|Posidura in su mundu]]Durante sa [[Rivolutzione frantzesa|Rivolutzione Frantzesa]], sa comunidade acadiana aiat dèpidu abbandonare torra Saint-Pierre e Miquelon, giai ca in ie s'esèrtzitu republicanu frantzesu fiat derrotadu su 14 de maju de su [[1793]]. Custu perìodu nou de dominatzione britànnica petzi aiat duradu tres annos, sende chi in su 1796, s'ammiràlliu frantzesu Richerie aiat coberadu torra s'artzipèlagu. Is istatzos de pisca fiant istados iscagiados e fintzas a su 1816 is ìsulas fiant abarradas ispopuladas. Su [[Tratadu de Amiens]] de su [[1802]] aiat reconnotu sa soberania frantzesa subra s'artzipèlagu<ref>{{Tzita web|url=http://worldatwar.net/article/miquelon/|tìtulu="Over by Christmas." The Liberation of Saint Pierre and Miquelon}}</ref>. Sa Frantza aiat torradu però a ddu pèrdere s'annu a sighire durante is [[gherras napoleònicas]]. Tocat a isetare fintzas a sa restauratzione de [[Luisi XVIII]] pro chi s'ùrtima reconchista de Saint-Pierre e Miquelon esseret definitiva. Aici, in su mese de làmpadas de su [[1816]], is colonos antigos fiant torrados a s'artzipèlagu. Durante sa segunda metade de su de 19 sèculos, s'artzipèlagu de Saint-Pierre et Miquelon aiat connotu una impèllida econòmica importante gràtzias a sa pisca de su [[merlutzu]]. Durante sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Guerra Mundiale]], su [[Canada|Cànada]] aiat aparitzadu unu progetu de isbarcu a s'artzipèlagu pro nde pigare possessu. Custu progetu, chi contaiat de s'aproatzione de sos [[Istados Unidos de Amèrica]], no fiat postu in pràtica pro càusa de sa prudèntzia de su primu ministru canadesu [[William Lyon Mackenzie King]]. De custa manera, sa liberatzione de s'artzipèlagu, controlladu dae su [[Frantza de Vichy|règimene de Vichy]], fiat abarrada in càrrigu a sa [[resistèntzia frantzesa]]. Suta sos òrdines de [[Charles de Gaulle]], s'ammirallu [[Émile Muselier]] aiat preparadu sa liberatzione de Saint-Pierre e Miquelon a iscusi e contra sa voluntade de sas autoridades nordamericanas e canadesas.<ref>{{Tzita web|url=http://worldatwar.net/article/miquelon/|tìtulu="Over by Christmas." The Liberation of Saint Pierre and Miquelon}}</ref> Saint-Pierre et Miquelon fiat istadu unu de is primos territòrios frantzesos in s'unire in sa Frantza liberada. S'artzipèlagu est divenidu unu territòriu ultramarinu (TOM) in su [[1946]], e a pustis, in su [[1976]], [[Dipartimentos e regiones ultramarinos de Frantza|dipartimentu ultramarinu]] (DOM), in antis de otènnere s'istatus atuale peri sa lege n° 85-595 de 11 de làmpadas de su [[1985]], acabadu dae sos disponimentos de sa revisione costitutzionale de 28 de martzu de su [[2003]], chi at criadu sa categoria genèrica de is [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividades ultramarinas]] (COM). == Economia == Is bividores si sunt bìvidos traditzionalmente de sa pisca praticada a illargu de sa costa de [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries - Saint Pierre and Miquelon}}</ref> Su clima, su territòriu pagu istèrridu e fintzas pagu saliosu no ant favorèssidu sa messaria.<ref>{{Tzita web|url=http://www.outre-mer.gouv.fr/?economie-saint-pierre-et-miquelon.html|tìtulu=Economie – L'Outre-Mer|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-05-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120522153035/http://www.outre-mer.gouv.fr/?economie-saint-pierre-et-miquelon.html|urlmortu=eja}}</ref> Dae su [[1992]] s'economia de su pische est bivende unu declinu lestru, fintzas pro neghe de is lìmites de pisca impostos dae su guvernu [[Canada|canadesu]].<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/crossing_continents/4781886.stm|tìtulu=French islands bid for oil-rich sea}}</ref> Pro su benidore sa [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividade ultramarina]] est imbestende in su [[turismu]] e in s'[[acuacultura]], ma fintzas galu in una pisca prus diversificada<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries - Saint Pierre and Miquelon}}</ref>. In paris tempus si faghent esploratziones pro agatare setziduras de [[petròliu]] e gasu de bogare.<ref>{{Tzita web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006|atzessu=2021-07-31|dataarchìviu=2012-11-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0|urlmortu=eja}}</ref> ==Demografia== [[File:Cathedral of St Pierre and Miquelon.jpg|thumb|249x249px|Sa seu de Saint-Pierre e Miquelon, intitulada a [[Santu Pedru|Pedru apòstolu]]]] Sa populatzione de Saint-Pierre e Miquelon arribat a 6.274 bividores. Est massimamente de orìgine [[Normandia|normanna]], [[Paisos Bascos|basca]], [[Bretagna (regione istòrica)|brètone]] (is istemmas de is tres populatziones sunt fintzas inditados in sa bandera de s'ìsula) e [[Acàdia|acadiana]]. Sa limba ufitziale est su [[frantzesu]]. Sa [[limba basca]], su cale impreu fiat tramandadu dae carchi famìlia de sa zona, s'est ispèrdida a sa fine de sos annos '50 de su de 20 sèculos.<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=fXZaLhmVt2IC&pg=PA97&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|tìtulu=The French Atlantic: Travels in Culture and History}}</ref> Sa populatzione est in manna majoria [[Cristianèsimu|cristiana]], in piessignu [[Crèsia catòlica|catòlicu-romana]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Saint-Pierre-and-Miquelon|tìtulu=Saint-Pierre and Miquelon archipelago, North America}}</ref> == Istatus amministrativu == S'artzipèlagu de Saint-Pierre-et-Miquelon est una [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividade ultramarina]] sutaposta a su regìmene de s'artìculu 74 de sa [[Costitutzione frantzesa de su 1958|Costitutzione]] e est denumenada a livellu amministrativu "colletividade territoriale de Saint-Pierre-et-Miquelon".<ref>{{Tzita web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/codes/article_lc/LEGIARTI000006394289/2021-03-16|tìtulu=Article LO6411-1}}</ref> No est duncas ne unu [[Dipartimentos de Frantza|dipartimentu]] ne una [[Regiones de Frantza|regione]]. Su [[Limba frantzesa|frantzesu]] est s'ùnica limba reconnota e recherida pro is servìtzios ufitziales: sende gasi, una bona parte de sa populatzione (2011) dimustrat unu connoschimentu bonu, chi no òtimu, fintzas de s'[[Limba inglesa|inglesu]],<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Language in Canada|annu=1998|editore=Cambridge University Press}}</ref> sende fintzas ca is turistas e visitadores americanos e canadesos non-francòfonos sunt numerosos. Saint-Pierre-et-Miquelon non faghet parte de s'[[Unione Europea]], a diferèntzia de is [[Regione ultraperifèrica|regiones ultraperifèricas frantzesas]] reconnotas dae su [[tratadu de Amsterdam de su 1997]]. S'istatus suo, in respetu a s'UE, est su de [[paisu e territòriu ultramarinu]] (PTOM). Is bividores de St-Pierre-et-Miquelon votant in is eletziones natzionales e europeas paris a totu is tzitadinos de Frantza, mancari sa comunidade non fatzat parte de su [[Frantza metropolitana|territòriu metropolitanu frantzesu]] nen partenet a s'[[àrea Schengen]]. Comente in is regiones frantzesas, sa moneda ufitziale adotada est s'[[Èuru|èuro]] dae su [[1999]] (in antis fiat istadu su [[francu CFA]] fintzas a su [[1973]], remplasadu a coa dae su [[francu frantzesu]]).<ref>{{Tzita web|url=https://www.banque-france.fr/sites/default/files/media/2017/02/21/bulletin-de-la-banque-de-france_186_2011.pdf|tìtulu=L’outre-mer français et l’euro}}</ref> ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Saint-Pierre-et-Miquelon|Saint-Pierre e Miquelon}} [[Categoria:Regiones de Frantza]] {{Regiones de Frantza}}{{Template:Amèrica}} du9tblkhcqc2h9hbseg00hmct23lqkx Eugenio Tavolara 0 19070 177833 168420 2022-08-22T20:57:44Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Eugenio Tavolara''' ([[Tàtari]], 1901 – [[Tàtari]], 1963) est istadu un'iscultore, tzeramista, illustradore e [[designer]] [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Est connotu meda pro sos buratinos in linna e tessutu, chi rapresentant pastores e massajos sardos, realizados partinde dae su 1925 in sa domo ATTE fundada cun Tosino Anfossi. A pustis de s'ischirriada dae Anfossi e de sa fundatzione de una domo de arte noa, s'ALBA, sa produtzione decorativa sua s'at estèndidu a cumprèndere sugetos che a palliatzos, mùsicos [[jazz]], animales, Pinocchio e unos àteros pessonàgios de sas fiabas. S'òpera sua si notat mescamente pro sos ligàmenes cun s'artesania traditzionale sarda e sas artes aplicadas in gènere. Difatis s'at ispiradu a sos temas de sas decoraduras traditzionales e at propostu produtziones artisanales, creende issu matessi sos disinnos originales<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31679&v=2&c=28511&t=7|tìtulu=Arte e artesania|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-11-27}}</ref>. Pro custa resone sa tzitade de [[Tàtari]] l'at intituladu su padiglione pro s'artesania costruidu pro s'Istitutu sardu organizatzione traballu artigianale (ISOLA) progetadu dae s'architetu Ubaldo Badas. S'ISOLA est istadu istituidu dae sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna]] in su [[1957]] e sa diretzione de s'ente est istada afidada a Eugenio Tavolara e a Ubaldo Badas. Tavolara s'at dedicadu cun dedizione assoluta e sos resurtados no ant tardadu a arribbare. Su matessi annu s'ISOLA at pigadu parte a sa Triennale de Milanu e est istada premiada cun sa medàllia de oro. In su [[1958]], semper cun sa punna de propònnere sos traballos de artisania traditzionale in su mercadu cuntemporàneu, ammaniat una mustra cun su tìtulu ''L'artigianato sardo nella casa moderna (S'artesania sarda in sa domo moderna'') e sa rivista istadunidensa ''Home'' at dedicadu unu nùmeru a s'artesania sarda. * [[1925]] Medàllia de oro a s'Expo de Parigi pro sa prima sèrie de gioghitos in linna creada cun Tosino Anfossi, presentada in suta de su màrchiu ATTE. * [[1933]] esponet a sa Triennale de Milanu sos buratinos de linna rivestidas de tessutu suos * [[1936]] intrat a fàghere parte de su corpus de dotzentes de s'Istitutu istatale de arte de [[Tàtari]] * [[1940]], realizat su rilievu ''I dieci comandamenti'' (Sos deghe cumandamentos) pro sa corte de Assise de su palatzu de giustìtzia de Tàtari. * Divenit diretore artìsticu de s'ISOLA. == Òperas == [[File:Eugenio_tavolare,_bambole_sarde,_casa_d'arte_alba,_sassari_1931-32.jpg|thumb|Pupias sardas, 1931-32]] === Buratinos in linna incurada e policromada, bestes in tessutu === * ''Soldatini'', 1931, sighende su disinnu de Mario Pompei. * ''Gruppo di pupazzi sardi''(I e II sèrie), 1931-32, * ''Scene di vita sarda'', 1933 * ''Negri'', 1933 * ''Suonatori di jazz'', * ''Sportivi'', 1933 * ''Mascherata sassarese'', 1937 composta da 32 pezzi * ''Le avventure di Pinocchio'', espostu in sa Mustra de s'artisania de [[Firenze|Firentze]] in su 1939 * ''Cavalcata sarda'', esposta in su 1940 in sa Triennale milanesa, cumposta de pagu prus o mancu 200 cantzos. [[File:Portale chiesa della Solitudine.jpg|thumb|Portale in brunzu de sa crèsia de sa Soledade de [[Nùgoro]]]] === Intzisiones e isculturas === * ''La Via Crucis'' de sa crèsia de [[Carbònia]], 1938 * ''I dieci comandamenti'', 1939-40 * ''Storia della scrittura'', 1952. Pannellu decorativu, in steatite e màrmaru, pro una butega Olivetti in Tàtari (4m. X 3m. belle) * ''Via Crucis, portale, tabernàculu, candelabros e rughes'', crèsia de sa Soledade in [[Nùgoro]], 1950-1954 * Padiglione pro s'artesania "Eugenio Tavolara", cun Ubaldo Badas, [[Tàtari]], 1956. == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Marco|sambenadu2=Magnani|tìtulu=Eugenio Tavolara|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013492500480.pdf|atzessu=2019-11-27|collana=Grandi Monografie|data=1994|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=32394207|ISBN=88-85098-26-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|tìtulu=Eugenio Tavolara|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180825.pdf|atzessu=2019-11-27|data=2005|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=73549399|ISBN=88-89188-11-1|dataarchìviu=2007-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071216144509/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180825.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Antonella|sambenadu2=Camarda|tìtulu=Eugenio Tavolara. Il mondo magico|url=http://www.ilisso.it/prodotto/eugenio-tavolara-il-mondo-magico/|atzessu=2019-11-27|annu=2012|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=794362100|ISBN=978-88-6202-089-3}} *{{Tzita libru|nùmene=Remo|sambenadu=Branca|àteros=cun iscritos introdutivos de Francesco Paolo Branca e Giorgio Pellegrini|tìtulu=Arte in Sardegna|annuoriginale=1933|annu=2015|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=952962357|ISBN=978-88-7138-814-4}} == Àteros progetos == * [[File:Commons-logo.svg|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it|24x24px|Collàbora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=sc Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines e àteros documentos a pitzu de '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Eugenio_Tavolara?uselang=sc Eugenio Tavolara]</span>''' == Ligàmenes esternos == *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31679&v=2&c=28511&t=7|tìtulu=Arte e artesania|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-11-27}} *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31457&v=2&c=2649&visb=&t=1|tìtulu=S'annoamentu de sos limbàgios artìsticos in su segundu pustisgherra|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31506&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Su rennou de sos limbàgios|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31506&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Made in Sardinia|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] [[Categoria:Artesania]] [[Categoria:Arte moderna]] jyqi6ud30woicrwi3l2pie75lbpy27a Giuanne Ciusa Romagna 0 19083 177846 162763 2022-08-22T21:47:17Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Giuanne Ciusa Romagna''' ([[Nùgoro]], 20 de [[freàrgiu]] de su [[1907]] – [[Nùgoro]], 15 de [[nadale]] de su [[1958]]) est istadu unu pintore [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Nàschidu su matessi annu de cando [[Frantziscu Ciusa]], tziu suo dae s'ala de su babbu, est istadu premiadu in sa Biennale venetziana pro s'iscultura ''Sa mama de s'ochidu'', finas dae piseddu at riveladu s'inclinu artìsticu suo apassionende·si a sa pintura. Acabadas in Nùgoro sas iscolas mèdias, est istadu mandadu a [[Firenze|Firentze]], in ue at frecuentadu s'Acadèmia de Bellas Artes tenende Felice Carena a mastru. In su 1925 est mortu su babbu e Giuanne, tando diciottenne, at dèpidu interrùmpere sos istùdios pro los concruire petzi prus a tardu. Su tziu Frantziscu, chi dirighiat in [[Aristanis]] un'iscola de Arte Aplicada dae issu matessi fundada, l'aiat mutidu tando comente a insegnante. In cussos primos annos de traballu Giovanni at pigadu parte a sas primas mustras colletivas suas in s'ìsula e at aprofundidu sos connoschimentos artìsticos suos andende a [[Roma]] e a [[Venetzia|Venètzia]], in ue at bisitadu sa Biennale e in ue, in su 1935, at cunsighidu su diploma de s'Acadèmia de Bellas Artes. In sos annos trinta at atzetadu sa càtedra de disinnu e istòria de s'arte in s'Istitutu Magistrale de Nùgoro, de su cale est istadu posca fintzas prèside e in ue at insegnadu finas a sa morte sua, arribbada in antis de su tempus, a s'edade de chimbantun'annos. [[File:Fontana_di_G._Ciusa_Romagna.jpg|thumb|Fontana disinnada dae Giovanni Ciusa Romagna, (a primu momentu posta in pratza Vittorio Emanuele II, a pustis tramudada a su [[Museu de sa Vida e de sas Traditziones Populares Sardas|Museu Etnogràficu]], semper in Nùgoro).]] S'istile pitòricu suo s'est afinadu in sos annos, e custu l'at batidu prèmios e reconnoschimentos fintzas dae sa crìtica. Pro su chi pertocat a sa tècnica, in prus de sos ògios in sa tela, sa produtzione sua cumprendet disinnos a sàmbene e a carboneddu, tèmperas e colores a abba. In sos annos chimbanta, in prus, est istadu protagonista de carchi interventu architetònicu in sa tzitade sua, che a su faghìngiu a nou de sa cresiedda de Nostra Sennora de sa Soledade, in ue ant postu sa tumba de Gràtzia Deledda, e s'assentu de sa pratza Vittorio Emanuele II, a curtzu a sa bia Majore. Sende issu ligadu a sa terra sua e a sos afetos suos, sos sugetos de sas òperas suas andant dae sas figuras in bestimentas traditzionales sardas a sas iscenas de sas costumàntzias locales, dae sos traballadores de sos campos e de sas minieras a sas rapresentatziones de caràtere sacru, dae sos retratos de familiares, amigos e cummitentes finas a sos paesàgios. De issu s'ammentant fintzas sa collaboratzione pro s'allestimentu de sa prima mustra de s'artesania sarda organizada dae s'I.S.O.L.A. cun s'iscultore [[Eugenio Tavolara]] (autore, issu matessi, de su portale in brunzu de sa crèsia de sa Soledade) e unos àteros interventos cumpartzidos cun artistas de s'època sua. == Mustras e prèmios printzipales == 1932 - Prima mustra personale in Nùgoro; 1949 - mustra de Arte Moderna Sarda, fata in antis in Venètzia e posca in Roma; 1952 - prèmiu a sa II Mustra Natzionale de s'Arte in [[Trieste]]; 1953 - mustra de s'Arte in sa Vita de su Mesudie de s'Itàlia in Roma; 1954 - su de VII Prèmios Natzionales de Pintura Michetti in Francavilla al Mare; 1955 - VII Cuadriennale de arte in Roma; 1957 - medàllia de oro in sa XI Triennale in [[Milanu]]. == Bibliografia == *{{Tzita libru|nùmene=Corrado|sambenadu=Maltese|curadore=s'Amministratzione Comunale de Nùgoro|tìtulu=Giovanni Ciusa Romagna|annu=1969|editore=Editrice Sarda Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Gavino|sambenadu=Còlomo Era|tìtulu=Albo generale artisti sardi|annu=1978|editore=Nuova Europa|tzitade=Firentze|limba=it}} *{{Tzita libru|curadore=Gavina Ciusa e Michele Ciusa|àteros=cun unu sàgiu de M. Stringa|tìtulu=Giovanni Ciusa Romagna : il sentimento del colore|url=https://www.worldcat.org/oclc/36047364|atzessu=2019-11-28|data=1996|editore=Il Cardo|tzitade=Venètzia|limba=it|OCLC=36047364|ISBN=88-8079-090-0}} *{{Tzita libru|nùmene=Gavina|sambenadu=Ciusa|tìtulu=L'isola di mio padre : un pittore tra Sardegna e Novecento|url=https://www.worldcat.org/oclc/879819723|atzessu=2019-11-28|data=1998|editore=Leonardo|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=879819723|ISBN=88-86482-52-3}} *{{Tzita publicatzione|nùmene=Maria Luisa|sambenadu=Frongia|data=1998|tìtulu=Un percorso dell’arte in Sardegna nel XX secolo. Catalogo della collezione permanente del Museo d’Arte di Nuoro|editore=Amministratzione Provintziale|tzitade=Nùgoro|limba=it|atzessu=2019-11-28|url=https://iris.unica.it/handle/11584/11602?mode=full.54}} *{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Marco|sambenadu2=Magnani|tìtulu=Pittura e scultura dal 1930 al 1960|url=https://www.worldcat.org/oclc/46784282|atzessu=2019-11-27|collana=Storia dell'arte in Sardegna|data=2000|editore=Ilisso pro sa Fundatzione Banco di Sardegna|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=46784282|ISBN=88-87825-18-1}} *{{Tzita libru|nùmene=Maria Luisa|sambenadu=Frongia|tìtulu=Giovanni Ciusa Romagna|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180916.pdf|atzessu=2019-11-28|annu=2005|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=61392880|ISBN=88-89188-35-9|dataarchìviu=2007-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071216144227/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180916.pdf|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == *{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/istoria/giuanne-ciusa-romagna-pintore-nugoresu-de-gabbale/|tìtulu=Giuanne Ciusa Romagna, pintore nugoresu de gabbale|sambenadu=Serra|nùmene=Sarvadore|atzessu=2019-11-28}} *{{Tzita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=916494625067331&id=759344937448968|tìtulu=Mibact Sardegna - Giovanni Ciusa Romagna|situ=facebook.com|limba=it|atzessu=2015-11-24}} * {{Tzita web|url=http://arte.ss.camcom.it/visualizza/autore/id/46|tìtulu=Rassegna Opere d&#039;Arte Digitale Nord Sardegna - Giovanni Ciusa Romagna|situ=ROAD.NS|limba=it|atzessu=2015-11-24}} * {{Tzita web|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-ciusa_%28Dizionario_Biografico%29/|tìtulu=Dizionario Biografico degli Italiani|autore=Maria Elvira Ciusa|editore=Treccani|data=1982|limba=it|volume=26|atzessu=24 santandria 2015}} * {{Tzita web|url=http://www.ilisso.it/giovanni-ciusa-romagna/|tìtulu=Giovanni Ciusa Romagna|situ=www.ilisso.it|editore=Ilisso|limba=it|atzessu=2015-11-24}} * {{Tzita web|url=http://www.ilisso.it/prodotto/giovanni-ciusa-romagna/|tìtulu=GIOVANNI CIUSA ROMAGNA|situ=www.ilisso.it|limba=it|atzessu=2015-11-24}} * {{Tzita web|url=https://issuu.com/ilisso/docs/120726121454-0ea289f07b2f424b849dfb9245f2ee2f|tìtulu=Giovanni Ciusa Romagna|situ=Issuu|limba=it|atzessu=2015-11-24}} * {{Tzita web|url=http://www.quadriennalediroma.org/arbiq_web/index.php?sezione=artisti&id=2802&ricerca=|tìtulu=La Quadriennale di Roma - Arbiq|situ=www.quadriennalediroma.org|limba=it|atzessu=2015-11-24}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] [[Categoria:Pintores]] 8wgrtppfwjbft5srvmwbbkx23nkcpnq Salvatore Fancello 0 19153 177954 171004 2022-08-23T11:44:47Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Salvatore Fancello''' ([[Durgali]], 8 de [[maju]] de su [[1916]] - Bregu Rapit, 12 de [[martzu]] de su [[1941]]) est istadu un'iscultore, tzeramista e pintore [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Est un'artista chi, cun motivatzones craras, est istadu paragonadu a una metèora in su panorama artìsticu italianu de su Noighentos. Naschidu in [[Durgali]], penùrtimu de dòighi fìgios de Predu e Rosaria Cucca, finas dae giòvanu rivelat sas atitudines suas a su disinnu. In su [[1929]] si diplomat in s'iscola professionale locale e incumentzat a traballare in su laboratòriu tzeràmicu de Ciriaco Piras de [[Durgali]], contribuinde gai a su mantenimentu de sa famìlia sua. In su [[1930]] pigat parte a unu cuncursu de su ''Cunsòrtziu de s'Economia Corporativa'' e binchet una de sas duas bursas de istùdiu de 3.750 liras annuales in pàliu (s'àtera bursa est andada a [[Giovanni Pintori]]) e otenet gai s'iscritzione a s'ISIA de [[Monza]]. Giai òrfanu de su babbu, durante sa traversata in nave benit a ischire de sa morte de sa mama: a petzi batòrdighi annos s'agatat tando a printzipiare cun assolada tristura s'esperièntzia in s'ISIA. Li sunt fraternamente serentes sos duos amigos sardos chi frecuentant s'Istitutu cun issu: [[Giovanni Pintori]] e [[Antine Nivola]]. In s'ISIA istupat deretu pro sas capatzidades suas, reconnotas in manera unànime siat dae sos dotzentes chi dae sos cumpàngios matessi. Medas de sos traballos suos de su perìodu suo a s'ISIA faghent oe parte de sas Regortas De Arte de sa Comuna de Monza. S'àndala artìstica sua s'acumprit in s'arcu de pagu prus de una deghina de annos. Sas primas terrascotas nòdidas suas benint datadas a curtzu a su 1933; intre su 1933 e su [[1933|1935]] faghet unu “Bestiàriu” in terracota. In su 1934 pigat su diploma de ''Capu de Arte'' in Tzeràmica. Dae su 1934 e finas a sa mutida a sas armas sua Fancello colat sos istios in Pàdova, in su laboratòriu de su mastru suo Virgilio Ferraresso. Sighit semper in Monza sos duos annos de perfetzionamentu e pigat su diploma de ''Mastru de Arte''. Incumentzat a espònnere: est in [[Torinu]] cun [[Antine Nivola|Nivola]]. Su [[1936]] est pro issu un'annu de importu: esponet in sa VI Triennale de Milanu (Palatzu de s'Arte) in ue benit assignadu su Prèmiu mannu a sos ''Segni zodiacali'' (sinnos zodiacales)suos. S'architetu [[Giuseppe Pagano]], insegnante in s'ISIA, l'aprètziat e lu sustentat, sa crìtica cumintzat a s'interessare a sos traballos suos. Si tramudat a Milanu, in ue frecuentat sos tzìrculos de cultura ratzionalista. In su 1937 connoschet a [[Giulio Carlo Argan]], in cuss'època funtzionàriu de su Ministeru de s'Educatzione Natzionale; connoschet fintzas a Giulio Rosi, sovrintendente a Torinu: ambos comporant òperas suas. Traballat a unu bassorilievu e a unu grafitu pro sa Mustra Tèssile de Roma, traballat fintzas pro s'Olivetti. In su matessi annu est inte Mazzotti a Albissola, in ue traballat paris cun Fontana. In nadale lu mutint a sa gherra. In su 1938, durante su servìtziu militare, connoschet a Cesare Brandi. Giulia Veronesi li dèdicat un'artìculu in sa rivista Currente, e sas òperas esecutadas pro sa VI Triennale benint publicadas dae Pagano in su libru ''Arte decorativa italiana'' de Hoepli. Est dificultades econòmicas mannas. Traballat galu in Albisola inte Mazzotti e est a cuntatu cun sos futuristas, Martini, [[Aligi Sassu|Sassu]], b'agatat a Fontana e esecutat prus de chentu cantzos de balore de annotu (bestiàriu, lados, vasos). In su matessi annu realizat, a china e abbarolu in unu ròtulu longu de carta pro teleiscrivente, su ''Disegno ininterrotto'' (Disinnu sighidu) e nde faghet donu de coju a sos amigos [[Antine Nivola]] e Ruth Guggenheim chi, pagu a pustis de cussa die, ant a dèpere emigrare pro neghe de sas leges ratziales, in antis in [[Frantza]] e a pustis in sos [[Istados Unidos]]. Lu mutint a sa gherra in su [[1939]]. In su [[martzu]] [[1940]] est in [[Milanu]], in lissèntzia: traballat pro sa VII Triennale, in ue cunsighit su diploma de onore. Pro incàrrigu de Giuseppe Pagano esecutat aparatu decorativu de importu mannu in tzeràmica e unu bassorilievu, semper in tzeràmica ismaltada, pro sa sala mensa de s'[[Universidade Bocconi]] de Milanu. Sunt traballos imponentes pro calidade e mannària: su cumplessu majore est unu mosàicu tzeràmicu a bassorilievu, modelladu e cotu in Albisola in su [[1939]], collocadu in òpera in su [[1941]] a gastu de s'autore matessi. Su tziclu de custos traballos non nos est cròmpidu acabadu de su totu. In su 1941, in sos primos de ghennàrgiu, est mutidu torra a sa gherra in Ivrea, e benit a pustis imbiadu in su fronte gregu-albanesu. Morit in Bregu Rapit, in [[Albania]], su 12 martzu 1941 e benit interradu in su campusantu de gherra. In su 1942 una mustra in sa Pinacoteca de Brera tzèlebrat s'artista giòvanu mortu in gherra collinde·nde isculturas, tzeràmicas e disinnos: benint espostas òperas bènnidas dae sas colletziones Argan, Labò, Mazzotti, Mussolini, Pagano, Palanti, Pintori, Podestà.In su 1947 li benit cunferida sa medàllia de prata a su Balore Militare. In su 1962 su corpus suo torrat in Sardigna, e interradu in su campusantu de Durgali. == Òperas == * [[Durgali]], Museu Tzìvicu * Faenza, Museu internatzionale de sas tzeràmicas * [[Milanu]], [[Universidade Bocconi de Milanu|Universidade Bocconi]] * [[Monza]], Museos Tzìvicos * [[Nùgoro]], Archìviu pro sas Artes Aplicadas * [[Ulìana]], Hotel Su Gologone * [[Casteddu]], Caterina Lai * [[Milanu]], Augusto Fancello * [[S'Alighera]], Antonietta Lai Pisan == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Naitza|nùmene2=Maria Grazia|sambenadu2=Scano|tìtulu=Salvatore Fancello|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013485600473.pdf|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-85098-02-9}} * {{Limbas|it}}R.Cassanelli - ''Alla periferia del Paradiso: il “disegno ininterrotto” da Salvatore Fancello a Costantino Nivola'', Jaca book, 2003 * {{Limbas|it}}R.Cassanelli, U.Collu, O.Selvafolta - ''Nivola, Fancello, Pintori. Percorsi del moderno. Dalle arti applicate all'industrial design'', Jaca book, 2003 * {{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Crespi|tìtulu=Salvatore Fancello|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180936.pdf|annu=2005|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-89188-36-7|atzessu=2019-12-11|dataarchìviu=2007-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071216144434/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180936.pdf|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == * [[Nùgoro]] * [[Durgali]] * [[Museu d’Arte de sa Provìntzia de Nùgoro|Museu de arte de sa provìntzia de Nùgoro]] *[[Antine Nivola]] *[[Giovanni Pintori]] *[[Aligi Sassu]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.wwmm.org/storie/storia.asp?id_storia=471&pagina=9&project=0|tìtulu=Lavori campestri, Monza, Musei Civici|limba=it}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Artes visivas]] [[Categoria:Iscultores]] [[Categoria:Sardos]] 8bzq7ydxetb6nzswg0fxhzgyjkp5tkg Carmelo Floris 0 19154 177799 162748 2022-08-22T19:18:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Carmelo Floris''' ([[Bono]], 22 de [[trìulas]] de su [[1891]] - [[Ortzai]], 22 de [[austu]] de su [[1960]]) est istadu unu pintore e intzisore [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Abarradu òrfanu de babbu a s'edade de duos annos, sa mama est torrada a sa bidda nativa sua, [[Ortzai]], cun sa famìlia e Carmelo l'at afidadu a sas curas de unu tziu maternu, su pàrracu de [[Ollollai]] Carlo Nonnis. Inoghe connoschet [[Giuseppe Biasi]], chi fatu fatu benit istrangiadu in domo dae su tziu. [[File:Carmelo_Floris_-_Eucarestia.jpg|right|thumb|Carmelo Floris ''L'eucaristia'' [[Ollollai]] - Crèsia de Santu Micheli Arcàngelu]] A pustis de àere interrùmpidu sos istùdios clàssicos, in su [[1909]] tzucat a [[Roma]] pro frecuentare s'Acadèmia de Bellas Artes dividinde unu sostre cun [[Melkiorre Melis]]. Dae su 1915 a su 1918, arruoladu in sa Brigata Tàtari, pigat parte a sa Prima gherra mundiale gherrende pro tres annos in s'altura de Asiago e in su Piave e sighende a pintare. Torradu in Sardigna, intrat in s'Unione de sos Gherradores (''Unione dei Combattenti'') e a su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|Partidu Sardu de Atzione]]. Cun s'amigu [[Mario Delitala]], bìsitat e pintat sas biddas de sa [[Barbàgia]]. Intre su [[1921]] e su [[1921|1924]], pigat parte a sa I Biennale Natzionale de Arte a Roma, collàborat cun “Il giornalino della Domenica” de Vamba e esponet in sa Cuadriennale de [[Torinu]]. Invitadu dae s'iscultore [[Frantziscu Ciusa]], insegnat disinnu in s'Iscola de Artes Aplicadas de [[Aristanis]]. Est de cussos annos unu manifestu publitzitàriu fatu pro sa rassegna de sos produtos alimentares sardos in [[Amèrica]]. == Bibliografia == * {{Limbas|it}}Atos de su cunvegnu ''La figura e l'arte di Carmelo Floris nel centenario della nascita''. [[Ortzai]], 10 de santandria de su 1991 * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Naitza|nùmene2=Maria Grazia|sambenadu2=Scano|tìtulu=Carmelo Floris|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013492100479.pdf|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-89188-04-9}} * {{Tzita libru|autore=Marzia Marino|tìtulu=Carmelo Floris|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180540.pdf|annu=2004|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-89188-04-9|atzessu=2019-12-11|dataarchìviu=2006-07-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060716134805/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180540.pdf|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == *[[Regorta sarda Luigi Piloni]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.sitos.regione.sardegna.it/nur_on_line/personaggi/biografie/carmelo_floris.htm|tìtulu=Carmelo Floris|situ=Nur on line: Personaggi illustri|editore=Regione Autonoma della Sardegna|limba=it|atzessu=29 cabudanni 2007}} * {{Tzita web|url=http://www.regionesardegna.it/j/v/6?s=7715&v=2&c=1645&t=1|tìtulu=Casa e pinacoteca comunale "Carmelo Floris"|situ=Sito ufficiale della Regione Sardegna. Guida ai musei|editore=Regione Autonoma della Sardegna|limba=it|atzessu=29 cabudanni 2007}} * {{Tzita web|url=http://www.sardegnaturismo.it/offerta/cultura/cittaepaesi/paesi/ollolai.html|tìtulu=Ollolai|situ=Sardegna Turismo|editore=Regione Autonoma della Sardegna|limba=it|atzessu=29 cabudanni 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090318054537/http://www.sardegnaturismo.it/offerta/cultura/cittaepaesi/paesi/ollolai.html|dataarchìviu=18 martzu 2009|urlmortu=eja}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] sfcskdsiax5uk37isiymgt7atizyae0 Melkiorre Melis 0 19156 177898 173425 2022-08-23T00:27:14Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Melchiorre melis per fratelli clemente, credenza, sassari 1927, 01.jpg|thumb|Credentza de Melkiorre Melis fata pro sos frades Clemente, Tàtari, 1927]] '''Melkiorre Melis''' ([[Bosa]], 1u de [[abrile]] de su 1889 - [[Roma]], 14 de [[nadale]] de su [[1982]]) est istadu un'artista [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Fìgiu de cummertziantes sardos, su de bator de oto frades, intre sos cales s'ammentant, pro su remenu artìsticu, su tzeramista Federicu, s'imprendidora tèssile Olimpia e s'illustradore Pino, Melkiorre Melis s'est formadu, in sa tzitade nadale sua, cun su pintore [[Parma|parmesu]] Emilio Scherer, dischente de Domenico Morelli. In su [[1909]] at otentu unu sussìdiu munitzipale chi l'at permìtidu de sighire sos istùdios in s'Iscola lìbera de su nudu de s'Acadèmia de [[Roma]]. In sa capitale at frecuentadu un'iscola de disinnu e s'istùdiu de Duilio Cambellotti. At traballadu comente a disinnadore in un'istabilimentu de artes gràficas, dende cumintzu a sa carriera sua de illustradore. Intre sos primos traballos bi sunt sas illustratziones pro su Giornale d'Italia, espostas in su Palatzu de sas Espositziones de [[Roma]] ([[1931]]). At pigadu parte a sa I Espositzione artìstica sarda cun sa pintura ''L'ucciso'' (S'ochidu), a pustis espostu in sa galleria Cova de [[Milanu]] e in sa I Biennale de Roma e, in su [[1919]], est devènnidu diretore artìsticu de sa ''Rivista sarda''. In sos annos '20 s'est dedicadu a sa decoradura de internos (decorende, intre s'àteru, sa sala de ballu de sa domo de arte Bragaglia, in Roma) e a s'allestimentu de espositziones temporàneas. At allestidu, fintzas cun sas òperas de su frade Federicu, sa setzione sarda de sa I Biennale de sas artes decorativas de [[Monza]], mustra chi est istada repìtida a Roma, in su Palatzu de sas Espositziones. In su 1925 e in su [[1925|1927]] at pigadu torra parte a sa Biennale de Monza. In su 1925 at espostu sa pintura ''La regina saracena'' (Sa reina saratzena) in sa Mustra de sos amadores e cultores de Roma, in su [[1925|1927]] at allestidu sa sala dedicada a sas provìntzias sardas in sa Mustra de su trigu de Roma, in su Palatzu de sas Espositziones. In su [[1928]] at espostu su ''Nido delle sirene'' (Nidu de sas sirenas) in sa II Mustra de arte marinara e, s'annu chi sighit, at realizadu sas pinturas de sos muros pro su II Salone internatzionale de s'automòbile, isponsorizadu dae sa FIAT. At pigadu parte a sa de XVII Biennales de Venètzia (1930) e a sa I Cuadriennale de Roma ([[1931]]). A pustis at orientadu sa produtzione artìstica sua cara a sa tzeràmica sighende su traballu de gràficu e otenende, in custu campu, commitidas de importu. In su [[1934]] su guvernadore de sa [[Lìbia]], Italo Balbo, l'at afidadu sa diretzione de s'Iscola musulmana de artes e mestieris de [[Tripoli]], in ue at abertu una setzione dedicada a sa tzeràmica dende unu contributu a sa produtzione artisana de sa comunidade locale. Carchi rèlica de sas òperas tzeràmicas suas sunt istadas acollidas a sa I Triennale de Oltremare in [[Nàpoli]] e a sa de IX Mustras de s'artesania in [[Firenze|Firentze]] ([[1939]]). A pustis at abbandonadu definitivamente sa Lìbia ([[1942]]) e at sighidu sa faina espositiva sua. At pigadu parte a sa Mustra de arte moderna de sa Sardignafata in [[Venetzia|Venètzia]] in su [[1949]] cun s'òpera ''Beduina al mercato'' (Beduina a su mercadu), a pustis esposta in sa Galleria de arte moderna de [[Roma]]. In su [[1951]] at pigadu parte a sa VI Cuadriennale de Roma e sa tzitade de [[Tàtari]] l'at cunferidu su prèmiu pro sa pintura. In su [[1965]] est devènnidu dotzente in un'Iscola de arte in [[Roma]], in ue est mortu su 14 de nadale de su [[1982]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/melkiorre-melis_(Dizionario-Biografico)|tìtulu=MELIS, Melkiorre in "Dizionario Biografico"|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2019-12-11|dataarchìviu=2013-06-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130617140111/http://www.treccani.it/enciclopedia/melkiorre-melis_%28Dizionario-Biografico%29/|urlmortu=eja}}</ref> == Notas == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|autore=Antonello Cuccu|tìtulu=Melkiorre Melis|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180749.pdf|annu=2004|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|ISBN=88-89188-09-X|atzessu=2019-12-11|dataarchìviu=2007-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071216144647/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180749.pdf|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == * [[Stanis Dessy]] * [[Bustianu Satta]] == Àteros progetos == * [[File:Commons-logo.svg|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it|24x24px|Collabora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=sc Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines o àteros documentos a pitzu de '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Melkiorre_Melis?uselang=sc Melkiorre Melis]</span>''' == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=20840&v=2&c=2677&visb=&t=1|tìtulu=Arte e artigianato|limba=it|atzessu=2019-12-11}} * {{Tzita web|url=http://arte.ss.camcom.it/visualizza/autore/id/82#/visualizza?autore=82|tìtulu=Rassegna Opere d'Arte Digitale Nord Sardegna|limba=it|atzessu=10 ghennàrgiu 2016}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] qb5vb6wfya2ut6ku9vs7h0nscxlpp2f Mario Delitala 0 19166 177896 174585 2022-08-23T00:14:37Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Mario Delitala.jpg|thumb|Mario Delitala]] '''Mario Delitala''' ([[Orane]], 16 de [[Cabidanni|cabudanni]] [[1887]] - [[Tàtari]], 28 de [[austu]] [[1990]]) est istadu unu pintore e intzisore [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Fiat fìgiu de Bardilio Delitala, mèdicu de sa bidda e de Adelaide Corti. Est cunsideradu unu de sos prus mannos intzisores in s'istadu italianu de su Noighentos. A pustis de àere frecuentadu sas iscolas primàrias in sa bidda nadale sua sighit sos istùdios in Tàtari, in ue pigat su diploma de ragionieri. Pro tres annos istat in [[Milanu]], traballende in su setore amministrativu de sa dita ''Duchesne'' e in su matessi tempus frecuentende su Cursu Superiore de Disinnu litogràficu. In su [[1911]] torrat a Orane, in ue realizat duas òperas pro su Munitzìpiu. In su [[1912]] si tràmudat a Casteddu. In su cabu de logu de sa regione connoschet unos àteros artistas, intre sos cales [[Frantziscu Ciusa]], [[Filippo Figari|Filipu Figari]] e Remo Branca. Su 28 de nadale de su 1914 benit fatu intrare in sa Massoneria in sa Loggia ''Karales'' de Casteddu, fundada in su [[1914|1912]] dae sa Serenìssima Loggia Manna de Itàlia de Pratza de su Gesùs, chi pagos mese in antis de s'initziatzione sua fiat colada a sas dipendèntzias de s'Oriente Mannu de Itàlia.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Vittorio|sambenadu=Gnocchini|tìtulu=L'Italia dei liberi muratori: brevi biografie di massoni famosi|url=https://www.worldcat.org/title/italia-dei-liberi-muratori-brevi-biografie-di-massoni-famosi/oclc/62363107|atzessu=2019-12-12|data=2005|editore=Erasmo Edizioni|tzitade=Roma|limba=it|p=104|OCLC=62363107|ISBN=978-88-8483-362-4}}</ref> [[File:Mario_delitala,_volto_di_vecchio,_1924.JPG|left|thumb|Mario Delitala ''Volto di vecchio'', 1924, Pinacoteca natzionale de Tàtari]] In su [[1915]], a s'iscòpiu de sa [[Prima gherra mundiale|gherra mundiale]], partit sordadu pro su fronte. A s'acabu de sa gherra si firmat in [[Venetzia|Venètzia]], in ue acabat sa formatzione sua. Torradu in [[Sardigna]] in su 1922 daet inghitzu a su perìodu prus produtivu de sa produtzione sua pintende s'àula de sa Comuna de [[Nùgoro]] in su [[1926]], esecutende sos afriscos in sa Crèsia majore de Lanusèi intre su [[1922|1927]] e su [[1931]], traballende in [[Tàtari]] e in medas àteras localidades isolanas. In su [[1935]] binchet su ''Prèmiu de sa Regina'', ex aequo cun [[Stanis Dessy]]. [[File:Maria Delitala, Acquaiole verso la fonte, xilografia, 1926.jpg|thumb|Mario Delitata, Acquaiole verso le fonte, xilografia, 1926]] A pustis de s'èssere tramudadu a Urbino, in su [[1936]], in sa Biennale de Venètzia, binchet su ''Prèmiu Presidèntzia Biennale'', pighende a pustis parte a mustras in totu su mundu. A pustis de sa torrada in Sardigna in su [[1945]], in su [[1945|1948]] lu mutint a dirìgere s'Istitutu de Arte de [[Palermu]], in ue abarrat finas a su [[1960]] esecutende medas òperas in [[Palermo|Palermu]], [[Enna]] e Tràpani. In su [[1963]] otenet sa pensione e s'istabilit in Tàtari sighende a pintare e realizare òperas artìsticas originales in tzeràmica e unos àteros materiales, collaborende meda cun sa decoradura de sa sede noa de su Cunvitu Natzionale "Canopoleno".Morit in su [[1990]] a s'edade de 102 annos. A issu ant intituladu su litzeu artìsticu de [[Lanusèi]] <ref>{{Tzita web|url=http://www.geomarte.it/|tìtulu=Istituto Tecnico Geometri e Liceo Artistico Mario Delitala – Lanusei|situ=web.archive.org|data=2013-03-31|limba=it|atzessu=2019-12-12|dataarchìviu=2013-03-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130331015038/http://www.geomarte.it/|urlmortu=eja}}</ref> == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|nùmene=Maria Luisa|sambenadu=Frongia|tìtulu=Mario Delitala|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013490300475.pdf|atzessu=2019-12-12|collana=Grandi Monografie|data=1999|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=43883129|ISBN=88-87825-03-3}} *{{Tzita libru|nùmene=Remo|sambenadu=Branca|àteros=cun iscritos introdutivos de Francesco Paolo Branca e Giorgio Pellegrini|tìtulu=Arte in Sardegna|annuoriginale=1933|annu=2015|editore=Carlo Delfino editore|tzitade=Tàtari|limba=it|OCLC=952962357|ISBN=978-88-7138-814-4}} == Artìculos ligados == *[[Museu d’Arte de sa Provìntzia de Nùgoro|MAN - Museu de Arte de sa Provìntzia de Nùgoro]] *[[Nùgoro]] *[[Regorta sarda Luigi Piloni]] == Ligàmenes esternos == {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] 3hpcp34xborejmhkhmot52imu0qnjxi Foiso Fois 0 19167 177836 162775 2022-08-22T21:10:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Foiso Fois''' ([[Igrèsias]], 28 de [[nadale]] de su [[1916]] - [[Casteddu]], 21 de [[freàrgiu]] de su [[1984]]) est istadu unu pintore, crìticu de [[arte]] e sagista [[Populu sardu|sardu]]. == Biografia == Foiso Fois est nàschidu in [[Igrèsias]]. Su babbu fiat su diretore de sa miniera de Santu Giuanne, in Monteponi. Antifascista decraradu, simpatizante de Giuseppe Cavallera ("su pioniere de su sotzialismu in [[Sardigna]]")<ref>{{Tzita web|url=http://www.carloforte.it/cavallera/default.htm|tìtulu=Il processo a Cavallera|situ=web.archive.org|data=2007-11-07|limba=it|atzessu=2019-12-12|urlmortu=eja|dataarchìviu=2007-11-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071107170513/http://www.carloforte.it/cavallera/default.htm}}</ref>, [[Giuseppe Dessì|Giusepe Dessì]] in ''Paese d'ombre''), at refudadu s'iscritzione a su [[Partidu Natzionale Fascista]]. Pro custa resone l'ant, a pustis, lissentziadu e, costrintu a fuire, issu at abbandonadu sa Sardigna pro si tramudare in [[Toscana]]. Torradu a [[Casteddu]], in ue fiat giai istadu pro unu tzertu perìodu partinde dae su [[1923]], s'est diplomadu comente peritu agràriu in su [[1938]]. A pustis de su tramudòngiu a Gènova s'annu imbeniente, fatu pro sighire sos istùdios universitàrios in [[Economia|Economia e Cummèrtziu]], pro more de sos bombardamentos in sa tzitade benit costrintu a la lassare e a tzucare a Firenze in ue, in su [[1942]], est resèssidu a si laureare. Pròpiu in cussa tzitade est incumentzada sa formatzione sua de pintore, imparende a sa sola. A pustis de su tramudòngiu de su [[1943]] in provìntzia de Biella at fatu parte de sas brigatas partigianas. Arrestadu dae sos nazistas in su [[1944]], gràtzias a un'iscàmbiu cun unu presoneri tedescu benit liberadu in presse. In su primu pustisgherra est istadu unu militante sotzialista. == S'òpera == Foiso Fois est istadu unu de sos pintores prus rapresentativos e innovativos de sos annos [[1950|chimbanta]] in Sardigna. Cun sas òperas suas at signadu su puntu de segadura cun sa rapresentatzione folclorìstica in s'arte sarda, fintzas pro more de sos istùdios fatos in su nord de s'Itàlia. Totu sas problemàticas ligadas a su mundu de su traballu in miniera chi Foiso at connotu in intro de sa famìlia sua ant influidu in s'arte sua, in su remenu sotziale suo e in sa bisione sua de s'autonomia regionale. Est de su 1951/52 sa pintura ''La mattanza'', espostu in antis in Casteddu, in su 1952, in ''sa de IV Mustras Regionale de Arte'' e a pustis in Roma, in su [[1951|1953]], in s'espositzione ''L'Arte nella Vita del Mezzogiorno d'Italia (''S'Arte in sa Vita de su Sud de s'Itàlia'')''.Sighint in su [[1957]] sa sèrie ''I girasoli'', e galu a pustis ''Eleonora d'Arborea'' chi cun ''La Rivoluzione di Giovanni Maria Angioj (Sa Rivolutzione de [[Giovanni Maria Angioy|Giuanne Maria Angio]]''[[Giovanni Maria Angioy|''y'']]'')'' diant àere dèpidu fàghere parte de su trìticu ''La Sardegna verso l'Autonomia'' (Sa Sardigna cara a s'Autonomia), mai acabadu. At tentu cuntatos cun medas artistas, intre sos cales bi sunt Maria Lai, [[Aligi Sassu]], [[Pinuccio Sciola]] e su fotògrafu mannu [[Henry Cartier-Bresson|Henri Cartier-Bresson]]. Sa forma d'arte chi l'agradaiat de prus fiat sa pintura, ma at prodùidu fintzas disinnos interessantes (a china, a pennarellu, abbarolos e pastellos) e xilografias e litografias de primore. Est istadu fintzas unu istudiosu mannu de s'istòria architetònica religiosa in Sardigna, de casteddos e fortificatziones medievales, turres costeras, pontes romanos e fortes piemontesos. Galu oe faghent testu sos duos libros chi at publicadu: ''Torri spagnole e forti piemontesi'' e ''Castelli della Sardegna medioevale'' (custu ùrtimu publicadu a pustis de èssere issu mortu). Sa faina sua de crìticu at bidu, intre sos annos '40 e '50, sa retzensione de mustras medas pro su cuotidianu ''L'Unità'' e pro testadas regionales. Est istadu unu cultore e istudiosu mannu de sas traditziones populares e unu colletzionista espertu de ogetos de sa vida cuotidiana e de trastes de su mundu agru-pastorale sardu, fintzas cussos ogetu de una mustra curada dae sa fìgia Bàrbara. == Notas == <references /> == Bibliografia == {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Naitza|tìtulu=Foiso Fois|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013490700476.pdf|atzessu=2019-12-12|data=1989|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=313217015|ISBN=88-85098-05-3}} == Ligàmenes esternos == *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31470&v=2&c=2593&visb=&t=1|tìtulu=Foiso Fois|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} *{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/foiso-fois_(Dizionario-Biografico)/|tìtulu=Foiso Fois|limba=it}} * {{Tzita web|url=http://www.liceoartisticocagliari.it/default.php?artgal=50|tìtulu=Galleria curada dae su Litzeu Artìsticu "Foiso Fois" de Casteddu|limba=it|atzessu=30 maju 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070930012108/http://www.liceoartisticocagliari.it/default.php?artgal=50|dataarchìviu=30 cabudanni 2007|urlmortu=eja}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] [[Categoria:Antifascistas]] pad168xkry7gs3cdsbsff9vvnswzeu9 Màuru Manca 0 19170 177906 170994 2022-08-23T00:59:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Biografia|immàgine=Mauro Manca.png|data_de_nàschida=25 de nadale de su 1913|logu_de_nàschida=[[Casteddu]]|data_de_morte=22 de freàrgiu de su 1969|logu_de_morte=[[Tàtari]]|natzionalidade=sarda|tzitadinàntzia=italiana|traballu=pintore|movimentu_estèticu=tonalismu, espressionismu, neocubismu, astratismu|incumintzu_de_s'atividade=1934|còjube=Frantzisca Binna|prèmios=* Prèmiu de sa Fundatzione Umiastowska (1947)<br> * Prèmiu Tàtari de pintura (1950)<br> * Prèmiu Sardigna (1957)|nùmene_babbu=Luisu Manca|nùmene_mama=Antonietta Dessena}} '''Màuru Manca''' ([[Casteddu]], 25 de [[nadale]] de su [[1913]] - [[Tàtari]], 22 de [[freàrgiu]] de su [[1969]])<ref name=":0">{{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Marco|sambenadu2=Magnani|tìtulu=Mauro Manca|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013484300470.pdf|atzessu=2019-12-12|collana=Grandi Monografie|data=1994|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=32669285|ISBN=88-85098-29-0}}</ref> est istadu unu pintore [[Populu sardu|sardu]], nòdidu pro àere rennoadu sa pintura sarda de sos annos chimbanta. == Biografia == Fìgiu de Luisu Manca, magistradu de su tribunale militare, e de Antonietta Dessena, naschet in [[Casteddu]] ma a pustis de pagu tempus tzucat cun sa famìlia a [[Venetzia|Venètzia]], in ue at a naschere, in su [[1915]], sa sorre Lina. Torradu a istare in [[Sardigna]], in [[Tàtari]], in su [[1926]] intrat in su Litzeu clàssicu Azuni, ma non tenet interessu perunu pro sas matèrias iscolàsticas. Colat su tempus suo disinnende e bisende de divènnere un'illustradore e gràficu. A pustis de su diploma, pigadu in su [[1933]], cheret fàghere istùdios artìsticos, ma essende mortu su babbu suo, pro cuntentare sa mama, intrat in sa Facultade de [[Meighina]]. Su primu annu, però, dismajat intrende in s'àula de anatomia, e tando issèberat de colare, chene gana meda, a sa Facultade de [[Deretu|Giurisprudèntzia]]. Dae su [[1934]] incumintzat a sighire sos cursos de s'Iscola Comunale de Intzisione fundada dae [[Stanis Dessy]], e in su [[maju]] de cuss'annu esponet un'òpera sua, unu disinnu coloradu chi si mutit ''Il ciarlatano'' (Su tzarlatanu), in sa de V Mustras sindacales de sa Sardigna, ma cust'esòrdiu suo non benit notadu dae nemos. In su [[1935]] s'Iscola de Intzisione benit mudada in Regia Iscola de Arte, e Manca nde sighit sos cursos de nudu. Esponet in sa de VI Sindacales sardas de [[Nùgoro]] duos pastellos chi benint apretziados bastante dae su crìticu e pintore Predu Antoni Manca, chi narat chi "a su mancu espriment unu mundu colorìsticu chene cumpromissos cun sa visione fìsica esteriore".<ref name=":0" /> In su [[nadale]] de su cuss'annu matessi unas cantas òperas suas benint postas in bèndida, in paris cun cussas de àteros artistas locales, in sa libreria [[Tàtari|tataresa]] Calaresu. In paris cun sos artistas Vanni Pirisino, Salvatore Ibba, Piero Tedde e Paolo Maninchedda intrat in su ''Movimento Mediterraneo'' (Movimentu Mediterràneu) fundadu dae s'architetu Alberto Rosati, chi nde aiat iscritu su manifestu, ''Arte Politica Fascismo'', in su matessi annu, semper in [[Tàtari]]. Pigat parte a sos cunvegnos de sos Litoriales de [[Roma]], in sa setzione de s'Arte, e benit postu intre sos seletzionados. In su [[1936]] l'amitint, pro sa prima borta, in sa Mustra de Arte de su Litoriale in [[Venètzia]], e Elio Zorzi de "Il Corriere della Sera" ponet su nùmene suo in intro de sa lista de cussos de tènnere in contu. In su [[trìulas]] de su matessi annu, in [[Tàtari]], benit ammaniada sa Prima Mustra de su Movimentu de Arte Mediterrànea, patrotzinada dae su Sindacadu Fascista de Bellas Artes, mutida fintzas "Mustra de sos Chimbe" dae s'imprenta locale, chi faghet partire un'arresonu intre sos intelletuales isolanos (intre sos cales b'at fintzas [[Eugenio Tavolara]]), e in ue si bidet sa personalidade originale de Manca, definidu dae L. Mucedda "ùnicu rivolutzionàriu de sa pàtria"<ref name=":0" />. Intre sas pinturas suas bi sunt ''Gioconda 900'', ''Autoritratto 900'', ''Conquista'', ''Gli impiccati'', ''Ferragosto'', ''Sul trapezio'' e ''I seguaci''. In su matessi annu connoschet a Frantzisca Binna, fìgia de un'avocadu mannu [[Tàtari|tataresu]], e sos duos incumintzant una relatzione intre issos, chi però benit firmada ca issa fiat galu minorenne e benit mandada dae sa famìlia sua a unu collègiu in [[Roma]]. In su [[1937]] pigat parte a s'allestimentu de duos vegliones ammaniados dae su GUF pro su carrasegare. In [[martzu]] pigat parte a sa de II Mustras de Arte de sos Giòvanos de Sardigna, ammaniadas dae su GUF de [[Tàtari]] in su palatzu de [[Universidade de Tàtari|s'Universidade]]. Semper in Tàtari, in su [[Santuaine|santugaine]] de su matessi annu, pigat parte a sa Mustra de Arte pro sas Tzelebratziones de sa [[Sardigna]]. Su traballu suo benit sinnaladu in rivistas e importu che a "L'Isola", "Il Giornale d'Italia" e "La Tribuna", in ue Carletto Costa, amigu suo, lu mutit "su Cagli de su movimentu nostru". Diventat semper prus amigu de [[Stanis Dessy]] e [[Eugenio Tavolara]], cun sos cales tenet in cumone sas passiones pro s'[[arte]] e sa cultura, ma fintzas pro su [[mare]], sa pisca e su mundu de sa maghia. Su 18 de [[santandria]] pigat sa làurea in giurisprudèntzia, e pagu a pustis tzucat a [[Roma]] cun sa mama e sa sorre. In ie, dae su [[1938]], incumentzat a intrare in s'ambiente artìsticu romanu: connoschet a Severini e a Marinetti e in atòngiu ammaniat una mustra de artistas sardos in sa villa de s'[[Iscritore|iscritora]] [[Polonia|polaca]] Emilia Szenwicova, in Positanu. Intre su [[1939]] e su [[1941]] collaborat, in intro de su GUF de Roma, a s'ammaniamentu de sas mustras de arte e bi pigat parte, retzende fintzas risultados bonos (su de oto postos pro sa pintura in su [[1939]], prelitore pro s'afrescu in su [[1941]]) e publicat disinnos in sa rivista issoro, "Roma Fascista". Custos disinnos ant a èssere atacados in su 1939 dae s'ala prus arrestrada de sa cultura fascista, rapresentada dae Giuseppe Pensabene de "Il Tevere", crìticu chi dae carchi annu gherriat contra a sas chircas figurativas avantzadas, defininde·las "internatzionalistas" e "giudàicas", e istimadas dae Renato Giani, de "Il Primato", siat in cuss'annu siat in un'àteru artìculu de su 1940. Fintzas Lina, sa sorre, at a tènnere carchi reconnoschimentu in sos prelitorales femininos. Sa passione de Manca pro sa maghia e s'ocultismu agatat in Roma unu terrinu adatu, e sugetos chi benint dae cussu mundu aparint fatu fatu in sas òperas suas. In paris cun sos amigos suos Giuseppe Capogrossi e Emanuele Cavalli, chi est afiliadu a una sotziedade esotèrica (sa "Fradellàntzia de Myriam" de su para-psicòlogu Giuliano Kremmerz) faghent addòbios ocultistas (in sa domo de s'artista), invitende che a magu s'iscritore Claudio Claudi. In su [[1940]] torrat in [[Sardigna]] pro more de su servìtziu militare e abarrat, comente sergente de su 40u reggimentu de artilleria, in [[Piaghe]], in ue at fintzas a fàghere s'iscenògrafu de ispetàculos de intrattenimentu pro sos sordados. In su [[1942]] torrat a adobiare sos amigos tataresos suo, colende sos seros in paris cun [[Eugenio Tavolara]], s'iscritore [[Giuseppe Dessì]], su pintore [[Giuseppe Biasi]], sa pianista Marialisa de Carolis e unos àteros protagonistas de sa vida culturale [[Tàtari|tataresa]]. In santandria faghet una mustra in su Pustis-traballu "Aldo Solinas", suportada dae s'Istitutu de Cultura Fascista, in ue esponet 56 òperas partzidas intre ògios, tèmperas e disinnos, chi ammustrant su colare de su tonalismu suo a una fase espressionista, ispirada dae Scipione e Mafai.<ref name=":0" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31467&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Màuru Manca|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}}</ref> Torrat fintzas a adobiare a Frantzisca Binna, e petzi dae s'ammentu nde faghet unu ritratu, ''La signorina del salotto antico''. Intre su [[1943]] e su [[1945]] insegnat istòria de s'arte in s'Istitutu de Arte de [[Tàtari]] e in su Litzeu Canopolenu, e disinnu in s'Iscola Mesana Canopolena. In su 27 de [[abrile]] de su [[1944]], iscriende in "L'Isola", atacat a su pintore Predu Antoni Manca (chi l'at a rispòndere in su matessi giornale) pro sas ideas suas a pitzu de sa pintura sarda e de s'arte in generale, e su 6 de maju ammaniat una mustra, "''La pittura moderna da Cézanne a oggi''" in s'Istitutu de arte. In sa segunda parte de s'annu torrat a tzucare a [[Roma]], in ue istant sa mama e sa sorre, e incumentzat a fàghere istùdios pitòricos noos. In su [[1945]] torrat a istare in Tàtari pro unu pagu de tempus, e si fidantzat ufitzialmente cun Frantzisca Binna. Fintzas si fiat antimilitarista, in su [[1946]] s'agatat unu traballu in su Ministèriu de sa Gherra, pro asseliare a sa mama e a su chi diat dèpere divènnere su socru, chi lu cheriant bìdere "sistemadu". In sas lìteras suas a [[Eugenio Tavolara]] at a semper a iscantzellare s'iscrita de carta intestada "''Ministero della Guerra''", mudende·la in "''Ministero della Pace''" e s'istemma de sos Savoia, mudende·lu in una [[musca]]. Semper in [[Roma]] una mustra in sa galleria "Il Cortile", presentada dae Antonello Trombadori e apretziada meda dae sa crìtica, in particulare dae Marcello Venturoli. A pustis torrat a [[Tàtari]] e s'8 de [[cabudanni]] si cojuat cun s'amorada sua, cun [[Eugenio Tavolara|Tavolara]] chi li faghet de testimòngiu. Sos duos isposos tzucant a Roma, e ambos intrant in s'ambiente culturale locale. In [[cabudanni]] Manca incumentzat torra istùdios pitòricos noos, e a pustis de duos meses incumentzat a impreare su limbàgiu neocubista, accurtziende·si a sa Setzessione Noa, su chi at a divènnere su Fronte Nou de sas Artes. In su [[1947]] faghet una mustra personale in sa Galleria de Roma, presentada dae Marcello Venturoli, chi tenet unu sutzessu bonu cun sa crìtica, e a pustis tzucat a [[Milanu]] pro adobiare a Carlo Cardazzo, diretore de sa galleria milanesa Il Naviglio, e connoschet a belle totu sos artistas prus famados de sa tzitade, ma s'ambiente culturale milanesu non lu lassat ispantadu pro nudda. In [[maju]] ammaniat una mustra in [[Tàtari]], in sa galleria "L'Acquario", cun 30 òperas espostas. Semper in su matessi annu lassat su traballu in su Ministèriu e incumentzat a impreare su tempus suo pro sa pintura ebbia. Cun sa pintura ''Donna in riposo con gonna viola'' retzit su Prèmiu de sa Fundatzione Umiastowska in sa de II Mustras Annuales de s'Art Club in sa Galleria de Roma. In su [[1948]] pigat parte a sa Cuadriennale de [[Roma]] cun duas pinturas neocubistas, decorat sos muros de unu club romanu, in paris cun Antonio Corpora, faghet un'altare in mosàicu pro sa crèsia de s'Abrutzu e connochet a Corrado Cagli, chi l'aiat influentzadu meda in sos annos '30. Colat s'[[istiu]] in [[S'Alighèra|S'Alighera]], abitudine chi at a mantènnere in sos annos imbenientes, e a pustis de s'iscòpiu de sa polèmica intre realistas e astratistas incumintzada pro more de s'artìculu de "Roderigo di Castiglia" (Palmiro Togliatti) in "Rinascita", iscriet unu contra-manifestu de su movimentu de sa Giovane Pintura Italiana contra a s'ideologizatzione tropu manna de su dibàtitu artìsticu. L'ant firmare, in paris cun issu, Monachesi, Stradone, Vangelli e Vespignani. In su mese de nadale li naschit su fìgiu Luisu. In su [[1949]], in [[freàrgiu]], faghet una mustra personale in [[Tàtari]], in sos locales de s'EPT, cun una sèrie de monòtipos e disinnos, e in martzu la fahet torra in [[Casteddu]], in sa galleria Palatino. A pustis publicat duos artìculos a pitzu de su cubismu e de s'arte moderna in generale, in "Il Corriere dell'Isola" di Tàtari e in "Il Giornale della Sera" de Roma. Su 27 de freàrgiu faghet un'interventu, semper a pitzu de s'arte moderna e de sos orientamentos suos, in Casteddu, in su grupu de sos Amigos de su Libru. In austu pigat parte a sa Mustra de Arte Moderna de sa [[Sardigna]], in [[Venètzia]], in s'Opera Bevilacqua La Masa, in paris cun una mustra de [[Brunzittu nuragicu|brunzetos nuràgicos]]. Su cunfrontu intre sas òperas e sos brunzetos bidet custos ùrtimos comente binchidores, tantu chi sa crìtica los cunsiderat meda prus modernos de sas òperas. Fintzas a pustis de custa derruta, Manca isseberat de pigare parte fintzas a s'editzione [[Roma|romana]], in sa Galleria Natzionale de Arte Moderna, de sa matessi mustra, chi at a retzire una crìtica fintzas prus frita, pro neghe fintzas de sos critèrios de seletzione bassos de su Grèmiu de sos sardos, s'assòtziu chi l'aiat ammaniada. In su [[1950]], in sa galleria “Vetrina di Chiurazzi”, esponet su risultadu de sas chircas suas fatas in sos ùrtimos duos annos, in una sèrie de pinturas ispiradas fintzas dae sa pintura metafìsica-surrealista de Cagli. S’imprenta e sa crìtica [[Roma|romana]] li dat atentzione e l’aprètziat meda, e crìticos che a Venturoli, Silvio Marini e Nicola Ciarletta sunt intre cussos chi prus istimant su traballu suo. In su 9 de [[abrile]] de su matessi annu iscriet un’artìculu a pitzu de sa visione sua de s’arte cuntemporànea in “La Fiera Letteraria”, e in [[austu]], in paris cun Antine Spada e Ausonio Tanda, binchet su “Prèmiu Tàtari” de pintura, chi teniat in commissione a Nicola Ciarletta, [[Bernardino Palazzi]] e a Carlo Alberto Petrucci. Divenit semper de prus su rapresentante de s’avanguàrdia e de su neo-cubismu e de s’astratismu sardu, retzende aprovatzione dae artistas e intelletuales che a [[Eugenio Tavolara]], Ànghelu Mannoni e [[Antoni Simon Mossa]] (in “La Gazzetta Sarda”), e atacos dae pintores de s’iscola prus betza che a Predu Antoni Manca. Disinnat su manifestu e sos cartellones pro sa Mustra Regionale de s'Artesania, ammaniada dae Tavolara e àteros in Tàtari, in sa sede de s’ICAS. Semper in su 1950 naschet su segundu fìgiu suo, Giusepe. In su [[1951]] ammaniat una mustra personale in [[Tàtari]], esponende pinturas, monotipos, collages e disinnos fatos dae su 1947 a su 1950, in sa sede de s’Ente pro su Turismu. In su [[1952]] faghet sas iscenografias de unu film de manta e ispada, ''La Maschera Nera'', chi essit in [[martzu]]. Su primu de [[freàrgiu]] divenit operàiu permanente de sa subrintendèntzia de su [[Latziu|Làtziu]] e traballat in sa Galleria Borghese, cun Paola Della Pergola che a diretora. Creat s’allestimentu nou de su Salone de su Depòsitu, cun pannellos mannos chi permitiant de espònnere fintzas sas pinturas prus mannas, e incumentzat a s’ocupare fintzas de restàuru. Incumintzat a dirigire una galleria privada, “L’Aureliana”, in carrera Sardigna 29, chi inaùgurat in martzu cun una mustra de Maccari. In su [[1953]] naschet s'ùrtimu fìgiu suo, Giuanne, e Manca fàbbricat una villa in [[S'Alighèra|S’Alighera]], “La Cuneta”, sighende su progetu de Eugenio Maria Rossi. Semper de fàghere in paris cun Rossi fiat s’idea pro sa decoratzione de sa Bursa Mertzes e Càmera de Cummèrtziu de [[Trebisu|Trevisu]], de sa cale Manca faghet fintzas unu botzetu, ma chi no ant a realizare mai. Dae su [[1954]] sa pintura sua mudat torra de istile, colende a una figuratzione de solennidade istilizada e ispirada a sos mitos pre-clàssicos mediterràneos, rapresentados bene dae sa pintura ''Anfiteatro Cretese''. Collaborat cun “Il Pensiero Nazionale”, periòdicu [[Tàtari|tataresu]] dirìgidu dae Stanis Ruinas, disinnende vignetas satìricas, curat sa gràfica de s’agenda illustrada de s’ENIT pro su 1954 e collaborat a unas cantas publicatziones turìsticas (“Vita Italiana”, “Italy” etz.). In su [[1955]], in ghennàrgiu, sighit unu cursu de intzisione de Carlo Alberto Petrucci, e in freàrgiu unu de restàuru de Cesare Brandi. A pustis nde faghet fintzas unu de fotografia. In martzu faghet una mustra personale in “L’Aureliana”, apretziada meda dae totu sos chi nde iscrient una retzensione. Valerio Mariani iscriet un’artìculu longu a pitzu de issu in “Sardegna” sa rivista de s’amministratzione regionale a sa cale fintzas Manca matessi collàborat cun sos disinnos suos. Semper in su matessi annu Tavolara, chi fiat traballende dae annos cun Ubaldo Badas pro organizare e orientare s’artesania sarda, li daet s’incàrrigu de progetare prendas e tapetes, e issu lu faghet creende una sèrie de ispillas ispiradas a s’arte [[Tziviltade nuraghesa|nuràgica]], realizadas dae s’òrafu tataresu Renato Deliperi, e disinnos pro sos tapetes, in biancu e nieddu e semper ispirados a s’arte nuràgica, realizados in [[Durgali]] cun sa tècnica de s’annodadura, una tècnica noa pro sa Sardigna batida dae Emilia Musio Vismara. In su [[1956]] faghet sa presentatzione de sa mustra ''Carrière, Fantin Latour, Redon'' ammaniada in “L’Aureliana” dae su 21 de [[ghennàrgiu]] a su 3 de [[freàrgiu]], e andat a pompiare sos traballos de su II Cungressu Natzionale Artistas. Aprofitende de sa persèntzia de Mario Segni che a presidente de sa repùblica chircat de otènnere s’istitutzione in [[Sardigna]] de un’Ufìtziu autònomu de sa Artes Bellas, chi pro issu diat dèpere èssere ghiadu dae [[Eugenio Tavolara]], e si narat dispostu de lassare totu su traballu e s’istùdiu suo chi tenet in [[Roma]] si b’at a èssere sa possibilidade de devènnere Ispetore Tzentrale de sa Subrintendèntzia de s’Ìsula, pro proare a fàghere unu programma pro tutelare, cunservare e catalogare su patrimòniu artìsticu sardu, e ammaniare una mustra manna de sa pintura in Sardigna, partzida in duas alas: òperas de iscola sarda finas a su Chimbighentos e òperas de àteras iscolas in Sardigna. In s’idea sua, a pustis, cussu traballu diat dèpere èssere serbidu a publicare un’''Inventàriu Crìticu de sa Pintura Sarda''. In prus, cheriat creare bursas de istùdiu pro permìtere a sos artistas sardos de fàghere perìodos de istùdiu in Roma. Proponet fintzas a Fernanda Wittgens, membru de su Cussìgiu de Amministratzione de sa Triennale [[Milanu|milanesa]], de fàghere una mustra de s’artesania sarda in intro de s’editzione imbeniente de sa mustra, e custa proposta sua benit atzetada immediatamente. In su matessi annu faghet fintzas su progetu gràficu e unas cantas decoraduras pro su Catàlogu de sa Mustra de s’Artesania Sarda de su 3 de [[santandria]], in su padillione nou in [[Tàtari]], e in intro de cussa mustra si podent agatare fintzas sos tapetes disinnados dae issu e realizados in [[Durgali]] e, semper totu disinnadu dae issu, duas càssias realizadas dae Micheli Mura, duos manichinos in tundinu de ferru pro isciallos e àteras cosa in ferru fatas dae sos mastros de ferru Dettori e Pipia (es. alares pro sa tziminera e gàbbias pro pugiones). Est fintzas unu de sos giurados pro su cuncursu de pintura pro unu de sos cartellones. In su [[1957]] intrat in su comitadu de redatzione de sa rivista “Inchieste di Urbanistica e Architettura”, dirigida dae dae s’architetu Eugenio Maria Rossi e chi essit pro sa prima borta cuss’annu. Issu s'òcupat de sa gràfica e de sas coberteddas ponende·bi pinturas suas, e bi faghet fintzas artìculos a pitzu de sas artes visivas. Collàborat cun s'ammanniamentu de su catàlogu de sa Mustra de Solidariedade Internatzionales pro sos artistas [[Ungheria|ungheresos]], fata in [[abrile]] in sa Galleria Natzionale de Arte Moderna de s’Assòtziu Italianu pro sa Libertade de sa Cultura. [[Eugenio Tavolara]] l’afidat su progetu de òperas de còrgiu e pedde in generale de fàghere in [[Durgali]], de tapetes annodados e de òperas in linna pro sa de II Mustras de s’Artesania Sarda de su 29 de [[maju]] in [[Tàtari]], chi ant a èssere ammustrados fintzas in sa mustra de s’artesania sarda fata in intro de sa Triennale de [[Milanu]]. Semper in [[maju]] Manca at a publicare ''Arazzi e tappeti'', un’artìculu a pitzu de sa tessidura in sa rivista “Artigianato Sardo”. In austu binchet su Prèmiu Sardigna cun s’òpera ''L’ombra de mare sulla collina,'' chi sinnat una truncadura manna cun sa traditzione figurativa sarda de sa dècadas coladas e chi at a fàghere incumintzare una dibata manna intre sos crìticos, sos artistas e fintzas sa gente comune. In su [[1958]] faghet una relatzione in su Cunvegnu Natzionale a pitzu de s’Architetura e de sas Artes visivas de AUA (Assòtziu pro s’Urbanìstica e s’Architetura), ammaniadu intre su 22 e su 24 de [[martzu]] in sa Galleria de Arte Moderna de [[Roma]] fintzas dae issu, a pitzu de duos temas: ''L’integrazione reciproca delle Arti Visive'' e ''L’educazione del gusto nella Società di domani''. Intre sos reladores bi sunt fintzas Giulio Carlo Argan, Mario Penelope e Nello Ponente. Sos atos de su cunvegnu los publicat “Inchieste di Urbanistica e Architettura” in su nùmeru suo de [[martzu]]-[[abrile]]. In [[maju]], in sa de III editziones de sa Mustra de s’artesania de [[Tàtari]], bi sunt fintzas tapetes realizados in [[Agghju|Azos]] partende dae disinnos atratos suos. Est su perìodu de cando s’artesania sarda incumentzat a tènnere un’importàntzia internatzionale, gràtzias a s’ISOLA de [[Eugenio Tavolara|Tavolara]] e Badas. In sos meses de [[maju]] e de [[làmpadas]] pigat parte a sa mustra ''Nuove tendenze dell’arte italiana'', ammaniada dae sa Rome-New York Art Foundation in sos locales suos de s’Ìsula Tiberina e curada dae Lionello Venturi. In su matessi perìodu esponet fintzas in una mustra dedicada a sos artistas sardos ammaniada dae “Il Taccuino delle Arti” in su Palatzu de sas Espositziones, chi però tenet problemas organizativos e chi esponet òperas figurativas de unos cantos artistas chi non sunt resèssidos a si rinnovare e a s’istesiare dae su diletantismu. Faghet su cuncursu pro sos diretores de sos istitutos superiores de istrutzione artìstica, chirchende de otènnere sa nòmina pro s’Istitutu de Arte de [[Tàtari]], ma tenet contra a [[Filippo Figari|Filipu Figari]], su diretore betzu, devènnidu presidente de su matessi istitutu, chi in sos annos aiat dimostradu de èssere bravu meda cun s’organizatzione ma fintzas cunservadore meda cun sas iscolas artìsticas. In su [[1959]] faghet una mustra personale in sa galleria “Selecta” de [[Roma]], in ue esponet una sèerie òperas suas ligadas meda a s’informale matèricu, e a sa cale pigant parte medas de sos chi sunt sos protagonistas de sa vida artìstica de sa tzitade: Venturi, Argan, Palma Bucarelli, Venturoli, Libero de Libero, Cagli, Capogrossi etz. Custa at a èssere sa mustra de adiosu de Manca a s’ambiente romanu, ca issu at a bìnchere su cuncursu pro s’Istitutu de [[Tàtari]] chi aiat fatu in s’annu antepostu (cosa chi at a festegiare cun unu giru in barca cun sos amigos suos, comente issu at a iscrìere in una lìtera a Tavolara), e at a torrare pro cussa resone a istare in sa tzitade sarda. In ie, intre su 31 de [[maju]] e su 2 de [[làmpadas]], at a èssere su reladore de su cunvegnu ''Produzioni e materiali tipici sardi nell’architettura e nell’arredamento moderno'', ligadu a sa de IV Mustras de s’artesania. In cussa mustra b’at a èssere una dibata intre chie faghet sa majoria de sos interventos, chi sustenent sa lìnia de Tavolara e Badas, chi sighit sa traditzione sarda in s’artesania, e chie difendet cussa prus radicale de Manca, che a Lucio Fontana. In su [[1960]] ammaniat una mustra personale in sa galleria “Il Cancello” de [[Tàtari]], chi benit apretziada meda dae su pùblicu e fintzas dae Predu Antoni Manca, chi lassat a un’ala su sarcasmu chi aiat dedicadu a Màuru Manca finas a cussu momentu in sa retzensione chi nde faghet in su nùmeru de [[La Nuova Sardegna]] de su 9 de [[freàrgiu]]. In su primu annu de diretzione de s’Istitutu tataresu su pintore incumentzat a tènnere cuna collaboratzione cun su professore de arte aplicada Marcello Carta, chi faghet una sèrie de pannellos e plachetas sighende sos disinnos suos. S’intrada in s’iscola permitit tando a Manca de fàghere esperimentos in s’iscultura, unu disìgiu chi teniat dae tempus meda. Sighit a collaborare cun s’ISOLA, como ghiada dae [[Eugenio Tavolara|Tavolara]] ebbia, e faghet incumentzare una collaboratzione intre cuss’ente e s’Istitutu de Arte de Tàtari, collaboratzione chi finas a cussu momentu fiat istada impossìbile pro neghe de sas resistèntzias de [[Filippo Figari|Figari]]. In sa de V Mustras de s’artesania de Tàtari torrant a b’èssere àteros ogetos disinnados dae s’artista dae intro de s’iscola: tessutos ''batik'' e prendas (ispillas e bratzales in oru arenadu) realizados dae Marcello Carta e tzeràmicas decoradas a fritu realizadas dae su tzeramista Pàule Loddo, de [[Durgali]], e ligadas a sa traditzione nàschida in sos annos trinta gràtzia s a s’òpera de [[Salvatore Fancello|Sarvadore Fancello]]. In su 3 de [[nadale]] pigat parte a una mesa tunda de sa rivista “Ichnusa” a pitzu de su tema ''Architettura e società''. In su [[1961]] faghet unu progetu mannu e belle impossìbile de realizare pro una losa de sa Madonna de pònnere in su portu de [[Pescara]], e in su 21 de [[abrile]] ammaniat una cunferèntzia in [[Casteddu]], in sa sede de su LAUC (Lìberu Assòtziu Universitàriu Casteddàrgiu) a pitzu de su tema ''Folklore e tradizione nelle arti figurative''. Mutit a insegnare in s’Istitutu de Arte de [[Tàtari]] medas artistas giòvanos locales, cun casos che a cussu de Gavino Tilocca chi non bi fiat mai pòdidu intrare pro neghe de sa disamistade sua cun [[Filippo Figari|Figari]], mudat s’impostatzione de sa didàtica de s’iscola chirchende de favorire s’inter-ditziplinariedade, ismànniat sa biblioteca annanghende·li unu muntone de libros e rivistas, faghet in modu chi sos professores abèrgiant sos istùdios issoro fintzas in s’Istitutu, trasformende·lu in unu laboratòriu, e chircat de istimulare sos arresonos e sas dibatas intre sos professores e intre professores e alunnos. In [[abrile]], in sa rassegna “''Nuove Tendenze in Sardegna''”, in intro de sa de III Mustras Regionales de Arte de [[Casteddu]], Manca si proponet in su grupu de “Realtà Nuova”, chi si proponet de rinnovare in manera pesante sa realidade artìstica sarda. Pro custa resone su grupu at a tènnere cuntatu cun “Studio 58”, grupu sìmile chi operaiat in Casteddu. In su [[1962]] chircat de fàghere tramudare sa rassegna “''Nuove Tendenze''” a [[Tàtari]] e de ammaniare un’antològica in sa fiera campionària, ma no at a resèssere a fàghere nissuna de sas duas cosas. In [[S'Alighèra|S’Alighera]] collàborat cun sos artìstas gìovanos locales Leinardi, Agus e Atza a s’abertura in su mese de [[maju]] de sa galleria “A”, cun una prima mustra de pintura e artesania (cun òperas suas ma fintzas de Bullitta, Contini, Calzia, Fanelli, Secchi, Tavolara e àteros). At a abèrrere, in paris cun Tilocca, Bullitta e Contini, un’àtera galleria cun su matessi nùmene in Tàtari, pro frunire unu logu de promotzione pro sos giòvanos locales. In su [[1963]] morit [[Eugenio Tavolara]], amigu corale suo, e in s’allestimentu de sa mustra de su II Prèmiu Tàtari de pintura Manca càusat una dibata manna intre issu e sos pintores figurativos, chi issu aiat relagadu a sos corridòios e chi l’acusant de los àere disciminados e de àere trasformadu sa mustra in “un’ispètzie de opùsculu illustrativu de sa pintura contemporànea non-figurativa”<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|tìtulu=Premio Sassari. Sono mancate le polemiche|publicatzione=Il Democratico|tzitade=Tàtari|data=1963-02-01}}</ref>. Ammaniat una mustra de arte sacra cuntemporànea in sos locales de “La Madonnina” de Siete Fuentes, in ocasione de su cunvegnu ''Dialogo dei cattolici con il mondo contemporàneo''. Mutit a s’Istitutu de Arte de [[Tàtari]] a Vincenzo Marino, chi at a orientare su laboratòriu de sos metallos cara a sa creatzione de prendas e at a disinnare una sèrie de ispillas in oro pro sa Biennale ISOLA de su 1964. Semper in su [[1964]], in [[ghennàrgiu]], ammàniat una mustra antològica, cun òperas fatas dae su [[1945]] a su [[1955]] in sa galleria “Il Cancello” de [[Tàtari]], chi at a torrare a fàghere in sos locales de “Il Capitello” de [[Casteddu]], in ue l’as at a illargare finas a su [[1963]]. A pustis de s'esclusione de Gavino Tilocca dae sa II Biennale ISOLA fata dae sa gestione polìtica e amministrativa de s’Ente (cun sa cale aiat dèpidu gherrare pro annos [[Eugenio Tavolara]], e chi fit sa resone pro sa cale Ubaldo Badas nde fiat essidu) Manca s’arrennegat, iscriet una lìtera a sos giornales printzipales sardos in ue narat chi su presidente de s'ente at causadu s’involutzione de s’ISOLA pro neghe de intrusiones in sos issèberos tècnicos e artìsticos de s’istitutzione, e issèberat de abarrare in foras dae sa biennale, ritirende·si in paris cun totu s’Istitutu tataresu. In su 1966 sighit sas espositziones de sas gallerias [[Tàtari|tataresas]] “A” e “Uno”, e in [[martzu]] est in [[Firenze|Firentze]], in ue pigat parte a sos traballos de su Cunsìgiu Natzionale de s’ANISA (Associazione Nazionale Insegnanti Storia dell’Arte). In [[abrile]] faghet unu biàgiu curtzu a [[Nitza]] e Saint-Tropez. A pustis de àere agatadu una mediatzione cun s’ISOLA, a pustis de su chi fiat acontèssidu in su [[1964]], torrat a traballare cun issos, e in paris cun Ubaldo Badas, chi torrat a collaborare cun s’ente pro sa prima borta dae su [[1959]], ammàniat sa de IV Biennales de s’artesania. Pro fàghere custu tando biàgiat in medas biddas artesanas de s’[[Sardigna|Ìsula]], e mutit a espònnere sas òperas issoro a medas de sos professores de s’Istitutu de Arte de [[Tàtari]]. In su [[1967]] collàborat cun disinnos suos a “Il Giornale”, e in s’istiu acumpàngiat a Marcellu Venturoli in unu biàgiu in giru pro sa [[Sardigna]], faghende·li connòschere sos artistas locales. In su mese de nadale est in [[Palermo]], pro pigare parte a su Cunvegnu de sos Diretores de sos Istitutos de su Tzentru-Sud, e in sa relatzione sua proponet una muda radicale de totu sa didàtica. In su [[1968]] sa positzione sua in intro de s’ISOLA s'afòrtigat, e li benit afidadu s'ammanniamentu de sa de V Biennales de s’artesania, cun un’allestimentu progetadu dae s’architetu Vico Mossa. A sa manifestatzione pigat parte totu s’Istitutu [[Tàtari|tataresu]], e Manca b’esponet tapetes, prendas realizadas dae Maria Lauro e animales de [[prata]] realizados dae Marini. Malàidu, de sa maladia chi l’at a mòrrere, sighit a pintare e a sighire s’iscola, ma lassat su controllu de sa produtziones de sos tapetes a Laura Lauro. Una denùntzia de duos artistas chi finat istados professores in s’Istitutu, publitzizada dae unu giornale locale, càusat un’ispetzione de su ministèriu in s’Istitutu de Arte pro verificare chi sa gestione de su diretore siat fata comente si tocat. Manca benit assoltu de su totu. In su 2 de [[ghennàrgiu]] de su [[1969]] sas cunditziones de salude de Màuru Manca peorant, e issu intrat in coma. Nd’essit, e in sos primos de [[freàrgiu]] paret chi siet istende mègius, tantu chi atzetat de pigare parte a sa seletzione pro sa decoradura de un’iscola de [[Casteddu]], de fàghere in paris cun Nicolò Masala, ma non b’at mai a resessere a lu fàghere. Morit in Tàtari in su 22 de cussu mese. == Notas == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Giuliana|sambenadu=Altea|nùmene2=Marco|sambenadu2=Magnani|tìtulu=Mauro Manca|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2008122013484300470.pdf|atzessu=2019-12-12|collana=Grandi Monografie|data=1994|editore=Ilisso Edizioni|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=32669285|ISBN=88-85098-29-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Gianni|sambenadu=Murtas|tìtulu=Mauro Manca|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180946.pdf|atzessu=2019-12-16|collana=I Maestri dell'Arte Sarda|data=2005|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=61766002|ISBN=88-89188-37-5|dataarchìviu=2012-03-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120324175202/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_39_20060406180946.pdf|urlmortu=eja}} == Artìculos ligados == *[[Eugenio Tavolara]] *[[Stanis Dessy]] *[[Giuseppe Dessì]] *[[Giuseppe Biasi]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31467&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Màuru Manca|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} * {{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31457&v=2&c=2649&visb=&t=1|tìtulu=S'annoamentu de sos limbàgios artìsticos in su segundu pustisgherra|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} *{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31506&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Su rennou de sos limbàgios|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} * {{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=31506&v=2&c=2592&visb=&t=1|tìtulu=Made in Sardinia|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2019-12-12}} *{{Tzita web|url=http://www.leviedellasardegna.eu/mauro_manca.html|tìtulu=Mauro Manca|limba=it|atzessu=2020-05-02}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Sardos]] [[Categoria:Artes visivas]] [[Categoria:Arte moderna]] 7r4wnt4284dqdvj1jqeuxilm3gwhbkv Marianne Sin-Pfältzer 0 19174 177895 175635 2022-08-23T00:13:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''Marianne Sin-Pfältzer''' (Hanau, 12 de [[abrile]] de su [[1926]] – [[Nùgoro]], 27 de [[austu]] de su [[2015]]) est istada una fotògrafa e [[Designer|disinnadora industriale]] [[Tedescos|tedesca]]. == Biografia == Cun antepassados olandesos e fìgia de unu dutore, chi aiat isseberadu de sighire a agiudare sos pazientes ebreos in s’istùdiu suo fintzas in suta de su nazismu e mortu giòvanu, e de una fotògrafa ritratista, chi gestiat un’atelier minore suo, in sos primos annos ‘50 imparat in [[Mònacu de Baviera|Mònacu]] sa tècnica de sa fotografia moderna, in sa Bayerrischer Staatslehranstalt für Photographie, e a pustis tzucat a [[Parigi]] pro addobiare sos fotògrafos prus famados de cuss’època e istudiare su limbàgiu issoro. A pustis de l’àere fatu incumentzat a traballare comente a fotògrafa professionista. In su [[1955]] arribat in [[Sardigna]], e cun una Rolleicord 6x6 incumentzat a biagiare (cussa prima borta lu faghet in autostop), fotografende sa sotziedade, sa gente e sos logos chi bidet. At a publicare libros cun sas fotografias suas e b’at a torrare àteras bortas in sos annos chi sighint.<ref name=":3">{{Tzita publicatzione|nùmene=Giacomo|sambenadu=Pisano|annu=2021|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer: una Sardegna mai vista|rivista=[[Làcanas]]|nùmeru=97|pp=42-45|limba=it}}</ref> In bint’annos de traballu in Sardigna, at a creare sa parte prus manna de s'archìviu suo, chi at a devènnere su repertòriu de immàgines de s’Ìsula de sos annos de su segundu pustisgherra prus mannu e fatu a sa minuda chi bi siat. In sa [[Barbàgia]] addòbiat s'editore Guido Fossataro de Casteddu, chi la faghet intrare in su progetu de su libru de Marcello Serra ''Sardegna, quasi un continente'', de su [[1958]] (torradu a imprentare in su [[1960]] e torradu a editare in su [[1970]]) ricu de fotografias suas e de sas immàgines a colores de Màriu De Biasi.<ref name=":3" /> In sas fotografias fatas dae issa si podet agatare una documentatzione de importu mannu pro su chi pertocat a su traballu, sa vida de cada die (siat de sas biddas e siat de sas tzitades) e totu sos àteros aspetos de sa [[Sardigna]] de cussos annos, siat a colores e siat in biancu e nieddu. Cussas fotos sunt istadas bèndidas fintzas in [[Germània]], postas in una sèrie de libros e rivistas. In su [[1961]] còjuat un'òmine [[Corea de su Sud|coreanu]] e, fintzas si su matrimòniu est duradu pro pagu, dae cussa die cunservat semper su sambenadu Sin in paris cun cussu de su babbu. Faghet fintzas biàgios e fotografias in àteros logos de su mundu: Philadèlphia, in sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], in su [[1965]], sas [[Hawaii]], semper in sos [[Istados Unidos de Amèrica|IU]], in su 1966, s’[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] in su 1967, sas [[Filipinas]], sa [[Tailàndia]] e su [[Sri Lanka]] in su [[1969]], S’[[Ìndia]] de Calcuta e Delhi Noa e sa [[Costa de Avòriu]] in su [[1979]]. Medas de cussas fotografias las ant a publicare in libros de medas editores. In paris cun custas atividades faghet fintzas ritratos fotogràficos in istùdiu (fotografende personàgios famados meda de s’època sua), cussu fatu in su teatru e in sas salas de cuntzertu e sas fotografias cummertziales pro aziendas de importu in setores medas (es. Agfa, Perutz, Kodak, Braun, Hohner etz.). In sa carriera sua at fatu mustras medas, intre sas cales si podent ammentare cussa fata dae su Museum Schloss Philippsruhe de Hanau, una retruspetiva dedicada a issa in su [[2001]], e cussa ammaniada, in intro de su [[Spazio Ilisso]], dae sa domo editora [[Ilisso (domo editora)|Ilisso]] (chi gestit s’archìviu fotogràficu de s’artista) in [[Nùgoro]] in su [[2019]].<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=OLBIAchefu|url=https://www.olbia.it/marianne-sin-pfaltzer-nuoro-inaugura-il-nuovo-spazio-ilisso/|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer a Nuoro inaugura il nuovo Spazio Ilisso|publicatzione=Olbia.it|data=2019-12-12}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Andrea|sambenadu=Tramonte|url=https://www.sardiniapost.it/culture/un-nuovo-museo-nel-centro-di-nuoro-arte-e-fotografia-ecco-lo-spazio-ilisso/|tìtulu=Un nuovo museo nel centro di Nuoro. Arte e fotografia, ecco lo Spazio Ilisso|publicatzione=Sardinia Post|data=2019-12-13}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.sardegnareporter.it/2019/12/nuoro-il-14-dicembre-linaugurazione-di-spazio-ilisso/294070/|tìtulu=Nuoro: il 14 dicembre l’inaugurazione di “Spazio Ilisso”|publicatzione=Sardegna Reporter|data=2019-12-06}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.cronachenuoresi.it/2019/12/13/nuoro-ordinanza-del-traffico-per-inaugurazione-spazio-ilisso/|tìtulu=Nuoro. Ordinanza del traffico per inaugurazione Spazio Ilisso|publicatzione=Cronache Nuoresi|data=2019-12-13}}</ref> Traballat cun sas agentzias fotogràficas e intrat in unos cantos assòtzios de fotògrafos, che a su BJV (Bayericher Journalisten-Verband), su BFF (Bund Freischaffender Foto-Designer) e s’Europhot. In sos annos ‘80 lassat sa fotografia pro colare a su chi issa at a mutire su “foto-batik”, sa creatzione de madrighes de pro s’imprenta in tessutu e tzeràmica fatas partende dae minujas fotogràficas, e esponet sas òperas suas in sas fieras de su setore de su disinnu industriale, in ue at a tènnere unu sutzessu bonu cun sas indùstrias. In su [[2005]] chene prus s'atretzadura Hasselblad sua chi fiat istada furada, at isseberadu de torrare a istare in [[Sardigna]], in [[Nùgoro]], custa borta definitivamente, e de s'ocupare de artesania artìstica e publichende cun s'[[Ilisso (domo editora)|Ilisso]] una monografia cun 300 fotografias suas in [[Limba italiana|italianu]] e, a pustis, in [[Limba tedesca|tedescu]].<ref>{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer. Sardegna, paesaggi umani|url=http://www.ilisso.it/prodotto/marianne-sin-pfaltzer/|atzessu=2019-12-16|data=2012|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=827227729|ISBN=978-88-6202-301-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer. Sardinien menschliche landschaften|url=http://www.ilisso.it/z/marianne.html|atzessu=2019-12-16|data=2014|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=de|OCLC=1045852930|ISBN=978-88-6202-303-0}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=Paolo Merlini|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2013/02/21/news/marianne-sin-pfaltzer-un-reportage-lungo-60-anni-1.6575297?refresh_ce|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer, un reportage lungo 60 anni|publicatzione=La Nuova Sardegna|data=2013-02-21}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=Carlo Figari|url=http://www.parcomolentargius.it/layout.php?dest=rassegna_view&artcl=2018|tìtulu=Vent'anni di Sardegna con l'occhio dell'artista|publicatzione=L'Unione Sarda|data=2013-06-01|atzessu=2019-12-16|dataarchìviu=2015-09-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150924064136/http://www.parcomolentargius.it/layout.php?dest=rassegna_view&artcl=2018|urlmortu=eja}}</ref> In sa matessi tzitade est abarrada finas a sa die de sa morte sua, in su 27 de [[austu]] de su [[2015]], a 89 annos, causada dae s'investimentu de una màchina acontèssidu su 10 de su matessi mese.<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2015/08/28/news/morta-la-fotografa-tedesca-investita-il-10-agosto-1.11999930|tìtulu=Morta la fotografa tedesca investita il 10 agosto|publicatzione=La Nuova Sardegna|tzitade=Tàtari|data=2015-08-28}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2015/08/28/morta_la_fotografa_tedesca_sin_pf_ltzer_il_10_agosto_era_stata_tr-8-432403.html|tìtulu=Morta la fotografa tedesca Sin-Pfältzer. Il 10 agosto era stata travolta da un'auto|publicatzione=L'Unione Sarda|tzitade=Casteddu|data=2015-08-28|atzessu=2019-12-16|dataarchìviu=2019-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20191216162527/https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2015/08/28/morta_la_fotografa_tedesca_sin_pf_ltzer_il_10_agosto_era_stata_tr-8-432403.html|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ilisso.it/in-memoria-di-marianne-sin-pfaltzer/|tìtulu=In memoria di Marianne Sin Pfältzer|limba=it-IT|atzessu=2019-12-16}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Salvatore|sambenadu=Novellu|url=https://www.cronachenuoresi.it/2015/08/28/lutto-nella-fotografia-si-e-spenta-a-nuoro-la-fotografa-tedesca-marianne-sin-pfaltzer/|tìtulu=Lutto nella fotografia. Si è spenta a Nuoro la fotografa tedesca Marianne Sin-Pfältzer|publicatzione=Cronache Nuoresi|data=2015-08-28}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Enrico|sambenadu=Pinna|autore=|url=https://www.sardiniapost.it/blog/la-scomparsa-di-marianne-sin-pfaltzer-lo-sguardo-femminile-sulla-sardegna-del-dopoguerra/|tìtulu=La scomparsa di Marianne Sin-Pfältzer, lo sguardo femminile sulla Sardegna del dopoguerra|publicatzione=Sardinia Post|data=2015-08-28}}</ref><ref name=":3" /> == Notas == <references /> == Bibliografia == *{{Tzita libru|nùmene=Marcello|sambenadu=Serra|nùmene2=Marianne|sambenadu2=Sin-Pfältzer|nùmene3=Mario|sambenadu3=De Biasi|tìtulu=Sardegna quasi un continente|annu=1958|editore=Editrice Sarda - Fratelli Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Fred und Peter. Eine Geschichte aus unseren Tagen|data=1966|editore=Hallwag|tzitade=Bern/Stuttgart|limba=de|nùmene2=Max|sambenadu2=Kruse}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|nùmene2=David Herbert|sambenadu2=Lawrence|nùmene3=Bernhard|sambenadu3=Brandl|tìtulu=Sardaigne|url=https://www.worldcat.org/title/sardaigne/oclc/77487959|atzessu=2019-12-16|data=1964|editore=Clairefontaine|limba=fr|OCLC=77487959|tzitade=Lausanne}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Stummel. Die Geschichte eines Dackels|data=1974|editore=Dausien|tzitade=Hanau|limba=de|nùmene2=Bruno Horst|sambenadu2=Bull}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Memorie di Sardegna : venticinque foto-grafiche|annu=1976|editore=Editrice Sarda - Fratelli Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Werner|sambenadu=Kurz|tìtulu=Feine Herren, schräge Vögel und andere Hanauer aus den letzen 150 Jahren|data=2010|editore=Hanauer Geschichtsverein|limba=de|pp=113–118|capìtulu=Von Hanau nach Sardinien: Marianne Sin-Pfältzer|OCLC=783215502|ISBN=978-3-935395-14-4|tzitade=Hanau}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer. Sardegna, paesaggi umani|url=http://www.ilisso.it/prodotto/marianne-sin-pfaltzer/|atzessu=2019-12-16|data=2012|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=it|OCLC=827227729|ISBN=978-88-6202-301-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Marianne|sambenadu=Sin-Pfältzer|tìtulu=Marianne Sin-Pfältzer. Sardinien menschliche landschaften|url=http://www.ilisso.it/z/marianne.html|atzessu=2019-12-16|data=2014|editore=Ilisso|tzitade=Nùgoro|limba=de|OCLC=1045852930|ISBN=978-88-6202-303-0}} == Artìculos ligados == * [[Ilisso (domo editora)]] == Ligàmenes esternos == {{Tzita web|url=https://www.ilisso.it/marianne-sin-pfaltzer/|tìtulu=Biografia de Marianne Sin Pfältzer|limba=it-IT|atzessu=2019-12-16}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Fotografos]] [[Categoria:Tedescos]] psijzblj5dfdm2jk5jije8gkf9f3r8m Propaganda 0 19201 177931 163002 2022-08-23T10:59:31Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} [[File:Unclesamwantyou.jpg|thumb|369x369px|Una de sas imàgine propagandìsticas prus famosasː Uncle Sam (Tziu Sam).]] Sa propaganda est "s'atividade de disseminatzione de ideas e informatziones cun sa fine de induire a dillindadas atitudines e atzionas"<ref>{{Tzita web|url=http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761569545|tìtulu=|atzessu=2020-01-20|dataarchìviu=2003-03-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20030327221322/http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761569545|urlmortu=eja}}</ref> overas s'"usu cònsciu, metòdicu e pranificadu de tècnicas de persuasione pro arribare a dillindados obietivos atos a benefitziare cussos chi organizant su protzessu". In [[antìtesi]] a sa propaganda diat dèpere èssere sa pura e simple espositzione de sos fatos in sa completesa issoro, sa descritzione de sa realidade in s'interesa sua. == Notas == <references /> jb9ifra51v4iv8l4dck0rbvthqd2dh9 J. R. R. Tolkien 0 19276 177862 177707 2022-08-22T22:43:53Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Biografia|immàgine=J. R. R. Tolkien, ca. 1925.jpg|descritzione=J. R. R. Tolkien a pustis de s'essida dae s'Universidade de Leeds, in su [[1925]] o su [[1926]]|natzionalidade=inglesa|data_de_nàschida=3 de ghennàrgiu de su 1892|logu_de_nàschida=Bloemfontein|data_de_morte=2 de cabudanni de su 1973|logu_de_morte=Bournemouth|òperas_printzipales=*Beowulf: The Monsters and the Critics<br/> *[[Su Hobbit]]<br/> *[[Su Sennore de sos Aneddos]]<br/> *[[Su Silmarillion]]<br/> *[[Contos no Acabados]]|nùmene_babbu=Arthur Reuel Tolkien|nùmene_mama=Mabel Suffield|fìgios=John Francis (1917–2003)<br/> Michael Hilary (1920–1984)<br/> Christopher John (1924–2020)<br/> Priscilla Anne (1929)|alma_mater=Exeter College, Oxford|còjube=Edith Bratt (1916-1971)|traballu=iscritore, poeta, linguista, filòlogu, crìticu literàriu, tradutore e professore universitàriu|istitutzione_de_traballu=[[Universidade de Oxford]]|prèmios=*Commendadore de s'Òrdine de s'Impèriu Britànnicu (1972)<br/> *Làurea honoris càusa in s'Universidade de Oxford (1972)<br/> *Membru de sa Sotziedade Reale de Literadura|càusa_de_sa_morte=pneumònia|positzione_de_traballu=*Càtedra Rawlinson and Bosworth de professore de Anglosàssone (1925-1945)<br/> *Càtedra Merton de professore de Inglesu (1945-1959)|situ=http://tolkienestate.com/|religione=catòlica|gènere=''fantasy'', ''high fantasy'', mythopoeia, tradutzione, crìtica literària|movimentu=Inklings|influèntzias=George MacDonald, Edward Wyke-Smith, Robert E. Howard, Jules Verne, Henry Rider Haggard, Lord Dunsany, Edward Coley Burne-Jones, William Morris e G. K. Chesterton|incumintzu_de_s'atividade=1937|rangu=suta-tenente|lealtade=esèrtzitu britànnicu|batallas/gherras=[[Prima Gherra Mundiale]], Batalla de Thiepval Ridge e Batalla de su Somme}} '''John Ronald Reuel Tolkien''' [[Òrdine de s'Impèriu Britànnicu|CBE]] (pronùntzia: /ˈtɒlkiːn/;<ref group="Nota">B'est sa trascritzione fonètica de Tolkien matessi, riportada in s'illustratzione de ''The Return of the Shadow: The History of The Lord of the Rings, Part One'', Christopher Tolkien (a incuru de), Londra, Unwin Hyman, 25 austu 1988 (''S'Istòria de sa Terra Mesania'', vol.6) ISBN 0-04-440162-0. Sa positzione de s'atzentu no est definida de su totu: unos cantos membros de sa famìlia Tolkien ant impreadu s'atzentu in sa de duas sìllabas (''tolKIEN'') imbetzes chi in sa de unu (''TOLkien'')</ref> [[Bloemfontein]], [[3 de ghennàrgiu]] de su [[1892]] - [[Bournemouth]], [[2 de cabudanni]] de su [[1973]]), prus connotu comente '''J. R. R. Tolkien''', est istadu un'[[iscritore]], [[Poete|poeta]], [[Linguìstica|linguista]], [[Filologia|filòlogu]], crìticu literàriu, tradutore e professore universitàriu [[Inghilterra|inglesu]], connotu mescamente pro èssere s'autore de sas òperas de [[Arta fantàsia|high fantasy (fantasy artu)]] ''[[Su Hobbit]]'', ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'' e ''[[Su Silmarillion]]''.<ref>{{Tzita web|url=https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0066312.xml|tìtulu=John Ronald Reuel Tolkien|situ=www.enciclopedia.cat|limba=ca|atzessu=2020-12-10}}</ref> Istudiosu de importu de sa limba inglesa antiga, est istadu professore titulare de anglosàssone e catedràticu (''Rawlinson and Bosworth Professor'') de su Pembroke College intre su 1925 e su 1945, e a pustis professore de inglesu e catedràticu (''Merton Professor'') de su Merton College de s'[[Universidade de Oxford]], intre su 1945 e su 1959. In cue, at contribuidu a sa creatzione de su ''New Oxford English Dictionary''. Est istadu amigu meda de C. S. Lewis, essende ambos duos membros de unu grupu informale de cuntierra literària connotu che a sos ''Inklings''. Est istadu fintzas membru de sa Royal Society of Literature. In su [[1972]] Tolkien at retzidu sa làurea honoris càusa in s'Universidade de Oxford, e su 28 martzu de cuss'annu sa reina Elisabetta II l'at cunferidu su tìtulu de Cumandante de s'Òrdine de s'Imperu Britànnicu.<ref>{{Tzita web|url=http://www3.shropshire-cc.gov.uk/tolkien.htm|tìtulu=J. R. R. Tolkien|autore=Shropshire County Council|situ=Literary Heritage, West Midlands|limba=en|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120728154119/http://www3.shropshire-cc.gov.uk/tolkien.htm|dataarchìviu=28 trìulas 2012|urlmortu=eja}}</ref> A pustis de sa morte sua, fìgiu suo Christopher at publicadu una sèrie de òperas fundadas in subra de sas notas mannas e de sos medas manuscritos non publicados dae su babbu suo, intre sos cales b'at ''Su Silmarillion''. Custos, in paris cun ''Su Hobbit'' e ''Su Sennore de sos Aneddos'', creant unu corpus ùnicu de contos, poemas, istòrias, limbas imbentadas e proas literàrias a pitzu de unu mundu fitìtziu mutidu Arda, in intro de su cale s'agatat sa Terra Mesania.<ref group="Nota">Terra Mesania, "Middle-earth" in inglesu, benit dae su ''middel-erthe, middel-erd'' de s'inglesu mesanu, chi benit dae su ''middangeard'' anglosàssonu, chi benit dae su nòrdicu antigu [[Midgard|Miðgarðr]], sa terra in ue istant sos umanos in sa [[mitologia nòrdica]].</ref> Intre su 1951 e su 1955 Tolkien at aplicadu su cuntzetu de ''legendarium'' (legendàriu, in sardu) pro chistionare de una parte manna de custos iscritos.<ref>{{Tzita|Letters}}, nùm. 131, 153, 154, 163.</ref> Cun totu chi medas autores aiant publicadu òperas de fantàsia in antis de Tolkien, su sutzessu mannu de ''Su Hobbit'' e de ''Su Sennore de sos Aneddos'' at giutu a un'iscoperta noa de su gènere e at dadu legitimatzione prena a s'imbentu de mundos immaginàrios autònomos e coerentes, chene tènnere prus sa netzessidade de giustificare s'esistèntzia issoro che a contados de biàgiu in logos esòticos, bisos chi iscumparent a s'arbèschida o paristòrias.<ref name="de Camp">{{Tzita libru|nùmene=L. Sprague|sambenadu=de Camp|tìtulu=Literary Swordsmen and Sorcerers{{!}}Literary Swordsmen and Sorcerers: The Makers of Heroic Fantasy|annu=1976|editore=Arkham House|limba=en|ISBN=0-87054-076-9}} S'autore enfatizat non s'impatu de Tolkien ebbia, ma fintzas su de [[William Morris]], [[George Macdonald|George MacDonald]], [[Robert E. Howard]] i [[Eric Rücker Eddison|E. R. Eddison]].</ref><ref name="encyc2">{{Tzita libru|curadore=John Clute|tìtulu=[[The Encyclopedia of Fantasy]]|annu=1999|editore=St. Martin's Press|limba=en|pp=950-951|ISBN=0-312-19869-8}}</ref> Sos iscritos suos ant ispiradu medas àteras òperas fantasy e ant tentu un'efetu durajolu pro totu su gènere, a su puntu chi Tolkien podet èssere cunsideradu s'iscritore de fantasy prus importante de su de XX sèculos. Custu fatu at batidu a s'identificatzione populare de Tolkien che a su "babbu" de sa literadura fantàstica moderna o, prus in manera cuncreta, de sa chi est connota cun su nùmene de ''high fantasy''.<ref>{{Tzita web|url=http://www.veritas.org/media/talks/585|tìtulu=J. R. R. Tolkien: Father of Modern Fantasy Literature|sambenadu=Mitchell|nùmene=Christopher|curadore=Veritas Forum|limba=en|atzessu=2 martzu 2009|dataarchìviu=2008-10-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081007063803/http://www.veritas.org/media/talks/585|deadurl=yes}}</ref><ref name="Oxford Companion">S'òpera ''Oxford companion to English Literature'' lu tzitat che a sa "influèntzia de importu prus mannu de su gènere fantàsticu". (Sisena, 2000, pàgina 352. Ed. Margaret Drabble.)</ref><ref name="encyc2" /> In su 2008 ''The Times'' at postu s'iscritore inglesu in sa de ses positziones de sa lista sua de sos 50 iscritores britànnicos prus mannos dae su 1945.<ref name="Times 2008">{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article3127837.ece|tìtulu=Sos 50 iscritores britànnicos prus importantes dae su 1945|publicatzione=TLS - Times Literary Supplement|data=5 ghennàrgiu 2008}}</ref> ''Forbes'', in prus, l'at postu in sa de chimbe positziones in sa lista sua de sas "tzelebridades mortas", in su 2009.<ref name="Forbes 2009">{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=http://www.forbes.com/2009/10/27/top-earning-dead-celebrities-list-dead-celebs-09-entertainment_land.html?boxes=listschannelinsidelists|tìtulu=Top-Earning Dead Celebrities|publicatzione=Forbes|data=27 santugaine 2009}}</ref> == Biografia == === Orìgines familiares === Sos antepassados de Tolkien, dae s'ala de su babbu, fiant artesanos de classe mesana chi produiant relògios e pianos, siat in [[Londra]] chi in [[Birmingham]]. Sa famìlia Tolkien fiat emigrada dae sa [[Germania|Germània]] durante su sèculu XVIII, ma si fiant cunvertidos "a inglesos in presse e a forte".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 165.</ref> Pro su chi narat sa traditzione familiare, sos Tolkien fiant arribados in Inghilterra in su 1756 che a refugiados de s'invasione de s'eletoradu de Sassònia fata dae Federicu Mannu, in intro de sa [[Gherra de sos Sete Annos]].<ref>{{Tzita|Biography}}, pages 18–19.</ref> In die de oe b'ant medas famìlias cun su sambenadu Tolkien, o cun una trascritzione sìmile, chi bivent in su nord-ovest de sa Germània, mescamente in sa [[Bàscia Sassònia|Bassa Sassònia]] e in [[Amburgu]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.verwandt.de/karten/absolut/tolkien.html|tìtulu=Absolute Verteilung des Namens 'Tolkien'|situ=verwandt.de|curadore=MyHeritage UK Ltd.|limba=de|atzessu=9 ghennàrgiu 2011}}</ref> Tolkien pessaiat chi su sambenadu suo derivaret dae sa paràula tedesca ''tollkühn'', chi cheret nàrrere "atrividu", impreende custu fatu pro si caricaturizare a sa sola in ''The Notion Club Pabiros'', in ue aparit unu personàgiu mutidu Rashbold.<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Ash nazg gimbatul|url=http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-45548112.html|collana=35/1969|data=25 austu 1969|editore=Der Spiegel|limba=de}}</ref> Nointames totu custu, s'orìgine de su nùmene no est istadu agatada cun seguresa.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Fabian|sambenadu=Geier|tìtulu=J. R. R. Tolkien|annu=2009|editore=[[Rowohlt Verlag|Rowohlt Taschenbuch Verlag]]|limba=de|p=9|ISBN=978-3-49950-664-2}}</ref> Un'iscritore tedescu at sugeridu chi su nùmene, prus a prestu, bèngiat dae sa bidda de Tolkynen, a curtzu de Rastenburg, in sa Prùssia Orientale (In die de oe in [[Polonia|Polònia]], in ue tenet su nùmene de Tonułkiny). Cun totu chi sa bidda s'agatat indedda meda dae sa Bassa Sassònia, su nùmene suo derivat dae sa [[limba prussiana]], chi como no esistit prus.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Georg|sambenadu=Gerullis|tìtulu=Die altpreußischen Ortsnamen, gesammelt und sprachlich behandelt|annu=1922|editore=Vereinigung wissenschaftlicher Verleger|limba=de|p=184}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Max|sambenadu=Mechow|tìtulu=Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft|annu=1994|editore=Tolkemita|limba=de|p=99}}</ref> === Pitzinnia === [[File:Mabel_Suffield_Christmas_Card.jpg|thumb|Cartolina de augùrios de su Nadale de su 1892 cun una fotografia colorada de sa famìlia Tolkien in Bloemfontein, imbiada a sos familiares de [[Birmingham]] (Inghilterra).]] John Ronald Reuel Tolkien est nàschidu su 3 de ghennàrgiu de su 1892 in Bloemfontein, chi tando fiat parte de s'Istadu Lìberu de Orange (in die de oe sa provìntzia Istadu Lìberu de su [[Sudàfrica]]), fìgiu de Arthur Reuel Tolkien (1857–1896), unu diretore de banca inglesu, e de Mabel Suffield (1870–1904). Sa famìlia at abbandonadu s'Inghilterra cando Arthur est istadu promòvidu a capu de s'ufìtziu de Bloemfontein de sa banca britànnica in ue traballaiat. Tolkien at tentu unu frade minore, Hilary Arthur Reuel, chi est nàschidu su 17 de [[freàrgiu]] de su 1894. De minore at patidu su mòssigu de unu arangiolu muninca mannu in su giardinu, eventu chi calicunu creet chi, a pustis, diat èssere rapresentadu in sas istòrias suas, cun totu chi Tolkien matessi at ammìtidu de non tènnere perunu ammentu de s'intzidente, e chi non teniat perunu òdiu ispetziale pro sos arangiolos in sa vida sua a mannu. In unu àteru intzidente, unu tzeracu giòvanu de sa famìlia, chi cunsideraiat chi Tolkien fiat unu criu bellu meda, aiat batidu su pipiu a su kraal suo pro l'ammustrare a sa famìlia; su mangianu imbeniente l'aiat torradu a sos babbos suos.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 13. Tantu s'intzidente cun s'arangiolu comente sa bisita a su kraal s'ispiegant inoghe.</ref> Cando teniat tres annos Tolkien est tramudadu cun mama sua e frade suo in Inghilterra, in sa chi pretendiat de èssere una bisita de durada longa. Babbu suo, però, est mortu in Sudàfrica de callentura reumàtica in antis chi poderet torrare cun issos.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 24.</ref> Custu at lassadu sa famìlia chene intradas, motivu pro su cale mama sua si los est batidos in domo de babbos suos, in Kings Heath, Birmingham.<ref>{{Tzita|Biography}}, Ch I, "Bloemfontein". In su nùmeru 9 de Ashfield Road, King's Heath.</ref> Pagu a pustis, in su 1896, sa famìlia s'est tramudada in Sarehole (in die de oe mutidu Hall Green), chi tando fiat unu bidditzolu de su Worcestershire, e chi prus a tardu diat èssere integradu in Birmingham.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 27.</ref> In cue su Tolkien, a minore, s'ispassiaiat esplorende Sarehole Mill e Moseley Bog, in paris a sos montigros de Clent, Lickey e Malvern, chi diant ispirare a pustis iscenas de sos libros suos, gasi comente sas biddas e villas de sos ambientes, che a Bromsgrove, Alcester o Alvechurch, o logos cuncretos che a sa fatoria de tzia sua, Jane, su Bag End, su nùmene de su cale at impreadu in sas òperas suas.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 113.</ref> [[File:BirminghamOratoryDome.jpg|thumb|Birmingham Oratory, logu in ue Tolkien est istadu parrochianu e pitzocu de s'altare (1902–1911)]] Mabel Tolkien at iscolarizadu suos duos fìgios in domo. Ronald, comente fiat connotu dae sa famìlia, fiat un'alunnu bonu.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 29.</ref> Sa mama l'at insingiadu [[botànica]], creende in fìgiu suo s'interessu pro sa bisione de sas prantas. A minore, a Tolkien l'agradaiat disinnare paesàgios e àrbores, ma sas letziones prefertas suas fiant cuddas chi teniant relatzione cun sas limbas, insingende·li mama sua sas bases de su [[Limba latina|latinu]] dae giòvanu meda.<ref name="DoughanBio">{{Tzita web|url=http://www.tolkiensociety.org/tolkien/biography.html|tìtulu=JRR Tolkien Biography|sambenadu=Doughan|nùmene=David|situ=Life of Tolkien|atzessu=12 març 2006}}</ref> Tolkien ischiat lèghere a s'edade de bator annos, e at comintzadu a iscrìere chene problemas pagu a pustis. Mama sua li lassaiat lèghere libros medas. No l'agradaiant nen ''s'Ìsula de s'ascusòrgiu'' nen ''su flautista de Hamelín'', e pensaiat chi ''Alice in sa terra de sas meravìgias'' de Lewis Carroll fiat "ispassiosa ma neghidosa". L'agradaiant sas istòrias chi chistionaiant de "peddirujos" (nativos americanos), che a sas òperas de fantàsia de George Macdonald.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 22.</ref> In prus, sos "Contos de fadas" de Andrew Lang sunt istados mescamente importantes pro issu, e s'influèntzia sua si faghet aparente in calicunas òperas posteriores.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 30.</ref> [[File:KES_Free_Grammar_School_Charles_Barry.jpg|thumb|Sa King Edward's School de [[Birmingham]], in ue Tolkien at istudadu durante sos periodos 1900–1902 e 1903–1911.<ref>{{Tzita|Biography}}, pp. 24–51.</ref>]] Mabel Tolkien est istada batijada in sa crèsia catòlica romana in su 1900, fintzas cun sas protestas fortes de sa famìliasua, chi fiat batista, chi dae tando at acabadu de l'agiudare economicamente.<ref name="Biography31">{{Tzita|Biography}}, p. 31.</ref> Su 1904, cando J.R.R. Tolkien teniat 12 annos, mama sua est morta de cetoacidosi diabètica in su Fern Cottage de Rednal, in ue fiat in afitu. Mabel fiat morta a 34 annos, s'edade mèdia prus avantzada a ue una persone podiat cròmpere si teniat su diabete mellitus tipu 1 e non retziat perunu tratamentu, bidu chi s'insulina non diat èssere iscoberta finas a duas dècadas prus a tardu. Noe annos a pustis de sa morte sua, Tolkien at iscritu, noe annos a pustis de sa morte sua, chi "mama mea est istada una màrtire, difatis, e no est a totus chi Deus disponet unu caminu tantu fàtzile conca a sos donos suos comente at fatu cun Hilary e cun megus matessi, comente est a nos dare una mama chi s'est ochida cun traballu e cun dificultades pro s'assegurare chi mantenìamus sa fede.". Nos indicant comente issu assotziaret sa mama a s'apartenèntzia sua a sa Crèsia catòlica. Si diat pòdere annànghere chi, a sa morte de sa mama, sa [[religione]] aiat pigadu in sos afetos suos su locu chi issa aiat ocupadu in antis. Su cunsolu chi li daiat fiat siat emotzionale siat ispirituale.»<ref>Humphrey Carpenter, ''[[La vita di J. R.R. Tolkien]]'', tradutzione italiana cun introdutzione e notas de [[Gianfranco De Turris]], [[Ares]], Milanu 1991.</ref> In antis de mòrrere, Mabel Tolkien aiat assinnadu sa podestade de fìgios suos a un'amigu corale suo, su parde Francis Xavier Morgan de su Birmingham Oratory, a su cale at pedidu chi los educaret che a bonos catòlicos. In una lìtera de 1965 a fìgiu suo Michael, Tolkien regordaiat s'influèntzia de s'òmine chi semper at mutidu «Babbu Francis»: «Fiat unu Tory de classe arta gallesu-ispagnolu, e a calicunu li pariat chi fiat petzi unu betzu contulàrgiu. Lu fiat e no lu fiat. Apo imparadu sa caridade e su perdonu pro sa prima borta gràtzias a issu; e custa lughe at trapassadu fintzas s'iscuru 'liberale' dae su cale benio, ischende prus cosa [Tolkien] a pitzu deBloody Mary' [Maria I de Inghilterra] chi a pitzu de sa mama de Deus, chi petzi si mentovaiat che un'ogetu de cultu malu de sos romanistas».<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 267.</ref> A pustis de sa morte de mama sua Tolkien est crèschidu in s'àrea de Edgbaston, in Birmingham, frecuentende sa King Edward's School in antis, e sa St. Philip's School a pustis. In su 1903 at otentu una bursa de istùdiu e est torradu a istudiare in su King Edward's. In su mentres chi istudaiat in cue, Tolkien est istadu unu de sos dischentes de su Cursu de Allenamentu de Ufitziales chi at agiudadu a formare sa lìnia de caminu de s'isfilada de coronamentu, in su 1910, de su re Jordi V. In paris cun unos àteros dischentes de su King Edward's, Tolkien l'ant postu in foras de sas ghennas de su Palatzu de Buckingham.<ref name="Letters306">{{Tzita|Letters}}, no. 306.</ref> In Edgbaston Tolkien biviat in s'umbra de Perrott's Folly e de sa turre vitoriana de Edgbaston Waterworks, chi diant pòdere àere influentzadu sas immàgines de sas turres nieddas de sos libros suos.<ref>{{Tzita web|url=http://birminghamheritage.org.uk/tolkien.html|tìtulu=J.R.R.Tolkien|situ=birminghamheritage.org.uk|limba=en|atzessu=2020-12-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.birmingham.gov.uk/tolkien|tìtulu=J. R. R. Tolkien|editore=Archives and Heritage Service, Birmingham City Council|limba=en|atzessu=2020-12-10}}</ref> Un'àtera influèntzia de importu sunt istadas sas pinturas medievalistas romànticas de Edward Burne-Jones e su [[Preraffaelitas|prerafaelitismu]], dae chi in su Birmingham Museum and Arte Gallery b'aiat una regorta manna de òperas chi si podiat bisitare de badas. === Gioventude === In sa prima dècada de vida sua Tolkien at tentu su primu cuntatu suo cun una limba imbentada, s'animàlicu, imbentadu dae sas sorrastras suas Mary e Marjorie Incledon. In cuddu momentu issu istudaiat latinu e anglosàssone. S'interessu in s'animàlicu fiat isparidu in presse, ma Mary e unos àteros, intre sos cales Tolkien matessi, ant imbentadu unu limbàgiu nou prus complessu, su ''nevbosh''. A pustis issu aiat fraigadu su ''naffarin'', chi diat èssere sa prima creatzione sua.<ref>{{Tzita web|url=http://folk.uib.no/hnohf/vice.htm|tìtulu=Tolkien's Not-So-Secret Vice|curadore=|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://lordfingulfin.webs.com/earlierlanguages.htm|tìtulu=Tolkien's Languages|curadore=|limba=en|atzessu=2020-12-18|dataarchìviu=2013-12-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131224110153/http://lordfingulfin.webs.com/earlierlanguages.htm|deadurl=yes}}</ref> In su 1911, in su mentres chi galu istaiant in sa King Edard's School, Tolkien e tres amigos, Rob Gilson, Geoffrey Bache Smith e Christopher Wiseman, ant formadu una sotziedade semi-clandestina mutida T.C.B.S. Sas initziales beniant dae ''Tea Club and Barrovian Society'' (Club de Te e Sotziedade Barroviana), in riferimentu a su passatempus suo, de bufare te in sos magasinos Barrow, a curtzu a s'iscola e, a fura, in sa biblioteca de s'iscola.<ref>{{Tzita|Biography}}, pp. 53–54.</ref><ref>''Tolkien and the Great War'', p. 6.</ref> A pustis de àere lassadu s'iscola, sos membros de custa sotziedade ant mantentu su cuntatu e, in su nadale de su 1914, ant tzelebradu unu "cuntzìliu" in Londra, in domo de Wiseman. A pustis de sa reunione Tolkien s'est dedicadu meda a iscrìere poesia. In su 1911 Tolkien at coladu sas vacàntzias de istiu in [[Isvìtzera]], unu biàgiu chi at ispiegadu a sa minuda in una lìtera su 1968, mentovende chi su biàgiu de [[Bilbo Saquet|Bilbo]] a traessu de sas [[Montagnas Boiroses]] ("includende s'illassinadura de sas pedras chi lassinant conca a sas padentes de pinos") fiat fundadu diretamente in subra de sas aventuras suas a pee intre [[Interlaken]] e [[Lauterbrunnen]], gasi comente de s'acampada a sa [[morrena]] a curtzu de Mürren.<ref name="Letters3062">{{Tzita|Letters}}, no. 306.</ref> Chimbanta-sete annos prus a tardu Tolkien diat ammentare sa pena sua pro àere abbandonadu sa bisione de sos nies perpètuos de su [[Jungfrau]] e de su [[Silberhorn]] ("su Silvertine [Celebdil] de sos sonnos meos"). Cun sos cumpàngios suos de biàgiu ant biagiadu a traessu de su [[Kleine Scheidegg]] conca a [[Grindelwald]], e a traessu de su [[Grosse Scheidegg]] conca a [[Meiringen]]. Ant sighidu pro su passu [[ de Grimsel|de Grimsel]], a traessu de s'artu [[Valais]] finas a [[Brig-Glis|Brig]], e dae in cue, a traessu de sa [[Niera de Aletsch]] conca a [[Zermatt]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.valais-wallis-digital.ch/de/a/#!/explore/cards/173|tìtulu=1911 – J.R.R. Tolkien besichtigt das Oberwallis|situ=Valais Wallis Digital|limba=en|atzessu=27 freàrgiu 2016}} Tzitat ''Letters'', no. 306.</ref> Su santugaine de cuddu matessi annu Tolkien at incumentzadu a istudiare in s'Exeter College de [[Oxford]]. A sas primas at istudiadu [[Clàssicu|Clàssicos]], ma in su 1913 est coladu a limba e [[literadura inglesa]], graduende·si su 1915 cun su màssimu de sos votos in sa classe finale sua.<ref name="RoyalMail">{{Tzita libru|nùmene=Wayne G.|sambenadu=Hammond|tìtulu=The Lord of the Rings JRR Tolkien Author and Illustrator|data=26 freàrgiu 2004|editore=[[Royal Mail]] Group plc (commemorative postage stamp pack)|limba=en}}</ref> === Fastigiamentu e cojuiu === A s'edade de 16 annos J.R.R. Tolkien at connotu a [[Edith Tolkien|Edith Mary Bratt]], chi fiat tres annos prus manna, cando issu e su frade suo Hilary s'ant tramudadu a sa pensione in ue issa biviat, in Duchess Road, [[Edgbaston]]. Humphrey Carpenter at iscritu: {{Tzitatzione|Edith e Ronald ant incumentzadu a frecuentare sas butegas de tè de Birmingham, mescamente una chi teniat unu balcone chi s'acaraiat a su martzapee. In cue si seiant e afilaiant perdas de tzùcaru a intro de sos bonetes de sos passantes, colende a sa mesa acanta cando sa tzucarera fiat bòida. ... Cun duas persones cun sa personalidade issoro e in sa positzione issoro, su romantitzismu fiat destinadu a frorire. Ambos fiant òrfanos bisongiosos de afetu, e ant iscobertu de si lu pòdere dare s'unu cun s'àtera. Durante s'istiu de su 1909, ant detzìdidu chi fiant innamorados.|''Biography'', p. 40|Edith and Ronald took to frequenting Birmingham teashops, especially one which had a balcony overlooking the pavement. There they would sit and throw sugarlumps into the hats of passers-by, moving to the next table when the sugar bowl was empty. ... With two people of their personalities and in their position, romance was bound to flourish. Both were orphans in need of affection, and they found that they could give it to each other. During the summer of 1909, they decided that they were in love.|limba=en}} Su tutore suo, su parde Morgan, at bidu in Edith sa resone pro sa cale Tolkien aiat peoradu sos votos de sos esames suos; e at cunsideradu sa relatzione isfortunada.<ref name="Letters, No. 43">{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> Su fìgiu adotivu suo fiat ligadu in manera romàntica cun una fèmina prus manna, chi in prus fiat de fede [[Anglicanisme|anglicana]]. Pro custas resones Morgan at proibidu a su giòvanu Tolkien chi bideret Edith, chi nche faeddaret e, agiumai, chi nche mantenneret currispondèntzia, a su mancu finas a cando issu arribaret a sos 21 annos. Tolkien at ubbididu sa proibitzione sua, dae chi su parde fiat arribadu a lu minetzare de acabare de li finantziare sa carriera universitària si isse non truncaiat su cuntatu cun issa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.tolkiensociety.org/tolkien/biography.html#2|tìtulu=War, Lost Tales and Academia|sambenadu=Doughan|nùmene=David|situ=J. R. R. Tolkien: A Biographical Sketch|limba=en|atzessu=12 martzu 2006}}</ref><ref>{{Tzita|Biography}}, p. 43.</ref> In una lìtera de 1941 a fìgiu suo Michael, Tolkien ammentaiat: {{Tzitatzione|Apo dèpidu isseberare intre disubbidire e dolorare (o trampare) unu tutore chi fiat istadu unu babbu pro mene, prus de sa parte manna de sos babbos beros, ma chene òbligu perunu, e 'abbandonare' sa relatzione amorosa finas a cando non tenia 21 annos. Non tèngio rimpiantos pro s'issèberu meu, fintzas si est istadu difìtzile meda pro s'amante mea. Ma non est istada culpa mea. Fiat perfetamente lìbera e chene votos cunfronta a mene, e non dia àere dèpidu resones pro mi lamentare (si non segundu su còdighe romànticu irreale) si s'esseret cojuada cun calicun'àteru. Pro belle tres annos no apo bidu ne iscritu a s'amante mea. Est istadu difìtzile in manera estrema, dolorosu e marigosu, mescamente a s'incumintzu. Sos efetos non sunt istados totu bonos: so torradu a rùere in su machiore e in sa lentesa e apo gastadu male una parte manna de su primu annu meu in su college| ''Letters'', No. 43|I had to choose between disobeying and grieving (or deceiving) a guardian who had been a father to me, more than most real fathers, but without any obligation, and 'dropping' the love-affair until I was 21. I don't regret my decision, though it was very hard on my lover. But that was not my fault. She was perfectly free and under no vow to me, and I should have had no just complaint (except according to the unreal romantic code) if she had got married to someone else. For very nearly three years I did not see or write to my lover. It was extremely hard, painful and bitter, especially at first. The effects were not wholly good: I fell back into folly and slackness and misspent a good deal of my first year at College|limba=en}} Su sero in antis a su 21u compleannu suo, Tolkien at iscritu a Edith, chi biviat in cussu momentu cun un'amigu de sa famìlia sua, C. H. Jessop, in [[Cheltenham]]. Su chi diat divènnere iscritore l'at decraradu chi mai aiat acabadu de l'amare e l'at pregontadu de lu cojuare. Edith at cuntestadu chi giai aiat atzetadu sa proposta de George Field, frade de una de sas cumpàngias suas de iscola prus corales. Edith l'at arriscadu chi aiat atzetadu si cojuare cun Field petzi ca si fiat sentida "in su parastàgiu" (''on the shelf)'', e chi aiat comintzadu a dudare chi Tolkien galu si preoccuparet pro issa. Puru l'at naradu chi, pro more de sa lìtera sua, totu fiat cambiadu. Su 8 de ghennàrgiu de su 1913 Tolkien at biagiadu in trenu conca a Cheltenham, in ue est istadu retzidu in sa prataforma dae Edith. In cue ant fatu una passigiada a pee pro sa contrada, si sunt sètzidos in suta de unu ponte de su trenu, e ant faeddadu meda. A sa fine de sa die, Edith at atzetadu sa proposta de cojuiu de Tolkien. Edith at iscritu a Field e l'at torradu s'aneddu de fastìgiu suo. Field si fiat intesu "infadadu in manera terrìbile, in s'incumintzu", e sa famìlia Field "ofèndida e infadada".<ref>{{Tzita|Biography}}, pp. 67–69.</ref> A pustis de ischire a pitzu de sos pranos noos de Edith, Jessop at iscritu a su tutore de sa pitzoca, narende chi "non tèngio nudda contra a Tolkien, chi est unu galantòmine sàbiu, ma sas prospetivas suas sunt pòberas in estremu, e non mi potzo immaginare cando s'at a agatare in una positzione chi li permitat de si cojuare. Si aeret isseberadu una professione diat èssere diferente."<ref>{{Limbas|en}}''The Tolkien Family Album'', (1992), pàgina 34.</ref> A pustis de su fastìgiu suo, Edith at annuntziadu chi si diat cunvertire a su catolitzèsimu, a malabògia e pro more de s'insistèntzia de Tolkien. Jessop, "comente medas àteras persones de s'edade e de sa classe sua... anticatòlicu de su totu", si diat arrennegare, ordinende a Edith chi si buscaret unu àteru logu in ue istare.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 73.</ref> Edith Bratt e Ronald Tolkien si sunt promìtidos ufitzialmente in Birmingham in su ghennàrgiu de su 1913, cojuende·si in sa crèsia catòlica romana de Santa Maria Immaculada de Warwick in su 22 de martzu de su 1916.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 86.</ref> In sa lìtera sua de 1941, destinada a fìgiu suo Michael, Tolkien espressaiat s'ammiratzione sua pro sa predispositzione cun chi sa mugere sua s'est cojuada cun un'òmine chene traballu, pagu dinare e peruna prospetiva, francu sa probabilidade de mòrrere in sa [[Prima gherra mundiale|Gherra Manna]].<ref name="Letters, No. 432">{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> === Prima Gherra Mundiale === In s'austu de su 1914 su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] est intradu in sa [[Prima gherra mundiale|Prima Guerra Mundiale]]. Sos familiares de Tolkien si sunt ispantados cando custu at isseberadu de non si presentare voluntàriu in presse pro fàghere parte de s'esèrtzitu britànnicu. In sa lìtera sua de su 1941 a fìgiu suo Michael, Tolkien regordaiat: "in cuddas dies, sos capos de famìlia s'arruolaiant o fiant minispretziados publicamente. Fiat una carpidura isgradèssida èssere unu giòvanu cun tropu immaginatzione e pagu coràgiu fìsicu."<ref name="Letters, No. 433">{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> In càmbiu, Tolkien at "aguantadu s'opressione",<ref name="Letters, No. 434">{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> intrende in unu programma chi tardaiat s'iscritzione sua finas a cando acabaret sa làurea sua. Cando at acabadu sos esames finales, su trìulas de su 1915, Tolkien regordaiat chi sos familiares suos lu cussigiaiant cada borta cun prus àiru chi s'arruolaret.<ref name="Letters, No. 434" /> Cando l'at fatu, est istadu postu che a segundu tenente de sos [[Lancashire Fusiliers]], su 15 de trìulas de su 1915.<ref>{{Tzita|Biography}}, pp. 77–85.</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/29232/page/6968|tìtulu=No. 29232|editore=The London Gazette|data=1915-07-16|limba=en}}</ref> At retzidu s'allenamentu in su 13u batallione de reserva, in [[Cannock Chase]], [[Staffordshire]], durante ùndighi meses. In una lìtera a Edith, Tolkien si chesciaiat chi "sos galantòmines sunt pagos intre sos superiores, e agiomai sos èsseres umanos sunt, difatis, istranos".<ref>{{Limbas|en}}''Tolkien and the Great War'', p. 94.</ref> A pustis de su cojuiu suo, su tenente e sa sennora Tolkien ant tramudadu in una pensione a curtzu a su campu de allenamentu. Su 2 de làmpadas de su 1916 Tolkien at retzidu unu telegramma chi numenaiat a [[Folkestone]], dae ue depiat èssere tramudadu a sa Frantza. Sos Tolkien ant passadu s'ùrtima note, in antis de sa partida sua, in un'abitatzione de sa pasada Plough & Harrow de Birmingham. Prus a tardu diat iscrìere chi "dozinas de ufitziales moriant cada minutu. Caminare a largu de s'isposa mea tando... fiat belle che sa morte."<ref>Tzitat a John Garth, {{Limbas|en}}''Tolkien and the Great War'', p. 138.</ref> ==== Frantza ==== Su 5 de làmpadas de su 1916 Tolkien s'est imbarcadu in unu trasportu de tropas chi l'at tramudadu, a de note, a [[Calais]]. Comente medas àteros sordados chi arribaiant a su paisu sa prima borta, su tenente Tolkien est istadu imbiadu in su Corpus de Ispeditzione Britànnicu (BEF, pro sa sigla sua in inglesu), positzionadu in [[Étaples]]. In su 7 de làmpadas, a Tolkien l'ant informadu chi fiat istadu assignadu che a ufitziale de signales de su 11u batallione (servìtzios) de sos Lancashire Fusiliers. Su batallione faghiat parte de sa [[74a Brigada (Regnu Unidu)|74a Brigada]], [[25a Divisione (Regnu Unidu)|25a Divisione]]. In su mentres chi isetaiat s'intrada sua in su regimentu nou suo, Tolkien si fiat alloriende. Pro colare su tempus, at cumpostu unu poema intituladu ''The Lonely Isle'' (''S'ìsula abbandada''), ispiradu dae sos sentidos suos durante sa navigatzione marìtima finas a Calais. Pro evitare sa tzensura de s'esèrtzitu britànnicu, Tolkien at fintzas destinadu parte de su tempus suo a disvilupare unu còdighe de puntos, cun su cale Edith poderet arrastare sos movimentos suos in Europa.<ref>{{Limbas|en}}Garth, John. ''Tolkien and the Great War'', Boston, Houghton Mifflin 2003, pp. 144–145.</ref> Su tenente Tolkien at abbandonadu Étaples in su 27 de làmpadas de su 1916, uninde·si a s'unidade noa sua in [[Rubempré]], a curtzu de [[Amiens]].<ref>{{Limbas|en}}Garth (2003), pàginas 147–148.</ref> In cue s'est bidu obrigadu a cumandare sordados chi beniant, mescamente, dae sas minas, sas fatorias e sas biddas minores de su Lancashire.<ref>{{Limbas|en}}Garth (2003), pp. 148–149.</ref> Comente naraiat John Garth, Tolkien "s'est sentidu serente a custos òmines de classe traballadora", ma su protocollu militare proibiat s'amighèntzia intre membros de rangos diferentes. In logu de custu, s'est bidu obrigadu a "s'ocupare de issos, los disciplinare, los allenare e, fortzis, aplicare sa tzensura a sas lìteras issoro... Si fiat possìbile, si suponiat chi li depiat ispirare amore e lealidade."<ref name="Garth149">Garth (2003), p. 149.</ref> Tolkien, prus a tardu, s'est lamentadu de custu traballu, cunsiderende chi "su traballu prus impròpiu pro cale si siat òmine ... est su de abboghinare a àteros òmines. Nemmancu unu intre unu millione est cunformadu pro lu fàghere; e, de mancu chi totu sos àteros, lu sunt cuddos chi chircant s'oportunidade pro lu fàghere."<ref name="Garth1492">Garth (2003), p. 149.</ref> ==== Batalla de su Somme ==== [[File:Schwaben_Redoubt_by_William_Orpen_IWM_Art.IWM_ART_3000.jpg|thumb|Su "Redoubt de Schwaben" de William Orpen in su [[Museu Imperiale de sa Gherra]] de Londra.]] Tolkien est arribadu a su [[Batalla de su Somme|Somme]] a s'incumintzu de trìulas de su 1916. Intre sos perìodos de firmada in palas de sas lìnias de su fronte, in [[Bouzincourt]], at pigadu parte a sos assaltos de sa [[Catura de sa ridotta de Schwaben|rocaforte de Schwaben]] e de sa bessida a pìgiu de Leipzig. Dae sas memòrias de su reverendu Mervyn S. Evers, prèide anglicanu de sos [[Lancashire Fusiliers]]: {{Tzitatzione|In un'ocasione apo coladu sa note cun s'ufitziale de sa mitralliadora de brigata e s'ufitziale de sos signales in una de sas banchitas tedescas caturadas ... Nos semus firmados pro sa note in s'isperu de dormire unu pagu, ma non depiat èssere gasi. No in pessu chi nos nche semus istèrridos, si sunt artadas ordas de peugros. Tando semus andados dae s'ufitziale mèigu, chi fiat fintzas issu in banchita cun s'atretzadura sua, e nos at dadu un'unguentu chi nos at asseguradu chi diat àere tentu a largu cussos miseràbiles minores. Nos semus untos in totue cun cussa roba e nos semus istèrridos torra cun isperos mannos, ma non fiat gasi, ca imbetzes de los iscoragiare pariat agire che a un'antipastu e sos pedulianos minores andaiant a sa festa issoro cun vigore rinnovadu.|Tzitadu in Garth (2003), p. 200|On one occasion I spent the night with the Brigade Machine Gun Officer and the Signals Officer in one of the captured German dugouts ... We dossed down for the night in the hopes of getting some sleep, but it was not to be. We no sooner lay down than hordes of lice got up. So we went round to the Medical Officer, who was also in the dugout with his equipment, and he gave us some ointment which he assured us would keep the little brutes away. We anointed ourselves all over with the stuff and again lay down in great hopes, but it was not to be, because instead of discouraging them it seemed to act like a kind of hors d'oeuvre and the little beggars went at their feast with renewed vigour.|limba=en}} Su perìodu bèllicu de Tolkien fiat istadu un'istress terrìbile pro Edit, chi patiat s'idea chi cada tocheddada a sa porta de domo sua poderet significare s'arribu de sa noa de sa morte de su maridu suo. Pro superare sa tzensura de s'esèrtzitu britànnicu, sos Tolkien aiant isvilupadu unu còdighe segretu de impreare in sas lìteras chi issu imbiaiat a domo. Pro mèdiu de custu còdighe, Edith podiat sighire sos movimentos de su maridu suo in sa mapa de su [[Fronte otzidentale (Prima Guerra Mundiale)|fronte otzidentale]]. In su 27 de santugaine de su 1916, in su mentres chi su batallione suo atacaiat sa [[Catura de sa trintzera Regina|trintzera Regina]], Tolkien s'est ammalaidadu de [[calentura de sas trintzeras]], una maladia trasmìtida dae sos [[Phthiraptera|preuguos]], comunos meda in sos amparos. Tolkien est istadu decraradu no adatu e tramudadu a s'Inghilterra in su 8 de santandria de su 1916.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 93.</ref> Sa parte manna de sos cumpàngios suos amados de iscola sunt mortos durante sa gherra. Intre sos àteros, aiat pèrdidu sa vida Rob Gilson, de su Club de Te e Sotziedade Barroviana (T.C.B.S. in inglesu), chi fiat mortu in sa [[prima die de su Somme]], in su mentras chi ghiaiat a sos òmines suos in s'assaltu de [[Beaumont-Hamel]]. Un'àteru membru de su T.C.B.S., Geoffrey Smith, fiat mortu in sa matessi batalla cando una balla de artillieria tedesca at còrfidu in unu puntu de primu agiudu mèigu. Su batallione de Tolkien est istadu in pràtica ispèrdiu pagu a pustis chi issu torraret a s'Inghilterra. [[File:Lancashire_Fusiliers_trench_Beaumont_Hamel_1916.jpg|thumb|Òmines de su 1u batallione de sos [[Lancashire Fusiliers]] in una trintzera de comunicatzione a curtzu de [[Beaumont-Hamel]], in su 1916. Fotografia de [[Ernest Brooks]].]] Tolkien diat pòdere èssere mortu fintzas issu, ma aiat patidu problemas de salude chi l'aiant obrigadu a si retirare dae sa cumbata in ocasiones medas.<ref>{{Tzita|Biography}} (2000 paperback edition), pp. 93, 103, 105.</ref> A pàrrere de John Garth: {{Tzitatzione|Cun totu chi s'esèrtzitu de Kitchener aeret cunsagradu sas làcanas sotziales betzas, at fintzas incumintzadu a ghetare a terra sa partzidura de classe ghetende paris òmines de cada orìgine sotziale in una situatzione disisperada. Tolkien at iscritu chi s'esperièntzia l'at insegnadu, 'una simpatia e unu sentimentu profundos pro su "Tommy"; mescamente su sordadu simpre de sas conteas agrìculas. "Est abarradu reconnoschente in manera profunda pro sa letzione. Pro meda tempus fiat istadu impresonadu in una turre, non de perla ma de avòriu.|Garth (2003), pp. 94–95|Although Kitchener’s army enshrined old social boundaries, it also chipped away at the class divide by throwing men from all walks of life into a desperate situation together. Tolkien wrote that the experience taught him, ‘a deep sympathy and feeling for the Tommy; especially the plain soldier from the agricultural counties.’ He remained profoundly grateful for the lesson. For a long time, he had been imprisoned in a tower, not of pearl, but of ivory.|limba=en}} Annos prus a tardu, Tolkien at decraradu, indignadu, chi cuddos chi buscarent, in sas òperas suas, parallelos cun sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Guerra Mundiale]], fiant faddidos de su totu: {{Tzitatzione|Unu si depet a beru agatare personalmente in suta de s'umbra de sa gherra pro intèndere totu s'opressione sua; ma cun su colare de sos annos paret como fatu-fatu ismentigadu su fatu chi a b'èssere caturados in gioventude in su 1914 no est istadu un'esperièntzia prus pagu orrorosa de b'èssere coinvoltos in su 1939 e in sos annos imbenientes. In su 1918 totu sos amigos corales meos francu unu fiant mortos.|'The Lord of the Rings''. Preface to the Second Edition|One has indeed personally to come under the shadow of war to feel fully it’s oppression; but as the years go by it seems now often forgotten that to be caught in youth by 1914 was no less hideous an experience than to be involved in 1939 and the following years. By 1918 all but one of my close friends were dead.|limba=en}} ==== Fronte domèsticu ==== Tolkien, dèbile e istasidu, at coladu su restu de sa gherra intre ispidales e presìdiu, essende cunsideradu no adatu pro su servìtziu generale.<ref>Garth (2003), pp. 207 ''et seq.''</ref><ref group="Nota">Sa [[Rivoltella Webley|Webley .455]] de servìtziu de Tolkien l'ant incumintzada a espònnere, in su 2006, comente parte de un'esibitzione in subra de sa batalla de su Somme realizada in su Museo Imperiale de sa Gherra de Londra. (Pòmpia {{Tzita web|url=http://archive.iwm.org.uk/server/show/nav.2211|tìtulu=Personal Stories: John Ronald Reuel Tolkien|situ=Battle of the Somme|curadore=Imperial War Museum|limba=en|atzessu=16 trìulas 2012|dataarchìviu=2015-02-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150222094641/http://archive.iwm.org.uk/server/show/nav.2211|deadurl=yes}} e {{Tzita web|url=http://archive.iwm.org.uk/server/show/nav.2211|tìtulu=FIR 11492: Webley .455 Mark 6 (VI military)|situ=Imperial War Museum Collection Search|curadore=Imperial War Museum|limba=en|atzessu=16 trìulas 2012|dataarchìviu=2015-02-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150222094641/http://archive.iwm.org.uk/server/show/nav.2211|deadurl=yes}}) Meda de sos raportos de servìtziu suo, sa parte manna de sos cales descrient a sa minuda sos problemas de salude suos, si podent pompiare in sos Archìvios Natzionales. ({{Tzita web|url=http://www.nationalarchives.gov.uk/pathways/firstworldwar/people/tolkien.htm|tìtulu=Officer's service record: J R R Tolkien|situ=First World War|curadore=National Archives|limba=en|atzessu=28 abrile 2009}})</ref> Durante su perìodu suo in [[Little Haywood]], [[Staffordshire]], pro si sanare, at incumintzadu a traballare in su chi diat mutire ''[[The Book of Lost Tales]]'', chi incumintzaiat cun ''[[Sa ruta de Gondolin]]''. ''Lost Tales'' rapresentaiat su tentativu de Tolkien de creare una mitologia pro s'Inghilterra, progetu chi prus tardu diat abbandonare pro no acabbare mai.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. [https://books.google.cat/books?id=zWzAAgAAQBAJ&pg=PT98 98]</ref> Intre su [[1917]] e su [[1918]] sa maladia sua est torrada a essire a campu cada tantu, ma issu s'est sanadu cantu bastat pro torrare a su servìtziu domèsticu in campos medas. Est istadu in custu momentu chi Edith at dadu a sa lughe a su primu fìgiu suo, John Francis Reuel Tolkien. In una lìtera de su [[1941]] Tolkien at descritu a fìgiu suo John comente "...cuntzepidu e nàschidu durante s'annu de sa gana de su 1917 e de sa campagna manna de sos U-Boot, nàschidu a inghìriu de sa [[Batalla de Cambrai (1917)|batalla de Cambrai]], cando s'acabu de sa gherra pariat gasi indedda cantu lu paret como".<ref name="Letters, No. 435">{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> Tolkien est arribbadu a su rangu temporàneu de tenente su 6 de ghennàrgiu de su [[1918]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/30588/supplement/3561|tìtulu=No. 30588|editore=The London Gazette|data=1918-03-19|limba=en}}</ref> Cando est istadu destinadu a [[Kingston upon Hull]], paris cun Edith at incumintzadu a passigiare pro sos padentes postos a inghìriu de [[Roos]], e Edith at incumintzadu a ballare in un'abertinu inghiriadu dae frores. A pustis de sa morte de s'isposa sua, in su [[1971]], Tolkien at ammentadu: {{Tzitatzione|No apo mai mutidu Edith Luthien, ma issa est istada sa fonte de s'istòria chi in su tempus est divenida sa parte printzipale de su Silmarillion. Est istada cuntzepida sa prima borta in un'abertinu boschivu minore prenu de bùdduros<ref group="Nota">Sighende sos impreos rurales inglesos, Tolkien impreaiat su tèrmine "hemlock" pro descrìere medas prantas cun frores biancos in paracos, simigiantes a sa cicuta/bùdduru(''Conium maculatum'', "hemlock" in [[inglesu]]); sos frores in intro de sos cales ballaiat Edith fortzis fiant (''Anthriscus sylvestris'') o pastinagas (''Daucus carota''). Dae John Garth, ''Tolkien and the Great War'' (Harper Collins/Houghton Mifflin 2003), and Peter Gilliver, Jeremy Marshall, & Edmund Weiner, ''The Ring of Words'' (OUP 2006).</ref> in Roos in su Yorkshire (in ue, in su 1917, so istadu pro unu perìodu curtzu a su cumandu de un'avampostu de sa guarnigione de Humber e issa at pòdidu istare pro unu pagu cun megus). A cussos tempos sos pilos suos fiant còrvinos, sa pedde sua crara, sos ogros suos prus luminosos de comente los as mai bìdidos, e ischiat cantare—e ballare. Ma s'istòria est andada a tortu, e deo so abarradu, e non potzo invocare a s'inesoràbile Mandos.|''Letters'', no. 340|I never called Edith Luthien—but she was the source of the story that in time became the chief part of the Silmarillion. It was first conceived in a small woodland glade filled with hemlocks at Roos in Yorkshire (where I was for a brief time in command of an outpost of the Humber Garrison in 1917, and she was able to live with me for a while). In those days her hair was raven, her skin clear, her eyes brighter than you have seen them, and she could sing—and dance. But the story has gone crooked, & I am left, and I cannot plead before the inexorable Mandos.|limba=en}} Custu contu at ispiradu s'istòria de s'addòbiu intre [[Su contu de Beren e Lúthien|Beren e Lúthien]].<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Bill|sambenadu=Cater|autore=|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/4726863/We-talked-of-love-death-and-fairy-tales.html|tìtulu=We talked of love, death and fairy tales|publicatzione=The Telegraph|data=4 nadale 2001|atzessu=2020-12-10}}</ref> === Carriera acadèmica e artìstica === [[File:2_Darnley_Road,_the_former_home_of_J.R.R._Tolkien_in_West_Park,_Leeds.jpg|thumb|Darnley Road 2, domo antiga de Tolkien in su West Park de [[Leeds]]]] [[File:20_Northmoor_Road,_Oxford.JPG|thumb|Northmoor Road 20, domo antiga de Tolkien in [[North Oxford]]]] In su 3 de santandria de su 1920 Tolkien l'ant ismobilitadu, e issu at abbandonadu s'esèrtzitu mantenende su gradu de tenente.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/32110/supplement/10711|tìtulu=No. 32110|situ=The London Gazette|data=1920-11-02|limba=en}}</ref> Su primu traballu suo che a tzivile, a pustis de sa Prima Guerra Mundiale, est istadu in s'''Oxford English Dictionary'', in ue at traballadu mescamente pro s'istòria e s'etimologia de paràulas de orìgine germànica cun sa lìtera ''W''.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Peter|sambenadu=Gilliver|nùmene2=Jeremy|sambenadu2=Marshall|nùmene3=Edmund S. C|sambenadu3=Weiner|tìtulu=The ring of words: Tolkien and the Oxford English dictionary|data=2009|editore=Oxford University Press|limba=en|OCLC=681532166|ISBN=978-0-19-956836-9}}</ref> In su [[1920]] at ocupadu una positzione de professore suplente (''reader'') de limba inglesa in s'Universidade de Leeds, divenende su professore prus giòvanu de s'entidade.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Daniel|sambenadu=Grotta|tìtulu=J.R.R. Tolkien: architect of Middle Earth : a biography|data=1976|editore=Running Press|limba=en|p=64|OCLC=1991974|ISBN=978-0-914294-29-0}}</ref> In su mentres chi fiat in Leeds at iscritu s'òpera ''A Middle English Vocabulary'' (''Vocabulàriu de s'inglesu mesanu'') e sa versione definitiva de ''[[Sir Gawain and the Green Knight]]'', in paris cun E. V. Gordon. Ambas duas sunt divènnidas òperas acadèmicas impreadas pro medas annos. At fintzas bortadu in inglesu ''Sir Gawain'', ''[[Pearl (poema)|Pearl]]'' e ''[[Sir Orfeo]]''. In su 1925 est torradu a su [[Pembroke College (Oxford)|Pembroke College]] che a [[professore Rawlinson and Bosworth de anglosàssone]] pro more de una bursa de istùdiu. In su mentres chi traballaiat in su Pembroke College, Tolkien at iscritu ''[[Su Hobbit|S'Hobbit]]'', e fintzas sos primos duos volùmenes de ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'', in su mentres chi biviat in su nùmeru 20 de [[Northmoor Road]], in [[North Oxford]] (logu in ue b'at una placa ammentadora de colore biaitu posta in cue in su 2002). At fintzas publicadu unu sàgiu filològicu in subra de su nùmene "[[Nodens]]", a pustis chi Sir [[Mortimer Wheeler]] at batidu a sa lughe un'asclepeion romanu in [[Lydney Park]], Gloucestershire, in su 1928.<ref>Pòmpia {{Limbas|en}}''The Name Nodens'' (1932) in sa bibliografia.</ref> ==== ''Beowulf'' ==== Durante sa dècada de su [[1920]], Tolkien at incumintzadu una tradutzione de ''[[Beowulf]]'', chi at acabadu in su 1926, cun totu chi mai l'at publicada. A sa fine, l'at editada e publicada fìgiu suo in su 2014, prus de baranta annos a pustis dae sa morte de Tolkien e belle noranta annos a pustis de l'àere acabada.<ref>{{Tzita web|url=https://www.newyorker.com/magazine/2014/06/02/slaying-monsters|tìtulu=Slaying Monsters - Tolkien's Beowulf|autore=Joan Acocella|situ=The New Yorker|data=2014-06-02|limba=en-us|atzessu=2020-12-10}}</ref> Deghe annos a pustis de sa tradutzione sua, Tolkien at fatu unu seminàriu in subra de s'òpera chi sa gente at retzidu bene a beru, intituladu "''Beowulf: The Monsters and the Critics''" (Beowulf: Sos mostros e sos crìticos), chi at tentu un'efetu mannu in sa chirca imbeniente in subra de su poema.<ref>{{Tzita|Biography}}, p. 143.</ref> Lewis E. Nicholson at naradu chi s'artìculu chi Tolkien at iscritu in subra de ''Beowulf'' est "reconnotu in maniera ampra che a unu puntu de bortada in sa crìtica beowulfiana", acrarende chi Tolkien at istabilidu su primadu de sa natura poètica de s'òpera, in contrariedade a sos elementos linguìsticos ebbia.<ref>{{Tzita web|url=http://ourworld.compuserve.com/homepages/billramey/beowulf.htm|tìtulu=The Unity of Beowulf: Tolkien and the Critics|sambenadu=Ramey|nùmene=Bill|situ=Wisdom's Children|data=30 martzu 1998|limba=en|atzessu=2020-12-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20011115093536/http://ourworld.compuserve.com/homepages/billramey/beowulf.htm|urlmortu=eja}}</ref> In cussu momentu, su cunsensu intre su mundu acadèmicu minispretziaiat ''Beowulf'' critichende chi si cuntzentret in subra de batallas infantiles cun mostros, masaprestu de si cuntzentrare in gherras tribales. Tolkien, in càmbiu, at afirmadu chi s'autore de ''Beowulf'' faeddaiat de su destinu de s'umanidade in generale, non limitende·si a sa polìtica tribale in piessignu, e chi duncas sos mostros fiant essentziales in intro de su poema.<ref>Tolkien: ''[[Finn and Hengest]]''. Chiefly, p.4 in s'introdutzione de [[Alan Bliss]].</ref> Cando ''Beowulf'' partetzipiat a cunflitos tribales ispetzìficos, che a in [[Finnsburg]], Tolkien s'oponiat firmamente a su de nche nde bìdere elementos fantàsticos.<ref>Tolkien: ''[[Finn and Hengest]]'', the discussion of ''Eotena'', ''passim''.</ref> In custu sàgiu, Tolkien at fintzas iscobiadu cantu li depiat a Beowulf: "Beowulf est una de sas fontes prus pretziosas meas", gasi comente s'influèntzia sua, chi si podet bìdere pro mèdiu de s'universu legendàriu suo de sa [[Terra Mesania]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.triode.net.au/~dragon/tilkal/issue1/beowulf.html|tìtulu=Tolkien and Beowulf – Warriors of Middle-earth|sambenadu=Kennedy|nùmene=Michael|situ=Amon Hen|limba=en|atzessu=2020-12-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20050315025525/https://www.triode.net.au/~dragon/tilkal/issue1/beowulf.html|urlmortu=eja}}</ref> A su chi at iscritu [[Humphrey Carpenter]], Tolkien teniat una manera particulare de incumentzare sas letziones suas in subra de ''Beowulf'': {{Tzitatzione|Issu [Tolkien] intraiat in s'aposentu chene fàghere sonos, fissaiat su pùblicu cun s'ograda sua e de repente incumentzaiat a declamare cun boghe sonora sas primas rigas de su poema in s'orìginale anglosàssone, incumentzende cun una boghe manna e narende Hwæt! (sa prima paràula de custa e de medas àteras poesias in inglesu antigu), chi unos cantos istudiantes universitàrios aiant pensadu chi cheriat nàrrere "Callade·bos!" Non fiat tantu una retzitatzione cantu un'esibitzione drammàtica, un'imitatzione de unu bardu anglosàssone in una sala de s'idromele, e at impressionadu generatziones de istudiantes ca l'at fatu cumprèndere chi Beowulf non fiat petzi unu testu fissu de lèghere pro s'esàmene, ma unu cantu poderosu de poesia drammàtica.|''Biography'', p. 133.|He [Tolkien] would come silently into the room, fix the audience with his gaze, and suddenly begin to declaim in a resounding voice the opening lines of the poem in the original old Anglo-Saxon, commencing with a great cry of Hwæt! (the first word of this and several other Old English poems), which some undergraduates took to be "Quiet!" It was not so much a recitation as a dramatic performance, an impersonation of an Anglo-Saxon bard in a mead hall, and it impressed generations of students because it brought home to them that Beowulf was not just a set text to be read for the purposes of examination, but a powerful piece of dramatic poetry. |limba=en}} Dècadas a pustis, W.H. Auden at iscritu a su professore betzu suo: {{Tzitatzione|Non penso de bos àere mai naradu ite esperièntzia impossìbile de ismentigare est istada pro mene, comente istudiante universitàriu, sa de bos intèndere retzitende ''Beowulf''. Sa boghe fiat sa boghe de [[Gandalf]].|''Biography'', p. 133.|I don't think that I have ever told you what an unforgettable experience it was for me as an undergraduate, hearing you recite Beowulf. The voice was the voice of Gandalf. |limba=en}} ==== Segunda Gherra Mundiale ==== [[File:Merton_College_and_chapel_from_St_Marys.JPG|thumb|[[Merton College (Oxford)|Merton College]], in ue Tolkien fiat professore de limba e literadura inglesa (1945–1959)]] In antis de s'incumintzu de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Guerra Mundiale]], Tolkien fiat cunsideradu unu detzifradore de còdighes.<ref name="spy1">{{Tzita|Letters}}, no. 35</ref><ref name="spy3">{{Tzita libru|nùmene=Christina|tìtulu=The J.R.R. Tolkien companion & guide|annu=2006|editore=Houghton Mifflin Co|limba=en|OCLC=70803518|ISBN=978-0-618-39113-4}}</ref> In su ghennàrgiu de su 1939 l'ant preguntadu si diat èssere istadu dispostu a prestare servìtzu in su dipartimentu [[Criptografia|critogràficu]] de su Ministeru de sos Èsteros in casu de un'eventu de emergèntzia natzionale.<ref name="spy1" /><ref name="spy3" /> Tolkien at rispostu de eja e, partinde dae su 27 de martzu, at pigadu parte a unu cursu de istrutzione, in Londra, ghiadu dae sa [[Government Code and Cypher School]].<ref name="spy1" /><ref name="spy3" /> Est istadu agatadu unu raportu in subra de sa formatzione sua, in ue nch'aparessiat sa nota "''keen''" (agudu/abbistu) a curtzu de su nùmene suo, fintzas si s'alunnu de Tolkien Anders Stenström dat unu parre chi "fortzis custa nota no est un'indicatzione de s'interessu de Tolkien, ma prus a prestu de comente pronuntziare su nùmene suo."<ref name="spy2">{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/6197169/JRR-Tolkien-trained-as-British-spy.html|tìtulu=JRR Tolkien trained as British spy|publicatzione=The Telegraph|data=16 cabudanni 2009}}</ref><ref>Mythsoc Yahoo Groups list, 20 de cabudanni de su 2009</ref> In su mese de santugaine est istadu informadu chi sos servìtzios suos non diant èssere dimandados.<ref name="spy1" /><ref name="spy3" /> In su 1945 Tolkien s'est tramudadu in su [[Merton College (Oxford)|Merton College]], in ue est divenidu [[Professores Merton|Professore Merton de limba e literadura inglesa]], incàrrigu chi at ocupadu finas a sa pensione sua, in su 1959.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Daniel|sambenadu=Grotta|tìtulu=The biography of J.R.R. Tolkien: architect of Middle-Earth|data=2000|editore=Running Press|limba=en|OCLC=47632951|ISBN=978-0-7624-0956-3}}</ref> Puru at partetzipadu comente a examinador esternu de s'University College de Dublinu, durante medas annos. Su 1954 Tolkien at retzidu unu tìtulu paga de sa [[National University of Ireland]] (de sa cale s'UCD nde fiat parte costituente). Tolkien at acabadu ''Su Sennore de sos Aneddos'' su 1948, guasi una dècada a pustis de lu comintzare. Tolkien at bortadu in inglesu fintzas su Libru de Giona pro sa ''Jerusalem Bible'', publicada in su 1966.<ref>{{Limbas|en}}Rogerson, John. ''The Oxford Illustrated History of the Bible'', 2001.</ref> === Famìlia === Sa famìlia Tolkien at tentu bator fìgios: John Francis Reuel Tolkien (17 de [[santandria]] de su [[1917]] – 22 de ghennàrgiu de su [[2003]]), Michael Hilary Reuel Tolkien (22 de [[santugaine]] de su [[1920]] – 27 de [[freàrgiu]] de su [[1984]]), [[Christopher Tolkien|Christopher John Reuel Tolkien]] (21 de [[santandria]] de su [[1924]] - 15 de [[ghennàrgiu]] de su [[2020]]) e Priscilla Mary Anne Reuel Tolkien (18 de [[làmpadas]] de su [[1929]]). Tolkien est istadu unu babbu dedicadu meda a fìgios suos, chi li imbiaiat lìteras illustradas dae dae Babbu Nadale cando fiant minores. Cada annu b'annanghiant personàgios noos, che a s'orsu polare (chi agiudaiat a Babbu Nadale), s'òmine de nie (su giardineri suo), Ilbereth s'alva (sa secretària sua), e medas àteros personàgios segundàrios. Sos atores printzipales ispiegaiant istòrias in subra sas batallas de Babbu Nadale contra a sos [[Goblin|goblins]] chi montaiant [[Chiroptera|tirriolupeddes]], gasi comente sas medas brullas chi cummitiat s'orsu polare.<ref>{{Limbas|en}}J. R. R. Tolkien, [[Les cartes del Pare Noel|The Father Christmas Letters]] (1976)</ref> === Pensione e ùrtimos annos === [[File:Oxford_Tolkien.JPG|thumb|Bustu de Tolkien in sa capella de s'Exeter College, [[Oxford]]]] Durante sa vida sua in pensione, intre su [[1959]] e sa morte sua in su [[1973]], Tolkien at retzidu semper prus atentzione pùblica e fama literària. Sas bèndidas de sos libros suos fiant gasi mannas chi si lamentaiat de non si ch'esseret andadu in pensione in antis.<ref name="DoughanBio2">{{Tzita web|url=http://www.tolkiensociety.org/tolkien/biography.html|tìtulu=JRR Tolkien Biography|sambenadu=Doughan|nùmene=David|situ=Life of Tolkien|limba=en|atzessu=12 martzu 2006}}</ref> In una lìtera de su [[1972]] deploraiat de èssere divenidu una figura de cultu, ma ammitiat chi "fintzas su nare de un'ìdolu modestu meda ... non podet abarrare indiferente de su totu a su nuscu durche de s'intzensu!"<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 336.</ref> S'atentzione de sos ammiradores est divènnida gasi intensa chi Tolkien at dèpidu fàghere bogare su nùmeru de telèfonu suo dae s'elencu pùblicu e, a sa fine, issu e Edith ant dèpidu tramudare cara a [[Bournemouth]], chi tando fiat unu munitzìpiu costerinu frecuentadu dae sa classe mesana britànnica.<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 332.</ref> Sa conditzione de Tolkien de autore de ''best-sellers'' l'at fatzilitadu s'intrada a sa sotziedade arta, ma Tolkien intendiat sa mancàntzia de sa cumpannia de sos amigos suos [[Inklings]]. Edith, nointames, est istada prus chi cuntenta de adotare su ruolu sotziale nou suo, motivu pro su cale sos Tolkien aiant isseberadu Bournemouth.<ref>{{Limbas|en}}Humphrey Carpenter, "J. R. R. Tolkien: A Biography", Part 7, Chapter 2 "Bournemouth"</ref> A parre de [[Humphrey Carpenter]]:{{Tzitatzione|Cussos amigos e unos àteros chi ant connotu Ronald e Edith Tolkien in su cursu de sos annos no ant mai duritadu chi b'aeret un'afetu profundu intre issos. Fiat visìbile siat in sas cosas minores, in su gradu belle assurdu cun su cale cadaunu s'apensamentaiat de sa salude de s'àteru, siat in sa cura cun cale si seberaiant e cunfetzionaiant sos donos de cumpleannu; e in sas chistiones mannas, sa manera cun sa cale Ronald aiat abbandonadu in manera voluntària una parte gasi manna de sa bida sua, in pensione, pro dare a Edith sos ùrtimos annos in Bournemouth chi intendiat chi issa meritaiat, e su gradu cun su cale issa at ammustradu altivesa pro sa fama de autore de issu. Una de sas fontes printzipales de cuntentesas pro issos fiat s'amore cumpartzidu issoro pro sa famìlia issoro. Custu los at tentos paris finas sa fine de sa bida issoro, e est istada baddu sa fortza prus forte in su matrimòniu. S'ispassiaiant a discutire e a pensare in subra de cada minuja de sa bida de sos fìgios issoro e, a pustis, de sos nebodes issoro.|{{limbas|en}}Humphrey Carpenter, "Tolkien: The Authorized Biography", page 158|Those friends and others who knew Ronald and Edith Tolkien over the years never doubted that there was deep affection between them. It was visible both in the small things, the almost absurd degree to which each worried about the other's health, and the care with which they chose and wrapped each other's birthday presents; and in the large matters, the way in which Ronald willingly abandoned such a large part of his life in retirement to give Edith the last years at Bournemouth that he felt she deserved, and the degree to which she showed pride in his fame as an author. A principal source of happiness to them was their shared love for their family. This bound them together until the end of their lives, and it was perhaps the strongest force in the marriage. They delighted to discuss and mull over every detail of the lives of their children, and later of their grandchildren.|limba=en}}Edith Tolkien est morta su 29 de [[santandria]] de su [[1971]], a s'edade de 82 annos. [[Simon Tolkien]] at iscritu: [[File:Tolkien's_grave,_Wolvercote_Cemetery.jpg|thumb|Sa tumba de J. R. R. e [[Edith Tolkien]] in su [[Campusantu de Wolvercote]] ([[Oxford]])]] {{Tzitatzione|Mannai mea est morta duos annos in antis de mannoi meu e issu est torradu a istare in Oxford. Su Merton College l'at dadu unos cantos aposentos a curtzu a High Street. Nch'andaia fatu-fatu e mi pigaiat a pràngiu in s'Eastgate Hotel. Cussos pràngios fiant masaprestu meravigiosos pro unu pitzocu de 12 annos chi colaiat tempus cun mannoi suo, ma a bortas pariat tristu. B'est istada una bìsita durante sa cale m'at naradu cantu li mancaiat mannai mea. Depet èssere istadu istranu meda pro issu abarrare solu a pustis chi fiant istados cojuados pro prus de 50 annos.|{{Tzita web|url=http://www.simontolkien.com/mygrandfather|nùmene=Simon|sambenadu=Tolkien|tìtulu=My Grandfather JRR Tolkien|annu=2003|limba=en}}|My grandmother died two years before My Grandfather and he came back to live in Oxford. Merton College gave him rooms just off the High Street. I went there frequently and he'd take me to lunch in the Eastgate Hotel. Those lunches were rather wonderful for a 12-year-old boy spending time with his grandfather, but sometimes he seemed sad. There was one visit when he told me how much he missed my grandmother. It must have been very strange for him being alone after they had been married for more than 50 years. |limba=en}} Tolkien est istadu numenadu, dae sa [[Elisabeta II de su Regnu Unidu|reina Elisabeta II]], cumandante de s'Òrdine de s'Impèriu Britànnicu, in su [[1972]], retzinde s'insigna de s'Òrdine in su [[palatzu de Buckingham]] in su 28 de [[martzu]] de cuss'annu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/45554/supplement/9|tìtulu=No. 45554|editore=The London Gazette|data=1972-01-01|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita|Letters}}, no. 334 (nota editoriale).</ref> Semper in su 1972 s'Universidade de Oxford l'at cuntzèdidu unu [[Dotore in Lìteras|Dotoradu in Lìteras]] onoràriu.<ref name="RoyalMail2">{{Tzita libru|nùmene=Wayne G.|sambenadu=Hammond|tìtulu=The Lord of the Rings JRR Tolkien Author and Illustrator|data=26 freàrgiu 2004|editore=[[Royal Mail]] Group plc (commemorative postage stamp pack)|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www3.shropshire-cc.gov.uk/tolkien.htm|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=Literary Heritage, West Midlands|limba=en|atzessu=2020-02-13|dataarchìviu=2012-07-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120728154119/http://www3.shropshire-cc.gov.uk/tolkien.htm|deadurl=yes}}</ref> Tolkien aiat fatu pònnere su nùmene [[Lúthien]] in sa tumba de Edith, in su [[campusantu de Wolvercote]] de [[Oxford]]. Cando Tolkien est mortu, 21 meses prus a tardu, su 2 de [[cabudanni]] de su [[1973]], a s'edade de 81 annos, est istadu interradu in sa matessi tumba, cun su nùmene [[Beren]] a curtzu de su suo.<ref name="NYTimes obit">{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-obit.html|tìtulu=J. R. R. Tolkien Dead at 81; Wrote 'The Lord of the Rings'|publicatzione=The New York Times|data=3 cabudanni 1973}}</ref> Duncas, sa tumba naraiat: {{Tzitatzione|<center>Edith Mary Tolkien<br />'''Lúthien'''<br />1889–1971<br />John Ronald<br />Reuel Tolkien<br />'''Beren '''<br />1892–1973</center>}} In sa legendària Terra Mesania, Lúthien fiat sa prus bella de totu sos [[fìgios de Ilúvatar]], chi aiat refudadu s'immortalidade sua pro s'amore chi sentiat pro su gherreri mortale Beren. A pustis chi Beren l'aerent caturadu sas fortzas de su [[Sennore Iscuru]] [[Mórgoth]], Lúthien fiat andada a lu liberare a caddu de Huan, su cane chi chistionaiat. A sa fine, cando Beren est mortu in cumbata contra a su lupu demonìacu [[Carcharoth]], Lúthien, che a [[Orfeu]], est andada inte sos [[Vàlar]], s'òrdine angèlicu de èsseres chi fiat istadu postu a ghia de su mundu dae Eru (Deus), e los aiat cumbintos a ripristinare sa vida de s'amore suo. == Pensamentu == [[File:Eagle_and_Child_(interior).jpg|left|thumb|Àngulu de su tzilleri [[the Eagle and Child]], in Oxford, in ue si riuniant sos [[Inklings]] (1930–1950).]] Tolkien fiat unu catòlicu devotu, e su pensamentu religiosu e polìticu suo fiat mescamente traditzionalista moderadu, cun influèntzias [[Libertarismu|libertàrias]], [[Distributisme|distribuistas]] e [[Monarquisme|monàrchicas]], in su sensu de favorire sas cunventziones e ortodossias istabilidas, in contrariedade a s'innovatzione e sa modernizatzione, e castighende sa burocratzia guvernativa; in su 1943 at iscritu chi sas opiniones personales suas "s'incrinint semper prus prus cara a s'anarchismu, [[Anarchismu filosòficu|in su sensu filosòficu]], su de abolire su controllu, no ochende persones cun bombas, o cara a sa monarchia 'non costitutzionale'."<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 52, a Christopher Tolkien, 29 santandria 1943</ref> Cun totu chi non faeddaiat ne iscriiat meda in subra de custu tema, Tolkien fiat a favore de iscontzare s'Impèriu britànnicu, e agiomai su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]]. In una lìtera de su 1936 destinada a un'alunnu betzu suo, su linguista belga Simonne de Ardenne, Tolkien iscriiat: "Sa situatzione polìtica est mala... Tèngio medas simpatias pro [[Bèlgiu]], chi tenet sas dimensiones adatas pro cale si siat paisu! Diat disigiare chi su meu galu esseret limitadu dae sas abbas de su riu Tweed e sos muros de su [[Galles]]... nois, su pòpulu, connoschimus, a su nessi, unas cantas cosas in subra de sa moralidade e de s'eternidade, e cando [[Adolf Hitler|Hitler]] (o unu frantzesu) narat 'Germània (o Frantza) ant a esìstere pro semper' ischimus chi narant fàulas."<ref>{{Limbas|en}}"The Tolkien Family Album", (1992), pàgina 69.</ref> Tolkien teniat un'òdiu mannu pro sos efetos segundàrios de s'industrializatzione, chi issu pensaiat chi fiat devorende su campu inglesu e sa [[vida simpre]]. Durante sa majoria de sa vida sua a mannu, Tolkien at minispretziadu sas automòbiles, e preferiat andare in bitzicleta.<ref>{{Tzita|Letters}}, nos. 64, 131, etc.</ref> Custa atitudine si podet averguare in s'òpera sua, mescamente in sa caraterizatzione de s'"industrializatzione" fortzada de [[Sa Contrada|sa Contea]] in ''Su Sennore de sos Aneddos''.<ref>{{Tzita vìdeu|tìtulu=J. R. R. Tolkien – Creator Of Middle Earth|url=https://www.imdb.com/title/tt0466851/companycredits|data=2002|editore=New Line Cinema|limba=en}}</ref> Tolkien non fiat un'ativista polìticu, nen un'iscritore polìticu. Issu matessi s'est opostu a interpretatziones de cussa casta, e at decraradu chi ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'' «non tenet intentziones allegòricas [...] o morales, religiosas o polìticas» (Lìtera 165, ''Sa realidade in trasparèntzia''). Tolkien no at mai apojadu unu partidu polìticu, nen una natzione o un'alleàntzia intre natziones in manera decrarada. E sos cummentos personales suos pro su chi pertocat a custas cosas sunt belle semper crìticos. Carchi lìtera (tràida dae ''Sa realidade in trasparèntzia'') nd'est un'esèmpiu craru. Analistas medas ant evidentziadu su nùmeru de parallelismos potentziales chi b'at intre sa Terra Mesania e sos eventos de sa vida de Tolkien.<ref name="MEreffotrForeword">{{Tzita libru|autore=|nùmene=J.R.R.|sambenadu=Tolkien|curadore=Foreword|tìtulu=The Fellowship of the Ring|url=|ed=1987|collana=|data=1987|annu=|editore=Houghton Mifflin Harcourt|limba=en|p=|volume=|capìtulu=|cid=|OCLC=|LCCN=|ISBN=0-395-08254-4|DOI=}}</ref> ''Su Sennore de sos Aneddos'' est istadu, fatu-fatu, cunsideradu che a una rapresentatzione de s'Inghilterra pagu a pustis de sa Segunda Guerra Mundiale. Tolkien at negadu in manera categòrica custa opinione in su pròlogu de sa segunda editzione de su romanzu, afirmende de prefèrrere a aplicare su cuntzetu de allegoria.<ref name="MEreffotrForeword" /> Custu tema l'at disvilupadu de prus in s'òpera sua "[[Ue Fairy-Stories|On Fairy-Stories]]" (in ''subra de sos contos de fadas''), in ue at iscritu chi sos contos de fadas fiant adatos meda ca fiant cunsistentes in issos matessi, annanghende petzi carchi beridade in subra de sa realidade. In prus, agabbaiat narende chi su cristianèsimu matessi aiat sighidu custu mollu de cunsistèntzia interna e beridade esterna. Sas creèntzias suas in sas beridades fundamentales de su cristianèsimu ant batidu sos analistas a agatare temàticas cristianas a ''Su Sennore de sos Aneddos''. Tolkien at negadu in manera categòrica a C.S. Lewis chi b'aerent riferimentos religiosos in sas istòrias suas, chi fiant fatu-fatu apertamente allegòricas.<ref>{{Limbas|en}}Longenecker, Dwight (2008). "[http://www.speroforum.com/a/16698/Why-Tolkien-said-No-to-Narnia Why Tolkien said No to Narnia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110430143646/http://www.speroforum.com/a/16698/Why-Tolkien-said-No-to-Narnia |date=2011-04-30 }}", Spero News, 12 de santandria 2008.</ref> Nointames, Tolkien at iscritu chi s'iscena de s'Orodruin esemplificaiat unas cantas lìnias de su [[Babbu nostru|Babbu Nostru]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.catholiceducation.org/en/culture/literature/why-tolkien-says.html|tìtulu=Why Tolkien Says The Lord of the Rings Is Catholic|sambenadu=Pearce|nùmene=Joseph|situ=National Catholic Register|data=2003-01-12|limba=en-gb|atzessu=2020-12-15}}</ref><ref>{{Tzita|Letters}}, no. 181.</ref> S'amore suo pro sos mitos e sa devotzione sua pro sa fede si sunt unidos in sa creèntzia sua chi sa [[mitologia]] fiat s'ecu divinu de "Sa Beridade".<ref>{{Tzita web|url=http://www.leaderu.com/humanities/wood-biography.html|tìtulu=Biography of J. R. R. Tolkien (1892-1973)|sambenadu=Wood|nùmene=Ralph C.|situ=Leadership University|data=2002-07-13|limba=en|atzessu=2020-12-15}}</ref> Custu puntu de vista est istadu espressadu in unu poema e sàgiu intituladu ''[[Mythopoeia (poema)|Mythopoeia]]''.<ref>{{Limbas|en}}Tolkien, ''Mythopoeia'' (su poema), c. 1931.</ref> Sa teoria chi sos mitos fruniant "beridades fundamentales" s'est cunvertida in unu tema tzentrale de sos Inklings in generale. === Religione === In sas ''Lìteras'', Tolkien aparit in antis de totu che a un'òmine cristianu e catòlicu in manera profundida. Custa bisione sua ispirat chene duda s'òpera sua, e dae su sensu religiosu suo benint fintzas sas ideas polìticas suas, chi mai pigant positzione in manera crara cara a una fatzione definida. Su catolitzèsimu romanu de Tolkien est istadu unu fatore significativu in sa cunversione de C. S. Lewis dae s'ateismu a su cristianèsimu, fintzas si Tolkien est abarradu isporadu dae su fatu chi Lewis aeret isseberadu de s'aunire a sa Crèsia de Inghilterra.<ref name="CSL">{{Tzita libru|nùmene=Humphrey|sambenadu=Carpenter|tìtulu=The Inklings|annu=1978|editore=Allen & Unwin|limba=en|isbn=978-0-00-774869-3}} Lewis fiat crèschidu in sa Cresia de Irlanda.</ref> Una borta at iscritu a sa fìgia de Rayner Unwin, Camilla, chi disigiaiat connòschere sa punna de sa bida, chi fiat su de "ismanniare segundu sas capatzidades nostras su connoschimentu nostru de Deus cun totus sos mèdios chi tenimus, e nos nche lassare batire dae cussu a lodes e ringratziamentos."<ref>{{Tzita libru|nùmene=Jim|sambenadu=Ware|tìtulu=Finding God in The Hobbit|url=https://books.google.it/books?id=N_0VhzQKIIAC&redir_esc=y|annu=2006|limba=en|pàgina=xxii|isbn=978-1-4143-0596-7}}</ref> Teniat una devotzione ispetziale pro s'eucarestia, iscriende a fìgiu suo Michael chi "in su Sacramentu Santu ... as a agatare romantitzismu, glòria, onore, fidelidade e su caminu beru de totu sos amores tuos in sa terra, e meda de prus de cussu".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 43.</ref> Pro custa resone at semper incoragidu sa retzidura fitiana de sa Santa Comunione, iscriende torra a fìgiu suo Michael chi "s'ùnica cura pro su tzedimentu de sa fide est sa Comunione". Creiat chi sa Crèsia catòlica fossas sa prus bera mescamente pro su logu de onore e s'onore in su cale teniat su Sacramentu Santu. Fintzas chene denigrare su Cuntzìliu Vaticanu II - descriende·lu che a "netzessàriu" - pensaiat chi sas reformas de Paba Pio X "superant cale si siat cosa ... chi su Cuntzìliu at a realizare."<ref name="Letter 250">{{Tzita|Letters}}, no. 250.</ref> In sos ùtrimos annos de sa bida sua, Tolkien at opostu resistèntzia a unas cantas modìficas litùrgicas implementadas a pustis de su Contzìliu, mescamente s'impreu de s'inglesu in sa liturgia; at sighidu a rispòndere in latinu, ignorende su restu de sa congregatzione.<ref name="SimonTolkien">{{Tzita web|nùmene=Simon|sambenadu=Tolkien|tìtulu=My Grandfather JRR Tolkien|url=http://www.simontolkien.com/mygrandfather.html|data=2003|urlmortu=eja|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110927051931/http://www.simontolkien.com/mygrandfather.html|dataarchìviu=27 cabudanni 2011}}</ref> === Polìtica e ratza === ==== Anti-comunismu ==== Tolkien at espressadu s'apògiu suo pro sa fatzione natzionalista de sa [[gherra tzivile ispagnola]] (chi a sa fine est istada ghiada dae [[Francisco Franco|Franco]]), a pustis de àere intesu chi sos [[Segunda Repùbblica Ispagnola|republicanos]] comunistas fiant distruende crèsias e ochiende satzerdotes e mòngias.<ref name="Letters83">{{Tzita|Letters}}, no. 83.</ref> Tolkien fiat crìticu cun [[Josef Stalin|Joseph Stalin]] e durante sa Segunda Guerra Mundiale, Tolkien at definidu a Stalin "cussu assassinu betzu assidigorgiadu de sàmbene".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 53.</ref> Nointames custu, in su 1961 Tolkien at criticadu in manera forte un'analista isvedesu chi aiat sugeridu chi [[Su Sennore de sos Aneddos]] esseret una [[Parabula (allegoria)|paràbula]] [[Anticomunisme|anticomunista]] chi identificaiat [[Sàuron]] cun Stalin. Tolkien at rispostu chi issu "ripudiaiat de su totu cale si siat letura de cussa genia", e chi sa cosa l'aiat fatu infadare, dae chi sa situatzione fiat istada cuntzepida meda in antis de sa [[Rivolutzione de Santugaine de su 1917|rivolutzione russa]]. "Custa [[allegoria]] est aliena de su totu a su pensamentu meu."<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 229.</ref> ==== Opositzione a sa globalizatzione e a sa tecnocratzia ==== Tolkien fiat crìticu cun sa tecnocratzia, e su chi issu bidiat comente su tentativu dòpiu de controllare su mundu naturale pro mèdiu de s'iscièntzia e s'òmine pro mèdiu de s'istadu. "Sos grecos brigadores e presumidos sunt resèssidos a bìnchere contra a Serse; ma sos chìmicos e sos ingenieris abominèvoles ant postu unu potere gasi mannu in manu a Serse... chi paret chi sas personas comente si tocat non tèngiant prus peruna possibilidade". Si lamentaiat chi s'istadu esseret divènnidu un'entidade semper prus astrata, e chi su guvernu esseret bidu che a una "cosa", in logu de unu protzessu personale.<ref name="Letter 52">{{Tzita|Letters}}, no. 52.</ref> S'est lamentadu fintzas de sa globalizatzione nàschida dae sa [[Segunda Gherra Mundiale]], iscriende chi "s'orrore ispetziale de su mundu de oe est su fatu chi totu sa cosa malaita est in una bursa ebbia. Non b'at logu perunu a ue fuire. Fintzas sos Samoiados, minores e malasortados, tèngio su suspetu chi tèngiant màndigu in botos e altoparlantes in su bidditzolu issoro chi contant sas paristòrias pro drommire de Stalin in subra de sa Democratzia e de sos fascistas malos chi papant pitzinneddos e furant canes de islita."<ref name="Letter 52" /> Sa globalizatzione, a parre suo, fiat ligada a s'ispartzinamentu de sos mètodos americanos de produtzione de massa e de istandardizatzione e a su domìniu de s'[[Limba inglesa|inglesu]], totu cosas chi issu cunsideraiat terrificantes.<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 53.</ref> ==== Opositzione a su nazismu ==== Tolkien s'est opostu in manera forte a [[Adolf Hitler|Hitler]] e a su [[Partidu Natzionale Sotzialista de sos Traballadores Tedescos|Partidu Nazista]] in antis de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Guerra Mundiale]], e at minispretziadu mescamente s'ideologia ratzista e antisemita de sos nazistas.In su 1938 sa domo editora Rütten & Loening Verlag fiat preparende sa publicatzione de ''[[Su Hobbit]]'' in sa [[Germània nazista]]. Tolkien s'est indignadu cando, in antis de sa publicatzione, l'ant preguntadu si fiat de orìgine ariana. In una lìtera a s'editore britànnicu suo, [[Stanley Unwin]], at cundennadu sa "dotrina ratziale" tedesca che a "perniciosa e asientìfica de su totu". In prus, at annànghidu chi teniat medas amigos giudeos e chi fiat cunsiderende de "lassare in suspesu sa tradutzione a su tedescu".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 29, a Stanley Unwin, 25 trìulas 1938.</ref> At iscritu duas lìteras destinadas a Rütten & Loening, narende a Unwin chi imbiaret sa chi preferreret. Sa prus maseda, chi est istada a sa fine imbiada, s'est pèrdida durante sos bombardamentos posteriores de Germània. In sa chi no at imbiadu, Tolkien narat chi "arianu" est unu cuntzetu linguìsticu, chi faghet riferimentu a sos faeddatores de sas limbas indoarianas. In prus, at annantu chi: {{Tzitatzione|... si depo cumprèndere chi mi seis pedende si so de orìgine ebràica, potzo petzi rispòndere chi mi dispraghet de non tènnere antepassados de cussu pòpulu dotadu. Su bis-bis-mannoi meu est bènnidu in Inghilterra in su de degheoto sèculos dae sa Germània: sa parte manna de sa discendèntzia mea est duncas inglesa ebbia, e deo so unu sùdditu inglesu - cosa chi diat dèpere èssere sufitziente. Nointames custu, so istadu abituadu a cunsiderare cun altivesa su sambenadu tedescu meu, e apo sighidu a lu fàghere pro totu su perìodu de s'ùrtima gherra mala, durante sa cale apo prestadu servìtziu in s'esèrtzitu inglesu. Non potzo, nointames, evitare de cummentare chi si iscumbatas impertinentes e irrilevantes de custa genia ant a dèpere divenire sa règula in matèria de literadura, no est meda indedda su tempus in ue unu nùmene tedescu no at a èssere prus motivu de altivesa.|''Letters'', no. 30|...if I am to understand that you are enquiring whether I am of Jewish origin, I can only reply that I regret that I appear to have no ancestors of that gifted people. My great-great-grandfather came to England in the eighteenth century from Germany: the main part of my descent is therefore purely English, and I am an English subject – which should be sufficient. I have been accustomed, nonetheless, to regard my German name with pride, and continued to do so throughout the period of the late regrettable war, in which I served in the English army. I cannot, however, forbear to comment that if impertinent and irrelevant inquiries of this sort are to become the rule in matters of literature, then the time is not far distant when a German name will no longer be a source of pride.|limba=en}} In una lìtera de su 1941 a fìgiu suo Michael, Tolkien at espressadu su resentimentu suo pro s'istorchidura de s'istòria tedesca conca a su "norditzismu": {{Tzitatzione|Depes cumprèndere su bene in sas cosas, pro sebestare su male autènticu. Ma nemos mi mutit mai pro "trasmìtere" o fàghere unu cummentu! Fintzas si penso de ischire mègius de sa majoria de sos àteros ite est sa veridade in subra de custas titulias "nòrdicas". In cada manera, in custa gherra tèngio unu resentimentu ardente privadu [...] contra a cussu ignorante minore e cariruju de Adolf Hitler [...]. Ruinende, pervertende, aplichende malamente e maleighende pro semper custu ispìritu nòbile de su nord, unu contributu supremu a s'Europa, chi deo apo semper amadu e chircadu de presentare cun sa lughe bera sua. In neddue, incidentalmente, est istadu gasi nòbile, santificadu e cristianizadu chitzo comente in Inghilterra.|''Letters'', no. 45|You have to understand the good in things, to detect the real evil. But no one ever calls on me to ‘broadcast’, or do a postscript! Yet I suppose I know better than most what is the truth about this ‘Nordic’ nonsense. Anyway, I have in this War a burning private grudge [...] against that ruddy little ignoramus Adolf Hitler [...]. Ruining, perverting, misapplying, and making forever accursed, that noble northern spirit, a supreme contribution to Europe, which I have ever loved, and tried to present in its true light. Nowhere, incidentally, was it nobler than in England, nor more early sanctified and Christianized.|limba=en}} In su 1968 s'est ammustradu in disacordu cun una descritzione de sa Terra Mesania che a "nòrdica", unu cuntzetu chi naraiat chi li disagradaiat pro s'assòtziu chi teniat cun sas teorias ratziales.<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 294.</ref> ==== Gherra totale ==== Tolkien at criticadu s'impreu alleadu de sas tàticas de [[Gherra Totale|gherra totale]] contra a sos tziviles siat de sa [[Germània nazista]] siat de s'Impèriu Giaponesu. In una lìtera iscrita in su 1945 pro fìgiu suo Christopher, at iscritu: {{Tzitatzione|Si suponiat chi diamus àere segudadu un'istàdiu de tziviltade in ue podiat èssere galu netzessàriu giustitziare unu criminale, ma non de s'allegrare o impicare mugere sua e fìgiu suo in su mentres chi sa truma de orcos fruschiaiat. Sa distruidura de sa Germània, fintzas essende meritada 100 bortas, est una de sas catàstrofes mundiales prus ispramosas. Bene, bene - tue e deo non bi podimus fàghere nudda. E custa diat dèpere èssere una medida de sa cantidade de culpa chi si podet presumire de atribuire in manera giusta a cale si siat membru de un'istadu chi no est membru de su guvernu efetivu suo. Tando, sa prima Gherra de sas Màchinas paret lòmpere a s'urtimu, non concruidu, capìtulu suo - lassende, a dolu mannu, totu prus pòberos, medas in lutu o mutilados e milliones de mortes, e petzi una cosa in triunfu: sas Màchinas.|''Letters'', no. 96|We were supposed to have reached a stage of civilization in which it might still be necessary to execute a criminal, but not to gloat, or to hang his wife and child by him while the orc-crowd hooted. The destruction of Germany, be it 100 times merited, is one of the most appalling world-catastrophes. Well, well – you and I can do nothing about it. And that should be a measure of the amount of guilt that can justly be assumed to attach to any member of a country who is not a member of its actual Govemment. Well the first War of the Machines seems to be drawing to its final inconclusive chapter – leaving, alas, everyone the poorer, many bereaved or maimed and millions dead, and only one thing triumphant: the Machines.|limba=en}} Est abarradu orrorizadu dae sos [[bombardamentos atòmicos de Hiroshima e Nagasaki]], referende·si a sos iscientziados de su [[Progetu Manhattan]] che a "cussos fìsicos lunàticos" e "fraigadores de Babele".<ref name="atom">{{Tzita|Letters}}, no. 102.</ref> ==== Democratzia ==== Tolkien non si cnsideraiat unu democràticu "in perunu de sos impreos atuales suos [de su tèrmine]". Cunsideraiat s'ùnica fonte bera de egalidade intre sos òmines cussa de s'egalidade cara a Deus.<ref>{{Tzita libru|curadore=Humphrey Carpenter|tìtulu=The Letters of J. R. R. Tolkien|annu=2000|editore=Houghton Mifflin|limba=en|pàgina=215|capìtulu=Letter 163|isbn=978-0-618-05699-6}}</ref> Pro issu, sa democratzia non batiat a un'ismanniamentu de s'umilidade e de su podere de s'indivìduu ma a demagogia e barra: "cun su risultadu [de sa presèntzia de sa democratzia] chi non tenimus minoresa e umilidade universales, ma mannesa e barra universales, finas a cando carchi Orcu no otenet un'aneddu de su podere, e tando otenimus esemus otenende iscravidade."<ref>In sas lìteras suas at a nàrrere de no èssere unu "democràticu" (in su sensu polìticu de su tèrmine, e non intendende una disuguagliàntzia intre sos òmines) ca: «[...] sa "umiltade" e s'egualidade sunt prìntzipios ispirituales corrùmpidos dae su tentativu de los mecanizare e los formalizare, cun su resurtadu chi non s'otenent minoreasa e umiltade universales, ma grandesa e altivesa universales, finas a cando carchi orcu non resessit a pigare possessu de un'aneddu de pòdere, pro neghe de su cale nois otengiamus e amus a otènnere petzi de finire in iscravidade.» (J. R. R. Tolkien, ''Sa realidade in trasparèntzia'', p. 279)</ref><ref>{{Tzita libru|curadore=Humphrey Carpenter|tìtulu=The Letters of J. R. R. Tolkien|annu=2000|editore=Houghton Mifflin|limba=en|pàgina=246|capìtulu=Letter 186|isbn=978-0-618-05699-6}}</ref> In sa lìtera 52, iscrita in su [[1943]], Tolkien iscriet chi sas opiniones polìticas suas «incrinant semper prus cara a s'anarchia (intesa in manera filosòfica che a abolitzione de cada controllu, non che a òmines barbudos chi afilant bombas) - o cara a una monarchia non costitutzionale. Dia arrestare chie si siat chi impreet sa paràula Paisu (intendende cale si siat cosa chi non siat sa terra inglesa e sos abitantes suos, est a nàrrere carchi cosa chi non tenet poderes nen diritos ne abistesa); [...]».<ref>J. R. R. Tolkien, ''Sa realidade in trasparèntzia'', p. 70</ref> Su suo est sustantzialmente un'isfogu, ma dae unas cantas de custas lìteras istupat un'infadu in sos cunfrontos de s'istadu modernu e de sa democratzia, e, prus in generale, de sas organizatziones cuntzepidas, fraigadas e ghiadas dae òmines chi guvernant àteros òmines: «S'ocupatzione prus inadata pro cale si siat òmine [...] est guvernare àteros òmines. Non b'at una persone in unu millione chi siat adata e galu de mancu sos chi chircant de aferrare s'oportunidade» (lìtera 52). Allarghende s'arresonu, Tolkien difidat a forte de totu sas formas de "organizatzione" creadas dae s'òmine, cumprendende in custas fintzas sas istitutziones, sos esèrtzitos e sa tecnologia (Lìtera 66). Fintzas a sa base de custas afirmaduras b'at unu cuntzetu religiosu: est sa presuntzione umana chi fràigat diavolerias chene tènnere a disponimentu su cabu pro las padronegiare; e arrogande·si su podere de "creare", chi est imbetzes riservadu a Deus, mentras a s'òmine abarrat petzi sa potentzialidade de sa sub-creatzione artìstica (Lìtera 75). Pro custu sas simpatias suas andant a sos chi chircant de si sutràere a sos ischieramentos e a sas conchistas de s'òmine: «a sos istatigheddos chi abarrant neutrales», a sa Gallia lìbera e a Cartàgine durante s'època romana. E issu matessi decrarat de apartènnere «a s'ala de sos semper derrotados mai sutamìtidos» (lìtera 77). ==== Debata a pitzu de sa ratza ==== Tolkien at reagidu cun arrenegu a sos etzessos de sa propaganda antigermànica durante sa gherra. In su 1944, in una lìtera a fìgiu suo Christopher, naraiat: {{Tzitatzione|...est una cosa angustiosa a bìdere s'imprenta ruende tantu a bassu comente faghiat Goebbels in su mègius momentu suo, aboghinende chi cale si siat cumandante tedescu chi aguantat in una situatzione disisperada (cando fintzas sos bisòngios militares de s'ala sua nde benefìtziant in manera crara) est un'imbriagu e unu fanàticu abbeliadu. [...] B'aiat un'artìculu solenne in su cuotidianu locale chi pediat s'isperdìtziu sistemàticu totale de sa natzione tedesca che a s'ùnica manera giusta de agire a pustis de sa vitòria: ca, pro praghere, sunt tzerpes a sonàgios, e no ischint sa diferèntzia intre su bene e su male! (E s'iscritore?) Sos tedescos tenent su matessi deretu de definire a sos polacos e a sos ebreos parasitas subumanos de ispèrdere cantu lu tenimus nois de lu fàghere cun sos tedescos: in àteras paràulas, perunu deretu, cale si siat cosa apant fatu.|''Letters'', no. 81|...it is distressing to see the press grovelling in the gutter as low as Goebbels in his prime, shrieking that any German commander who holds out in a desperate situation (when, too, the military needs of his side clearly benefit) is a drunkard, and a besotted fanatic. [...] There was a solemn article in the local paper seriously advocating systematic exterminating of the entire German nation as the only proper course after military victory: because, if you please, they are rattlesnakes, and don’t know the difference between good and evil! (What of the writer?) The Germans have just as much right to declare the Poles and Jews exterminable vermin, subhuman, as we have to select the Germans: in other words, no right, whatever they have done.|limba=en}} S'est fintzas lamentadu de sa segregatzione ratziale in [[Sudàfrica]], iscriende chi "su tratamentu de sas persones de colore belle semper orrorizat a chie si siat chi biàgiat foras de su Regnu Unidu."<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 61, a Christopher Tolkien, 18 abrile 1944.</ref> === Natura === Durante una parte manna de sa vida sua, su cunservatzionismu non s'agataiat in s'agenda polìtica, e Tolkien matessi non s'est espressadu diretamente comente cunservatzionista francu in unas cantas lìteras privadas, in ue faeddaiat de comente l'agradaiant sos buscos e de sa tristesa de bìdere rùere sos àrbores. In sos ùrtimos annos, medas autores de biografias o anàlisis literàrias de Tolkien ant naradu chi durante s'iscritura de ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'' Tolkien at incumentzadu a s'interessare semper de prus de su balore de su mundu agreste e de sa natura pura, e a s'amparu de sa vida agreste chi fiat galu abarradu in su mundu industrializadu.<ref>{{Tzita libru|tìtulu=J.R.R. Tolkien and His Literary Resonances: Views of Middle-earth|annu=2000|editore=Greenwood Publishing Group|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita libru|tìtulu=J.R.R. Tolkien: New Casebook|url=http://eprints.glos.ac.uk/791/1/Tolkien%20and%20Trees%20PDF.pdf|annu=2013|editore=Palgrave Macmillan|limba=en|capìtulu=Tolkien and Trees|ISBN=978-1-137-26399-5}}</ref><ref>{{Tzita libru|tìtulu=Ents, Elves, and Eriador: The Environmental Vision of J.R.R. Tolkien|annu=2006|editore=University of Kentucky Press|limba=en|ISBN=0-8131-2418-2}}</ref> == Òperas == Tolkien at ideadu temas medas chi at torradu a impreare in sos abbotzos imbenientes de su legendàriu suo, incumintzende cun ''[[Su libru de sos contos pèrdidos]]'', iscritu in su mentres chi si fiat riprendende dae una maladia pigada durante sa [[batalla de su Somme]]. Sas duas istòrias de importu prus mannu, su contu de [[Beren]] e [[Lúthien]] e su de [[Turin]], a pustis los at ismanniados e disvilupados che a poemas narrativos (publicados in ''[[Sas balladas de Beleriand]]''). === Influèntzias === ==== Istòrias de aventuras britànnicas ==== Una de sas influèntzias prus de annotu de Tolkien est istada su [[Homo universalis|polìmata]] [[William Morris]], fundadore de su movimentu [[Artes and Crafts|Arts and Crafts]]. Tolkien disigiaiat imitare sos romanzos in prosa e in versu de Morris, dae su cale at atzetadu cussìgios pro numenare logos geogràficos che a sas [[Paules de sos Mortos]] de ''Su Sennore de sos Aneddos''<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 226.</ref> o su [[Buscu Llobregós|Padente Iscuru]] (''Mirkwood'', in inglesu), in prus de unos cantos aspetos generales.<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 1.</ref><ref>{{Limbas|en}}Anderson, Douglas A. ''The Annotated Hobbit'', Boston, Houghton Mifflin 1988, p. 183, nota 10.</ref> S'òpera de [[Edward Wyke-Smith]] ''The Marvellous Land of Snergs'', cun sa cantidade sua de personàgios printzipales, at influentzadu sos acontessimentos, sos temas e sa descritzione de su biàgiu de [[Bilbo Saquet|Bilbo]] in ''Su Hobbit''.<ref>{{Limbas|en}}Anderson, Douglas A. ''The Annotated Hobbit'', Boston, Houghton Mifflin 1988, pp. 6–7.</ref> Tolkien at tzitadu fintzas sa paristòria de [[Henry Rider Haggard|Rider Haggard]] ''Issa'' in un'intervista telefònica: "Supòngio chi, de giòvanu, ''[[Issa (paristòria)|Issa]]'' mi at interessadu gasi comente s'àstula grega de Amyntas [Amenartas], chi est su tipu de màchina pro sa cale totu si moiat."<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Henry|sambenadu=Resnick|data=1967|tìtulu=An Interview with Tolkien|rivista=[[Niekas]]|tzitade=|volume=|nùmeru=|p=37-34|limba=en}}</ref> B'at unu supostu fac-sìmile de custa àstula dae tzeràmica in sa prima editzione de Haggard, e s'iscritzione chi bi si nche podet bìdere, a pustis bortada, batit a sos personàgios inglesos in su regnu antigu de issa. Crìticos medas ant cumparadu custa risorsa cun su ''Testamentu de'' ''[[Isíldur|Isildur]]'' de su ''Sennore de sos Aneddos''<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Dale J.|sambenadu=Nelson|annu=2006|tìtulu=Haggard's She: Burke's Sublime in a popular romance|rivista=Mythlore|volume=|nùmeru=Winter–Spring|limba=en|atzessu=2 nadale 2007|url=http://www.thefreelibrary.com/Haggard's+She%3A+Burke's+Sublime+in+a+popular+romance.-a0146063132}}</ref> e a sos isfortzos de Tolkien pro recreare un'illustratzione realìstica de una pàgina de su ''[[Libru de Mazarbul]]''.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Verlyn|sambenadu=Flieger|tìtulu=Interrupted Music: The Making Of Tolkien's Mythology|url=https://books.google.cat/?id=Q6zgmCf_kY4C&pg=PA150&dq=Tolkien+%22Red+Book%22+Haggard|annu=2005|editore=Kent State University Press|limba=en|p=150|ISBN=0-87338-824-0}}</ref> Àteros, che a [[Edwin Muir]],<ref>{{Tzita libru|nùmene=Edwin|sambenadu=Muir|tìtulu=The Truth of Imagination: Some Uncollected Reviews and Essays|annu=1988|editore=Aberdeen University Press|limba=en|p=121|ISBN=0-08-036392-X}}</ref> ant agatadu parallelismos intre sos romanzos de Tolkien e sos de Haggard.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Jared C.|sambenadu=Lobdell|tìtulu=The World of the Rings: Language, Religion, and Adventure in Tolkien|annu=2004|editore=Open Court|limba=en|p=5–6|ISBN=978-0-8126-9569-4}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=William N., II|sambenadu=Rogers|tìtulu=J.R.R. Tolkien and His Literary Resonances: Views of Middle-earth|annu=2000|editore=Greenwood Press|limba=en|p=121–132|capìtulu=Gagool and Gollum: Exemplars of Degeneration in ''King Solomon's Mines'' and ''The Hobbit''|ISBN=0-313-30845-4}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.troynovant.com/Stoddard/Tolkien/Galadriel-and-Ayesha.html|tìtulu=Galadriel and Ayesha: Tolkienian Inspiration?|sambenadu=Stoddard|nùmene=William H.|curadore=Franson Publications|data=trìulas 2003|limba=en|atzessu=2 nadale 2007}}</ref> Tolkien at iscritu de s'èssere intesu ispantadu, a minore, dae sa paristòria istòrica de S. R. Crockett ''The Black Douglas'', basende su negromante suo ([[Sàuron]]) in subra de s'antagonista de cuss'òpera, [[Gilles de Rais|Gilles de Retz]].<ref>{{Tzita|Letters}}, p. 391, nota, tzitadu in {{Limbas|en}}Jared C. Lobdell ''The World of the Rings: Language, Religion, and Adventure in Tolkien'', p. 6.</ref> Unos cantos acontessimentos siat de ''S'hobbit'' siat de su ''Sennore de sos Aneddos'' assimigiant, tantu in manera narrativa che a in s'istile, a sa paristòria de Crockett, e siat su panorama globale suo siat s'istile e s'immaginàriu suos sunt istados sugeridos che a un'influèntzia pro Tolkien.<ref>{{Limbas|en}}Anderson, Douglas A. ''The Annotated Hobbit'', Boston, Houghton Mifflin 1988, p. 150.</ref><ref>{{Limbas|en}}Lobdell, Jared C. (2004). ''The World of the Rings: Language, Religion, and Adventure in Tolkien'', pp. 6–7.</ref> ==== Mitologia europea ==== Tolkien s'est ispiradu a sa literadura, sa [[Versu al·literatiu|poesia]] e sa [[Paganèsimu germànicu|mitologia]] de sos [[Germànicos|pòpulos germànicos]] antigos, mescamente sos [[anglosàssones]], chi fiant s'àrea de ispetzializade sua, tantu pro eletzione che pro interessu. Custas fontes de ispiratzione ant inclùdidu òperas de sa [[literadura anglosàssone]] che a ''[[Beowulf]]'', [[Paristòria (literadura)|paristòrias nòrdicas]] che a sas sagas ''[[Paristòria Völsunga|Völsunga]]'' e ''[[Hervarar paristòria ok Heiðreks|Hervarar]]'', s'Edda poètica, s'Edda prosàica, su ''[[Càntigu de sos Nibelungs|Càntigu de sos Nibelungos]]'', e medas òperas relatzionadas culturalmente.<ref group="Nota">Comente acrarit Christopher Tolkien in ''Hervarar Saga ok Heidreks Konung'' (Universidade de Oxford, Trinity College). B. Litt. thesis. 1953/4. [Annu non seguru], ''The Battle of the Goths and the Huns'', a: Saga-Book (University College, Londra, pro sa Viking Society for Northern Research) 14, parte 3 (1955–56)</ref><ref name="DayTolkiensRing">{{Tzita libru|nùmene=David|sambenadu=Day|tìtulu=Tolkien's Ring|data=1 freàrgiu 2002|editore=Barnes and Noble|limba=en|ISBN=1-58663-527-1}}</ref> Nointames sos assimìgios de s'òpera sua cun sa ''paristòria Völsunga'' e su ''Càntigu de sos Nibelungos'', chi sunt istadas sas bases pro su tziclu operìsticu de [[Richard Wagner]] ''[[S'aneddu de su nibelung|S'aneddu de su nibelungos]]'', Tolkien nd'at criticadu cale si siat cunfrontu diretu, signalende a s'editore suo chi "ambos duos aneddos fiant tundos, e inoghe s'acabant sos cunfrontos." Nointames custu, unos cantos crìticos creent chi Tolkien siat istadu influentzadu dae Wagner in unos cantos aspetos de s'òpera sua, che a su "cuntzetu de un'aneddu chi dat a su mere suo su domìniu de su mundu .<ref>{{Limbas|en}}Alex Ross, [http://www.newyorker.com/archive/2003/12/22/031222crat_atlarge "The Ring and The Rings: Wagner vs. Tolkien"], ''The New Yorker'', 22 de nadale 2003.</ref><ref>{{Limbas|en}}Spengler, [http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/EA11Aa02.html The 'Ring' and the remnants of the West] {{Webarchive|url=http://webarchive.loc.gov/all/20050409030247/http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/EA11Aa02.html |date=2005-04-09 }}, ''Asia Times'', 11 ghennàrgiu 2003.</ref><ref>{{Limbas|en}}Spengler, [http://www.atimes.com/atimes/Front_Page/ID24Aa01.html Tolkien's Christianity and the pagan tragedy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080513024930/http://atimes.com/atimes/Front_Page/ID24Aa01.html |date=2008-05-13 }}, ''Asia Times'', 11 ghennàrgiu 2003.</ref><ref>{{Limbas|en}}[http://tolkienonline.de/etep/1ring5.html Tolkien's Ring and Der Ring des Nibelungen], capìtulu 5 in {{Limbas|en}}Harvey, David (1995). ''[http://tolkienonline.de/etep/ring_toc.html One Ring to Rule them All]''</ref> Difatis, duas de sas caraterìsticas pròpias de s'Aneddu Ùnicu, su fatu de èssere malu ''in isse matessi'' e su pòdere de corrutzione de sas mentes e de sas boluntades de àteros personàgios, non s'agatant in sas fontes mitològicas, ma teniant unu ruolu tzentrale in s'òpera de Wagner. Sa passione sua pro sa mitologia fiat coerente cun sa fede catòlica sua. Su pìscamu Newman, chi est istadu professore de su tutore de Tolkien, afirmaiat chi sa mitologia pagana bene cumpresa fiat una preparatzione pro su vangelu.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Ian|sambenadu=Ker|tìtulu=John Henry Newman: Una biografía|url=https://books.google.cat/books?id=UF_OgHmgvTwC|ed=|data=2010|editore=|limba=ca|p=|ISBN=8498402824}}</ref> Tolkien at fintzas reconnotu medas influèntzias non germànicas in unas cantas de sas istòrias e ideas suas. S'òpera de [[Sòfocles|Sòfocle]], ''[[Edipu Re]]'', at ispiradu elementos de ''Su Silmarillion'' e de ''[[Sos fìgios de in Hurin]]''. In prus, sa prima borta chi Tolkien at letu sa tradutzione de [[William Forsell Kirby]] de su ''[[Kalevala]]'', su poema èpicu finlandesu pro antonomàsia, galu fiat in sa King Edward's School. Tolkien descriiat su personàgiu [[Väinämöinen]] che a una de sas influèntzias suas pro disvilupare a [[Gàndalf|Gàndalf su Murru]]. In prus, l'ant-eroe de su ''Kalevala'', [[Kullervo]], est istadu descritu che a un'ispiratzione pro [[Turin|Turin Turambar]].<ref>{{Tzita web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2001/12/1219_tolkienroots.html|tìtulu=Lord of the Rings Inspired by an Ancient Epic|sambenadu=Handwerk|nùmene=Brian|situ=National Geographic News|data=1 martzu 2004|limba=en|atzessu=13 martzu 2006}}</ref> [[Dimitra Fimi]], Douglas A. Anderson, John Garth e medas àteros acadèmicos de importu e espertos in Tolkien creent chi s'autore inglesu apat retzidu influèntzias fintzas dae una bariedade larga de istòrias e paristòrias [[Mitologia tzèltica|tzèlticas]] ([[Mitologia irlandesa|irlandesas]], [[Mitologia iscotzesa|iscotzesas]] e [[Mitologia gallesa|gallesas]]).<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Dimitra|sambenadu=Fimi|annu=2006|tìtulu=“Mad” Elves and “Elusive Beauty”: Some Celtic Strands of Tolkien's Mythology|rivista=Folklore|volume=117|nùmeru=2|p=156–170|limba=en|doi=10.1080/00155870600707847}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Dimitra|sambenadu=Fimi|annu=2007|tìtulu=Tolkien's "'Celtic' type of legends": Merging Traditions|rivista=Tolkien Studies|volume=4|nùmeru=|p=51–71|limba=en|doi=10.1353/tks.2007.0015}}</ref> Nointames custu, cando su primu manuscritu de ''Su Silmarillion'' fiat istadu refudadu, in parte pro s'assimìgiu chi teniant sos nùmenes cun sa limba tzèltica, Tolkien aiat negadu cale si siat orìgine tzèltica: {{Tzitatzione|Non b'at bisòngiu de nàrrere chi non sunt tzèlticos! E nemmancu lu sunt sos contos. Connosco cosas tzèlticas (medas in sa limba originale issoro, irlandesu o gallesu), e intendo pro cussas unu pagu de aburia: mescamente pro sa falta fundamentale de significu issoro. Tenent colores lughentes, ma sunt comente bidrieras segadas torradas a cumpònnere chene disinnu perunu. Difatis sunt 'macas', comente su letore bostru narat, ma deo non creo de l'èssere.|''Letters'', no. 19|Needless to say they are not Celtic! Neither are the tales. I do know Celtic things (many in their original languages Irish and Welsh), and feel for them a certain distaste: largely for their fundamental unreason. They have bright colour, but are like a broken stained glass window reassembled without design. They are in fact ‘mad’ as your reader says – but I don’t believe I am.|limba=en}} ==== Catolitzèsimu ==== Fintzas s'immaginàriu e sa teologia catòlica ant tentu unu ruolu in su modellamentu de s'immaginatzione creativa de Tolkien, prena comente fiat de su fungudu ispìritu religiosu suo.<ref name="DayTolkiensRing2">{{Tzita libru|nùmene=David|sambenadu=Day|tìtulu=Tolkien's Ring|data=1 freàrgiu 2002|editore=Barnes and Noble|limba=en|ISBN=1-58663-527-1}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.crisismagazine.com/november2001/feature7.htm|tìtulu=Tolkien's Catholic Imagination|sambenadu=Bofetti|nùmene=Jason|situ=Crisis Magazine|data=santandria 2001|limba=en|atzessu=30 austu 2006|dataarchìviu=2006-08-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060821111145/http://www.crisismagazine.com/november2001/feature7.htm|deadurl=yes}}</ref> Tolkien l'ischiat: {{Tzitatzione|Su Sennore de sos Aneddos est oviamente un'òpera religiosa e catòlica in manera fundamentale; chene intentzione, a s'incumintzu, ma in manera cònscia durante sa revisione. Est pro custa resone chi non b'apo postu in intro, o nch'apo bogadu, praticamente totu sos riferimentos a cale si siat cosa chi assimiget a sa 'religione', a cultos o a pràticas, in su mundu immaginàriu. Ca s'elementu religiosu est surbidu a intro de s'istòria e de su simbulismu. Nointames naradu gai sonat meda grusseri e prus presumidu de cantu non siat in realidade. Ca a nàrrere sa beridade deo in manera cònscia apo programmadu pagu a beru: e dia dèpere torrare gràtzias a beru pro èssere istadu allevadu (dae cando tenia oto annos) in una fide chi m'at nutridu e m'at insegnadu totu su pagu chi isco.|''Letters'', no. 142|The Lord of the Rings is of course a fundamentally religious and Catholic work; unconsciously so at first, but consciously in the revision. That is why I have not put in, or have cut out, practically all references to anything like ‘religion’, to cults or practices, in the imaginary world. For the religious element is absorbed into the story and the symbolism. However that is very clumsily put, and sounds more self-important than I feel. For as a matter of fact, I have consciously planned very little; and should chiefly be grateful for having been brought up (since I was eight) in a Faith that has nourished me and taught me all the little that I know.|limba=en}} Issu paret non minispretziare su mètodu simbòlicu tìpicu de sas paràbolas [[Vangelu|evangèlicas]], est a nàrrere su faeddare de una veridade impreende sìmbulos: «Deo dia pretèndere, si non dia pensare chi siat presumidu dae parte de una persone gari istruida male, de tènnere a punna cussa de dimustrare sa veridade e de incoragire sos bonos printzìpios morales in custu mundu nostru, pro mèdiu de s'espediente antigu de los acrarare pro mèdiu de personificatziones diversas, chi a sa fine agiudant a los fàghere cumprèndere». Paul H. Kocher at iscritu chi Tolkien descriet su male in sa manera chi lu faghet su cristianèsimu ortodossu. Est a nàrrere, s'ausèntzia de Deus. Tzitat esempros medas in su ''Sennores de sos Aneddos'', che a s'ogru chene pàrpala de Sàuron: "sa carpidura niedda de pupia sua s'aberiat in unu putzu, una bentana cara a su nudda". Kocher bidet sa fonte de Tolkien in [[Tommaso d'Aquino|Tommasu de Aquino]], "chi est sensadu supònnere chi Tolkien, comente medievalista e catòlicu, connoschiet bene".<ref>{{Tzita libru|nùmene=Paul H.|sambenadu=Kocher|tìtulu=Master of Middle-earth: The Fiction of J. R. R. Tolkien|annu=1972|editore=Houghton Mifflin|limba=en|p=76–77|ISBN=0-395-14097-8}}</ref> [[Tomu Shippey]] dat unu parre su matessi, ma in logu de chistionare de Aquino, afirmat chi Tolkien depiat connòschere bene meda sa tradutzione anglosàssone de [[Alfred su Grandu|Alfred su Mannu]] de s'òpera de [[Severinu Boeziu|Boeci]] ''[[Consolatzione de sa filosofia]]'', nòdida che a ''[[Consolatzione de sa filosofia|Lays of Boethius]]''. Shippey iscriet chi sa bisione cristiana sua de su male currispondet bene meda cun cussa espressada dae Boeci: "su male no est nudda". Narat chi Tolkien at impreadu su corollàriu chi su male non podet creare nudda che a base de sa sentèntzia de [[Frodo Saquet|Frodo]], cando narat chi "s'umbra ... podet petzi istòrchere, non podet fraigare: perunu elementu a beru nou a contu suo", e frases sìmiles de [[Barbarbrat|Barbàrbure]] o de Èlrond.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Tom|sambenadu=Shippey|tìtulu=The Road to Middle-earth|annu=1983|editore=Houghton Mifflin|limba=en|p=140–141|ISBN=0-395-33973-1}}</ref> Sighit in sa matessi lìnia narende chi in su ''Sennore de sos Aneddos'' su male paret èssere, in tzertos momentos, una fortza indipendente, prus chi no sa mancàntzia de su bene (cun totu chi non tantu indipendente finas a su puntu de su [[Maniqueisme|manicheismu]]), e sugerit chi sos annantos de Alfred a sa tradutzione de Boeci diant pòdere àere ispiradu custu puntu de vista.<ref>''Road'', pp. 141–145.</ref> Un'àteru argumentu de interessu mannu est su puntu de vista teològicu de Stratford Caldecott, in relatzione a s'Aneddu e su chi rapresentat. "S'Aneddu de su Pòdere rapresentat sa maja niedda de su podere corrùmpidu, s'afirmatzione de una persone in isse matessi in contrariedade cun Deus. Paret chi diat libertade, ma sa funtzione bera sua est sa de incadenare su portadore a s'Ànghelu Rùidu. Corrumpit sa boluntade umana de su portadore, dassende·lu cada bia prus "làngiu" e irreale; difatis, su donu suo de s'invisibilidade simbolizat s'abilidade sua de ispèrdere totu sa relatzione e s'identidade naturale umana. Si diat pòdere nàrrere chi s'Aneddu est unu pecadu in isse matessi: atrativu e paret inofensivu a su printzìpiu, si faghet cada borta prus difìtzile de dassare e, a sa fine, corrumpit".<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=http://touchstonemag.com/archives/article.php?id=15-01-051-f|tìtulu=The Lord & Lady of the Rings|publicatzione="The Lord & Lady of the Rings"|data=ghennàrgiu 2002|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110426033720/http://touchstonemag.com/archives/article.php?id=15-01-051-f}}</ref> === Publicatziones === ==== ''Beowulf: Su Mostru e sos Crìticos'' ==== Gasi comente l'est istadu in su mundu de sa fintzione, Tolkien est istadu fintzas un'autore de annotu in su campu de sa crìtica literària acadèmica. Su seminàriu suo, de su 1936, a pustis est istadu publicadu comente artìculu, e at rivolutzionadu su tratamentu chi finas a tando aiant dadu sos crìticos literàrios a su poema èpicu anglosàssone ''[[Beowulf]]''. Custu sàgiu est galu oe in die unu de sos traballos prus influentes in s'istùdiu de sa literadura anglosàssone. ''Beowulf'' est una de sas influèntzias prus significativas in s'òpera literària imbeniente de Tolkien, cun detàllios de importu siat pro ''S'Hobbit'' siat pro su ''Sennore de sos Aneddos,'' adotados dae su poema èpicu. Custa òpera mustrat medas de sos aspetos de ''Beowulf'' chi Tolkien agatat prus ispiradores, evidentziende su ruolu de sos mostros in sa literadura, e mescamente de su dragu chi aparesset a sa fine de su poemas de tres: {{Tzitatzione|Pro su chi pertocat a su poema unu dragu, pro cantu caente siat, non faghet un'istiu, o un'istràngiu; e un'òmine diat pòdere cuncambiare pro unu dragu bonu su chi non diat bèndere pro unu desertu. E sos dragos, sos dragos beros, essentziales siat pro sos machinàrios siat pro sas ideas de unu poema o de unu contu, a nàrrere sa veridade sunt raros.|{{Limbas|en}}Tolkien, J. R. R. (1963). ''Beowulf: The Monsters and the Critics''. Oxford. pp. 10–11|As for the poem, one dragon, however hot, does not make a summer, or a host; and a man might well exchange for one good dragon what he would not sell for a wilderness. And dragons, real dragons, essential both to the machinery and the ideas of a poem or tale, are actually rare.|limba=en}} ==== Libros pro pitzinnos e àteras òperas curtzas ==== In paris cun sas cumpositziones mitòpicas suas, Tolkien s'est apassionadu a imbentare istòrias de fantàsia pro distràere fìgios suos.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Philip|sambenadu=Norman|url=http://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-mag67.html|tìtulu=The Prevalence of Hobbits|publicatzione=The New York Times|data=1967-01-15}}</ref> Cada annu iscriiat lìteras pro Pasca de Nadale, faghende finta de èssere Babbu Nadale e imbiadas a sos fìgios suos, recreende una sèrie de istòrias breves (prus a tardu compiladas e publicadas comente Sas lìteras de [[Babbu Noel|Babbu Nadale]]). Àteras istòrias includent Mr. Bliss e ''[[Roverandom]]'' (pro pitzinnos), e ''[[Leaf by Niggle]]'' (parte de ''[[Tree and Leaf]]''), ''[[Sas aventuras de Tom Bombadil]]'', ''[[Ue Fairy-Stories|On Fairy-Stories]]'', ''[[Su frailàrgiu de Wootton Major]]'' e ''Gil, su massaju de Ham.'' ''Roverandom'' e ''Su frailàrgiu de Wootton Major'', comente ''S'Hobbit'', adotaiant ideas de ''legendarium'' suo. ==== ''Su Hobbit'' ==== [[File:The_Hobbit_-_title_page_of_first_American_print.jpg|thumb|Prima pàgina de s'editzione americana de ''S'Hobbit'']] Tolkien mai si diat àere immaginadu chi sas istòrias suas diant èssere divènnidas populares, ma pro casualidade unu libru numenadu ''[[Su Hobbit]]'' (''The Hobbit'', in inglesu), chi aiat iscritu unos annos in antis pro fìgios suos, est arribadu in su [[1936]] in sas manos de Susan Dagnall, impiegada de sa domo editora londinesa George Allen & Unwin, chie at cumbintu Tolkien chi l'intregaret pro sa publicatzione sua.<ref name="NYTimes obit2">{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-obit.html|tìtulu=J. R. R. Tolkien Dead at 81; Wrote 'The Lord of the Rings'|publicatzione=The New York Times|data=3 cabudanni 1973}}</ref> Sende gasi, cando est istada publicada, un'annu prus tardu, su libru at atràidu s'atentzione tantu de mannos comente de sos pitzinnos, divenende un'òpera bastante populare pro chi sos editores pregontarent a Tolkien chi nde publicaret un'àtera. ==== ''Su Sennore de sos Aneddos'' ==== Sa rechesta de realizare un'àtera òpera at batidu Tolkien a incumentzare sa chi diat divenire s'òpera prus famosa sua: su romanzu èpicu ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'' (originariamente publicadu in tres volùmenes intre su [[1954]] e su [[1955]]). Tolkien at coladu prus de deghe annos iscriende sa narratzione printzipale e sas apenditzes pro ''Su Sennore de sos Aneddos'', tempus durante su cale at retzidu s'apògiu costante de sos [[Inklings]], mascamente de s'amigu suo C. S. Lewis, autore de ''[[Sas Crònacas de Nàrnia]]''. Tantu ''Su Hobbit'' comente ''Su Sennore de sos Aneddos'' si sìtuant in su cuntestu de su ''Silmarillion'', ma in unu perìodu a pustis. Tolkien, in unu primu momentu, at chircadu de fàghere in manera chi ''Su Sennore de sos Aneddos'' tenneret un'istile literàriu de contu de pitzinnos simigiante a cussu de ''Su Hobbit'', ma a pustis est divènnidu prus iscuru e prus sèriu in su mentres chi l'iscriiat.<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Times Editorial Staff|url=http://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-oxford.html|tìtulu=Oxford Calling|publicatzione=New York Times|data=5 làmpadas 1955}}</ref> Cun totu chi est un'òpera chi sighet a ''Su Hobbit'', s'indiritzat a unu pùblicu prus mannu, intrende in su cuntestu immensu de [[Beleríand]] chi Tolkien aiat fraigadu durante sos annos in antis, e chi a pustis diat bìdere sa publicatzione a pustis mortu cun ''Su Silmarillion'' e àteros volùmenes. S'influèntzia de Tolkien si bidet mescamente in sa crèschida de su [[Fantàsia|gènere de fantàsia]] a pustis de su sutzessu de ''Su Sennore de sos Aneddos''. ''Su Sennore de sos Aneddos'' est divènnidu populare in manera immensa partinde dae sa dècada de su 1960 e l'est galu in dies de oe: s'òpera est abarrada in sas primas positziones de sas listas de òperas prus populares de su de XX sèculos, siat in livellu de bèndidas siat in sos sondàgios fatos dae sos letores.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Andy|sambenadu=Seiler|autore=|url=http://usatoday30.usatoday.com/life/movies/news/2003-12-12-lotr-main_x.htm|tìtulu='Rings' comes full circle|publicatzione=USA Today|data=16 nadale 2003|atzessu=2006-03-12}}</ref> In sa chirca "[[Big Read]]", realizada in su 2003 dae sa BBC, ''Su Sennores de sos Aneddos'' est istadu su romanzu prus amadu de su [[Regnu Unidu]].<ref>{{Limbas|en}}[http://www.bbc.co.uk/arts/bigread/top100.shtml "BBC – The Big Read"]. BBC. abrile 2003, Retrieved 2 santandria 2012</ref> Sos australianos ant votadu ''Su Sennore de sos Aneddos'' che a su mègius libru in unu sondàgiu realizadu in su [[2004]] dae s'[[Australian Broadcasting Corporation|Australian ABC]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.abc.net.au/news/newsitems/200512/s1523327.htm|tìtulu=Epic trilogy tops favorite film poll|sambenadu=Cooper|nùmene=Callista|situ=ABC News Online|data=5 nadale 2005|limba=en|atzessu=12 martzu 2006}}</ref> In un'àteru sondàgiu, realizadu in su 1999 cun sos clientes de Amazon.com, ''Su Sennore de sos Aneddos'' est istadu numenadu su libru prefertu de su millènniu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.salon.com/books/feature/2001/06/04/tolkien/|tìtulu=The book of the century|sambenadu=O'Hehir|nùmene=Andrew|situ=Salon.com|data=4 làmpadas 2001|limba=en|atzessu=12 martzu 2006}}</ref> In su [[2002]] Tolkien est istadu votadu comente su de 92 britànnicos prus de importu prus mannu de s'istòria, in unu sondàgiu ammaniadu dae sa BBC, e in su 2004 su de 35 sudafricanos de importu prus mannu, divendnde s'ùnica persone a aparirein ambas sas duas listas. Sa popularidade sua non si lìmitat petzi a su mundu anglòfonu: in unu sondàgiu de su 2004 ispiradu a su "Big Read" britànnicu, pagu prus o mancu 250.000 tedescos ant cunsideradu ''Su Sennore de sos Aneddos'' comente s'òpera literària preferida issoro.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.smh.com.au/articles/2004/10/04/1096871805007.html|tìtulu=A lord for Germany|publicatzione=The Sidney Morning Herald|data=5 santugaine 2004}}</ref> === Publicatziones a pustis de sa morte === ==== ''Su Silmarillion'' ==== [[File:Silmarrillion,_Just_under_the_Cover.jpg|thumb|Cobertedda de Su Silmarillion]] Tolkien at iscritu unu resumu breve de sa mitologia sua, chi incluet sos contos de Beren e Lúthien e su de Turin; cussa produtzione curtza est acabada disvilupende·si in su ''Quenta Silmarillion'', un'istòria de su tempus chi Tolkien at incumintzadu a iscrìere tres bortas ma chi no at mai publicadu. Tolkien teniat s'intentzione de la publicare in paris cun ''Su Sennore de sos Aneddos'', ma sos editores suos (siat Allen & Unwin siat [[HarperCollins|Collins]]) si fiant refudados. In cussu momentu, in sa dècada de su 1950, sos prejos de imprenta fiant artziados meda in su Regnu Unidu, motivu pro su cale ant dèpidu publicare ''Su Sennore de sos Aneddos'' in tres volùmenes.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Wayne G.|sambenadu=Hammond|tìtulu=J.R.R. Tolkien: a descriptive bibliography|annu=1993|editore=Saint Paul's Biographies|tzitade=Londra|limba=en|OCLC=27013976|ISBN=1-873040-11-3}}</ref> S'istòria de cussu protzessu de torrare a fàghere su libru s'ispiegat in s'òpera sua ''[[S'Istòria de sa Terra Mesana|S'Istòria de sa Terra Mesania]]'', publicada a pustis de sa morte sua e curada dae Christopher Tolkien, unu de sos fìgios suos. Dae su 1936, pagu prus o mancu, Tolkien at incumintzadu a ismanniare custu cuadru pro inclùdere s'istòria de ''Sa ruta de'' ''[[Nùmenor]]'', ispirada in subra de sa contàntzia de Atlàntide. Tolkien at numenadu a fìgiu suo Christopher che a su gestore de sos deretos suos de autore, e su fìgiu (paris cun s'assistèntzia de [[Guy Gavriel Kay]], prus a tardu reconnotu che a autore de fantàsia pro sas òperas suas), at ammaniadu parte de su materiale suo in unu volùmene individuale e coerente, chi est istadu publicadu cun su nùmene de ''Su Silmarillion'', in su 1977. At retzidu su prèmiu Locus pro su mègius romanzu de fantàsia in su 1978.<ref name="WWE-1978">{{Tzita web|url=http://www.worldswithoutend.com/books_year_index.asp?year=1978|tìtulu=1978 Award Winners & Nominees|situ=Worlds Without End|limba=en|atzessu=17 maju 2009}}</ref> Sas ''Istòrias Mannas de sas Dies de s'Antichidade'' est s'annantu de sas tres relatas de importu prus mannu chi J. R. R. Tolkien at disvilupadu in su mundu mitològicu suo ([[Arda]]), durante sa [[Prima Edade]] de su Sole o in sas Dies de s'Antichidade e sunt relatzionadas in manera istrinta cun s'istòria de sos [[Silmaril|Silmarils]]. Sas istòrias sunt ''S'istòria de Beren e Lùthien'' (s'istòria de amore intre s'alva ''[[Lúthien|Lùthien]]'' e s'òmine ''[[Beren]]''), ''Sa Ruta de Gòndolin'' (in ue si nche contant sas aventuras de [[Tuor]] finas a cando no arribat a ''[[Góndolin|Gòndolin]]'', s'arribu suo e sa vida sua finas a sa ruta sua e a sa fua de s'eroe e sa famìlia sua) e ''S'istòria de sos fìgios de Hurin'' (in ue sb'est iscritu su destinu malauradu de [[Turin]] e Nìenor, fìgios de Hurin), mentovadu fintzas comente ''[[Narn]]''. Custas istòrias las podimus agatare in medas regortas, totu publicadas a pustis de sa morte de Tolkien, dae fìgiu suo [[Christopher Tolkien|Cristopher]]. Sunt: ''[[Su libru de sos contos pèrdidos]]'', ''Contos no acabados de Nùmenor e de sa Terra Mesania'', ''Su Silmarillion'' e ''Sos fìgios de Hurin.'' ==== ''Contos no acabados'' e ''S'istòria de sa Terra Mesania'' ==== In su 1980 Christopher Tolkien at publicadu una colletzione de materiale prus frammentàriu cun su tìtulu de ''Contos no acabados de Nùmenor e de sa Terra Mesania''. In sos annos imbenientes (1983–1996) at publicadu galu prus materiale chi galu fiat disconnotu, paris cun notas e cummentos mannos, in una sèrie de dòighi volùmenes chi at intituladu ''S'istòria de sa Terra Mesania''. In cue s'agatant istòrias no acabadas, abbandonadas, alternativas o contraditòrias, dae chi Tolkien semper teniat traballu in protzessu, e non fiat fitianu chi definiret una versione finale pro cale si siat de sas istòrias suas. Non b'at una cunsistèntzia assoluta intre ''S'Hobbit'' e ''Su Sennore de sos Aneddos'', sos duos traballos prus relatzionados, ca Tolkien mai at integradu de su totu sas duas òperas intre issas. In su 1965 at cummentadu chi, mentras ammaniaiat ''S'Hobbit'' pro sa de tres de sas editziones suas, diat àere prefedidu a torrare a iscrìere de su totu su libru pro cambiare s'istile de sa prosa sua.<ref>{{Tzita web|url=http://www.merp.com/essays/MichaelMartinez/michaelmartinezsuite101essay122|tìtulu=Middle-earth Revised, Again|sambenadu=Martinez|nùmene=Michael|situ=Michael Martinez Tolkien Essays|data=27 trìulas 2002|limba=en|atzessu=28 abrile 2009|urlmortu=yes|dataarchìviu=2008-06-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080617122627/http://www.merp.com/essays/MichaelMartinez/michaelmartinezsuite101essay122}}</ref> ==== ''Mr. Bliss'' ==== Una de sas òperas prus disconnotas de Tolkien est su contu pro pitzinnos ''Mr. Bliss'', publicadu in su 1982. Contat s'istòria de Mr. Bliss, e su primu biàgiu cun su veìculu nou suo a motore. Bliss bivet aventuras medas: adòbios cun orsos, bighinos infadados; comporadores arrennegados e atapadas medas. S'argumentu at pigadu ispiratzione dae s'esperièntzia de Tolkien matessi cun sa prima vetura sua, chi at comporadu in su 1932. Sos orsos pigant ispiratzione dae sos orsigheddos de peluche de propiedade de sos fìgios suos. Tolkien est istadu siat s'autore siat s'illustradore de su libru. L'at intregadu a sos editores suos che a unu bàlsamu pro sos letores chi disigiaiant de àteras òperas suas a pustis de ''S'Hobbit''. Nointames custu, sa cantidade de tinta e sas illustratziones fatas cun lapis colorados diant àere fatu artziare tropu sos prejos de produtzione. Tolkien at atzetadu de torrare a fàghere sos disinnos in un'istile prus simpre, ma a pustis s'est abbigiadu chi non teniat tempus pro lu fàghere. Duncas, su libru no est istadu publicadu finas a su 1982, in unu facsìmile manuscritu e illustradu difìtzile de lèghere, cun una trascritzione a màchina in cada pàgina. ==== ''Sos fìgios de Hurin'' ==== Prus de reghente, su 2007, sa [[HarperCollins]] (in su Regnu Unidu e Canadà) e sa [[Houghton Mifflin]] (in sos Istados Unidos) ant publicadu ''[[Sos fìgios de in Hurin|Sos fìgios de Hurin]]''. Su romanzu contat s'istòria de [[Turin|Turin Turambar]] e de sorre sua, [[Nienor]], fìgios de [[Hurin|Hurin Thalion]]. Su materiale l'at compiladu Christopher Tolkien, chi l'at pigadu dae su ''Silmarillion'', dae sos ''Contos no acabados'', dae ''S'istòria de sa Terra Mesania'' e dae manuscritos non publicados. ==== ''Sa contàntzia de Sigurd e Gudrún'' ==== ''Sa contàntzia de Sigurd e Gudrún'', publicada in totu su mundu su 5 de maju de su 2009 dae HarperCollins e Houghton Mifflin Harcourt, contat in manera diferente sa contàntzia de [[Sigurd]] e sa ruta de sos [[Nibelungs|niflungs]] de sa mitologia germànica. Si tratat de unu [[Poesia narrativa|poema narrativu]] cumpostu in versos alliterativos e modelladu sighende sa poesia de su [[Nòrdicu antigu]] [[Edda poètica|Elder Edda]]. Christopher Tolkien at inclùdidu medas notas e cummentos in subra de sa tarea de babbu suo. Comente at ispiegadu [[Christopher Tolkien]], non fiat prus possìbile cumprèndere sa data giusta in sa cale babbu suo aiat cumpostu su cantu. Partinde dae sas evidèntzias circumstancials, fiat possìbile chi l'aeret iscrita durante sa dècada de su 1930. In su pròlogu nch'at iscritu chi "belle mai (chi deo iscat) nd'at faeddadu. Pro su chi nd'isco, non potzo regordare peruna cunversatzione cun issu in subra de custa òpera finas belle a sa fine de sa vida sua, cando mi nd'at faeddadu e at chircadu de l'agatare, chene sutzessu."<ref>{{Limbas|en}}''The Legend of Sigurd and Gudrún'', pàgina 5.</ref> In una lìtera de su 1967 a W.H. Auden, Tolkien at iscritu: {{Tzitatzione|Gràtzias pro su remenu meravigiosu tuo in su de traduire e torrare a organizare Su Càntigu de sa Sibilla. In càmbiu, ispero torra de t'imbiare, si resesso a bi pònnere sas manos in subra (ispero chi non si siat pèrdidu), una cosa chi apo fatu medas annos a como, cando chircaia de imparare s'arte de iscrìere poesias alliterativas: unu tentativu de unificare sos versos de sos Völsung de s'Edda antigu, iscritos in s'istrofa antiga fornyrðislag a oto rigas.|''Letters'', no. 295|Thank you for your wonderful effort in translating and reorganising The Song of the Sibyl. In return again I hope to send you, if I can lay my hands on it (I hope it isn’t lost), a thing I did many years ago when trying to learn the art of writing alliterative poetry: an attempt to unify the lays about the Völsungs from the Elder Edda, written in the old eight-line fornyrðislag stanza.|limba=en}} ==== ''The Fall of Arthur'' ==== ''[[The Fall of Arthur]]'', publicadu in su 23 de maju de su 2013, est unu poema narrativu cumpostu dae Tolkien a s'incumintzu de sa dècada de su 1930. Si tratat de unu poema alliterativu chi arribat finas a belle 1.000 lìnias, imitende su poema anglosàssone ''[[Beowulf]]'' ma iscritu in inglesu modernu. Mancari essende ispiradu a sa fintzione medievale arturiana, su cuntestu istòricu est ambientadu in su perìodu de sos [[Invasiones bàrbaras|disterros mannos]], siat in sa forma (impreat su versu germànicu) siat in su cuntenutu, ammustrende Artù che a unu [[sennore de sa gherra]] brètonu chi gherrat contra a sos invasores sàssones, evitende sos aspetos artu-medievales de su tziclu arturianu (che a su Graal o s'istabilimentu de una corte); su poema incumintzat cun sa contra-invasione britànnica de sa Sassònia betza (''Arthur eastward in arms purposed'', [[Re Artús|Artù]] conca a est cun punnas militares).<ref group="Nota">Annuntziende s'editzione de su 2013, su giornale inglesu ''[[The Guardian]]'' at publicadu, in su 9 de santugaine de su 2012, su primu poeta de noe versos: {{Tzita noas|limba=en|nùmene=Alison|sambenadu=Flood|url=https://www.theguardian.com/books/2012/oct/09/jrr-tolkien-new-poem-king-arthur|tìtulu='New' JRR Tolkien epic due out next year|publicatzione=The Guardian|data=2012-10-09}}</ref> ==== ''Beowulf: A Translation and Commentary'' ==== ''Beowulf: A Translation and Commentary'', publicadu in su 22 de maju de su 2014, est una tradutzione in prosa de su poema èpicu medievale ''[[Beowulf]]'' dae s'inglesu antigu a su modernu. Bortadu dae Tolkien intre su 1920 e su 1926, est istadu editadu dae fìgiu suo. A sa tradutzione li sighint unas 200 pàginas de cummentos in subra de su poema; custos cummentos sunt sa base de su seminàriu chi Tolkien at fatu in su 1936 cun su nùmene "Beowulf: The Monsters and the Critics" e chi at tentu unu sutzessu mannu.<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=|url=http://www.bbc.com/news/uk-england-london-26662761|tìtulu=JRR Tolkien's Beowulf translation to be published|publicatzione=BBC News|data=20 martzu 2014}}</ref> Su libru includet fintzas "Sellic Spell", galu non publicadu, gasi comente duas versiones de "The Lay of Beowulf". Su primu est unu cantu de fantàsia in subra de sos pretzedentes biogràficos de Beowulf, e su segundu est unu poema in subra de su tema de Beowulf.<ref>{{Tzita web|url=http://www.publishersweekly.com/978-0-544-44278-8|tìtulu=Beowulf: A Translation and Commentary|situ=Publishers Weekly|data=26 maju 2014|limba=en|atzessu=5 cabudanni 2014}}</ref> ==== ''The Story of Kullervo'' ==== ''[[The Story of Kullervo]]'', publicadu a primu in ''[[Tolkien Studies]]'' in su 2010, e torradu a aparèssere cun materiale additzionale in su 2015, est una narratzione noa de su poema finlandesu de su de XIX sèculos. Est istadu iscritu in su 1915, in su mentras chi Tolkien istudaiat in Oxford.<ref>{{Tzita noas|url=https://www.theguardian.com/books/2015/aug/12/jrr-tolkiens-first-fantasy-story-to-be-published-this-month|data=12 agost 2015}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|nùmene=Alison|sambenadu=Flood|url=https://www.theguardian.com/books/2015/aug/12/jrr-tolkiens-first-fantasy-story-to-be-published-this-month|tìtulu=JRR Tolkien's first fantasy story to be published this month|publicatzione=The Guardian|data=2015-08-12|atzessu=2020-12-18}}</ref> ==== ''Beren e Lùthien'' ==== ''[[S'istòria de Beren e Lúthien|S'istòria de Beren e Lùthien]]'' est una de sas prus antigas e prus revisionadas de su ''legendarium'' de Tolkien. Custa istòria fiat una de sas tres cuntènnidas in su ''Silmarillion'' chi Tolkien pensaiat chi meressiat sa narratzione sua in formadu largu. In su 2017 ant publicadu una versione curada dae Christopher Tolkien cun su tìtulu ''Beren and Lùthien''.<ref name="edition2017">{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Alison|sambenadu=Flood|url=https://www.theguardian.com/books/2016/oct/19/jrr-tolkiens-middle-earth-love-story-published-beren-and-luthien|tìtulu=JRR Tolkien's Middle-earth love story to be published next year|publicatzione=The Guardian|data=19 santugaine 2016}}</ref> === Sede de sos manuscritos === In antis de sa morte sua, Tolkien at negotziadu sa bèndida de sos manuscritos, de sos abbotzos, de sas proas e de sos àteros materiales relatzionados cun sas òperas suas giai publicadas, intre sas cales ''Su Sennore de sos Aneddos'', ''S'Hobbit'' e ''Giles, su fatore de Ham'', cun su Dipartimentu de Regortas Ispetziales e Archìvios Universitàrios de sa Biblioteca John P. Raynor de s'Universidade de Marquette, situada in [[Milwaukee]], [[Wisconsin]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.marquette.edu/library/collections/archives/tolkien.html|tìtulu=J.R.R. Tolkien Collection|situ=Department of Special Collections and University Archives, Marquette University|data=4 martzu 2003|limba=en|atzessu=28 abrile 2009}}</ref> A pustis de sa morte sua, totu sos documentos chi pertocant a sa mitologia de su ''Silmarillion'', gasi comente sos traballos acadèmicos suos, sunt andados a parare a sa [[Biblioteca Bodleiana]] de s'Universidade de Oxford.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Edwin|sambenadu=McDowell|url=http://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-revisited.html|tìtulu=Middle Earth Revisited|publicatzione=The New York Times|data=4 cabudanni 1983}}</ref> In su 2009, un'abbotzu partziale de ''[[Language and Human Nature]]'', chi Tolkien aiat incumintzadu a iscrìere paris cun C.S. Lewis, ma chi mai ant acabadu, est istadu iscobertu in sa Biblioteca Bodleiana.<ref>{{Tzita web|url=https://www.txstate.edu/news/news_releases/news_archive/2009/07/CSLewis070809.html|tìtulu=Beebe discovers unpublished C.S. Lewis manuscript|situ=www.txstate.edu|editore=University News Service|data=2009-07-08|limba=en|atzessu=2020-12-17}}</ref> == Limbas e filologia == === Carriera linguìstica === Sa carriera acadèmica de Tolkien e sa produtzione literària sua sunt inseparàbiles, a cunsighèntzia de s'amore suo pro sa limba e sa [[filologia]]. In s'universidade s'est ispetzializadu in filologia inglesa, e in su 1915 s'est laureadu cun su [[nòrdicu antigu]] comente matèria ispetziale. At traballadu in s'Oxford English Dictionary dae su 1918, traballende in unu nùmeru bonu de paràulas chi incumintzant cun sa lìtera W, che a sa paràula ''walrus'', cun sa cale at tentu problemas medas.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Simon|sambenadu=Winchester|tìtulu=The meaning of everything: the story of the Oxford English dictionary|data=2003|editore=Oxford University Press|limba=en|OCLC=52830480|ISBN=978-0-19-860702-1}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Peter|sambenadu=Gilliver|nùmene2=Jeremy|sambenadu2=Marshall|nùmene3=Edmund S. C|sambenadu3=Weiner|tìtulu=The ring of words: Tolkien and the Oxford English dictionary|data=2006|editore=Oxford University Press|limba=en|OCLC=65197968|ISBN=978-0-19-861069-4}}</ref> In su 1920 est divènnidu professore de limba inglesa in s'Universidade de Leeds, in ue at tentu su mèritu de fàghere crèschere su nùmeru de istudiantes de [[linguìstica]] de chimbe a binti. At fatu classes de [[versu eròicu]] in anglosàssone, de [[Istòria de sa limba inglesa|istòria de s'inglesu]], de testos in [[inglesu antigu]] e inglesu mesanu, filologia [[Inglesu mesu|inglesa mesana]] e antiga, introdutzione a sa [[Limbas germànicas|filologia germànica]], [[Gòticu (limba)|limba gòtica]], [[Nòrdicu antigu|islandesu antigu]] e [[Limba gallesa|gallesu medievale]]. Cando in su 1925, cun trintatres annos, Tolkien at fatu dimanda pro sa positzione de professore de anglosàssone in su [[Pembroke College (Oxford)|Pembroke College]], at dichiaradu chi sos istudiantes suos de filologia germànica in Leeds fiant istados formados che a unu "Club Vichingu".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 7, a sos Eletores de su cursu de professoradu Rawlinson e Bosworth de anglosàssone, Universidade de Oxford, 27 de làmpadas de su 1925.</ref> Teniat cònnoschèntzias, fintzas si non perfetas, fintzas de su [[Limba finlandesa|finlandesu]].<ref>{{Tzita libru|nùmene=Daniel|sambenadu=Grotta|tìtulu=J.R.R. Tolkien: architect of Middle-Earth|data=2001|editore=Running Press|tzitade=Philadelphia|limba=en|OCLC=473656635|ISBN=978-0-7624-0956-3}}</ref> In privadu, Tolkien s'est intesu atràidu dae "temas [[Ratza (classificatzione de èsseres umanos)|ratziales]] e de significu linguìsticu", e in su seminàriu suo de 1955 ''[[English and Welsh]]'', chi est detzisivu pro cumprèndere s'interpretatzione sua de ratza e limba, at espostu sos cuntzetos de sa "preferèntzia linguìstica inerente", chi at numenadu comente "limba nadia", oposta a sa "limba de bàntzigu", chi est sa prima chi s'imparat a faeddare.<ref>''English and Welsh'', O'Donnell Lecture, 1955, tzitadu in {{Limbas|en}} [[Wayne G. Hammond]] i [[Christina Scull]]: ''The J.R.R. Tolkien Companion and Guide: Reader's Guide'', London, HarperCollins 2006, p. 249.</ref> Tolkien cunsideraiat su dialetu de s'inglesu mesanu de sas West Midlands che a sa "limba nadia" sua e, comente at iscritu a W. H. Auden su 1955, "So unu ''westmidlander'' pro sàmbene (e apo ischidu chi connoschiat s'inglesu mesanu de sos [[West Midlands]] gasi comente l'apo bidu sa prima borta)."<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 163.</ref> === Fraigadura de limbas === [[File:Quenya_Example.svg|thumb|''Ah! Che oro ruent sas fògias in su bentu, annos longos chene nùmeru che a sas alas de sos àrbores!'' Su cumintzu de su poema Quenya Namárië iscritu in tengwar e in caràteres [[Limba latina|latinos]].]] In parallelu a s'òpera acadèmica sua, Tolkien s'est dedicadu a sa passione sua de fràigu de limbas, chi at descritu in su sàgiu suo ''Su vìtziu segretu'' (''A Secret Vice'', publicadu in sa regorta ''S'edade de mesu e su fantàsticu''). Sas prus disvilupadas de custas sunt istadas su [[quenya]] e su [[síndarin]], sa connessione etimològica de sas cales at formadu su coro de una parte manna de su ''legendarium'' de s'autore inglesu. Totu at tentu cumintzu cando su giòvanu Tolkien aiat iscurtadu pro casu unu grupu de piseddos faeddare in "animàlicu" (o "animalesu"), unu limbàgiu-giogu chi si serbiat esclusivamente de nùmenes de animales e nùmeros pro comunicare cale si chi siat casta de informatzione. A esèmpiu "cane rusinnolu tocafuste baranta" podiat chèrrere nàrrere "tue ses unu poleddu". A pustis s'animàlicu fiat istadu ismentigadu e sostituidu dae un'idioma nou: su "Nevbosh", chi istorpiaiat in manera chi non podiat èssere reconnota sas paràulas [[Limba inglesa|inglesas]] sostituinde·las in carchi casu cun unas àteras [[Limba latina|latinas]] o [[Limba frantzesa|frantzesas]]. Dae tando su riellu de Tolkien pro sas limbas no aiat fatu chi crèschere. In su sàgiu suo ''Inglesu e gallesu'' Tolkien ammentat sa die de cando, pro sa prima borta, aiat bidu in una tumba sas paràulas "Adeiladwyd 1887" ("Fraigadu in su 1887") e si nde fiat innamoradu. Su [[Limba gallesa|gallesu]] fiat devènnidu una fonte chene fine de sonos bellos e fàbricos grammaticales perfetos, unu limbàgiu melodiosu dae su cale pòdere orire pro sos imbentos linguìsticas benidores suos. Difatis, a pustis de su gallesu est arribbadu su [[Limba finlandesa|fìnnicu]] (sonos), e in antis de cussu su [[Limba grega|gregu]] e s'[[Limba italiana|italianu]], e s'immaginatzione aiat pigadu sa primatzia. Tocat fintzas a ammentare chi Tolkien matessi aiat iscritu, in una de sa lìteras suas, custu: {{Tzitatzione|nemos mi creet cando naro chi su longu libru meu (''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'') est unu tentativu de creare unu mundu in ue una forma de limbàgiu atzetàbile pro su sensu estèticu personale meu potzat pàrrere reale. Ma est beru.}} Sas istòrias de sa Terra Mesania fiant tando serbidas petzi a dare una collocatzione (si puru fitìtzia) a sas paràulas de sos limbàgios suos. Non fiat istadu duncas su contràriu. Pro Tolkien, sa limba e sa grammàtica fiant una chistione de [[estètica]] e [[Fonoestètica|eufonia]], essende su Quenya, in piessignu, disinnadu sighende cunsideros "fonoestèticos"; s'intentzione fiat creare unu "Alvlatinu", basadu in manera fonètica in subra de su latinu, cun ingredientes de su finlandesu, de su gallesu e de su gregu.<ref name="letter144">{{Tzita|Letters}}, no. 144.</ref> At fintzas disinnadu, partinde dae su 1945, s'adûnaicu o [[Númenor|numenorianu]], limba cun unu "gustu [[Limbas semìticas|semìticu]] lèbiu", e chi connetiat cun sa contàntzia de Atlàntide chi, pro mèdiu de ''[[The Notion Club Pabiros]]'', li ligat diretamente cun sas ideas suas in subra de s'impossibilidade de eredare su limbàgiu, e chi pro mèdiu de sa "Segunda Edade" e s'istòria e de [[Eàrendil]] est istada annànghida a su ''legendarium''; gasi, at fintzas frunidu unu ligàmene intre su "mundu primàriu reale" de su de XX sèculos cun su tempus coladu legendàriu de sa Terra Mesania. Tolkien cunsideraiat sos limbàgios inseparàbiles dae sa mitologia chi teniant assòtziada, resone pro sa cale teniat un'opinione mala de sas [[Limba ausiliare|limbas ausiliares]]: in su 1939, in unu cungressu de esperantistas, at fatu unu seminàriu intituladu ''[[A Segretu Vitze|A Secret]] Vice'', in ue naraiat chi "sa limba fraigada bostra at a acabare creende una mitologia", ma giai in su 1956 at iscritu chi "su [[volapük]], s'esperanto, s'ido, su [[novial]], etz, sunt mortos, prus mortos chi non sas limbas in disavesu, ca sos autores suos mai ant imbentadu contàntzias esperantistas".<ref name="letter180">{{Tzita|Letters}}, no. 180.</ref> Sa popularidade de sos libros de Tolkien at tentu un'efetu de annotu, in s'impreu de sas limbas a sa [[literadura fantàstica]] in piessignu ma fintzas in sos ditzionàrios, chi in dies de oe atzetant s'ortografia idiosincràtica de Tolkien in paràulas che a ''dwarves'' e ''dwarvish'' (in paris cun ''dwarfs'' e ''dwarfish'') chi in sardu cheret nàrrere ''duddurinos'', chi fiant istados belle in disavesu dae su de XIX sèculos. (Difatis, a parre de Tolkien, si su plurale de s'inglesu antigu aeret campadu, diat èssere istadu ''dwarrows'' o ''dwerrows''.) At fintzas adotadu sa paràula ''eucatastrophe'' (''[[eucatàstrofe]]'', in sardu), cun totu chi s'impreat mescamente in connessione cun sas òperas suas. Intre sas deghinas de idiomas imbentados dae Tolkien podimus tzitare: * S'Àlvicu primitivu (dae su cale totu at tentu cumintzu) * Su Quenya (sa limba antiga e tzerimoniale de sos Alvos) * Su Sindarin (s'idioma àlvicu de impreu comunu) * Su Telerin (su limbàgiu de sos alvos Teleri) * S'Adûnaicu (sa limba de Númenor) * S'Ovestron (sa limba comuna) * Su Doriathrin (sa limba de su Doriath) * Su Nandorin (sa limba de sos Alvos Birdes) * Su Khuzdul (sa limba segreta de sos Duddurinos) * S'Entese (sa limba de sos Ent) * Su Limbàgiu nieddu (pensadu dae Sauron e faeddadu dae sos Òrcos) == Erèntzia == S'òpera de John Ronald Reuel Tolkien at tentu una fama manna in totu su mundu. Custu sutzessu est dèpidu fintzas a su fatu chi Tolkien est istadu capatzu de prodùere unu legendarium cun interpretatziones plùrimas, un'òpera complessa, ma in su matessi tempus populare. A pustis de s'àere dedicadu dae su tempus s'infàntzia sua a sa creatzione de limbàgios, in su cursu de sos annos issu at isvilupadu una cosmogonia bera e pròpia, contende s'istòria de unu mundu dae s'incumintzu suo finas a s'era nostra. In su 1916-1917 su professore at incumentzadu difatis cun s'iscritura de su cumplessu de mitos e legendas chi a pustis est devènnidu ''Su Silmarillion'', a su cale at traballadu totu sa vida. Sa punna initziale sua fiat cussa de dare a s'Inghilterra una mitologia bera e pròpia. In prus a totu custu sa genesi de custos mitos fiat ligada in manera istrinta a sa voluntade de Tolkien de creare una mitologia e, a pustis, una literadura èpica e de paristòrias de atribuire a sos pòpulos chi faeddaiant sas limbas imbentadas suas. Duncas custas òperas podent èssere definidos propriamente che a meta-contos. Partinde dae sos annos sessanta e setanta, sa produtzione tolkieniana s'est agatada a s'internu de unu fenòmenu literàriu e de costùmene de importu mannu chi at contribuidu a s'afirmòngiu de s'immaginàriu fantasy modernu. Sa produtzione de Tolkien benit acostada fatu fatu a su gènere high fantasy. Medas òperas fantasy cuntemporàneas sunt ispiradas a s'universu tolkienianu. Nde sunt esèmpios connotos sas ''Crònacas de s'astra e de su fogu'' de George R. R. Martin o sa saga de ''Shannara'' de Terry Brooks. === Adatamentos === In una lìtera de su 1951 pro Milton Waldman, Tolkien iscriiat, in subra de sas intentziones suas de creare un'"ispètzie de contàntzia belle connètida", in ue "sos tziclos diant dèpere èssere ligados a unu totu maestosu, ma dassare ispàtziu pro àteras mentes e manos, annanghende colores e mùsica e dramma".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 131.</ref> Sas manos e sas mentes de artistas medas, difatis, sunt istadas ispiradas dae sas contàntzias de Tolkien. Persones chi issu connoschiat de persone, che a [[Pauline Baynes]] (s'illustradora preferida dae Tolkien de ''[[Sas aventuras de Tom Bombadil]]'' e ''Gil, su massaju de Ham'') o [[Donald Swann]] (chi at frunidu sa mùsica pro ''[[The Road Goes Ever Ue|The Road Goes Ever On]]''). Sa reina [[Margarida II de Danimarca]] at fatu illustratziones de s'òpera ''Su Sennore de sos Aneddos'' a s'incumintzu de sa dècada de su 1970, chi a pustis at imbiadu a su matessi Tolkien. S'autore sudafricanu est abarradu ispantadu dae s'assimìgiu chi teniant cun sos disinnos fatos dae issu matessi.<ref>{{Tzita publicatzione|annu=1999|tìtulu=Queen Margrethe II: Denmark's monarch for a modern age|rivista=Scandinavian Review|volume=87|nùmeru=2|limba=en|url=https://www.questia.com/read/1P3-46949881}}</ref> Nointames custu, Tolkien non fiat orgolliosu de totu sas rapresentatziones chi ant fatu de sas òperas suas in sos annos, e in unos cantos casos las at disaprovadas de su tot. In su 1946 at refudadu sas illustratziones de Horus Engels pro s'editzione in tedescu de Su Hobbit, cunsiderende·las "tropu disneyficadas... Bilbo cun su nasu unchinadu e Gandalf comente una figura pufa fasciuga, in logu de su magu odìnicu chi penso deo".<ref>{{Tzita|Letters}}, no. 107.</ref> Tolkien fiat iscèticu cun sa passione emergente chi b'aiat pro s'òpera sua in sos Istados Unidos, e in su 1954 at refudadu propostas pro creare una lìnia de giacas, cointzidente cun sa publicatzione de s'editzione americana de ''Su Sennore de sos Aneddos'': {{Tzitatzione|Gràtzias pro m'àere imbiadu sos "blurbs" projetados, chi rendo. Sos americanos, de règula, non sunt medas dispostos a retzire crìticas o curretziones; ma penso chi s'isfortzu issoro siat gasi iscassu chi m'intendo costrintu a fàghere carchi isfortzu pro lu megiorare.|Letters, no. 144|Thank you for sending me the projected ‘blurbs’, which I return. The Americans are not as a rule at all amenable to criticism or correction; but I think their effort is so poor that I feel constrained to make some effort to improve it.|limba=en}} At refudadu fintzas sa rapresentatzione teatrale de su gènere fantàsticu in su sàgiu suo "[[Ue Fairy-Stories|On Fairy-Stories]]", presentadu sa prima borta in su 1939: {{Tzitatzione|In s'arte umana sa fantasia est una cosa chi est mègius lassare a sas paràulas, a sa literadura bera. [...] Su teatru est naturalmente contràriu a sa fantasia. Sa fantasia, fintzas de sa genia prus simpre, non tenet belle mai sutzessu in su teatru, cando benit presentada comente diat dèpere èssere, resada in manera visìbile e chi si podet intèndere.|{{Limbas|en}}J. R. R. Tolkien, ''On Fairy-Stories'', 1939|In human art Fantasy is a thing best left to words, to true literature. [...] Drama is naturally hostile to Fantasy. Fantasy, even of the simplest kind, hardly ever succeeds in Drama, when that is presented as it should be, visibly and audibly acted.|limba=en}} ==== Adatamentos tzinematogràficos ==== Su chircadore de Tolkien James Dunning at coniadu su tèrmine ''Tollywood'', cuntzetu derivadu dae "Tolkien Hollywood", pro descrìere sos tentativos de creare un'adatamentu tzinematogràficu de sas istòrias de su legendàriu tolkenianu, cun sa punna de otènnere resurtados bonos in billeteria, prus chi no in sa fidelidade cun s'idea originale.<ref>{{Tzita web|url=http://www.tolkienlibrary.com/press/1090-tollywood-and-the-hobbit-of-the-rings.php|tìtulu=Tollywood and The Hobbit of the Rings, Vol. I|curadore=Tolkienlibrary.com|limba=en|atzessu=15 austu 2013}}</ref> Cando at retzidu un'iscienegiadura pro un'adatamentu tzinematogràficu de ''Su Sennore de sos Aneddos'', iscrita dae Grady Zimmerman, Tolkien at iscritu: {{Tzitatzione|[...] li dia pedire de fàghere un'isfortzu de immaginatzione sufitziente a cumprèndere s'infadu (e a bortas su resentimentu) de un'autore chi agatat, a manu a manu chi sighit [a lèghere], su traballu suo tratadu, comente paret, in generale chene cura, in unos cantos tretos chene cunsideru, e chene sinnos ladinos de aprètziu pro su chi tratat.|''Letters'', no. 210|[...] I would ask them to make an effort of imagination sufficient to understand the irritation (and on occasion the resentment) of an author, who finds, increasingly as he proceeds, his work treated as it would seem carelessly in general, in places recklessly, and with no evident signs of any appreciation of what it is all about.|limba=en}} Tolkien at sighidu critichende s'iscienegiadura iscena a iscena ("galu un'àtera iscena de boghes e istocadas chene sensu"). Non fiat contra a un'adatamentu dramàticu, nointames custu, e at bèndidu sos deretos pro fàghere unu film, un'òpera de teatru e totu su materiale de bèndere de ''Su Hobbit'' e de ''Su Sennore de sos Aneddos'' a [[United Artists]] in su 1968. United Artists mai at fatu perunu film, cun totu chi su diretore [[John Boorman]] nd'at pranificadu unu a cumintzu de sa dècada de su 1970. In su 1976 sos deretos sunt colados a sa [[Tolkien Enterprises]], una divisione de s'azienda de [[Saul Zaentz]], chi at publicadu unu [[Su Sennore de sos Aneddos (film de 1978)|primu adatamentu]] de [[Su Sennore de sos Aneddos (film de 1978)|''su Sennore de sos Aneddos'']] in su 1978, unu film animadu cun [[rotoscòpia]] dirigidu dae [[Ralph Bakshi]] e cun s'iscienegiadura de s'iscritore de fantàsia Peter S. Beagle. Sa trama coberiat petzi sa prima metade de s'istòria de su libru originale.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Vincent|sambenadu=Canby|url=https://www.nytimes.com/books/01/02/11/specials/tolkien-lordfilm.html|tìtulu=Film: 'The Lord of the Rings' From Ralph Bakshi|publicatzione=New York Times|data=15 santandria 1978}}</ref> In su 1977 ant publicadu un'adatamentu animadu musicale pro televisione de Su Hobbit, realizadu dae [[Rankin-Bass]], e in su 1980 ant produidu fintzas unu film pro sa televisione mutidu ''[[Sa torrada de su Re (film de 1980)|Sa torrada de su Re]]'', chi coberiat unas cantas partes de Su Sennore de sos Aneddos ''chi no aiat acabadu Bakshi''. Intre su 2001 e su 2003, [[New Line Tzìnema]] at publicadu ''[[Su Sennore de sos Aneddos (sèrie de film)|Su Sennore de sos Aneddos]]'' in forma de trilogia tzinematogràfica, filmada in Zelanda Noa e dirigida dae [[Peter Jackson]]. Sa sèrie, chi si cumponet de ''[[Su Sennore de sos Aneddos: Sa Germandat de s'Aneddu|Sa Cumpangia de s'Aneddu]]'' (2001), ''[[Su Sennore de sos Aneddos: Sas duas turres|Sas duas turres]]'' (2002) e ''[[Su Sennore de sos Aneddos: Sa torrada de su re|Sa torrada de su re]]'' (2003) est istadu unu sutzessu mannu, siat a livellu cummertziale siat audiovisivu, otenende [[Premiu Oscar|prèmios Oscar]] medas, intre àteros prèmios.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/3495748.stm|tìtulu=Rings scores Oscars clean sweep|publicatzione=BBC News|data=1 martzu 2004}}</ref> Intre su 2012 e su 2014, [[Warner Bros.|Warner Bros]]. e [[New Line Tzìnema]] ant publicadu ''Su Hobbit'', una segunda trilogia tzinematogràfica, custa borta fundada in subra de s'òpera omònima de Tolkien, e cun Peter Jackson che a produtore esecutivu, diretore e co-iscienegiadore.<ref name="february">{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Dave|sambenadu=McNary|url=https://variety.com/2010/film/news/the-hobbit-pics-to-shoot-in-february-1118025794/|tìtulu=‘The Hobbit’ pics to shoot in February|publicatzione=Variety|data=15 santugaine 2010}}</ref> ==== Televisione ==== In su 13 de santandria de su 2017 b'at àpidu s'annùntziu chi s'azienda [[Amazon.comente|Amazon]] aiat achiridu sos deretos globales pro sa televisione de ''Su Sennore de sos Aneddos'' pro realizare una sèrie pro sa televisione. Custa sèrie non diat èssere un'adatamentu diretu de sos libros, ma diat dèpere introdùere istòrias noas ambientadas in antis de sa trama printzipale de ''Sa Cumpangia de s'Aneddu''.<ref>{{Tzita web|url=https://arstechnica.com/gaming/2017/11/amazon-will-run-a-multi-season-lord-of-the-rings-prequel-tv-series/|tìtulu=Amazon will run a multi-season Lord of the Rings prequel TV series|curadore=Ars Technica|data=13 santandria 2017|limba=en}}</ref> Sa cunferèntzia de imprenta in ue l'ant annuntziada faeddaiat de "istòrias pregressas no esploradas fundadas in subra de testos originales de J.R.R. Tolkien". Amazon nd'at a èssere sa produtora, in paris cun [[Tolkien Estate]], [[The Tolkien Trust]], [[HarperCollins Publishers LLC|HarperCollins]] e [[New Line Tzìnema]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2017/11/13/arts/television/lord-of-the-rings-series-amazon.html|tìtulu='Lord of the Rings' Series Coming to Amazon|sambenadu=Koblin|nùmene=John|data=13 santandria 2017|limba=en|atzessu=20 santandria 2017}}</ref> === Ammentos === Tolkien, gasi comente sos personàgios e sas sedes de sas òperas suas, sunt istados isseberados pro batijare su nùmene de medas cosas in totu su mundu. Custa setzione incluet carreras, montagnas, aziendas, ispètzies de animales e prantas, gasi comente de àteros ogetos de importu. Pro cunventzione, unas cantas caraterìsticas de sa luna [[Titanu (astronomia)|Titanu]] de su praneta [[Saturnu (praneta)|Saturnu]] tenent su nùmene de elementos de sa Terra Mesania.<ref>{{Tzita web|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories|tìtulu=Categories for Naming Features on Planets and Satellites|situ=Gazetteer of Planetary Nomenclature|curadore=International Astronomical Union (IAU) Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN)|limba=en|atzessu=28 freàrgiu 2016}}</ref> Sas ''[[Tropas|tiras]]'' (montigros o cùcuros minores) tenent su nùmene de personàgios, e sos ''[[montes]]'' (montagnas) tenent su nùmene de montagnas de sa Terra Mesania.<ref name="Titan Colles">{{Tzita web|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/SearchResults?target=TITAN&featureType=Collis,%20colles|tìtulu=Gazetteer of Planetary Nomenclature: Titan Colles|curadore=Planetarynames.wr.usgs.gov|limba=en|atzessu=26 làmpadas 2015}}</ref><ref name="Titan Montes">{{Tzita web|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/SearchResults?target=TITAN&featureType=Mons,%20montes|tìtulu=Gazetteer of Planetary Nomenclature: Titan Mons, Montes|situ=Gazetteer of Planetary Nomenclature|curadore=International Astronomical Union (IAU) Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN)|limba=en|atzessu=28 freàrgiu 2016}}</ref> B'ant fintzas [[Asteròide|asteròides]] chi tenent su nùmene de [[Bilbo Saquet|Bilbo]], gasi comente su de su Tolkien matessi.<ref>{{Tzita web|url=http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?utf8=%E2%9C%93&object_id=2991|tìtulu=(2991) Bilbo = 1982 HV = 1982 KB2 = 1975 JC = 1979 SY3|situ=IAU Minor Planet Center|limba=en|atzessu=10 martzu 2016}}</ref><ref name="jpldata">{{Tzita web|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=2002675|tìtulu=JPL Small-Body Database Browser: 2675 Tolkien (1982 GB)|curadore=Jet Propulsion Laboratory|limba=en|atzessu=10 martzu 2016}}</ref> Tres montes de sas [[Montagnas Cadwallader|Cadwallader]], in sa [[Colùmbia Britànnica]] ([[Canada|Cànada]]) sunt istadas batijadas partinde dae personàgios de Tolkien: su [[monte Shadowfax]], su [[monte Gandalf]] e su [[monte Aragorn]].<ref>{{Tzita web|url=http://apps.gov.bc.ca/pub/bcgnws/names/58340.html|tìtulu=Mount Gandalf|situ=BC Geographical Names|curadore=The Province of British Columbia|limba=en|atzessu=12 nadale 2014}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://apps.gov.bc.ca/pub/bcgnws/names/58360.html|tìtulu=Mount Shadowfax|situ=BC Geographical Names|curadore=The Province of British Columbia|limba=en|atzessu=12 nadale 2014}}</ref> Su 1 de nadale de su 2012 b'at àpidu s'annùntziu, in una cunferèntzia de imprenta tzelebrada in Zelanda Noa, chi sa [[New Zealand Geographic Board]] diat realizare una consultatzione pro batijare unu monte a curtzu a [[Milford Sound]] cun su nùmene de Tolkien, pro resones istòricas e literàrias, e pro tzelebrare su 121u anniversàriu de s'iscritore sudafricanu.<ref>"[http://www.stuff.co.nz/national/8022021/Unnamed-peak-could-be-named-Mt-Tolkien Unnamed peak could be named Mt Tolkien]" (en anglès). Stuff.co.nz. Fairfax New Zealand Limited. Retirat el 12 de desembre de 2012.</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.stuff.co.nz/ipad-big-picture/8022021/Unnamed-peak-could-be-named-Mt-Tolkien|tìtulu=Unnamed peak could be named Mt Tolkien|sambenadu=Fensome|nùmene=Alex|situ=Stuff|data=2012-11-30|limba=en|atzessu=2020-12-17}}</ref> Sa "Tolkien Road" (caminu de Tolkien) de [[Eastbourne]], in East Sussex, at retzidu su nùmene suo dae Tolkien, e sa "Tolkien Way", in [[Stoke-ue-Trent]], at retzidu su nùmene suo dae su primu fìgiu de s'iscritore, su pride John Francis Tolkien, satzerdote responsàbile de sa Crèsia Catòlica Romana de Nostra Sennora de sos Ànghelos e Santu Perdu Incadenadu (Roman Catholic Church of Our Lady of the Angels and St. Peter in Chains), a curtzu a cue.<ref>{{Tzita web|url=http://www.thepotteries.org/people/tolkien_john.htm|tìtulu=People of Stoke-on-Trent|limba=en|atzessu=13 martzu 2005}}</ref> In sas àreas de Hall Green e Moseley, in sa tzitade de [[Birmingham]], b'ant parcos e camineras medas dedicados a J.R.R. Tolkien, intre sos cales sunt de annotu sa Millstream Way e su [[Moseley]] Bog.<ref name="Country Park">{{Tzita noas|limba=en|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/west_midlands/4147809.stm|tìtulu=Nature reserve remembers Baggins|publicatzione=BBC News|data=2005-01-05}}</ref> Totu paris, custos parcos sunt connotos che a ''the Shire Country Parks'' (sos parcos de ''Sa Contrada'').<ref name="Country Park" /> In [[Weston-super-Mama|Weston-super-Mare]], Somerset, b'at unu grupu de carreras situadas in su 'Weston Village' chi sunt istadas batijadas cun su nùmene de logos de sa Terra Mesania: Hobbiton Road, Bree Close, Arnor Close, Rivendell, Westmarch Way e Buckland Green. In sa tzitade olandesa de [[Geldrop]], a curtzu de [[Eindhoven]], sas carreras de unu bighinadu fraigadu dae zero ant retzidu su nùmene de Tolkien ("Laan van Tolkien") e de unos cantos personàgios prus connotos de sos libros suos. In sas tzitades de sa Silicon Valley de [[Saratoga (Califòrnia)|Saratoga]] e [[San José (Califòrnia)|San Josè]], in [[Califòrnia]], b'at duos complessos urbanìsticos chi tenent carreras batijadas cun nùmenes chi benint dae sas òperas de Tolkien. Si podent agatare dòighi carrieras cun nùmenes derivados dae sas òperas suas fintzas in sa tzitade de [[Lake Forest (Califòrnia)|Lake Forest]]. Su bighinadu de Hobbit's Glen, in [[Columbia (Maryland)|Columbia]] ([[Maryland]]), gasi comente sas carreras suas (intre sas cales sunt de annotu [[Rivendell]] Lane, Tooks Way e Oakenshield Circle) ant pigadu su nùmene issoro dae sas òperas de Tolkien.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Bethan|sambenadu=Phillips|url=http://www.dailyecho.co.uk/news/9585643.Southampton_pub_The_Hobbit_in_battle_with_Hollywood/?action=complain&cid=10185912|tìtulu=Southampton pub The Hobbit in battle with Hollywood studio|publicatzione=Daily Echo|data=13 martzu 2012}}</ref> In su campu de sa [[tassonomia]], pagu prus o mancu 80 taxa (gèneres e ispètzies) ant retzidu nùmenes sientìficos chi onorant o derivant dae personàgios e àteros elementos fitìtzios chi benint dae ''Su Hobbit'' e dae ''Su Sennore de sos Aneddos'', in paris cun àteras òperas ambientadas in sa Terra Mesania.<ref name="Larsen">{{harvnb|Larsen|2007}}</ref> Taxa medas ant retzidu su nùmene issoro dae su personàgiu [[Gòl·lum|Gòllum]] (connotu fintzas comente Smèagol), gasi comente dae medas hobbits, sas criaduras minores chi assimigiant a sos umanos che a Bilbo e [[Frodo Saquet|Frodo]]. Medas alvos, duddurinos e àteras criaduras chi aparessent in sas òperas de Tolkien, gasi comente s'iscritore matessi, sunt istados onorados fintzas issos in sos nùmenes de ispètzies medas, che a s'amfìpode ''[[Leucothoe|Leucothoe tolkieni]]'', o sa bespe ''[[Shireplitis tolkieni]]''. In su 2004, s'omìnide estintu ''[[Gòl·lum|Homo floresiensis]]'' est istadu descritu che a unu "hobbit", e custu est divènnidu in presse su nomìngiu suo, mescamente a cunsighèntzia de su fatu de èssere minore meda.<ref name="Aiello">{{Tzita publicatzione|autore=Leslie C. Aiello|annu=2010|tìtulu=Five years of Homo floresiensis|rivista=American Journal of Physical Anthropology|volume=142|nùmeru=2|p=167–179|limba=en|doi=10.1002/ajpa.21255|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/ajpa.21255|PMID=20229502}}</ref> In su 1978, su paleontòlogu [[Leigh Van Balent]] at batijadu unas 20 taxas de mammìferos estintos partende dae s'òpera de Tolkien pro mèdiu de una publicatzione ùnica.<ref name="Gee p55">{{Tzita libru|nùmene=Henry|sambenadu=Gee|tìtulu=The Science of Middle-earth|ed=1st|data=2004|editore=Cold Spring Press|limba=en|ISBN=1593600232}}</ref><ref name="Van Valen1978">{{Tzita publicatzione|nùmene=L. M.|sambenadu=Van Valen|data=2016-03-07|annu=2016|tìtulu=The beginning of the Age of Mammals|rivista=Evolutionary Theory|volume=4|p=45-80|limba=en|url=http://fossilworks.org/bridge.pl?a=displayReference&reference_no=3485&is_real_user=1}}</ref> In su 1999, s'entomòlogu Lauri Kaila at descritu 48 ispètzies noas de arnes ''[[elachistidae]]'' e nd'at batijadu 37 partinde dae sa mitologia de Tolkien.<ref name="Larsen" /><ref name="Kaila 1999">{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Lauri|sambenadu=Kaila|annu=1999|tìtulu=A revision of the Nearctic species of the genus Elachista s.l. III. The bifasciella, praelineata, saccharella and freyerella groups (Lepidoptera, Elachistidae)|rivista=Acta Zoologica Fennica|volume=211|nùmeru=|p=1–235|limba=en}}</ref> Est istadu fatu notare chi Tolkien est istadu ammentadu in su mundu de sa tassonomia comente non s'est mai fatu cun perunu àteru autore.<ref name="Beck">{{Tzita web|url=https://www.theatlantic.com/health/archive/2015/05/sciences-love-affair-with-the-lord-of-the-rings/392216/|tìtulu=Science's Love Affair with The Lord of the Rings|situ=The Atlantic|data=3 maju 2015|limba=en|atzessu=10 ghennàrgiu 2018}}</ref> Dae su 2003, [[The Tolkien Society]] at ammaniadu su [[Tolkien Reading Day]] (''Die de sa letura de Tolkien''), chi si faghet su 25 de martzu in iscolas de totu su mundu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.tolkiensociety.org/society/events/reading-day/|tìtulu=Tolkien Reading Day|limba=en|atzessu=26 santugaine 2015}}</ref> === Placas ammentadoras === [[File:Tolkien's_Sarehole_Mill_blue_plaque-persp.jpg|thumb|Placa biaita in Sarehole Mill]] [[File:Tolkien's_Plough_and_Harrow_blue_plaque.jpg|thumb|Placa biaita ''The Plough and Harrow'']] B'ant sete [[Placa biaita|placas biaitas]] in Inghilterra chi ammentant logos assòtziados cun Tolkien: una in Oxford, una in Bournemouth, bator in Birmingham e una in Leeds. Una de sas placas de Birmingham ammentat su logu de ispiratzione de Sarehole Mill, a curtzu de ue Tolkien est istadu intre sos bator e sos oto annos, e duas de sas placas indicant sas domos in ue est istadu in antis de tzucare a s'Universidade de Oxford; s'ùrtima s'agatat in s'albergu in ue s'est istabilidu in antis de tzucare a Frantza pro cumbàtere in sa Prima Guerra Mundiale. Sa placa situada in West Park, Leeds, ammentat sos chimbe annos in sos cales Tolkien est istadu primu leghidore e a pustis professore de limba inglesa in s'universidade. Sa placa de Oxford ammentat sa residèntzia in ue Tolkien at iscritu ''Su Hobbit'' e una parte manna de ''Su Sennore de sos Aneddos''. {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Diretzione !Ammentu !Data !Patronu |- |[[Sarehole Mìlliu]], Hall Green, Birmingham |"Ispiratzione" 1896–1900 (e.e. istaiat a curtzu) |15 de austu de su 2002 |[[Birmingham Civic Society]] e [[The Tolkien Society]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/sarehole.html|tìtulu=Sarehole Mill|situ=Blue Plaques Photograph Gallery|limba=en|atzessu=21 martzu 2007|urlmortu=eja|dataarchìviu=2007-05-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070524114518/http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/sarehole.html}}</ref> |- |1 Duchess Place, [[Ladywood]], Birmingham |Est abarradu a curtzu 1902–1910 |Disconnotu |Birmingham Civic Society<ref>{{Tzita web|url=http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien2.html|tìtulu=Duchess Place|situ=Blue Plaques Photograph Gallery|limba=en|atzessu=21 martzu 2007|urlmortu=eja|dataarchìviu=2007-05-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070524114159/http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien2.html}}</ref> |- |4 Highfield Road, [[Edgbaston]], Birmingham |Est istadu inoghe 1910–1911 |Disconnotu |Birmingham Civic Society e The Tolkien Society<ref>{{Tzita web|url=http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien3.html|tìtulu=4 Highfield Road|situ=Blue Plaques Photograph Gallery|limba=en|atzessu=21 martzu 2007|urlmortu=eja|dataarchìviu=2007-05-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070524113934/http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien3.html}}</ref> |- |Plough and Harrow, [[Hagley Road]], Birmingham |Est istadu in cue in su làmpadas de su 1916 |Làmpadas de su 1997 |The Tolkien Society<ref>{{Tzita web|url=http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien.html|tìtulu=Plough and Harrow|situ=Blue Plaques Photograph Gallery|limba=en|atzessu=21 martzu 2007|urlmortu=eja|dataarchìviu=2007-05-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070524113840/http://www.birminghamnet.co.uk/galleries/features/blueplaque/tolkien.html}}</ref> |- |2 Darnley Road, West Park (Leeds) |Primu nomenamentu acadèmicu, Leeds |1 de santugaine de su 2012 |The Tolkien Society e su Leeds Civic Trust |- |20 [[Northmoor Road]], [[North Oxford]] |Est istadu inoghe 1930–1947 |3 de nadale de su 2002 |[[Oxfordshire Blue Placas Board]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.oxfordshireblueplaques.org.uk/plaques/tolkien.html|tìtulu=J. R. R. Tolkien Philologist and Author|situ=Plaques Awarded|curadore=Oxfordshire Blue Plaques Board|limba=en|atzessu=9 cabudanni 2010|urlmortu=no}}</ref> |- |Albergu Miramar, East Overcliff Drive, [[Bournemouth]] |B'est istadu istrangiadu in manera regulare dae sa dècada de 1950 finas a su 1972 |10 de làmpadas de su 1992 dae [[Priscilla Tolkien]] |Borough of Bournemouth<ref>{{Tzita web|url=http://www.bournemouth.gov.uk/PlanningBuildings/ConservationDesignTrees/cdtfiles/BluePlaquebookletandmap.pdf|tìtulu=Bournemouth's Blue Plaques|curadore=Bournemouth Borough Council|limba=en|atzessu=24 austu 2012|dataarchìviu=2012-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120527211945/http://www.bournemouth.gov.uk/PlanningBuildings/ConservationDesignTrees/cdtfiles/BluePlaquebookletandmap.pdf|deadurl=yes}}</ref> |} B'ant fintzas àteras duas placas chi sinnalant edificios assòtziados a Tolkien: * Una residèntzia de [[Harrogate]] in ue Tolkien est istadu ricoveradu pro neghe de una [[calentura de sas trintzeras]] in su 1917.<ref>{{Tzita libru|nùmene=John|sambenadu=Garth|curadore=Michael D. C. Drout|tìtulu=J.R.R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment|annu=2006|editore=Routledge|limba=en|p=713|capìtulu=World War I|url_capìtulu=http://www.routledge-ny.com/ref/tolkien/wwi.html|OCLC=71004244|ISBN=0-415-96942-5|atzessu=2020-12-18|dataarchìviu=2007-05-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070517091020/http://www.routledge-ny.com/ref/tolkien/wwi.html|urlmortu=eja}}</ref> * In su 76 de [[Sandfield Road]], [[Headington]], Oxford, domo sua intre su 1953 e su 1968.<ref>{{Tzita web|url=http://www.oxfordhistory.org.uk/streets/inscriptions/headington/tolkien.html|tìtulu=Inscriptions: J. R. R. Tolkien|sambenadu=Jenkins|nùmene=Stephanie|situ=Headington.org|limba=en|atzessu=18 freàrgiu 2009}}</ref> === Òperas de arte === In su 2012, Tolkien si podiat agatare intre sas [[Cultura de su Regnu Unidu|immàgines culturales britànnicas]] seletzionadas dae s'artista [[Peter Thomas Blake|Sir Peter Blake]] chi aparessiant in una versione noa de s'òpera de arte prus famosa sua, sa cobertedda de s'àlbum de sos 'Beatles' ''[[Sgt.Pepper's Lonely Hearts Club Band|Sgt]]''. ''[[Sgt.Pepper's Lonely Hearts Club Band|Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'', chi ammentaiat sas figuras culturales britànnicas chi prus ammiraiat.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Caroline|sambenadu=Davies|url=https://www.theguardian.com/artanddesign/2012/apr/02/peter-blake-sgt-pepper-cover-revisited|tìtulu=New faces on Sgt Pepper album cover for artist Peter Blake's 80th birthday|publicatzione=The Guardian|data=11 santandria 2016}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-17583026|tìtulu=Sir Peter Blake's new Beatles' Sgt Pepper's album cover|publicatzione=BBC News|data=11 santandria 2016}}</ref> === Autògrafos === A diferèntzia de sa majoria de sos autores de su gènere suo, Tolkien mai s'est mustradu interessadu a s'idea de firmare sas òperas suas. Comente cunsighèntzia de sa popularidade sua, sende gasi, sas còpias firmadas a manu de sas lìteras suas o de sas primas editziones de sos manuscritos suos sunt arribados a prejos de ispantu in sas astas; in prus, nd'ant aparèssidu còpias farsas in su mercadu. In piessignu, ant publicadu chi calicunu aeret bèndidu, pro 85.000 dollaros, una prima editzionede Su Hobbid firmada e in cobertedda tosta. Sas colletziones particulares de materiale relatzionadu cun s'autore includent fintzas libros de sagìstica e notas manuscritas de sa biblioteca privada de Tolkien.<ref>{{Tzita libru|nùmene=George W.|sambenadu=Beahm|tìtulu=The Essential J.R.R. Tolkien Sourcebook: A Fan's Guide to Middle-Earth and Beyond|url=https://books.google.cat/books?id=eHAyr784pREC&pg=PA163|annu=2003|editore=New Page Books|limba=en|p=163–64|ISBN=978-1-5641-4702-8}}{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref> === Glorificatziones === {{Onorificèntzias|immàgine=Order BritEmp (civil) rib.PNG|nùmene_onorificèntzia=Commendadore de s'Òrdine de s'Impèriu Britànnicu|motivatzione=Pro sos servìtzios fatos a sa literadura inglesa<ref>[http://www.gazettes-online.co.uk/ViewPDF.aspx?pdf=45554&geotype=London&gpn=9&type=ArchivedSupplementPage Suplementu a sa Gazeta de Londra, 31 de nadale de su 1971]{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref>|logu=[[Buckingham Palace]] ([[Londra]]), 28 martzu [[1972]]}} == Cronologia de Tolkien e de sas òperas ligadas a issu == * 3 de ghennàrgiu de su [[1892]] – Naschet John Ronald Reuel Tolkien * 1914 – [[1914|1919]] – [[Prima gherra mundiale]] (in ue J. R. R. Tolkien gherrat che a unu sordadu pro su Regnu Unidu). Sos Alleados binchent e benit istabilida una paghe pro unu tempus limitadu * 21 de santandria de su [[1924]] – Naschet Christopher Tolkien * 21 de cabudanni de su [[1937]] – Benit publicadu sa prima borta ''[[Su Hobbit|S'Hobbit]]'' dae s'Allen & Unwin * [[1939]] – [[1945]] – [[Segunda gherra mundiale]]. Su 1945 podet èssere interpretadu che a sa fine de Sa de ses Eras * 1954 – [[1954|1955]] – Benint publicados totus sos volùmenes de ''[[Su Sennore de sos Aneddos]]'' dae s'Allen & Unwin * 1966 – Benint publicadas ''Sas aventuras de Tom Bombadil''; su ràdiu de sa BBC trasmitet un'adatamentu de bator oras de ''[[Su Hobbit|S'Hobbit]]'' * [[1967]] – Publicadu ''Su mastru de ferru de Wootton Major'' * 2 de cabudanni de su [[1973]] – J. R. R. Tolkien morit * [[1977]] – Una versione animada de ''[[Su Hobbit|S'Hobbit]]'' dèbutat in sa [[Televisione|TV]] istadunidensa. * [[1977]] – Benit publicadu ''Su Silmarillion'' * 1978 – S'United Artists produet un'adatamentu animadu de ''Sa Cumpangia de s'Aneddu'' e su primu cantzu de ''Sas duas turres'' * [[1980]] – Benint publicados sos Contos no acabados de Númenor e de sa Terra mesania. * [[1981]] – Benint publicadas Sas lìteras de J. R. R. Tolkien * [[1983]] – [[1996]] – Benint publicados sos dòighi volùmenes de ''The History of Middle-earth''. In [[Itàlia]] sunt istados publicados, finas a oe, sos primos duos volùmenes ebbia: ''Contas agatados'' e ''Contas pèrdidos''. * [[1985]] – Essit ''su'' film sovièticu Su biàgiu ispantosu de su Sennore Bilbo Baggins, s'Hobbit (Сказочное путешествие мистера Бильбо Беггинса, хоббита) pro sa tv de [[San Pietroburgo|Leningrado]]. * ''[[2001]] –'' Essit su film dirìgidu dae Peter Jackson'': Su Sennore de sos Aneddos - Sa Cumpangia de s'Aneddu''' * [[2002]] – Essit su film dirìgidu dae Peter Jackson: ''Su Sennore'' ''de sos Aneddos - Sas duas turres'' * [[2003]] – Essit su film dirìgidu dae Peter Jackson: ''Su'' ''Sennore'' ''de sos Aneddos - Sa torrada de su re'' * 29 de freàrgiu de su [[2004]] – ''Su'' ''Sennore'' ''de sos Aneddos - Sa torrada de su re'' retzit 11 Oscar, intre sos cales bi sunt "mègius film" e "mègius règia" * 17 de abrile de su [[2007]] – Publicadu su primu inèditu cumpridu de Tolkien a pustis de "Su Silmarillion": Sos fìgios de Húrin. * santandria de su [[2008]] – Publicadu su volùmene ''Sa trasmissione de su pensamentu e sa numeratzione de sos alvos'', prima regorta de frammentos inèditos a pitzu de sa Terra mesania a pustis de s'interrutzione de sa tradutzione de ''The History of Middle-earth''. * 25 de santugaine de su [[2009]] – Publicadu ''Sa legenda de Sigurd e Gudrún'', poema ispiradu a s'Edda poètica norrena, corredadu dae notas medas e cummentos de Christopher Tolkien. * [[2010]] - Benit publicadu S'istòria de Kullervo, rielaboratzione in prosa de Tolkien de su mitu bènnidu dae su ''Kalevala'' * [[2012]] - Essit su film dirìgidu dae Peter Jackson ''S'Hobbit - Unu biàgiu chi non fiat isetadu'' * [[2013]] - Benit publicadu ''The Fall of Arthur'' (Sa Ruta de Artù), poema ispiradu a s'istòria de Re Artù, corredadu dae notas e cummentos meda de Christopher Tolkien. * [[2013]] - Essit su film ''S'Hobbit - Sa desolatzione de Smaug'' * [[2014]] - Essit su film ''S'Hobbit - Sa batalla de sas chimbe armadas'' * [[2017]] - Benit publicadu ''Beren e Lúthien'', unu de sos contos prus famados de su Silmarillion e una de sas tres istòrias in intro de cussu libru chi Tolkien matessi pensaiat chi si meritavent de tènnere una forma autònoma. * [[2018]] - Benit publicadu ''Sa ruta de Gondolin'', corredada de materiale e apuntos inèditos, cun sa supervisione de su fìgiu de John, Christopher. Cunsiderada dae s'autore matessi comente a una de sas tres istòrias prus rapresentativas e de annotu de Su Silmarillion. * [[2019]] - Essit su film ''Tolkien'', film biogràficu a pitzu de sa vida de s'iscritore inglesu. Tolkien est interpretadu dae s'atore inglesu Nicholas Hoult. == Riferimentos == === Notas === <references responsive="1" group="Nota"></references> === Àteros riferimentos === <references /> == Bibliografia == === Bibliografia printzipale de s'artìculu === * {{Tzita libru|nùmene=Humphrey|sambenadu=Carpenter|tìtulu=[[J. R. R. Tolkien: A Biography|Tolkien: A Biography]]|annu=1977|editore=Ballantine Books|limba=en|cid=Biography|OCLC=464103086|ISBN=0-04-928037-6}} * {{Tzita libru|tìtulu=[[The Letters of J. R. R. Tolkien]]|annu=1981|editore=[[George Allen & Unwin]]|limba=en|cid=Letters|OCLC=8628512|ISBN=0-04-826005-3}} === Àteros testos === Una lista minore de sos libros chi tratant Tolkien e s'òpera sua: * {{Tzita libru|tìtulu=Tolkien Studies, An Annual Scholarly Review|annu=2004|editore=West Virginia University Press|limba=en|volume=I|OCLC=1165529073|ISBN=0-937058-87-4}} * {{Tzita libru|nùmene=Humphrey|sambenadu=Carpenter|tìtulu=The Inklings: C. S. Lewis, J.R.R. Tolkien, Charles Williams and Their Friends|annu=1979|editore=Houghton Mifflin|limba=en|OCLC=62088803|ISBN=0-395-27628-4}} * {{Tzita libru|tìtulu=Tolkien the Medievalist|annu=2003|editore=Routledge|limba=en|OCLC=659913120|ISBN=0-415-28944-0}} * {{Tzita libru|tìtulu=Tolkien and the Invention of Myth, a Reader|annu=2004|editore=University Press of Kentucky|limba=en|OCLC=642824443|ISBN=0-8131-2301-1}} * {{Tzita libru|nùmene=Patrick|sambenadu=Curry|tìtulu=Defending Middle-earth: Tolkien, Myth and Modernity|annu=2004|editore=Houghton Mifflin|limba=en|OCLC=56194982|ISBN=0-618-47885-X}} * {{Tzita libru|tìtulu=J. R. R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment|annu=2006|editore=Routledge|limba=en|OCLC=1124503589|ISBN=0-415-96942-5}} * {{Tzita libru|nùmene=Colin|sambenadu=Duriez|tìtulu=The Inklings Handbook: The Lives, Thought and Writings of C. S. Lewis, J. R. R. Tolkien, Charles Williams, Owen Barfield, and Their Friends|annu=2001|editore=Azure|limba=en|OCLC=47142077|ISBN=1-902694-13-9}} * {{Tzita libru|nùmene=Colin|sambenadu=Duriez|tìtulu=Tolkien and C. S. Lewis: The Gift of Friendship|annu=2003|editore=HiddenSpring|limba=en|OCLC=907021646|ISBN=1-58768-026-2}} * {{Tzita libru|nùmene=Verlyn|sambenadu=Flieger|tìtulu=Splintered Light: Logos and Language in Tolkien's World|annu=2002|editore=Kent State University Press|limba=en|OCLC=1038078510|ISBN=0-87338-744-9}} * {{Tzita libru|tìtulu=Tolkien's Legendarium: Essays on The History of Middle-earth|annu=2000|editore=Greenwood Press|limba=en|OCLC=901308292|ISBN=0-313-30530-7}} * {{Tzita libru|nùmene=Karen Wynn|sambenadu=Fonstad|tìtulu=The Atlas of Middle-earth|annu=1991|editore=Houghton Mifflin|limba=en|OCLC=24142309|ISBN=0-618-12699-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Robert|sambenadu=Foster|tìtulu=The complete guide to Middle-earth: from the Hobbit through the Lord of the rings and beyond|data=2001|editore=Ballantine Books|limba=en|OCLC=48541956|ISBN=978-0-345-44976-4}} * {{Tzita libru|nùmene=Candice|sambenadu=Fredrick|tìtulu=Woman among the Inklings: Gender, C.S. Lewis, J.R.R. Tolkien, and Charles Williams|annu=2001|editore=Greenwood Press|limba=en|ISBN=0-313-31245-1}} * {{Tzita libru|nùmene=John|sambenadu=Garth|tìtulu=Tolkien and the Great War|annu=2003|editore=Harper-Collins|limba=en|OCLC=960643274|ISBN=0-00-711953-4}} * {{Tzita libru|nùmene=Peter|sambenadu=Gilliver|tìtulu=The Ring of Words|annu=2006|editore=Oxford University Press|limba=en|OCLC=1014532704|ISBN=0-19-861069-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Diana Pavlac|sambenadu=Glyer|tìtulu=The Company They Keep: C. S. Lewis and J. R. R. Tolkien as Writers in Community|annu=2007|editore=Kent State University Press|limba=en|OCLC=728664846|ISBN=978-0-87338-890-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Daniel|sambenadu=Grotta-Kurska|tìtulu=J.R.R. Tolkien: Architect of Middle Earth (A Biography)|annu=1976|editore=Running Press|limba=en|OCLC=47632951|ISBN=0-7624-0956-8}} * {{Tzita libru|nùmene=Karen|sambenadu=Haber|tìtulu=Meditations on Middle-earth: New Writing on the Worlds of J. R. R. Tolkien|annu=2001|editore=St. Martin's Press|limba=en|OCLC=48239409|ISBN=0-312-27536-6}} * {{Tzita libru|tìtulu=Tolkien and Politics|annu=2003|editore=Third Way Publications|limba=en|OCLC=55608085|ISBN=978-0-9544788-2-7}} *{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Kristine|sambenadu=Larsen|data=2007|tìtulu=SAURON, Mount Doom, and Elvish Moths: The Influence of Tolkien on Modern Science|rivista=Tolkien Studies|volume=4|nùmeru=1|pp=223–234|limba=en|atzessu=2020-12-18|doi=10.1353/tks.2007.0024|url=http://muse.jhu.edu/content/crossref/journals/tolkien_studies/v004/4.1larsen.html}} * {{Tzita libru|nùmene=Lee|sambenadu=Stuart|nùmene2=Solopova|sambenadu2=Elizabeth|tìtulu=The Keys of Middle-earth: Discovering Medieval Literature Through the Fiction of J.R.R. Tolkien.|data=2015|editore=Palgrave Macmillan|limba=en|OCLC=922314433|ISBN=978-1-137-45470-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Joseph|sambenadu=Pearce|tìtulu=Tolkien: Man and Myth|annu=1998|editore=[[HarperCollinsPublishers]]|limba=en|OCLC=1028353269|ISBN=0-00-274018-4}} * {{Tzita libru|nùmene=Michael|sambenadu=Perry|tìtulu=Untangling Tolkien: A Chronology and Commentary for The Lord of the Rings|annu=2006|editore=[[Inkling Books]]|limba=en|OCLC=54009616|ISBN=1-58742-019-8}} * {{Tzita libru|nùmene=Tom|sambenadu=Shippey|tìtulu=J. R. R. Tolkien – Author of the Century|annu=2000|editore=Houghton Mifflin Company|limba=en|OCLC=50852476|ISBN=0-618-12764-X}} * {{Tzita libru|nùmene=Tom|sambenadu=Shippey|tìtulu=The Road to Middle-earth|annu=2003|editore=Houghton Mifflin Company|limba=en|OCLC=880453743|ISBN=0-618-25760-8}} * {{Tzita libru|nùmene=William|sambenadu=Ready|tìtulu=Understanding Tolkien and 'The Lord of the Rings'|data=1978|editore=Warner Books ; Distributed by New English Library|limba=en|OCLC=993309566|ISBN=978-0-446-88782-3}} * {{Tzita libru|nùmene=Robert|sambenadu=Rorabeck|tìtulu=Tolkien's Heroic Quest|annu=2008|editore=Crescent Moon|limba=en|OCLC=706002720|ISBN=1-86171-239-1}} * {{Tzita libru|nùmene=Barbara|sambenadu=Strachey|tìtulu=Journeys of Frodo: an Atlas of The Lord of the Rings|annu=1981|editore=Allen & Unwin|limba=en|OCLC=9160102|ISBN=0-04-912016-6}} * {{Tzita libru|nùmene=John & Priscilla|sambenadu=Tolkien|tìtulu=The Tolkien Family Album|annu=1992|editore=HarperCollins|limba=en|OCLC=1221133095|ISBN=0-261-10239-7}} * {{Tzita libru|nùmene=J.E.A.|sambenadu=Tyler|tìtulu=The Tolkien Companion|annu=1976|editore=Gramercy|limba=en|OCLC=436084092|ISBN=0-517-14648-7}} * {{Tzita libru|nùmene=Michael|sambenadu=White|tìtulu=Tolkien: A Biography|annu=2003|editore=New American Library|limba=en|OCLC=859066875|ISBN=0-451-21242-8}} * {{Tzita libru|nùmene=Philip|sambenadu=Zaleski|tìtulu=The Fellowship: The Literary Lives of the Inklings: J.R.R. Tolkien, C. S. Lewis, Owen Barfield, Charles Williams|annu=2016|editore=Farrar, Straus and Giroux|limba=en|OCLC=956923535|ISBN=9780374536251}} *{{Tzita libru|nùmene=Claudio A.|sambenadu=Testi|tìtulu=Pagan Saints in Middle-earth|data=2018|limba=en|OCLC=1031961124|ISBN=978-3-905703-38-2}} *{{Tzita libru|nùmene=Brian|sambenadu=Rosebury|tìtulu=Tolkien: A Cultural Phenomenon.|data=2003|editore=Palgrave Macmillan|tzitade=New York|limba=en|OCLC=1148076508|ISBN=978-1-4039-1597-9}} *{{Tzita libru|nùmene=William H|sambenadu=Green|tìtulu=The Hobbit: a journey into maturity|data=1995|editore=Twayne Publishers ; Maxwell Macmillan Canada ; Maxwell Macmillan International|limba=en|OCLC=762185088|ISBN=978-0-8057-1825-6}} * {{Tzita libru|curadore=Claudio Bonvecchio|tìtulu=La filosofia del Signore degli anelli|data=2008|editore=Mimesis Ed.|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=837240863|ISBN=978-88-8483-833-9}} * {{Tzita libru|nùmene=Stratford|sambenadu=Caldecott|tìtulu=Il fuoco segreto: la ricerca spirituale di J.R.R. Tolkien|data=2009|editore=Lindau|tzitade=Torinu|limba=it|OCLC=799870044|ISBN=978-88-7180-785-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Humphrey|sambenadu=Carpenter|tìtulu=Gli Inklings: Clive S. lewis, John R.R. Tolkien, Charles Williams & Co.|data=1985|editore=Jaca Book|limba=it|OCLC=797244027|ISBN=978-88-16-51003-6}} * {{Tzita libru|nùmene=Humphrey|sambenadu=Carpenter|tìtulu=J. R. R. Tolkien: la biografia|data=2016|editore=Lindau|tzitade=Torinu|limba=it|OCLC=987708618|ISBN=978-88-6708-580-4}} * {{Tzita publicatzione|autore=Cesare Catà|annu=2010|tìtulu=Essere in cammino. Tolkien e lo statuto filosofico del concetto medievale di “Uomo pellegrino”|rivista=Minas Tirith. Rivista della Società Tolkeniana Italiana|volume=I|nùmeru=|pp=25–44|limba=it}} * {{Tzita libru|nùmene=Gianfranco|sambenadu=De Turris|tìtulu=Il drago in bottiglia: mito, fantasia, esoterismo|data=2007|editore=Ibiskos|limba=it|OCLC=800053102|ISBN=978-88-546-0188-8}} * {{Tzita libru|nùmene=J. R. R|sambenadu=Tolkien|nùmene3=Gianfranco|curadore=Gianfranco De Turris|tìtulu=Il medioevo e il fantastico|url=https://www.worldcat.org/title/medioevo-e-il-fantastico/oclc/436442910&referer=brief_results|atzessu=2020-12-18|data=2000|editore=Luni Editrice|limba=it|OCLC=436442910|ISBN=978-88-7984-059-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Gianpiero|sambenadu=De Vero|tìtulu=Ombra e mito in Tolkien|data=1980|editore=Tempi moderni|tzitade=Nàpoli|limba=it|OCLC=319971559}} * {{Tzita libru|nùmene=José Manuel|sambenadu=Ferrandez Bru|tradutore=I. Mastroleo|tìtulu=J. R. R. Tolkien e Francis Morgan: una saga familiare|data=2018|editore=Terra Santa|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=1105616645|ISBN=978-88-6240-576-8}} * {{Tzita libru|nùmene=Stefano|sambenadu=Giuliano|tìtulu=J.R.R Tolkien: tradizione e modernità nel Signore degli anelli|data=2013|editore=Bietti|limba=it|OCLC=847573700|ISBN=978-88-8248-278-7}} * {{Tzita libru|nùmene=Paolo|sambenadu=Gulisano|tìtulu=Tolkien: Il mito e la grazia|data=2017|editore=Áncora|limba=it|OCLC=1044772962|ISBN=978-88-514-1928-8}} * {{Tzita libru|nùmene=Luigi|sambenadu=Iannone|tìtulu=Tolkien e Il signore degli anelli|data=2003|editore=Controcorrente|limba=it|OCLC=51877680}} * {{Tzita libru|nùmene=Paul H|sambenadu=Kocher|sambenadu2=Mondadori|tìtulu=Il maestro della terra di mezzo: "l'opera di J.R.R. Tolkien"|data=2011|editore=Bompiani|limba=it|OCLC=898516302|ISBN=978-88-452-6838-0}} * {{Tzita libru|nùmene=Emilia|sambenadu=Lodigiani|tìtulu=Invito alla lettura di J.R.R. Tolkien|data=1990|editore=Mursia|limba=it|OCLC=801042287|ISBN=978-88-425-0275-3}} * {{Tzita libru|curadore=Franco Manni|tìtulu=Introduzione a Tolkien|data=2002|editore=Simonelli|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=49983259|ISBN=978-88-86792-39-4}} * {{Tzita libru|curadore=Franco Manni|tìtulu=Mitopoiesi: fantasia e storia in Tolkien|data=2005|editore=Grafo|tzitade=Brèscia|limba=it|OCLC=878676281|ISBN=978-88-7385-668-9}} * {{Tzita libru|nùmene=Andrea|sambenadu=Monda|tìtulu=L'Anello e la Croce: significato teologico de "Il Signore degli Anelli"|data=2008|editore=Rubbettino|tzitade=Roma|limba=it|OCLC=762400167|ISBN=978-88-498-2215-1}} * {{Tzita libru|nùmene=Tullio|sambenadu=Bologna|nùmene2=Gianfranco|sambenadu2=De Turris|nùmene3=Stefano|sambenadu3=Giuliano|tìtulu=La compagnia, l'anello, il potere: J.R.R. Tolkien creatore di mondi|data=2002|editore=Il cerchio|tzitade=Rìmini|limba=it|OCLC=248281304|ISBN=978-88-8474-012-0|nùmene4=Paolo|sambenadu4=Gulisano|nùmene5=Adolfo|sambenadu5=Morganti|nùmene6=Mario|sambenadu6=Polia}} * {{Tzita libru|nùmene=Oriana|sambenadu=Palusci|tìtulu=John R.R. Tolkien|data=1982|editore=La Nuova Italia|tzitade=Firentze|limba=it|OCLC=13487222}} * {{Tzita libru|nùmene=Mario|sambenadu=Polia|tìtulu=Omaggio a J.R.R. Tolkien: fantasia e tradizione|data=1980|editore=Il Cerchio|tzitade=Rìmini|limba=it|OCLC=875793628}} * {{Tzita libru|nùmene=Tom|sambenadu=Shippey|tìtulu=J.R.R. Tolkien: autore del secolo|data=2004|editore=Simonelli|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=500031934|ISBN=978-88-86792-71-4}} * {{Tzita libru|nùmene=Claudio A.|sambenadu=Testi|tìtulu=Santi pagani nella Terra di Mezzo di Tolkien|data=2014|tzitade=Bologna|limba=it|OCLC=893860545|ISBN=978-88-7094-881-3}} * {{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Roberto|sambenadu=Campisi|annu=2017|tìtulu=Tolkien signore della fantasia e uomo di fede|rivista=Il Nuovo Aeropago|volume=|nùmeru=1-2|pp=83-90|limba=it}} * {{Tzita libru|nùmene=Gianfranco|sambenadu=De Turris|tìtulu="Albero" di Tolkien: come il Signore degli anelli ha segnato la cultura del nostro tempo|data=2007|editore=Bompiani|tzitade=Milanu|limba=it|OCLC=470734018|ISBN=978-88-452-5916-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Stefania|sambenadu=Carta|nùmene2=Ilaria|sambenadu2=Carta|tìtulu=S’Alfabetu de sos Hobbit|annu=2021|editore=Alfa Editrice|tzitade=Cuartu Sant'Aleni|ISBN=978-88-86167-29-1}} == Artìculos ligados == * [[Su Hobbit]] * [[Su Sennore de sos Aneddos]] * [[Die de su Hobbit]] == Àteros progetos == * [[File:Wikisource-logo.svg|19x19px|Collàbora a Wikisource]] [https://en.wikisource.org/?uselang=sc Sa Wikisource inglesa] tenet una pàgina dedicada a '''[https://en.wikisource.org/wiki/Author:John_Ronald_Reuel_Tolkien?uselang=sc J. R. R. Tolkien]''' * [[File:Wikiquote-logo.svg|21x21px|Collàbora a Wikiquote]] [https://en.wikiquote.org/?uselang=sc Sa Wikiquote inglesa] tenet tzitatziones de o a pitzu de '''[https://en.wikiquote.org/wiki/J._R._R._Tolkien?uselang=sc J. R. R. Tolkien]''' * [[File:Commons-logo.svg|24x24px|Collàbora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=sc Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines o àteros documentos a pitzu de '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:J._R._R._Tolkien?uselang=sc J. R. R. Tolkien]</span>''' == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://tolkienestate.com/|tìtulu=Situ ufitziale|limba=en}} *{{Tzita web|url=https://sardatolkiensardegna.wordpress.com/|tìtulu=Situ ufitziale de "S'Arda", su Smial Tolkien de sa Sardigna|limba=sc, it|atzessu=2021-05-17}} *{{Tzita web|url=https://www.facebook.com/smialsarda/|tìtulu=Pàgina de Facebook ufitziale de "S'Arda", su Smial Tolkien de sa Sardigna}} *{{Tzita web|url=https://www.instagram.com/smialsarda/|tìtulu=Pàgina de Instagram ufitziale de "S'Arda", su Smial Tolkien de sa Sardigna}} *{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/channel/UCmFW9RLVE1IHH48hC88Wy-w|tìtulu=Canale de Youtube ufitziale de "S'Arda", su Smial Tolkien de sa Sardigna}} * {{Tzita web|url=http://inklings-studies.org/|tìtulu=Journal of Inklings Studies|limba=en}} Rivista a pitzu de Tolkien e su tzìrculu literàriu suo. Publicada in Oxford. * {{Tzita vìdeu|tìtulu=Film de sa BBC (1968) a pitzu de Tolkien|url=https://www.bbc.co.uk/archive/release--jrr-tolkien/znd36v4|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.tolkien.co.uk/|tìtulu=Pàgina Web a pitzu de Tolkien de s'editoriale HarperCollins|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.tolkiensociety.org/author/biography/|tìtulu=Biografia de Tolkien in su situ de sa Tolkien Society|sambenadu=Doughan|nùmene=David|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://explore.library.leeds.ac.uk/special-collections-explore/376715|tìtulu=Materiale de s'Archìviu Tolkien-Gordon de s'Universidade de Leeds|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.gnosis.org/tolkien/|tìtulu=J.R.R. Tolkien: An Imaginative Life|situ=The Gnostic Society Library|limba=en}} Tres seminàrios ammustrados chi esàminant sa vida e s'òpera de Tolkien * {{Tzita web|url=https://sounds.bl.uk/Arts-literature-and-performance/Early-spoken-word-recordings/024M-1CS0011556XX-0200V0|tìtulu=Intzisione in àudio de Tolkien de su 1929|limba=en}} * {{Tzita vìdeu|tìtulu=Tolkien's Great War|url=https://vimeo.com/110810980|limba=en}}Documentàriu a pitzu de s'esperièntzia de Tolkien e de sos amigos suos de sa TCBS durante sa [[Prima gherra mundiale|Gherra Manna]]. *{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/biography/J-R-R-Tolkien|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=Enciclopedia Britannica|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.sf-encyclopedia.com/entry/tolkien_j_r_r|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=The Encyclopedia of Science Fiction|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.findagrave.com/memorial/1456|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=Find a Grave|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://openlibrary.org/works/OL26320A|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=Open Library, Internet Archive|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.britannica.com/biography/J-R-R-Tolkien|tìtulu=Òperas de J.R.R. Tolkien|situ=Progetu Gutenberg|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://librivox.org/author/1536|tìtulu=Àudio-libros de J.R.R. Tolkien|situ=Librivox|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?302|tìtulu=Bibliografia de J.R.R. Tolkien|situ=Internet Speculative Fiction Database|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.goodreads.com/author/show/656983|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=Goodreads|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.mobygames.com/developer/sheet/view/developerId,47273/|tìtulu=J.R.R. Tolkien|situ=MobyGames|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.allmusic.com/artist/mn0001890689|tìtulu=J.R.R. Tolkien|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.imdb.com/Name?nm0866058|tìtulu=J.R.R. Tolkien|limba=en}} * {{cita web|http://www.tolkien.it/|Sotziedade Tolkieniana Italiana|limba=it}} * {{cita web|http://www.soronel.it/Biblioindex.html|Bibliografia italiana|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://openmlol.it/autore/170078|tìtulu=J.R.R. Tolkien|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.fantascienza.com/catalogo/NILF15284|tìtulu=Bibliografia italiana J.R.R. Tolkien|limba=it}} * {{cita web|http://ardalambion.immaginario.net/ardalambion/indice.htm|Sas limbas de Arda|limba=it}} * {{cita web|http://www.eldalie.com/|Assòtziu Culturale Eldalië|limba=it}} * {{cita web|http://www.ilfossodihelm.it/id_nav4.asp|Approfondimentos a pitzu de sos temas tratados dae Tolkien in sas òperas suas|limba=it}} * {{cita web|http://www.alleanzacattolica.org/idis_dpf/voci/t_john_ronald_reuel_tolkien.htm|Sa vida, sa fide e sos afetos de J. R. R. Tolkien|limba=it}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Iscrittores in inglesu]] [[Categoria:Inglèsos]] hrl408qaiifxckomn0iqodblezy9pr1 Pandèmia de COVID-19 0 19311 177915 177528 2022-08-23T10:21:12Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 7 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name = Pandèmia SARS-CoV-2 |bodystyle = |titlestyle = |abovestyle = background:#f34c54; |subheaderstyle = |title = |above = Pandèmia SARS-CoV-2 |imagestyle = |captionstyle = | image = [[File:COVID-19 Outbreak World Map per Capita.svg|350px|alt=Example alt text]] |caption = Mapa de su nùmeru averguadu de infetados peròmine dae su COVID-19 a su 28 de onniasanti de su 2021 <div style="padding-left:3em; padding-right:0; overflow:hidden;"> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#4c0000; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;> 100 casos cada 1.000 bividores </div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#840000; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;30 - 100 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#cc0c0a; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;10 - 30 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#e45353; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;3 - 10 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#f89292; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;1 - 3 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#ffd0d0; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;0,3 - 1 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#FAEBD7; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;0,0 - 0,3 casos cada 1.000 bividores</div> <div class="legend" style="-webkit-column-break-inside: avoid;page-break-inside: avoid;break-inside: avoid-column"><span class="legend-color" style="display:inline-block; width:0.8em; height:0.8em; margin:1px 0; border:1px solid black; background:#e0e0e0; color:black; font-size:100%; text-align:center;">&nbsp;</span>&nbsp;Niunu casu cunfirmadu</div></div> |headerstyle = background:#f77d83; |labelstyle = background:#f0e6e6 |datastyle = |header1 = | label1 = | data1 = |header2 = | label2 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data2 = |header3 = | label3 = | data3 = |header4 = | label4 = | data4 = |header5 = | label5 = Patologia | data5 = [[COVID-19]] |header6 = | label6 = Patziente zero | data6 = [[Wuhan]],[[Hubei]], [[Cina]] |header7 = | label7 = Istados e territòrios fèrridos | data7 = 222<ref>https://www.worldometers.info/coronavirus/</ref> |header8 = | label8 = Orìgine | data8 = Probabilmente [[Chiroptera|tzurrundeddos]], dàbile [[Pholidota|pangolinos]] |header9 = | label9 = Perìodu | data9 = 1 de nadale 2019 - in cursu |header10 = Datos istadìsticos globales | label10 = | data10 = |header11 = | label11 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data11 = |header12 = | label12 = Nùmeru de casos totales | data12 = 544.130.960 <small>(19 làmpadas 2022)</small><ref>https://www.worldometers.info/coronavirus/</ref> |header13 = | label13 = Nùmeru de sanados | data13 = 519.348.239 <small>(19 làmpadas 2022)</small><ref>https://www.worldometers.info/coronavirus/</ref> |header14 = | label14 = Nùmeru de mortos | data14 = 6.340.503 <small>(19 làmpadas 2022)</small><ref>https://www.worldometers.info/coronavirus/</ref> |belowstyle = |below = }}[[File:Stop the Spread of Germs (COVID-19).jpg|thumb|336x336px|Illustratzione chi inditat comente firmare s'isparghidura de su virus]]Sa '''pandèmia de SARS-CoV-2 de su 2019-2020''', nòdida fintzas che '''pandèmia de 2019-nCoV de su 2019-2020'''<ref>{{Tzita web|url=http://www.salute.gov.it/portale/news/p3_2_1_1_1.jsp?lingua=italiano&menu=notizie&p=dalministero&id=4067|tìtulu=Il nuovo coronavirus cambia nome, non più 2019-nCoV ma SARS-CoV-2}}</ref> o a primìtziu che '''prumonite de Wuhan'''<ref>{{Tzita web|url=http://archive.ph/Xzg0a|tìtulu=Epidemia misteriosa in Cina, la causa della polmonite è un nuovo coronavirus}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://qz.com/1787789/wuhan-pneumonia-what-we-know-about-the-coronavirus-outbreak/|tìtulu=What we know about China’s coronavirus outbreak}}</ref> est una maladia identificada a primìtziu fache a sa fine de su nadale de su 2019 che un'[[epidèmia]] in sa tzitade de [[Wuhan]], cabulogu de sa [[Provìntzia de s'Hubei|provìntzia tzinesa de s'Hubei]], in unu grupu de persones cun sìntomos de una prumonite de càusa disconnota. Sos primos casos ant interessadu printzipalmente traballadores de su mercadu de su pische de sa tzitade, in ue si bendiant fintzas animales bios. In sas primas chidas de ghennàrgiu de su 2020 sos iscientziados ant isuladu in custos sugetos unu [[coronavirus]] nou, designadu [[SARS-CoV-2]] (Coronavirus Nou 2019), resurtadu èssere simigiante a su nessi pro su 70% de sa [[Genoma|secuèntzia gènica]] sua a sa de su [[SARS-CoV-2]].<ref name="Hui14Jan2020">{{Tzita publicatzione|autore=|data=14 ghennàrgiu 2020|rivista=International Journal of Infectious Diseases|volùmene=91|pp=264–266|doi=10.1016/j.ijid.2020.01.009|url=https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712(20)30011-4/pdf|nùmene7=Giuseppe|sambenadu7=Ippolito|sambenadu8=Mchugh|nùmene11=Alimuddin|nùmene8=Timothy D.|nùmene5=Richard|nùmene9=Ziad A.|sambenadu10=Drosten|sambenadu10=Christian|sambenadu11=Zumla|nùmene6=Osman|sambenadu5=Kock|nùmene4=Francine|sambenadu4=Ntoumi|issn=1201-9712|nùmene=David S.|sambendu6=Dar|sambenadu3=Madani|nùmene3=Tariq A.|sambenadu2=Azhar|nùmene2=Esam EI|limba=en|tìtulu=The continuing epidemic threat of novel coronaviruses to global health – the latest novel coronavirus outbreak in Wuhan, China|samebandu=Hui|sambenadu9=Memish}}</ref><ref name="promedmail">{{Tzita web|url=https://promedmail.org/promed-post/?id=6866757|editore=International Society for Infectious Diseases|data=2 freàrgiu 2020|tìtulu=Undiagnosed pneumonia – China (HU) (01): wildlife sales, market closed, RFI Archive Number: 20200102.6866757|situ=Pro-MED-mail|limba=en|atzessu=13 ghennàrgiu 2020|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200122124653/https://promedmail.org/promed-post/?id=6866757|dataarchìviu=22 ghennàrgiu 2020|urlmortu=no}}</ref><ref name="Cohen17Jan20202">{{Tzita publicatzione|autore=|data=17 ghennàrgiu 2020|rivista=[[Science]]|volùmene=367|pp=234–235|doi=10.1126/science.367.6475.234|url=https://science.sciencemag.org/content/367/6475/234|pmid=31949058|dataarchìviu=17 ghennàrgiu 2020|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200117100226/https://science.sciencemag.org/content/367/6475/234|sambenadu2=Normile|nùmene2=Dennis|limba=en|atzessu=17 ghennàrgiu 2020|nùmene=Jon|nùmeru=6475|tìtulu=New SARS-like virus in China triggers alarm|sambenadu=Cohen|issn=0036-8075}}</ref><ref name="Parry20Jan2020">{{Tzita publicatzione|autore=|data=20 ghennàrgiu 2020|rivista=[[British Medical Journal]]|volùmene=368|doi=10.1136/bmj.m236|url=https://www.bmj.com/content/368/bmj.m236|nùmene=Jane|sambenadu=Parry|tìtulu=China coronavirus: cases surge as official admits human to human transmission|limba=en|issn=1756-1833}}</ref> A sa fine de su ghennàrgiu 2020 non fiant galu istadas determinadas craramente sas caraterìsticas de su [[virus]], cun totu chi esseret atzertada sa capatzidade de si trasmìtere de òmine a òmine, e permanentaiant intzertesas in sas modalidades esatas de trasmissione e in sa [[patogenitzidade]] (sa capatzidade de faghere dannu).<ref>{{Tzita web|url=https://www.epicentro.iss.it/coronavirus/sars-cov-2|tìtulu=Focolaio di infezione da nuovo coronavirus SARS-CoV-2}}</ref> Sa maladia assotziada est istada reconnota cun su nùmene de [[COVID-19]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-remarks-at-the-media-briefing-on-2019-ncov-on-11-february-2020|tìtulu=WHO Director-General's remarks at the media briefing on 2019-nCoV on 11 February 2020}}</ref>[[File:Symptoms of coronavirus disease 2019 3.0-es.svg|thumb|305x305px|Illustratzione de sos sìntomos]]Sa prima signalatzione atibiabile a su virus nou est acontèssida su 31 nadale 2019,<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/csr/don/05-january-2020-pneumonia-of-unkown-cause-china/en/|tìtulu=Pneumonia of unknown cause – China}}</ref> ma giai s'8 de nadale fiant cumpàssidos sos primos malàidos cun maladia sintomàtica.<ref>{{Tzita web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2020/01/report-thailands-coronavirus-patient-didnt-visit-outbreak-market|tìtulu=Report: Thailand's coronavirus patient didn't visit outbreak market|atzessu=2020-02-23|dataarchìviu=2020-01-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200114230152/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2020/01/report-thailands-coronavirus-patient-didnt-visit-outbreak-market|urlmortu=eja}}</ref> S'1 de ghennàrgiu 2020 sas autoridades ant dispostu sa serrada de su mercadu e s'isulamentu de cuddos chi presentaiant sinnos e sìntomos de s'infetzione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/csr/don/05-january-2020-pneumonia-of-unkown-cause-china/en/|tìtulu=Pneumonia of unknown cause – China|nùmene=World Healt Organization}}</ref> Su primu mortu cunfirmadu andat torra a su 9 ghennàrgiu 2020.<ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2020/01/10/world/asia/china-virus-wuhan-death.html|tìtulu=China Reports First Death From New Virus|atzessu=2020-02-23|dataarchìviu=2020-01-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200111020017/https://www.nytimes.com/2020/01/10/world/asia/china-virus-wuhan-death.html|urlmortu=eja}}</ref> A su 28 ghennàrgiu 2020 si registraiant prus de 4 600 casos de contàgiu cunfirmados in medas paisos de su mundu e 106 mortos mentras su 15 freàrgiu tales datos fiant giai artziados a 49 053 casos e 1 381 mortos. Partende dae su 23 ghennàrgiu 2020, [[Wuhan]] est istada posta in [[barantena]] cun sa suspensione de totu sos trasportos pùblicos intrende e bessende de sa tzitade,<ref>{{Tzita web|url=https://qz.com/1789856/wuhan-quarantined-as-china-fights-coronavirus-outbreak/|tìtulu=China has locked down Wuhan, the epicenter of the coronavirus outbreak}}</ref> medidas chi sa die sighente sunt istadas istèrridas a sas tzitades lacanàrgias de [[Huanggang]], [[Ezhou]], [[Chibi]], [[Jingzhou]] e [[Zhijiang]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.straitstimes.com/asia/east-asia/china-locks-down-two-more-cities-huanggang-and-ezhou-after-wuhan|tìtulu=Wuhan virus: China locks down Huanggang, imposes tough travel restrictions in 3 other cities}}</ref> Ulteriores limitatziones e controllos sunt istados adotados in medas zonas de su mundu. Sos malàidos acusant sìntomos simigiantes a s'[[influèntzia]] comente [[calentura]], [[tùssiu]] sica, [[istrachìmine]], [[Dispnea|dificultade de respiru]]. In sos casos prus graes, s'ispissu cumproados in sugetos giai agrabiados de pretzedentes patologias, s'isvilupat prumonite, [[insuffitzièntzia renale aguda]], pro arribbare fintzas a sa morte. Sos malàidos presentant fintzas [[leucopenia]] e [[linfotzitopenia]]. Mancari dae sa metade de su ghennàrgiu 2020 siat disponìbile una proa pro fàghere sa [[diàgnosi]] de infetzione de SARS-CoV-2, in freàrgiu no esistiat ancora niunu tratamentu o [[vatzinu]] ispetzìficos: sas sanadura sunt ispontziadas e sos tratamentos sunt printzipalmente mirados a gestire sos sìntomos e a suportare sas funtziones vitales, fcun totu chi sunt istados testados unos cantos [[Fàrmacu antivirale|fàrmacos antivirales]] giai impreados pro cuntrastare unas àteras infetziones. Una resposta manna, siat in [[Cina|Tzina]] siat a livellu globale, at sighidu un'aumentu de sos casos a metade de ghennàrgiu 2020, batende restritziones de viàgiu, [[Barantena|barantenas]] e [[Coberrefogu|coberrefogos]]. S'annoditzat pro esempru sa barantena de sa nae de rughera [[Diamond Princess (nae)|Diamond Princess]] in sas abbas [[Giappone|giaponesas]]; su coberrefogu de prus de 780 milliones de persones in Tzina; unu coberrefogu voluntàriu in [[Taegu]], in [[Corea de su Sud]]; e su coberrefogu de una dosina de tzitades cun prus de 50 000 bividores in sas regiones italianas de [[Lombardia]] e de [[Venetu|Vènetu]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.scmp.com/news/china/society/article/3049298/coronavirus-zhejiang-adopts-draconian-quarantine-measures-fight|tìtulu=Coronavirus: Zhejiang adopts draconian quarantine measures to fight disease|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2020-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200206112642/https://www.scmp.com/news/china/society/article/3049298/coronavirus-zhejiang-adopts-draconian-quarantine-measures-fight|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/live/2020/feb/23/coronavirus-outbreak-woman-tests-positive-after-disembarking-diamond-princess-live-news|tìtulu=Four cruise ship passengers test positive in UK – as it happened}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.co.jp/world/35149546.html|tìtulu=新型肺炎流行の中国、7億8000万人に「移動制限」}}</ref> S'[[epidèmia]] est istada decrarada una emergèntzia sanitària pùblica de riellu internatzionale (PHEIC) de s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude|Organizatzione mundiale de sa salude]] (OMS) su 30 ghennàrgiu.<ref>{{Tzita web|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/330778/nCoVsitrep02Feb2020-eng.pdf|tìtulu=Novel Coronavirus(2019-nCoV)}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://thehill.com/changing-america/respect/diversity-inclusion/480749-the-coronavirus-is-causing-an-outbreak-in-anti|tìtulu=The coronavirus is causing an outbreak in America—of anti-Asian racism}}</ref> Aeroportos e istatziones ferruviàrias ant fatu cuntrollos de sa temperadura corporea, emìtidu decraratziones sanitàrias e publicadu signales de informatzione in s'intentu de identificare sos vetores de su virus.<ref>{{Tzita web|url=https://knpr.org/npr/2020-01/coronavirus-update-masks-and-temperature-checks-hong-kong|tìtulu=Coronavirus Update: Masks And Temperature Checks In Hong Kong}}</ref> Unu tzertu nùmeru de istados at emìtidu avertimentos contra de viàgios cara a [[Wuhan]], [[Hubei]] o [[Cina|Tzina]] in generale.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/travelers/index.html|tìtulu=Novel Coronavirus Information for Travelers|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2020-01-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200130163513/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/travelers/index.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.usatoday.com/story/travel/news/2020/01/24/coronavirus-outbreak-leads-state-department-issue-level-4-advisory/4562349002/|tìtulu=Coronavirus: US says 'do not travel' to Wuhan, China, as airlines issue waivers, add safeguards}}</ref> Unu àteru cussìgiu est chi sos biagiadores chi torrent dae determinadas regiones, in piessignu dae [[Cina|Tzina]], [[Iran|Iràn]] e [[Italia de susu|Itàlia setentrionale]], s'ìsulent a solos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.gov.uk/guidance/coronavirus-covid-19-information-for-the-public#advice-for-travellers|tìtulu=Number of coronavirus (COVID-19) cases and risk in the UK}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2020/02/26/world/asia/coronavirus-news.html?emc=edit_na_20200226&ref=cta&nl=breaking-news&campaign_id=60&instance_id=0&segment_id=21641&user_id=579ae23cfcbd75c9aac87cb571cc201c&regi_id=72995439|tìtulu=In U.S. and Germany, Community Transmission Is Now Suspected}}</ref> Sas cunsighèntzias prus ampras de s'epidèmia cumprendent pessamentos subra s'instabilidade econòmica. Sa crisi polìtica at inclùdidu fintzas su litzentziàmentu de diversos cabos locales de su [[Partidu Comunista Tzinesu]] pro s'iscassa resposta issoro a s'isciopu de s'epidèmia.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2020/feb/11/china-fires-two-senior-hubei-officials-over-coronavirus-outbreak|tìtulu=China fires two senior Hubei officials over coronavirus outbreak}}</ref> In vàrios istados sunt istados signalados episòdios de [[xenofobia]] e [[ratzismu]] contra persones de orìgine tzinesa e de s'[[Àsia orientale]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.sbs.com.au/news/this-is-racism-chinese-australians-say-they-ve-faced-increased-hostility-since-the-coronavirus-outbreak-began|tìtulu='This is racism': Chinese-Australians say they've faced increased hostility since the coronavirus outbreak began}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2020/feb/01/coronavirus-weaponised-way-to-be-openly-racist|tìtulu=Coronavirus fears fuel racism and hostility, say British-Chinese|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2020-02-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200203232009/https://www.theguardian.com/world/2020/feb/01/coronavirus-weaponised-way-to-be-openly-racist|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://globalnews.ca/news/6495961/coronavirus-anti-china-sentiment/|tìtulu=Coronavirus fears trigger anti-China sentiment across the globe|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2020-02-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200203150150/https://globalnews.ca/news/6495961/coronavirus-anti-china-sentiment/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/01/31/asia/wuhan-coronavirus-racism-fear-intl-hnk/index.html|tìtulu=As the coronavirus spreads, fear is fueling racism and xenophobia|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2020-02-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200203194428/https://www.cnn.com/2020/01/31/asia/wuhan-coronavirus-racism-fear-intl-hnk/index.html|urlmortu=eja}}</ref> Sa difusione de disinformazione e [[fake news]] subra su virus, printzipalmente online, est istada descrita dae s'[[OMS]] comente a una "[[Infodemiologia|infodemia]]".<ref>{{Tzita web|url=https://choice.npr.org/index.html?origin=https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2020/02/21/805287609/theres-a-flood-of-fake-news-about-coronavirus-and-a-plan-to-stop-it|tìtulu=Fake Facts Are Flying About Coronavirus. Now There's A Plan To Debunk Them}}</ref> Su presidente de su [[Robert Koch-Institut]] tedescu, Lothar Wieler, at decraradu chi sa pandèmia dae Coronavirus diat pòdere durare fintzas a duos annos. Giai dae sa fine de su mese de freàrgiu [[2020]] organizatziones vàrias in totu su mundu s'agataiant ocupadas in s'isvilupu de unu [[vatzinu]] pro su virus e a partire de su mese de austu de su matessi annu su tando presidente de [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] [[Donald Trump|Donanld Trump]] nd'aiat annuntziadu s'arribu a intro de s'annu, mentras ca in [[Rùssia]] fiat comintzada sa suministratzione de su vatzinu "Sputnik V". In su mese cabudanni unos cantos vatzinos fiant intrados in sa de tres (e ùrtima) fase de s'isperimentatzione, chi cunsistet in sa suministratzione a deghes de mìgias de voluntàrios pro nd'istudiare sos efetos durante is meses a sighire. Intre custos b'at su vatzinu frutu de sa collaboratzione intre [[Pfizer]] e [[BioNTech]], ma fintzas su de [[Moderna]], [[Astrazeneca]] e [[Johnson & Johnson]]. In su mese de santandria de su 2020 fiant annuntziados is resurtados de sas anàlisis preliminares de s'isperimentatzione de unos cantos vatzinos. In sa minuda, su 9 santandria Pfizer atestaiat s'eficatzidade de su vatzinu suo a su 90%, sighiat su de 16 santandria s'annùntziu de Moderna segundu cale su vatzinu suo diat tènnere un'eficatzidade de su 94,5%. Su 8 de nadale fiat reportadu ca su vatzinu AstraZeneca teniat eficatzidade de unu 70%, segundu unu istùdiu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.foxnews.com/health/astrazeneca-coronavirus-vaccine-safe-70-effective-study|tìtulu=AstraZeneca coronavirus vaccine safe, 70% effective, study suggests}}</ref> Su 2 de nadale 2020 su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] aiat aprovadu su vatzinu Pfizer-BioNTech (naradu Comirnaty). Su 8 de nadale fiat sa die de sa prima suministratzione de unu vatzinu contra su nou coronavirus: est una tzitadina [[Inghilterra|inglesa]] 90enne, Margaret Kennan, sa prima a ddu retzire. Dae custu momentu su vatzinu Comirnaty fiat aprovadu in antis in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], in ue sa [[Food and Drug Adminitration|FDA]] aiat dadu su bia lìbera su 14 de nadale e sa suministratzione fiat comintzada sa die a pustis. Fia sighida s'[[Unione Europea]], in ue s'[[Agentzia Europea pro is Meighinas|EMA]] asseguraiat subra sa calidade e sa seguresa de su vatzinu su 21 de nadale. Su gai naradu vaccine-day europeu fiat fissadu pro su 27 de nadale. Su 27 nadale etotu comintzat sa vatzinatzione in is istados de s'Unione Europea. ==Notas== <references /> ==Àteros progetos== {{commons|Category:COVID-19 pandemic|Pandèmia de COVID-19}} [[Categoria:Meighina]][[Categoria:Pandèmia]] 3ctt5gg6ktt6mfak6kt3z28k10oz5ht Mollu-vista-controllore 0 19453 177901 163906 2022-08-23T00:39:58Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}}[[File:ModelViewControllerDiagram2.svg|thumb|Istrutura de s'ischema MVC]] '''Mollu-vista-controllore''' ('''MVC'''), in [[informàtica]], est un'ischema de architetura difùndidu meda in s'isvilupu de [[Software|programmas]], prus che totu in s'àmbitu de sa [[programmatzione orientada a sos ogetos]] e in aplicatziones web, bonu pro separare sa lògica de presentada de sos datos dae sa lògica de negòtziu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.dia.uniroma3.it/~pizzonia/swe/slides/12_MVC.pdf|tìtulu=Model View Controller (MVC)|limba=IT}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.mokabyte.it/2003/01/pattern_mvc.htm|tìtulu=Il pattern MVC|limba=IT|atzessu=2020-03-13|dataarchìviu=2012-12-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121224032208/http://www.mokabyte.it/2003/01/pattern_mvc.htm|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://docs.microsoft.com/en-us/previous-versions/msp-n-p/ff649643(v%3dpandp.10)|tìtulu=Model-View-Controller|autore=Archiveddocs|nùmene=|situ=docs.microsoft.com|limba=EN|atzessu=2020-03-13}}</ref> Custu ischema si ponet in su livellu lògicu e de presentada in un'architetura multi-livellu. == Descritzione == === Cumponentes === Su cumponente tzentrale de su MVC, su mollu, caturat su cumportamentu de s'aplicatzione in contu de domìniu de su problema, in manera indipendente de s'interfàtzia de impitadore. Su mollu manìgiat a manera direta is datos, sa lògica e is règulas de s'aplicatzione. Una ''vista'' podet èssere una cale si siat rapresentatzione in essida de informatziones, comente a unu gràficu o unu diagramma. Sunt possìbiles prus vistas de is matessi informatziones, che a esèmpiu unu gràficu a barras pro sa gestione e sa vista a tabellas pro s'amministratzione. Sa de tres partes, su controllore, pigat s'intrada e dda cunvertit in cumandos pro su mollu e/o sa vista. === Istrutura === [[File:MVC-Process.png|thumb|Interatzione tìpica intre cumponentes de s'ischema MVC]] S'ischema est basadu subra s'ischirriada de is masiones intre sos cumponentes de programma chi tenent tres ruolos printzipales: * su ''mollu'' frunit sos mètodos pro atzèdere a is datos ùtiles a s'aplicatzione; * sa ''vista'' visualizat sos datos cuntènnidos in su mollu e si òcupat de s'interatzione cun impitadores e agentes; * su ''controllore'' retzit sos cumandos de s'impitadore (de sòlitu pro mèdiu de sa vista) e ddos acumprit mudende s'istadu de is àteros duos cumponentes. Custu ischema, ìmplicat fintzas sa traditzionale ischirriada intre sa lògica aplicativa (in custu cuntestu mutida a s'ispissu "lògica de negòtziu"), in càrrigu a su ''controllore'' e de su ''mollu'', e s'interfàtzia de impitadore in càrrigu a sa ''vista''.<ref>{{Tzita web|url=https://martinfowler.com/eaaCatalog/modelViewController.html|tìtulu=P of EAA: Model View Controller|nùmene=|situ=martinfowler.com|limba=EN|atzessu=2020-03-13}}</ref> Is minudas de sas interatziones intre custos tres ogetos de programma dipendent meda dae sas tecnologias impreadas (limbàgiu de programatzione, librerias, middleware, etz) e dae su tipu de aplicatzione (pro esempru si est un'aplicatzione web, o un'aplicatzione de iscrivania). == Impreu == S'ischema MVC fiat postu in òpera prus che totu in s'ala [[Serbidore (informàtica)|serbidore]]. De reghente, cun s'isvilupu e sa partziale istandardizatzione de JavaScript sunt nàschidas sas primas postas in òpera in s'ala [[Cliente (informàtica)|cliente]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.html.it/articoli/javascript-mvc/|tìtulu=Javascript MVC|autore=Jonathan Snook|nùmene=|situ=HTML.it|limba=it-IT|atzessu=2020-03-13}}</ref> === Ala serbidore === Impreadu in orìgine dae su limbàgiu Smalltalk, s'ischema est istadu, in manera crara o implìtzita, impreadu dae numerosas tecnologias modernas, comente a framework basados subra PHP (Symfony, Laravel, Zend Framework, CakePHP, Yii framework, CodeIgniter), subra Ruby (Ruby on Rails), subra Python (Django, TurboGears, Pylons, Web2py, Zope), subra Java (Spring, JSF e Struts), subra Objective C o subra .NET. === Ala cliente === [[File:JSP_Model_2.svg|right|thumb|Esèmpiu de ischema MVC in J2EE]] In sos ùrtimos annos est crèschida sa recherta de ''Aplicationes internet ricas'' chi fatzant mutidas asìncronas a su serbidore (AJAX), sena fàghere reindiritzadas pro visualizare sos resurtados de sas elaboratziones. Cun su crèschere de sa cantidade de còdighe JavaScript esecutadu in su cliente, ddoe fiat bisòngiu de creare is primos framework chi ativarent MVC in JavaScript puru. Unu de is primos est istadu Backbone.js, sighidu dae àteros, comente a JavaScriptMVC, Ember e AngularJS. == Notas == <references /> [[Categoria:Informàtica]] qpwagl09wstgxuvgsohmakfu9wd9a1t Irìdiu 0 19472 177855 164115 2022-08-22T22:25:17Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} [[File:Ir-TableImage.svg|thumb|Su Irìdiu in sa tàula periòdica de is elementos|246x246px]] [[File:Iridium.jpg|thumb|Irìdiu|246x246px]] S''''irìdiu''' est s'[[elementu chìmicu]] de [[nùmeru atòmicu]] 77 e sìmbulu '''Ir'''. Est unu [[metallu de transitzione]] biancu-prata, meda tostu, chi pertenet a su grupu de su [[plàtinu]]. S'agatat in natura in liga cun s'[[òsmiu]] e agatat impreu in sa produtzione de ligas metàllicas destinadas a traballare a arta temperadura e in cunditziones de elevada usura. S'irìdiu est cunsideradu èssere su metallu prus resistente a sa [[corrosione]]. Su nùmene irìdiu derivat de su [[Limba latina|latinu]] ''iridium'' de ''iris'' = arcudechelu cun s'agiunta de su sufissu ''-ium'' tìpicu de sos elementos metàllicos.<ref>{{Tzita web|url=http://takimika.liceofoscarini.it/sostanze/etimelementi.phtml?periodo=6&gruppo=9|tìtulu=Etimologia del nome degli elementi|atzessu=2020-03-16|dataarchìviu=2012-10-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121005100237/http://takimika.liceofoscarini.it/sostanze/etimelementi.phtml?periodo=6&gruppo=9|urlmortu=eja}}</ref> Sa depositzione insolitamente manna de irìdiu in carchi pìgiu geològicu est cunsiderada èssere proa de su crètidu impatu meteorìticu chi, a caddu intre su [[Cretàtzeu]] e su [[Tertziàriu]], diat àere provocadu s'estintzione de unu mannu nùmeru de formas de organismos bividores fintzas de mannaria manna, tra cale sos [[Dinosauru|dinosàuros]]. Est impreadu in aparitzos espostos a artas temperaduras, in cuntatos elètricos e comente a additivu adduradore de su [[plàtinu]]. ==Notas== <references /> [[Categoria:Elementos chimicos]] ==Àteros progetos== {{commons|Category:Iridium|Irìdiu}} {{Elementos chìmicos}} 41vkntrl04j7lxnke7nkayofco7t1ww SETI@home 0 19493 177948 172674 2022-08-23T11:40:54Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} [[File:SETI@home Multi-Beam screensaver.png|thumb|Un'ischermada de su programma SETI@home]] '''SETI@home''' (“SETI at home") est unu progetu de càrculu distribuidu voluntàriu chi impreat [[Computer|elaboradores]] acapiados a [[ìnternet]] acasagiadu dae sa Space Sciences Laboratory a s'Universidade de sa Califòrnia, [[Berkeley]], in sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]]. SETI est s'acrònimu de ''Search for Extra-Terrestrial Intelligence'' (Chirca de abbistesa extra-terrestre) e su fine suo est analizare signales ràdiu pro chircare signos de abbistesa extra terrestre. Custa est una de sas medas fainas de su progetu [[SETI]]. Su [[Software|programma]] SETI@home est istadu distribuidu a su pùblicu su 17 maju [[1999]]. In passadu est istadu su progetu de càrculu distribuidu cun su nùmeru prus mannu de partetzipantes e est istadu reconnotu dae su Guinness de sos primados comente a su càrculu prus mannu in s'istòria.<ref>{{Tzita web|url=http://www.guinnessworldrecords.com/index.asp?id=53519|tìtulu=Largest Computation|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2005-11-28|atzessu=2020-03-19|limba=EN|dataarchìviu=2005-11-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20051128165405/http://www.guinnessworldrecords.com/index.asp?id=53519|urlmortu=eja}}</ref> Su 3 martzu [[2020]] ant annuntziadu chi su 31 martzu no ant a èssere prus frunidos datos de càrculu a sos partetzipantes a su progetu, ca sa cantidade de datos regortos est bastante pro su momentu e is chircadores s'ant a cuntzentrare subra s'anàlisi de is chi tenent.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardumatica.net/node/15|tìtulu=Su progetu seti@home at a èssere ibernadu|nùmene=|situ=www.sardumatica.net|atzessu=2020-03-19}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.seti.org/setihome-going-hibernation|tìtulu=SETI@home Going into Hibernation|situ=SETI|limba=EN}}</ref> == Chirca sientìfica == Is duas punnas originales de SETI@home sunt: # Acumprire una chirca sientìfica pro rilevare bida inteligente a foras de sa Terra. # Dimustrare sa fatibilidade e de su cuntzetu de càrculu voluntàriu. Sa segunda de custas punnas est istada segudada. S'ambiente BOINC, impreadu oe comente a prataforma pro su càrculu e isvilupadu comente a evolutzione de sa prataforma SETI@home originale, frunit suportu pro medas progetos de càrculu intensivu in una gama ampra de disciplinas<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://boinc.berkeley.edu/|tìtulu=BOINC|limba=EN|tzitatzione=Belle 30 progetos sientìficos impreant atualmente BOINC; sos esempros includent Einstein@home, IBM World Community Grid e SETI@home}}</ref>. Sa prima punna imbetzes, a oe, no est istada segudada: niunu signale craru de bida inteligente extra terrestre est istadu rilevadu pro mèdiu de SETI@home. SETI@home chircat proas de trasmissiones ràdiu de abbistesa extra terrestre impreende sos datos de osservatzione de su radiotelescòpiu de Arecibo. Is datos sunt collidos mentras su telescòpiu est impreadu pro àteros programmas sientìficos, digitalizados, postos in memòria e imbiados a is [[Serbidore (informàtica)|serbidores]] de SETI@homes. A pustis, sunt partzidos in arrogos minores e analizados gràtzias a su programma pro chircare variatziones de signale chi non podent èssere generadas dae abbolotu elètricu e chi duncas podent èssere su resurtadu de una trasmissione in radio-frecuèntzia de una tziviltade aliena<ref>{{Tzita web|url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_1.html|tìtulu=About SETI@home page 1|nùmene=|situ=seticlassic.ssl.berkeley.edu|atzessu=2020-03-19|limba=EN|dataarchìviu=2020-03-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200308014941/http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_1.html|deadurl=yes}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_2.html|tìtulu=About SETI@home page 2|nùmene=|situ=seticlassic.ssl.berkeley.edu|atzessu=2020-03-19|limba=EN|dataarchìviu=2020-03-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200310022312/http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_2.html|deadurl=yes}}</ref>. Su puntu de importu prus mannu de SETI@home est su de fàghere analizare onni blocu de datos dae is elaboradores de sos voluntàrios chi a pustis torrant su resurtadu de s'anàlisi. In custa manera s'anàlisi de is datos, chi recheret una disponibilidade manna de resursas e unu tempus longu pro is càrculos, est reduidu a unu problema meda prus resonàbile gràtzias a s'agiudu de una comunidade manna de voluntàrios<ref>{{Tzita web|url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_3.html|tìtulu=About SETI@home page 3|nùmene=|situ=seticlassic.ssl.berkeley.edu|atzessu=2020-03-19|limba=EN|dataarchìviu=2008-12-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081227050001/http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_3.html|deadurl=yes}}</ref>. Su programma chircat bator tipos de signales chi si distinghent dae s'abbolotu<ref name=":2">{{Tzita web|url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_4.html|tìtulu=About SETI@home page 4|nùmene=|situ=seticlassic.ssl.berkeley.edu|limba=EN|atzessu=2020-03-19|dataarchìviu=2019-09-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190909020950/http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/about_seti/about_seti_at_home_4.html|deadurl=yes}}</ref>: * Bicas in s'[[ispetru de potèntzia]]. * Tzàntzigos gaussianos in sa potèntzia de trasmissione, chi diant pòdere rapresentare s'antenna chi colat in sa fonte ràdiu. * Tripletas – tres picos de potèntzia consecutivos. * Impulsos chi podent rapresentare una trasmissione digitale a banda istrinta. Unu signale de abbistesa extra terrestre podet èssere influentzadu in medas maneras dae su mèdiu interistellare e de su motu relativu de s'orìgine sua cunforma a sa Terra. Su signale potentziale est duncas trasformadu in una sèrie de modos pro garantire sa probabilidade màssima de ddu distìnghere dae s'abbolotu presente in s'ispàtziu. Pro esempru, est probàbile chi un'àteru praneta siat in movimentu a una lestresa e atzellerada cunforma a sa terra, e custu at a cambiare sa frecuèntzia, in su cursu de su tempus, de su signale potentziale. Custu tipu de verìfica est fata in ala de su programma de SIDIS@home. == Tecnologia == Totus is chi portant un'elaboradore acapiadu a ìnternet podent pigare parte a SETI@home esecutende unu programma gratùitu chi iscàrrigat e analizat datos bènnidos de su ràdiu-telescòpiu. Is datos de osservatziones sunt ammentados subra nastros de 35 Gigabyte in s'osservatòriu de Arecibo in [[Puerto Rico]]<ref name=":1" />, onniunu cun 15,5 oras de osservatziones chi sunt imbiados a [[Berkeley]]. Arecibo non tenet una connessione a banda larga, tando sos datos depent èssere imbiados in antis pro posta a Berkeley. In cue, sunt partzidos in su domìniu de su tempus e de sa frecuèntzia in unidades de traballu de 107 segundos de datos, o in manera aprossimativa 0,35 MB. Custas unidades de traballu sunt posca imbiadas dae sos serbidores de SETI@home pro mèdiu de ìnternet a elaboradores personales de is partetzipantes in totu su mundu pro èssere analizadas. Su programma de anàlisi podet chircare signales cun belle unu de deghe de sa potèntzia recherta in is iscumbatas pretzedentes, ca impreat de un'algoritmu de càrculu intensivu mutidu ''integratzione coerente'', chi niunu àteru at tentu sa potèntzia de càrculu netzessària pro ativare. Is datos sunt unidos in una base de datos impreende is elaboradores de SETI@home in Berkeley. Sas interferèntzias sunt eliminadas e medas algoritmos sunt aplicados pro chircare sos signales prus interessantes<ref name=":2" />. === Programma === Su [[Software|programma]] de càrculu distribuidu de SETI@home podet èssere esecutadu siat comente a sarva-ischermu siat mentras s'impitadore traballat, impreende sa potèntzia de elaboratzione chi, si no, no diat èssere impreada. Sa prima prataforma de programma, chi immoi ddi narant “SETI@home Classic” est istada impreada dae su 17 maju 1999 a su 15 nadale 2005. Custu programma cunsentiat de esecutare SETI@home isceti e est istadu sostituidu dae Berkeley Open Infrastructure for Network Computing (BOINC), chi permitet a sos impitadores de contribuire fintzas a àteros progetos de càrculu distribuidu in manera contemporànea a s'esecutzione de SETI@home<ref name=":0" />. '''GPU''' SETI@home impreat fintzas s'[[unidade de elaboratzione gràfica]]<ref>{{Tzita web|limba=EN|url=https://boinc.berkeley.edu/wiki/GPU_computing|tìtulu=GPU computing - BOINC|nùmene=|situ=boinc.berkeley.edu|atzessu=2020-03-19}}</ref> (ischedas vìdeu) de sos voluntàrios pro mèdiu de unu [[Cliente (informàtica)|cliente]] siat Cuda, siat OpenCL: custu at permìtidu un'aumentu de sa potèntzia computatzionale a disponimentu. '''Android''' Su progetu suportat fintzas su càrculu subra dispositivos [[Android]]<ref>{{Tzita web|limba=EN|url=https://boinc.berkeley.edu/wiki/Android_FAQ|tìtulu=Android FAQ - BOINC|nùmene=|situ=boinc.berkeley.edu|atzessu=2020-03-19}}</ref> (comente a telefoneddos e tablet). Sa paga potèntzia de càrculu posta a disponimentu de custos aparatos est cumpensada dae s'artu nùmeru de sos aparatos matessi e de su bassu costu issoro, respetu a unu computer cumpletu. == Resurtados == Su progetu a su martzu 2020 no at rilevadu signales de abbistesa extra terrestre. At imbetzes identificadu medas candidados (positziones in su chelu) pro un'anàlisi prus aprofundida, in ue sos picos in intensidades non si podent a discansu isplicare comente a abbolotu. Su signale candidadu prus de importu est istadu annuntziadu su 1 cabudanni 2004, e mutidu [[SHGb02+14a]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.newscientist.com/article/dn6341-mysterious-signals-from-light-years-away/|tìtulu=Mysterious signals from light years away|autore=Eugenie Samuel|nùmene=|situ=New Scientist|limba=en-US|atzessu=2020-03-19}}</ref>. Mentras su progetu no at segudadu sa punna de agatare abbistesas extra terrestres, at proadu a sa comunidade sientìfica chi sos progetos de càrculu distribuidu podent èssere trastos bàlidos de anàlisi. == Notas == <references /> [[Categoria:Informàtica]] [[Categoria:Astronomia]] nwj6je51tjj01nl8q45lmw4iw5g0fi3 Newton (unidade) 0 19494 177907 173191 2022-08-23T01:09:06Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} Su '''newton'''<ref>Sighende sas normas de su Sistema Internatzionale de Unidades su nùmene si depet iscrìere cun lìteras minùscolas.</ref> est un'[[Unidade derivada de su SI|unidade derivada]] de sa [[fortza]] de su [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|SI]]. Su sìmbulu suo est '''N''' e at retzidu su nùmene suo in onore de [[Isaac Newton]], in reconnoschimentu de sos traballos suos in [[mecànica clàssica]]. Est istadu utilizadu sa prima bia a inghiriu de s'annu [[1904]], ma no est istadu finas a su [[1948]] chi su newton est istadu adotadu ufitzialmente dae sa [[Cunferèntzia Generale de Pesos e Mesuras]] (CGPM) comente a nùmene pro s'unidade de fortza [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|mks]].<ref name="Convert">{{Tzita web|url=http://www.convertunits.com/from/kilonewtons/to/kilograms-force|tìtulu=Convert kilonewtons to kilograms-force - Conversion of Measurement Units|curadore=ConvertUnits.com|data=2009|limba=en|atzessu=2009-07-26}}</ref> == Definitzione == Unu newton est eguale a sa cantidade de fortza netzessària in su [[bòidu]]<ref name="Dorland">{{Limbas|en}}Dorland's Medical Dictionary for Health Consumers (2007). Publicadu dae Saunders, un'imprenta de Elsevier. Podides bìdere sa definitzione sua de "newton" [http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/Newton+(unit) inoghe].</ref> pro dare a una massa de unu [[chilogrammu]] un'atzellerada de 1 metru/segundu<sup>2</sup>.<ref> Bidais, pro esempru, {{Tzita libru|nùmene=M.|sambenadu=Alonso|tìtulu=Física|annu=1995|editore=Addison-Wesley|limba=es|ISBN=0201625652}}</ref> Custu si podet espressare matematicamente comente: <math>\mathrm{1\, N = 1\, \frac{\mathrm{kg}\cdot \mathrm{m}}{s^2}}</math> Custa definitzione si fundat supra sa relatzione intre fortzas e atzelleradas chi s'aberit de sa segunda [[Leges de Newton|lege de Newton]]:<center><math>\,\! F=ma</math></center>Ue '''F''' est s'''a''' fortza, '''a''' est s'atzellerada e '''m''' sa massa. Si si rapresentat s'ecuatzione de sa fortza, sostituinde cun magnitùdines de su Sistema Internatzionale restat:<center>.<math>[F]=[m][a]=\operatorname{kg} \cdot \frac{\operatorname{m}}{\operatorname{s^2}}=\operatorname{N}</math></center>Su newton est s'unidade de fortza de su SI, e nd'est un'''unidade derivada'' ca si definit in funtzione de àteras unidades. Bidu chi su pesu est una mesura de sa [[fortza]] intre duos ogetos dèpida a sa [[gravidade]], su newton est puru una mesura de su pesu, vàlida in unu puntu dadu.<ref>Su pesu vàriat sighende sa positzione ca sa gravidade no est uniforme.</ref> Una massa de unu chilogrammu tenet unu pesu chi s'acurtziat a 9,81 newtons. Sa paristòria ispiegat chi [[Isaac Newton]] s'est ispiradu in sa ruta de una mela pro disvilupare sa teoria sua de sa gravidade e pro una cointzidèntzia curiosa su pesu de una mela minore est belle unu newton: un'ogetu de una massa de 101,94 grammos pesat 1 newton in sa superfìtzie de sa [[Terra]].<ref>{{Tzita web|url=http://aula.el-mundo.es/aula/noticia.php/2001/02/19/aula982350445.html|tìtulu=Lo que revela la caída de una manzana|situ=web.archive.org|data=2002-05-14|limba=es|atzessu=2020-03-21|dataarchìviu=2002-05-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20020514154537/http://aula.el-mundo.es/aula/noticia.php/2001/02/19/aula982350445.html|urlmortu=eja}}</ref> Una àtera definitzione de Newton, est chi si podet cunsiderare sa fortza chi frunit un'impèllida a resone de <math>1 kg\cdot\frac{m}{s}</math>. Custu cheret nàrrere chi si s'àplicat de sighida una fortza de 1 newton in unu corpus puntuale de massa 1 kg, cada segundu, sa lestresa s'at a ismanniare in 1 m/s. A su limbàgiu comunu, non sientìficu, si costumat a confùndere sa massa, chi si medit in [[Chilogrammu|chilogrammos]], cun su pesu, chi si depet medire in newtons. Ischende chi una massa de unu chilogrammu pesat belle 10 N a sa superfìtzie de sa Terra (9,81 N est su balore chi s'utilizat a fitianu si si cunsìderat chi s'atzellerada de sa gravidade, [[Aceleratzione de gravidade|g]], est de 9,81 m/s<sup>2</sup>), si podet ammìtere chi 1 chilogrammu-fortza (un'antiga unidade chi annanghet confusione) est in pràtica ecuivalente a 10 N in càrculos fitianos o de ingegneria, semper chi non rechedent tzerta pretzisione. == Mùltiplos == {| class="wikitable" !Mùltiplu !Nùmene !Sìmbulu !Sutamùltiplu !Nùmene !Sìmbulu |- |101 |decanewton |daN |10–1 |decinewton |dN |- |102 |etonewton |hN |10–2 |tzentinewton |cN |- |103 |chilonewton |kN |10–3 |millinewton |mN |- |106 |meganewton |MN |10–6 |micronewton |µN |- |109 |giganewton |GN |10–9 |nanonewton |nN |- |1012 |teranewton |TN |10–12 |piconewton |pN |- |1015 |petanewton |PN |10–15 |femtonewton |fN |- |1018 |esanewton |IN |10–18 |atonewton |aN |- |1021 |zetanewton |ZN |10–21 |zeptonewton |zN |- |1024 |yotanewton |YN |10–24 |yoctonewton |yN |} == Tàula de cunversiones == {| class="wikitable" |+'''Unidades de fortza''' ! !Newton(unidade de su SI)<br /><br /><br /><br /> ![[Prandet (sistema CGS)|Dina]] !Chilu-fortza !Libbra-fortza !Libbra (unidade de massa) |- !1 N |≡ 1 kg m/s<sup>2</sup> |= 105 dynes |≈ 0.10197 kgf |≈ 0.22481 lbf |≈ 7.2330 lb |- !1 prandet |= 10<sup>−5</sup> N |≡ 1 g·cm/s² |≈ 1.0197×10<sup>−6</sup> kgf |≈ 2.2481×10<sup>−6</sup> lbf |≈ 7.2330×10<sup>−5</sup> lb |- !1 kgf |= 9.80665 N |= 980665 dynes |≡ ''[[Gravidade|g<sub>n</sub>]]''·(1 kg) |≈ 2.2046 lbf |≈ 70.932 lb |- !1 lbf |≈ 4.448222 N |≈ 444822 dynes |≈ 0.45359 kgf |≡ gn·(1 lb) |≈ 32.174 lb |- !1 lb |≈ 0.138255 N |≈ 13825 dynes |≈ 0.014098 kgf |≈ 0.031081 lbf |≡ 1 lb·ft/s² |- | colspan="6" | <div class="references-small">Su balore de ''g<sub>n</sub>'' est utilizadu inoghe pro totu sas unidades de [[Gravidade]].</div> |} == Esempros == * 1 N est sa fortza de sa [[Gravidade|gravidade de sa Terra]] subra un'ogetu cun una massa de belle 102 g (1/9,8 kg), comente una mela minore. * Est fitianu bìdere fortzas espressadas in kilonewtons o kN, in ue 1 kN = 1.000 N. * Sa potèntzia de su mòssigu de sos animales si podet espressare in newtons: ** Si càrculat chi sa barra de s'[[Allosàurus|allosàuru]] podiat tènnere una fortza intre de 805 e 2.148 N. Sende gasi, su concale fiat bastante forte comente pro aguantare una fortza de guasi 55.500 N de fortza verticale contra sas dentes, de manera chi est bastante dàbile chi custu [[Dinosauru|dinosàuru]] aprofitaret sa fortza de su concale pro ochire e mastigare sas predas suas. ** Sos [[Alligadore|alligadores]] podent fàghere una fortza de mòssigu de belle 13.000 N. ** Sos [[Leone|leones]] podent mòssere cun una fortza de unos 4.167 N, e sos [[Leopardu|leopardos]] cun una fortza de unos 2.268 N. * Sos mìssiles atzeleradores sòlidos de sos navios ispatziales frunint una fortza de 12.500.000 N cadaunu durante sa ghetadura, cosa chi rapresentat su 83% de s'impèllida totale netzessària pro sa ghetadura. * Su motore de sa sonda ispatziale Marineri4, sa prima a subravolare su [[Marte (praneta)|praneta Marte]] cun èsitu positivu, faghiat una fortza de impèllida de 222 N.<ref name="Momsen1">{{Tzita web|url=http://home.earthlink.net/~nbrass1/mariner/miv.htm|tìtulu=Mariner IV - First Flyby of Mars: Some personal experiences|sambenadu=Momsen|nùmene=Bill|limba=en|atzessu=2009-02-11}}</ref><ref name="Momsen2">{{Tzita web|url=http://home.earthlink.net/~nbrass1/mariner/miv-2.htm|tìtulu=Mariner IV - First Flyby of Mars: Some personal experiences|sambenadu=Momsen|nùmene=Bill|limba=en|atzessu=2009-02-11}}</ref> * Sa prima tapa de su mìssile Saturn V faghiat una fortza de impèllida de prus de 34 milliones de newtons. Sa segunda tapa, in càmbiu, teniat una fortza de impèllida de 5,1 milliones de newtons, e sa tapas de tres 1,0001 milliones de newtons. * S'atratzione de sa Terra pro una persone de unos 70 kg est, belle, uguale a 687 N. <gallery> File:Mariner 3 and 4.jpg|[[Mariner 4]] (222&nbsp;N) File:Allosaurus-crane.jpg|Allosàuru (805-2.148&nbsp;N) File:Female Lion.JPG|Leone (4.167&nbsp;N) File:Apollo 8 first stage in the Vehicle Assembly Building.jpg|Prima tapa de [[Saturn V]] (34.000.000&nbsp;N) </gallery> == Impreu de su newton == === Impreu fitianu de sos chilonewtons in sa costrutzione === A s'ispissu sos chilonewtons s'impreant pro riflètere su balore de sugetzione de seguridade de gantzos, àncoras e àteras ainas de s'indùstria de sa costrutzione.<ref name="Steel fasteners">{{Tzita web|url=http://www.shakshienterprises.com/steel-fasteners.html#application1|tìtulu=Steel fasteners|curadore=Shakshi Enterprises|limba=en|atzessu=2009-07-26|dataarchìviu=2011-07-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110716050313/http://www.shakshienterprises.com/steel-fasteners.html#application1|deadurl=yes}}</ref> S'impreat puru in sas ispetzificatziones de s'atretzadura de alpinismu. Si podent annuntziare in chilonewtons (kN) tantu sa càrriga de traballu segura in riferimentu a sa tensione mecànica e sa tensione chi segat. 1 kN agualat a una càrriga de 101,97162 chilogrammos, ma fintzas multiplicare su balore in chilonewtons pro 100 est unu mètodu bonu de càrculu.<ref name="Convert" /> === Ispinta === Sas caraterìsticas de sos motores de reatzione dant balores de [[ispinta]] in chilonewtons, pro medire sas prestatziones propulsivas de una pranta de potèntzia pro un'aeroplanu.<ref name="colby">{{Tzita web|url=http://0-edocket.access.gpo.gov.library.colby.edu/cfr_2002/julqtr/pdf/40cfr87.3.pdf|tìtulu=Power setting means the power or thrust output of an engine in terms of kilonewtons|curadore=U.S. Government Printing Office|limba=en|atzessu=2010-07-02|dataarchìviu=2012-01-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120107053227/http://0-edocket.access.gpo.gov.library.colby.edu/cfr_2002/julqtr/pdf/40cfr87.3.pdf|deadurl=yes}}</ref> == Notas e riferimentos == <references /> == Bidais fintzas == * [[Dinamòmetru]], un'istrumentu de medida utilizada dae s'indùstria pro medire sa fortza. * [[Joule]], un'unidade de [[Energia mecànica|energia]] chi mesura sa cantidade de [[Traballu mecànicu|traballu]] fatu dae una [[fortza]] de unu newton durante unu [[Metre|metru]]. * [[Magnitùdine fìsica]] * [[Pascal (unidade)|Pascal]], un'unidade de [[pressione]] ecuivalente a unu newton pro [[Metru cuadrau|metru cuadru]]. * [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|Sistema Internatzionale de Unidades]] (SI) * [[Chilogrammu-fortza]], un'unidade antiga de fortza. == Ligàmenes esternos == *{{Limbas|ca}}[http://www.espurna.cat/kampus/_public/fitxes/fitxa_newton.pdf Web subra sa vida de Isaac Newton] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106205420/http://www.espurna.cat/kampus/_public/fitxes/fitxa_newton.pdf |date=2012-01-06 }}, cun informatzione e problemas pràticos subra s'unidade de mesura *{{Limbas|ca}}[http://www.uib.cat/ca/infsobre/serveis/generals/slg/gt/mesura.htm Unidades de medida printzipales] de su [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|Sistema Internatzionale]] * {{En}} [http://www.bipm.org/en/convention/cgpm/ Web de sa Cunferèntzia Generale de Pesos e Misuras] {{En}}, * {{En}} [http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Newton-(unit) Definitzione de Newton] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120315221800/http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Newton-(unit) |date=2012-03-15 }} in NationMaster. * {{En}} [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413174/newton Definitzione de Newton] in s'Enciclopèdia Britànica. h474ux88dp1wcy7ukc4az9jei6u1jz9 Pilota de dispositivu 0 19520 177924 166586 2022-08-23T10:42:38Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} In [[informàtica]], unu '''pilota de dispositivu''' (connotu fintzas comente a '''device driver''', o '''driver''' isceti) est una protzedura de programma chi manìgiat is [[Perifèrica|dispositivos]] de un'[[elaboradore]]. Est de sòlitu cunsideradu parte de su [[sistema operativu]] e tenet sa masione de incumentzare is operatziones de [[intrada/essida]] e de nde giùghere s'acabu<ref>{{Tzita libru|sambenadu=Stallings, William|tìtulu=Operating systems: internals and design principles|url=https://www.worldcat.org/oclc/818853058|atzessu=2020-04-01|editzione=6th ed|data=2009|editore=Pearson|limba=EN|p=556|OCLC=818853058|ISBN=978-81-317-2528-3}}</ref>. == Descritzione == Dae su puntu de annotu de s'impitadore de un'elaboradore, su pilota de dispositivu est unu programma frunidu cun unu cale si siat dispositivu collegadu e chi bolet installadu pro ddu fàghere funtzionare. De onni manera, medas sistemas operativos modernos oe sunt bonos a iscarrigare a solos sa parte manna de is pilotas netzessàrios e medas aparatos, comente a telefoneddos e tauleddas, ddos tenent integrados in sa memòria ROM, duncas s'interventu manuale no est netzessàriu in custos casos. Pro un'isvilupadore de sistemas operativos, est una parte delicada e de importu mannu de su progetu, ca unu pilota chi funtzionat male podet blocare su dispositivu chi manìgiat o fintzas su sistema intreu. Su pilota de dispositivu est unu programma dislindadu pro cada dispositivu o, in pagos casos comente pro is [[Sòrighe (informàtica)|sòrighes]], pro unu tipu de dispositivu. Sa masione sua est a iscrìere e lèghere in e dae is registros de su dispositivu pro ddi imbiare cumandos o pro lèghere datos in intrada o imbiare datos in essida. Gràtzias a is pilotas, su sistema operativu podet frunire a is programmas de s'usuàriu un'interfàtzia indipendente dae is dispositivos, a manera de pòdere impreare perifèricas de sa pròpiu classe de mollos e produtores diferentes (a esempru, un'ischeda video ATI e una nVidia) cun su pròpiu còdighe.<ref name=":0">{{Tzita libru|autore=Tanenbaum, Andrew S.|tìtulu=Modern operating systems.|url=https://www.worldcat.org/oclc/870646449|atzessu=2020-04-01|editzione=Fourth edition|limba=EN|pp=356-369|OCLC=870646449|ISBN=978-0-13-359162-0}}</ref> Is pilotas de dispositivu podent èssere impreados fintzas pro pònnere in òpera àteros servitzios de su sistema, comente a protocollos de retze o sistemas de archìviu, chi recherent su suportu de su sistema operativu. Custu acuntessit in Windows<ref>{{Tzita libru|autore=Stallings, William|tìtulu=Operating systems : internals and design principles|url=https://www.worldcat.org/oclc/818853058|atzessu=2020-04-01|editzione=6th ed|data=2009|editore=Pearson|limba=EN|p=84|OCLC=818853058|ISBN=978-81-317-2528-3}}</ref> e in carchi sistema tipu-UNIX. In is sistemas operativos traditzionales, comente a [[UNIX]], su pilota de dispositivu est parte de su [[Sistema operativu|nùcleu]], mancari chi, comente acontesset in [[Linux (nùcleu)|Linux]]<ref>{{Tzita web|url=https://embetronicx.com/tutorials/linux/device-drivers/linux-device-driver-part-1-introduction/|tìtulu=Linux Device Driver Part 1 - Introduction|situ=EmbeTronicX|data=2017-08-09|limba=en-US|atzessu=2020-04-01}}</ref> e [[Microsoft Windows|Windows]], potzant èssere carrigados a manera dinàmica pro non si dèpere generare unu nùcleu nou onni borta chi unu dispositivu nou depet èssere manigiadu dae su sistema operativu<ref name=":0" />. Sistemas cun unu disinnu prus modernu, comente [[HURD|GNU/Hurd]] e [[MINIX]] chi impreant unu [[micro-nùcleu]] e is versiones prus reghentes de Windows, ant iscostiadu is pilotas de dispositivu dae su nùcleu a s'ispàtziu impitadore pro una seguresa majore e pro lassare su nùcleu prus lèbiu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.cs.cornell.edu/Info/People/ulfar/ukernel/ukernel.html|tìtulu=Interface Design: Microkernels|situ=www.cs.cornell.edu|limba=EN|atzessu=2020-04-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.gnu.org/software/hurd/open_issues/user-space_device_drivers.html|tìtulu=user-space device drivers|situ=GNU Hurd|limba=EN|atzessu=2020-04-01}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Tanenbaum, Andrew S.|autore2=Woodhull, Albert S.|tìtulu=Operating systems : design and implementation|url=https://www.worldcat.org/oclc/61859929|atzessu=2020-04-01|editzione=3rd ed|data=2006|editore=Pearson/Prentice Hall|limba=EN|p=231|OCLC=61859929|ISBN=0-13-142938-8}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://technet2.microsoft.com/windowsserver/en/library/eb1936c0-e19c-4a17-a1a8-39292e4929a41033.mspx?mfr=true|tìtulu=User-mode vs. Kernel-mode Drivers|situ=Microsoft (archiviadu)|data=2008-03-09|limba=EN|atzessu=2020-04-01|dataarchìviu=2008-03-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080309012600/http://technet2.microsoft.com/windowsserver/en/library/eb1936c0-e19c-4a17-a1a8-39292e4929a41033.mspx?mfr=true|urlmortu=eja}}</ref> == Esempru de funtzionamentu == Immaginemus chi unu programma bògiat lèghere un'archìviu dae su [[discu fissu]] de s'elaboradore. Custu est su chi acontesset in un'elaboradore tìpicu<ref name=":0" />: # Su programma tzèrriat una funtzione de libreria, comente sa ''fscanf''. # Sa funtzione faghet una [[mutida de sistema]], pro pedire a su sistema operativu de acumprire s'operatzione. # Su còdighe indipendente dae su dispositivu de su sistema operativu tzèrriat su pilota de dispositivu. # '''Su pilota pedit is datos''' rechertos imbiende is cumandos a s'eletrònica de su discu. # Su protzessu chi abisòngiat de is datos est blocadu mentras su discu ddus chircat. # Cando su discu at finidu, imbiat unu signale de [[Interrutzione (informàtica)|interrutzione]] a su [[micro-protzessore]]. # Su controllu colat a una funtzione de manìgiu de s'interrutzione. Custa iscoberit cale pilota at aviadu s'operatzione de intrada/essida e ddi donat su controllu. # '''Su pilota de dispositivu leghet is datos''' dae is registros de s'eletrònica de su discu e ddos passat a su programma chi ddos at pedidos. # Su controllu colat a su programma, chi immoi podet sighire s'esecutzione. == Notas == <references />{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Informàtica]] t0q7ounco39lwbr8wm2hq6d6igolxwz Crèsia manna de Santu Pedru (Terraba) 0 19563 177811 164569 2022-08-22T19:50:57Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}} Sa '''crèsia manna de Santu Pedru''' de [[Terraba]], in [[provìntzia de Aristanis]], est sa ''cuncatedrale'' de sa diòtzesi de Ales-Terraba. == Istòria == [[File:Terralba_-_Cattedrale_di_San_Pietro_(12).JPG|thumb]] Sa crèsia manna de Terrarba est istada incumentzada a fàghere dae su 1821 in forma tardu-baroca in su situ de sa prus antiga catedrale romànica<ref>{{Tzita web|url=http://www.bargilena.it/terralba.asp|tìtulu=BARGILENA TOUR - Bed&Breakfast|nùmene=|situ=www.bargilena.it|limba=IT|atzessu=2020-04-13}}</ref> de su 1144 bòlida dae Mariano I.<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.terralba.or.it/it/point-of-interest/cattedrale-san-pietro-apostolo|tìtulu=Cattedrale San Pietro Apostolo|nùmene=|situ=www.comune.terralba.or.it|limba=it|atzessu=2020-04-13}}</ref> A is primos de s'Otighentu s'antiga catedrale s'agataiat in un'istadu de mala cunservatzione e duncas s'est detzìdidu de dd'isciusciare pro fàghere logu a un'istrutura noa. Is traballos sunt incumentzados in su 1820 e su progetu originàriu, realizadu in parte isceti, previdiat unu tzimbòriu a sa rugrada tra sa navada printzipale e su transetu. Intre su 1822 e su 1833 est fraigada sa navada tzentrale, sas capellas laterales e is bases de sos duos campaniles. Su primu, a manu dereta, est istadu cumpletadu in su 1850, mentras su de manu manca no est istadu mai acabadu. In su 1912 est cumpletada sa navada e in su 1927 est derrùida s'àbside romànica e realizadu su tamburu de su tzimbòriu. In su 1930 est istadu cumpletada sa pamentada de su presbitèriu e collocadu s'altare majore. In su 1933 sa crèsia est cunsagrada. In su 1951 sunt istadas realizadas sas decoraduras internas cun is bator evangelistas e santu Pedru in su muru de fundu de su presbitèriu. In sa catedrale sunt custoidos capitellos chi benent de Neapolis, recuperados dae s'isciusciadura de s'àbside de sa catedrale de su 1144. Sunt annotamala cunservados su fonte batesimale de su 1626, sa trona de linna de su de XVII sèculos e una rughe pretziosa ispagnola de argentu. Sunt de su XVII fintzas is istàtuas de linna de santu Pedru, de sa Madonna de su Rosàriu e de sa Madonna de su Remèdiu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilterralbese.it/sanpietro_terralba.htm|tìtulu=Chiesa di San Pietro|situ=Il Terralbese (archiviadu)|limba=IT|atzessu=2020-04-13|dataarchìviu=2014-06-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140606213427/http://www.ilterralbese.it/sanpietro_terralba.htm|urlmortu=eja}}</ref> In su cabudanni de su 2016 est istadu collocadu un'òrganu mannu in sa navada de manu manca, òpera de sa dita Oberlinger de Windesheim de su 1950. S'Arte Organaria de su maistru Alessandro Girotto de Postioma (TV) s'est ocupada de su trasferimentu dae sa crèsia Kirchegemeinde Itzenplitzstr in Schiffweiler de Hellingenwald (DE), de su restàuru e de ddu insertare in sa càscia artìstica tzentenària in depòsitu in s'azienda (ca s'òrganu no nde teniat) in su mese de cabudanni, cun sa butega de òrganu de Michele Virdis. Su cuntzertu de inchingiada est istadu tentu su 19 santandria de su maistru Andrea Pilloni. S'òrganu est istadu beneitu dae su pìscamu de Ales-Terrarba Roberto Carboni. == Notas == <references /> == Ligòngios esternos == * {{Tzita web|http://www.gcatholic.org/churches/italy/1717.htm|Sa cuncatedrale de Terraba in su giassu gcatholic.org}} [[Categoria:Architeturas de sa Sardigna]] 01das1v6ogsibttskgpfy198h0uzw8r Crèsia manna de Santu Pedru (Terraba)/campidanesu 0 19564 177812 164565 2022-08-22T19:51:02Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki Sa '''crèsia manna de Santu Pedru''' de [[Terraba]], in [[provìntzia de Aristanis]], est sa ''cuncatedrali'' de sa diòcesi de Ales-Terraba. {{Variant|CAM}} == Istòria == [[File:Terralba_-_Cattedrale_di_San_Pietro_(12).JPG|thumb]] Sa crèsia manna de Terrarba est stètia incumentzada a fai de su 1821 in forma tardu-baroca in su situ de sa prus antiga catedrali romànica<ref>{{Tzita web|url=http://www.bargilena.it/terralba.asp|tìtulu=BARGILENA TOUR - Bed&Breakfast|nùmene=|situ=www.bargilena.it|limba=IT|atzessu=2020-04-13}}</ref> de su 1144 bòfia dae Mariano I.<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.terralba.or.it/it/point-of-interest/cattedrale-san-pietro-apostolo|tìtulu=Cattedrale San Pietro Apostolo|nùmene=|situ=www.comune.terralba.or.it|limba=it|atzessu=2020-04-13}}</ref> A is primus de s'Otuxentus s'antiga catedrali s'agatàt in unu stadu de mala cunservatzioni e duncas s'est decìdiu de dd'isciusciai po fai logu a una strutura noa. Is traballus funt incumentzaus in su 1820 e su progetu originàriu, realizau in parti sceti, previdiat unu tzimbòriu a sa rugrada tra sa navada principali e su transetu. Intra su 1822 e su 1833 est fraigada sa navada centrali, is capellas lateralis e is basis de is duus campanilis. Su primu, a manu dereta, est stètiu cumpletau in su 1850, mentras su de manu manca no est stètiu mai acabbau. In su 1912 est cumpletada sa navada e in su 1927 est isciusciada s'àbside romànica e realizau su tamburu de su tzimbòriu. In su 1930 est istada cumpletada sa pamentada de su presbitèriu e collocau s'altari magiori. In su 1933 sa crèsia est cunsagrada. In su 1951 funt stètias realizadas is decoraduras internas cun is cuatru evangelistas e santu Pedru in su muru de fundu de su presbitèriu. In sa catedrali funt custoius capitellus chi benint de Neapolis, recuperaus de s'isciusciadura de s'àbside de sa catedrali de su 1144. Funt cunservaus puru su fonti batesimali de su 1626, sa trona de linna de su de XVII sèculus e una cruxi pretziosa spagnola de argentu. Funt de su XVII puru is stàtuas de linna de santu Pedru, de sa Madonna de su Rosàriu e de sa Madonna de s'Arremèdiu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilterralbese.it/sanpietro_terralba.htm|tìtulu=Chiesa di San Pietro|situ=Il Terralbese (archiviadu)|limba=IT|atzessu=2020-04-13|dataarchìviu=2014-06-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140606213427/http://www.ilterralbese.it/sanpietro_terralba.htm|urlmortu=eja}}</ref> In su cabudanni de su 2016 est stètiu collocau un'òrganu mannu in sa navada de manu manca, òpera de sa dita Oberlinger de Windesheim de su 1950. S'Arte Organaria de su maistru Alessandro Girotto de Postioma (TV) s'est ocupada de su trasferimentu de sa crèsia Kirchegemeinde Itzenplitzstr in Schiffweiler de Hellingenwald (DE), de su restàuru e de ddu insertai in sa càscia artìstica centenària in depòsitu in s'azienda (ca s'òrganu no ndi teniat) in su mesi de cabudanni, cun sa butega de òrganu de Michele Virdis. Su cuncertu de incingiada est stètiu tentu su 19 donniasantu de su maistru Andrea Pilloni. S'òrganu est stètiu beneditu de su pìscamu de Ales-Terrarba Roberto Carboni. == Notas == <references /> == Ligòngius esternus == * {{Tzita web|http://www.gcatholic.org/churches/italy/1717.htm|Sa cuncatedrale de Terraba in su giassu gcatholic.org}} [[Categoria:Architeturas de sa Sardigna]] 7lbz21zy97tm1tr4hlozpun12s8vnwv Istòria de Sardigna vàndala 0 19572 177859 174902 2022-08-22T22:37:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istòria de Sardigna}} S''''istòria de Sardigna vàndala''' at tentu cumintzu in cointzidèntzia de s'epìlogu de sa [[Istòria de Sardigna romana|dominatzione romana in Sardigna]], in sa metade de [[su de 5 sèculos]], cando s'ìsula fiat istada conchistada dae is [[Vàndalos]], populatzione [[Pòpulos germànicos|germànica]] chi si fiat istabilida in su [[Nordafrica|Nordàfrica]]. Sa Sardigna fiat abarrada vàndala pro unos otanta annos, de su [[456]] a su [[534]]. == Sa conchista == [[File:Vandal_Kingdom_at_its_maximum_extent_in_the_470s.png|left|thumb|Su regnu de sos Vàndalos]] Sa conchista de s'ex provìntzia de [[Sardigna e Còrsica]] a banda de is Vàndalos currespondet a unu perìodu cumprèndidu intre su 456 e su [[476]] tzirca. Sa prima ocupatzione acontèssida in su 456 p.C. fiat istada un'ocupatzione isceti partziale e dislindada probabilmente a unas cantas tzitades de costera, tantis est chi in su [[466]] su [[conte]] romanu [[Martzellinu (generale romanu)|Martzellinu]] - fortzis incoragidu dae [[paba Ilàriu]] - fiat resissidu pro unu breve perìodu a pigare possessu torra de s'ìsula. Nointames intre su [[474]] e su [[482]] sa Sardigna fiat torrada a rùere suta de su domìniu de is Vàndalos, ghiados fortzis de [[Gensericu]] o de su fìgiu [[Unericu]]<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 127|Casula}}.</ref>. Durante custas campagnas de conchista, de is cales non pro àteru si disconnoschent medas minudas, [[Terranoa]], una de is tzitades sardas prus pròsperas, fiat atacada cun violèntzias dae mare e su portu distrùidu<ref>{{Tzita web|url=http://www.bollettinodiarcheologiaonline.beniculturali.it/documenti/generale/8_Pietra_paper.pdf|tìtulu=I Romani a Olbia: dalla conquista della città punica all'arrivo dei Vandali. L’arrivo dei Vandali|autore=Giovanna Pietra|atzessu=2020-04-15|dataarchìviu=2016-11-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161127021722/http://www.bollettinodiarcheologiaonline.beniculturali.it/documenti/generale/8_Pietra_paper.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. Su possessu de Sardigna afiantzaiat a is Vàndalos sa seguresa in is bias cumertziales marìtimas intre Àfrica setentrionale e su restu de su [[Mare Mediterràneu|Mediterràneu]] e s'ìsula e totu, ''[[limes]]'' marìtimu de su regnu vàndalu, assumiat unu rolu istratègicu de importu<ref>{{Tzita|Serra, Piras 2010|p. 517|Serra, Piras}}.</ref>. == Amministratzione vandàlica == Su sistema amministrativu vandàlicu non diferiat meda de su de su perìodu romanu. Sa [[Sardigna]] fiat dirìgida dae unu guvernadore naradu ''praeses'', seberadu intre is òmines de cunfiàntzia de sa famìlia reale vàndala e residente in Càralis<ref>{{Tzita|Ibba, Piras 2010|p. 402|Ibba, Piras}}.</ref>, chi teniat siat funtziones tziviles siat militares; issu fiat assistidu dae unu pore de funtzionàrios ausiliàrios intre chi is ''procuratores'' (procuradores), addetos a sa coberantza de is tributos, e is ''conductores'' (allogaderis), economos de is possedimentos reales<ref name="ReferenceA">{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p.128|Casula}}.</ref>. Su territòriu isulanu fiat istadu partidu in vàrios ''cleroi'' (lotos) chi fiant istados assignados in parte a sa corona e in parte a is gherreris. Is propietàrios de terras sardu-romanos fiant resissidos in carchi casu a cunservare is [[latifundos]] de cosa issoro in càmbiu de sa pagamenta de tassas meda salidas<ref name="ReferenceA" />. Sa [[Barbàgia]], territòriu montosu in su chirru tzentru-orientale de s'Ìsula, fiat abarrada intames unu ducadu semi-indipendente aici comente fiat acontèssidu in su pretzedente perìodu romanu e a pustis fintzas in sa prima parte de su bizantinu chi fiat sighidu. A s'acabu de sa dominatzione vandàlica in is montes de is Barbàgias o de su [[Gerrei]] aiant chircadu aprigu fintzas cussos grupos de [[Mauretània|Maurros]] fentomados dae [[Procòpiu de Tzesarea]], imbiados a s'ìsula de is Vàndalos, chi, aposentados in a primu in agru de Càralis, si nche fiant a pustis fuidos a manu de is montes de s'internu dae in ue in perìodu bizantinu acumpriant curreras a dannu de ''Forum Traiani'' ([[Fordongianus]]). Contra de issos su generale bizantinu [[Salomonas (generale bizantinu)|Salomonas]] aiat organizadu un'imbiu militare in s'ierru de su [[537]]<ref>Pier Giorgio Spanu, ''La Sardegna Bizantina fra VI e VII secolo'' (1998) p.174</ref>. === Su regnu sardu de Goda === [[File:Vandal_coin.png|thumb|Moneda cun afiguradu Goda]] In su [[533]], fortzis aprofetende de un'autonomia manna, [[Goda (re)|Goda]], guvernadore vàndalu de Sardigna (s'ùnicu de chie si connoscat su nùmene) de orìgine [[Gotos|gota]], si fiat autoproclamadu re (''rex'') de s'Ìsula, coniende monedas pròpias in [[brunzu]], intre chi una chi afiguraiat in su deretu su bustu suo e in su revessu sa figura de su ''[[Sardus Pater]]''<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p.71|Liccardi}}.</ref>. E est istadu aici chi «''in Sardigna si fiat formadu pro sa prima borta un'istatualidade, mancari limitada a is territòrios cuntrollados dae is Vàndalos e pro pagos meses.''»<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 133|Casula}}.</ref>. [[Justinianu]], [[Imperadores bizantinos|Imperadore de Oriente]], fortzis tzerriadu in agiudu de Goda, aiat detzìdidu de intervènnere e aiat imbiadu un'esèrtzitu cumandadu dae su [[Belisàriu|Generale Belisàriu]], agiudadu dae su Duca Tzirillu. Su corpus de imbiu [[Impèriu bizantinu|bizantinu]] dirìgidu dae Belisàriu fiat cumpostu dae 16.000 sordados e 600 naes e fiat mòvidu cara a [[Àfrica (provìntzia romana)|Àfrica]] mentras su Duca Tzirillu cun carchi nae cun a bordu 400 òmines fiat mòvidu in unu primu tempus cara a ''Càralis''. Peristantu su re de is Vàndalos [[Gelimeru]], cun totu chi depiat acarare un'avolotu in [[Tripolitània]], aiat mandadu su frade [[Tzazò|Tata]] cun unu cuntingente mannu de 120 naes e 5000 òmines a Sardigna pro firmare s'avolotu ghiadu dae Goda<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 74|Liccardi}}.</ref>. Tata aiat pigadu meda in presse ''Càralis'' (in ue aiat lassadu unu cuntingente minore) aiat giustitziadu su traitore Goda e fiat torradu deretu a [[Cartàgine]], in ue in s'impertantu fiant isbarcados is bizantinos. Belisàriu aiat derrotadu, su 30 austu de su 533 Gelimeru e aiat ocupadu Cartàgine, sighidu dae su Duca Tzirillu chi no fiat prus agiuntu a Sardigna. Tata e Gelimeru, riunidos cun su chi abarraiat de s'esèrtzitu, aiant martzadu contra de is Bizantinos ma fiant istados derrotados torra in [[Batalla de Ticameron|Tricamari]] (a 30&nbsp;km de Cartàgine). Tata fiat istadu ochidu mentras Gelimeru, iscapuladu a sa cassa, si fiat rèndidu carchi mese a pustis. Su Duca Tzirillu fiat mòvidu tando a ''Càilaris'' in ue aiat ammustradu a is Vàndalos de su presìdiu sa conca trinchiada de Tata, impalada in una [[pica]]<ref>{{Tzita|Francesco Cesare Casula|p. 135|Casula}}.</ref><ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 75|Liccardi}}.</ref>, custu ingestu fiat bastadu a fàghere renuntziare is difensores e ddos fàghere rèndere. In su [[534]] in Sardigna finit tando s'època vandàlica e incumentzat sa [[Istòria de Sardigna bizantina|bizantina]]. == Religione == Is [[diòtzesis]] sardas de su perìodu romanu de ''[[Casteddu|Càralis]]'', ''[[Fordongianus|Forum Traiani]]'', ''[[Sulki|Sulci]]'', ''[[Portu Turre|Turris]]'' e ''Sanafer'' (fortzis ''[[Cornus]]'') fiant abarradas operativas fintzas suta de is vàndalos. Sa crèsia sarda no fiat istada pessighida e no fiat custrinta a s'[[Arianèsimu]]<ref name="ReferenceA" /> mentras fiant istados castigados cun su cunfinu in s'ìsula is pìscamos catòlicos africanos in is momentos de prus tosta contraposidura intra is matessis [[Catolitzèsimu|catòlicos]] e is Vàndalos, de religione ariana. Custu fatu aiat tentu pro sa Sardigna cunsighèntzias fintzas positivas, pro ite is èsules nd'aiant arrichidu, durante sa presèntzia issoro, sa vida culturale e religiosa (importatzione de su [[Monachèsimu europeu|monachèsimu]]). Intre is pìscamos deportados a s'ìsula de is Vàndalos cherent ammentados su pìscamu de [[Cartàgine]] [[Fulgèntziu de Ruspe|Fulgèntziu]] (a coa Santu Fulgèntziu), e Felitzianu, pìscamu de [[Ipona]], chi aiat batidu cun sese is ossos de [[Austinu de Ippona|Santu Austinu]] (oe cunserbadas in [[Pavia]])<ref name="ReferenceA" />. Fiat istadu in custu perìodu chi duos Sardos fiant artzados a su sòliu pontifìtziu: [[Paba Ilàriu]] e [[Paba Sìmmacu]]<ref>{{Tzita|Sergio Liccardi|p. 42|Liccardi}}.</ref>. == Cultura == === Architetura funerària === [[File:LOC. CORNUS AREA PALEOCRISTIANA - panoramio.jpg|thumb|239x239px|Àrea archeològica de [[Cornus]]]] Su passàgiu issoro est documentadu dae sa presèntzia de unas cantas necròpolis e interros sìngulos bènnidos a sa lughe in diversas localidades isulanas. Is testimonias prus significativas acudint de sa necròpoli de Cornus-[[Cornus|Columbaris]], cumposta dae 22 tumbas chi ant dadu una cantidade abundante de repertos de modellu ammesturadu germànicu-africanu. DIant partennere a s'edade vandàlica fintzas sa [[Complessu de Santa Imbènia|àrea de Santa Imbènia]] a curtzu de [[S'Alighera]], sa sepultura in localidade Ispina Santa in is intorinos de [[Tàtari]] e sa tumba iscoberta in [[Santu Antiogu]] in ue fiat sepultadu un'òmine impare a su [[caddu]] suo<ref name="Lusuardi">A incuru de Silvia Lusuardi Siena, ''Fonti archeologiche e iconografiche per la storia e la cultura degli insediamenti nell'Altomedievo'' (2003) pp. 306-310</ref>. S'istòricu [[Alberto Boscolo]] atibiat a is Vàndalos is tumbas cun [[bòvida a carrada]] iscobertas in vàrias localidades isolanas e massimamente in su sud Sardigna. S'istudiosu ddas identificaiat comente tumbas elitàrias germànicas nointames segundu unos àteros istudiosos diant èssere intames de pònnere in cronologia in su perìodu bizantinu<ref>Paolo Benito Serra, ''Tumbe a camera in muratura con volta a botte nei cimiteri altomedievali della Sardegna''(1987), p.140</ref><ref>{{Tzita|Ibba, Piras 2010|p. 410|Ibba, Piras}}.</ref>. De reghente est istada atzapada una de custas necropoli in òtimu istadu de cunservatzione in is intòrrios de [[Samassi]], in su montigru in ue est posta s'atuale [[Crèsia de Santu Geminianu (Samassi)|crèsia de Santu Geminianu]]. Sa [[Necròpoli vandàlica de Samassi|necròpoli]] est costituida dae carchi tumba a càmbara realizadas cun blocos de trachite iscuadrados de mannària notàbile cun bòvida a carrada, serrada in su tzentru cun una lastra a crae de bòvida<ref>[http://www.comuna.samassi.ca.it/zf/index.php/istòria-comuna/# Comuna de Samassi - Su perìodu romànicu e vandàlicu]{{Ligàmene interrùmpidu}}</ref>. === Bestimentas === In edade vandàlica fiant intradas unas cantas innovaduras in s'ìsula pro cantu pertocat sa bestimenta comente a is arreos in metallu cales [[Fìbula|fìbulas]] e [[Tzìbia|tzìbias]] e is prendas comente is lòrigas a poliedru, originàrias de s'àrea germànica<ref name="Lusuardi" />. == Cronologia de s'edade vandàlica == [[File:Vandal cavalryman, c. AD 500, from a mosaic pavement at Bordj Djedid near Carthage.jpg|thumb|245x245px|Cadderi vàndalu in unu mosàicu agatadu in Bordj Djedid, intòrrios de [[Cartàgine]]]] * 456-66 Si congeturat chi in custos annos siat acontèssida una prima ocupatzione de [[Sardigna]] a banda de is Vàndalos, ma non b'ant notìtzas seguras. * 461-468 Est Paba su sardu [[Paba Ilàriu|Ilàriu]]. * 468 Is Vàndalos sunt derrotados dae una flota romana ghiada dae Martzellinu. * 476 Tratadu cun su cale is Imperadores de Oriente e de Otzidente reconnoschent su possessu de s'ìsula a banda de is Vàndalos. * 498-514 Est Paba su sardu [[Paba Sìmmagu|Sìmmagu]]. * 507 Lompent in Sardigna is eclesiàsticos africanos esiliados de su re vàndalu Trasamundu, fortzis in nùmeru de chentubinti. Intre issos is pìscamos Felitzianu e [[Santu Fulgèntziu de Ruspe|Fulgèntziu]] . Custu ùrtimu - unu de is majores intelletuales de s'època, lòmpidu a s'episcopadu de esperièntzias monàsticas - fundat a curtzu de Casteddu su primu monastèriu de chi tengiamus notizia in Sardigna. Is eclesiàsticos africanos ant a abarrare in Sardigna fintzas sa morte de Trasamundu (523). * 533 S'Imperadore bizantinu [[Justinianu I]] incumentzat sa polìtica de reconchista imbiende a Àfrica un'esèrtzitu, cumandadu dae Belisàriu, pro iscontzare su regnu de sos Vàndalos. * 534 Su duca bizantinu Tzirillu otenet sa resa de is Vàndalos de Sardigna. == Notas == <references /> == Bibliografia == * [[Francesco Cesare Casula]], ''La Storia di Sardegna'', Tàtari, 1994 * Antonio Piras (a cura di), ''Lingua et ingenium: Studi su Fulgenzio di Ruspe e il suo contesto'', Casteddu, Sandhi, 2010 * Sergio Liccardi, ''Tra Roma e i Vandali. Godas re di Sardegna'', 2012 == Artìculos ligados == * [[Vàndalos]] * [[Gherra vandàlica]] * [[Goda (re)|Goda]] [[Categoria:Istòria de Sardigna]] fu8v4r6lrnqavhuzzbskod627r5fooj Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua Sarda 0 19669 177775 175905 2022-08-22T17:14:40Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}Is "'''Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua Sarda'''" sunt un'istandard locale, pensadu pro unu grupu de variantes de sa limba sarda de s'àrea meridionale de s'Ìsula, agrupadas in suta de su nùmene de "[[Sardu campidanesu|campidanesu]]", e ufitzializadu pro s'impreu amministrativu in sa [[Provìntzia de Casteddu]] (abolida in su 4 de [[freàrgiu]] de su [[2016]] ufitzialmente, e in s'1u de [[freàrgiu]] de su [[2017]] de fatu), in is ufìtzios suos e in is atividades promòvidas dae cussos ufìtzios, in su 17 de [[martzu]] de su [[2010]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.provincia.cagliari.it/ProvinciaCa/resources/cms/documents/Delibera_di_Giunta_adozione_lingua_sarda_campidanese..pdf|tìtulu=DELIBERAZIONE DEL CONSIGLIO PROVINCIALE N° 17 - Lingua sarda - Adozione della norma campidanese contenuta nel testo "Arregulas po ortografia, morfologia, e fueddusu de sa Norma Campidanesa de sa lingua sarda|limba=it}}</ref> == Punna e istrutura == Sa norma de "'''Is Arrègulas'''", comente benit incurtzada de fitianu, no est istada creada cun sa punna de èssere un'istandard pro totu sa limba sarda, ma pro èssere unu de duos istandard chi dda diant, a parre de is chi ant iscritu su testu, dèpere rapresentare (unu pro is dialetos mutidos "[[Sardu logudoresu|logudoresos]]", chi diant dèpere incluire fintzas s'àrea [[Sardu nugoresu|nugoresa]] e [[Barbàgia|barbaritzina]], e unu pro is [[Sardu campidanesu|campidanesos]]). Custa punna benit espressada in manera crara in su documentu de presentatzione de sa norma matessi chi, contra a s'idea de sa [[Limba Sarda Comuna|LSC (Limba Sarda Comuna)]],<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205130352.pdf|tìtulu=Propostas Isperimentales de unos cantos liniamentos grammaticales comunes de sa Limba Sarda}}</ref><ref name=":0" /> seberada dae sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Regione]] in su [[2006]] comente a norma isperimentale pro is documentos suos,<ref>{{Tzita web|url=http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_46_20060428172242.pdf|tìtulu=DELIBERATZIONE N. 16/14 DE SU 18.04.2006 - Limba Sarda Comuna. Adotzione de sas normas de referèntzia de caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita in essida de s’Amministratzione regionale|autore=[[Regione Autònoma de sa Sardigna]]}}</ref> chi narat chi su sardu est unu e chi est possìbile a creare un'istandard "de mesania" chi in su matessi tempus esistat de a beru,<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/369?s=26598&v=2&c=28307&visb=&t=1|tìtulu=Limba sarda comuna: una limba chi esistit de a beru|situ=www.sardegnacultura.it|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2011/09/26/scienza-e-non-scienza/|tìtulu=Scienza e non-scienza|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|wkautore=Roberto Bolognesi|situ=Bolognesu: in sardu|data=2011-09-26|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref> pro lu rapresentare pro totus, proponet imbetzes duos istandards diferentes.<ref>{{Tzita libru|autore=Comitau Scientìficu po sa Norma Campidanesa de su Sardu Standard|tìtulu=Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua Sarda|url=http://www.provincia.cagliari.it/ProvinciaCa/resources/cms/documents/arregulas.pdf|annu=2009|limba=sc, it|pp=32-45|ISBN=978-88-85995-47-5}}</ref> == Crìticas == Sa norma campidanesa de su sardu, atzetada dae unos cantos linguistas<ref>{{Tzita web|url=https://alexandrarrexinisarrexonus.wordpress.com/2014/08/27/la-mia-posizione-i-miei-dieci-comandamenti/|tìtulu=La mia posizione, i miei dieci comandamenti|autore=Alexandra Porcu|nùmene=|situ=Alexandra: Arrexinis e Arrexonus|data=2014-08-27|limba=it-IT|atzessu=2020-05-09}}</ref>, est criticada in totu o in parte dae àteros chi afirmant chi sa partzidura de su sardu in macro-variantes (campidanesu e logudoresu) non tèngiat resones linguìsticas ma isceti polìticu-istòricas.<ref name=":0">{{Tzita publicatzione|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|ligàmeneautore=Roberto Bolognesi|tìtulu=La limba sarda comuna e le varietà tradizionali del sardo. Rapporto finale.|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20070518130841.pdf}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|wkautore=Michel Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|wkautore=Roberto Bolognesi|nùmene2=Wilbert|sambenadu2=Heeringa|tìtulu=Sardegna fra tante lingue il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|atzessu=2020-05-08|data=2005|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=971836134|ISBN=978-88-7356-075-3|dataarchìviu=2014-02-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140211080607/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|wkautore=Roberto Bolognesi|tìtulu=Le identità linguistiche dei sardi|annu=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=874573242|ISBN=978-88-7356-225-2}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/cosas-de-limba/simbentu-de-su-campidanesu-e-de-su-logudoresu/|tìtulu=S’imbentu de su campidanesu e de su logudoresu|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2010-04-04|limba=sc|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2018/01/09/una-lingua-unitaria-che-non-ha-bisogno-di-standardizzazioni/|tìtulu=Una lingua unitaria che non ha bisogno di standardizzazioni|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2018-01-09|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/cosas-de-limba/arregulas-mali-arreguladas-2/|tìtulu=Arregulas mali arreguladas|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2010-04-03|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref name=":2">{{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|wkautore=Giuseppe Corongiu|tìtulu=Il sardo: una lingua normale: manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=978-88-7356-214-6}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2013/11/25/il-dimezzamento-del-sardo-fra-scienza-e-politica/|tìtulu=Il dimezzamento del sardo fra scienza e politica|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2013-11-25|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref> == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Limba sarda]] 3hr9j7booz5yq7iz7kmw38kq3ugmmo1 Istòria de Sardigna sabàuda 0 19721 177858 166204 2022-08-22T22:35:25Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istòria de Sardigna}} S''''istòria de sa Sardigna sabàuda''' est s'ùrtima fase de sa paràbola istòrica de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]]. Incumentzat in su [[1720]] e acabat formalmente in su [[1861]], cando su de 24 res de Sardigna [[Vittorio Emanuele II]] proclamat s'acontèssida nàschida de su [[Rennu de Itàlia|Regnu de Itàlia]]. == Su passàgiu de sa corona == Intre de su [[1701]] e su [[1714]] sa [[Gherra de sutzessione ispagnola|Gherra de Sutzessione Ispagnola]] aiat impinnadu is potèntzias europeas in unu cunflitu àsperu. S'ispèrdida de s'ereu de sos [[Asburgos de Ispagna]] aberiat sa chistione de sa sutzessione in su tronu ibèricu, cuntierradu intre sa [[Frantza]] de [[Luisi XIV]] e s'[[Impèriu austrìacu|Impèriu Asbùrgicu]], cun su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] e sa prus parte de sos àteros istados europeos impinnados in su fronte anti-frantzesu (de sa parte de s'Impèriu). A sa fine de su cunflitu sambenosu, a pustis de fatos diplomàticos e dinàsticos imboddiados chi aiant batidu a sa furriadura de sas alleàntzias, unu primu assentamentu de is regnos europeos, decretada a pustis de sa [[paghe de Utrecht]] cun su [[tratadu de Rastatt]], aiat bidu sa tzèdida de su regnu sardu dae sa corona ispagnola a s'Impèriu Asbùrgicu ([[1714]]). Nointames, a pustis de una pigada curtza de pòdere austrìacu, bi fiat unu corpu de manu militare ispagnolu, in s'intentu de torrare s'Ìsula a s'egemonia ibèrica. S'intentu fiat istadu luegus dimensionadu dae s'ennèsima tratativa diplomàtica chi, cun su [[Tratadu de Londra (1718)]], aiat decretadu sa tzèdida de su regnu, cun sa relativa artziada a su tìtulu monàrchicu, a sa domo de is ducas de [[Domo Savoja|Savoja]]. [[Vittorio Amedeo II de Savoja]] fiat fatu su de 17 soberanos de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]]<ref>In propòsitu: A. Matone, A. Mattone, ''La cessione del regno di Sardegna'', in “Rivista storica italiana”, 1992; F.C. Casula, ''Storia di Sardegna'', Tàtari-Pisa, s.d.</ref>. ==Primos deghes de annos de is monarcas noos== Su primu atu de sa noa monarchia sabàuda fiat istadu sa cunvoca de su parlamentu de su regnu (in is tres “bratzos suos”, o “istamentos”) a in antis su cale su primu visurré piemontesu, su barone de Saint Remy, aiat giuradu solennemente de no abrogare o modificare is leges in vigore, est a nàrrere de respetare is privilègios de s'aristocratzia e de su cleru e is mandos de is sete "[[Tzitades règias de Sardigna|tzitades règias]]" (no infeudadas). Is Savojas isperaiant de pòdere fàghere a càmbiu sa Sardigna cun unu àteru territòriu, puru mantenende su tìtulu monàrchicu. Custas duas cunditziones aiant cumportadu su sustantziale immobilismu de s'amministratzione sabàuda, a su nessi in unu primu momentu, in unu cuntestu sotziu-econòmicu e polìticu ancoras cunditzionadu dae su forte retàgiu culturale ibèricu. ===Fèudos, fiscu, cunditziones econòmicas=== A longu fiant abarrados de su totu immudados tantis su regìmene feudale, comente is costùmenes locales. Sa Sardigna fiat galu partzida in fèudos, de istèrrida e giurisditzione eterogènea. Su titulare de su fèudu fiat a s'ispissu ausente, bivende de preferu in is tzitades o foras de s'Ìsula. In ponte de su barone amministraiat su fèudu unu funtzionàriu suo, naradu ''podatariu''<ref>F.I. Mannu, ''Innu de su patriotu sardu a sos feudatarios'', 1795</ref>, prepostu in sustàntzia a sa coberàntzia de is tassas e de is gabellas. Custas fiant numerosas e fatu·fatu meda graes pro is vassallos, is bividores de su fèudu. In medas casos s'incàsciu issoro fiat apaltadu a is aici narados “arrendatores”, coberadores privados chi bessaiant una cuota fissa e cuncordada in pretzedèntzia a s'amministratzione de su fèudu e lucraiant subra su surplus de sas impostas. S'imponimentu resurtaiat duncas agrabiadu dae tale pràtica, cun cunsighentes protestas e rebellias, in sos annos de caristia. Bi fiat annotamala su problema de sa giurisditzione, in cantu is càusas penales e tziviles, a su nessi in su primu gradu, fiant de cumpetèntzia de su sennore. Imponimentu fiscale e amministratzione de sa giustìtzia abarraiant duncas in manera salda in manu a sa classe aristocràtica. Ùnica fonte de amparu pro is comunidades infeudadas fiant is “cussìgios comunitativos”, una ispètzie de cussìgiu comunale locale, fatu·fatu capatzu de otènnere dae su feudatàriu o de su rapresentante suo in loco cunditziones fiscales prus pagu agrabiosas, susetotus in is zonas in ue is comunidades fiant prus cumpatas e bantaiant una traditzione de autonomia prus marcada, est a nàrrere in is zonas internas a vocatziones pastorale. Su mundu econòmicu, foras de s'ampru setore primàriu (messaria e pesadiu), fiat cumpletadu dae su setore artesanale (pro s'in prus limitadu a is tzitades e organizadu in corporatziones, is ''grèmios'') e de su cummèrtziu minore. Belle che nudda sa trasformatzione. Sa matessi agricultura abarraiat a unu livellu de sussistèntzia, esposta a is pistighìngios de su tempus e a is crisis produtivas, segundu is prus clàssicas dinàmicas pre-industriales. In generale, s'economia fiat cunditzionada a forte dae su frunidu obrigatòriu de is tzitades, massimamente Casteddu e Tàtari. Sas àteras tzitades de su regnu ([[Igrèsias]], [[Aristanis]], [[Bosa]], [[S'Alighera]] e [[Casteddu Sardu|Casteddu Aragonesu/Casteddu Sardu]]) gosaiant a manera issoro de privilègios e cuntzessiones, chi derivaiant de s'istatus issoro de "[[Tzitades règias de Sardigna|tzitades règias]]", est a nàrrere no infeudadas e sutapostas a sa giurisditzione dereta reale (is rapresentantes de is tzitades teniant unu bratzu de su parlamentu issoro destinadu, s'“istamentu reale” apuntu). ===Aspetos culturales=== Sa classe dominadora sarda aiat sighidu a s'espressare in [[Limba ispagnola|ispagnolu]] e fintzas in [[Limba catalana|cadalanu]], su pòpulu in [[Limba sarda|sardu]] e in is [[Sardigna#Limbas e dialetos|limbas locales de s'ìsula]]. S'aparatu de guvernu sabàudu, costituidu dae funtzionàrios mediocres, a s'ispissu de mentalidade serrada e cun una bisura istrumentale de sos incàrrigos in s'Ìsula, aiant agiuntu a sa pressione fiscale s'arrampionadura issoro personale, contribuende a ingenerare in is sardos de totu is classes sotziales unu isparghinadu sentimentu de grisu cara a is piemontesos<ref>F. Francioni, ''Vespro sardo'', Casteddu, 2001</ref>. Is costùmenes, is festas e sa limba de s'amministratzione e de sa cultura abarraiant francamente ibèricos, mentras ca is funtzionàrios piemontesos s'espressaiant in [[Limba frantzesa|frantzesu]] e, pro sos impreos amministrativos, impreaiant s'[[Limba italiana|italianu]] (seberadu dae domo Savoja che a limba ufitziale dae su de 16 sèculos, mancari non fiat faeddadu dae perunu de is sùdditos issoro). Cun s'arribu de su conte Bogino a su Ministèriu de sos afàrios Sardigna (chi aiat apompiadu dae su 1759 a su 1773), s'amministratzione sabàuda si fiat incurada de annoare is duas universidades de s'Ìsula ([[Universidade de Casteddu|Casteddu]] e [[Universidade de Tàtari|Tàtari]]). Fiat istadu in tale cuntestu chi in Sardigna si fiat pòdidu formare una classe intelletuale noa, aberta a sas ideas chi acudiant dae Itàlia, dae Europa e duncas dae s'[[Illuminismu]]; un'ingènneru chi at a tènnere manera de si distìnghere in s'època de cussu famadu e turmentadu triènniu rivolutzionàriu de fine sèculu 18. ==Razionalizatzione amministrativa e tzentralismu in su segundu Setighentos== Isceti in sa segunda metade de su sèculu, suta de [[Carlo Emanuele III]], su guvernu piemontesu aiat dadu impèllida a una prima istruturadura amministrativa de su regnu. In suta de sa diretzione de [[Giovanni Battista Lorenzo Bogino]] (dae su 1759 a su 1773 ministru pro sa Sardigna), fiat posta manu a s'aparatu pùblicu intreu, a sas istitutziones educativas, a su crèditu agràriu (istruturadura de is "montes granàticos"), a su cummèrtziu, a is relatos cun sa Crèsia. Su totu fiat acontèssidu in s'òtica de un'ammodernadura e de unu tzentramentu amministrativu chi eliminaiant o indibiliant istitutos e costùmenes meda raighinados, chentza de modificare is relatos de fortza sotziales e chene alterare s'echilìbriu delicadu instauradu cun sa classe dominadora sarda. Nointames, tales medidas, atuadas in s'arcu de unos binti annos, aiant causadu malumores e resistèntzias in totu is classes sotziales<ref>Bie in propòsitu: F. Francioni, ''Vespro sardo'', cit.</ref>. A livellu pobulare, sa mesurada torra de sas autonomias locales chentza de sa reforma de su regìmene feudale, privaiat is comunidades de sas ùnicas ainas de cuntratatzione possedidos fintzas a cussu momentu<ref>G. Sotgiu, ''Sardegna sabàuda'', Roma-Bari, 1984</ref>. Is medidas adotadas in matèria de razionalizatzione de is setores produtivos e de su cummèrtziu no aiant modificadu is dinàmicas printzipales de s'economia sarda. Sa classe aristocràtica, de su càntone suo, aiat bidu chi possìbile ammenguare sa rilevàntzia cuncreta de cosa sua in is detzisiones polìticss, essende is càrrigas printzipales destinadas in bia esclusiva a su personale piemontesu o comente si siat furesteri. Sa remarcadura de s'assolutismu no aiat cumportadu unu atòliu majore in sa màchina amministrativa, ne aiat prodùidu significativas megiorios in s'andamentu de su tziclu econòmicu e in sa cunditzione generale de is sùdditos, chi fiant abarrados espostos a s'astrintesa de su sistema fiscale feudale e a sas intzertesas de unu regìmene produtivu disusadu, ultres chi a is medidas repressivas pro is cales Bogino et abarradu in manera trista famadu in s'Ìsula. Pro custa sèrie de motivos s'est faeddadu in propòsitu de custa istasone de “razionalizatzione chentza de reformas”<ref>Cfr, G. Sotgiu, ''Sardegna sabàuda'', cit.</ref>. ===Sa chistione de sa limba italiana=== In su cuntestu de is reformas “boginianas” logu piessignu òcupat sa chistione de sa limba italiana. In Sardigna sa promotzione de su [[Dialetu toscanu|toscanu literàriu]], fintzas a cussu momentu, non fiat istada sistemàtica ne meda intzisiva. Fintzas a cando, paris cun sa istruturatzione torra de sas universidades sardas, su guvernu piemontesu aiat detzìdidu de protzedire cun prus detzisione in tale diretzione, nde fiat bessida a pìgiu una forte resistèntzia a banda de s'intelletualidade e de sa classe aristocràtica: custa, de costùmenes e mentalidades ibèricos, non agradessiat de dèpere abbandonare is limbas de cultura e de s'amministratzione impreadas pro sèculos, est a nàrrere su [[Limba catalana|cadalanu]] e s'[[Limba ispagnola|ispagnolu]], in favore de s'italianu. Difatis, mentras sa populatzione aiat sighidu a faeddare in [[Limba sarda|sardu]] e in is [[Sardigna#Limbas e dialetos|limbas locales de s'ìsula]], parte de sa nobilesa aiat sighidu a impreare s'ispagnolu e in tzertos casos su [[Limba catalana|catalanu]] durante unu sèculu e prus<ref>Fintzas in custu puntu bie: G. Sotgiu, ''Sardegna sabàuda'', cit.</ref>. ==Crisi de su regìmene antigu e rivolutzione== Mancari sos intentos de fàghere prus ratzionale e efficiente s'amministratzione, is medidas adotadas in suta de sa diretzione de Bogino no aiant otentu is resurtados prevìdidos. Is cummentadores de parte piemontesa atibiaiant sa càusa de su fallimentu a s'ìndula e a su malucostùmene atàvicu de is sardos<ref>Federico Francioni, ''Vespro sardo'', cit.</ref>. Permanentaiant is problemas istruturales eredados dae s'època pretzedente, agrabiados dae s'inèrtzia e de sa corrutzione de is amministradores piemontesos. ===Is primas sìngias de su maleistare=== In Europa s'ispaniaiat s'[[Illuminismu]] e s'ammustraiant is primas sìngias de sa crisi incumbente (rebellias populares, protestas, repressiones). Fintzas in Sardigna creschiat su malecuntentu e sas ideas noas de su sèculu agataiant acasàgiu in sa classe burghesa e in sa de is butegheris e de sos artisanos, in su bàsciu cleru e in sa classe intelletuale noa. In su 1780 aiat tzocadu un'avolotu in Tàtari. In is campagnas fiant crèschidos is casos de refudu de ghetare cànones e impostas a sos coberadores. Medas situatziones aiant dèpidu èssere resòlvidas cun sa fortza. ===S'intentu de ocupatzione frantzesa=== [[File:1793 view of Cagliari.jpg|thumb|Rapresentatzione de Casteddu e Cuartu Sant'Aleni durante s'atacu frantzesu de su 1793]] Intre de su 1792 e su 1793 sa Frantza rivolutzionària, punnende a cuntrastare s'Inghilterra in su Mediterràneu otzidentale, aiat intentadu de atacare sa Sardigna, in s'intentu de dda ocupare militarmente e de pesare una rebellia generalizada contra de is Savojas. A tale fine, dae tempus, infiltrados rivolutzionàrios e simpatizantes locales difundiant novas, ideas e iscritos polìticos in is tzitades e in is campagnas. Arribada s'ora de s'atacu detzisivu, cun totu ca su guvernu sabàudu fiat istadu pigadu a sa fidada e non aiat predispostu medidas difensiva, sos aristocràticos e su cleru sardos, timende is cunsighèntzias polìticas de una vitòria frantzesa in Sardigna, aiant finantziadu e aiant organizadu sa resistèntzia, arrolende in pagu tempus una milìtzia. Fiat istadu custu esèrtzitu pobulare a refudare su intentu frantzesu de isbarcare in su lidu de Cuartu S.Aleni, in su freàrgiu 1793. In paris tempus, in su norte, fiat paradu s'intentu de ocupatzione in s'ìsula de Sa Maddalena: s'invasione de su 23 freàrgiu a su cale cumandu istaiat unu giòvanu ufitziale corsicanu de nùmene [[Napoleone Bonaparte|Napoleone Buonaparte]] fiat istada firmada dae sa flota sarda cumandada dae su maddaleninu [[Domenico Millelire]], chi fiat fatu prima [[medàllia de oro a su balore militare]] de sa marina italiana. Sa resessida de sa mobilitatzione de is sardos a banda de sos istamentos (is bratzos de su parlamentu, riunidos de apretu pro acarare sa crisi, in s'inèrtzia de su guvernu sabàudu), mancari pariat disamorare s'òpera de propaganda rivolutzionària de is meses pretzedentes, aiat fatu bessire a pìgiu sa chistione de s'inadeguadesa e de sa mediocridade de su personale de guvernu furesteri. Is rapresentantes de sa nobilesa, de su cleru e de is tzitades aiant imbiadu duncas a su re Vittorio Amedeo III una petitzione cun chimbe rechertas: 1) cunvoca de is Cortes Generales (est a nàrrere apuntu de su parlamentu, chi sas autoridades sabàudas no aiant prus cunvocadu dae su 1720); 2) cunfirma de totu is leges, costùmenes e privilègios, fintzas de cussos rutos in disusu; 3) Assignatzione a is nadios de s'ìsula de totu sos impreos e is càrrigas; 4) criatzione de unu Cussìgiu de Istadu de consultare subra totu is chistiones relativas a su regnu; 5) unu ministèriu distintu pro sos afàrios de sa Sardigna. Non fiant rechertas rivolutzionàrias, nointames su Re ddas aiat refudadas. Su malecuntentu acumuladu fintzas a cussu momentu fiat esplòdidu duncas cun unu motu de rebellia intre notàbiles e pòpulu casteddajos chi, su 28 abrile [[1794]], aiant cassadu e aiant bogadu dae [[Casteddu]] su Visurré e totu is funtzionàrios sabàudos; sa die est oe cummemorada [[Sa die de sa Sardigna]] e festa de su pòpulu sardu.<ref name=FCC68>{{Tzita libru|sambenadu=Casula |nùmene=Francesco Cesare |tìtulu=La Storia di Sardegna |annu=1998 |mese=martzu |editore=Carlo Delfino Editore |Tzitade=Tàtari |isbn=88-7741-760-9 |pàginas=468 }}</ref> ===1794-6: is motos antifeudales de Angioy=== {{Càstia fintzas|Rivolutzione sarda de su 1794}}[[File:Ingresso a Sassari.jpg|thumb|Intrada a Tàtari de J.M. Angioy]] Sa situatzione fiat pigada in manu de sos istamentos e de sa Reale Udièntzia, sa suprema corte de su regnu. Si cunfrontaiant su partidu de is “annoadores” e su de is “moderados”. Is primos, pro s'in prus esponentes de sa burghesia, boliant aprofitare de su momentu pro otènnere reformas detzisivas de tipu econòmicu, polìticu e sotziale; is segundos disigiaiant in manera simple s'atzetazione de is chimbe rechertas e de su restu su sustantziale mantenimentu de su ''status quo''. Sa situatzione in s'intertantu tiraiat a si nche fuire de su controllu. In Casteddu fiant istados lintzadoi duos esponentes de s'aristocratzia, intre is prus espostos de su fronte reatzionàriu. In Tàtari sa nobilesa e s'artu cleru si fiant afilados contra de sos istamentos e aiant invocadu s'amparu de su re, a su fine de otènnere un'emantzipatzione cun s'Autonomia de su guvernu de Casteddu e ulteriores privilègios. In is campagnas, is populatziones, intzulladas dae avolotadores e dae su bàsciu cleru, si rebellaiant, atacaiant is sedes guvernativas, sos istitutos de crèdirtu agràriu, is residèntzias de aristocràticos e de artos prelados, refudende de bessare sas impostas e is dègumas. In [[Tàtari]], infines, suta de s'influssu casteddaju e is protestas de is vassallos, s'aiant atobiadu gentes de totu su [[Logudoro]] pro manifestare su 28 nadale [[1795]] cantende su famadu innu ''[[Su patriotu sardu a sos feudatarios]]''.<ref name=FCC68/> Sa situatzione si fiat fata gai grae chi in Casteddu si fiat detzìdidu de imbiare in su setentrione de s'Ìsula unu de is pessonàgios prus in bista de sa polìtica sarda de su perìodu, su magistratu de sa Reale Udièntzia, abogadu e imprendidore [[Juanne Maria Angioy]]. Custu, imbestidu de sa càrriga de ''alternòs'', est a nàrrere chi fàghet funtziones de visurrè, aiat rugradu sa Sardigna e fiat imbàtidu a Tàtari retzidu dae una truma manna che a liberadore. Angioy aiat chircadu pro tres meses de torrare a cuntziliare feudatàrios e vassallos pro mèdiu de atos legales, ma cando si fiat abbistu de s'ammenguadu interèssiu e amparu guvernativu e casteddaju, aiat traballadu cun emissàrios frantzesos a unu pranu pro nde pesare una Repùblica Sarda<ref>''Sardinia'', Dana Facaros & Michael Pauls, 2003</ref>, mentras [[Napoleone Bonaparte]] invadiat sa penìsula italiana.<ref name=FCC70>{{tzita libru|sambenadu=Casula |nùmene=Francesco Cesare |tìtulu=La storia della Sardegna |annu=1998 |mese=martzu |editore=Carlo Delfinu Editore |tzitade=Tàtari |isbn=88-7741-760-9 |pàginas=470 }}</ref> Nointames cun s'[[Tratadu de Cherasco|armistìtziu de Cherasco]] e sa sighida [[Tratadu de Parigi (maju 1796)|Paghe de Parigi]] de su [[1796]] fiat bènnida a faltare ogni possìbile amparu esternu, e Angioy aiat detzìdidu de fàghere una martza antifeudale e vengadora a manu de Casteddu<ref name=FCC70/>. S'intentu rivolutzionàriu aiat unidu is fortzas moderadas e reatzionàrias, ponende contra de Angioy nobilesa, cleru e bona parte de sa burghesia tzitadina e rurale, timirosa de pèrdere, totu paris, sos istitutos feudales, privilègios e avantàgios achiridos. A custu puntu dae su Visurré ddi fiant revocados is pòderes de ''alternòs'', e Angioy aiat dèpidu parare sa martza sua in [[Aristanis]] su 8 de làmpadas, sende chi fiat abbandonadu dae is sustenidores suos a pustis de chi su Re aiat atzetadu sa pròpia die is fentomadas chimbe rechertas de sos Istamentos Sardos.<ref name=FCC70/> Angioy at dèpidu abbandonare sa Sardigna e chircare aprigu in [[Parigi]]. Inoghe fiat mortu disterradu e in poberesa in su [[1808]]. In s'ìsula s'òrdine fiat torradu a nou cun sas armas. Fiant istados acometadas e pigadas de assàltiu is biddas chi resistiant e fiant cundennados a morte totu is cabos e is esponentes mannos de su motu rivolutzionàriu chi si fiant pòdidos cassare.<ref>{{Tzita web|url=http://www.usini.virtuale.org/la_rivolta_antifeudale.htm|tìtulu=La rivolta antifeudale|atzessu=2020-05-22|dataarchìviu=2012-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121216041640/http://www.usini.virtuale.org/la_rivolta_antifeudale.htm|urlmortu=eja}}</ref> ===Is Savojas in Sardigna e sa Restauratzione=== [[File:PalazzoRegioCA6.jpg|thumb|[[Palatzu Règiu (Casteddu)|Palatzu Règiu de Casteddu, residèntzia printzipale de is Savojas in Sardigna]]]] S'invasione napoleònica de s'Itàlia setentrionale aiat custrintu sa corte de is Savojas a si mudare a Casteddu in su 1799. S'intentu rivolutzionàriu fiat istadu istudadu e sa nobilesa sarda aiat detzìdidu de rinuntziare fintzas a is chimbe rechertas presentadas in su 1793. Su bilantzu de su regnu fiat istadu agrabiadu a forte dae is bisòngios de s'aparatu tzerimoniale e de su mantenimentu de sa famìlia reale e de is tzeracos e funtzionàrios suos. Bi fiant istados ulteriores intentos de pesare un'avolotu anti-feudale e republicanu (in su 1802 e in su 1812), ma fiant istados isventados e reprimidos, chene cunsighèntzias. Cun sa fine de s'aventura napoleònica e sa torrada de is possedimentos in su continente, is Savojas fiant torrados a Torinu in su 1814. Fiat incumentzada fintzas pro sa Sardigna sa [[Restauratzione]]. Abarraiant chentza de definimentu e in parte agrabiados totu is problemas de sa Sardigna: istantissu econòmicu, iscàssia demogràfica, anacronismos istitutzionales. ==Sas reformas legislativas e sa fine de su regìmene feudale== Su [[Cungressu de Vienna]] (1814-15) aiat intentadu de torrare a nou sa situatzione pre-rivolutzionària e pre-napoleònica. Is Savojas nde fiant essidos afortiados, cun s'achistu de [[Gènova]] e de sa [[Liguria|Ligùria]]. S'amministratzione piemontesa aiat torradu a cumintzare sa polìtica de ratzionalitzazione de sas istitutziones e de sa legislatzione. Sa Sardigna fiat essida indibilitada dae sa fase rivolutzionària e su guvernu at pòdidu impònnere prus a discansu una sèrie de reformas chi si presumiat diant dare una furriada a s'economia e a s'isvilupu complessivu de s'Ìsula. In s'atòngiu de su 1820 su re Vittorio Emanuele I aiat emanadu s'[[Editto delle Chiudende|Editu de is Cungiaduras]] (prus famadu fintzas in sardu che a ''Editto delle Chiudende''), dende sa facultade a chi nde teniat is mèdios de serrare is terrinos pùblicos, impreados pro impreos comunitàrios. De custa manera si poniant is bases pro una prima ispaniadura de sa propiedade perfeta de sa terra, fatore printzipale de una messaria moderna e prus produtiva. S'efetu cuncretu fiat istadu ca chie teniat is mèdios (aristocràticos e manna burghesia) aiat pigadu possessu de mannas partes de su territòriu, sutraende·ddu a s'usu de sa populatzione, chi si fiat agatada literalmente dae una die a s'àtera privada de is mèdios fundamentales de sussistèntzia (in is tancas fiant achiridos caminos, pontes, benas). In prus, is noos propietàrios de terras aiant destinadu is fundos gai otentos a sa renda, dende·ddos in allogu massimaente a is allevadores, chi no abbisongiaiant de piessignas curas in su terrinu. In tale modu si deprimiat in manera ulteriore su setore agrìculu e si favoressiat s'esistèntzia de unu latifundu non produtivu. Tales medidas aiant atzitzadu in curtzu su malecuntentu pobulare, chi si fiat espressadu cun bàrias furriadas de rebellias. {{Quote|Tancas serradas a muru, Fattas a s'aferra aferra, Si su chelu fit in terra, che l'aian serradu puru| Versos de [[Melchiorre Murenu]] in propòsitu de s'Editu de is Cungiaduras}} Diat chentza de definimentu su nou fundamentale de sa persistèntzia de su regìmene feudale. In su 1827 su re Càralu Felitze aiat promòvidu una torrada a nou normativa generale. Aiat istèrridu duncas a sa Sardigna su Còdighe Tzivile nou, abroghende sa ''[[Carta de Logu]]'' de su regnu de Arborea, abarrada fintzas a cussu momentu che a lege generale de su regnu. In is deghe annos a sighire, su re nou Càralu Albertu aiat aviadu s'abrogu de sos istitutos feudales. A s'acabu de is annos trinta su feudalesimu fiat istadu formalmente abolidu. Nointames su riscatu monetàriu de is fèudos sutràidos a s'aristocratzia e a s'artu cleru fiat istadu contadu no in sa base de su balore reale de is terrenos, ma in base a sa satisfatzione de is interèssios de is ex feudatàrios. Tale rescatu in prus fiat istadu fatu agrabiare, in suta de forma de coberàntzias tributàrias, in is populatziones<ref>Bie: G. Sotgiu, ''Sardegna sabauda'', cit.</ref>. ===Rebellias populares=== S'imponimentu de is serradas privadas in is terrenos comunos, su rescatu de is fèudos fatu agrabiare subra sa populatzione rurale e sas ulteriores limitaduras in sos impreos comunitàrios aiant provocadu una longa istagione de rebellias e resistèntzias in totu s'Ìsula. Periodicamente si torraiant a alluere is chèscias, fintzas violentas, dae chie aiat pèrdidu manna parte de is risursas subra is cales si basaiat sa supravivèntzia de medas famìlias in favore de sa classe noa de propietàrios. Aiat torradu a crèschere chene ddu pòdere evitare su fenòmenu de su bandidismu. ==Economia e sotziedade in su primu Otighentos== Sas istruturas sotzio-econòmicas bènnidas a pitzu in s'edade de sa [[Restauratzione]] in Sardigna non fiant meda prus dinàmicas e produtivas de is de su passadu. Aiant dadu impulsu a carchi setore, comente a sa bogadura minerària, e aiant afortiadu su pesadiu e is produtziones in acàpiu cun issu, puru s'isfrutamentu de is salinas e de s'ismesuradu patrimòniu de padentes e de frora mediterrànea. Nointames is risursas de s'ìsula fiant istadas sutapostas a unu marcadu regìmene de tipu coloniale, cun unu flussu in bessida de matèrias primas, pro sa prus parte non trasformadas, e unu flussu in intrada de produtos finidos. S'apaltu in regìmene de monopòliu de ampros setores produtivos favoressiat is capitales istràngios e lassaiat a is traballadores locales, lassados a foras de is terras privatizadas, petzi su caminu de s'impreu no ispetzializadu e non reguladu. No esistiant interventos de megioriu tecnològicu o de isfrutu ratzionale de is risursas. Sa situatzione generale abarraiat precària e is comunidades non tiraiant benefìtziu si no in manera indereta e in medida marginale dae is progressos chi andaiant difundende·si·nche in su continente. ===Ispertamentu intelletuale=== In sa prima metade de s'Otighentos s'assistit in Sardigna a unu fenòmenu de ispertamentu intelletuale. Sas universidades sardas, bessidas de su perìodu de crisi, cumintzaiant a annoare su corpus insignante, fintzas cun elementos sardos, e a frunire a s'amministratzione sabàuda cuadros e funtzionàrios. Su mundu de sos istùdios fiat animadu dae is chircas e de sas elaboratzione sàbias de istudiosos sardos e de foras. Bastet ammentare s'artzivos de mapa maritimos criados dae [[Carlo de Candia]] e [[Alberto La Marmora]], aristocràticos e militares piemontesos, apassionadu geògrafu, autore de is tomos de su ''Itinerario dell'Isola di Sardegna'', o s'istòricu [[Giuseppe Manno]], o fintzas [[Vittorio Angius]], [[Giovanni Spano]], [[Giovanni Siotto Pintor]], istòricos, linguistas e literados. Sa classe intelletuale sarda de su perìodu si caraterizaiat pro unu disìgiu de riscatu de s'istòria e de sa limba de Sardigna, acumpangiadu, fatu·fatu in manera contraditòria, de una profunda fidelidade a sa domo regnante. Ma is noas prospetivas intelletuales e s'aspiratzione a un'integratzione cun su continente fiant abarrados unu patrimòniu cumpartzidu petzi de un'élite, chentza de acàpios cun sa majoria de sa populatzione e chentza de recadimentos positivos in is problemas sotzio-econòmicos de s'Ìsula. ==''Fusione Perfetta'' e fine de su Regnu de Sardigna== {{Càstia fintzas|Fusione perfetta de su 1847}} Cara a sa metade de su sèculu, sa burghesia tzitadina, is cuadros amministrativos e s'intelletualidade si fiant fatos portadores de unu forte impulsu a s'omologadura istitutzionale cun sos [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|Istados de terramanna]]. In unu momentu istòricu in su cale in sa penìsula italiana pigaiant corpus is passiones risorgimentales, sos classes dirigentes de [[Casteddu]] e [[Tàtari]], in s'intentu de fàghere istèrrere a s'ìsula cussas reformas chi [[Carlo Alberto de Savoja]] aiat cuntzèdidu a is domìnios continentales, aiant rechertu s'abolitzione de sas istitutziones de s'Ìsula in favore de s'unione polìticu-amministrativa cun sos àteros territòrios. In su [[1847]] su re aiat proclamadu in manera solenne s'acontèssida de sa gai narada [[Fusione perfetta de su 1847|''Fusione Perfetta'']] (Fundidura Perfeta) de su regnu sabàudu chi, de istadu cumpostu e pluralista cale fiat in antis, petzi tando fiat fatu unitàriu e tzentralista segundu su modellu frantzesu. S'unione aiat batidu a una sèrie de cunsighèntzias: de unu ladu si decretaiat s'isperdimentu de sas istitutziones pluriseculares de sa càrriga vitzerègia, de su [[Istamentu|parlamentu sardu]] e de sa Reale Udièntzia, puru sa fine de s'autonomia matessi de s'ìsula; de s'àteru, su regnu sabàudu teniat gai una capitale ([[Torinu]]) e istitutziones tzentradas e comunas a totu is possedimentos sabàudos. In su 1848 Carlo Alberto aiat cuntzèdidu s'[[Istatutu Albertino|Istatutu]], bàlidu pro totu is provìntzias, cumprèndida tando sa Sardigna.<ref>[[s:Italia, Regno - Statuto albertino|Testu de s'Istatutu Albertinu]]</ref> Si custa fiat istada ''de facto'' sa fine de su [[Regnu de Sardigna]], pro sa fine sua ''de jure'' tocaiat abetare s'acumprimentu de s'[[Risorgimentu|Unidade italiana]]. In su 1861, a pustis de is primas duas [[gherras de indipendèntzia italianas|gherras de indipendèntzia]], sa [[Imbiu de is Milli|impresa garibaldina]] e s'annessione de manna parte de sos àteros istados de sa penìsula, [[Vittorio Emanuele II]], su de 24 res[ de Sardigna, proclamaiat sa nàschida de su [[Rennu de Itàlia|Regnu de Itàlia]]. Acabaiat gai fintzas de deretu sa longa istòria de su [[Regnu de Sardigna]] e s'Ìsula diveniat una [[Regiones de s'Itàlia|regione italiana]]. De custu momentu cumintzat duncas s'[[Istòria de Sardigna cuntemporànea]].<ref>G. Sotgiu, ''Sardegna sabauda'', cit.; F.C. Casula, ''La storia di Sardegna'', cit.</ref> ==Notas== <references/> ==Bibliografia== *MANNU, F.I., ''Innu de su patriottu sardu a sos feudatarios'', (1795), Casteddu, CUEC, 2000 *MANNO, G., ''Storia di Sardegna'', Torinu, 1825-7 *ID., ''Storia moderna della Sardegna dal 1793 al 1799'', Torinu, 1842 *MARTINI, P:, ''Storia di Sardegna dall'anno 1799 al 1816'', Casteddu, 1852 *CASALIS, G. - ANGIUS, V., ''Dizionario geografico, storico, statistico, commerciale degli stati di S. M. il Re di Sardegna'', Torinu, 1855 *SOLE, C. ''La Sardegna sabauda nel Settecento'', Tàtari, Chiarella, 1984 *SOLE, C. (a cura di), ''La Sardegna di Carlo Felice e il problema della terra'', Casteddu, Fossataro, 1967 *LE LANNOU, M., ''Pastori e contadini di Sardegna'', Casteddu, Della Torre, 1979 *SOTGIU, G., ''Storia della Sardegna sabauda'', Roma-Bari, Laterza, 1984 *FOIS, B., ''Lo stemma dei quattro mori. Breve storia dell'emblema dei sardi'', Tàtari, G. Delfino, 1990 *MATTONE, A., ''La cessione del regno di Sardegna. Dal trattato di Utrecht alla presa di possesso sabauda'', in “Rivista storica italiana”, 1992, fasc. I, pp.&nbsp;5–89 *CASULA, F.C., ''La storia di Sardegna'', Sassari-Pisa, ETS-Carlo Delfino, 1994 (ed. torrada a bìere e currègida) *FRANCIONI, F., ''Vespro sardo: dagli esordi della dominazione piemontese all'insurrezione del 28 aprile 1794'', Casteddu, Condaghes, 2001 *BRIGAGLIA, M. - MASTINO, A. - ORTU, G.G., ''Storia della Sardegna. 2. Dal Settecento a oggi'', Roma-Bari, Laterza, 2002 *SEDDA, F., ''La vera storia della bandiera dei sardi'', Casteddu, Condaghes, 2007 *PISTIS Massimo, ''Rivoluzionari in sottana. Ales sotto il vescovado di mons. Michele Aymerich'', Roma, Albatros Il Filo, 2009. ISBN 9788856711851 [[Categoria:Istòria de Sardigna]] 672p2qa09byapl4jzel3la5qfr3gnai Cuntierra:Amèrica 1 19760 177768 173253 2022-08-22T16:28:23Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki Salude, mi paret ca sa versione in LSC secundaria est prus manna e tenet totu is informatziones chi s'agatant in cussa printzipale in campidanesu. Comente/s'est detzisu si depent aspetare 5 dies. Oe est su 27/5, duncas chi entro su 31/5 no ci sunt modificas, deo propongio de pònnere sa pagina in LSC che printzipale e sa pagina in campudanesu che secundaria--[[Usuàriu:Stefanolocci|Stefanolocci]] ([[Cuntierra usuàriu:Stefanolocci|talk]]) 21:31, 27 Maj 2020 (CEST) : Apo bidu sas duas versiones e, segundu mene, prima de modificare sa prioridade, est pretzisu acontzare una paja de cosas in [[Amèrica/LSC]]: :* b'at bisongiu de pònnere sos ligàmenes internos a sos paragrafos :* b'at bisongiu de acontzare sas tabellas cun sas banderas (e sos ligàmenes) de sos paisos, chi in sa versione campidanesa bi sunt :* b'at bisongiu de pònnere unu template infobox adatu e acontzare sa dispositzione de sos elementos de sos artìculos, chi in [[Amèrica]] sunt mengius chi non in [[Amèrica/LSC]] :* in su paragrafu [[Amèrica/LSC#Limbas|Limbas]] b'at bisongiu de pònnere una lista puntada, coment'est in [[Amèrica|Amèrica in campidanesu]] Pro custas resones penso chi, a oe, s'artìculu [[Amèrica]] in campidanesu siat mengius de s'artìculu [[Amèrica/LSC]]. Su puntu a favore de [[Amèrica/LSC]] est chi tenet prus fontes, e fintzas chi, ortograficamente, tenet demmancu faddinas de cussu in campidanesu, ma b'at bisongiu de àteru azigu de traballu. --[[Usuàriu:Placebo2|Placebo2]] ([[Cuntierra usuàriu:Placebo2|talk]]) 11:30, 29 Maj 2020 (CEST) ::Seu de acòrdiu cun {{Risponde_a|Placebo2}}. S'artìculu est fatu beni, però cherit traballau ancora unu pagheddu po ddu fai prus cumpridu. Una borta chi si siat assentadu si poit poni a artìculu printzipalli.--[[Usuàriu:Mattafalluga|Mattafalluga]] ([[Cuntierra usuàriu:Mattafalluga|talk]]) 18:09, 29 Maj 2020 (CEST) Salude, apo fatu is mòdificas ca m'ais sugeridu. Chi teneis àteros sugerimentos narades puru. Tocat a ammentare ca: :*in amèrica/campidanesu no c'est "Insediamentos" :*in amèrica/campidanesu no c'set "S'evu pre-colombianu" :*in amèrica/campidanesu "biogeografia" est un'abotzu ebbia mentres c'est in amèricas/LSC :*in àmerica/LSC ci sunt 50 tzitades mentres in amèrica/campidanesu ci nde sunt 10 ebbia :*in amèrica/campidanesu ci sunt prus èrrores de ortografia :*in amèrica/LSC ci sunt prus fontes--[[Usuàriu:Stefanolocci|Stefanolocci]] ([[Cuntierra usuàriu:Stefanolocci|talk]]) 22:12, 1 Làm 2020 (CEST) Salludi. Po mei imoi andat beni. Ddi apu giustu currègiu una pariga de ligàminis internus, in ui fiant in arrùbiu, ca a sus de unus cantus istadus, territòrius e capitalis scidia ca esistiant giai is artìculus. Po mei fait a ddu poni che artìculu printzipalli.--[[Usuàriu:Mattafalluga|Mattafalluga]] ([[Cuntierra usuàriu:Mattafalluga|talk]]) 17:27, 2 Làm 2020 (CEST) :: Salude! Como andat meda mengius, so de acordu deo puru. Poi si tenimus carchi cosa de sighire a acontzare, lu si podet fàghere fintzas a pustis. Penso chi b'epa bisongiu de {{Risponde_a|L2212}} pro movere sas pàginas. --[[Usuàriu:Placebo2|Placebo2]] ([[Cuntierra usuàriu:Placebo2|talk]]) 18:08, 2 Làm 2020 (CEST) :::Salude, issu m'aiat ispiegadu unu pagu de tempus faghet ca:"cumbenit a copiare su còdighe de sa betza in una suta-pàgina noa chi creas tue (a es. Artìculu--->Artìculu/logudoresu) e, a pustis, a pònnere sa noa in sa pàgina printzipale. Sa suta-pàgina betza in ue as fatu sas modìficas (es. Artìculu/LSC) la podes isbodiare e pònnere su Template:Fuliai immoi." Penso chi ddu potzant fàghere totus ma deo no meda pràticu--[[Usuàriu:Stefanolocci|Stefanolocci]] ([[Cuntierra usuàriu:Stefanolocci|talk]]) 21:06, 2 Làm 2020 (CEST) ::::Salude a totus, no apo rispostu inoghe ca in custas dies apo pagu tempus a beru pro sighire a Wikipedia, e probabilmente at a èssere gasi pro unu pagu de tempus (pro custu mese, a su mancu). In cada manera so de acordu cun s'idea de mudare sa pàgina printzipale. {{Risponde_a|StefanoLocci}} apo bidu chi unas cantas modìficas tuas sunt istadas blocadas automaticamente, apo adatadu su blocu e como las dias dèpere pòdere fàghere. In cada manera bide tue, si cheres sa pàgina printzipale la càmbio deo.--[[Usuàriu:L2212|L2212]] ([[Cuntierra usuàriu:L2212|talk]]) 23:09, 2 Làm 2020 (CEST) :::::Salude, duncas sa pàgina printzipale dda podet cambiare unu amministradore ebbia? Deo erisero apo provadu a "copiare su còdighe de sa betza in una suta-pàgina noa chi creas tue (a es. Artìculu--->Artìculu/logudoresu)" ma mi dd'ant burrada (fortzis apo fatu faddinas?). Comuncas mi paret ca a manera obietiva sa pàgina in LSC est prus cumpleta e sunt de acordiu fintzas is àteros--[[Usuàriu:Stefanolocci|Stefanolocci]] ([[Cuntierra usuàriu:Stefanolocci|talk]]) 12:48, 3 Làm 2020 (CEST) ::::::Nono, non b'at bisòngiu de èssere amministradore. In cada manera l'apo mudada.--[[Usuàriu:L2212|L2212]] ([[Cuntierra usuàriu:L2212|talk]]) 21:03, 3 Làm 2020 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[Amèrica]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172174 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Eticheta {{tlx|dead link}}annanta a http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache%3AG4veoXaTjUAJ%3Ascholar.google.com%2F&as_sdt=0%2C5 *Archìviu https://web.archive.org/web/20160429211826/http://www.one.cu/publicaciones/cepde/proyeccion_2015_2050/11_tabla_3_23.pdf annantu a http://www.one.cu/publicaciones/cepde/proyeccion_2015_2050/11_tabla_3_23.pdf . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 20:50, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmenes esternos in [[Amèrica]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=173089 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20090225190038/http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf annantu a http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf *Archìviu https://web.archive.org/web/20090318213911/http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF annantu a http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 03:09, 20 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[Amèrica]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=173252 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20080619064049/http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=cqu annantu a http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=cqu . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 07:44, 21 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 22 ligàmene(s) esternos in [[Amèrica]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177767 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://scienzamoderna.wordpress.com/la-domanda-del-giorno/ *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.pc.gc.ca/eng/docs/r/pfa-fap/sec1.aspx *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://yukon.taiga.net/vuntutrda/archaeol/info.htm *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?era=e003 *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.si.edu/Encyclopedia_SI//nmnh/origin.htm *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://64.40.115.138/file/lu/6/52235/NTIyMzV9K3szNTc2Nzc%3D.jpg?download=1 *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.civilization.ca/cmc/education/teacher-resources/oracles/archaeology/rmcghee/vinland *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.umng.edu.co/www/resources/idsocial.doc *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www3.inegi.org.mx/sistemas/tabuladosbasicos/default.aspx?c=33725&s=est *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2015/PEPANNRSIP.US12A *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_caba.xls *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20161009185250/http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20103.HTM remplasadu cun https://web.archive.org/web/20161121230909/http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20103.HTM pro http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20103.HTM *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.geohive.com/cntry/mexico.aspx *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.indec.mecon.ar/ftp/cuadros/poblacion/proy_1025_depto_cordoba.xls *Archìviu https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20 annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20 annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.cbs.an/population/population_b2.asp *Archìviu https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20 annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20181004113653/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20190107082449/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html%20 annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 18:28, 22 Aus 2022 (CEST) 7azcuqzw3jv3o94n9tpemvivy3aqmd0 Limbàgiu de programmatzione 0 19765 177879 171017 2022-08-22T23:33:18Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Listing1.jpg|thumb|Còdighe de orìgine de unu programma iscritu in limbàgiu BASIC]] Unu '''limbàgiu de programmatzione''', in [[informàtica]], est unu limbàgiu formale chi ischerat un'impare de istrutziones chi podent èssere impreadas pro prodùere datos in essida. Si podet impreare pro su controllu de su cumportamentu de una màchina formale o de unu cumprimentu suo (in manera tìpica, un'[[Computer|elaboradore]]), duncas in fase de programmatzione de custa pro mèdiu de s'iscritura de su [[còdighe de orìgine]] de unu programma a òpera de unu programmadore. Unu limbàgiu de programmatzione est cunsideradu tale de su totu si est Turing-cumpletu. == Istòria == Su primu limbàgiu de programmatzione de s'istòria est su limbàgiu mecànicu impreadu dae Ada Lovelace pro sa programmatzione de sa màchina de Charles Babbage, sighidu dae su Plankalkül de Konrad Zuse, isvilupadu dae issu in s'[[Isvìtzera]] neutrale durante sa [[segunda gherra mundiale]] e publicadu in su [[1946]]. Plankalkül no est istadu mai impreadu a beru pro programmare. Sa programmatzione de is primos elaboradores fiat fata imbetzes in short code<ref name="Sebesta">Robert W. Sebesta, ''Concepts of Programming languages'', 2006, pp.44. ISBN 0-321-33025-0</ref>, chi est istadu sa base de s'[[assembly]] e est una rapresentatzione simbòlica de su [[limbàgiu màchina]]. S'ùnica forma de controllu de flussu est s'istrutzione de brincu cunditzionadu, chi faghet is programmas meda difìtziles de sighire in manera lògica pro neghe de is brincos de unu puntu a s'àteru de su còdighe. Sa parte manna de is limbàgios de programmatzione imbenientes ant chircadu de pònnere un'astratzione a suba a custu livellu basilare, donende sa possibilidade de rapresentare istruturas de datos e istruturas de controllu prus generales e cun faeddos chi s'acostant de prus a is chi is umanos impreant pro rapresentare is problemas chi depent èssere risòlvidos iscriende is programmas. Intre is primos limbàgios a livellu artu a segudare una tzerta popularidade ddoe aiat su Fortran, creadu in su [[1957]] dae John Backus, de cale est derivadu posca su BASIC ([[1964]]): ultres a su brincu cunditzionadu, otentu cun s'imparu IF, custa generatzione noa de limbàgios introduit istruturas noas de controllu de flussu comente a sos tziclos WHILE e FOR e is istrutziones CASE e SWITCH: custu mènguat meda s'impreu de istrutziones de brincu (GOTO), faghende su còdighe prus craru e elegante, e duncas de mantenidura prus fàtzile. A pustis de sa cumparta de su Fortran sunt nàschidos una sèrie de àteros limbàgios de programmatzione istòricos, chi ant postu in òpera una sèrie de ideas e paradigmas innovativos: is prus importantes sunt su Lisp ([[1959]]) e s'[[ALGOL]] ([[1960]]). Totu is limbàgios de programmatzione chi esistint oe podent èssere cunsiderados discendentes de unu o prus de custos primos limbàgios, chi tenent medas cuntzetos de base a cumone cun issos; s'ùrtimu ingendradore mannu de is limbàgios modernos est istadu su [[Simula]] ([[1967]]), chi at introduidu pro primu su cuntzetu de ''[[Programmatzione orientada a ogetos|ogetu]]''. In su 1970 Niklaus Wirth pùblicat su Pascal, su primu limbàgiu istruturadu, cun punna didàtica; in su [[1970|1972]] de su BCPL naschent su B e posca su C, chi at tentu resèssida manna dae s'incumintzu. In su matessi annu cumparet fintzas su Prolog, su printzipale esèmpiu de limbàgiu lògicu, chi mancari no siat de norma impreadu pro s'isvilupu industriale de programmas (pro neghe de s'atòliu suo bàsciu) rapresentat una possibilidade teòrica ammajadora. Cun is primos mini e micro-elaboradores e sas chircas in [[Palo Alto]], in su [[1983]] naschet [[Smalltalk]], su primu limbàgiu a ogetos beru, chi s'ispirat a su Simula e a su Lisp. Est impreadu ancora oe in unos cantos setores e est ammentadu pro s'influèntzia manna in s'istòria de is limbàgios de programmatzione, introduende su paradigma [[Programmatzione orientada a ogetos|orientadu a is ogetos]] in su primu cumprimentu. Esempros de limbàgios a ogetos de oe sunt Eiffel ([[1986]]), C++ (chi essit in su matessi annu de Eiffel) e posca Java, classe [[1995]]. == Cuntzetos fundamentales == Totu is limbàgios de programatzione chi esistint sunt definidos dae unu lèssicu, una sintassi e una semàntica e tenent: * Istrutzione: unu cumandu opuru una règula descritiva: fintzas su cuntzetu de istrutzione càmbiat meda dae unu limbàgiu a s'àteru. Cale si siat su limbàgiu, però, onni borta chi un'istrutzione est esecutada, s'istadu internu de su carculadore (chi siat s'istadu beru de sa màchina o un'ambiente virtuale, teòricu, creadu dae su limbàgiu) càmbiat. * '''[[Variàbile (informàtica)|Variàbile]] e costante:''' unu datu o un'impare de datos, connotos o disconnotos, giai ammentados o de ammentare; a una variàbile currispondet semper unu tzertu nùmeru de locatziones de memòria chi sunt ''allogadas'', est a nàrrere riservadas, pro cuntènnere is datos matessi. Medas limbàgios annotamala atribuint a sas variàbiles unu tipu, cun diferentes propiedades (cadena de testu, nùmeros, listas, ''àtomos'' etc.) chi podet èssere assinniadu in manera forte (tipizatzione ''forte'') o in manera leca (tipizatzione ''dèbile''). Ddoe at limbàgios de programmatzione, comente a unlambda, chi imbetzes no impreant variàbiles. Carchi limbàgiu suportat s'impreu de is [[Puntadore (informàtica)|puntadores]] a variàbiles. * Espressione: una cumbinatzione de variàbiles e costantes, unidas dae operadores; is espressiones sunt istadas introduidas in comintzu pro rapresentare is espressiones matemàticas, ma de sighida sa funtzionalidade issoro s'est estèndida. Un'espressione est '''valutada''' pro prodùere unu balore, e s'avaloramentu suo podet prodùere "efetos collaterales" in su sistema e/o in is ogetos chi ddoe partètzipant. * Istruturas de datos, mecanismos chi permitint de organizare e gestire dados cumplessos. * Istruturas de controllu, chi permitint de guvernare su flussu de esecutzione de su programma, alterende·ddu in base a su resurtadu o avaloramentu de un'espressione (chi si podet reduire a su càbidu de una variàbile, o èssere fintzas meda cumplessa) (tziclos iterativos comente a esempru ''for'', ''do'', ''while'' e istruturas cunditzionales comente a esempru ''if'', ''switch-case''). * Suta-programma: unu blocu de còdighe chi podet èssere tzarradu dae cale si siat àteru puntu de su programma. Agiumai totu is limbàgios oferint funtzionalidades de impreu nou de su còdighe agrupende secuèntzias de istrutziones a s'internu de funtziones de tzarrare segundu netzessidades a s'internu de programmas o a s'internu de librerias chi si podent impreare in onni programma. * Funtzionalidade de intrada de datos dae tecladu e imprenta de datos in essida (ammustra in vìdeu) pro mèdiu de is ''canales istandard''. * Possibilidade de insertare cummentos in su còdighe iscritu, chi nd'acrarent is funtzionalidades a benefìtziu de sa legibilidade e cumprensione. === Còdighe de orìgine ===   Programmare in unu limbàgiu de programmatzione sinnìficat de sòlitu iscrìere unu o prus documentos de testu ASCII, mutidu ''còdighe de orìgine'' chi espressat s'[[algoritmu]] de su programma traduidu in su limbàgiu de programmatzione. Is tipos de caràtere, is colores e in generale s'aspetu gràficu no sunt de importu pro sa programmatzione e totu: pro custu is programmadores no impreant programmas de video-iscritura, ma ''editores'' ''de testu'' (comente a ''emacs'' e ''brief'') chi imbetzes oferint funtziones sobradas de tratamentu de tesos (''espressiones regulares'', càmbios cunditzionales e chircas intre documentos mùltiplos, possibilidades de impreare trastos esternos etz). Si un'editore de testu dislindadu podet traballare a cuntatu cun is àteros trastos de traballu (compiladore, linker, intèrprete etc.: bide prus a in antis) tando si faeddat de '''IDE''' o [[ambiente de isvilupu integradu]]. Bolet naradu chi carchi limbàgiu de programmatzione reghente cunsentint fintzas una forma mista de programmatzione, in ue a s'istèrrida de còdighe de orìgine ASCII s'assòtziant fintzas operatziones de programmatzione visuale, chi permitit a su programmadore de descrìere carchi aspetu de su programma ''disinnende'' a vìdeu pro mèdiu de su [[Sòrighe (informàtica)|sòrighe]]; un' aplicatzione tìpica de custa forma de programmatzione est su disinnu interativu de s'interfàtzia gràfica de su programma (bentanas, menùs, etz).Pro èssere esecutadu dae su protzessore su còdighe de orìgine depet èssere traduidu in limbàgiu màchina chi est su limbàgiu de livellu fìsicu de sa màchina, e custu est possìbile pro mèdiu de duas tècnicas: sa cumpiladura e s'interpretatzione. Su còdighe de orìgine, cun is istrutziones de esecutare e (s'ispissu) carchi datu connotu e costantes, podet èssere esecutadu colende·ddu a un'intèrprete chi nd'at a esecutare is istrutziones, su chi est sa prassi normale pro is limbàgios de scripting; opuru podet èssere compiladu, est a nàrrere traduidu in istrutziones de limbàgiu màchina dae unu programma compiladore: su resurtadu est unu documentu binàriu 'esecutàbile' (còdighe esecutàbile) chi non bisòngiat de àteros programmas pro andare in esecutzione, e est fintzas meda prus lestru de unu programma interpretadu. In passadu, sa cumpiladura est istada sa norma pro totu is limbàgios de programmatzione de impreu generale; oe in die ddoe at medas limbàgios interpretados e de impreu generale, comente a su limbàgiu Java o is de sa prataforma .NET, chi àplicant un'ìbridu intre is duas solutziones, impreende unu compiladore pro prodùere còdighe in unu limbàgiu ''intermèdiu'' (naradu bytecode) chi est a pustis interpretadu. Sa diferèntzia de prestatziones tra is limbàgios interpretados e is compilados est istada reduida cun tècnicas de cumpiladura just-in-time, mancari chi si sigat a impreare is limbàgios compilados (e fintzas s'[[assembly]]) pro is aplicatziones chi recherent sas màssimas prestatziones possìbiles. === Cumpiladura ===   Sa cumpiladura est su protzessu de furriadura de unu programma, iscritu in unu limbàgiu de programmatzione a artu livellu, in unu còdighe esecutàbile pro mèdiu de un'àteru programma naradu [[cumpiladore]]. Sa cumpiladura oferit medas avantàgios, a primu su fatu de otènnere esecutàbiles lestros a beru in sa fase de esecutzione adatende vàrios paràmetros de custa fase a s'hardware a disponimentu; ma tenet s'isvantàgiu printzipale in su fatu chi est netzessàriu compilare un'esecutàbile diferente pro onni sistema operativu o hardware (prataforma) in ue su programma depet èssere esecutadu. In faeddos tècnicos, ammancat sa [[portabilidade]]. === Interpretatzione === Is limbàgios de programmatzione esotèricos sunt ideados cun sa punna de èssere prus complicados possìbile. No tenent un'utilidade bera, ma podent èssere impreados comente a proa de abilesa de unu programmadore o isceti pro ispàssiu. Esempros sunt Brainfuck, LOLCODE, Cow e Ook. [[File:Python_script.svg|left|thumb|Còdighe Python]] Cun s'interpretatzione, su còdighe est esecutadu in sa forma sua de orìgine dae un'[[Intèrprete (informàtica)|intèrprete]] chi, in sa forma prus simpre, pigat onni istrutzione de su programma e dda portat a cumprimentu. In custa manera su problema de sa portabilidade est risòlvidu, cun sa cunditzione chi ddoe siat un'intèrprete pro sa prataforma in ue su programma bolet esecutadu. Cun custa modalidade, su traballu pro sa màchina est prus mannu, ca onni istrutzione de su programma depet èssere averiguada dae s'intèrprete e bortada in un'istrutzione màchina o prus de una. Pro custa resone, is prestatziones de is programmas interpretados sunt de sòlitu prus pòberas chi no cun is programmas cumpilados. Is limbàgios de scripting e totu is chi sunt orientados a su [[World Wide Web|Web]] sunt belle semper interpretados. PHP, Perl, Tcl/Tk e JavaScript e medas àteros sunt esèmpios cuncretos de interatzione non vinculada a sa prataforma. Ddoe at tentativos de furriare torrare sos compiladores multipiattaforma creende unu livellu intermèdiu, una bènnida de sèmenes-interpretatzione, comente a s'in casu subra mentovadu de Java; de àteru càntigu pro sos limbàgios interpretados b'ant tentativos pro generare de sas cumpiladuras (o sèmenes-cumpiladuras) automàticas dillindadas pro sa màchina subra cale sunt esecutados. === Ligamentu (linking) === Si su programma, comente a s'ispissu acontesset, impreat librerias o est assentadu dae prus mòdulos de programma, custos depent èssere 'ligados' s'unu cun s'àteru. A su trastu chi faghet custa operatzione di narant [[Ligadore (informàtica)|ligadore]] (linker), e su traballu suo est prus che totu de risòlvere sas interconnessiones tra sos diferentes mòdulos. Esistent duos tipos diferentes de ligamentu: '''dinàmicu''' e '''istàticu'''. ==== Ligamentu istàticu ==== Totu is mòdulos de su programma e is librerias impreadas sunt inclùdidas in s'esecutàbile, chi resurtat mannu ma cuntenet totu su netzessàriu pro s'esecutzione sua. Si est netzessària una muda a una de is librerias, pro curregire un'errore o unu problema de seguridade, totu is programmas chi ddas impreant cun ligamentu istàticu depent èssere torrados a ligare cun is versiones noas de is librerias. ==== Ligamentu dinàmicu ==== Is librerias impreadas sunt carrigadas dae su [[sistema operativu]] cando netzessàriu (is librerias esternas sunt mutidas "DLL" (''Dynamic-link libraries'') in is sistemas [[Microsoft Windows]], mentras "SO" (''Shared Object'') in is sistemas Unix-like). S'esecutàbile est prus cumpatu, ma dipendet de sa presèntzia de sas librerias impreadas in su sistema operativu pro pòdere èssere esecutadu. In custa manera, is librerias podent èssere annoadas una borta isceti a livellu de sistema operativu, sena netzessidade de torrare a ligare is programmas. Bessit fintzas possìbile impreare diversas versiones de sa matessi libreria o impreare librerias personalizadas. In su cumprimentu de unu progetu de programma cumplessu, podet acontèssere chi carchi ala de su programma bèngiat iscrita che libreria, pro comodidade de mantenidura o pro ddas pòdere impreare in àteros programmas. Sa cumplicazione agiunta est chi cando s'installat unu programma cun collegamentu dinàmicu est netzessàriu averguare sa presèntzia de is librerias chi impreat, e s'in casu mai installare custas puru. Is sistemas de manìgiu de pachetes, chi s'òcupant de installare is programmas in unu sistema operativu, de sòlitu tenent rasta de custas dipendèntzias. De sòlitu si preferit su ligamentu dinàmicu, in manera de creare programmas minores e in generale reduire sa memòria [[RAM]] ocupada, assumende chi is librerias netzessàrias siant giai presentes in su sistema, o a bortas distribuende·ddas in paris cun su programma. === Cunfrontu tra cumpiladura e interpretatzione === [[File:Python_add5_syntax.svg|thumb|Un'esempru de còdighe de orìgine in Python. ]] Custos duos mètodos de creatzione e esecutzione de unu programma presentant ambos avantàgios e isvantàgios: s'avantàgiu majore de sa cumpiladura est sena duda s'atòliu superiore meda in tèrmines de prestatziones, a su prètziu de su restare vinculados a una '''prataforma''' (cumbinatzione de architetura hardware e sistema operativu); unu limbàgiu interpretadu imbetzes non tenet, in lìnia de màssima, custa dipendèntzia ma est prus lentu e recheret prus memòria in fase de esecutzione. === Bytecode e CIL === Una solutzione intre cumpiladura e interpretatzione est istada introduida in sas primas versiones de Pascal (inclùdida cussa portada a cumprimentu in su 1975 de s'imbentore suo, Niklaus Wirth) e posca adotada in is limbàgios Java e Python, cun su bytecode, e in is limbàgios Visual Basic e .NET de Microsoft cun su [[Common Intermediate Language]]. In ambos casos su còdighe de orìgine de is programmas non est cumpiladu in limbàgiu màchina, ma in unu còdighe intermèdiu "ìbridu" destinadu a èssere interpretadu in su momentu de s'esecutzione: sa resone de custu dòpiu coladòrgiu est de tènnere sa portabilidade de unu limbàgiu interpretadu e, gràtzias a sa pre-cumpiladura, fintzas una fase de interpretatzione prus simpre e tando prus lestra. Su bytecode de Java est unu limbàgiu assembly beru, chi est insandus postu in òpera in parte dae unos cantos [[Micro-protzessore|microprozessores]], comente a is ARM cun tecnologia Jazelle<ref>{{Tzita web|url=http://www.arm.com/products/multimedia/java/jazelle.html|tìtulu=Jazelle Technology|situ=arm.com (archiviadu)|data=2009-02-23|limba=EN|atzessu=2020-05-26|dataarchìviu=2009-02-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090223212504/http://www.arm.com/products/multimedia/java/jazelle.html|urlmortu=eja}}</ref>. Su còdighe intermèdiu est prus fàtzile siat de interpretare siat de cumpilare: pro custu motivu siat pro Java siat pro is limbàgios .NET sunt istados isvilupados cumpiladores JIT (Just In Time), chi in su momentu de su làntziu de su programma cumpilant su còdighe intermèdiu e mandant in esecutzione unu còdighe màchina nativu, eliminende sa netzessidade de s'intèrprete e fadende is programmas iscritos in custos limbàgios lestros agiumai che is cumpilados. == Classes de limbàgios == In generale esistent belle 2500 limbàgios de programmatzione prus o mancu connotos e difùndidos. Custos a primu sunt classificados, a segunda de su livellu de astratzione partende dae su limbàgiu màchina finas a su limbàgiu lògicu umanu, in limbàgios a bassu livellu e a artu livellu (in is annos noranta si distinghiant fintzas cussos a livellu a beru artu). In prus, is limbàgios podent èssere classificados in limbàgios ''compilados'' e ''interpretados'' comente bidu subra. De sòlitu, is limbàgios sunt a pustis distintos in tres famìlias mannas basadas in su [[paradigma de programmatzione]] de riferimentu: is limbàgios '''imperativos''', '''funtzionales''' e '''lògicos'''. === Imperativos === In is limbàgios imperativos s'istrutzione est unu cumandu craru, chi òperat a suba a una o prus variàbiles o a suba a s'istadu internu de sa màchina, e is istrutziones sunt esecutadas in un'òrdine pre-defnidu. Iscrìere unu programma in unu limbàgiu imperativu bolet nàrrere in manera essentziale s'ocupare de ite sa màchina depet fàghere pro otènnere su resurtadu e su programmadore depet pònnere in òpera is algoritmos netzessàrios a manigiare is datos. Is istruturas de controllu sunt ''istrutziones de flussu'' (GOTU, FOR, IF/THEN/ELSE etc.) e su càrculu protzedit prus pro iteratzione chi no pro ricorsione. Is balores de is variàbiles sunt a s'ispissu assinniados partende dae costantes o dae àteras variàbiles e carchi borta pro coladòrgiu de paràmetros. Unos cantos esempros de limbàgios imperativos sunt Frotrain, Cobol, Basic e C. ==== Istruturados ==== Sa programmatzione istruturada est una tècnica ideada pro limitare sa cumplessidade de s'istrutura de su controllu de su programma. Su programmadore est depet impreare isceti is istruturas de controllu canònicas definidas dae su Teorema de Böhm-Jacopini: sa ''secuèntzia'', s'issèberu e su ''tziclu'', evitende is istrutziones de brincu sena cunditziones. Esempros sunt Ada, Fortran 90/95 e Pascal. ==== Orientados a is ogetos ==== Sa programatzione a ogetos est basada a suba a un'evolutzione de su cuntzetu de tipu de datu astratu caraterizada dae incapsulamentu, eredade, polimorfismu. Medas limbàgios modernos ponent in òpera cuntzetos de sa programmatziones a ogetos. Esempros de limbàgios chi ddos ponent in òpera a manera cumprida sunt Java e Smalltalk. === Funtzionales === Is limbàgios funtzionales sunt basados a suba a su cuntzetu matemàticu de funtzione. In unu limbàgiu funtzionale fintzas s'assinniamentu est fatu isceti comente coladòrgiu de paràmetros. In custu mollu su controllu de su càrculu est de sòlitu manigiadu cun sa ricorsione, mentras s'istrutura de datos prus comuna est sa lista, una secuèntzia de elementos. Esempros de limbàgios funtzionales sunt Lisp, OCaml e F#. === Decrarativos (o lògicos) === In is limbàgios lògicos s'istrutzione est una ''clàusola'' chi descriet una relatzione intre is datos: programmare in unu limbàgiu lògicu bolet nàrrere descrìere s'impare de is relatziones chi esistint intre is datos e su resurtadu bòlidu, e su programmadore depet istabilire in cale manera is datos depent mudare durante su càrculu. Non ddoe at un'òrdine predefinidu de esecutzione de is clàusolas: agatare s'òrdine giustu est tarea de s'intèrprete. S'istrutura de controllu printzipale est su '''cut''', chi ddi narant ''ruju'' si mudat su cumportamentu de su programma o ''birde'' si donat isceti prus atòliu a su càrculu, chi protzedit pro ricorsione e non pro iteratzione. Is variàbiles retzint su balore issoro pro coladòrgiu de paràmetros o dae àteras variàbiles giai assinniadas in sa clàusola (''unificatzione'') e belle mai pro assinniamentu, chi est impreadu isceti pro su càrculu diretu de espressiones numèricas. Pro pòdere èssere impreados in unu programma decrarativu, un'algoritmu depet èssere formuladu in manera recursiva o de ''backtracking''; custu faghet de sa programmatzione cun custos limbàgios un'esperièntzia de su totu noa e recheret una manera de pensare diferente, pro ite ca prus chi contare unu resurtadu si recheret de nde dimustrare su balore cabale. In antis a custas rechertas, is limbàgios decrarativos permitint de segudare resurtados bonos meda cando si depent manigiare grupos de entes in relata. Esempros de limbàgios lògicos sunt Curry, Mercury e Prolog. === Limbàgios tipizados in manera dèbile o forte === Is limbàgios de programmatzione podent èssere partzidos fintzas segundu sa manera chi su tipu de dadu est asinniadu a una variàbile. === Limbàgios esotèricos === Is limbàgios de programmatzione esotèricos sunt ideados pro èssere prus complicados possìbile. No tenent un'utilidade bera, ma sunt impreados comente a proa de abilesa de su programmadore o pro ispàssiu. Esempros sunt Brainfuck, LOLCAT, Whitespace, COW e Ook. === Limbàgios parallelos === Is super-elaboradores modernos e, oe in die, agiumai totu is carculadores tenent prus de unu [[microprotzessore]]. Custu recheret sa capatzidade de ddos isfrutare. Sa parte manna de is limbàgios tenent istruturas o librerias chi permitint de esecutare partes diferentes de su programma in protzessores diferentes, ma unos cantos limbàgios sunt istudiados a manera de agatare issos e totu a manera automàtica is partes de còdighe de esecutare in su pròpiu tempus. Esempros sunt Occam, Linda e Axum. === Limbàgios de scripting === Is limbàgios de scripting sunt nàschidos comente a ''limbàgios batch'', pro automatizare tareas longas e ripetitivas de esecutare, apuntu, in modalidade batch<ref>{{Tzita web|url=https://www.insidevcode.eu/2015/01/14/linguaggi-di-scripting-ecco-qui-alcuni/|tìtulu=Linguaggi di scripting: ecco qui alcuni|autore=Flavius Florin Harabor|situ=InsiDevCode|data=2015-01-14|limba=IT|atzessu=2020-05-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.cs.man.ac.uk/~pjj/cs211/langdes/script.html|tìtulu=Scripting language|situ=www.cs.man.ac.uk|limba=EN|atzessu=2020-05-31}}</ref>. Imbetzes de cumpònnere unu a unu sos cumandos pro cumprire unu tzertu traballu, issos sunt sarvados in secuèntzia in unu documentu, chi a pustis si podet impreare comente a cumandu. Is primos limbàgios de scripting sunt istados is de sas shell [[UNIX|Unix]]; a pustis, pro s'utilidade issoro, medas àteros programmas interativos ant cumintzadu a permìtere s'ammentu e s'esecutzione de archìvios cun listas de cumandos o fintzas s'ammentu de registratziones de cumandos visuales (is '''macro''' de is programmas de videoiscritura, pro esempru). Su passu imbeniente, est istadu in medas casos s'estensione de is limbàgios cun s'assòtziu de sìmbulos a balores, est a nàrrere s'impreu de variàbiles, e is cumandos de gestione de su flussu: brincu cunditzionadu, istrutziones de tziclu torrende·ddos aici limbàgios cumpletos. Giai ichi medas limbàgios de scripting naschent pro s'invocatzione de cumandos o protzeduras esternas, issos sunt de sòlitu interpretados, duncas esecutados dae un'àteru programma, comente a unu programma chi su script permitit de estèndere, o un'interprete. Esempros de limbàgios de scripting sunt PHP, Javascript e Python. == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * Maurizio Gabbrielli e Simone Martini, ''Linguaggi di programmazione: principi e paradigmi'', 2a ed, Milano, McGraw-Hill, 2011. ISBN 978-88-386-6573-8. * Ravi Sethi, ''Linguaggi di programmazione'', Bologna, Zanichelli, 1994. ISBN 88-08-09740-4. {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Informàtica]] 2nmp2y82smr0x2tgjrqaw4p6o89zl0w Luciano Pavarotti 0 19777 177887 177376 2022-08-22T23:46:07Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki <br />{{LSC|Luciano Pavarotti=}}<br />{{Bio|Nòmene=Luciano|Sambenàdu=Pavarotti|Didascalia=Luciano Pavarotti in su 2004|Imàzine=Luciano Pavarotti 2004.jpg|didascalia 2=[[File:Luciano Pavarotti Signature.svg]]|Sesso=M|LoguNascita=Modena|DieMeseNascita=12 ledàmene|AnnuNascita=1935|LoguMorte=Modena|DieMeseMorte=6 cabudanni|AnnuMorte=2007|NoteMorte=<ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/cronaca/2007/09/06/news/e-morto-luciano-pavarotti-1.37117735|tìtulu=E' morto Luciano Pavarotti |editore=[[La Stampa]]|data=18 trìulas 2019|atzessu=28 santugaine 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20191018172626/https://www.lastampa.it/cronaca/2007/09/06/news/e-morto-luciano-pavarotti-1.37117735 |dataarchìviu=18 santugaine 2019|urlmortu=nono|limba=it}}</ref>|Epoca=1900|Natzionalidade=italianu|Faìna=tenore}} Est ammentadu intra is deghe tenores prus mannos de totu is tempos, de sa boghe sua scuillante in is acutos e rica in su mesu, cun frasègiu craru e tìmbru lìmpidu<ref>{{Tzita web|url=https://www.epochtimes.it/news/gli-8-tenori-italiani-con-le-voci-piu-belle-di-sempre/|tìtulu=Tenori italiani: le 10 voci più grandi di sempre|autore=Alessandro Starnoni|situ=La Epoch Times|data=28 santugaine 2019|limba=it|tzitatzione=I MIGLIORI TENORI DEL BEL CANTO PER ECCELLENZA: 7ª posizione: Luciano Pavarotti (1935-2007) (o 4ª posizione dopo Schipa nel primo gruppo dei tenori di grazia-lirici leggeri) – Voto 9,85 su 10}}</ref>. In paris cun [[Carlo Bergonzi]], [[Enrico Caruso]], [[Franco Corelli]], [[Mario Del Monaco]], [[Giuseppe Di Stefano]], [[Beniamino Gigli]] e [[Tito Schipa]], sighit a èssere ammentadu che unu de is tenores istòricos italianos famados a livellu mundiale<ref>{{Tzita web|url=http://archiviostorico.corriere.it/1994/settembre/08/Caruso_dei_tenori_Pavarotti_ottavo_co_0_9409089652.shtml|tìtulu=Caruso re dei tenori, Pavarotti ottavo Placido Domingo secondo. Big Luciano batte tutti in musica e voce, basso il sex appeal. lui replica: "l'importante è dare il meglio"|autore=Farkas Alessandra|situ=Corriere della Sera|data=8 cabudanni 1994|limba=it|atzessu=2020-06-04|dataarchìviu=2014-10-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141006101345/http://archiviostorico.corriere.it/1994/settembre/08/Caruso_dei_tenori_Pavarotti_ottavo_co_0_9409089652.shtml|urlmortu=eja}}</ref>. Cun su ''Pavarotti & Friends'' e is collaboratziones suas numerosas (ammentamus in particulare sa costitutzione de su grupu ''Tre Tenori'', cun [[Plácido Domingo]] e [[José Carreras]]), at consolidadu sa popularidade sua ca ddi at donanu fama mundiale a foras de s'àmbitu musicale puru. Cun prus de 100 miliones de copias bèndidas in su mundu<ref>{{Tzita web|url=https://www.quotidiano.net/musica/2007/09/06/34818-carriera_venduto_milioni_dischi.shtml|tìtulu=In carriera ha venduto 100 milioni di dischi|situ=Il Quotidiano|data=6 cabudanni 2007|limba=it}}</ref>, s'istima chi siat, pro is bèndidas puru, intra is primos cantantes de totu is gèneres musicales, e in prus su cantante italianu de sucessu a livellu mundiale. == Riferimentos == kzgensgl2knxl4b6hmrv9knrfovp1zr Edade de su Brunzu 0 19783 177828 170815 2022-08-22T20:36:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Diffusion métallurgie.png|thumb|276x276px|Ispaniadura de sa metallurgia in [[Oriente Mèdiu]] e in [[Europa]]]] {{Template:Istòria universale}} S''''edade de su brunzu''' est unu perìodu de s'isvilupu de sa tzivilizatzione caraterizadu dae su fatu chi sa metallurgia prus avantzada aiat isvilupadu sas tècnicas de bogadura de su [[Ràmine|ràmene]] dae sos minerales e nde faghet ligas pro otènnere [[brunzu]]. S'edade de su brunzu faghet parte de sa [[preistòria]] e sighit su [[neolìticu]] in sa majoria de su mundu. Custa denuminatzione fiat intrada sae su religiosu [[Frantzesos|frantzesu]] [[Nicolas Mahudel]],<ref>Sa teoria fiat esposta pro sa prima borta su 12 de cabudanne [[1734]] a in antis de s'[[Académie des inscriptions et belles-lettres]] e a pustis publicada in su [[1740]] cun su tìtulu "''Les Monumens les plus anciens de l'industrie des hommes, des Arts et reconnus dans les pierres de Foudres''" cfr. Hamy, M.E.T. "Matériaux pour servir à l'histoire de l'archéologie préhistorique" in ''Revue archéologique'', 1906, 4ª serie, N°7 (martzu–abrile), pp. 239–259</ref> chi aiat osservadu ca sas sepulturas in ue s'agataiant is urnas prus addaniadas generalmente cunteniant trastos de brunzu, mentras ca sos manìgios de ferru fiant presentes in is tumbas prus reghentes. Sa partzidura fiat torrada a pigare a fatu dae su chircadore [[Danimarca|danesu]] [[Christian Jürgensen Thomsen]] in su [[1816]] pro s'obera sua de classificatzione de sas antighidades natzionales. Sa data giusta de arribada a s'edade de su brunzu vàriat intre culturas e logos de su mundu. Sa tecnologia de su brunzu fiat connota cara a su 4500 a.C., a curtzu de [[Bang Chieng]] ([[Tailàndia]]).<ref>{{Tzita web|url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761552360/Edad_del_bronce.html|tìtulu=Edad del bronce|atzessu=2020-06-06|dataarchìviu=2009-01-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090123102909/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761552360/Edad_del_bronce.html|urlmortu=eja}}</ref> A pustis, fiat istadu elaboradu in s'[[Oriente Mèdiu]]; in [[Anatòlia|Àsia Minore]] si datat in antis de su 3000 a.C.; a sa [[Grèghia Antiga|Grètzia Antiga]] fiat cumintzadu s'impreu suo a inghìriu de su 3000 a.C.; in [[Ásia tzentrale|Àsia Tzentrale]] su brunzu si fiat connotu cara a su de 3 millènnios a.C. (2000 a.C.), in territòrios de is odiernos [[Afganistàn]], [[Turkmenistàn]] e [[Iran|Iràn]]; mentras ca in [[Cina|Tzina]] si fiat achiridu aiat istentadu de prus, cun sa [[dinastia Shang]], cara a su 1800 a.C. In [[Amèrica]], sa tziviltade de [[Tiwanaku]] fiat istada sa chi aiat cumintzadu custa edade, iscoberende su brunzu de proare cun diversos metallos. [[File:Bronzetto nuragico Sulcis.jpg|left|thumb|374x374px|Brunzitu sardu, agatadu in [[Sulcis]]]] Custa fase de s'isvilupu umanu no est presente in totu sas regiones de su globu terrestre: in s'[[Àfrica sub-sahariana|Àfrica subsahariana]] non s'agatat una edade de su ràmene nen de su brunzu, bidu ca sos bividores de custa zona aiant fatu unu brincu diretu intre su [[Neolìticu|perìodu neolìticu]] e s'[[Edade de su Ferru]]. S'edade de su brunzu si sìtuat in generale in [[Europa]] intre su 1800 a.C. e su 700 a.C. partzida in tres fases: * ''Brunzu Antigu'', dae su 1800 a.C. a su 1500 a.C. * ''Brunzu Mèdiu'', dae su 1500 a.C. a su 1200 a.C. * ''Brunzu Finale,'' dae su 1200 a.C. a su 700 a.C. Dae banda sua, in s'[[Oriente Mèdiu]] tenet is datas de partzidura chi sighint: * ''Brunzu Antigu'' (3500 a.C.-2000 a.C.) * ''Brunzu Mèdiu'' (2000 a.C.-1600 a.C.) * ''Brunzu Finale'' o ''Tardu'' (1600 a.C.-1200 a.C.) Is caraterìsticas generales de s'edade de su brunzu sunt sa crèschida demogràfica, s'abbandonu partziale de sa tramudàntzia e sa tendèntzia lenta a su sedentarismu de sa gente. S'òmine si mantenet in generale in grutas ma puru in montigros istratègicos e in bidditzolos in zonas de aprigu. S'inumatzione si faghet in is grutas e in is [[Dòlmen|dòlmens]] fortzis in parte fraigados in antis e chi tando sunt torrados a impreare, giuntu cun àteros noos. Sunt caraterìsticas is puntas de fritza, is punterolos e ogetos de ornamentu. S'arte s'isvilupat in figuras de pedra, e disinnos de iscenas de morte. S'iscoberta de su [[Ràmine|ràmene]] a primu, e de s'[[Istàngiu (elementu chìmicu)|istàngiu]] e [[brunzu]] a pustis, ant fatu mòere unos cantos pòpulos in chirca de custos metallos, portende·si in fatu sas règulas culturales e sas tècnicas de cosa issoro. S'impreu de su metallu faghet crèschere sa cumplessidade de s'istrutura sotziale de sas comunidades, e aparessent cumbatas tribales. Su domìniu de su metallu determinat su podere e sa richesa e dat orìgine a una minoria de privilegiados cara a una majoria de subordinados Is culturas neolìticas biviant in is pranuras e agiomai non teniant armas, ma tando si faghent netzessàrias pro sas gherras intre de grupos ostiles. Dae in antis de su 1700 a.C., is bisòngios de defensa de sos grupos faghent manera chi fraighent is aposentamentos issoro in logos fàtziles de difèndere; in is tumbas comintzant a s'agatare abbundantes sas armas. == Notas == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Bronze Age|Edade de su Brunzu}} {| border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" align="center" style="background:#e9f4fe; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width="90%" | colspan="19" rowspan="1" bgcolor="#FFFAF0" align="center" |'''[[Preistòria]] e [[Protoistòria]] de su [[Mundu Betzu]]''' |- | colspan="13" rowspan="1" bgcolor="#FDF5E6" align="center" |'''[[Edade de sa Pedra]]''' | colspan="6" rowspan="1" bgcolor="#FAF0E6" align="center" |'''[[Edade de sos Metallos]]''' |- | colspan="6" rowspan="1" bgcolor="#FFF8DC" align="center" |'''[[Paleolìticu]]''' | colspan="4" rowspan="2" bgcolor="#E6E6FA" align="center" |[[Mesolìticu]]<br />[[Epipaleolìticu]] | colspan="3" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#CAFF70" align="center" |[[Neolìticu]] | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FFDAB9" align="center" |[[Edade de su Ràmene]]<br />(franca s'[[África subsahariana]]) | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FFDEAD" align="center" |[[Edade de su Brunzu]]<br />(franca s'[[África subsahariana]]) | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#DCDCDC" align="center" |[[Edade de su Ferru]] |- | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FAEBD7" align="center" |[[Paleolìticu inferiore]] | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FAEBD7" align="center" |[[Paleolìticu mèdiu]] | colspan="2" rowspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FAEBD7" align="center" |[[Paleolìticu superiore]] |} <noinclude> [[Categoria:Istòria]] eeai4g1h5wz5gemy3qxv1f6xf2zn3qu Sardigna megalìtica 0 19998 177956 175968 2022-08-23T11:57:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istòria de Sardigna}} Cun su tèrmine '''Sardigna megalìtica''' si tratat su fenòmenu de su [[Megalitismu]] chi at interessadu s'Ìsula partende dae su [[Neolìticu]] fintzas a s'[[Tziviltade nuraghesa|època nuràgica]]. A custu fenòmenu architetònicu enigmàticu s'atìbiant is istruturas in pedra cales [[Stonehenge]] e sos [[Nuraghe|nuraghes]], ambos monumentos intrados a fàghere parte de su [[Patrimòniu de s'umanidade|patrimòniu culturale europeu e mundiale]]. Mancari su fenòmenu abbratzet totu su Praneta, sa contzentratzione majore de sas istruturas megalìticas s'agatat in s'[[Europa otzidentale|Europa atlàntica]] e in totu su [[Mare Mediterràneu|lutone Mediterràneu]]. Pro more de s'ispaniadura carca e de sa variedade manna chi ant tentu in Sardigna custos fàbricos, is [[Sardigna prenuràgica|culturas prenuràgicas]] e sa sighidora tziviltade nuràgica, sunt cunsideradas intre sas prus importantes culturas megalìticas mai esìstidas. Su territòriu isulanu acasàgiat difatis unu nùmeru mannu de monolitos, siat isulados siat in neras retilìnias o fintzas in chircu, impreados dae sos antigos Sardos siat pro un'impreu petzi monumentale, comente sos [[menhir]], siat pro isvariadas tipologias de fàbricos definidos - difatis - de tècnica megalìtica. Sa tecnologia disconnota impreada pro segare sos monolitos, su fraigu de sos monumentos etotu e su significadu ispirituale issoro abarrat como che como un'enigma, comente a su misteriosu e imponente altare megalìticu de [[Altare preistoricu de Monte d'Accoddi|Monte d'Accoddi]], in Sardigna setentrionale, cunsideradu unu logu de cultu ùnicu in su gènere suo in su panorama de su megalitismu. == Orìgine == Is primos abisos de su fenòmenu de su Megalitismu in Sardigna sunt de refèrrere a su [[Neolìticu]] mèdiu-reghente, connotu fintzas che a proto-megalitismu; is chircas fatas dae is istudiosos dimustrant comente a issu siat ligadu in manera istrinta su megalitismu de s'[[Pireneos|àrea de sos Pireneos]]<ref name="Pagl">{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Giacomo|sambenadu=Paglietti|tìtulu=All&#39;origine del megalitismo nel mediterraneo occidentale: le tombe a circolo|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|atzessu=2020-08-21|url=https://www.academia.edu/2442140/Allorigine_del_megalitismo_nel_mediterraneo_occidentale_le_tombe_a_circolo}}</ref> ==Architeturas megalìticas== A sighire sunt elencados is vàrios tipos de architetura megalìtica presentes in su territòriu isulanu: [[File:Statuamenhirlaconi.jpg|thumb|upright=0.8|[[Làconi]], istàtua menhir cun s'enigmàticu sìmbulu a fundu in subra. Segundu sos istudiosos custa simbologia rapresentat un'imàgine antropomorfa cun sa conca furriada cara a bàsciu: diat inditare su viàgiu de su mortu cara a s'àteru mundu.<ref name="Laconi">{{Tzita web|url=http://menhirmuseum.it/capovolto|tìtulu=Il Capovolto|sambenadu=Murru|nùmene=Giorgio|editore=menhirmuseum.it|limba=it|atzessu=8 santandria 2013}}</ref>]] ===Menhir=== {{Càstia fintzas|Menhir}} Is populatziones prenuràgicas aiant pintiniadu su territòriu isolanu de ''perdas fitas<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31516&v=2&c=28503&t=7|tìtulu=Sas pedras fitas|situ=Sardegna Cultura|atzessu=2021-08-06}}</ref>'' (o fintzas ''perdas longas''), nùmene cun su cale in [[limba sarda]] si narant cussos monolitos in aterue connotos che a [[menhir]] ([[Limba brètone|dae su brètone]] ''men'' e ''hir'' est a nàrrere "pedra longa"). S'agatant assentados in neras retilìnias, a bortas in forma tzirculare, a s'ispissu fintzas isulados, semper cun funtzione sacrale, e agatant cunfrontos cun unas àteras manifestatziones de su megalitismu europeu in piessignu cun is de [[Inghilterra]] e [[Frantza]]. De difìtzile datadura e de crara simbologia fàllica, medas de issos sunt privos de intzisiones, est a nàrrere anicònicos, ma in unas cantas localidades, che a [[Làconi]], sunt istados decorados e isculpidos asciugàrios de armas a berus e cun singulares annotos de sa cara a forma de T, est a nàrrere cun un'ùnicu disinnu a descrìere nasos e chìgios, chentza de ogros nen buca.<ref name="E.Atzeni">{{Tzita libru|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060403120123.pdf|tìtulu=''Laconi - Il museo delle statue-menhir''|sambenadu=Atzeni|nùmene=Enrico|editore=Carlo Delfino|limba=it|atzessu=22 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121113194310/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060403120123.pdf|dataarchìviu=13 santandria 2012|urlmortu=eja|pàgina=5}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31518&v=2&c=28503&t=7|tìtulu=Deos e òmines de pedra|situ=Sardegna Cultura|atzessu=2021-08-04}}</ref> Medas de cussos si podent bìdere oe in su [[Museu de s'Istatuària Preistòrica Sarda]].<ref name=":0" /> S'istudiosu [[Enrico Atzeni]] partzit is menhir sardos in tres categorias in sa base de dillindados atributos figurativos: * menhir protoantropomorfos, de forma ogivale e cara prana, modellados cun marteddinadura fina; * menhir antropomorfos, cun primas elementares trassaduras de sa cara; * istàtuas-menhir, is cun annotos ischemàticos de sa cara a T, cun nasu e chìgios in unu blocu ùnicu.<ref name=E.Atzeni/> Is menhir sunt semper referidos a su perìodu prenuràgicu de chi costituint una testimonia ladina, e - segundu s'istudiosu Enrico Atzeni - documentant su complessu sistema èticu-religiosu chi esistit durante s'evolutzione econòmica caraterizada dae sa [[Edade de su Ràmene|metallurgia de su ràmene]], cun s'afirmadura in is sotziedades isulanas de gerarchias sotziales noas a isfundu ideològicu patriarcale, rapresentende is ''perdas fitas'', figuras de divinidades masculinas e feminininas, fortzis de antepassados, cabos, eroes e gherreris o unos àteros pessonàgios de rangu mìticos.<ref name=E.Atzeni/> [[File:Area archeologica di Pranu Muttedu - Menhir 02.jpg|thumb|left|[[Goni]] (SU), nera de menhir in [[Complessu archeològicu de Pranu Muttedu|Pranu Muttedu]].]] Fatu·fatu si confundent cun is [[Betile|bètiles]], chi però tenent forma ogivale o truncu-cònica: fintzas chi a bortas assotziados a su perìodu prenuràgicu, custos sunt comunemente atribiados a s'edade nuràgica. Sa funtzione issoro sacrale at sighidu a esìstere in is comunidades isulanas non petzi in època nuràgica, ma fintzas in cussa [[Imperu romanu|romana]] e [[Imperu bizantinu|bizantina]], costituende a pustis unu beru ostàculu a sa [[cristianizatzione]] de s'internu de s'Ìsula, tantis de induire paba [[Gregoriu su Mannu|Gregori su Mannu]], in [[su de 6 sèculos p.C.]], a un'aberta denuntzia de sos Sardos de [[Ospitone]], adoradores de ''ligna autem et lapides'' (linnas e pedras), cumbidende·ddos a iscagiare sos ìdolos issoro. Is agatamentos de dughentos menhir protoantropomorfos acontèssidos in su 2006 in [[Sòrgunu]], in sa regione istòrica de [[Barbagia]] de su [[Mandrolisai]], in localidade Biru 'e Concas, in majoria corcados ma medas golu in neras, torrant a portare a cussas iscagiaduras in massa<ref name="N.Bandinu">{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Nino|sambenadu=Bandinu|autore=|url=http://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2006/10/27/ST7PO_ST701.html|tìtulu=Sorgono, rivive la Stonehenge sarda con l'antico splendore dei menhir|publicatzione=La Nuova Sardegna|data=2006-10-27|atzessu=28 santugaine 2013}}</ref><ref name="L.Usai">{{Tzita web|url=http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it/142/scavi/scaviarcheologici_4e048966cfa3a/39|tìtulu=''Sorgono (NU). Interventi di ricerca e valorizzazione nell'area archeologica di Biru 'e Concas''|sambenadu=Usai|nùmene=Luisanna|editore=www.archeologia.beniculturali.it/|data=2006|limba=it|atzessu=28 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029201009/http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it%2F142%2Fscavi%2Fscaviarcheologici_4e048966cfa3a%2F39|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja}}</ref>; s'ùrtimu agatamentu - nointames - est istadu su de Cùcuru 'e Lai, in su 2011 in [[Samugheu]], semper in su Mandrolisai, in ue sos menhir agatados incassiados in unu muru a sicu longu sunt istados una chentina arrogados in unos treghentos cantos.<ref name="U.Sarda">{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.unionesarda.it/fotogallery/fotogallery/2011/07/16/samugheo_ritrovate_300_statue_menhir-18-229046.html|tìtulu=Samugheo: Ritrovate 300 statue menhir|publicatzione=L'Unione Sarda|data=2011-07-16|atzessu=28 santugaine 2013}}</ref> ====Cromlech==== Is chircos megalìticos connotos fintzas che a ''stone circle'' in su mundu anglosàssone o ''[[cromlech]]'' in cuddu francòfonu, sunt presentes in Sardigna in su perìodu prenuràgico in vàrias partes de su territòriu. Su de Is Cirquittus, in sa comuna de Làconi, si suponet èsseret unu calendàriu pro contare durante sos [[Solstìtziu|solstìtzios]] s'artziada e sa calada de su sole. Sa forma sua est ellìtica cun unu diàmetru de 20 metros pro 30, e est formadu dae sete pedras de natura diferente, dispostas a aneddu e aproliadas de distàntzias larganas. Su cromlech est acostagiadu dae una nera de chimbe menhir protoantropomorfos, intre sos cales duos artos duos metros<ref name=Cirquittus/> Unos àteros menhir mannos s'agatant in is intòrrios e si suponet chi in s'àrea esistiat un'istrutura megalìtica meda de prus manna e cumplessa. Est atibiadu a gentes de [[Cultura de Otieri|cultura Otieri]] e [[Cultura de Abealzu-Filigosa|Abealzu-Filigosa]].<ref name="Cirquittus">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=21283&v=2&c=2488&c1=2125&t=1ref|tìtulu=''Laconi, Cromlech e menhir di Is Cirquittus''|limba=it|atzessu=23 santugaine 2013}}</ref> Interèssiu mannu ischidant is neras de nuraghe is Scalas, in localidade ''Oliaspeciosa'' in [[Murera]] in su [[Sarrabus-Gerrei|Sàrrabus]], cun is barantatrès menhir suos de artària variàbile dae unu a duos metros; is iscumbatas fatas subra sa funtzione issoro portant a unu calendàriu de pedra fatu pro individuare sos tziclos istasonales, paris cun su cuntrollu fitianu de s'arbèschida e intrinada de su sole e de sa luna. Fintzas cussos de Cuile Piras, situados in su matessi territòriu e in nùmeru de chimbantatrès, semper cun funtzione calendariale, sunt atibiados a gentes de cultura Otieri, de su Neolìticu finale (3200-2800 a.C.).<ref name="IsScalas">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=22263&v=2&c=2488&c1=&t=1|tìtulu=''Murera, Menhir di nuraghe Scalas e Cuile Piras''|limba=it|atzessu=31 santugaine 2013}}</ref> [[File:DOLMEN DI MORES.JPG|thumb|left|[[Mores]], [[dolmen]] de Sa Coveccada - o - S'Accoveccada, unu de sos dolmen prus grandiosos de su Mediterràneu.<ref name="GCaputa">{{Tzita web|url=http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/9/dolmen-di-sa-coveccada|tìtulu=''Dolmen di Sa Coveccada''|sambenadu=Caputa|nùmene=Graziano|editore=www.museosannasassari.it|data=2006|limba=it|atzessu=25 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029194107/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F9%2Fdolmen-di-sa-coveccada|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja}}</ref>.]] ===Dolmen=== {{Càstia fintzas|Dolmen}} Una àtera importante espressione de su megalitismu sardu sunt is [[dolmen]], caraterìsticas tumbas cumpostas dae un'aposentu a pranta retangulare o poligonale. Sa paràula est de orìgine brètone e signìficat "tàula de pedra" cun probabilidade in riferimentu a sa tècnica impreada pro ddos fraigare, est a nàrrere impreende tres (trilite) o prus pedras verticales infritzidas in su terrenu e unidas a pustis intre issas e issas dae una losa orizontale in subra (tàula). Custas istigas importantes s'agatant in manna cuntzentratzione in su chirru tzentru-setentrionale de s'Ìsula, in is territòrios de [[Luras]] cun istruturas comente cussas de [[Dolmen de Alzoledda|Alzoledda]], [[Dolmen de Ciuledda|Ciuledda]], [[Dolmen de Billella|Billella]] e [[Dolmen de Ladas|Ladas]], in su de [[Mores]] cun su [[dolmen de Sa Coveccada]], de [[Macumere]] cun Su Edrosu, ma galu prus numerosos s'agatant in su territòriu de [[Buddusò]] cun ùndighi istruturas, in su de [[Belchidda]] cun trèighi istruturas. Sunt presentas fintzas in sa parte tzentru-orientale, in [[Durgali]], cun su [[dolmen de Motorra]], unu de sos batòrdighi tzensidos in su territòriu. Is dolmen sunt modellos istruturales presentas in totue in ue fiat isparghinadu su megalitismu; in [[Còrsica]] e in [[Sitzìlia]] andant torra a unu perìodu sighidu a cussos presentes in Sardigna, cunfirmende s'ipòtesi de unu passàgiu in is costas otzidentales sìculas, cara a sa segunda metade de su de 3 millènnios a.C., de populatziones depositàrias de culturas tìpicas de s'otzidente europeu (a fatu ispaniadas in totu su lutone de su Mediterràneu)<ref>{{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Piccolo|tìtulu=Antiche Pietre. La Cultura dei Dolmen nella Preistoria della Sicilia sud-orientale|data=2007|editore=Morrone|limba=it|OCLC=406636852|ISBN=978-88-902640-7-8}}</ref>. [[File:Dorgali01.jpg|thumb|[[Durgali]], [[tumba de sos gigantes de S'Ena e Thomes]]: passaditzu e cobertura a pratabanda. In s'[[edade de su brunzu]] sos dolmen a galleria si fiant evòlvidos in is [[Tumba de sos zigantes|tumbas de sos gigantes]]<ref>{{Limbas|it}}Angelo Antona - Il complesso nuragico di Lu Brandali e i monumenti archeologici di Santa Teresa di Gallura pg.13-14</ref>.]] [[File:Dolmenmontebubbonia.jpg|left|thumb|Su dolmen de [[Monte Bubbonia]], in Sitzìlia<ref>Salvatore Piccolo, ''op. tzit.''</ref>.]] ====Dolmen a galleria==== Custos piessignos monumentos (narados fintzas cun su tèrmine [[Limba frantzesa|frantzesu]] de [[Allée couverte|allèes couvertes]]) sunt unos fàbricos megalìticos cumpostos dae aposentos sepulcrales longos; sunt istadas realizadas ammuntende duas neras parallelas de [[ortostatu|ortostatos]] cun lastras de pedra, generalmente in granitu, dispostas a pratabanda. Destinadas a is interros colletivos, fiant cuadas ammuntende·ddas cun terra e cun pedras. In s'ìsula si nde contant una ventina tzirca<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà nuragica pg.20</ref>, una de sas mègius cunservadas est siguramente sa de ''Sa Corte Noa'' in [[Làconi]], o sa de ''Sa Tanca 'e sa Marchesa'' in territòriu de [[Bìroro]]. Segundu sos istudiosos custu tipu de fàbricu diat tènnere orìginas in sa [[Frantza]] [[Pireneos|pirenàica]] fortzis sa regione de sa [[Aude]]) dae in ue s'est isparghinada fintzas a Sardigna<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà nuragica pg.21</ref>. {{Càstia fintzas|Tumba de sos zigantes}} [[File:Li Muri-5.JPG|thumb|left|Sardigna - Altzaghena (Li Muri) - tzìrculu megalìticu]] ===Tzìrculos dolmènicos=== {{Càstia fintzas|Cultura de Altzaghena}} Narados fintzas tumbas a tzìrculu, custos piessignos cumplessos megalìticos sunt istruturas in is cales su mortuu (o sos mortos) fiant sistemados in intro de aneddos lìticos costituidos dae pedras infritzidas in manera verticale in su terrinu cun a su tzentru una cascita lìtica de forma cuadrangulare.<ref name="A.A.Ruju">{{Tzita libru|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060402100512.pdf|tìtulu=Il nuraghe Albucciu e i9 monumenti di Arzachena|sambenadu=Ruju|nùmene=Angela Antona|editore=Carlo Delfino|limba=it|atzessu=24 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150924095116/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060402100512.pdf|dataarchìviu=24 cabudanni 2015|urlmortu=eja|pàginas=25-29|annu=1992}}</ref> In su territòriu de [[Altzaghena]], in localidade [[Necròpoli de Li Muri|Li Muri]], s'agatat su cumplessu mègius cunservadu, cumpostu in s'imparis de chimbe tumbas. Bator de custas sunt cumpostas dae unu dolmen inghiriadu dae aneddos de pedras su cale diàmetru vàriat dae sos 8,5 metros a sos 5,3 metros.<ref name=A.A.Ruju/> Originariamente unu tùmulu de terra e pedràmene ddas ammuntaiat in manera intrea dende·ddi sa forma de unu cùcureddu. Su dolmen postu a su tzentru fiat de su tipu a chista lìtica o cascione, ammuntadu dae una lastra de pedra chi in niuna tumba s'est cunservada. Acanta a s'aneddu lìticu esternu est istadu atzapadu unu menhir, mentras in internamente a su tzìrculu sunt istados atzapados duos menhir protoantropomorfos e rastas de ocra ruja, colore cun su chi fiant pintados is mortos, paris cun rastos de ossos umanos.<ref name=A.A.Ruju/> Non si connoschent is antigos rituales de interru ma si suponet chi sos tzìrculos dolmènicos siant istados impreados pro interros sìngulos o colletivas de corpos ispurpados. A sa de chimbe tumbas de su cumplessu megalìticu ammancat de sa tzella dolmènica e - segundu s'interpretatzione de s'archeòlogu Giovanni Lilliu - cussu tzìrculu funeràriu-rituale fiat impreadu pro s'ispurpadura de sos mortos depostos a longu de sas pedras iscanaladas chi costituiant sa tzircunferèntzia sua e lassados a su sole pro unu perìodu longu. A fatu sos ossos fiant regortos e arrimados in is casscitas in su tzentru de sos tzìrculos.<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà dei Sardi - Edizioni Eri - 1988 - ''Scheda 30/b''</ref> Àteros esèmpros de tumbas a tzìrculu, fintzas prus monumentales e cun unu diàmetru de 19 metros, comente sa de Su corazzu de is Pillois, s'agatant in territòriu de [[Gùspini]]. In Gaddura, ultres a Li Muri, s'agatant in [[Logusantu]] (La Macciunitta, Li Casalini). [[File:Sassari - Complesso prenuragico di Monte d'Accoddi (27).JPG|thumb|[[Tàtari]], altare megalìticu de monte d'Accoddi]] === Altares megalìticos === {{Càstia fintzas|Altare preistoricu de Monte d'Accoddi}} Intre [[Tàtari]] e [[Portu Turre]] s'agatat un'ampru e singulare cumplessu megalìticu chi no agatat anàlogos cumproos in Europa.<ref name="A.Moravetti">{{Tzita libru|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_93_20070719113213.pdf|tìtulu=Gli altari a terrazza di Monte d’Accoddi|sambenadu=Moravetti|nùmene=Alberto|editore=www.sardegnacultura.it|limba=it|pàginas=6-19|annu=2005}}</ref> Si tratat de su santuàriu preistòricu de [[Altare preistoricu de Monte d'Accoddi|Monte de Accoddi]] chi cumprendet in s'imparis duos altares, unu bidditzolu e una necròpoli ipogèica, ocupende una superfìtzie cumplessiva de 2513 metros cuadrados e isvilupende unu volùmene de 7590 metros cubos. Custu cumplessu fàbricu megalìticu - segundu sos istudiosos - est carchi cosa de parìbile a su chi in àmbitu mesopotàmicu est definidu altare a terratzu o [[ziggurat]].<ref name=A.Moravetti/> Is isgavos archeològicos fatos in is annos chimbanta de su sèculu coladu ant aporridu a sa lughe un'imponente istrutura in sa cale subra de un'imprantu prus arcàicu de forma truncu-piramidale giai dotadu de artziada de atzessu trapezoidale chentza de gradas narada Templu A, is architetos megalìticos ant a pustis fraigadu un'àteru altare chi inserraiat in sese su pretzedente, dende·ddi sa matessi forma, torrende·ddu a fascare cun muros longos de cuntenimentu in blocos de carcare, dotende·ddu de arztiada de atzessu a gradas e fraighende in su cùcuru sua unu fàbricu templu. Sa prima istrutura est istada fraigada dae gentes de [[cultura de Otieri]] mentras cussa a sighire est istada pesada dae gentes de [[cultura de Abealzu-Filigosa]].<ref name=A.Moravetti/> Ambos altares sunt cunsiderados unos monumentos disconnotos in su panorama de su megalitismu otzidentale e - segundu sos istudiosos - is ùnicos cunfrontos possìbiles batint a Oriente, siat in s'antigu Egitu cun is [[mastaba|mastabas]] e sa piràmide a gradones de [[Saqqara]], siat in Mesopotàmia cun is ziggurat de cosa sua.<ref name=A.Moravetti/> Custos cunfrontos non sunt indicativos de cuntatos deretos pro cudd'època intre s'àrea sarda e s'Oriente pro ite galu non proados mancari - comente acontessiat in is ziggurat mesopotàmicas - fintzas sa piràmide trunca de Monte de Accoddi fiat destinada a sas festas sacras ligadas a su tziclu vegetativu agràriu e a sos ritos propitziatòrios de sa fertilidade pro òmines e animales.<ref name=A.Moravetti/> Segundu s'interpretatzione de s'archeòlogu [[Giovanni Lilliu]], in s'artu de su ziggurat su deus Sole calaiat a giachere cun sa Dea mama, imàgine terrena de sa fertilidade agrària e umana. [[File:Olmedo - Monte Baranta (04).JPG|thumb|left|S'ulumedu, cumplessu prenuràgicu de Monte Baranta]] === Muros megalìticos=== Su passàgiu dae su [[Neolìticu]] finale a s'[[Eneolìticu]] fiat istadu càusa - segundu sos chircadores - de brigas fortes intre sas comunidades prenuràgicas dèpidu cun probabilidade a s'iscoberta e isparghidura de sos metallos.<ref name=AMoravetti/> Segundu custas ipòtesis su fraigu de sos muros megalìticos fiat istadu una resposta a sa dimanda creschende de seguresa de sas populatziones tziviles e su fenòmenu no aiat interessadu esclusivamente a Sardigna ma fiat ispaniadu in totu su Mediterràneu e su chirru atlànticu de Europa. Custas poderosas òperas - difatis - si ponent a cunfrontu cun is de sos cuntemporàneos bidditzolos afortigados de su sud de [[Frantza]]<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Anna|sambenadu=Depalmas|data=1989|tìtulu=La Cultura di Monte Claro: considerazioni e aspetti tipologici|rivista=Antichità sarde|volume=2|pp=5–62|limba=it|atzessu=2020-08-21|url=http://eprints.uniss.it/5899/1/Depalmas_A_Cultura_di_Monte_Claro.pdf|dataarchìviu=2016-03-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160305051614/http://eprints.uniss.it/5899/1/Depalmas_A_Cultura_di_Monte_Claro.pdf|deadurl=yes}}</ref> e cun is afòrtios de sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]] (Los Millares, Zambujal).<ref name="AMoravetti" /> Is esempros prus de signìficu mannu in Sardigna sunt is muros megalìticos de Monte Ossoni in territòriu de [[Casteddu Sardu]] e sos de [[Monte Baranta]] postos in unu pranu dominende sa badde de su Cuga e sa [[Nurra]] aligheresa, in sa comuna de S'Ulumedu: custa ùrtima est cunsiderada dae sos istudiosos intre sas prus imponentes in [[Europa]].<ref name="G.Caputa">{{Tzita web|url=http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/10/complesso-megalitico-di-monte-baranta|tìtulu=Il complesso megalitico di monte Baranta|sambenadu=Caputa|nùmene=Graziano|editore=www.museosannasassari.it|data=2006|limba=it|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029191920/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F10%2Fcomplesso-megalitico-di-monte-baranta|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja}}</ref> Is chircas fatas subra custa importante istrutura durante sos isgavos chi dd'ant interessada in su [[1979]], ant evidentziadu comente unu difusu istadu de inseguridade apat bogadu gentes de cultura Monte Claro a s'aposentare in pranos pro s'amparare mègius, integrende sas defensas naturales de su logu cun su fraigu de duas poderosas istruturas autas a isbarrare su passu a eventuales afracadores.<ref name=G.Caputa/> Custas òperas difensivas abbratzaiant ispàtzios ampros de manera de pòdere amparare - in paris tempus - siat s'abitadu de barracas siat sa zona cultuale de s'àrea sacra.<ref name="AMoravetti">{{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=''Il complesso prenuragico di monte Baranta''|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20060502164703.pdf|atzessu=22 santugaine 2013|annu=2000|editore=Carlo Delfino Editore|limba=it|pàginas=32-35}}</ref> Sighende sa traditzione de sos [[menhir]] e de sos tzìrculos megalìticos de sas gentes de [[cultura Othieri|cultura Otieri]], is de [[cultura Monte Claro]] ant individuadu e ant afortigadu pretzisas àreas postas in logos de pranos pro compidare mègius in manera istratègica su territòriu a suta, custas atziones parent comente chi preludent a solutziones architetònicas chi prus a tardu in su Brunzu antigu ant a èssere pròpias de sos primos protonuraghes e a pustis torra de sas imponentes istruturas polivalentes de su perìodu nuràgicu.<ref name="AMoravetti" /> === Protonuraghes === [[File:Particolare del Nuraghe Bruncu Madugui.JPG|thumb|243x243px|Protonuraghe Bruncu Madugui, [[Gèsturi]]]] Narados fintzas "pseudonuraghes" e "nuraghes a passaditzu", custos fàbricos megalìticos assummant in s'Ìsula a unos treghentos monumentos.<ref name="S.Cultura" /> Massimamente de planimetria definida dae sos nuragòlogos de tipu "reniforme" (est a nàrrere ca tenet is cuntornos clàssicos de unu arrigu), ma fintzas de forma chi carcat torra sa de una nae acavocada, non propassaiant s'artària de deghe metros (a s'imbesse de sos nuraghes artos prus de binti metros).<ref name="S.Cultura">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=20507&v=2&c=2717&t=7|1=https://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31486&v=2&c=28494&t=7|tìtulu=Sos protonuraghes|situ=Sardegna Cultura}}</ref> Is fraigos megalìticos de sos protonuraghes ant pretzèdidu de paritzos sèculos s'afirmadura de s'architetura nuràgica clàssica. Contriamente a sos nuraghes, non presentant in intro sos aposentos a tholos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=31487&v=2&c=28494&t=7|tìtulu=Su nuraghe, monumentu sìmbulu|situ=Sardegna Cultura|atzessu=2021-09-02}}</ref> Is muros perimetrales meda ispissos inserrant difatis nitzas abertas in un'ampru passaditzu, sa caraterìstica architetònica bera de cosa issoro.<ref name=S.Cultura/> Is aposentos a passaditzu fiant ammantados dae losas de pedra dispostas in manera orizontale e unu terratzu-cobertura ammuntaiat totu s'isterridura de su monumentu. Esempru de custa tipologia de fraigu est su protonuraghe Bruncu Madagui postuu in sa [[Giara de Gèsturi]] e sa cale datadura, otenta cun su Mètodu de su carbòniu-14 in s'anàlisi de restos de ortigu atzapados in istratigrafia, inditat tzirca su 1820 a.C. === Nuraghe === {{Càstia fintzas|Nuraghe}} ====Casteddos nuràgicos==== [[File:Nuraghe reconstruction.jpg|thumb|245x245px|Ricostrutzione de Bidditzolu nuràgicu de su 1600 a.C.]] Is fàbricos megalìticos formados dae nuraghes polilobados, connotos fintzas comente a fortilesas nuràgicas, casteddos nuràgicos o règias nuràgicas, ant incumentzadu a cumpàrrere in s'ìsula in su [[Edade de su Brunzu|Brunzu]] reghente. A su modellu base de su nuraghe monoturre sos architetos nuràgicos aiant acorpadu unas àteras turres minores unende·ddas intre issas e issas cun cortinas muràrias. Aiant fraigadu de custa manera imparis architetònicos de dimensiones a bortas colossales, dominados dae unu màstiu tzentrale inghiriadu dae unu nùmeru isvariadu de turres, comente in su cumplessu nuràgicu de [[Nuraghe Arrubiu|Arrubiu]] in ue de turres si nde contaiant pro fintzas bintunu, e fiat su resurtadu de unu disinnu unitàriu chi cumprendiat siat su màstiu siat is bastiones pentagonales, su totu pesadu in sa fase matessi in su de 14 sèculos a.C.<ref name="Arrubiu">{{Tzita web|url=http://www.museoarcheologiconuoro.beniculturali.it/index.php?it%2F32%2Fsiti-e-monumenti%2F14%2Fil-sarcidano-orroli-nuraghe-arrubiu|tìtulu=Il Sarcidano: Orroli, Nuraghe Arrubiu|situ=Museu Natzionale Archeològicu de Nùgoro|limba=it|atzessu=2020-08-21|dataarchìviu=2015-06-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150630132832/http://www.museoarcheologiconuoro.beniculturali.it/index.php?it%2F32%2Fsiti-e-monumenti%2F14%2Fil-sarcidano-orroli-nuraghe-arrubiu|urlmortu=eja}}</ref> Is nuraghes polilobados agiunghiant artàrias chi propassaiant is bintighimbe metros; a pustis de sos monumentos egìtzios fiant is fàbricos preistòricos prus artos tando connotos in su lutone de su [[Mare Mediterràneu|Mediterràneu]]. Is esempros prus nòdidos sunt is de: * [[Su Nuraxi]] in [[Barùmini]] (SU); * [[Nuraghe Santu Antine|Santu Antine]] in [[Turalva]] (SS); * [[Nuraghe Arrubiu|Arrubiu]] in sa comuna de [[Arrolli|Arroli]] (SU). == Riferimentos == <references /> ==Bibliografia== *{{Tzita libru |tìtulu = La Sardegna dei megaliti. Megalitismo, miti e simboli nell´area del Mediterraneo |autore = Marco Puddu |editore = Iris |tzitade = Oliena |annu = 2005 |ISBN = 8889187085 }} *{{Tzita libru |tìtulu = Megalitismo: architettura sacra della preistoria |autore = Alberto Pozzi |editore = Società archeologica comense |tzitade = Como |annu = 2009 |ISBN = 8885643442 }} [[Categoria:Istòria de Sardigna]] 1pufnhuijd3coja4ag1jt9ln9m2g5v3 Annu luxi/LSC 0 20026 177772 167300 2022-08-22T16:38:43Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki S''''annu lughe''' est un'[[Unidadi de misura|unidade de misura]] de sa longària, e currespundet a sa distàntzia percurrida dae sa [[Luxi|lughe]] in unu [[spàtziu]] [[sbuidu]] in unu [[annu giulianu]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.iau.org/public_press/themes/measuring/|tìtulu=The IAU and astronomical units, International Astronomical Union. URL consultato il 5 luglio 2008.}}</ref>, duncas in 365,25 dies. {{Infobox unidade | nùmene = annu lughe | sìmbulu = ly | cunversione SI = ≈{{M|9.461e15|ul=m}} | cunversione_au = ≈{{M|1.788e26}} [[raggio di Bohr|a<sub>0</sub>]] | cunversione_US_imp = ≈{{M|3.725e17|ul=in}}<br />≈{{M|3.104e16|ul=ft}}<br />≈{{M|1.035e16|ul=yd}}<br />≈{{M|5.879e12|ul=miglia}} | cunversione_SA = ≈{{M|63241.1|ul=UA}} | cunversione_P = ≈{{M|5.913e50}} [[lunghezza di Planck|l<sub>P</sub>]] | cunversione_CGS = ≈{{M|9.461e17|ul=cm}} | àteros_sìmbulos = l.y., al, a.l. }} Currespundet a 9.46 triliones de chilòmetros, ossiat 9.46 x 10<sup>12</sup> km, essende su trilione milli miliardos. Est imperada mascimamente dae is [[Astronomia|astrònomos]] e is [[Astrofìsica|astrofìsicos]] pro is distàntzias intra is ogetos a fora de su [[Sistema solari|Sistema Solare]]. S'unidade est nàschida a pustis de su 1838, candu sa misura de sa distàntzia de su primu [[Istedda|steddu]] aiat fatu cumprendere a s'[[unidade astronòmica]], chi est su [[Ràju (geometria)|ràju]] de s'òrbita de sa [[Terra]], fiat tropu pitica pro mesurare is distàntzias de custus ogetos. In cussos tempos perou sa [[lestresa]] de sa lughe no fiat ancora pretzisa, e sa definitzione de s'annu lughe est miliorada cun sa misura prus pretzisa de custa. Si comente sa velotzidade in su boidu ('''c''') est de 299 792,458 chilòmetros a su segundu (km/s)<ref>{{Tzita web|url=http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf|tìtulu=Web archive|dataarchìviu=2009-03-27|atzessu=2020-06-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090327014818/http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf|urlmortu=eja}}</ref>, un'annu lughe currispondet a 9 460 730 472 581 km, est a nàrrere: <math display="inline">299\,792\,,458\ \mathrm{km/s} \cdot 365{{,}}25\ \mathrm{d} \cdot 86\,400\ \mathrm{s/d} \approx 9{{,}}461 \cdot 10^{12}\ \mathrm{km}</math> : est a nàrrere de 9&nbsp;461 miliardos de chilòmetros circa {{formatnum:63241}} bortas sa distàntzia intra sa Terra e su [[Sole]] (connòschida comente [[Unidadi astronòmica|Unidade astronòmica]]). S'annu lughe duncas est una distàntzia enorme in s'iscala [[umana]]. [[File:Speed of light from Earth to Moon 400px.gif|center|thumb|400x400px|Tempus impiegadu de sa lughe a cobèrrere sa distàntzia intra sa Tera e sa Luna]]A s'imbesse, bolet marcadu su fatu ca s'annu lughe no est un'unidade de mesura de su tempus (e nemmancu de sa cantidade de lughe), pro cantu siat giustu nàrrere ca s'osservatzione de unu corpus distante una tzerta cantidade de annos lughe nos mostrat comente fiat cussu corpus unu tzertu nùmeru de annos a como e no in su momentu de s'osservatzione sua. == Riferimentos == <references /> 66a90x0oix7r922e47wrvpm0mxk36ut Limba sarda/campidanesu 0 20105 177876 175702 2022-08-22T23:30:31Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|CAM}} {{Limba|nùmene=Sardu|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Spratzidura geogràfica de sa lìngua sarda e de is lìnguas alloglotas in Sardìnnia|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardinnia]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionalis]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina|Lìngua latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas|Lìnguas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas|Lìnguas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}} [[File:Romance 20c en.png|350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas]] ]] Su '''sardu''' est una [[Limbas Romanzas|lìngua romanza]] chi su [[Populu sardu|pòpulu]] de [[Sardigna|Sardìnnia]] fueddat in s'Ìsula sua, e sa comunidadi sarda chistionat in disterru. [[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ui si podit castiai sa cumpetèntzia de su sardu]] == Datus generalis == Su sardu est atesu meda de su latinu e de is atras lìnguas neolatinas, prus de totu po su chi pertocat sa gramàtica. Sa lìngua sarda si agatat in s'''ala ocidentali'' de sa latinidadi, paris cun su [[Limba catalana|catalanu]], su [[Limba frantzesa|francesu]], s'[[Limba otzitana|ocitanu]], su [[Limba ispagnola|spanniolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e atras minoris. Custu bolit nai chi tenit cumenti caraterìstica su plurali in -s. Aintru de is lìnguas latinas, si sinnialat chi ndi at bogau s'artìculu ("su"/"sa") de su latinu ''ipse'', candu invecis totu is atras lìnguas dd'ant bogau de ''ille'' (foras de su cadelanu in is [[Ìsulas Baleares|Ìsulas Balearis]] chi at bogau s'artìculu ''es''/''sa'' de su latinu ''ipse''), in prus est s'ùnica chi fraigat su tempus benidori ponendi su verbu de agiudu "àire" ananti de su disfiniu (p.e.: ''apu a cantai'' de "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. ''canterò'', de "cantare habeo"). == Stòria == === Nascimentu de sa lìngua sarda === Su sardu cumenti lìngua chi ndi benit de su latinu incumintzat a nasci in su 238 ananti de Cristu, candu sa Sardìnnia fut provìncia de [[Roma|Roma]]. Su latinu de is soldadus romanus, chi no fut su chi studiaiant in is lìbarus ma fut diferenti meda a intru de is regionis chi ndi beniant, at incumentzau a s’amesturai a pustis cun sa lìngua chi is sardus fueddaiant; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionaus in Sardìnnia a su tempus a insaras, ca no si est abarrada axeda e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelatamus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Is Romanus perou no ant agatau su “paleusardu” sceti, difatis tocat a no si ndi scaresci de totu is citadis pùnigas in is costeras, chi a marolla ant intrau fueddus pùnicus a intru de is sardus puru; inue is faeddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, cìpari, farrancada, tzichiria, tzingorra (in italianu, ''sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla''). A contu fatu duncas su sardu est una lìngua romanza cumenti a su francesu, su spanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìnguas chi funt nàscias de su latinu de is soldadus romanus cun sa lìngua chi sa genti de su logu fueddaiat giai. === Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu === Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu, in s’imperu romanu ddoi ìntrant is "bàrbarus". Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530 nci lompint is Vàndalus, chi a su tempus aiant cunchistau giai s’[[Àfrica]] arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta. In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou immoi sa capitali no est prus Arroma ma [[Costantinòpoli]]. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus ammentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connottus funt ''lepa'', ''condaxis'' / ''condaghes'' (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a ''Miali'', ''Aleni'', ''Giorgi'', ''Stèvini''. === Is pisanus in Sardigna === Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is musulmanus, duncas s’Ìsula abbàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e [[Gènova]] cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa citadi de Sassari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a in antis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", funt totu pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius<ref>[http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf''Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)'']</ref> intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, in ui no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che [[Max Leopold Wagner]] funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a in antis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is [[Sardu campidanesu|bariedadis campidanesas]] e s’atra de is [[Sardu logudoresu|bariedadis logudoresas]]. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza". === Su cadelanu e su castillianu in Sardigna === Su cadelanu bessit lìngua officiali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chentza duda peruna, su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oi in dì puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e aicci narendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sociedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su castillianu est intrau meda a su propriu perou prus a tardu, a s'accabada de su 1500 candu giai nci fiant stetius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabbu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu at arriciu una sienda de fueddus de su castillianu; perou bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu parit ca is fueddus cadelanus prevalessint occannu. Nci funt medas fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (''legge'' in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalessit in medas atras cosas. === S’italianu in Sardigna === {{Quote|A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], Sa limba est s'istoria de su mundu}} In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de nci burrai sa lìngua sarda de su totu po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana. Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua, e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po italinisai sa Sardìnnia fiat a italianisai su sardu in antis. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu, su primu passu fiat a nci bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu proceddinu]]), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’Otuxentu) teniant custa tenta, sa de imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. S’italianu at perou cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su Noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas. In is ùrtimus cincuanta annus, su sardu at arrenconau unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. Sa "enna" o "janna" est bessia "sa porta", su "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e aici nendi. === Sa batalla po sa lìngua sarda === In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu, in totu s’Europa nci est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisì Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’[[Rennu Auniadu|Arrennu Uniu]] is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas. In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda: in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia dii. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de democratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei, su stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa slovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadelana e s’otzitana. Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit a lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga, e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei. == Spartzidura, situatzioni a dii de oi e perìgulu de estintzioni == Si carculat chi dda iant a fueddai o cumprèndi, a su mancu po unas cantas fràsias, unas 1.200.000 personis de [[Sardigna|Sardìnnia]] e in prus is disterraus chi no ddoe bivint. Is chi dda cumprendint e dda imperant de mellus manera funt meda prus pagus, ma no ddoe at nisciuna cherta specialìstica chi nde tratit; parit perou, cumenti po totu is lìnguas de minoria, chi a dda fueddai mellus siant is bècius, mancari ddoe siant giòvunus chi dda stùdient e impreent beni. Segundu a unu stùdiu de sa regioni, su sardu ddu iant a connòsci unas 1.495.000 personis e fueddai unas 1.000.000, a fronti de unu tres % sceti chi naraat de no ddu connosci, de no ddu cumprèndi e de no ddu bolli imparai. Ant perou sinnalau chi ddoe est s'arriscu chi su sardu iat a podi andai intra pagu tempus in estintzioni, si no si ponit rimèdiu, ca su bilinguismu est ancora a bìi; in prus, sighit a girai unu ''stigma'' assotziau a sa lìngua, e in is ofìtzius pùblicus no si imperat a favori, oi, de s'italianu sceti. Custa situatzioni si depit a su stadu de diglossia, a livellu sociològicu, chi at tentu e ancora tenit su sardu de s'època moderna in susu, ca is invasoris sempiri ant impostu che ofitziali sa lìngua insoru; si depit tenni in contu chi is ibèricus teniant is lìnguas insoru afaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzioni, sa piemontesa, is de Savoja cheriant auniri su domìniu insoru fintzas linguisticamenti e ddoe c'ant bogau spanniolu e sardu puru. Sa cosa si nc'est ancora prus imbrutada in is annus '50 e '60 de su sèculu passau, cando is mèdius de comunicatzioni e s'istrutzioni ofitziali ant fatu a manera chi is sardus aiant intendiu s'italianu che "lìngua de cultura e de genti scida", scioberendi de no imparai prus su sardu a is fillus. In custu tempus, benit puru a pìgiu su dualismu tra citadi e bidda, in ui sa lìngua mama no est ancora totu spèrdia. Pustis de una pelea longa cumintzada de is annus '70, si podit nai chi calicuna cosa siat cambiada ma solu in su [[1997]], po mori de una lei regionali chi at postu su sardu che lìngua ofitziali de sa Sardìnnia in paris a s'italianu. Immoi nci at ddoe duas scolas de pensu: a una banda, chini pentzat chi su raixinamentu de su sardu de sa sotziedadi sarda siat arribau a unu puntu chi su sardu si creit oramai belle scumpartu e duncas estintu, a un'àtra chini invecis cherit torrai sa lìngua a is sardus circhendi de sighi s'esèmpiu de àteras lìnguas de minoria, cumenti su cadelanu. Nci at una certa atividadi po unificai su sardu, partziu in una cantidadi manna de dialetus (unus 350) chi intra issus si podent cumprendi, ma po immoi est in suta a crìtica o polèmica (cumenti at sutzediu po sa [[Limba Sarda Unificada]] e sa [[Limba Sarda Comuna]]). [[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|[[Limbas de sa Sardigna|Lìnguas e dialetus de sa Sardìnnia]]]] == Is bariedadis == [[File:Sardignwès rifondaedje mot påye2.jpg|thumb|250px|right|De su latinu ''pacem'' a is faeddus in sardu po cussa peraula.]] Medas linguistas partzint su sardu in medas bariedadis, cun duas ortografias fundamentalis a ddas intregai: su [[Sardu campidanesu|campidanesu]] e su [[Sardu logudoresu|logudoresu]]-[[nugoresu]]. Su [[Gaddhuresu|gadduresu]] ([[Limba corsicana|cossu]]), s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]] ([[Limba catalana|catalanu]]) e su [[tabarchinu]] (ligurinu) no funt dialetus sardus. Po su [[tàtaresu]] (o turritanu) sa chistioni est prus difìtzili ca mancari siat de gramàtica corsicana, tenit meda de su lèssicu logudoresu (80% a parri de medas). Is linguàgius sardus '''logudoresus''' ddus chistionant de su Màrghine e de su Montiferru in susu, fintzas a su monti Limbara. No est presenti in Gaddura (francu po is biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas ddu fueddant fintzas in [[Tàthari|Tàtari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tèngiant dialetus insoru, e est istada sa lìngua de referèntzia po sèculus po is poetas sardus e de sa [[litteradura sarda|literadura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pari cun su logudoresu, si no po sa mancàntzia de sa [[lenitzione|lenitzioni]], si chistionat in sa provìncia de [[Nùgoro]], boghende·ddi a parti su tretu asuta de Sòrgono (lìngua de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si creit chi siat custu su fueddu prus biu, e chi peri is piciocheddus ddu chistionint de piciocheddus. == Is grafias == Fintzas a oi, mancari nci siant staus medas traballus e bideas, po sa lìngua sarda no si agatat ancora unu "standard" sceti de scritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos studiosus est sa modalidadi de acentadura: s'acentu cherit postu in sa sìllaba de tres (partendi de sa fine de su fueddu) o in s'ùrtima. Lassandi a banda is grafias no scientìficas, chi is scritoris e is poetas ant sighiu peri sèculus medas, oi ddoi funt cincu propostas principalis po scriri su sardu: * '''LSC''': [[Limba Sarda Comuna]], ofitziali po is àtus de sa Regioni. * '''LSU''': [[Limba Sarda Unificada]]. * '''LdM''': [[Limba de Mesania]]. * '''GSA''': [[Grafia sarda autònoma]]. * '''Su Sardu Standard''': standard pubricau de s'Acadèmia de su Sardu. Is còdixis po su Sardu e is àteras lìnguas de Sardìnnia funt: * ISO 639-1: sc * ISO 639-2: srd * ISO 639-3: variously: ** srd — Sardinian (generic) ** sro — Campidanese ** sdn — Gallurese ** src — Logudorese ** sdc — Sassarese == Documentus in sardu antigu == [[File:Statuti Sassaresi XIV century 1a.png|thumb|260px|left|Istatudos tataresos]]Su sardu est stau sa lìngua ofitziali de is [[Judicados sardos|juigaus]] in s'[[Edade de Mesu|Edadi de Mesu]]. Sa lìngua scrita presentaat meda latinismus chi oi no s'intendint prus e una grafia chi suferiat s'influèntzia de is assentadoris (toscanus, genovesus o catalanus fatu-fatu). [[Dante Alighieri]] fueddat de su sardu in ''De vulgari eloquentia'' e nci bogat is sardus de s'òrbita italica, po chi a parri suu no teniant unu volgari chi si depiat tenni a contu e sighiant a stroci su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis): {{quote|Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur}} Si podit biri calicunu elementu de su sardu giai in su 1063, ma si depit aspetai una bintina de annus a pustis po biri is primus documentus in sardu antigu, cumenti sa ''Carta Volgare'' (in campidanesu) e su chi si narat ''Privilegio logudorese'', oi cunservau in Pisa: {{quote|In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu...}} ''Donatzioni de Torchitoriu'' (1089 o 1103, campidanesu): {{quote|E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu...}} ''Atu'' tra Bernardu, su pìscamu de Civita (oje narada [[Terranoa]]), e Beneittu, aministradori de s'Òpera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu): {{quote|Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio}} Sa segunda ''Carta'' in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206: {{quote|In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.}} ''Statudus tataresus'', scritus in logudoresu (1316) {{quote|Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari...}} Sa fentomada ''[[Carta de Logu]]'' de su [[Giuigadu de Arborea|Juigadu de Arborea]] (1355-1376): {{quote|XXI CAPIDULU De chi levarit per forza mygeri coyada. Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.}} In su Cincucentus e Sexentus, su sardu iat a ai àpiu fueddus medas chi beniant de su cadelanu e spanniolu, po mori de sa dominadura. Aici puru est capitau in cussa piemontesa po is fueddus italianus, e ancora in su perìodu fintzas a oi. == Vocabolarieddu == Inoxi si podit ghetai un'ograda a calicunu fueddu a manera de ddu ponni a cunfrontu in is [[limbas romanzas|lìnguas romanzas]]. {| {{prettytable}} |----- bgcolor="#EFEFEF" ||''[[Limba latina|Latinu]]''|| '''''Sardu''''' || ''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]'' || ''[[Limba ispagnola|Spanniolu]]''|| ''[[Limba otzitana|Otzitanu]]''|| ''[[Limba catalana|Catalanu]]''|| ''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]''|| ''[[Limba portughesa|Portughesu]]''|| ''[[Limba romuna|Romunu]]''|| ''[[Limba italiana|Italianu]]'' || ''[[Limba corsicana|Cossu]]''|| ''[[Limba friulana|Friulanu]]'' |----- ||'''clave(m)''' ||'''crae/i/jae (log.), crai (camp.)''' ||''clef'' ||''llave'' ||''clau'' ||''clau'' ||''clau'' ||''chave'' ||''cheie'' ||''chiave'' ||''chjave/chjavi'' ||''clâf'' |----- ||'''nocte(m)''' ||'''note/noti (camp.)''' ||''nuit'' ||''noche'' ||''nuèit/nuèch'' ||''nit'' ||''nueit'' ||''noite'' ||''noapte'' ||''notte'' ||''notte/notti'' ||''gnot'' |----- ||'''cantare''' ||'''cantare/cantai (camp.)''' ||''chanter'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cântare'' ||''cantare'' ||''cantà'' ||''cjantâ'' |----- ||'''capra(m)''' ||'''cabra/craba/crapa''' ||''chèvre'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''craba'' ||''cabra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''cjavre'' |----- ||'''lingua(m)''' ||'''limba (log.)/lìngua (camp.)''' ||''langue'' ||''lengua'' ||''lenga'' ||''llengua'' ||''luenga'' ||''língua'' ||''limba'' ||''lingua'' ||limba ||''lenghe'' |----- ||'''platea(m)''' ||'''pratha/pratza (camp.)''' ||''place'' ||''plaza'' ||''plaça'' ||''plaça'' ||''plaza'' ||''praça'' ||''piaţa'' ||''piazza'' ||''piazza'' ||''place'' |----- ||'''ponte(m)''' ||'''ponte/ponti (camp.)''' ||''pont'' ||''puente'' ||''pònt'' ||''pont'' ||''puent'' ||''ponte'' ||''pod/punte'' ||''ponte'' ||''ponte/ponti'' ||''puint'' |----- ||'''ecclesia(m)/basilica''' ||'''cheia/creia/crèsia (camp.)''' ||''église'' ||''iglesia'' ||''glèisa'' ||''església'' ||''ilesia'' ||''igreja'' ||''biserica'' ||''chiesa'' ||''ghjesgia'' ||''glesie'' |----- ||'''hospitale(m)''' ||'''ispidale/spidali (camp.)''' ||''hôpital'' ||''hospital'' ||''espital'' ||''hospital'' ||''hespital'' ||''hospital'' ||''spital'' ||''ospedale'' ||''spedale/uspidali'' ||''ospedâl'' |----- ||'''caseu(m)''' <br /> <small>[[lat.volg.]]''formaticu(m)''</small> ||'''casu''' ||''fromage'' ||''queso'' ||''formatge'' ||''formatge'' ||''formache/queso'' ||''queijo'' ||''brânză/caş'' ||''formaggio/cacio'' ||''casgiu'' ||''formadi'' |} == Fueddus in italianu e in is linguàgius sardus == {| class="wikitable" ! [[Limba italiana|Italianu]] || [[Sardu logudoresu|Logudoresu]] || [[Sardu campidanesu|Campidanesu]] || [[Galluresu]] || [[Tàtaresu]] || [[Dialetu aligheresu|S'Aligheresu]] || [[Tabarchinu]] |-- |la terra ||sa terra ||sa terra ||la tarra ||la terra ||la terra/tierra ||a têra |-- |il cielo ||su chelu ||su celu ||lu celu ||lu zelu ||lo cel ||u sé |-- |l'acqua ||s'abba ||s'àcua ||l'ea ||l'eba ||l'algua ||l'aegua |-- |il fuoco ||su fogu ||su fogu ||lu focu ||lu fogu ||lo foc ||u fogu |-- |l'uomo ||s'omine ||s'òmini ||l'omu ||l'ommu ||l'home ||l'omu |-- |la donna ||sa fémina ||sa fémina ||la fèmina ||la fémmina ||la dona ||a dona |-- |mangiare ||mandigare/papare ||papai || magnà |manghjà ||magnà ||menjar ||mangiâ |-- |bere ||buffare ||bufai ||bì ||bì ||beure ||beive |-- |grande ||mannu ||mannu ||mannu/grendi/grandi ||mannu ||gran ||grande |-- |piccolo ||minore ||cinu/piticu ||minori/picculu ||minori ||petit ||piccin |-- |il burro ||su butidu ||su butirru ||butirru/buttirru ||butiu ||mantega ||buru |-- |il mare ||su mare ||su mari ||lu mari ||lu mari ||la mar ||u mô |-- |il giorno ||sa die ||sa dii ||la dì ||la dì ||lo dia ||u giurnu |-- |la notte ||sa note ||sa noti ||la notti ||la notti ||la nit ||a néùtte |-- |la scimmia ||sa ìssimmia/muninca ||sa martinica/mantenica ||la municca ||la muninca ||la muninca ||a scimia |-- |il cavallo ||su caddu ||su cuaddu ||lu cabaddu ||lu cabaddu ||lo cavall ||u cavallu |-- |la pecora ||sa berbeche/s'arveghe ||su brebei ||la pècura ||la pégura ||l'ovella ||a pëgua |-- |il fiore ||su fiore/frore ||su frori ||lu fiori ||lu fiori ||la flor ||a sciùa |-- |la macchia ||sa macula/mantza ||sa maguglia/mancia ||la tacca ||la maccia ||la taca ||a maccia |-- |la testa ||sa conca ||sa conca ||lu capu ||lu cabbu ||lo cap ||a tésta |-- |la finestra ||sa bentana ||sa ventana ||lu balconi ||lu balchoni ||la finestra ||u barcùn |-- |la porta ||sa yanna/gianna ||sa genna/ghenna ||la ghjanna/gianna ||la janna ||la porta ||a porta |-- |il tavolo ||sa mesa ||sa mesa ||la banca ||la banca/mesa ||la taula ||a tòa |-- |il piatto ||su piatu ||su pratu ||lu piattu ||lu piattu ||lo plat ||u tundu |-- |lo stagno ||s'istaniu ||su stangiu/staini ||lu stagnu ||l'isthagnu ||l'estany ||u stagnu |-- |il lago ||su lagu ||su lagu ||lu lagu ||lu lagu ||lo llac ||u lagu/lògu |-- |un arancio ||un'aranzu ||un'aràngiu ||un aranciu ||un arantzu ||una taronja ||un çetrùn |-- |la scarpa ||s'iscarpa ||sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu ||la botta ||la botta ||la bota ||a scarpa/scòrpa |-- |la zanzara ||sa tintula ||sa zintzula/zanzula/sintzula ||la zinzula ||la zinzura ||la tìntula ||a sinsòa |-- |la mosca ||sa musca ||sa musca ||la musca ||la mòscha ||la mosca ||a musca |-- |la luce ||sa lughe/luche ||sa luxi/lughi ||la luci ||la luzi ||la llumera/llum ||a lüxe |-- |il buio ||su bugiu ||su buju/iscuru/iscuriu ||lu bughju ||lu buggiu ||l'obscuritat ||scuur |-- |un'unghia ||un'ùngia ||un'unga ||un'ugna ||un'ugna ||una ungla ||un'ùngia |-- |la lepre ||sa lèpere ||su lèpiri/lèpuri/lèpori ||lu lèparu ||lu lèpparu ||la llebre ||a léve |-- |la volpe ||su matzone/gròdhe ||su margiani/mariane ||lu maccioni ||lu matzoni ||lo guineot/matxoni ||a vurpe |-- |il ghiaccio ||su ghiatzu/astragu/itìa ||su ghiàciu ||lu ghjacciu ||lu ghiacciu ||lo guiatxo ||u ghiacciu |-- |il cioccolato ||su ciocolatu/ciculata ||su ciocolatu/ciuculati ||lu cioccolatu ||lu ciocculatu ||la xocolata ||a ciculata |-- |la valle ||sa 'adde ||sa baddi/bacu ||la vaddi ||la baddi ||la vall ||a valle |-- |il monte ||su monte ||su monti ||lu monti ||lu monti ||lo mont ||u munte |-- |il fiume ||su riu/frumene ||su frumini/riu ||lu riu ||lu riu ||lo riu ||u riu |-- |il bambino/ragazzo ||su pitzinnu/piseddu ||su pipiu/piciocu ||lu steddu ||lu pitzinnu ||lo minyò ||u figgeu |-- |il neonato ||sa criadura ||su nennu/ddeddu ||la criatura/stiducciu ||la criaddura ||la criatura ||u piccin |-- |il sindaco ||su mere/su sindigu ||su meri/su sindigu ||lu sindacu ||lu sindagu ||l'alcalde/sìndic ||u scindegu |-- |l'auto ||sa màchina ||sa màchina/s'àuto (su carru) ||la vittura/la macchina ||la macchina ||la màquina/l'automobìl ||a vétüa/a machina |} == Boxis acapiadas == * [[Limbas de sa Sardigna|Lìnguas de sa Sardìnnia]] * [[Italianu procediu|Italianu porcheddinu]] * [[Limba polinomica|Lìngua polinòmica]] * [[Limba sarda|Limba sarda (LSC)]] * [[Limba sarda/logudoresu|Limba sarda (logudoresu)]] == Notas == <references/> == Bibliografia == * {{Limbas|it}}Porru, Vissentu, ''Dizionariu universali sardu-italianu'', Cagliari, Casteddu, 1832. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Ortografia sarda nazionale'', Casteddu, Reale Stamperia, 1840. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo'', 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Fonetica storica del sardo'', bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: ''Historische Lautlehre des Sardinischen'', 1941). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997. * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Dizionario etimologico sardo (DES)'', Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989). * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Pane e formaggio e altre cose di Sardegna'', Zonza, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Tutti dicono Sardegna'', EDeS, Casteddu, 1990. * {{Limbas|it}}[[Francesco Alziator]], ''Storia della letteratura di Sardegna'', Casteddu, 3T, 1982 * {{Limbas|it}}Bruno Anatra, ''Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento'', Roma, Bulzoni, 1982 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale'', Casteddu, Condaghes 2006 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale'', in ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna'', Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010 * {{Limbas|it}}Areddu, Alberto G., ''Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna'', Nàpoli, 2007. * {{Limbas|de|it}}B. S. Kamps e Antonio Lepori, [http://casteddu.com/cstd/sardo.htm Sardisch fur Mollis & Muslis], Steinhauser, Wuppertal, 1985. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo, ''Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi'', Condaghes, Casteddu, 2003. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo ''Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica'', Berlinu/New York (2010) * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, ''Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Casteddu, 2005. * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto, ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes * {{Limbas|en}}Bolognesi, Roberto ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague: Holland Academic Graphics * Cardia, Amos, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra, 2006. * Cardia, Amos, ''Apedala dimòniu'', I sardi, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola'', Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''Breve storia della scrittura in Sardegna'', EDES, Casteddu, 1978. * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I|editzione=1|data=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-96778-61-6}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II|editzione=1|data=2013|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-6791-018-2}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|tìtulu=La Storia di Sardegna|annu=1994|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|cid=harv|isbn=978-88-7138-084-1}} * Sugeta, Shigeaki, ''Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda'', Della Torre, Casteddu, 2000. * {{Limbas|it}}Sugeta, Shigeaki, ''Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta'', 2010. * Colomo, Salvatore (a cura di), ''Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu''. * {{Cita libro|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|url=https://www.worldcat.org/oclc/856863696|atzessu=2019-12-04|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=88-7356-214-0}} * Farina, Luigi, ''Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu''. * Jones, Michael Allan, ''Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax)'', Condaghes, Casteddu, 2003. * Lepori, Antonio, ''Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli'', CUEC, Casteddu, 1980. * {{Limbas|it}}Lepori, Antonio, ''Zibaldone campidanese'', Castello, Casteddu, 1983. * Lepori, Antonio, ''Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius'', Castello, Casteddu, 1987. * Lepori, Antonio, ''Dizionario Italiano-Sardo Campidanese'', Castello, Casteddu, 1988. * Lepori, Antonio, ''Gramàtiga sarda po is campidanesus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2001. * Lepori, Antonio, ''Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2005. * {{Limbas|it}}Mameli, Francesco, ''Il logudorese e il gallurese'', Soter, [[Villanova Monteleone]], 1998. * {{Limbas|de}}Mensching, Guido, ''Einführung in die sardische Sprache'', Romanistischer Verlag, Bonn, 1992. * {{Limbas|it}}[[Giuseppe Mercurio|Mercurio,Giuseppe]], ''S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi'', Ghedini, Milanu, 1997. * {{Limbas|it}}Pili, Marcello, ''Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna'', La sfinge, Ariccia, 2004. * {{Limbas|it}}[[Michelangelo Pira|Pira, Michelangelo]], ''Sardegna tra due lingue'', Della Torre, Casteddu, 1984. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica del sardo-nuorese'', Patron, Bologna, 1972. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica della lingua sarda'', Delfino, Tàtari, 1991. * Pittau, Massimo, ''Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico'', Gasperini, Casteddu, 2000/2003. * {{Limbas|it}}Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in ''Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte'', a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp.&nbsp;175–206. * Rubattu, Antonino, ''Dizionario universale della lingua di Sardegna'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Rubattu, Antonino, ''Sardo, italiano, sassarese, gallurese'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Grimaldi, Lucia, ''Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?'', 2010. * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|url=https://www.worldcat.org/oclc/77504100|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} * {{Limbas|it}}Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012 * {{Limbas|it}}Wolf, Heinz Jürgen, ''Toponomastica barbaricina'', Nùgoro, 1998. * Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu == Acàpius de fora == * [https://ditzionariu.nor-web.eu/ Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda] - Regione Autònoma de Sardìnnia * [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630002923/http://www.sassari.tv/cat_video.php?cat=6 |date=2019-06-30 }} * [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammàtica de su sardu campidanesu] * [[Grammatica de su sardu|Grammatica de su sardu nugoresu (in sardu)]] * [http://it.wikibooks.org/wiki/Sardo Grammatica de su sardu nugoresu (in italianu)] *Dizionario universale della lingua di Sardegna - Antoninu Rubattu (N.B.: si bolies consultai su ditzionàriu foras de sa retza, podies comuncàs scarrigai is lìberus chi sunt inoxi: s'unu po sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf prima parti A-L] e s'àtru puru po sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf segunda parti M-Z]). **[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/ Italiano - Sardu] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italiano ** A pitzu de sa botànica (prantas e matas) ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P] ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html A pitzu de s'itiologia (piscis)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html A pitzu de s'ornitologia (pugionis)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html A pitzu de sa Zoologia (animàlis vàrius)] * [http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm Sa lìngua sarda] * [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122945.pdf Glossàriu isperimentale cunforma a sas normas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita] * [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67 Ammentus in lìngua sarda - Sardegna Digital Library] [[Categoria:Limbas|Sardu]] [[Categoria:Limba sarda| ]] e38jcjuorytvmm4m008qi557dc7492q Limba sarda/logudoresu 0 20116 177877 175703 2022-08-22T23:30:48Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LOG}}{{Limba|nùmene=Sardu|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Ispartzidura geogràfica de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas in Sardigna|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardigna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionales]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}}[[File:Romance 20c en.png|350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas]] ]] Su '''sardu''' est una [[Limbas Romanzas|limba romanza]] chi su [[Populu sardu|populu]] de [[Sardigna]] faeddat in s'isula sua, e sa comunidade sarda chistionat in disterru. == Datos generales == Su sardu est atesu meda dae su latinu e dae sas àteras limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si agatat in s'''ala otzidentale'' de sa latinidade, paris cun su [[Limba catalana|catalanu]], su [[Limba frantzesa|frantzesu]], s'[[Limba otzitana|otzitanu]], s'[[Limba ispagnola|ispagnolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at leadu s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu ''ipse'', cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant leadu dae ''ille'' (francu su cadelanu in sas [[Ìsulas Baleares|Isulas Baleares]] chi at bogadu s'artìculu ''es''/''sa'' dae su latinu ''ipse''), in prus est s'unica chi fraighet su tempus benidore ponzende su verbu de agiudu "àere" in antis de su disfinidu (p.e.: ''apo a cantare'' dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. ''canterò'', dae "cantare habeo"). == Istòria == === Naschida de sa limba sarda === Su sardu comente limba chi benit dae su latinu comìntzat a naschere in su 238 a in antis de Cristu, cando sa Sardìgna fit provìntzia de [[Roma]]. Su latinu de sos soldados romanos, chi no fit su chi istudiaiant in sos lìberos ma fit diferente meda a intro de totu sas regiones chi nde beniant, at comintzadu a si amesturare luego cun sa lìmba chi sos sardos faeddaiant; a dolu mannu no ischimus meda de sa lìmba chi tando chistionaiamus in Sardìgna, ca no nos est abarradu documentu iscritu e duncas totu su chi ischimus est pro more de faeddos (prus chi totu relatamus a su sartu, bestiàmene, matas) chi no nde benint dae su latinu ma chi nde benint dae su “paleusardu”, comente a "làcana" o "mara". Sos Romanos peroe no ant agatadu solu su “paleusardu”, difatis tòcat a no s'immentigare de totu sas tzitades pùnigas in sas costeras, chi a fortza che ant intradu faeddos pùnicos a intro de sos sardos puru; in ue sos faeddos pùnicos chi ancoras imperamus fatu fatu sunt unos cantu, est a nàrrere "mitza", "tzìpiri", "chemu", "tzichiria", "tzingorra" (in italianu, ''sorgente'', ''rosmarino'', ''una manciata'', ''aneto'', ''piccola anguilla''). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza comente a su frantzesu, s'ispagnolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi sunt nàschidas dae su latinu de sos soldados romanos cun sa lìmba chi sa zente de su logu faeddaiant giai. === Derrota de Roma e Imperu Bizantinu === Incomintzende sos sèculos bator e chimbe a pustis de Cristu, in s’imperu romanu b'intrant sos "bàrbaros". Nemmancu sa Sardigna abbarrat a foras de custas intradas, e difatis intre su 450 e su 530 b'arribant sos Vàndalos, chi a su tempus a tempus aiant cunchistau giai s’[[Àfrica]] romana. Essende abarrados in Sardinna petzi pro 80 annos, no ant lassadu rastas in sa limba nostra. In su 534 sa Sardinna torrat a intrare in s'Imperu Romanu, ma como sa capitale non fit prus Roma ma [[Costantinòpoli]]. Medas sunt sas paràulas chi sunt nàschidas dae custu addòbiu cun sos bizantinos. Nos depimus ammentare chi sa cultura issoro est intrada in totu sas partes de sa vida de sos sardos de su tempus; sas paràulas bizantinas prus connotas sunt ''lepa'', ''condaxis'' / ''condaghes'' (regorta de atos giurìdicos), e nùmenes de pessone che a a ''Miali'', ''Aleni'', ''Giorgi'', ''Stèvini''. === Sos pisanos in Sardigna === [[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ue si bidet sa cumpetentzia de su sardu]] Bisàntziu si nde istèsiat dae sa Sardigna pro more de sos musulmanos, e duncas s'ìsula abarrat a sola finas a s'annu milli, cando sas repùbricas marinaras de Pisa e [[Gènova]] incomintzant a intrare mascamente in su Cabu de Susu e in su Judicadu de Casteddu, e ant lassadu sa tzitade de Tàtari a sos Genovesos. S'istòricu [[John Day]] at definidu s'interatzione de Pisa e Gènova cun sos logos ocupados comente "coloniale". Pro medas annos unos cantos linguistas ant portadu a in antis s'idea chi sos pisanos apant mudadu meda sa bariedade campidanesa, in sa pronùntzia e in s'evolutzione de sa limba, narande chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", siant totu produtos dae sa colonisadura pisana e chi sas paràulas sardas beras siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi si podent galu intèndere in su Cabu de Susu. Sos ùrtimos istùdios<ref>[http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf''Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)'']</ref> imbetzes ant ammustradu in manera crara chi, essende chi sos pisanos sunt abarrados petzi sessant'annos in su Cabu de Giossu, e essende chi no si sunt mai chèrfidos ammesturare a sos sardos, est craru chi no ant pòtziu mudare una bariedade chi cumintzat dae susu de Aristanis e chi pigat prus de una perra de Sardinna. E prus pagu galu in cussos annos, in ue galu no esistiat s'iscola comente a oe, non bi fiat sa ràdiu, sos zornales, sa televisione. Sas paràulas e sos fenòmenos chi a sos linguistas istranzos che a [[Max Leopold Wagner]] sunt pàrtzios istranos, simigiantes a su pisanu antigu e diferentes dae su sardu de Cabu de Susu, sunt nàschidos petzi ca est diferente s'istòria de comente su latinu est intradu e de comente est andau a in antis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu sos àteras paràulas chi amos mentovadu) sunt sardas a su 100%, una peroe faghet parte de sas [[Sardu campidanesu|bariedades campidanesas]] e s’àtera de sa [[Sardu logudoresu|bariedades logudoresas]]. In cada manera, craru est chi unas cantas paràulas sunt intradas in su sardu dae su pisanu, sas prus connotas sunt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza". === Su cadelanu e su castillianu in Sardigna === Su cadelanu divenit limba ufitziale de Sardigna in su 1479, chent'annos a pustis chi sos cadelanos fint intrados cun sos sordados in s’ìsula. Chentza duda peruna, su cadelanu est sa limba istranza chi prus est intrada in su sardu, e oe in die fintzas medas paràulas chi impreamus tenent raighinas cadelanas, est a nàrrere "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e gasi sighende. Custa limba fit gasi forte fintzas in sa sotziedade chi esistiat unu ditzu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi lu impreant pro nàrrere de unu fulanu chi est ignorante meda. Su castillianu est intradu meda su matessi, peroe prus a tardu, a s'acabada de su 1500 candu giai nci fint istados 100 annos de influèntzia de su cadelanu. Medas notàrios l’ant impreadu finas a s’acabbu de su 1700, e in unos cantos logos pro fintzas in sos primos annos de su 1800, su sardu at retzidu una sienda de paràulas dae su castillianu; peroe bisongiat a nàrrere ca medas si sunt pèrdidas e pro cussu paret ca sas paràulas cadelanas prevalessant, in dies de oe. Bi sunt medas paràulas castillianas in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podimus agatare: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (''legge'' in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Tocat a nàrrere ca sos verbos in castillianu prevalessent in su sardu a cunfrontu de cussos de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalesset in medas àteras cosas. === S’italianu in Sardigna === {{Quote|A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], Sa limba est s'istoria de su mundu}} In su 1718 sa Sardigna divenit parte de su chi diat a èssere istadu su Rennu de Itàlia. Finas a cussu annu perunu dominadore at tentu s’idea de iscantzellare sa limba sarda de su totu pro impònnere sa limba sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta de fàghere bìnchere prus de totu sas àteras sa limba italiana. Essende su sardu forte meda comente limba, e cun sos mèdios de cussos tempos non faghiat a fàghere unu mudamentu linguìstigu in presse, s'àndala prus simpre pro italianitzare sa Sardinna fit a italianitzare su sardu in antis. Est prus simpre meda a colare dae unu sardu italizanitzadu a s’italianu chi non dae unu sardu beru a s’italianu. Pro fàghere custu, su primu passu fit a nche bogare dae sa conca de sos sardos sas paràulas chi fint atesu meda dae s’italianu e a las remplasare cun paràulas italianas “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu porcheddinu]]), pro fintzas sos vocabolàrios e sas gramàtigas de su tempus (s’Otighentos) teniant custa tenta, sa de imparare s’italianu a sos sardos colende dae unu sardu totu ammesturadu. S’italianu at peroe incomintzadu a s'ispartzinare a beru cun s'iscola pro totu su Noighentos, cun su serbìtziu de sordadu e cun sos zornales. S’allestrada manna de s’italianu in Sardinna l'amus tenta cun sa televisione, chi at batidu sa limba de s'Istadu a totu sas domos sardas. In sos ùrtimos chimbant'annos, su sardu at pèrdidu unu muntone de paràulas, remplasadas dae italianismos e custu est acadèssidu in totu s’ìsula, non bi sunt logos e biddas in ue custu fenòmenu no siat acadèssidu. Sa "enna" o "janna" est bessida "sa porta", su "ajaju" est bessidu su "nonnu", su "fradili" est bessidu su "cuginu", e gasi sighende. === Sa batalla po sa limba sarda === In s’acabu de sos annos Sessanta e in s'incomintzu de sos annos Setanta de su Millinoighentos, in totu s’Europa b'est istadu unu mudamentu curturale in totu sos logos in ue bi fit una limba de minoria. Pro nàrrere, in Ispagna, morendesiche Franco su ditadore, sas minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant incomintzadu a traballare meda po torrare a fàghere nàschere sas limbas issoro, in su Galles in su [[Rennu Auniadu]] sos gallesos ant incomintzadu sa batalla issoro pro fàghere reconnòschere sa limba gallesa e su pròpiu ant incomintzadu a fàghere sos brètones, sos ladinos, sos furlanos e totu sas àteras minorias europeas. Fintzas in Sardinna su movimentu pro sa limba sarda si fit fatu forte meda: in s’universidade, in s'iscola, in sa sotziedade a chistionare de limba sarda non fit prus un'ispantu. Sos istudiosos che a Antoni Lèpori su professore fint incomintzende a iscrìere ditzionàrios modernos, a istudiare sistemas ortogràfigos pro iscrìere su sardu de manera coerente. Totu custas batallas, atòbios e istùdios ant fatu nàschere, in su 1997, sa leze sarda nùmeru 26, chi est sa primu leze chi narat de manera crara chi su sardu est una limba chi faghet a l'impreare in cale si siat logu imparis a s’italianu. Narat puru ca essende una sienda, un'ascusorju mannu pro sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a l'amparare comente si tocat, in s'iscola, in sa sotziedade e in sa vida de cada die. A pustis de duos annos est essida sa leze 482 de s'istadu, chi a pustis de sessanta annos de democratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de s'Istadu. Cun custa leze, s'istadu reconnoschet dòighi linguìstigas a intro de sas làcanas italianas, est a nàrrere sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, s'islovena, s'arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzale, sa cadelana e s’otzitana. Sas partes prus de importu de custa leze sunt chi totu custas limbas de minorias faghet a nche las fàghere intrare in s'iscola (dae sas elementares finas a sas mèdias). Nono comente a unu tantu de oras a sa chida, comente a una limba istranza, ma chi faghet a las impreare pro imparare sas matèrias che sa matemàtica, s'istòria, sa geografia e gai sighende. Custu est unu mudamentu a beru ca sa limba de minoria bessit a limba mesu de imparu. Àtera parte de importu mannu de custa leze est su fatu chi reconnoschet s’importàntzia de sa limba de minoria in s’amministratzione pùbrica, e duncas permitit de l'imparare in paris cun s’italianu, mancari petzi s’italianu tenzat efetos de leze. == Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione == Si carculat chi la diant a faeddare o cumprendere, nessi pro carchi fràsia, unas 1.200.000 personas de [[Sardigna]] e in prus sos disterrados chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e la impreant de mèzus manera sunt meda prus pagos, ma no bi at carchi cherta ispetzialìstiga chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi a la faeddare mèzus siant sos betzos, mancari bi sient giòvanos chi la istùdient e impreent bene. Segundu a un'istùdiu de sa regione, su sardu lu diant a connòschere unas 1.495.000 personas e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu tres % ebbia chi naraiat de no lu connòschere, de no lu cumprendere e de no lu cherrere imparare. Ant peroe sinnaladu chi bi at s'arriscu chi su sardu diat a poder andare intra pagu tempus in estintzione, si no si ponet remèdiu, ca su bilinguismu est galu a bìdere; in prus, sighit a zirare unu ''stigma'' assotziadu a sa limba, e in sos ufìtzios pùblicos no si impreat a favore, oe, de s'italianu ebbia. Custa situatzione si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, chi at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro; si depet tènnere in contu chi sos ibericos teniant sas limbas insoro affaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos de Savoia cheriant aunire su dominiu issoro fintzas linguisticamente e nche ant bogadu ispagnolu e sardu puru. Sa cosa si che est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sos mèdios de comunicatzione e s'istrutzione ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e de zente ischida", seberande de non imparare prus su sardu a sos fizos. In custu tempus, benit puru a pitzu su dualismu tra tzitade e bidda, in ue sa limba mama no est ancora totu isperdida. Pustis de una pelea longa incumintzada dae sos annos '70, si podet nàrrere chi carchi cosa siat cambiada ma solu in su [[1997]], pro more de una lege regionale chi at postu su sardu che limba ufitziale de sa Sardigna umpare a s'italianu. Como bi at duas iscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentu de su sardu dae sa sotziedade sarda siat arribadu a unu puntu chi su sardu si creet oramai belle iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sighire s'esèmpiu de àteras limbas de minoria, comente su catalanu. Bi at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partzidu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est in suta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa [[Limba Sarda Unificada]] e sa [[Limba Sarda Comuna]]). [[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|[[Limbas de sa Sardigna|Limbas e dialetos de sa Sardigna]]]] == Sas bariedades == [[File:Sardignwès rifondaedje mot påye2.jpg|thumb|250px|right|Dae su latinu ''pacem'' a sos faeddos in sardu pro cussa peraula.]] Sos limbistas partzint su sardu in medas bariedades, cun duas ortografias fundamentales a las intregare: su [[Sardu campidanesu|campidanesu]] e su [[Sardu logudoresu|logudoresu]]-[[nugoresu]]. Su [[Gaddhuresu|gadduresu]] ([[Limba corsicana|cossu]]), s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]] ([[Limba catalana|catalanu]]) e su [[tabarchinu]] (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su [[tàtaresu]] (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siet de gramàtiga corsicana, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas). Sos limbazos sardos '''campidanesos''' sunt sa bariedade prus ispainada, cun unas 700.000 personas chi los faeddant. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi comintzat dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in formas diferentes de bidda a bidda. Sos limbazos sardos '''logudoresos''' los chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu pro sas biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas lu faeddant finas in [[Tàthari|Tàttari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tènzant dialetos issoro, e est istada sa limba de referèntzia pro sèculos pro sos poetas sardos e de sa [[litteradura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pare cun su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa [[lenitzione]], si chistionat in sa provìntzia de [[Nùgoro]], bogandeche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si creet chi siat custu su faeddu prus biu, e chi peri sos pitzinnos lu chistionent dae minores. == Sas grafias == Finas a oe, mancari bi siant istados medas traballos e bideas, pro sa limba sarda no si agatat ancora unu "standard" ebbia de iscritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partende dae sa fine de sa paràula) o in s'ùrtima. Lassande a banda sas grafias no issientìficas, chi sos iscritores e sos poetas ant sighidu peri tantos sèculos, oe bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìere su sardu: * '''LSC''': [[Limba Sarda Comuna]], ufitziale pro sos àtos de sa Regione. * '''LSU''': [[Limba Sarda Unificada]]. * '''LdM''': [[Limba de Mesania]]. * '''GSA''': [[Grafia sarda autònoma]]. * ISO 639-1: sc * ISO 639-2: srd * ISO 639-3: variously: ** srd — Sardinian (generic) ** sro — Campidanese ** sdn — Gallurese ** src — Logudorese ** sdc — Sassarese == Documentos in sardu anticu == [[File:Statuti Sassaresi XIV century 1a.png|thumb|260px|left|Istatudos tataresos]]Su sardu est istadu sa limba ufitziale de sos [[Giuigados sardos|zudicados]] in s'[[Edade de Mesu]]. Sa limba iscritta presentaiat meda latinismos chi como no s'intendent prus e una grafia chi sufferiat s'influentzia de sos assentadores (toscanos, genovesos o catalanos a s'ispissu). [[Dante Alighieri]] allegat de su sardu in ''De vulgari eloquentia'' e nche bogat sos sardos dae s'orbita italica, pro chi a parrere suo no teniant unu volgare chi si depiat tenner a contu e sighiant a imitare su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis): {{quote|Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur}} Si podet bider carchi elementu de su sardu ja in su 1063, ma si depet aisetare una bintina de annos a pustis pro bider sos primos documentos in sardu anticu, comente sa ''Carta Volgare'' (in campidanesu) e su chi si narat ''Privilegio logudorese'', oje cunservadu in Pisa: {{quote|In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu...}} ''Donatzione de Torchitoriu'' (1089 o 1103, campidanesu): {{quote|E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu...}} ''Attu'' tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada [[Terranoa]]), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu): {{quote|Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio}} Sa segunda ''Carta'' in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206: {{quote|In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.}} ''Istatudos tataresos'', iscrittos in logudoresu (1316) {{quote|Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari...}} Sa fentomada ''[[Carta de Logu]]'' de su [[Giuigadu de Arborea|Zudicadu de Arborea]] (1355-1376): {{quote|XXI CAPIDULU De chi levarit per forza mygeri coyada. Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.}} In su chimbichentos e seschentos, su sardu diat aer appidu faeddos medas chi beniant dae su catalanu e ispagnolu, pro more de sa dominadura. Gai puru est capitadu in cussa piemontesa pro sos faeddos italianos, e ancora in su periodu addurande a oe. == Vocabolarieddu == Inoghe si podet ghettare un'ograda a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas [[limbas romanzas]]. {| {{prettytable}} |----- bgcolor="#EFEFEF" ||''[[Limba latina|Latinu]]''|| '''''Sardu''''' || ''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]'' || ''[[Limba ispagnola|Ispagnolu]]''|| ''[[Limba otzitana|Otzitanu]]''|| ''[[Limba catalana|Catalanu]]''|| ''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]''|| ''[[Limba portughesa|Portughesu]]''|| ''[[Limba romuna|Romunu]]''|| ''[[Limba italiana|Italianu]]'' || ''[[Limba corsicana|Cossu]]''|| ''[[Limba friulana|Friulanu]]'' |----- ||'''clave(m)''' ||'''crae/i/jae (log.), crai (camp.)''' ||''clef'' ||''llave'' ||''clau'' ||''clau'' ||''clau'' ||''chave'' ||''cheie'' ||''chiave'' ||''chjave/chjavi'' ||''clâf'' |----- ||'''nocte(m)''' ||'''note/noti (camp.)''' ||''nuit'' ||''noche'' ||''nuèit/nuèch'' ||''nit'' ||''nueit'' ||''noite'' ||''noapte'' ||''notte'' ||''notte/notti'' ||''gnot'' |----- ||'''cantare''' ||'''cantare/cantai (camp.)''' ||''chanter'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cântare'' ||''cantare'' ||''cantà'' ||''cjantâ'' |----- ||'''capra(m)''' ||'''cabra/craba/crapa''' ||''chèvre'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''craba'' ||''cabra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''cjavre'' |----- ||'''lingua(m)''' ||'''limba (log.)/lìngua (camp.)''' ||''langue'' ||''lengua'' ||''lenga'' ||''llengua'' ||''luenga'' ||''língua'' ||''limba'' ||''lingua'' ||limba ||''lenghe'' |----- ||'''platea(m)''' ||'''pratha/pratza (camp.)''' ||''place'' ||''plaza'' ||''plaça'' ||''plaça'' ||''plaza'' ||''praça'' ||''piaţa'' ||''piazza'' ||''piazza'' ||''place'' |----- ||'''ponte(m)''' ||'''ponte/ponti (camp.)''' ||''pont'' ||''puente'' ||''pònt'' ||''pont'' ||''puent'' ||''ponte'' ||''pod/punte'' ||''ponte'' ||''ponte/ponti'' ||''puint'' |----- ||'''ecclesia(m)/basilica''' ||'''cheia/creia/crèsia (camp.)''' ||''église'' ||''iglesia'' ||''glèisa'' ||''església'' ||''ilesia'' ||''igreja'' ||''biserica'' ||''chiesa'' ||''ghjesgia'' ||''glesie'' |----- ||'''hospitale(m)''' ||'''ispidale/spidali (camp.)''' ||''hôpital'' ||''hospital'' ||''espital'' ||''hospital'' ||''hespital'' ||''hospital'' ||''spital'' ||''ospedale'' ||''spedale/uspidali'' ||''ospedâl'' |----- ||'''caseu(m)''' <br /> <small>[[lat.volg.]]''formaticu(m)''</small> ||'''casu''' ||''fromage'' ||''queso'' ||''formatge'' ||''formatge'' ||''formache/queso'' ||''queijo'' ||''brânză/caş'' ||''formaggio/cacio'' ||''casgiu'' ||''formadi'' |} == Paraulas in italianu e in sos limbazos sardos == {| class="wikitable" ! [[Limba italiana|Italianu]] || [[Sardu logudoresu|Logudoresu]] || [[Sardu campidanesu|Campidanesu]] || [[Galluresu]] || [[Tàtaresu]] || [[Dialetu aligheresu|S'Aligheresu]] || [[Tabarchinu]] |-- |la terra ||sa terra ||sa terra ||la tarra ||la terra ||la terra/tierra ||a têra |-- |il cielo ||su chelu ||su celu ||lu celu ||lu zelu ||lo cel ||u sé |-- |l'acqua ||s'abba ||s'àcua ||l'ea ||l'eba ||l'algua ||l'aegua |-- |il fuoco ||su fogu ||su fogu ||lu focu ||lu fogu ||lo foc ||u fogu |-- |l'uomo ||s'omine ||s'òmini ||l'omu ||l'ommu ||l'home ||l'omu |-- |la donna ||sa fémina ||sa fémina ||la fèmina ||la fémmina ||la dona ||a dona |-- |mangiare ||mandigare/papare ||papai || magnà |manghjà ||magnà ||menjar ||mangiâ |-- |bere ||buffare ||bufai ||bì ||bì ||beure ||beive |-- |grande ||mannu ||mannu ||mannu/grendi/grandi ||mannu ||gran ||grande |-- |piccolo ||minore ||cinu/piticu ||minori/picculu ||minori ||petit ||piccin |-- |il burro ||su butidu ||su butirru ||butirru/buttirru ||butiu ||mantega ||buru |-- |il mare ||su mare ||su mari ||lu mari ||lu mari ||la mar ||u mô |-- |il giorno ||sa die ||sa dii ||la dì ||la dì ||lo dia ||u giurnu |-- |la notte ||sa note ||sa noti ||la notti ||la notti ||la nit ||a néùtte |-- |la scimmia ||sa ìssimmia/muninca ||sa martinica/mantenica ||la municca ||la muninca ||la muninca ||a scimia |-- |il cavallo ||su caddu ||su cuaddu ||lu cabaddu ||lu cabaddu ||lo cavall ||u cavallu |-- |la pecora ||sa berbeche/s'arveghe ||su brebei ||la pècura ||la pégura ||l'ovella ||a pëgua |-- |il fiore ||su fiore/frore ||su frori ||lu fiori ||lu fiori ||la flor ||a sciùa |-- |la macchia ||sa macula/mantza ||sa maguglia/mancia ||la tacca ||la maccia ||la taca ||a maccia |-- |la testa ||sa conca ||sa conca ||lu capu ||lu cabbu ||lo cap ||a tésta |-- |la finestra ||sa bentana ||sa ventana ||lu balconi ||lu balchoni ||la finestra ||u barcùn |-- |la porta ||sa yanna/gianna ||sa genna/ghenna ||la ghjanna/gianna ||la janna ||la porta ||a porta |-- |il tavolo ||sa mesa ||sa mesa ||la banca ||la banca/mesa ||la taula ||a tòa |-- |il piatto ||su piatu ||su pratu ||lu piattu ||lu piattu ||lo plat ||u tundu |-- |lo stagno ||s'istaniu ||su stangiu/staini ||lu stagnu ||l'isthagnu ||l'estany ||u stagnu |-- |il lago ||su lagu ||su lagu ||lu lagu ||lu lagu ||lo llac ||u lagu/lògu |-- |un arancio ||un'aranzu ||un'aràngiu ||un aranciu ||un arantzu ||una taronja ||un çetrùn |-- |la scarpa ||s'iscarpa ||sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu ||la botta ||la botta ||la bota ||a scarpa/scòrpa |-- |la zanzara ||sa tintula ||sa zintzula/zanzula/sintzula ||la zinzula ||la zinzura ||la tìntula ||a sinsòa |-- |la mosca ||sa musca ||sa musca ||la musca ||la mòscha ||la mosca ||a musca |-- |la luce ||sa lughe/luche ||sa luxi/lughi ||la luci ||la luzi ||la llumera/llum ||a lüxe |-- |il buio ||su bugiu ||su buju/iscuru/iscuriu ||lu bughju ||lu buggiu ||l'obscuritat ||scuur |-- |un'unghia ||un'ùngia ||un'unga ||un'ugna ||un'ugna ||una ungla ||un'ùngia |-- |la lepre ||sa lèpere ||su lèpiri/lèpuri/lèpori ||lu lèparu ||lu lèpparu ||la llebre ||a léve |-- |la volpe ||su matzone/gròdhe ||su margiani/mariane ||lu maccioni ||lu matzoni ||lo guineot/matxoni ||a vurpe |-- |il ghiaccio ||su ghiatzu/astragu/itìa ||su ghiàciu ||lu ghjacciu ||lu ghiacciu ||lo guiatxo ||u ghiacciu |-- |il cioccolato ||su ciocolatu/ciculata ||su ciocolatu/ciuculati ||lu cioccolatu ||lu ciocculatu ||la xocolata ||a ciculata |-- |la valle ||sa 'adde ||sa baddi/bacu ||la vaddi ||la baddi ||la vall ||a valle |-- |il monte ||su monte ||su monti ||lu monti ||lu monti ||lo mont ||u munte |-- |il fiume ||su riu/frumene ||su frumini/riu ||lu riu ||lu riu ||lo riu ||u riu |-- |il bambino/ragazzo ||su pitzinnu/piseddu ||su pipiu/piciocu ||lu steddu ||lu pitzinnu ||lo minyò ||u figgeu |-- |il neonato ||sa criadura ||su nennu/ddeddu ||la criatura/stiducciu ||la criaddura ||la criatura ||u piccin |-- |il sindaco ||su mere/su sindigu ||su meri/su sindigu ||lu sindacu ||lu sindagu ||l'alcalde/sìndic ||u scindegu |-- |l'auto ||sa màchina ||sa màchina/s'àuto (su carru) ||la vittura/la macchina ||la macchina ||la màquina/l'automobìl ||a vétüa/a machina |} == Boghes curreladas == * [[Limbas de sa Sardigna]] * [[Italianu procediu|Italianu porcheddinu]] * [[Limba polinomica]] * [[Limba sarda|Limba sarda (LSC)]] * [[Limba sarda/campidanesu|Limba sarda (campidanesu)]] == Notas == <references/> == Bibliografia == * {{Limbas|it}}Porru, Vissentu, ''Dizionariu universali sardu-italianu'', Cagliari, Casteddu, 1832. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Ortografia sarda nazionale'', Casteddu, Reale Stamperia, 1840. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo'', 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Fonetica storica del sardo'', bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: ''Historische Lautlehre des Sardinischen'', 1941). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997. * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Dizionario etimologico sardo (DES)'', Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989). * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Pane e formaggio e altre cose di Sardegna'', Zonza, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Tutti dicono Sardegna'', EDeS, Casteddu, 1990. * {{Limbas|it}}[[Francesco Alziator]], ''Storia della letteratura di Sardegna'', Casteddu, 3T, 1982 * {{Limbas|it}}Bruno Anatra, ''Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento'', Roma, Bulzoni, 1982 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale'', Casteddu, Condaghes 2006 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale'', in ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna'', Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010 * {{Limbas|it}}Areddu, Alberto G., ''Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna'', Nàpoli, 2007. * {{Limbas|de|it}}B. S. Kamps e Antonio Lepori, [http://casteddu.com/cstd/sardo.htm Sardisch fur Mollis & Muslis], Steinhauser, Wuppertal, 1985. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo, ''Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi'', Condaghes, Casteddu, 2003. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo ''Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica'', Berlinu/New York (2010) * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, ''Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Casteddu, 2005. * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto, ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes * {{Limbas|en}}Bolognesi, Roberto ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague: Holland Academic Graphics * Cardia, Amos, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra, 2006. * Cardia, Amos, ''Apedala dimòniu'', I sardi, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola'', Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''Breve storia della scrittura in Sardegna'', EDES, Casteddu, 1978. * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I|editzione=1|data=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-96778-61-6}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II|editzione=1|data=2013|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-6791-018-2}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|tìtulu=La Storia di Sardegna|annu=1994|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|cid=harv|isbn=978-88-7138-084-1}} * Sugeta, Shigeaki, ''Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda'', Della Torre, Casteddu, 2000. * {{Limbas|it}}Sugeta, Shigeaki, ''Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta'', 2010. * Colomo, Salvatore (a cura di), ''Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu''. * {{Cita libro|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|url=https://www.worldcat.org/oclc/856863696|atzessu=2019-12-04|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=88-7356-214-0}} * Farina, Luigi, ''Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu''. * Jones, Michael Allan, ''Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax)'', Condaghes, Casteddu, 2003. * Lepori, Antonio, ''Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli'', CUEC, Casteddu, 1980. * {{Limbas|it}}Lepori, Antonio, ''Zibaldone campidanese'', Castello, Casteddu, 1983. * Lepori, Antonio, ''Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius'', Castello, Casteddu, 1987. * Lepori, Antonio, ''Dizionario Italiano-Sardo Campidanese'', Castello, Casteddu, 1988. * Lepori, Antonio, ''Gramàtiga sarda po is campidanesus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2001. * Lepori, Antonio, ''Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2005. * {{Limbas|it}}Mameli, Francesco, ''Il logudorese e il gallurese'', Soter, [[Villanova Monteleone]], 1998. * {{Limbas|de}}Mensching, Guido, ''Einführung in die sardische Sprache'', Romanistischer Verlag, Bonn, 1992. * {{Limbas|it}}[[Giuseppe Mercurio|Mercurio,Giuseppe]], ''S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi'', Ghedini, Milanu, 1997. * {{Limbas|it}}Pili, Marcello, ''Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna'', La sfinge, Ariccia, 2004. * {{Limbas|it}}[[Michelangelo Pira|Pira, Michelangelo]], ''Sardegna tra due lingue'', Della Torre, Casteddu, 1984. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica del sardo-nuorese'', Patron, Bologna, 1972. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica della lingua sarda'', Delfino, Tàtari, 1991. * Pittau, Massimo, ''Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico'', Gasperini, Casteddu, 2000/2003. * {{Limbas|it}}Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in ''Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte'', a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp.&nbsp;175–206. * Rubattu, Antonino, ''Dizionario universale della lingua di Sardegna'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Rubattu, Antonino, ''Sardo, italiano, sassarese, gallurese'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Grimaldi, Lucia, ''Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?'', 2010. * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|url=https://www.worldcat.org/oclc/77504100|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} * {{Limbas|it}}Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012 * {{Limbas|it}}Wolf, Heinz Jürgen, ''Toponomastica barbaricina'', Nùgoro, 1998. * Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu == Cullegamentos de fora == * [https://ditzionariu.nor-web.eu/ Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda] - Regione Autònoma de Sardigna * [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630002923/http://www.sassari.tv/cat_video.php?cat=6 |date=2019-06-30 }} * [http://www.limbasarda.it/gram/gram_iniz.html Sa Limba Sarda] * [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammatica de su sardu campidanesu] * [[Grammatica de su sardu|Grammatica de su sardu nugoresu (in sardu)]] * [http://it.wikibooks.org/wiki/Sardo Grammatica de su sardu nugoresu (in italianu)] *Dizionario universale della lingua di Sardegna - Antoninu Rubattu (N.B.: si cherìes cussurtàre su ditzionariu foras de sa retza, podìes comuncàs iscarricàre sos libros chi sìchin: s'unu pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf prima parte A-L] e s'atteru puru pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf secunda parte M-Z]). ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/ Italiano - Sardu] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italiano ** In supra de sa botanica (pràntas e àrbures) ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P] ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html In supra de s'ittiologia (pìsches)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html In supra de s'ornitologia (puzònes)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html In supra de sa Zoologia (varios animales)] * [http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm Sa limba sarda] * [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122945.pdf Glossàriu isperimentale cunforma a sas normas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita] * [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67 Memorie in lingua sarda - Sardegna Digital Library] [[Categoria:Limbas|Sardu]] [[Categoria:Limba sarda| ]] a132526yv698ftyxi6s1y20856i66x7 Browsh 0 20120 177790 167839 2022-08-22T18:58:09Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} '''Browsh''' est unu [[navidadori web]] chi podit essi esecutau in unu terminali a lìnia de cumandu, fintzas a traessu de protocollus comenti ssh o Mosh. Arrapresentat totu is elementus de is pàginas web, màginis e vìdeus includias, comenti testu. == Tecnologia == Candu Browsh est esecutau, circat unu navigadori cumpatìbili (a oi, [[Mozilla Firefox|Firefox]] sceti) e ddu ponit in esecutzioni chena sa parti gràfica. Custu navigadori cuau torrat sa pàgina pedia de s'usuàriu a Browsh chi dda ligit e dd'amostat impreendi caràtiris de testu sceti. Is elementus gràficus funt creaus impreendi su mesu-blocu UTF-8 (▄) chi permitit de amostai duus coloris (sa parti assusu comenti colori de fundu e sa parti abàsciu comenti colori de su testu). S'arresurtau est chi sa pàgina est amostada comenti est, mancai cun d-una gràfica simplificada meda, impitichendi sa cantidadi de datus de imbiai a su terminali (de una mesura fata in su 2018, una pàgina de 3MB at arrechetu sceti 15KB).<ref>{{Tzita web|url=https://www.brow.sh/docs/introduction/|tìtulu=Introduction|situ=Browsh|limba=en|atzessu=2020-08-20}}</ref> == Parris == Calincunu biit custu navigadori comenti unu càmbiu modernu po navigadoris a testu, comenti [[Lynx]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&px=Browsh-Text-Browser|tìtulu=Browsh: A Modern, Text-Based Web Browser - Phoronix|situ=web.archive.org|data=2018-09-15|limba=en|atzessu=2020-08-20|dataarchìviu=2018-09-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180915193736/https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&px=Browsh-Text-Browser|urlmortu=eja}}</ref> Àterus pensant chi custa solutzioni siat pagu pràtica.<ref>{{Tzita web|url=https://www.xataka.com/aplicaciones/browsh-navegador-que-muestra-web-ascii-poco-practico-sorprendente-como-concepto|tìtulu=Browsh es el navegador que muestra la web en ASCII: poco práctico, pero sorprendente como concepto|autore=Javier Pastor|situ=Xataka|data=2018-07-10|limba=es|atzessu=2020-08-20}}</ref> == Riferimentus == <references /> == Ligàminis esternus == * [https://www.brow.sh/ Giassu ofitziali] [[Categoria:Informàtica]] esawtp0sse20fr6zgcnz5elrasxh81g Dii europea de is lìnguas 0 20149 177820 168096 2022-08-22T20:11:53Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}Su 26 cabudanni est stètia proclamada '''Dii europea de is lìnguas''' de su Cunsillu de Europa, cun s'amparu de s'[[Unione Europea|Unioni Europea]], su 6 de [[Nadale|idas]] de su 2001, a sa fini de s'annu europeu de is lìnguas, su 2001.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/lapis/su-26-de-cabudanni-est-sa-di-europea-de-is-linguas/|tìtulu=Su 26 de cabudanni est sa Dì europea de is lìnguas|situ=Sardiniapost.it|data=2020-09-26|atzessu=2020-09-27}}</ref><ref name=":0">{{Tzita web|url=http://edl.ecml.at/Home/Whatisit/tabid/1760/language/it-IT/Default.aspx|tìtulu=Cos’è la Giornata Europea delle Lingue?|limba=it|atzessu=06.09.2015}}</ref> Intra is obietivus generalis de sa Dii europea de is lìnguas ddoi at sa sensibilizatzioni apitzus de s'importu de s'imparu de is lìnguas po amellorai su plurilinguismu e sa cumprensioni interculturali, promovi sa diversidadi linguìstica de s'Europa e incoragiri su stùdiu de is limbas po totu sa vida<ref name=":0" />. Cun s'ocasioni, est organizada una filera de acuntessimentus in totu s'[[Europa]], eventus po pipius, programas de arràdiu e televisioni, cuferèntzias. Is eventus non funt organizaus ni de su Cunsillu ni de s'Unioni europea, mancai custus agiudint cun unu contributu in dinari. Ddoi at agiumai 225 lìnguas indìgenas in Europa – su 3% de is lìnguas mundialis. Sa parti manna de issas est de orìgini indoeuropea. In prus, cun s'arribu de imigraus e amparaus, su multilinguismu s'est amanniau. Sceti in [[Londra]] si fueddant 300 lìnguas. Segundu unu sondàgiu europeu “Is europeus e is lìnguas insoru” (“Eurobarometro speciale 243”, friaxu 2006), su 56% de is citadinus europeus (Ue a 25 membrus) fueddat una lìngua diferenti de sa [[Limba mama|lìngua mama]] sua, su 28% est bonu a impreai duas lìnguas stràngias, su 38% connòscit s'[[Limba inglesa|inglesu]], su 14% connòscit su [[Limba frantzesa|francesu]] o su [[Limba tedesca|tedescu]]. S'europeu tìpicu chi fueddat prus lìnguas est unu studianti, unu manager o est nàsciu in unu paisu innui sa lìngua est diferenti de sa de is babus.S'Ue promovit una polìtica multilinguìstica. In s'atòbiu mannu de [[Bartzellona]] de su 2002, s'est postu s'obietivu de fai imparai a is pipius a su mancu duas lìnguas in edadi giòvuna<ref>{{Tzita web|url=http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/71025.pdf|tìtulu="Presidency Conclusions; March 2002" (Archiviau)|situ=web.archive.org|data=2012-02-05|limba=en|atzessu=2020-09-26|dataarchìviu=2012-02-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120205041113/http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/71025.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. S'Ue spendit prus de 30 millionis de èurus a s'annu po promovi s'imparu de is lìnguas e sa diversidadi linguìstica po mèdiu de is programas Socrates e Leonardo da Vinci<ref>{{Tzita web|url=http://comunidad-escolar.cnice.mec.es/727/info5.html|tìtulu=Información 5 COMUNIDAD ESCOLAR 727|situ=comunidad-escolar.cnice.mec.es|limba=es|atzessu=2020-09-26}}</ref>, una polìtica incumentzada cun su programa ''Lingua'', in su 1990.<ref>{{Tzita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/it/P_94_1|tìtulu=UN'ISTRUZIONE DI QUALITA PER TUTTI.LA COMMISSIONE PROPONE IL PROGRAMMA SOCRATES|situ=Cumissioni Europea|limba=it|atzessu=2020-09-26}}</ref> == Riferimentus == <references /> == Càstia puru == * [[Die internatzionale de sa limba mama]] == Acàpius de foras == * Giassu ofitziali: [http://edl.ecml.at/ Dii europea de is lìnguas 26 cabudanni] * Prus lìnguas prus afaris. Un'arrelata de sa Cumissioni Europea apitzus de economia e lìnguas in s'Unioni Europea [https://web.archive.org/web/20130309191716/http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/davignon_it.pdf 'Prus lìnguas prus afaris'] * Speciali Eurobarometro: [https://web.archive.org/web/20080911043727/http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages/barolang_en.pdf 'Is europeus e is lìnguas'] 4u78k3a89v0pxmx43mv0q2ty68yj6bn Lista de sos binchidores de sos campionados sardos de primu livellu regionale 0 20188 177883 176139 2022-08-22T23:39:39Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} Custa pàgina collit sos binchidores de sos campionados sardos de su primu livellu regionale. == Istòria == Su primu beru campionadu sardu est istadu su Trofeu Sardigna, unu trofeu chertadu durante sos annos 20. Su campionadu at subidu diversas variatziones de nùmene, e est istadu denominadu comente a Tertza Divisione (1927/28-1929/30), Segunda Divisione (1936/37-1937/38), Prima Divisione (1938-39/1942-43), Prima Divisione Sarda (1945/46-1951/52), Promotzione (1952/53-1956/57), Campionadu Diletantes (1957/58-1958/59) e Prima Categoria (1959-60/1967/68). Partinde dae s'istajone 1968/69, e finas s'istajone 1990/91, su campionadu fiat mutidu Promotzione. De s'annu imbeniente, e finu a s'atualidade, su campionadu est denominadu [[Eccellenza Sardigna|Eccellenza]]. De su 1977/78 e finas su 1990/91 su campionadu est istadu assentadu dae duos girones, chi ricalcaiant ''grosso modo'' sas regiones de su Capu de Subra e de su Capu de Josso. Sas iscuadras prus tituladas sunt su Calangianus e su Monteponi Iglesias, cun 6 tìtulos cadaunu. == Binchidores == {{Colonne}} * 1927-1928 {{simbolo|600px bisection HEX-DB150C HEX-002357 White square with four Black spots.svg}} [[Cagliari Calcio|Cagliari]] * 1928-1929 {{simbolo|Rosso e blu (strisce) 2.svg}} Monteponi Iglesias * 1929-1930 {{simbolo|600px chequered HEX-04274C HEX-E4021C.svg}} [[Torres calcio|Torres]] * 1931-1932 ? * 1932-1933 ? * 1933-1934 ? * 1934-1935 ? * 1935-1936 {{simbolo|600px bisection HEX-DB150C HEX-002357 White square with four Black spots.svg}} [[Cagliari Calcio|Cagliari]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.storiadelcagliari.it/1935-1936/campionato/regionale-sardo-seconda-divisione/il-racconto-della-stagione.php|tìtulu=1935/36 Campionato di Seconda Divisione Regionale Sardegna|publicatzione=storiadelcagliari.it|data=|atzessu=2021-02-26}}</ref> * 1936-1937 {{simbolo|600px bisection HEX-DB150C HEX-002357 White square with four Black spots.svg}} [[Cagliari Calcio|Cagliari]] * 1937-1938 ? * 1938-1939 {{simbolo|600px solid White.svg}} [[Olbia Calcio 1905|Olbia]]<ref>Si mutiat ''Terranova''. 1<sup>a</sup> in su girone A de sa Promotzione Sarda. Binchet s'isparègiu promotzione contra su Monteponi Iglesias.</ref> * 1939-1940 ? * 1940-1941 {{simbolo|Flag of None.svg}} Medusa Bosa * 1941-1942 {{simbolo|Flag of None.svg}} Medusa Bosa * 1942-1943 {{simbolo|Flag of None.svg}} Valderoa<ref>De [[Biddaxidru]].</ref> * 1943-1944 ''Non chertada pro sa gherra'' * 1944-1945 {{simbolo|600px bisection HEX-DB150C HEX-002357 White square with four Black spots.svg}} [[Cagliari Calcio|Cagliari]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.storiadelcagliari.it/1944-1945/campionato/regionale-sardo-prima-divisione/le-classifiche.php|tìtulu=1944/45 Campionato di Prima Divisione Regionale Sardegna|publicatzione=storiadelcagliari.it|data=|atzessu=2021-02-26}}</ref> * 1945-1946 {{simbolo|600px bisection HEX-DB150C HEX-002357 White square with four Black spots.svg}} [[Cagliari Calcio|Cagliari]] * 1946-1947 {{simbolo|600px Bianco e Verde.svg}} Quartu * 1947-1948 {{simbolo|Bianco e Azzurro.svg}} Montevecchio * 1948-1949 {{simbolo|600px Red White HEX-EE3123 HEX-FFFFFF.svg}} Monreale<ref>Si mutiat San Gavino Monreale</ref> * 1949-1950 {{simbolo|600px chequered HEX-04274C HEX-E4021C.svg}} [[Torres calcio|Torres]] * 1950-1951 {{simbolo|600px chequered HEX-04274C HEX-E4021C.svg}} [[Torres calcio|Torres]] * 1951-1952 {{simbolo|Flag maroon HEX-7B1C20.svg}} CUS Cagliari * 1952-1953 {{simbolo|600px solid White.svg}} [[Olbia Calcio 1905|Olbia]] {{Colonne spezza}} * 1953-1954 {{simbolo|600px Red White HEX-EE3123 HEX-FFFFFF.svg}} Monreale * 1954-1955 {{simbolo|Bandiera del Football Club Calangianus 1905.png}} Calangianus * 1955-1956 {{simbolo|Flag blue HEX-0434B1.svg}} Tempio<ref>Si mutiat ''Gallura''</ref> * 1956-1957 {{simbolo|600px solid White.svg}} [[Olbia Calcio 1905|Olbia]] * 1957-1958 {{simbolo|600px Blu e Verde.png}} Nuorese * 1958-1959 {{simbolo|Bandiera del Football Club Calangianus 1905.png}} Calangianus * 1959-1960 {{simbolo|Bandiera del Football Club Calangianus 1905.png}} Calangianus * 1960-1961 {{simbolo|600px bisection vertical White HEX-78D3F7.svg}} Ilvamaddalena<ref>Si mutiat ''Ilvarsenal''</ref> * 1961-1962 {{simbolo|600px bisection vertical White HEX-78D3F7.svg}} Ilvamaddalena<ref>Si mutiat ''Ilvarsenal''</ref> * 1962-1963 {{simbolo|Bianco_e_Blu.svg}} Carbonia * 1963-1964 {{simbolo|600px solid White.svg}} [[Olbia Calcio 1905|Olbia]] * 1964-1965 {{simbolo|600px bisection vertical White HEX-78D3F7.svg}} Sorso * 1965-1966 {{simbolo|600px Bianco e Verde.svg}} Quartu Sant'Elena<ref>Promòvidu in sa Sèrie D a pustis de àere bintu s'isparègiu-promotzione contra su binchidore de su girone B, 0-1, s'Alghero, in Nùgoro, su 10 de trìulas de 1966, a pustis de sos tempos suplementares</ref> * 1966-1967 {{simbolo|600px Giallo e Rosso (Strisce)2.png}} Alghero<ref>Promòvidu in sa Sèrie D a pustis de àere bintu s'isparègiu-promotzione contra su binchidore de su girone A, sa Tharros (Tharros-Alghero 0-1 e Alghero-Tharros 4-1).</ref> * 1967-1968 {{simbolo|600px Blu e Verde.png}} Nuorese<ref>In isetu de sa ricostitutzione de unu campionadu de Promotzione prevìdidu dae s'istajone imbeniente, su primu livellu de su campionadu regionale diletantes fiat formadu dae duos girones de sa Prima Categoria unu pro su Nord e unu pro su Sud. In su girone Nord arribbat in antis sa Nuorese, in su girone Sud s'Iglasias. Sas duas formatziones chertant un'isparègiu chi binchet sa Nuorese chi est promòvida gai in Sèrie D. Cun s'isparghidura de sos cuadros s'avèrguant una sèrie de ''ripescaggi'' chi favorint diversas formatziones. Su matessi Iglesias cun sas megioras piatzadas de sos duos girone andant a costituire sas sèighi formatziones de su nou campionadu de Promotzione (http://lastoriadelcastelsardocalcio.jimdo.com/istajone-1967-1968-2-cat/{{Ligàmene interrùmpidu}}).</ref> * 1968-1969 {{simbolo|Rosso e blu (strisce) 2.svg}} Monteponi Iglesias<ref>Si mutiat ''Iglesias''</ref> * 1969-1970 {{simbolo|Bisection vertical White HEX-FF0000.svg}} Guspini * 1970-1971 {{simbolo|600px Blu e Verde.png}} Nuorese * 1971-1972 {{simbolo|Rosso e blu (strisce) 2.svg}} Monteponi Iglesias<ref>Si mutiat ''Iglesias''. Binchet su campionadu a pustis de isparègiu cun su Thiesi detzìdidu dae una monetina.</ref> * 1972-1973 {{simbolo|600px vertical Black Green HEX-008736.svg}} Seunis<ref>De [[Tiesi]]</ref> * 1973-1974 {{simbolo|600px vertical stripes Red HEX-FF0000 White.svg}} Tharros * 1974-1975 {{simbolo|600px Bianco e Verde.svg}} Sant'Elena * 1975-1976 {{simbolo|Bandiera del Football Club Calangianus 1905.png}} Calangianus * 1976-1977 {{simbolo|600px Giallo e Rosso (Strisce)2.png}} Alghero * 1977-1978 {{simbolo|Bianco_e_Blu.svg}} Carbonia<ref>Su campionadu de Promotzione, chi de ocannu est assentadu dae duos girones, benit bintu dae su Carbònia primu in su girone A, a pustis de un'isparègiu cun su Porto Torres, primu in su girone B. S'isparègiu si chertat a su "Quadrivio de Nùgoro" e finit 1-1. Sos Mineràrios festant su brincu in Sèrie D gràtzias a sa monetina.</ref> {{Colonne spezza}} * 1978-1979 {{simbolo|Bandiera del Football Club Calangianus 1905.png}} Calangianus * 1979-1980 {{simbolo|600px Rosso e Blu3-Flag.svg}} Isili * 1980-1981 {{simbolo|600px bisection vertical White HEX-78D3F7.svg}} Sorso<ref>Su 30 de maju de su 1981 in Nùgoro s'acumprit sa finale tra sa prima de su girone A de Promotzione, su Sinnai, e su Sorso. Su Sinnai s'agiùdicat s'incontru pro 2-1 ma su tìtulu diletantes at a bènnere assignadu a mesighedda a su Sorso in cantu su Sinnai aiat ischieradu unos giogadores iscualificados.</ref> * 1981-1982 {{simbolo|600px Giallo e Blu.svg}} Fertilia * 1982-1983 {{simbolo|600px Rosso e Verde.svg}} Gialeto / {{simbolo|600px Rosso e Nero.svg}} San Marco Cabras * 1983-1984 Fersulcis / Ozierese * 1984-1985 Pirri / Macomer * 1985-1986 Gonnesa / Sprint Ittiri * 1986-1987 La Palma MU / {{simbolo|600px bisection vertical White HEX-78D3F7.svg}} Ilvamaddalena<ref>Si mutiat ''Ilvarsenal''</ref> * 1987-1988 {{simbolo|Rosso e blu (strisce) 2.svg}} Monteponi Iglesias<ref>Si mutiat ''Iglesias''</ref> * 1988-1989 Pirri / Ozierese * 1989-1990 Selargius / Terralba * 1990-1991 {{simbolo|600px Giallo e Rosso (Strisce)2.png}} Alghero<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.unionesarda.it/articolo/sport/calcioregionale/2020/01/25/il-volo-dell-alghero-verso-l-interregionale-nel-campionato-1990-1-4-979577.html|tìtulu=Il volo dell'Alghero verso l'Interregionale nel campionato 1990-1991|publicatzione=[[L'Unione Sarda]]|data=2020-01-26|atzessu=2020-10-07|dataarchìviu=2020-10-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201007062446/https://www.unionesarda.it/articolo/sport/calcioregionale/2020/01/25/il-volo-dell-alghero-verso-l-interregionale-nel-campionato-1990-1-4-979577.html|urlmortu=eja}}</ref> {{Colonne fine}} ==Riferimentos== <references /> [[Categoria:Fùbalu in Sardigna]] 3jft0dx9wefm3m8q39genttsbkqrwf2 Pilot (sistema operativu) 0 20189 177923 168343 2022-08-23T10:41:33Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} '''Pilot''' fiat unu [[sistema operativu]] mono-usuàriu, e multi-processu progetau de Xerox PARC in s'incomentzu de su 1977. Pilot est scritu in su [[Limbàgiu de programmatzione|linguàgiu de programatzioni]] Mesa, cun 24.000 lìnias de còdixi.<ref name="lampson">{{Tzita publicatzione|autore=Lampson|nùmene=Butler W.|ligàmeneautore=Butler Lampson|data=February 1980|tìtulu=Experience with Processes and Monitors in Mesa|rivista=|editore=Communications of the ACM|volume=|nùmeru=|limba=en|atzessu=2007-06-22|id=|url=http://www.cs.berkeley.edu/%7Ebrewer/cs262/Mesa.pdf|autore2=David D. Redell}}</ref> Pilot fiat progetau comenti sistema mono-usuàriu in un'arretza de àterus elaboradoris cun sistema Pilot, cun interfàtzias po sa comunicatzioni iter-processu (IPC) po mèdiu de s'arretza. Pilot poniat impari memòria virtuali e ammentu de is archìvius in unu suta-sistema e impreàt su [[Sistema operativu#Nùcleu|nùcleu]] po manigiai su sistema e is risorsas suas. Is progetadoris ant pensau a unu [[Pianificadore (informàtica)#Pianificatzione de s'unidade tzentrale de càrculu|mollu de multi-processu]] chena prelatzioni, ma a pustis ant sceberau su mollu cun prelatzioni basau apitzus de [[Monitor (sincronizatzioni)|monitor]]<ref name="lampson" />. Pilot incluiat unu debugger, Co-Pilot, chi podiat circai faddinas in un'aciapa de su sistema sarvada in su discu. Una statzioni de traballu Pilot tìpica fiat formada de 3 sistemas operativus impari in 3 volùminis de discus: Co-Co-Pilot (unu segundu debugger chi intràt candu su sistema operativu andàt in crash), Co-Pilot (su sistema primàriu esecutau asuta de Co-Co-Pilot e impreada po cumpliai e collegai is programas) e un'àtera còpia de Pilot esecutada in su de tres volùminis de discu, chi si podit aviai po esecutai programas de collàudu (chi iant a podi blocai s'ambienti de svilupu primàriu). Su debugger fiat scritu po ligi e scriri variàbilis po unu programa memorizau in unu volùmini de discu separau. Custa architetura fiat ùnica, ca permitiat de esecutai passu-passu fintzas còdixi de su sistema operativu cun blocus a semàfuru, memorizau in unu volùmini de discu prus bàsciu. Comenti e chi siat, candu sa memòria e su còdixi de is processoris Xerox D-Series si funt amanniaus, su tempus po creai unu puntu de re-assètiu e torrai a portai su sistema a cussu puntu (operatzioni connota che "world swap") est bessiu longu. Podiat pigai 60-120 segundus po esecutai una lìnia de còdixi in s'ambienti de sistema operativu a bàsciu. Prus tradu, un'àteru debugger est stètiu svilupau po pigai su logu de Co-Pilot.<ref name="gillies">{{Tzita publicatzione|autore=Gillies|nùmene=Donald W.|tìtulu=World-Stop Debuggers|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=en|atzessu=2013-10-17|id=|url=http://www.ece.ubc.ca/~gillies/note1.html|dataarchìviu=2016-08-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160826170040/http://www.ece.ubc.ca/~gillies/note1.html|urlmortu=eja}}</ref> Pilot fiat impreau comenti sistema operativu po sa statzioni de traballu [[Xerox Star]], su primu elaboradori cun interfàtzia gràfica chi impreàt sa metàfora de sa scrivania e is iconas<ref>{{Tzita web|url=http://bloghed.blogspot.com/2006/04/historia-de-las-guis.html|tìtulu=Historia de las GUI's|limba=es|atzessu=2020-10-06}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://toastytech.com/guis/star.html|tìtulu=The Xerox Star|situ=toastytech.com|limba=en|atzessu=2020-10-06}}</ref>. == Riferimentus == <references /> == Bibliografia == * Horsley, T.R., and Lynch, W.C. Pilot: A software engineering case history. In Proc. 4th Int. Conf. Software Engineering, Munich, Germany, Sept. 1979, pp. 94-99. == Ligòngius de foras == * [http://www.mcjones.org/paul/pilot/pilot.html Pilot: An Operating System for a Personal Computer] [[Categoria:Informàtica]] lofa1rb7kusm2k93b8zfjpm2b55db9y Cien años de soledad 0 20256 177802 172988 2022-08-22T19:29:56Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Cien años de soledad.png|thumb]] Cien años de soledad ('''''Chentu annos de soledade''''') est unu romanzu de su [[1967]] de su [[Prèmiu Nobel]] colombianu [[Gabriel García Márquez]], cunsideradu una de is òperas prus de importu de sa literadura de su Noighentos. Contat is fatos de sete generatziones de sa famìlia Buendía de sa tzitade de Macondo, fundada dae José Arcadio, fundamentàriu de sa famìlia, a sa fine de su XIX sèculos. S'istòria est contada cun un'istile elaboradu e personale, ricu de prolessi chi antìtzipant is acuntessimentos chi benint prus tardu in su contu. Ponende in pari rigore formale e frases pomposas, raighinas clàssicas e isperimentatzione, su romanzu at isveladu su vitalismu de un'universu de soledades incrugadas, in ue si cumprint is destinos de una famìlia; romanzu in ue, comente at naradu Ariel Dorfman, «s'indivìduu est allufiadu dae s'istòria e s'istòria est allufiada issa etotu dae su mitu».<ref>[[Bruno Arpaia]], «Gabo. L'Eldorado della solitudine». Il Venerdì di Repubblica, p.19, 9 làmpadas 2017</ref> Su romanzu, iscritu in degheoto meses<ref>[[Gabriel García Marquez]], «Solitudine e comunità», appendice pubblicata su «Cent'anni di Solitudine», ed. Mondadori, p.373</ref>, est cunsideradu s'òpera majore de s'autore; publicadu in su cumentzu dae sa domo editora Sudamericana in [[Buenos Aires]] in su làmpadas 1967, at bèndidu in duas chidas otumìgia còpias; in is tres annos imbenientes 600 000 còpias. Est istadu a pustis traduidu in 37 limbas bendende prus de binti milliones de còpias.<ref name="Bell">{{Tzita libru|nùmene=Gene H.|sambenadu=Bell-Villada|wkautore=Gene H. Bell-Villada|tìtulu=Gabriel García Márquez's One Hundred Years of Solitude: A Casebook|annu=2002|editore=Oxford University Press|tzitade=|ISBN=0-19-514455-4}} </ref><ref>''One Hundred years of Solitude'', by Gabriel García Márquez, 2003, Harper Collins: New York, ISBN 0-06-088328-6, postfazione intitolata: 'P.S. Insights, Interviews & More' pp. 2-12</ref> S'istile de su romanzu, su ''[[realismu màgicu]]'', e sa matèria temàtica ant fatu essire ''Chentu annos de soledade'' una rapresentatzione de su ''boom'' latinoamericanu de is annos sessanta e setanta<ref>{{Tzita web|url=http://www.walrusmagazine.com/articles/2007.12-books-one-hundred-years-of-solitude-marquez/|tìtulu=The Walrus Magazine » Books » One Hundred Years of Solitude at Forty » Marquez|situ=web.archive.org|limba=en|atzessu=2020-10-14|dataarchìviu=2010-01-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100114172113/http://www.walrusmagazine.com/articles/2007.12-books-one-hundred-years-of-solitude-marquez/|urlmortu=eja}}</ref>, influentzadu in s'istile dae su modernismu (europeu e nordamericanu) e dae su movimentu literàriu ligadu a sa revista [[Cuba|cubana]] ''Vanguardia''. == S'istèrrida == S'iscritore colombianu Gabriel García Márquez est istadu unu de is primos bator iscritores de romanzos [[Amèrica Latina|latinoamericanos]] interessados a su ''boom'' literàriu latinoamericanu de is annos sessanta e setanta, paris cun su peruvianu Mario Vargas Llosa, a s'argentinu Julio Cortázar e a su messicanu Carlos Fuentes. ''Cien años de soledad'' at procuradu a García Márquez fama internatzionale a s'internu de su movimentu màgicu-realista de sa literadura latinoamericana.<ref>"The Modern World". Web, www.themodernword.com/gabo/. April 17, 2010</ref> Metàfora de s'istòria colombiana, dae sa fundatzione a s'Istadu cuntemporàneu, ''Cien años de soledad'' contat mitos e legendas locales pro mèdiu de s'istòria de sa famìlia Buendía<ref name="McMurray, George 1969 pp. 175-181">McMurray, George. "Reality and Myth in García Márquez' ‘Cien años de soledad'". The Bulletin of the Rocky Mountain Modern Language Association, Vol. 23, No. 4 (Dec., 1969), pp. 175-181</ref>, cun is sete generatziones suas chi s'insertant in sa vida de su paisu e permitint de contare, mancari cun s'iscarenadura de sa màscara linguìstica, is eventos istòricos de sa Colòmbia moderna, comente a is chistiones de su de XIX sèculos pro e contra a sa reforma polìtica [[Liberalismu|liberale]] de un'istile de vida [[Colonialismu|coloniale]], s'insertada a pagu a pagu in sa bia de su progressu, cun s'arribu de sa ferrovia, de su tzìnema e de s'automòbile, sa gherra de sas milli dies (1899-1902), su primore econòmicu de s'United Fruit Company (in su libru, "Compañia Bananera"), in sa lògica de sa dotrina Monroe, e sa sambenosa repressione de s'isciòperu comente a polìtica de relatziones intre guvernu e classe traballadora.<ref name="Wood">{{Tzita libru|nùmene=Michael|sambenadu=Wood|wkautore=Michael Wood (academic)|tìtulu=Gabriel García Márquez: One Hundred Years of Solitude|annu=1990|editore=Cambridge University Press|tzitade=|ISBN=0-521-31692-8}}</ref>. ''Cien años de soledad'' est su resurtadu definitivu de unu traballu longu incumentzadu a giòvanu; giai in su [[1944]] García Márquez fiat ossessionadu de su fàbricu de un'istòria familiare; est arribbadu fintzas a publicare is "apuntos pro unu romanzu" cun su tìtulu ''La casa de los Buendía'' (''Crónica'' n. 6, Barranquilla, 3 làmpadas 1950). Pro tempus meda su tìtulu de traballu de s'òpera abarrat ''La casa'', e una costola de su romanzu at a dare orìgine a ''[[La hojarasca]]''.<ref name="campra"/> A pustis de s'istèrrida de ''[[La mala hora]]'', García Márquez sufrit unu blocu creativu, ca si nd'acatat chi est madurende s'òpera de sa vida. In su 1965 bivet a [[Tzitade de su Mèssicu]] cun sa pobidda e is fìgios; in su mese de ghennàrgiu, durante is vacàntzias, in su caminu concas a Acapulco, tenet una bisione repente de comente a at a dèpere èssere su romanzu suo, cun s'incipit e su primu capìtulu suos; firmat s'[[Opel]] chi est portende e narat a sa pobidda chi at agatadu s'istile giustu pro s'iscritura sua: at a impreare su tonu narrativu-èpicu chi s'ajaja impreaiat pro ddi contare is istòrias fantàsticas de s'infàntzia sua.<ref>{{Tzita web|url=http://www.elcolombiano.com/proyectos/gabrielgarciamarquez/celebracion/perfil.htm|tìtulu=Gabriel García Márquez, su vida, su historia|autore=Olga Martínez Sasi|editore=El Colombiano|data=2007|atzessu=29 trìulas 2014}}</ref> Torradu in domo, si serrat in s'istùdiu e sighit a iscrìere pro degheoto meses, preghende sa pobidda de s'ocupare de totu; Mercedes Barcha at a fàghere dèpidos finas a 12 000 dollaros pro su nordìtziu de sa famìlia, fintzas a cando su romanzu no est prontu.<ref name="campra"/> == Trama == ''Cien años de soledad'' est s'istòria de is sete generatziones de sa famìlia Buendía in tzitadina umbradile de Macondo, in sa [[Colòmbia]] caraìbica. S'istile de custu romanzu, definidu a pustis "realismu màgicu", contat unu microcosmu arcanu e cungiadu in ue sa làcana intre bios e mortos no est aici nida e a is bios est dadu su donu tràgicu de s'indovinadura, totu in su fundu de unu messàgiu drammàticu de isulamentu e arestùmine. Su romanzu est partzidu in capìtulos separados dae un' interrutzione de pàgina, chi però non sunt numerados ne intitulados. Dae sa fundatzione de Macondo a sa sua fine colant chentu annos, apuntu, de "soledade"; prus o mancu, in sa lente trasfigurada de sa fantasia de s'autore, su perìodu colombianu de su 1830 (annu de fundatzione de sa Colòmbia, rapresentada dae Macondo chi est su sìmbulu suo) a sa depresione econòmica post-bananiera de su [[1830|1930]], comente si cumprendet dae is pagos avenimentos istòricos ammentados e dae is tecnologias impreadas. === Sa prima generatzione === Is Buendía de sa prima generatzione sunt protagonistas de is capìtulos dae 1 a 3. Su fundamentàriu de sa famìlia e fundadore de Macondo, José Arcadio Buendía, e pobidda sua (e sorrastra de primu gradu) Ursula Iguarán lassant sa tzitade in ue bivent a pustis chi issu at ochidu un'òmine chi ddu pigaiat in giru pro chistiones sessuales. Paris cun bintunu amigos e cun is famìlias issoro, bandulant in su padente e in is paules pro batòrdighi meses in su tentativu de segudare sa costa atlàntica. Unu note José Arcadio bisat una tzitade cun domos cun muros de bidru (a pustis s'at a cumbìnchere chi fiant de astra) e intendet pronuntziare su nùmene "Macondo", aici detzidet de si firmare a oru de su riu ue est acampadu. Naschet aici Macondo, tzitade de 300 ànimas; su primu nàschidu in su bidditzolu nou est su segundu fìgiu suo, Aureliano. Inghiriada dae abbas e paules, su bidditzolu est agatadu pro sorte in mesu de su nudda dae sa tribù de su zìngaru Melquíades, pro tempus meda s'ùnicu cuntatu cun su mundu de a foras. Melquíades batit a Macondo s'ammaju de s'alchimia (José Arcadio at a sacrificare su siddau de sa pobidda pro comporare unu laboratòriu de alchimia, creende de pòdere fabbricare oru) e sa consièntzia chi su bidditzolu in sa giungla est abarradu a coa cun su progressu. A pustis de sa morte de Melquíades, sa tribù zìngara chi ddu sostituit batit isceti fenòmenos de ispetàculu, comente a sa màchina pro prodùere s'astra chi abarrat imprentada in sa fantasia de su pipiu Aureliano e chi frunit s'''incipit'' famadu de su romanzu, sa prima de is prolessi medas de sa narratzione:  {{Tzitatzione|Annos meda a pustis, in antis a su plotone de fusiladura, su colonnellu Aureliano Buendía si diat èssere regordadu de cuddu merie de tesu in ue babbu suo dd'aiat portadu a connòschere s'astra.|3=Muchos años después, frente al pelotón de fusilamiento, el coronel Aureliano Buendía habría de recordar aquella tarde remota en que su padre lo llevó a conocer el hielo|limba=es}} Essidu giovaneddu, su primu fìgiu de is Buendía, chi portaiat su matessi nùmene de su babbu, José Arcadio, tenet una relatzione segreta cun Pilar Ternera, una giòvana “ammajada e abbandonada” chi traballat in domo Buendía. Ma una die s'innamorat de una pitzochedda zìngara, e fuit paris cun sa tribù bandulera. Partida pro ddu sighire, sa mama Ursula (chi at donadu dae pagu tempus a sa lughe sa de tres fìgias, Amaranta) isparesset pro meses, e furriende rivelat chi a duas dies de distàntzia isceti ddoe at una àtera tzitadina in su caminu de su servìtziu postale. Macondo no est prus isulada. Sa bidda s'ismànniat cun immigrados noos. Pilar Ternera donat a sa lughe su fìgiu de José Arcadio, chi pro ddu distìnghere de su babbu e de s'ajaju ddis ponent Arcadio. Una die arribbat in domo Buendía un'orfanedda, imbiada dae parentes chi nemos ammentat: ddi narant Rebeca e dda pesant in paris cun Arcadio, ma sa pipia batit cun sese s'impestu de sa maladia de s'insònnia. Ultres a impedire de dormire, su male pròvocat una progressiva e grae pèrdida de memòria, a su puntu chi is bividores de Macondo depent iscrìere billetes cun su nùmene de is cosas in onni ogetu de impreu comunu e compilare una lista de bisòngios diàrios pro subravìvere. A sarvare su bidditzolu est su zìngaru Melquíades, torradu dae sa morte cun una bevìda meighinale. Macondo immoi est collegada cun su restu de su paisu; una die lompet una cumpangia bizarrosa, una betza grassa meda chi si faghet mantènnere dae sa neta, costrinta a si corcare cun deghinas de òmines a sa die.<ref>Mancari su nùmene suo no siat mai naradu, est Eréndira e s'ajaja sua. S'istoria est ismanniada e arricada in su contu printzipale de ''[[La increíble y triste historia de la cándida Eréndira y de su abuela desalmada]]''</ref> Aureliano Buendía, oramai pitzocu de binti annos, si firmat cun sa pitzochedda sena nd'aprofitare. Detzidet cuddu note de dda cojuare, ma cando torrat a dda chircare, issa est giai torrada a partire cun s'ajaja. A pustis de su collegamentu cun sa tziviltade, nointames, Macondo benit segudada fintzas dae s'autoridade, in sa persone de su curregidore Don Apolinar Moscote, chi però est bogadu dae José Arcadio cando pretendet de detzìdere finas su colore de domo Buendía, ammanniada e arrangiada pro sa famìlia allargada. Don Apolinar fùrriat cun famìlia e sordados pro s'istallare in Macondo, e cuncordat una trègua cun is Buendía; ma su giòvanu Aureliano, chi acumpàngiat su babbu, s'amorat de una de is fìgias de Moscote, Remedios, de noe annos isceti. === Sa segunda e sa de tres generatziones === ''Dae su capìtulu 4 a su capìtulu 9'' Aureliano Buendía perdet su sonnu pro Remedios Moscote. Unu note imbucat in s'aposentu de Pilar Ternera e perdet sa virginidade cun issa, chi a pustis ddi promitet de cumbìnchere a sa famìlia de Remedios a permìtere chi is duos si còjuent. Coladu s'ispantu de ambas famìlias, dae chi Remedios est ancora una pipia, su coju depet abetare. Fintzas Rebeca e Amaranta sègudant s'edade de s'amore, e ambas s'amorant de s'italianu Pietro Crespi, bènnidu in domo Buendía pro imparare is dantzas modernas a is duas pitzocas a su sonu de sa pianola comporada dae Ursula. Pietro cuncàmbiat s'istima de Rebeca, cun cogonu mannu de sa sorre concuina, chi giurat chi is duos non s'ant a cojuare mai. Su coju de Rebeca e sa de Aureliano sunt pianificadas pro sa matessi die, ma una lìtera farsa chi annùntziat sa morte de sa mama, istèsiat Pietro Crespi. Remedios tramudat a domo de is sogros, e est issa s'incurat de José Arcadio Buendía cando su betzu si nd'ammàchiat e tocat a ddu ligare a un'àrbore. Amaranta, gelosa, sighit a s'augurare chi acontessat carchi cosa de tremendu pro impedire su coju de Rebeca, arribbende fintzas a s'intentu de dd'abbenenare sa die in antis de su matrimòniu; a dolu mannu no est netzessàriu, ca Remedios morit de gravidàntzia. Aureliano nd'essit distrùidu, ma de repente torrat in domo frade suo José Arcadio, enorme e cun totu su corpus tatuadu, a pustis de àere giradu su mundu intreu. Subravivet gràtzias a prestatziones sessuales fintzas a cando Rebeca s'amorat de issu e is duos inghitzant una relatzione a iscùsia. Pagu a pustis is duos si còjuant (su preìderu rivelat chi non sunt frades) mancari Ursula siat contrària e ddus boghet dae domo, oblighende·ddos a andare a bìvere in un'àteru logu. Rassignadu, Pietro Crespi cumintzat a frecuentare Amaranta e ddi pedit de lu cojuare: diat dèpere èssere su coronamentu de s'isetu de sa giòvana, ma issa pigat tempus. In s'ìnteri sa situatzione polìtica si nde fùrriat a dramma. A pustis de sa morte de sa giòvana pobidda, Aureliano at sighidu a frecuentare sa domo de su sogru chi si fidat de issu; aici assistit a is trampas eletorales cando Moscote càmbiat is ischedas de is votos liberales cun votos cunservadores. Sa furriada armada est giai incumentzada aterue; est Aureliano, a pustis de carchi duda, a si pònnere a capu de s'insurretzione in Macondo: is sordados de su curregidore sunt disarmados, a don Moscote non ddi faghent dannu, ma bintunu giòvanos s'intopant in pari a s'autonominadu Coronellu Aureliano Buendía. Est su matessi nùmeru de òmines chi fiant lòmpidos paris cun babbu suo in mesu a is paules pro fundare Macondo a oru de su riu. Est su cumintzu de su perìodu longu de gherras tziviles. ; Is gherras tziviles ''Sa parèntesi longa de is gherras tziviles cumprendet is capìtulos dae 6 a 9, e s'aberit cun una genia de segundu incipit, unu de is binculeddos prus connotos de s'autore colombianu.'' {{Tzitatzione|Su coronellu Aureliano Buendía at promòvidu trintaduas furriadas armadas e ddas at totu pèrdidas. At tentu deghessete fìgios mascros de deghessete fèminas diversas, chi sunt istados ispèrdidos unu a pustis de s'àteru in una note isceti, in antis chi su majore acumpriret trintaghimbe annos. Est isfugidu a batòrdighi atentados, a setantatrès apostadas e a unu plotone de fusiladura, Est subravìvidu a una dose de istrichinina in su cafè chi diat èssere bastada a ochire unu caddu. At refudadu s'Òrdine de su Mèritu chi dd'at cunferidu su presidente de sa repùbblica. Est lòmpidu a èssere cumandante generale de is fortzas rivolutzionàrias, cun giurisditzione e cumandu dae una frontera a s'àtera, e est istadu s'òmine prus tìmidu dae su guvernu, ma no at mai bòlidu a ddu fotografare.|3=El coronel Aureliano Buendía promovió treinta y dos levantamientos armados y los perdió todos. Tuvo diecisiete hijos varones de diecisiete mujeres distintas, que fueron exterminados uno tras otro en una sola noche, antes de que el mayor cumpliera treinta y cinco años. Escapó a catorce atentados, a setenta y tres emboscadas y a un pelotón de fusilamiento. Sobrevivió a una carga de estricnina en el café que habría bastado para matar a un caballo. Rechazo la Orden del Mérito que le otorgó el presidente de la república. Llegó a ser comandante general de las fuerzas revolucionarias, con jurisdicción y mando de una frontera a la otra, y el hombre más temido por el gobierno, pero nunca permitió que le tomaran una fotografía.|limba=es}} Aureliano intregat Macondo a Arcadio, chi nd'aprofitat pro si furriare a tirannu. Abolit sa missa de domìnigu e guvernat pro decretos, ma cando detzidet de fusilare don Apolinar Moscote, s'ajaja sua intervenet a minimare s'autoridade sua. S'ex curregidore est salvu, su preìderu podet torrare a tzelebrare, ma Arcadio si faghet una domo noa cun dinare pùblicu, gràtzias puru a sa complitzidade de babbu suo José Arcadio. Amaranta isvelat a Pietro Crespi chi non tenet niuna intentzione de ddu cojuare. Su giòvanu italianu est aici meda amoradu de issa, a pustis de sa delusione retzida dae Rebeca, chi si ochit. Amaranta est assuddida, ma su fatu polìticu pigat totu s'atentzione. Sa gherra andat male pro sos liberales, s'esèrtzitu guvernativu atracat Macondo; a pustis de una resistèntzia abbetiosa, Arcadio est caturadu e fusiladu, lassende sa pobidda cun sa fìgia Remedios e in isetu de duos gemellos. Is liberales s'arrimant, su coronellu Buendía est fatu presoneri, s'ùrtimu disìgiu suo est chi sa sentèntzia de morte siat esecutada in sa tzitade sua. A s'arribu suo sa mama istentat a ddu connòschere: s'est fatu coritostu e chìdrinu. Is abitantes sunt però aici contrariados chi is militares depent bogare a sorte is nùmenes de su plotone de fusiladura, e in su momentu de s'esecutzione su capitanu Carnicero lìberat su presoneri e fuit cun issu e is òmines suos. Is liberales tratant cun su guvernu sa paghe e s'intrada in parlamentu, ma su coronellu Aureliano Buendía ddos denegat e promovet una sèrie de furriadas finas a proclamare sa gherra totale. A Macondo arribbat unu sìndigu militare, su coronellu Moncada, chi tratat cun umanidade e respetu is tzitadinos; custu no impedit a Aureliano, chi fùrriat in tzitade cun s'esèrtzitu suo vitoriosu, de respetare su pronuntziamentu de su tribunale militare chi ddu cundennat a morte. Su lutu carcàgiat sa famìlia Buendía: su fundamentàriu José Arcadio morit de betzesa e demèntzia, fìgiu suo José Arcadio est ochidu e no s'at a iscobèrrere mai chie est su mortore; Aureliano José, fìgiu de su coronellu e de Pilar Ternera, morit fusiladu. Nointames, deghessete fèminas batint pipios de edades diferentes a Macondo pro ddos fàghere reconnòschere comente a fìgios dae su coronellu Buendía, chi durante sa gherra non s'est mai sutràidu a sa costumàntzia de retzire in sa tenda pitzocas chi is mamas issoro ddi batiant pro “megiorare sa ratza”. Sa gherra torrat a andare male pro sos liberales. Su coronellu Buendía est semper prus solu e coritostu. Arribbat finas a lassare chi s'amigu suo de infàntzia Gerineldo Márquez siat cundennadu a morte dae su tribunale militare pro disubbidièntzia, ca s'oponet a is manovras de is politicantes de partidu chi rinùntziant a is ideales liberales in càmbiu de unos cantos iscannos in su parlamentu. In antis de s'esecutzione de sa sentèntzia, su coronellu tenet una crisi de cussèntzia, lìberat s'amigu e fuint paris cun s'intentu de acabbare sa gherra. Dae custu momentu su caràtere de su coronellu peorat de prus, is disamistades essint prus graes cun s'intentu de costrìnghere su guvernu e su partidu liberale a negotziare. S'armistìtziu chi ponet fine a is gherras tziviles est a sa fine firmadu in Neerlandia, acanta a Macondo. Aureliano Buendía firmat sa resa<ref>Cumparit inoghe su protagonista de su romanzu curtzu [[Nemos iscriet a su coronellu]], comente a giòvanu ufitziale chi intregat sa càscia de sa revolutzione, in càmbiu de una retzida.</ref>, e a pustis s'isparat unu corfu a su coro chi però non faghet dannu a perunu òrganu vitale. === Sa de bator e sa de chimbe generatziones === ''Dae su capìtulu 10 a su capìtulu 17'' Mentras su coronellu Buendía si retirat a vida privada in sa domo de Macondo, dedichende·si a sa produtzione mastrina de pisches de oro, is tres fìgios de Arcadio e Santa Sofia de la Piedad sunt essende giovaneddos: sa bellesa de sa manna, Remedios est manna e faghet pèrdere sa resone a prus de un'òmine, mancari chi in domo siat cunsiderada minorada pro neghe de s'ingenuidade sua in is relatas interpersonales. Is frades minores suos, is gemellos José Arcadio Segundu e Aureliano Segundu, nàschidos a pustis de sa morte de su babbu, in capas ant giogadu a s'iscàmbiu de identidade, giai chi su primu at eredadu su fìsicu e su caràtere de is Aureliano, e su segundu assimìgiat imbetzes a is José Arcadio. “Remedios sa bella no fiat un'èssere de custu mundu”: de sa bellesa sua fabulosa chi at giai fatu ammachiare a unos cantos giòvanos si murmutat meda in Macondo, fintzas a cando Ursula, arribbada a chent'annos de edade, permitit chi sa giòvana siat fata Reinedda de su Carrasegare organizadu in tzitade, in ue su benèssere sighit a crèschere. Sa fama de sa festa est aici manna de atirare in tzitade un'àtera giòvana de bellesa fabulosa, Fernanda del Carpio; de issa s'amorat Aureliano Segundu, chi renesset a dda cojuare a pustis de dd'àere chircada fintzas a sa trista tzitade sua a tesu in s'altura. Lòmpida a Macondo, Fernanda càmbiat a pagu a pagu is abitùdines de domo Buendía, introduende su respetu de òbligos religiosos in is ritmos de chintu e fintzas in s'intimidade coniugale: in custa si sègudat un'echilìbriu cando su pobiddu dd'aconcat chi sa fertilidade desemplada de is animales de pesamenta chi arricat sena fine sa domo est dèpida a sa presèntzia de s'amante sua, Petra Cotes. Fernanda donat a sa lughe duos fìgios, José Arcadio, destinadu finas dae is primas dies de vida a su seminàriu in s'isperu chi essat paba, e Renata Remedios narada Meme. Su guvernu cunservadore detzidet de festare s'apasigamentu e is annos de Aureliano Buendía cunferende·ddi una medàllia a su balore, ma s'antzianu coronellu refudat indinniadu. In s'ìnteri a Macondo arribbat, paris cun sa ferrovia, su progressu. Sa tzitadina s'ismànniat, lompent fintzas istràngios chi Aureliano Segundu cumbidat a pràndere. Intre issos s'istadunidensu Mr. Brown, chi si faghet promotore de s'arribu de sa Cumpangia Bananera. Is terras chi inghìriant Macondo sunt cunsideradas adatas a su coltivu de frutora, bividores medas cumintzant a traballare pro sa multinatzionale. Is americanos costruent unu bidditzolu separadu cun domos bellas e vida indipendente. Is ''gringos'' batint cun sese òmines violentos, e cando unu pipiu benit ochidu paris cun s'ajaju pro una faina de pagu contu, Aureliano Buendía s'indìnniat a su puntu de bòlere promòvere una gherra totale noa pro bogare a foras is istràngios, ma s'amigu Gerineldo Márquez ddu cumbinchet a renuntziare. A pustis de is minetzas suas de rebèllia, totus is fìgios illegìtimos suos (a foras de su primu fìgiu Aureliano Amador) sunt assassinados dae pistoleris in una note isceti in diversas localidades de sa Colòmbia. Remedios sa bella de repente pesat a su chelu in un'esplosione de lughe, inghiriada dae mariposas, a pustis de àere fatu pèrdere su sentidu a unos cantos òmines. Aureliano Buendía no essit prus de s'aposentu suo in ue sighit a traballare a is pisches de oro, fintzas a cando unu mangianu morit mentras est essidu a meare in pratza. Su guvernu proclamat a manera ipòcrita su lutu natzionale. Meme est crèschida, est imbiada a istudiare in collègiu pro voluntade de sa mama Fernanda. Pro amparare s'unidade de sa famìlia, babbu suo (chi s'est trasferidu a bìvere a ue est s'amante Petra Cotes) torrat dae sa mugere ònnia borta chi Meme torrat in domo in vacàntzia. Sa pitzochedda però s'amorat de Mauricio Babilonia, un'autista chi traballat pro sa cumpangia bananera, e ddu frecuentat in domo de Pilar Ternera. Ursula, prus chi tzentenària, perdet sa bista, ma connoschet aici bene sa domo chi nemos si nd'acatat. Amaranta, oramai betza e amargada dae s'impudu betzu pro su suitzìdiu de Pietro Crespi, retzit dae sa morte etotu su preavisu chi at a dèpere lassare custu mundu una borta acabadu de tèssere unu lentzolu fùnebre, e aici acontesset in manera puntuale. Iscobertu su manìgiu de sa fìgia Meme, Fernanda denùntziat sa presèntzia de unu ladru de puddas a inghìriu de sa domo; corfidu dae una guàrdia mentras fiat intrende a de note in su bagnu (ue Meme ddu fiat abetende), Mauricio Babilonia abarrat tullidu a vida. Mancari su pobiddu siat contràriu, Fernanda cùngiat sa fìgia in unu cunventu in sa tzitade frida de is alturas in ue est nàschida. Meme no at a faeddare prus pro su restu de sa vida sua. Carchi mese a pustis, una mòngia batit a Fernanda unu pipiu illegìtimu chi at a èssere batijadu Aureliano; Fernanda ddu tenet cuadu pro tempus meda, fintzas a cando su pobiddu Aureliano Segundu l'iscoberit. Is traballadores s'organizant contra a is salàrios bàscios e su pagamentu in bonos de gastare in is butegas de sa cumpangia. José Arcadio Segundu est unu de is sindacalistas prus in bista, est postu presone e liberadu pagu a pustis. In s'ìnteri de un'undada de isciòperos, Mr. Brown est costrintu a firmare unu cuntratu de traballu e renesset a dd'annullare finghende·si mortu. Is autoridades comùnicant a is giorronaderis chi is rechertas issoro sunt istadas atzetadas e ddis pedit de s'assortire in s'istatzione ferroviària, ma is traballadores e is famìlias issoro agatant a ddos abetare sa tropa e sas mitralliadoras chi isparant in manera indiscriminada contras a truma. José Arcadio Segundu si nde ischidat cobertu de sàmbene in unu trenu de dughentos vagones càrrigos de mortos andende cara a su mare. Si ghetat dae su vagone e torrat a domo, contat a totus chi nche sunt istadas prus de 3000 vìtimas, però nemos creet a su degòlliu. Si cùngiat in s'aposentu antigu de Melquíades e non nd'essit prus fintzas a sa morte, ossessionadu dae s'ochidòrgiu negadu. Su signore Brown faghet cuntzessiones mìnimas a is traballadores, crastinende·ddas a cando at a acabbare de pròere; ma sa pròpiu die incumentzat unu perìodu de abbas chi sighit pro agiumai chimbe annos. Is campos abarrant allagados e distrùidos, is animales afogant, is domos martzint e si isciusciant. Sa cumpangia bananera tramudat aterue. A s'acabbu de is abbas in Macondo sunt abarrados isceti is bividores originàrios. Comente issa etotu aiat prevìdidu, Ursula morit a un'edade acanta a is 120 annos. Aureliano Segundu si consumat pro unu tumore a su gùturu, una chida in antis de mòrrere fùrriat a domo de sa pobidda, ca dd'aiat promìtidu de non si lassare pigare dae sa morte in su letu de s'amante; in su momentu in ue morit, frade suo José Arcadio Segundu morit etotu in su letu suo in s'aposentu de Melquíades. === Sa de ses generatziones === ''Dae su capìtulu 18 a su capìtulu 20'' Fintzas Fernanda morit corcada in su letu suo, a pustis de un'iscàmbiu longu de posta cun “dutores invisìbiles” chi arribbant fintzas a dda “operare pro bia telepàtica”. Su corpus suo, mancari in edade sobrada, cunservat totu sa pròpia bellesa. Is fìgios retzint sa noa de sa morte; Meme est ancora serrada in unu cunventu de s'altura; Amaranta Ursula est istada imbiada a istudiare in unu collègiu a Bruxelles; José Arcadio torrat in domo de Roma ue depiat istudiare pro essire paba. In veridade at abbandonadu su seminàriu a pustis de un'annu, sena ddu nàrrere a sa mama, e s'est arrangiadu in aposenteddos in afitu paris cun giòvanos bohémien. Furriadu a Macondo, José Arcadio agatat is diàrios de sa mama e iscoberit chi Aureliano, ùnicu subravìvidu in domo Buendía, est su fìgiu illegìtimu de sorre sua Meme. Ddu serrat in s'aposentu de Melquíades, ue su pitzocu si dèdicat a s'istùdiu de su sànscritu pro traduire is iscritos de su zìngaru. José Arcadio acollit in domo calicunu giòvanu de Macondo e cun issos bufat e faghet sa vida bella, dae chi iscoberint unu siddadu de monedas de oro interradu dae s'ajaja Ursula in s'aposentu suo: est su càbidu de un'istàtua de ghisu abbandonada dae carchi disconnotu durante is annos de sa gherra tzivile, in ue totu is istràngios si firmaiant in domo Buendía. José Arcadio bogat is amigos de domo, issos torrant a de note e dd'afogant in sa bartza de s'abba, fuende cun su botinu de oro. Aureliano est abarradu a solu cun is istùdios suos; iscoberit in tzitade una libreria ue frecuentat bator fedales amantes de literadura, fintzas a cando Amaranta Ursula torrat dae Bruxelles cun su pobiddu Gastón, chi at iscurtadu su disìgiu suo de torrare a bìdere sa domo sua nadale pensende de abarrare isceti carchi mese. In realidade is duos s'istabilint in domo, cun turbamentu mannu de Aureliano chi, segundu sa traditzione familiare de amores intzestosos, perdet su sentidu pro sa tzia, chi est agiumai fedale sua. A pustis de àere proadu a resistire a su tenteu, is duos inghitzant una relatzione. Gastón torrat in Bèlgiu, lassende is duos lìberos de gosare sa passione issoro. Ma sa tragèdia est acanta de arribbare subra domo Buendía e subra Macondo. Sa tzitadina iscontzada, disertada dae su trenu e a tesu de su mundu, si isciùsciat a bellu in su prùere e in su sole. Pilar Ternera morit a prus de 140 annos de edade, mere de sa domo de apuntamentos frecuentada dae Aureliano e dae is amigos literados. Amaranta Ursula est prìngia, si separat dae su pobiddu pro lìtera. Donat a sa lughe unu mascru chi portat una coa de porcu, ca est nàschidu dae babbu e mama carrales. A pustis de su scindiòngiu, a Amaranta Ursula ddi pigat un'emorragia chi no podet firmare a nisciuna manera e morit a bellu, sena mai acabbare de rìere e brullare cun su pobiddu. Distrùidu dae su dolore, Aureliano non s'abbìgiat chi sa domo est invàdida dae un'esèrtzitu de formigas. Mentras si pesat unu bentu orrorosu chi at a mundare Macondo dae sa cara de sa terra e is formigas leant a su pipiu, s'òmine renesset in s'ùrtimu momentu a detzifrare is paperis codificados de su zìngaru Melquiades. Est sa fine de chentu annos de soledade de sa famìlia Buendía e de sa tzitade de Macondo. == Cuntestu istòricu == Su realismu de García Márquez est naradu "màgicu" ca is istòrias sunt realìsticas, siat tràidas dae fatos familiares siat dae s'istòria colombiana, siat imbentadas, ma filtradas pro mèdiu de sa fantasia fabulosa e bisionàriu de s'immaginàriu latinoamericanu e personale, arricadas duncas de eventos fantàsticos e legendàrios.<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://ebooks.gutenberg.us/Wordtheque/it/AAABGD.TXT|tìtulu=GABRIEL GARCIA MARQUEZ|autore=Elena Clementelli|situ=web.archive.org|data=2014-08-10|limba=it|atzessu=2020-10-14|dataarchìviu=2014-08-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140810043207/http://ebooks.gutenberg.us/Wordtheque/it/AAABGD.TXT|urlmortu=eja}}</ref> S'interpretatzione crìtica de s'istòria colombiana orit dae s'istòria ufitziale pro imbentare unu mundu cungiadu e biatzu chi abarrat pro meda in sa memòria de su letore. In antis de sa colonizatzione ispagnola de sas Americhe, sa regione chi currispondet a sa [[Colòmbia]] setentrionale de oe non teniat una cultura simigiante a sa Inca (in Perù), de is [[Tziviltade Maya|Maya]] (in s'Amèrica tzentrale) o de is Aztecos (in Messico). Sa regione fiat abitada dae is populatziones indìgenas de sos Tairona e de sos Muisca, organizadas in clan a suta de una monarchia.<ref name="Simons">{{Tzita libru|nùmene=Geoffrey Leslie|sambenadu=Simons|tìtulu=Colombia: A Brutal History|annu=2004|editore=Saqi|tzitade=|ISBN=0-86356-758-4}}</ref> In su 1509, Vasco Núñez de Balboa at fundadu un'insediamentu, cunsideradu sa prima tzitade de sa Colòmbia, avanguàrdia de s'espansione e conchista ispagnola. A pustis de sa conchista de su territòriu Muisca a banda de Gonzalo Jiménez de Quesada (1538), [[Bogotá|Bogotà]] est divenidu su tzentru de su guvernu [[Colonialismu|coloniale]] ispagnolu.<ref>Rausch, Jane M. ''Colombia: Territorial Rule and Llanos Frontier''. University Press of Florida: 1999.</ref> Chitzo, in su 1810, a pustis de su collassu de s'Imperu ispagnolu in Colòmbia, is guvernos militares provintziales sunt renèssidos a disafiare s'autoridade polìtica de su guvernu natzionale de Bogotá; ma ses annos a pustis, in su 1816, is fortzas monàrchicas de su Conte Pablo Morillo ant torradu a pònnere su guvernu ispagnolu che a prima. [[File:Aracataca's_main_street.JPG|thumb|Su caminu printzipale de Aracataca]] Is eventos istòricos printzipales, filtrados dae sa fantasia de s'autore chi nche costruet a subra una mitologia fantasiosa, s'ispissu cun brincos temporales, sunt: * is bardanas de is corsaros inglesos a oru de sa costera (1600); in su romanzu is assaltos de Francis Drake a Riohacha ispramant is antepassados de sos Buendía * sa fundatzione de sa Colòmbia moderna (a inghìriu de su [[1830]]), a pustis de s'issorvidura de sa [[Colòmbia Manna]] de Simón Bolívar, rapresentada dae sa fundatzione de Macondo e de is eventos imbenientes (s'arribu de is zìngaros, de sa crèsia e de su curregidore guvernativu cunservadore) * sa gherra de sas milli dies (1899-1901), cun is 32 furriaduras armades de su coronellu Aureliano Buendía, acabadas cun sa paghe de Neerlandia * s'arribu de sa tecnologia e de is [[Istados Unidos de Amèrica|nordamericanos]] de sa multinatzionale United Fruit Company, rapresentada dae sa cumpangia bananera de Mr. Brown (primos annos de su de XX sèculos); ddoe at unu riferimentu a s'arribu de su progressu giai in su famadu incipit de s'astra. * is primas ochiduras polìticas cumandadas dae su guvernu in is annos binti (su degòlliu de is deghessete fìgios de su coronellu Aureliano), acabados tempus a pustis in su perìodu denominadu La Violencia * su degòlliu de is traballadores bananeris in isciòperu a banda de s'esèrtzitu regulare (Santa Marta, santugaine [[1928]]), cun su massacru negadu dae su guvernu in ue subravivet José Arcadio Segundu (est unu de is pagos acuntessimentos chi tenent unu riferimentu istòricu pretzisu paris a su tratadu de Neerlandia) * is tziclones tropicales cun cunsighentes disàrios (su dilùviu de bator annos, provocadu dae is ingegneris de sa cumpangia pro no cumprire a carchi acòrdiu sindacale: metàfora de is cunditziones ambientales de sa zona de sa foresta pluviale, distrùida pro semenare bananos, cun cunsighèntzias disastrosas a pustis de is tìpicas abbas abbundosas de sa regione) * sa depressione econòmica de is bidditzolos bananeris (comente Aracataca, tzitade nadale de s'autore) a pustis de su boom de su cumintzu de sèculu (1928-1940, chi currispondet a su perìodu de giovania de García Márquez, in antis de sa partèntzia sua pro s'Europa). == Pessonàgios == [[File:Albero_genealogico_Buendia.png|thumb|Àrbore genealògicu de sa famìlia Buendía]] === Prima generatzione === ; José Arcadio Buendía José Arcadio Buendía est su fundamentàriu de sa famìlia e fundadore de Macondo. Naschidu in Riohacha, in gioventude si còjuat cun Ursula Iguarán, mancari is duos siant fradiles primos. Abarrada assustada dae su contu de una tzia sua chi si fiat cojuada issa etotu cun unu parente e aiat generadu unu fìgiu cun sa coa de porcu, mancari José Arcadio ddi rispondat "''non mi importat de pònnere a su mundu'' ''porcheddos, bastat chi potzant faeddare''". Is resistèntzias de sa pobidda alimentant ispibisos a pitzus de sa croba fintzas a sa tràgica die chi José Arcadio binchet una cumbata de puddos contras a Prudencio Aguilar. Custu, furiosu pro sa derrota, ingiùliat s'aversàriu, ponende·nde in duda sa capatzidade sessuale e José Arcadio dd'ochit passende·ddi su gùturu cun una lantza. In is meses sighentes, su pantasma de Prudencio arribbat a esasperare is duos cun is aparitziones suas, tantu chi José Arcadio, ispintu dae s'impudu e dae sa voluntade de donare a su pantasma unu pagu de paghe, detzidet de si nche andare de Riohacha. Interrada sa lantza e ispojolados is puddos suos, José, sighidu dae Ursula, in cussu perìodu prìngia, e dae 21 giòvanos amigos, lassat su bidditzolu sena una meta pretzisa. Dae su matrimòniu intre José Arcadio e Ursula naschent tres fìgios e un'àtera at a èssere adotada. In s'ìnteri de sa migratzione in is terras ispèrdidas naschet perfetamente sanu su primu fìgiu de sa còpia, José Arcadio. A pustis de giai duos annos de biàgiu in mesu de sa Sierra Nevada de Santa Marta, José Arcadio Buendía bisat unu bidditzolu a oru de su riu, e detzidet de fundare in cue Macondo. In is annos imbenientes, José Arcadio si ponet a autoridade sàbia e giusta de su bidditzolu. Totu càmbiat a s'arribu de una tribù de zìngaros, ghiada dae Melquíades, chi mustrat cada annu is prus imbentos iscadàpios, (comente a sa calamita e su cannochiale). José Arcadio Buendía duncas passat totu su tempus suo cun esperimentos sientìficos giai issentidos (a esèmpiu, proponet de addestrare s'esèrtzitu a sa "gherra solare"), e si nd'iscaresset de s'educatzione de is fìgios suos. Recùperat responsabilidade e autoridade gràtzias a Ursula e torrat a s'incurare de is fìgios, chi acumpàngiat a sa tenda de is zìngaros pro bìdere s'ennèsima curiosidade, s'astra. Ma una die, ossessionadu dae su tempus chi non curret, perdet su sentidu e sa famìlia sua ddu ligat a una mata de castàngia, ue at a abarrare pro annos, sena cuntatu cun sa realidade, torrende a chistionare cun su pantasma de Prudencio e espressende·si in [[Limba latina|latinu]], fintzas a sa morte. Su pantasma suo abarrat a suta de sa mata, visìbile a totu is cumponentes de sa famìlia, a foras de su coronellu Aureliano. ; Ursula Iguarán Est sa pobidda (e sorrastra) de José Arcadio Buendía. Su chi dda caraterizat est sa fortza sua de ànimu e sa gana de traballare (“''fintzas a cando Deus mi donat vida, no at a mancare mai su dinare in custa domo de macos''”), chi cunservat pro agiumai totu sa vida. Pro timoria de generare unu mostru cun sa coa de porcu, Ursula refudat pro meses de consumare su matrimòniu, arribbende finas a bestire durante sa note una tzintura de castidade chi dd'aiat fatu sa mama. Ursula at a bìvere finas un'edade intre 115 e 122 annos, connoschende agiumai totu is membros de totu is generatziones de sa famìlia. Fintzas pro custu motivu, durante sa betzesa tenet sa sensatzione chi su tempus non colet mai, arribbende a confùndere is bis-nebodes cun is fìgios suos oramai mortos (a esèmpiu, chistionat a Aureliano Babilonia iscambiende·ddu cun su coronellu omònimu). Durante su dilùviu mannu (cando at a pròere pro prus de bator annos subra Macondo) s'ismànniat sa tzurpesa sua, mentras su lugore mentale calat, sena però iscarèssere s'istàtua de Santu Giusepe de ghisu prenu de doblones de oro, lassadu in domo sua durante sa gherra tzivile. === Segunda generatzione === ; José Arcadio Est su primu fìgiu de Ursula Iguarán e José Arcadio Buendía. Bènnidu a su mundu durante sa traessada de sa sierra (e sena sa coa de porcu tìmida meda dae sa mama), eredat dae su babbu sa fùria e una fortza manna de voluntade. A giovuneddu tenet una relatzione cun un'amiga de sa mama, Pilar Ternera, meda prus manna de issu, atràida dae is dimensiones de sa mascresa sua (esaltadas dae unu contu de Ursula chi timet chi siant sa cunsighèntzia de su matrimòniu intzestuosu) e abarrat arrorisadu cando issa dd'annùntziat de èssere prìngia (at a illierare a Arcadio). Amoradu de una pitzochedda zìngara, abbandonat Macondo paris cun sa carovana. Torrat a apàrrere sena preavisu annos meda a pustis, cambiadu: tenet unu fìsicu poderosu, su corpus cobertu de tatuàgios, sa pedde contzada dae is 65 giros de su mundu comente a marineri, unu fàmene ispantosu e una mascresa desemplada. Si còjuat a pustis de unu fastigiamentu lestru cun Rebeca, sorre sua adotiva, amorada dae ora meda cun Pietro Crespi. Pro sa birgòngia de s'iscàndalu, Ursula ddos bogat de domo. José Arcadio apoderat is terras de is bighinos suos (gràtzias puru a sa proposta de Arcadio, chi mai at a ischire de èssere fìgiu suo, de creare unu registru de is terras), atirende·si su cogorone de is chi ant pèrdidu sa terra. Sarvat su frade Aureliano dae su plotone de fusilamentu. Sa morte sua at a restare s'ùnicu arcanu sena solutzione in Macondo, ca benit agatadu assassinadu cun unu corfu de arma de fogu in s'aposentu suo mentras Rebeca non s'est abbigiada de nudda. Is restos suos ant a fragare de bruvura pro is annos imbenientes, finas sa die chi is ingegneris de sa cumpangia bananiera ant a cobèrrere sa tumba sua cun una colada de carcistrutzu. ; Coronellu Aureliano Buendía [[File:ColonnelloAurelianoBuendia.jpg|thumb|Aureliano Buendía in su laboratòriu de orefitzeria]]Segundu fìgiu de José Arcadio Buendía e Ursula, est su primu pipiu nàschidu a Macondo. Diferente de su totu dae su frade in su caràtere, tenet finas a pipiu un'ograda lùghida e analìtica de is cosas e calicunu poderes de indovinadura. A pustis de sa bènnida de is zìngaros, agiudat su babbu in su laboratòriu de alchimia e s'interessat a s'orefitzeria, ispetzializende·si in sa produtzione de pisches de oro. Essidu mannu, esr ammajadu dae sa bellesa de Remedios Moscote, una pipia de noe annos fìgia de su curregidore. A pustis chi sa picioca essit madura bastante, is duos si còjuant ma sa giòvana mugere morit de aurtìngiu naturale. Aureliano s'inserrat in unu profundu mudìmene, chi cumpartzit cun su sogru fintzas a cando, a pustis de eletziones trucadas de su guvernu cunservadore e de is violèntzias de is militares, detzidet de s'unire a sa rivolutzione liberale contra a su regìmene, in sa gherra de is milli dies (in su romanzu sa gherra non durat tres annos ma binti). Durante s'esperièntzia militare, promovet trintaduas insurretziones sena resèssida, e ingendrat deghessete fìgios mascros (chi ant a èssere ochidos in edade adulta) de ateretantas fèminas diferentes. Issu etotu, che su frade suo, tenet unu fìgiu dae Pilar Ternera, Aureliano José, chi at a èssere ochidu in un'iscontru cun is sordados guvernativos. Respetadu e tìmidu fintzas dae is rivales cunservadores, subravivet a bator atentados, setantatrès magradas, a unu tentativu de suitzìdiu cun unu corfu de pistola isparadu in ocasione de s'armistìtziu de Neerlandia e a unu plotone de fusilamentu, pro finire sa vida sua cungiadu in su laboratòriu suo a fraigare pisches de oro. A pustis de carchi tenteu de torrare a cumintzare sa gherra pro bogare sa cumpangia bananera rovarolla e sa morte de is fìgios suos, su coronellu intentat ancora de promòvere una gherra totale. Morit de betzesa apojadu a sa mata de castàngia, sa die in ue is zìngaros torrant batende su tzircu. Su guvernu, mancari esseret un'aversàriu, in ocasione de su giubileu suo (pro is 25 annos de sa fine de sa gherra), dd'intìtulat una rua chi at a batire su nùmene suo pro annos meda, ma su coronellu at a refudare cun disdìnniu onni reconnoschimentu. Su personàgiu de su coronellu Aureliano Buendía est ispiradu a su generale liberale Rafael Uribe Uribe chi in su 1899 s'est rebelladu a su guvernu cunservadore iscadenende sa de tres gherras tziviles colombiana<ref name="campra">Rosalba Campra, note a {{Tzita libru|autore=Gabriel García Márquez|tìtulu=Opere narrative|annu=1987|editore=Meridiani Mondadori|p=990|ISBN=88-04-55136-4}}</ref>; s'amigu suo Gerineldo Márquez, diat pòdere èssere ispiradu dae su coronellu Nicolas Márquez Mejía, mannoi de s'autore, veteranu de sa gherra de is milli dies in su Partidu Liberale Colombianu, chi at refudadu a beru s'armistìtziu de Neerlandia e is decoraduras cuntzèdidas dae su guvernu.<ref name="reinholtz">Eric L. Reinholtz, ''Bloom's How to Write about Gabriel Garcia Marquez'', pag. 82</ref> ; Amaranta Sa de tres fìgia de José Arcadio e Ursula, at a bìvere cun tìrria e gelosia pro sa sorre sua adotiva Rebeca, prus bella, ca a giovaneddas s'amorant ambas de Pietro Crespi, lòmpidu in domo Buendía pro montare una pianola. Cando Pietro Crespi amorat cun Rebeca, Amaranta giurat a sa sorre adotiva chi at a impedire su coju suo cun s'italianu. Su coju non s'at fàghere ca, a pustis de dd'àere crastinadu, fùrriat a domo José Arcadio, su frade partidu cun sa carovana de is zìngaros, e at a èssere issu a cojuare Rebeca. A pustis, Crespi passat su tempus suo cun Amaranta; dd'at a pedire sa manu sua, ma issa no at a acunsentire a ddu cojuare, ispinghende·ddu in manera involuntària a su suitzìdiu. Turmentada dae s'impudu, s'at a brusiare sa manu in sas bràsias e at a bestire finas sa die de sa morte, in sinnu de lutu, una benda niedda pro cobèrrere is brusiaduras. A pustis, at a refudare fintzas de cojuare a Gerineldo Márquez, coronellu liberale amigu de Aureliano. Afetzionada meda a is nebodes Arcadio e Aureliano José e, posca, a José Arcadio, fìgiu de Aureliano Segundu, no at a sufrire a sa mugere santica e custu ùrtimu, Fernanda, e is duas nn s'ant a chistionare dae chitzo Amaranta morit a pustis de àere retzidu un'abisu pretzisu de sa morte sua. Connoschende sa die, collit totu is messàgios de is bividores de su bidditzolu pro is caros issoro defuntos; in sa data indicada est biatza meda, faghende pensare a is àteros a una brulla, ma a sa fine morit a beru, istèrrida in manera chieta in su letu suo. ; Rebeca Fìgia de Nicanor Ulloa e Rebeca Montiel, nàschida in Manaure, est adotada dae sa famìlia Buendía a s'edade de ùndighi annos, comente rechertu dae su babbu e sa mama chi narant de èssere germanos de Ursula; sa minore arribbat batende cun sese unu sacu cun is ossos issoro. In comintzu est mudigona e muvronina, acostumat a papare terra e a si sùere su didu mannu. Superadu custu problema, nde arribat un'àteru: sa pitzinna est malàida de sa peste de s'insònnia e impestat totu sa bidda. Essida giovanedda, s'amorat de Pietro Crespi (torrende a cumintzare a papare terra), sufrende però sa rialia de Amaranta, pronta a totu pro no ddi lassare cojuare a s'italianu. S'amoramentu durat annos pro more de su lutu pro sa morte de Remedios e de s'òpera manna de fàbricu de su tèmpiu cristianu de babbu Nicanor Reyna. Totu càmbiat cando fùrriat José Arcadio: Rebeca, atràida dae sa poderesa sua, amorat cun passione manna cun issu e is duos si còjuant. A pustis chi Ursula ddos bogat de domo pro sa birgòngia, andat a bìvere in antis in una domo in afitu e a pustis in una fata dae Arcadio. A pustis de sa morte misteriosa de su pobiddu si cùngiat in soledade, ofèndida pro èssere istada suspetada de dd'àere ochidu. Dda bident isceti una pariga de bortas in foras de sa domo ruinada. Tratat isceti cun sa serbidora Argénida. A foras de issa, at a addobiare in domo sua in duas ocasiones su coronellu Aureliano e su fìgiu Aureliano Triste, ma at a refudare sa proposta de Aureliano Segundu de torrare a bìvere cun sa famìlia. Ursula sufrit tardu sa farta de Rebeca. Dd'agatant morta in su letu suo, acogoveddada che una càmbara, cun sa conca ispinniada dae sa tinza e cun su didu mannu in buca, abitùdine chi aiat semper tentu finas dae sa prima die chi, pipia, est lòmpida a Macondo. ; Remedios Moscote Fìgia minore de su curregidore de Macondo, Don Apolinar Moscote, est una pipia de 9 annos. Aureliano Buendía s'amorat luego de issa. Cun traballu meda, sa famìlia sua resesset a dda preparare pro su coju e, a pustis de is dificultades initziales, imparat a si cumportare a manera curreta e essit una parte de sa famìlia Buendía: non commitit ingenuidades durante sa tzerimònia de coju, s'incurat de su sogru José Arcadio Buendía in suta de su castàngiu, agiudat a pesare a su pipiu Aureliano José, mèdiat is cuntierras intre Amaranta e Rebeca. Remedios morit in su letu, a 14 annos isceti, pro neghe de s'aurtìngiu naturale de is duos gemellos chi abetat. Custa tragèdia at a lassare sinnos de importu in domo: Amaranta at a bìvere unu sensu de culpa forte, sende chi aiat disigiadu chi sutzederet carchi cosa de grae pro impedumare su matrimòniu intre Pietro Crespi e Rebeca e pro no dèpere ochire a sa sorre adotiva pro non dda lassare cojuare. Ursula cumandat unu perìodu perlongadu de lutu e de pònnere in domo su dagherròtipu de Remedios, illuminadu dae una candela. Custa lughe at a èssere tenta semper allumada dae is generatziones imbenientes. === Sa de tres generatziones === ; Arcadio Su nùmene cumpletu suo est José Arcadio e est fìgiu de Pilar Ternera e de José Arcadio. Arcadio est adotadu dae is ajajos, e no at a ischire mai chie siant is genitores beros suos, aconcadu de èssere s'ùrtimu fìgiu de is Buendía. Isceti is genitores beros e adotivos e coronellu Aureliano Biendía connoschent su segretu. Òmine de sensu pràticu e de cultura òtima, ddi benit afidadu su còmpitu de gestire sa prima iscola costrùida in Macondo, ma cun su tempus essit barrosu e presumidu. Fintzas issu est atràidu dae Pilar Ternera (disconnoschende chi est sa mama naturale sua) e issa, assustada, remèdiat faghende·ddi connòschere a sa bella Santa Sofía de la Piedad. Is duos s'amorat e ant a tènnere tres fìgios. Cando su coronellu Aureliano partit pro su fronte, ddu nòminat capu tzivile e militare de Macondo. Arcadio amministrat su bidditzolu in manera dispòtica e arbitrària (faghet fintzas fusilare unu sonadore de trumba pro dd'àere pigadu a befa). Respetat imbetzes a Ursula chi, cando issu chircat de fusilare a Don Apolinar Moscote, ddu pigat a corriadas e essit s'autoridade noa de sa bidda. Cara a sa derrota de is liberales, no atzetat s'arrimu proclamadu dae su coronellu e cun pagos òmines male armados amparat su bidditzolu. Caturadu, ddu fusilat unu plotone cumandadu dae su capitanu Roque Carnicero (chi in ispagnolu signìficat masellaju). Is ùrtimas voluntades suas pertocant is fìgios: bolet pònnere Ursula a sa prima (nàschida dae pagos meses), francu cambiare idea a s'ùrtimu: in antis a su plotone pensat de ddi pònnere Remedios; a su segundu bolet pònnere Remedios si est fèmina e José Arcadio si est mascru. Custu disìgiu at a essire realidade isceti in parte: a sa manna ant a pònnere Remedios e a pustis Santa Sofía de sa Piedad at a donare a sa lughe duos gemellos, José Arcadio Segundu e Aureliano Segundu. ; Aureliano José Est fìgiu de Pilar Ternera e de su coronellu Aureliano Buendía. A diferèntzia de su frade uterino (e germanu) Arcadio, ischit chie sunt is genitores naturales suos. Ddu pesant in antis Aureliano e Remedios e a pustis Amaranta. Pesadu, at a isvilupare una bera ossessione sessuale pro issa, finende pro disertare de s'esèrtzitu e furriare a Macondo a turmentare, decrarende·si prontu fintzas a andare a Roma e s'inghenugrare in antis a su [[Paba]] pro tènnere una dispensa pro dda cojuare. Una note, mama sua Pilar Ternera dd'amonestat a pustis de ddi àere letu is cartas, ma issu non ponet mente e su capitanu Aquiles Ricardo, ischende chi issu est fìgiu de su coronellu Aureliano Buendía, dd'isparat, in antis de èssere issu matessi ochidu dae is simpatizantes de su coronellu. Su corfu dd'intendit fintzas Carmelita Montiel, chi l'abetaiat in letu. Aureliano José morit sena ischire chi in su destinu suo fiat iscrita una bida in paris cun sa giòvana Carmelita, rica de cussa cuntentesa chi no at pòdidu tènnere cun Amaranta. ; Santa Sofía de la Piedad Cumpàngia de Arcadio, Ursula dd'acollint in domo sua cun is fìgios a pustis de sa morte issu. Est una fèmina muda e fracòngia, e, a giòvana, bella a beru. Traballat in s'ofelleria de famìlia cun Ursula, ue produet animaleddos de tzùcuru cotu. Bivet che Ursula prus chi no is fìgios suos e una die lassat sa domo Buendía, istraca e imbetzada, pro non furriare prus. ; 17 Aurelianos Cando su coronellu Aureliano Buendía si ponet a cumandu de is fortzas armades liberales, tenet aventuras cun fèminas meda, cun sa parte manna de issas pro una note isceti (is mamas mandant is fìgias in su letu de is gherreris pro megiorare sa ratza). Duncas, ultres a Aureliano José, su coronellu Aureliano Buendía at a tènnere 17 fìgios mascros, e de custu creschimentu sa famìlia sua s'abbìgiat isceti cando sas mamas ddos batint unu a pustis de s'àteru a Macondo pro ddos fàghere batijare. Nemos ponet in duda sa paternidade, ca sunt bènnidos a su mundu a su matessi modu de su babbu, est a nàrrere cun sos ogros abertos e, a adultos, portant s'àera de soledade tìpica de su coronellu. Amaranta ddos diat bòlere allevare, ma peruna de is mamas si ddos lassat. Onniunu de issos ddu batijant cun su nùmene Aureliano e su sambenadu de sa mama. In s'ìnteri de su giubileu in onore de su Coronellu, s'agatant totus in Macondo e Amaranta ddus portat, in ocasione de su [[Mèrcuris de sas Chijinas|Mèrcuris de is Chinisos]], in crèsia de babbu Antonio Isabel. Su preìderu trassat in sa fronte issoro una rughe de chinisu chi nemos resesset a burrare. Unu isceti de issoro, Aureliano Triste, abarrat in Macondo e fundat una fàbrica de astra. Annos a pustis, cun s'arribu de sa cumpangia bananera, s'ant a tramudare a Macondo fintzas Aureliano Centeno, Aureliano Serrador e Aureliano Arcaya. A pustis de is abusos de is sordados e de is guàrdias de sa cumpangia a dannu de is abitantes, su betzu coronellu Aureliano minetzat in pùblicu de torrare a fàghere sa gherra pro acabbare cun is ''gringos''. Pagu a pustis, 16 de is 17 frades sunt ochidos (cun probabilidade dae is aversàrios polìticos de su Coronellu), connotos gràtzias a is rughes issoro in sa fronte. Unu isceti, Aureliano Amador, si sarbat e at a torrare medas annos a pustis a Macondo, cando in sa domo Buendía bivent isceti José Arcadio e Aureliano Babilonia. Custos, non ddu connoschent, nche ddu bogant e duos agentes de su guvernu dd'isparant atzentrende·ddi sa rughe e cumpletende su massacru lassadu incumpridu annos in antis. === Sa de bator generatziones === ; Remedios la Bella Fìgia manna de Arcadio e Santa Sofía de la Piedad, fintzas a pipia tenet una bellesa istravanada chi faghet pèrdere su sentidu a is òmines. Pro custa resore Ursula non dda lassat essire dae domo, si non pro andare a missa, fadende·ddi portare unu velu. Remedios bivet in unu mundu suo, papat sena impreare is posadas, colat oras in bagnu e abarrat lega; risolvet su problema de su bestire cossnde·si una palandrana de cànapa sena portare nudda a suta. Su mitu de sa bellesa sua s'at a trasformare in sa legenda de su flùidu mortale chi turmentat is òmines. Difatis, bator de is chi dd'ant disigiada morint, mancari Remedios non siat pro nudda interessada a s'amore o a su sessu. Unu merie àrtziat in chelu in antis cun ispantu mannu de is àteras fèminas de domo. Su pisighìngiu de bidda narat chi siat fuida cun unu pitzocu e chi sa famìlia apat bòlidu sarvare s'onore contende una fàula. García Márquez at contadu chi s'artziada de Remedios la Bella est un'istòria chi s'ajaja sua ddi contaiat cando fiat pipiu; pro issu fiat unu fatu beru, e isceti a mannu at imparadu sa beridade, una fua de amore cugugiada cun s'istòria de su miràculu, acontèssida in sa Colòmbia de su primu de XX sèculos. Custu bolet nàrrere chi is metàforas de su romanzu sunt beras pro sa fantasia, ma simbòlicas pro sa realidade.<ref name=":0" /> ; Aureliano Segundu Fìgiu de Santa Sofía De la Piedad e Arcadio Buendía, est frade gemellu de José Arcadio Segundu. Tenet unu caràtere impidosu e aconcaditzu e una corporadura prus robusta de sa de su frade, comente a is José Arcadio de sa famìlia, tantu de fàghere crèere chi de minore si siat iscambiadu cun su gemellu. Si còjuat cun Fernanda del Carpio ma at a sighire a amorare cun Petra Cotes, s'ùnicu amore suo beru, chi cunsìderat una genia de punga chi portat sorte bona a is negòtzios suos. Essit ricu meda gràtzias a is pegus; est biatzu e passat su tempus sonende sa fisarmònica a is festas e partetzipende a papadas mannas. Ruet in disaura cun su dilùviu longu, chi ochit is bèstias suas. Unu cancru a su gùturu ddi faghet pèrdere s'abilidade oratòria in s'organizare is loterias chi sunt essidas su sustentu suo. Morit, ochidu dae su tumore, in su pròpiu momentu de su gemellu José Arcadio. Is corpos de is duos sunt però iscambiados a intro de is baras, pro neghe de una discuìdu de is amigos imbriagos de Aureliano Segundu. ; José Arcadio Segundu Fìgiu de Santa Sofía De la Piedad e Arcadio Buendía, est frade gemellu de Aureliano Segundu. Isvilupat is caraterìsticas de is Aurelianos de famìlia, duncas un'ìndula annugiada e chieta e unu fìsicu prus làngiu chi no is José Arcadio. A piciocu pràticat sa crèsia; s'incurat in antis de puddos de cumbata, a pustis de navigatzione, gastende su dinare de su frade pro s'idea faddimentosa de acapiare Macondo a su mare pro mèdiu de unu canale. At a resèssere a fàghere isceti una camba istrinta de abba, chi batit isceti unu fassone càrrigu de prostitutas frantzesas. A sa fine, José Arcadio Segundu si ponet a capiscuadra in sa cumpangia bananera de Mr. Brown, ue essit unu dirigente sindacale. Òcupat una positzione de importu in s'ìnteri de s'isciòperu de is traballadores de s'indùstria bananera e est s'ùnicu subravìvidu a su degòlliu de is traballadores a banda de s'esèrtzitu, cuadu dae s'istòria ufitziale. A pustis de si nde ischidare in unu trenu-mertzes de dughentos vagones prenu de mortos de ghetare in mare, abarrat in triuladu meda dae custa terrorosa esperièntzia. No abiatzat prus, e, che su bisaju, perdet in parte su cuntatu cun sa realidade, narende chi onni merieddu su trenu partit cara a su mare prenu de mortos. S'acorrat, fuende dae is sordados chi chircant totu is sindacalistas, in s'aposentu de Melquíades, refudende de essire. Solu in cue s'intendet amparadu, e colat su restu de sa vida sua a intentare de detzifrare is pergamenas e a imparare a su nebodeddu Aureliano (Babilonia). Morit sena resone in su matessi istante de su gemellu. Turmentadu, a pustis de àere assistidu una fusiladura, dae sa timoria de èssere interradu biu (aiat crèidu chi su cundennadu esseret ancora biu, sende chi fiat mortu cun is ogros abertos), pedit chi su corpus suo siat isgangiadu in antis de s'interru. ; Fernanda del Carpio Ùrtima de s'erèntzia de una famìlia nòbile derruta, bivet in un'austera tzitade de sa terra de palas. At a èssere portada a Macondo in ocasione de su carrasegare cun sa promissa de sa trona de [[Madagascàr]]. Inoghe benit nomenada reina, acanta de Remedios la bella, e sa bellesa sua ispantosa atzisat Aureliano Segundu, giai ligadu a Petra Cotes. Su giòvanu partit a sa chirca sua in is tzitades de s'altura e dda còjuat. Pro more de s'edade tarda de Ursula, sa masedesa de Santa Sofia de la Piedad, sa tìrria pari-pari cun Amaranta e s'assèntzia de su pobiddu (chi passat sa parte manna de su tempus suo cun Petra Cotes, preferende·nde sa cumpangia a sa de sa pobidda), Fernanda pigat su comandu de domo Buendía, cungende·dda a su mundu e artimingende un'aposentu pro is fìgios cun immàgines de Santos a mannesa naturale. De su coju cun Aureliano Segundu naschent tres fìgios: José Arcadio, Renata Remedios (narada "Meme") e Amaranta Ursula. Fèmina de trassas santicas e superbiosas (pro neghe de èssere istada pesada in una famìlia meda devota e aristocràtica), Fernanda tenet unu caràtere austeru e autoritàriu. De una parte, afidat sa salude a sa posta cun "dutores invisìbiles", de s'àtera cuntrastat s'amore intre sa fìgia Meme e s'ùmile mecànicu Mauricio Babilonia. A pustis chi is guàrdias isparant a Mauricio lassende·ddu tullidu, Fernanda òbligat a sa fìgia a sa clausura, contende a su pobiddu chi est voluntade de Meme a si fàghere mòngia. Cando, tempus a pustis, una mòngia at a batire su fìgiu de Meme, Aureliano Babilionia, Fernanda dd'at a obligare a colare totu sa giovanesa serradu in domo, birgongende·si de sa nàschida sua a foras de su matrimòniu. Isceti in is ùrtimos meses de vida dd'at a tratènnere in manera prus pagu tètera. Morit in su letu suo cun su nebode Aureliano acanta, chi nde cunservat pro bator meses su corpus cun sciacuaduras de [[Mercùriu (elementu chìmicu)|mercùriu]] in isetu de sa furriada de su fìgiu José Arcadio. === Sa de chimbe generatziones === ; José Arcadio Pesadu dae Amaranta, proat pro issa afetu e atratzione fìsica, comente acontèssidu a Aureliano José. Ursula ddu faghet istudiare pro essire Paba. José Arcadio partit insandus proa Roma, in ue però no at a pigare is votos, essende dae su seminàriu e isperditziende su dinare chi sa famìlia ddi mandat. At a furriare a Macondo a sa morte de sa mama Fernanda. Istròlicu e assoladu, isprètziat Aureliano Babilonia ca est fìgiu illegìtimu, ma a sa fine at a essire amigu suo; at a agatare is doblones de oro de s'istàtua de San Giusepe cuados dae Ursula a suta de su letu suo, dae in antis a unos cantos pitzocheddos, cumpàngios suos de festa. Custos dd'ant a ochire pro ddi furare su siddadu. ; Renata Remedios (Meme) Fìgia de Aureliano Segundu e Fernanda del Carpio, est educada fintzas dae pitzinna in unu seminàriu giutu dae mòngias e istruida a sonare su clavitzèmbalu. Mancari pesada cun un'educatzione catòlica cìdrina, eredat sa balia de su babbu chi, cando issa furriat a Macondo, istringhet raportu forte cun issa. Pitzoca giobiale meda e cun istile de vida cardampuleri, s'amorat de su giòvanu mecànicu Mauricio Babilonia. Su ligàmene cun issu est però cuntrastadu dae sa mama Fernanda pro neghe de s'orìgine sua proletària. Destruida dae su dolore pro s'invalididade de Mauricio, fertu dae is guàrdias mentras intentat de intrare a de note in domo pro dd'addobiare, Fernanda dda serrat in unu monastèriu de clausura. Illierat in cunventu su fìgiu de Mauricio, batidu a domo Buendía dae una mòngia. Meme at a mòrrere de betzesa medas annos a pustis in [[Cracòvia|Cracovia]], a suta de nùmene farsu e sena àere mai acabadu de pensare a Mauricio. ; Amaranta Ursula Sa de tres fìgia de Aureliano Segundu e Fernanda del Carpio, su babbu dda mandat a istudiare a Bruxelles. Pèrdida oramai sa richesa chi beniat dae su bestiàmene, issu acumprit vàrios sacrifìtzios pro collire su dinare netzessàriu. Cando fùrriat a Macondo paris cun su pobiddu belga Gastón, Amaranta Ursula est una fèmina de sa mentalidade aberta, amante de sa moda e de su ballu. In Colòmbia s'amorat però de su nebode Aureliano Babilionia, chi creet unu frade adotivu. Morit de partu, donende a sa lughe s'ùrtimu Buendía. === Sa de ses generatziones === ; Aureliano Babilonia Fìgiu de Meme e Mauricio Babilonia, naschet mentras sa mama est giai cungiada in cunventu. Una mòngia ddu portat a Fernanda, chi lu tenet serradu in domo (a pustis de àere fintzas pensadu de dd'afogare). Aureliano creet de èssere fìgiu adotivu de Fernanda, chi dd'at a tratare semper in manera frita, e de Aureliano Segundu, agatadu in unu coingiolu in su riu; inniorende totu de sa pròpia orìgine, narat a totus chi ddi narant Aureliano Buendía, comente a su coronellu. Est pesadu dae Santa Sofía de la Piedad e istruidu dae José Arcadio Segundu. A pipiu, Aureliano essit de domo isceti una borta: si firmat in su pòrticu, ma est luego portadu a intro. A pustis de sa morte de Fernanda, abarrat a solu cun José Arcadio torradu dae Roma, chi ddu tratat in manera frita. A pagu a pagu, però, naschet un'amighèntzia, mancari pro pagu tempus, pro more de s'bochidura de José Arcadio. Oramai mannu, Aureliano essit in manera abituale de domo, prus che totu pro andare a sa libreria de su sàbiu [[Catalugna|catalanu]], in ue còmporat libros pro detzifrare is pergamenas in sànscritu de Melquíades. Òmine collidu meda, e simigiante meda a su coronellu Aureliano Buendia, connoschet totu s'[[Entziclopedia Britannica|Entziclopedia Britànnica]] agatada in domo, e fintzas cosas chi in s'entziclopedia non sunt iscritas. A is chi ddi pedit comente ddas connoschet, issu rispondet: "''Totu s'ischit''". A intro de sa libreria addòbiat bator amigos: Alvaro, Germán, Alfonso e Gabriel e cun issos frecuentat fintzas is prostitutas de is vàrios burdellos. Si ligat prus che totu a Gabriel e cun issu cumpartzit su segretu de su "trenu de is mortos" in ue José Arcadio Segundu si nde fiat ischidadu, e chi nemos creet chi siat acontèssidu. Aureliano at a tènnere comente a amante sa prostituta de is Antillas Nigromanta. A ustis s'at a amorare de sa tzia Amaranta Ursula, chi creet una sorre adotiva. A pustis de sa morte de s'amada e de su fìgiu Aureliano, morit pro neghe de s'uraganu chi distruet Macondo, leghende is pergamenas de Melquíades chi narant in sànscritu s'istòria intrea de sa famìlia Buendía, in su su momentu chi benit decretadu su destinu finale de su bidditzolu e de sos abitantes:  {{Tzitatzione|ca is erèntzias cundennadas a ''chentu annos de soledade'' non teniant una segunda oportunidade in sa terra.|3=porque las estirpes condenadas a cien años de soledad no tenían una segunda oportunidad sobre la tierra.|limba=es}} === Sa de sete generatziones === ; Aureliano Fìgiu de Aureliano Buendía (Babilonia) e Amaranta Ursula. Sa mama ddi diat a bòlere pònnere Rodrigo, mentras su babbu detzidet pro Aureliano, in s'augùriu chi bincat is trintaduas gherras pèrdidas dae su coronellu omònimu. Naschet cun sa timida coa de porcu, comente a fìgiu intzestuosu, mancari siat "s'ùnicu, in unu sèculu, a èssere istadu generadu cun amore". Su babbu dd'agatat mortu sa die imbeniente a sa nàschida, papadu dae is formigas rujas, comente prevìdidu dae is pergamenas de Melquíades:  {{Tzitatzione|Su primu de s'erèntzia est ligadu a un'àrbore, e s'ùrtimu si ddu sunt papende is formigas|3=El primero de la estirpe está amarrado en un árbol y al último se lo están comiendo las hormigas.|limba=es}} == Personàgios esternos a sa famìlia Buendía == * Prudencio Aguilar Allevadore de puddos de cumbata, bivet in Riohacha a s'època in ue ddoe biviant fintzas Ursula e José Arcadio Buendía. A pustis de àere pèrdidu una cumbata intre puddos cun custu ùrtimu, Prudencio nde ponet in duda in pùblicu s'ominia (a s'època José Arcadio Buendía e Ursula no aiant àncora generadu fìgios). Pro vindita, José Arcadio Buendía dd'ochit, passende·ddi su gùturu cun una lantza. Prudencio torrat a si manifestare in forma de [[Pantasima|pantasma]], pranghende, e José Arcadio, turmentadu dae s'impudu, ochit totu is puddos suos, interrat sa lantza chi aiat impreadu pro dd'ochire e lassat Riohacha cun Ursula. Su pantasma de Prudencio ddos at a sighire fintzas a sa domo noa. * Melquíades Melquíades est su zìngaru chi rapresentat pro Macondo unu collegamentu cun su restu de su mundu, a su tempus de sa fundatzione. Est issu sa càusa de sa ''soledad'' de Jose Arcadio Buendía, chi imbetzes de s'incurare de su bene comunu o de sa famìlia si dèdicat a esperimentos istròlicos e inùtiles. Est issu chi sarvat Macondo dae sa maladia de s'insònnia, donende a totu is bividores un'antìdotu contra s'olvidu. Morit de callentura in is dunas de [[Singapore]], ma torrat a pustis de annos, ca no podiat sufrire sa soledade, e abarrat a bìvere in domo Buendía, inserrende·si sena mai essire in un'aposentu in ue si dèdicat a sa profetzia a pitzus de sa fine de s'erèntzia. In is ùrtimos annos suos, Arcadio s'incurat de issu prus de is àteros e dd'acumpàngiat onni giòbia a fàghere su bànniu in su riu. Cando Melquíades afogat, José Arcadio intentat de ddu portare a coa dae sa morte cun papores de mercùriu, ma s'ùnicu efetu de custu tratamentu est de prenare su corpus de bubbulicas biaitas. A pustis de setantaduas oras de tentativos, cun sa domo invàdida dae su pudesciore, José Arcadio acunsentit a s'interru de s'amigu. Melquíades est su primu a èssere interradu in su campusantu de Macondo, inchingiadu cun una tzerimònia manna de interru. Fintzas a pustis de sa morte, s'ispìritu suo abarrat in s'aposentu, oramai impreada isceti comente a apartaditzu pro is setantaduos orinales comporados cando Meme aiat cumbidadu in domo is cumpàngias de su collègiu. Sa presèntzia sua at a abarrare pro semper in domo Buendía, coberada isceti de Aureliano Segundu e Aureliano Babilonia. Sa profetzia sua est s'elementu crae de sa concruida de su romanzu. * Pilar Ternera Pilar Ternera est un'amiga de Ursula. Nde sunt atràidos durante sa giovanesa is frades José Arcadio e Aureliano, e a ambos at a dare fìgios (de pare a pare, Arcadio e Aureliano José). Est una fèmina chi si faghet notare pro s'iscacàlliu suo, chi però at a essire semper prus pagu forte cun su tempus. Portat su donu de lèghere su benidore cun is cartas e, in prus ocasiones e pro vàrios motivos, is membros de sa famìlia Buendía ant a fàghere profetu de custa capatzidade sua. In edade manna essit mere de unu "burdellu zoològicu" (una domo de praghere cun tzou), frecuentadu dae Aureliano Babilonia e dae is amigos suos. Morit a prus de 145 annos e dda interrant sètzida in una cadrea, pro voluntade sua. * Don Apolinar Moscote Babbu de Remedios Moscote, amparat su partidu cunservadore. Est s'òmine nominadu curregidore dae su guvernu de Macondo. Cunsideradu una figura minore de s'iscena polìtica de su paisu, contribuit in prus situatziones a su progetu cunservadore. * Nicanor Ulloa e Rebeca Montiel Babbu e mama biològicos de Rebeca Buendía, morint giòvanos. Cando arribbat a Macondo, Rebeca batit cun sese unu sacu cun is restos issoro. Sunt a pustis interrados acanta a sa tumba de Melquíades. * Pietro Crespi Italianu de chigia bella e trassas galosas, andat a bìvere a Macondo aberende una butega de istrumentos musicales e gioghitos a molla. Intrat sa prima borta a cuntatu cun is Buendía pro montare una pianola in domo issoro e, pustis, pro dare letziones de ballu a Rebeca e Amaranta. S'amorat cun Rebeca, ma s'amore issoro est cuntrastadu dae sa gelosia de Amaranta, amorada de Crespi etotu, tantu de giurare a sa sorre adotiva chi at a arribbare a dda ochire pro proibire su coju. Cando Rebeca còjuat a José Arcadio, Crespi inghitzat a trastigiare a Amaranta, chi però refudat de ddu cojuare e issu si ochit. * Gerineldo Márquez Amico e cumpàngiu de armas de Aureliano Buendía, s'amorat de Amaranta, chi però ddu refudat. Est su primu a s'arròschere de sa gherra tzivile, in ue arriscat de èssere fusiladu dae s'amigu; oramai antzianu, refudat un'ùrtima proposta de su coronellu de torrare a cumintzare sa gherra. Su personàgiu podet èssere ispiradu a su mannoi de s'autore, veteranu de gherra.<ref name="reinholtz">Eric L. Reinholtz, ''Bloom's How to Write about Gabriel Garcia Marquez'', pag. 82</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.scholieren.com/boekverslag/48333|tìtulu=Cien anos de soledad}}</ref> * Petra Cotes A pustis de èssere istada amante de José Arcadio Segundu, at a èssere s'amore beru de sa vida de Aureliano Segundu. De caràtere allegru e passionale, a su contràriu de s'austera Fernanda, at a gosare de sa cumpangia de Aureliano Segundu meda prus s'ispissu chi sa pobidda. Aureliano Segundu dda cunsiderat fintzas una punga pro sa prosperidade de is fainas econòmicas suas. * Mister Herbert e Mister Brown Mr. Herbert benit cumbidadu a pràndere dae Aureliano Segundu; Jack Brown, est su presidente de sa cumpangia bananera, benit dae Prattville, [[Alabama]] e tramudat a Macondo cun sa famìlia in unu vagone de bidru. Sa cumpangia donat traballu a medas giorronaderis locales, ma abollotat sa vida de sa tzitade cun su fàbbricu de unu bighinadu acresuradu dae filu ispinadu e eletritzidade, mentras is guàrdias armadas si ponent a meres e acumprint soprusos e iscòcoros. Mr. Brown at a essire cumpàngiu de festas de su giobiale Aureliano Segundu,mancari pro pagu. Cando is traballadores, intzùllidos dae José Arcadio Segundu, andant in isciòperu, s'esèrtzitu ddos isperdet. Brown e sa cumpangia lassant Macondo in s'ìnteri de is abbas chi sighint su detzisu de acollire carchi recherta de is traballadores. * Mauricio Babilonia Amore segretu de Meme, est de famìlia ùmile e traballat comente a autista e mecànicu in sa cumpangia bananera; ddu sighit semper un'ischissiura de mariposas. Cando Fernanda iscoberit chi issu e Meme si bient a iscùsia tzèrriat is guàrdias pro controllare sa domo. Una note, mentras Mauricio intentat intrare dae sa cobertura, est corfidu dae una guàrdia a s'ispina dorsale e abarrat tullidu. Meme, giai prìngia de issu, non dd'at a torrare a bìdere, costrinta dae Fernanda a sa clausura. Mauricio at a mòrrere de betzesa annos a pustis, sena s'èssere prus mòidu dae su letu, e no at a connòschere mai su fìgiu Aureliano. * Gastón Pobiddu de Amaranta Ursula, Gastón est unu [[Bèlgiu|belga]] chi sa pitzoca at connotu in ocasione de is istùdios suos in Bruxelles. Lompent in pari a Macondo, pensende de si nd'andare a pustis de pagos meses. In antis, però, a s'entusiasmu de sa pobidda chi non bolet lassare sa bidda, Gastón programmat sa còmpora de un'aeroplanu pro aviare un'azienda de imbios in Colòmbia. Lassat su Paisu a pustis de pagos annos, pro sighire is progetos de traballu in su Congo belga. In Léopoldville retzit una lìtera in ue Amaranta Ursula ddi repitet s'amore suo e s'afròddiu de ddu torrare a bìdere, ma, iscontroriende·si, ddi contat s'incapatzidade de bìvere sena Aureliano. Gastón rispondet augurende a sos duos sa pròpiu cuntentesa tenta de issu in s'ìnteri de s'esperièntzia curtza coniugale. Amaranta Ursula s'intendet umiliada dae custa friesa de su pobiddu, chi rivelat comente Gastón no abetaret àteru chi un'iscòticu pro truncare sa relatzione. Meses a pustis, Gastón iscriet un'àtera lìtera a Amaranta Ursula, pregande·dda de dd'imbiare s'ùnica cosa abarrada in Macondo chi pro issu tèngiat unu balore sentimentale, sa [[bitzicleta]] sua. * Nigromanta Prostituta de is antillas e de su fìsicu poderosu, at a èssere sa prima fèmina amada dae Aureliano Babilonia. * Su sàbiu catalanu Est su mere de sa libreria avollotada afitianada dae Aureliano (Babilonia) e iscritore coidadosu, lòmpidu a Macondo in s'època de sa cumpangia bananera. Torrat in [[Catalugna]] a su tempus de su declinu finale de Macondo, batende cun sese in su biàgiu longu tres càscias cun is iscritos suos. Partidu, iscàmbiat lìteras cun Aureliano. Su personàgiu est ispiradu a su disterradu catalanu Ramón Vinyes chi in is annos chimbanta at colloidu a sese a Barranquilla unu grupu de giòvanos intelletuales, cun García Márquez intre issos.<ref name="campra"/> * Alvaro, Alfonso, Gabriel e Germán Sunt is ùnicos amigos de Aureliano Babilonia, chi cumpartzint cun issu su tempus intre sa libreria de su sàbiu catalanu e is ùrtimos burdellos de Macondo. Is bator personàgios sunt ispirados a is iscritores de su Grupo de Barranquilla: Álvaro Cepeda Samudio, Alfonso Fuenmayor, Germán Vargas e Gabriel García Márquez etotu. Alvaro lassat Macondo a pustis de sa partèntzia de su libraju, ghia de su cuintetu de giovaneddos, comporende unu billete eternu pro unu biàgiu in trenu sena fine. Dae custu, imbiaiat cartulinas a is amigos chi at saludadu. Germán e Alfonso si nd'ant a andare sena preavisu e sena lassare rastas. Gabriel est s'amigu prus importante pro su giòvanu Aureliano Babilonia, s'ùnicu bividore chi non pòngiat in duda su degòlliu de is traballadores in s'istatzione de Macondo. Binchet su cuncursu de una rivista [[Frantza|frantzesa]] e partet pro [[Parigi]]. Est unu de is pagos bividores de Macondo chi campare a sa destruidura de su bidditzolu. == Àteros personàgios == * Mercedes: potacària de pagos faeddos, amorada de Gabriel; personàgiu ispiradu a sa pobidda de García Márquez, Mercedes Barcha Pardo. * Rafael Escalona: musitzista chi esistit a beru, amigu de s'autore, definidu "nebode de su pìscamu". * Coronellu Lorenzo Gavilán: rivolutzionàriu, amigu de José Arcadio Segundu, personàgiu pigadu dae una novella de Carlos Fuentes, iscritore amigu de García Márquez; est torradu dae sa rivolutzione messicana de su [[1910]], e est ochidu dae s'esèrtzitu paris a is sindacalistas e a is traballadores in isciòperu * Babbu Nicanor Reyna: primu preìderu de Macondo, costruet sa crèsia de sa bidda, collende dinari cun s'ispetàculu suo de levitatzione (pro mèdiu de su tziculate); posca sostituidu dae babbu Coronel naradu ''El cachorro'' (su catzutzu)<ref>Su pessonàgiu de su preìderu chi ddi narant El Cachorro, originàriu de Macondo e furriadu in tzitade cun sa beste talare a pustis de àere militadu comente a ufitziale in s'esèrtzitu liberale, est pigadu dae su romanzu [[La hojarasca]]</ref> e a pustis dae babbu Antonio Isabel, ''babbu Augusto Ángel''<ref>Babbu Ángel est presente, sena nùmene de bàtiu, in tres contos pretzedentes.</ref> e, infines, dae s'anònimu "pàrracu artrìticu" de s'època de Aureliano (Babilionia).<ref>Babbu Antonio Isabel est giai presente in su romanzu [[La mala hora]] e in duos àteros contos, ''[[La viuda de Montiel]]'' e ''[[Los funerales de la Mamá Grande]]''</ref> * José Raquel Moncada: guvernadore cunservadore de Macondo durante sa gherra, fusiladu dae is liberales ma respetadu dae totus. * Patricia Brown: fìgia de Jack Brown, su capu de sa cumpangia bananera, amiga de Meme Buendía. * Amparo Moscote: sorre de Remedios, sa pobidda de su coronellu Aureliano, e amiga de Rebeca, isposat Bruno Crespi, frade de Pietro. * Bruno Crespi: frade de Pietro, essit unu cummertziante acaudaladu. == Temas printzipales == === S'istile === S'istile de s'iscritura est simpre e fabulosu. Sa narratzione est lestra e rica de avenimentos, tantu chi in pagas rigas sunt s'ispissu cuntzentrat nàschidas e mortes, acuntessimentos in ue is personàgios sunt disinniados cun pagas rastas e is descritziones, semper curtzas, sunt de sòlitu a pitzos de su caràtere. Is personàgios segundàrios, agiumai semper denominados isceti, torrant a bortas a pustis de deghinas de pàginas pro colare comente sunt intrados, funtzionales a sa narratzione; is nùmenes de is personàgios (prus che totu maschiles), sunt semper is pròpios e podent confùndere su letore, e s'autore intretzit sa trama cun s'istòria familiare e literària sua. Su narradore est esternu e connoschet totu is acuntessimentos. Su cuntènnidu est in s'istile tìpicu de su realismu màgicu latinoamericanu e est influentzadu dae numerosos iscritores e autores, comente William Faulkner, Franz Kafka, [[Jorge Luis Borges]], Sofocle, Hermann Melville, Juan Rulfo, Virginia Woolf, [[Miguel de Cervantes]], su surrealismu, s'espressionismu, su romantitzismu europeu. [[File:Ventura_Garcia_Calderon.jpg|thumb|S'iscritore [[Perù|peruvianu]] [[Ventura García Calderón]]]] Su limbàgiu e sa tècnica formale de s'iscola màgicu-realista ispànica a cale apartenet s'autore tzàntziant intre cruesa, finesa e s'isdrobbu de su periodare. Sunt depidoras a [[Ernest Hemingway]], Graham Greene e, pro is partes prus chircadas, a s'istile neobarocu-decadente<ref>{{Tzita web|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/decadentismo_(Enciclopedia-del-Novecento)|tìtulu=Decadentismo in "Enciclopedia del Novecento"|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2020-10-17}}</ref> de Joris-Karl Huysmans, pro influèntzia de su romanzieri modernista-ispanoamericanu Benidora García Calderón, ispiradu issu matessi a s'iscritore frantzesu de ''A rebours'' e a Oscar Wilde, prus che totu pro is alas gòticas de su ''Dorian Gray''.<ref>E. Cicogna, Introduzione a Cent'anni di solitudine, Mondadori, 1967</ref><ref>Verity Smith, Encyclopedia of Latin American Literature, Routledge, p. 346</ref> García Márquez apartenet a sa generatzione chi at recuperadu sa narrativa fantàstica romàntica, comente a cussa de E.T.A. Hoffmann (ue su subrannaturale istupat in mesu de su normale, dende unu sensu de istrèsiu), e su romance, s'istile de is poemas lìricos, èpicos e mitològicos chi fiant de moda fintzas a s'arribu de su romanzu modernu in su de XVIII sèculos, cando su misturu de realidade e imbentu est istadu aoradu in sa literadura de su ''romanzu'' gòticu de Hoffmann, Walpole, Radcliffe, Shelley, Lewis e Charles Robert Madurent, autore de ''[[Melmoth the Wanderer]]'' e pro-tziu de Wilde; si cussìgiant sa legenda de s'ebreu andantanu, o sa de Francisco el Hombre, chi ammentat in manera vaga ''The Rime of the Ancient Mariner'' de Coleridge, legendas e personàgios tzitados dae Márquez in ''Cien años de soledad''; sa descritzione de s'ispetrale tzitade de Fernanda, chi ammentat su gòticu-fantàsticu europeu; s'episòdiu de Fernanda e is dutores invisìbiles; is pantasmas chi cunvivent cun is bios in domo Buendía (tema ispiradu fintzas dae sa faina de indovina de sa mannai de s'iscritore); e s'ochidura misteriosa de José Arcadio.<ref>["The Modern World". Web, www.themodernword.com/gabo/]. 17 abrile 2010</ref><ref>[http://iltiromagazine.it/messico-e-nuvole/ S. Righini, ''Messico e Nuvole''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210121181335/http://iltiromagazine.it/messico-e-nuvole/ |date=2021-01-21 }}, Il Tiro Magazine</ref> === Sa soledade === Sa soledade de su tìtulu est duncas sa cunditzione de onni òmine a intro de custu micro-universu: is bios s'agiolotant e gherrant sena però si mòere dae su pròpiu puntu e is mortos torrant in sa terra comente a pubas, aici assoladas e iscoradas chi finint pro essire amigas de is chi fiant istados is peus inimigos in vida (Prudencio Aguilar). Su messàgiu finale, chi donat totu su sensu de sa tragèdia umana, mustrat comente a sa fine totu is fatos rugradas dae is personàgios batant s'ùrtimu de s'erèntzia a cumprèndere sa mannesa de s'incapatzidade de s'isvilupare. Tropu tardu, pro ite ca in su momentu matessi in ue issu arribbat a s'iscoberta chi at bòlidu chentu annos de soledade (sa decifrazione de is pergamenas de Melquíades), iscatat sa punitzione "divina" in forma de unu [[Bibbia|bìblicu]] bentu chi at a mundare onni rasta de su bidditzolu e de is bividores suos dae su mundu. === Realidade e fintzione === Est difìtzile meda istabilire una làcana intre sa natura fantasiosa de su contu e is riferimentos a acuntessimentos reales. Medas acuntessimentos sunt influentzados dae s'istòria colombiana de sa segunda metade de s'Otighentos, prus che totu is gherras tziviles e su perìodu de sa cumpangia bananera (comente e chi siat, sa natzione ne est mai nomendada in su romanzu). Esistent in prus ligàmenes cun eventos, logos e persones de sa biografia de García Márquez, trasfigurados in sa narratzione. A esèmpiu su bidditzolu de Aracataca, in ue est crèschidu s'iscritore, est una tzitadina depressa a pustis de su boom bananeru comente a Macondo in su perìodu de Aureliano Babilonia. Ma sunt a beru medas is episòdios chi s'autore impreat pro batire a su letore in unu mundu in ue is fatos diàrios s'acumpàngiat a eventos màgicos. Pro nde tzitare calicunu, si penset a is aparitziones de su pantasma de Prudencio Aguilar, a sa levitatzione de babbu Nicanor Reyna, opuru a sa capatzidade de previsione de su coronellu Aureliano Buendía, a is aparitziones de su pantasma de Melquíades, chi fiat giai torrau una borta dae sa morte, a s'artziada a su chelu de Remedios a Bella, a s'aparitzione de s'Ebreu Errante, a su bentu misteriosu chi distruet su bidditzolu, a su dilùviu chi durat prus de bator annos, a sa "proidedda de frorigheddos grogos [chi] sunt rùidos totu sa note in su bidditzolu", e àteros ancora. [[File:Athanor.jpg|thumb|Un'atanor, ogetu alchèmicu pro sa creatzione de sa pedra filosofale, impreadu in su romanzu]] Pro custu, su romanzu est un'esempru nòdidu de Realismu màgicu. Cun probabilidade custas istòrias sunt istadas ispiradas a is chi contaiat s'ajaja de s'autore in sa domo ue García Márquez est crèschidu. In prus, carchi personàgiu portat nùmenes e sambenados de persones beras de sa famìlia de s'iscritore: Márquez, Gabriel, Iguáran, Cotes. Unu personàgiu segundàriu, Gabriel, est nebode de su coronellu liberale Gerineldo Márquez (cumpàngiu de armas de Aureliano Buendía), comente García Márquez est nebode de unu coronellu de fide liberale, Nicolás Márquez Mejía. Sa mama de Marquez, imbetzes, at ispiradu a s'iscritore su personàgiu de Ursula. In su romanzu si faeddat fintzas de sa maladia de s'insònnia chi burrat is ammentos, e de s'iscaressimentu colletivu de is fatos de s'istòria, emblemàtica de un'[[Amèrica Latina]] chi no ammentat prus su connotu suo, ma fintzas una dàbile ispiratzione de sa maladia de Alzheimer, una maladia fitiana in sa famìlia Márquez.<ref>[http://www.blitzquotidiano.it/libri/gabriel-garcia-marquez-alzheimer-libri-1296876/ Garcia Marquez ha l'Alzheimer?]</ref> === Temàticas psicoanalìticas e esotèricas === Unos cantos crìticos ant evidentziadu, ultres a sa temàtica istòrica e sotziale, su cuntzetu tzirculare de su tempus (unu presente continu) chi isceti sa profetzia de Melquíades truncat, is numerosos riferimentos a s'alchimia e a s'esoterismu, su giogu literàriu struturalista chi cuat significados, o sa temàticas psicoanalìtiche de s'intzestu (su [[Sigmund Freud|freudianu]] mitu de Edipo), bidu comente a autodestruidura de s'erèntzia, inevitàbile pro is chi non s'aberint a su mundu, de is archètipos [[Antropologia|antropològicos]] [[Carl Gustav Jung|junghianos]] e de is sìmbulos ispainados in is pàginas de su romanzu, de s'amore e de sa morte. S'autore etotu at indicadu in s'[[Edipo rei]] de Sofocle - cun is temas de intzestu e profetzia - una de is fontes suas de ispiratzione, non pro custu romanzu .<ref>Introduzione a Cent'anni di solitudine, Mondadori</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.indafondazione.org/wp-content/uploads/2009/05/edipo-e-medea-fuori-dal-tragico.pdf|tìtulu=Edipo e Medea fuori dal tragico|autore=Margherita Rubino|situ=web.archive.org|data=2014-07-27|limba=it|atzessu=2020-10-14|dataarchìviu=2014-07-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140727183805/http://www.indafondazione.org/wp-content/uploads/2009/05/edipo-e-medea-fuori-dal-tragico.pdf|urlmortu=eja}}</ref> === Macondo === Macondo est su nùmene de una bidda immaginària, tufadu in sa foresta [[Colòmbia|colombiana]], in ue s'acumprint is fatos de su romanzu. In relata a su logu geogràficu, s'autore frunit carchi indìtziu chi permitit de collocare su bidditzolu in sa penìsula de sa Guajira. No est a tesu meda dae sa costa de su [[Mare Caraìbicu|Mare Caraibico]] e s'esploradura ghiada dae José Arcadio Buendía, partende de Riohacha, s'imbucat in sa sierra pro agiumai duos annos. Forsis su bidditzolu s'agatat a tzentinas de chilòmetros a sud de Riohacha, a oru de sa Sierra Nevada de Santa Marta e acanta a sa bidda de Aracataca, logu de nàschida de s'iscritore. {{Aprofundimentu|contenuto=Pro cantu tocat s'orìgine de su nùmene de su bidditzolu, est istadu osservadu chi Makond fiat fintzas sa denominatzione de unu de sos bidditzolos bananeros abitados dae is gringos, acanta de Aracataca, chi García Márquez biet a pipiu cando paris cun sa mama andat a agatare is parentes de issa, unu bidditzolu cungiadu dae tzinta de filu ispinadu (comente a sa tzitadina de sa cumpangia bananera) chi ammustrat a s'autore un'àtera realidade a issu disconnota, fèminas bellas e elegantes chi abitant domos diversas e bivent vidas diversas, unu bidditzolu in ue baldt una lege diferente e istiles de vida diferentes.<ref>{{Tzita web |url=http://www.periodicodaily.com/2012/10/25/centanni-di-solitudine/ |tìtulu=Cent'anni di solitudine, periodico Daily |atzessu=22 martzu 2013 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160304081154/http://www.periodicodaily.com/2012/10/25/centanni-di-solitudine/ |dataarchìviu=4 martzu 2016 |urlmortu=eja}}</ref> Forsis donat a sa bidda de is Buendía custu nùmene ca rapresentat su bidditzolu ideale de su pipiu oramai essidu iscritore.}} Su sìtiu geogràficu cabale, comente si siat, est de pagu importu a pro sa trama, giai chi totu is fatos s'acumprint in Macondo, A foras de is chi tocant is gherras de su Coronellu, opuru cando est descrita sa tzitadina de in ue acudit Fernanda (in ue Aureliano Segundu andat a dda chircare e in ue batint a Meme pro sa clausura). Su chi est craru, andende in antis in sa letura, est s'isvilupu de su bidditzolu: in comintzu assentadu dae unas binti domos de ludu, custas creschent e sunt fatas cun matones, posca is pavimentos in tzimentu, is coberturas de [[zircòniu]], e a pustis s'acostàgiat sa bidda de sa cumpangia bananera inghiriada dae una retze eletrificada. Fintzas sa vida in su bidditzolu s'ànimat (prus che totu in su ''Caminu de sos Turcos''). In comintzu lassadu a foras de su restu de su mundu (sena mancu unu servìtziu de posta), su bidditzolu arribbat a èssere segudadu fintzas dae sa ferrovia. Sa fase de su declinu incumentzat a pustis de su tempus de sa cumpangia bananera e de su degòlliu de is traballadores suos. Su dilùviu longu chi sighit batit a sa ruina de domos medas e a s'abbandonu de àteras. Cun sa prosperidade, is bividores perdent fintzas is ammentos, finas su merie in ue, mentras Aureliano Babilonia detzifrat is ùrtimas pergamenas, unu bentu violentu at a mundare su bidditzolu dae sa cara de sa terra. S'atmosfera de su romanzu, sa fortza sua evocativa, is immàgines suas, s'universalidade de su tema printzipale (sa soledade), faghent de Macondo unu logu mìticu. == Istòria editoriale e crìtica == S'amigu Carlos Fuentes, chi at lèghidu in anteprima carchi capìtulu, iscriet un'artìculu pregiosu chi creat un'aspetativa a pitzus de su romanzu; àteras antitzipatziones aparint in rivistas in [[Messicu|Mèssicu]] e [[Colòmbia]], e finas in ''Mundo Nuevo'' publicada in Parigi pro is emigrados. A sa domo editora Sudamericana de [[Buenos Aires]] chi ddi proponet un'imprenta noa de is romanzos pretzedentes, García Márquez oferit su testu nou. Sa prima editzione est ispaciada in 15 dies, e in pagos meses arribbant 18 cuntratos de tradutzione èstera, cumprèndida s'italiana pro Feltrinelli.<ref name="campra"/> Su libru binchet su Prix du Meilleur livre étranger (Prèmiu pro su mègius libru istràngiu) in su [[1969]] e su Prèmiu Rómulo Gallegos in su [[1972]]. In s'ìnteri su de IV Cungressos internatzionale de sa [[Limba ispagnola]], riunidu in [[Cartagena (Ispagna)|Cartagena]] in su martzu de su 2007, est istadu botadu comente a segunda òpera prus importante iscrita in limba ispagnola, a pustis isceti de su ''[[Don Quijote de la Mancha]]''. == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Romanzos]] lnxwqxcg7325dpsh93x954uwjkkklhf S'asïenda de is béstias 0 20310 177946 171528 2022-08-23T11:39:37Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Animal Farm - 1st edition.jpg|thumb|Prima editzione de ''Animal Farm'']] '''''S'asïenda de is béstias''''' o '''S'istazu 'e sos animales''' (''Animal Farm'') est una novella allegòrica de [[George Orwell]] publicada sa prima borta su 17 austu [[1945]]<ref>{{Tzita libru|nùmene=Helen|sambenadu=Bynum|tìtulu=Spitting Blood: The History of Tuberculosis|annu=2012|editore=Oxford University Press|tzitade=|p=XIII|ISBN=978-0-19-954205-5}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Jon O'Brien|url=https://metro.co.uk/2015/08/17/12-things-you-may-not-know-about-animal-farm-for-17th-5317058/|tìtulu=12 things you probably didn’t know about Animal Farm|publicatzione=Metro|data=17 agosto 2015|atzessu=21 ottobre 2018}}</ref>. Segundu Orwell, su libru resonat a pitzus de is eventos chi ant batidu a sa Rivolutzione russa e a pustis a s'era [[Josef Stalin|staliniana]] de s'[[Unione Sovietica|Unione soviètica]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/bitesize/clips/zcwygk7|tìtulu='Animal Farm' - historical context|atzessu=21 ottobre 2018}}</ref> S'autore, unu [[Sotzialismu democràticu|sotzialista democràticu]]<ref>George Orwell, ''Why I Write'', 1946</ref>, est istadu crìticu fache a [[Josef Stalin|Stalin]] e contràriu a s'istalinismu, parre maduradu in s'ìnteri de s'esperièntzia sua in sa [[Gherra tzivile ispagnola]]<ref>Gordon Bowker, ''Orwell'', p. 224</ref>. Orwell fiat cunvintu chi s'Unione soviètica esseret devènnida una [[ditadura]] brutale, fraigada a subra de su cultu de sa personalidade e poderada dae unu rènniu de su terrore. In una lìtera a Yvonne Davet, s'autore at descritu ''S'asïenda de is Béstias'' comente narratzione satìrica contras a Stalin («un conte satirique contre Staline»)<ref>{{Tzita web|url=http://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/eint_pd.html|tìtulu=George Orwell: Animal Farm: A Fairy Story -- 'A Note on the Text'|autore=Peter Davison|situ=web.archive.org|data=2006-10-08|limba=en|atzessu=2020-10-19|dataarchìviu=2006-10-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20061008221005/http://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/eint_pd.html|urlmortu=eja}}</ref>; annotamala, in su sàgiu suo ''Pro ite iscrio'' ([[1946]]), at iscritu chi ''S'asïenda de is Béstias'' est istadu su primu libru in ue issu at intentadu, cun cussèntzia prena de cantu fiat faghende, «de fùndere punna [[Polìtiga|polìtica]] e punna [[Arte|artìstica]] in unu tut'unu». Su tìtulu originale de s'òpera fiat Animal Farm: A Fairy Story (Sa fatoria de is animales: Una paristòria) però is editores istadunidensos ant abbandonadu su sutatìtulu cando est istada publicada in su 1946 e isceti una de is tradutziones dd'at lassadu durante sa vida de s'autore. Àteros suta-tìtulos aporrint ''A Satire'' e ''A Contemporary Satire''<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/eint_pd.html|tìtulu=George Orwell: Animal Farm: A Fairy Story -- 'A Note on the Text'|autore=Peter Davison|situ=web.archive.org|data=2006-10-08|limba=en|atzessu=2020-10-19|dataarchìviu=2006-10-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20061008221005/http://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/eint_pd.html|urlmortu=eja}}</ref>. Orwell at sugeridu, pro sa tradutzione frantzesa, su tìtulu ''Union des républiques socialistes animales'', abbreviadu in URSA, faeddu [[Limba latina|latinu]] pro «ursu», unu [[:en:Russian bear|sìmbulu de sa Rùssia]]. Su tìtulu faghet riferimentu fintzas a su nùmene de s'Unione soviètica in [[frantzesu]]: ''Union des républiques socialistes soviétiques''<ref name=":0" />. Orwell at assentadu ''S'asïenda de is béstias'' intre [[onniasantu]] 1943 e [[freàrgiu]] 1944, cando sa [[Britànnia Manna|Bretagna Manna]] fiat un'alleada de s'Unione soviètica e su pòpulu e s'intelligencija britànnicos teniant Stalin in cunsideru mannu, cosa chi Orwell odiaiat.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Malcolm|sambenadu=Bradbury|tìtulu=Animal Farm|annu=1989|editore=Penguin edition|tzitade=|p=VI|capìtulu=Introduction}}</ref> Su manuscritu est istadu refudadu in comintzu dae unu tzertu nùmeru de editores britànnicos e americanos, inclùdidu unu de Orwell, Victor Gollancz, chi nd'at istentadu sa publicatzione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.historytoday.com/robert-pearce/animal-farm-sixty-years|tìtulu=Animal Farm: Sixty Years On|atzessu=22 ottobre 2018}}</ref> Cando est istada publicada, s'òpera at tentu resèssida cummertziale manna, in parte pro pore de sa mudada de is relatziones internatzionales e s'incumentzu de sa [[Gherra frida|Guerra frida]]<ref>{{Tzita libru|nùmene=Morris|sambenadu=Dickstein|tìtulu=Cambridge Companion to Orwell|annu=|editore=|tzitade=|p=134}}</ref>. ''Time'' at seberadu su libru comente unu de is chentu mègius romanzos in [[limba inglesa]] (1923-2005); in prus, dd'ant insertadu in sa ''Modern Library List of Best 20th-Century Novels''<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Richard|sambenadu=Lacayo|url=https://entertainment.time.com/2005/10/16/all-time-100-novels/|tìtulu=All-TIME 100 Novels: How We Picked the List|publicatzione=Time|data=2010-01-06|atzessu=2020-11-07}}</ref>. At bintu fintzas unu Retro Hugo in su [[1996]] e est inclùdidu in s'issèberu de sos Libros Mannos de su Mundu Otzidentale. == Trama de su contu == Su romanzu est ambientadu in una fatoria in Willingdon, in [[Inghilterra]], in ue is animales, arròschidos de s'isfrutamentu dae su fatore issoro, Mr.Jones, si rebellant, ispirados dae s'arresonu de su ''<nowiki/>'''Ecciu Mannu e ghiadu dae Bòccia de Nì e Napoleoni. S'abbolotu resesset, cun su Signor Jones chi est bogadu e is animales chi ponent a sa fatoria ''Asïenda de is béstias'' e iscrient is ''Sete Cumandamentos'' a subra a unu muru. Su prus de importu est "Totu is animales sunt uguales". Mentras Bòccia de Nì imparat a is animales a lèghere e a iscrìere, Napoleoni èducat unos cantos catzeddos a is printzìpios de s'Animalismu. Chitzo, is porcos si ponent a ghia de sa fatoria. Pagu a pustis, però, Jones fùrriat a sa fatoria, custa borta a cumandu de unos àteros meres che issu; nde sighit una batalla sambenosa in ue is animales torrant a bìnchere, ma perdende unos cantos cumpàngios. Unu sero, Bòcia de Nì annùntziat is pranos suos de modernizare sa fatoria costruende unu molinu a bentu, ma Napoleoni si narat contràriu e nde sighit unu chertu chi acabbat cun Napoleoni chi faghet bogare a s'àteru dae is canes suos, e si decrarat cumandante supremu de sa fatoria. Cun custu, Napoleoni càmbiat sa manera de amministrare s'azienda sostituende is addòbios cun unu comitadu de porcos a cumandu de totu, e pro mèdiu de unu cumpàngiu suo, Clarinèttu, ispartzit una propaganda in ue Bòccia de Nì bolet agiudare su Signor Jones a torrare a èssere su mere de sa fatoria, mentras Napoleoni promitet una vida prus còmoda in càmbiu de unu traballu grae chi tocat a s'in prus su fàbbricu de su molinu, chi issu, mancari siat istadu contràriu a s'idea, dda presentat a pustis che sua. Fintzas s'innu est cambiadu, dae ''Bèstias de Inghilterra'' a ''S'asïenda de is Béstias'', e est assentadu fintzas "Cumpàngiu Napoleoni", un'innu a bantu de custu ùrtimu, chi megat a pigare a bellu a bellu is trassas de un'umanu. In manera lestra, su regìmene de Napoleoni si faghet semper prus brutale: medas animales chi ammitent de àere agiudadu Bòccia de Nì in is trobeddos suos (in realidade imbentados dae sa propaganda) sunt giustitziados dae sos canes a su servìtziu suo. Napoleoni si ponet de acòrdiu cun su mere de un'àtera azienda bighina, Frederick, chi però ddu pagat cun dinari farsu e a pustis atacat sa fatoria impreende sa bruvura pro isciusciare su molinu. Is animales torrant a bìnchere, ma intre is medas fertos ddoe at fintzas Gondranu, su caddu; custu ùrtimu, mancari sanende, s'arrimat a sa betzesa. A s'arribu de su furgoneddu chi ddu diat dèpere acumpangiare aché su veterinàriu, però, su molente Benjamin cumprendet luego chi ddu cherent batire a su masellu; e difatis, Napoleoni at programmadu sa bèndida de Boxer a su masellaju pro nche balangiare su dinare pro comporare su whisky. Colant is annos, e a su molinu chi s'est torradu a costrùere si nd'agiunghet un'àteru chi faghet prus ricos is animales, ma medas de issoro sunt mortos o imbetzados, comente est mortu s'ex-mere Jones. Sa Fatoria, però, at pèrdidu totu is ideales rivolutzionàrios, impreados isceti pro sa propaganda: non ddoe at prus is ideales propostos dae Bòccia de Nì, is Sete Cumandamentos sunt istados cambiados cun unu isceti, "Totu is bèstias sunt uguales, ma calicuna est prus uguale de totus", sa màssima "Bator cambas bonu, duas cambas malu" est remplasada dae "Bator cambas bonu, duas cambas mègius" e is porcos incumentzant a assimigiare a is umanos, ca caminant deretu a duas francas, bestint, dormint subra letos mannos e bufant whisky. Unu merieddu, Napoleoni e is àteros porcos cumbidant a chena unos cantos fatores locales pro festare un'alleàntzia cun issos; in s'ìnteri de una partida de poker, siat Napoleoni siat Pilkington giogant in su matessi tempus s'assu de ispadas, incumentzende unu chertu; totu benit bidu, dae foras, dae is àteros animales, chi non podent prus distìnghere su porcu dae s'òmine. == Cumponimentu e publicatzione == === Orìgine === George Orwell at assentadu su manuscritu intre su 1943 e su 1944, a pustis de s'esperièntzia suas in sa [[Gherra tzivile ispagnola]] chi at descritu in ''Homage to Catalonia'' (1938). In sa prefatzione de un'editzione [[Ucraina|ucràina]] de ''S'asïenda de is Béstias'', s'autore at acraradu comente fuire dae is purgaduras istalinistas in Ispagna dd'aeret imparadu «cantu a discansu sa [[propaganda]] totalitària potzat controllare s'opinione de is persones illuminadas in is paisos democràticos». Custu at intzùllidu Orwell a denuntziare e cundennare cun firmesa sa chi cunsideraiat sa corrutzione istaliniana de is ideales sotzialistas originàrios.<ref name=":2">{{Tzita web|url=https://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/epfc_go.html|tìtulu=Preface to the Ukrainian Edition of 'Animal Farm: A Fairy Story'|autore=George Orwell|situ=orwell.ru|limba=en|atzessu=2020-10-23}}</ref> In antis de iscrìere su libru, Orwell at lassadu sa BBC. In prus, fiat infadadu pro more de unu libreddu de propaganda chi su Ministeru de s'Informatzione aiat isparghinadu. Custu includiat istrutziones pro achietare is timorias ideològicas a pitzus de s'Unione soviètica, comente s'inditu de nàrrere chi su terrore ruju fiat unu bisu de s'immaginatzione nazista<ref>{{Tzita libru|autore=[[Richard Overy]]|tìtulu=Why the Allies Won|annu=|editore=|tzitade=|p=297|ISBN=0-393-03925-0}}</ref>. In sa prefatzione, Orwell at descritu sa fonte de s'idea de ambientare su libru in una fatoria:<ref name=":2" /> {{Tzitatzione|... Apo bidu a unu pitzocheddu, in capas de deghe annos, chi ghiaiat unu caddu enorme a traessu de unu caminu istrintu, frustende·ddu onni borta chi chircaiat de girare. M'at tocadu su fatu chi si custos animales cussentziarent de sa fortza issoro non diamus dèpere tènnere perunu podere a pitzus de issos e chi is òmines isfrutant is animales agiumai a sa pròpiu manera chi is ricos isfrutant su proletariadu|3=...I saw a little boy, perhaps ten years old, driving a huge carthorse along a narrow path, whipping it whenever it tried to turn. It struck me that if only such animals became aware of their strength we should have no power over them, and that men exploit animals in much the same way as the rich exploit the proletariat.|limba=en}}  === Tentadas de publicatzione === In comintzu Orwell at agatadu dificultade a publicare su manuscritu de s'òpera, prus che totu ligadas a timorias chi su libru poderet fàghere dannu a s'alleàntzia intre [[Britànnia Manna|Bretagna Manna]], [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] e [[Unione Sovietica|Unione soviètica]]. Bator editores dd'ant refudadu, incluidu unu chi in comintzu aiat atzetadu de publicare s'òpera e a pustis de àere consultadu su Ministeru de s'Informatzione at refudadu. ''S'asïenda de is béstias'' est istadu infines publicadu dae Secker & Warburg in su 1945.<ref>{{Tzita web|url=https://orwell.ru/library/novels/Animal_Farm/english/efp_go.html|tìtulu=George Orwell: The Freedom of the Press|autore=O. Dag|situ=orwell.ru|limba=en|atzessu=2020-11-07}}</ref> In s'ìnteri de sa [[Segunda gherra mundiale]], fiat craru a Orwell chi sa literadura anti-soviètica no fiat carchi cosa chi sa parte manna de is editores diat àere pigadu in cunsideru, inclùdidu Gollancz. S'autore at presentadu su manuscritu fintzas a Faber and Faber e su diretore Thomas Stearns Eliot dd'at refudadu. Eliot at rispòndidu a Orwell bantende sa «bona iscritura» e sa «fundamentale integridade» de su libru, decrarende però chi sa domo editora ddu diat àere atzetadu isceti si aeret tentu carchi simpatia pro su puntu de annotu chi «deo cunsìdero in generale trotzkista». Eliot at sustentadu chi su puntu de annotu orwellianu fiat «non cumbinchidore», narende chi is porcos esserent fatos pro èssere is mègius manigiadores de sa fatoria; at decraradu annotamala chi calicunu diat àere pòdidu cuntestare chi «what was needed... was not more communism but more public-spirited pigs».<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Richard Brooks|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article5993099.ece|tìtulu=TS Eliot’s snort of rejection for Animal Farm|publicatzione=[[The Sunday Times]]|data=29 marzo 2009|atzessu=26 ottobre 2018|dataarchìviu=2011-08-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110809084636/http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article5993099.ece|urlmortu=eja}}</ref> === Prefatzione === == Personàgios == {{Div col}} ;'Ecciu Mannu / Su Matzore Su 'Ecciu Mannu (''Old Major'' in sa versione originale), est unu porcu respetadu dae totu is àteros animales ca, essende bìvidu meda (dòighi annos), est consideradu sàbiu. Tenet un'aspetu poderosu ma no ammenetzosu. Tres dies a pustis de s'arresonu suo a pitzus de sa revolutzione morit e, comente acontèssidu a [[Lenin]], no nd'at a bìdere su progressu. Sa calavera sua at a èssere cunservada e ammustrada comente monumentu a sa rebellia. S'arresonu pronuntziadu dae issu introduit sa teoria de s'Animalismu chi narat chi su traballu de un'animale produet prus balore de su netzessàriu a su mantenimentu suo, e su subraprus si ddu furant is umanos. Issu est un'allegoria de [[Karl Marx]], ;Napoleoni / Napolione Napoleoni est unu porcu; no tenet dudas morales, ma is calidades sua dd'ant donadu una positzione de importu in mesu a is àteros animales, fintzas in antis a sa rivolutzione. Fache a s'idealismu de su 'Ecciu Mannu e de Bòccia de Nì, Napoleoni est unu carculadore capassu e unu tirannu. Su determinu e capatzidade de cumbìnchere is animales prus pagu ischidos cun is resonos cumpensat una tzerta farta de abbistesa. Pigat su nùmene dae [[Napoleone Bonaparte]]. Rapresentat [[Stalin]]. ;Bòccia de Nì / Biancone Bòccia de Nì (''Snowball'' in sa versione originale) est unu porcu. Est unu rivolutzionàriu sintzeru, ma s'aversàriu suo, prus furbu e iscannidu, ddu ponet a una parte. Napoleone, gràtzias a s'agiudu de is canes suos, ddu bogat dae s'azienda e inghitzat a pònnere in òpera is pranos suos, furende·ddos, e ddi ghetat sa neghe pro ònnia acuntessimentu negativu chi a intro de s'azienda, acusende·ddu de furriare a de note pro fàghere dannu. Issu rapresentat [[Trockij]]. ;Clarinèttu / Pipiriolu Clarinèttu (''Squealer'' in sa versione originale), est su propaganderi de Napoleoni. Faeddat pro mesas beridades, omissiones e fàulas. Issu frunit is illusiones chi agiudant is traballadores a aguantare s'esistèntzia tosta e s'isfrutamentu dae is porcos. S'istrategia printzipale sua est minetzare sa «furriada de Jones» (su mere), intzutzulende su sentimentu anti-umanu de is animales, ispinghende·ddos aici a atzetare totu is tirannias de Napoleoni. Est de notare chi, cando is porcos cumintzant a s'istantargiare a subra a is francas posteriores comente a is òmines, Clarinèttu pigat a una banda is berbeghes, e ddis càmbiat s'islogan «bator ancas bonu, duas ancas malu» in «bator ancas bonu, duas ancas ''mègius''». Issu diat pòdere rapresentare su capu de sa politzia segreta [[Berija]]. ;Gondranu / Murripintu Gondranu (''Boxer'' in sa versione originale), est unu [[caddu]]. Su traballu suo est de importu mannu pro su sustentu de sa fatoria. Sa [[filosofia]] sua est basada a pitzus de sa dinnidade de su traballu. Gondranu rapresentat su traballadore ordinàriu e coidadosu: ùmile, onestu e essentziale in cale si siat sistema sotziale. Su traballu suo est isfrutadu finas a cando unas cantas pedras pro su fàbbricu de su mulinu ddi ruent a pitzus, debilitende·ddu in su fìsicu. Napoleoni tando, cun s'iscusa de ddu fàghere curare dae unu veterinàriu, ddu giughet a su maceddu. Finas a pustis de sa morte sua, is [[islogan]] preferidos de su caddu, «apo a traballare de prus» e «Napoleoni tenet semper resone», ant a essere impreados comente arma de propaganda pro is àteros animales. Issu non cumprendet mai chi is ideales de sa rivolutzione si sunt corrùmpidos, e s'esperièntzia sua ammustrat ite potzat acontèssere cando is atziones de chie tennet su pòdere sunt atzetadas sena si pònnere dimandas. ;Benjamin / Bainzeddu Benjamin, unu molente, est unu tzìnicu chi duritat de sa sintzeridade de is chi ddis istant a inghìriu. Est fintzas [[iscetitzismu filosòficu|iscèticu]], duritende de sa beridade de medas teorias o fatos. Imparat a lèghere, ma refudat de pònnere sa pròpia abilidade a su servìtziu de is àteros animales. Isceti a sa fine, cando s'Animalismu est oramai naufragadu, atzetat de lèghere a is animales s'ùnicu cumandamentu abarradu. Prus bortas at repìtidu sa matessi frase «Is molentes tenent vida longa. Nemus de bois at mai bidu unu molente mortu». Issu rapresentat is tzìnicos chi si sunt rassignados. Est fintzas s'animale prus antzianu de sa fatoria e mancari siat cunsideradu su prus bisbetigosu de sa fatoria, non tocat iscarèssere sa lealidade sua a Gondranu e su tentativu disisperadu suo de ddu sarvare. ;Berta / Badora Berta (''Clover'' in sa versione originale), s'ebba, est sa figura materna de sa fatoria, chi ammustrat simpatia e garbu. Sufrit prus de is àteros pro is agràvios a òpera de is porcos, mancari abarrende una fortza e unu cunfortu pro is animales oprimidos. Comente a Gondrano, Berta rapresentat sa gente ordinària, manigiada e isfrutada sena si nd'acatare. ;Mollie / Biolera Mollie est una ebba giòvana bianca chi tragat su calesse de Jones. Est indiferente a sa rivolutzione e est dengosa meda: traballat pagu e ddi praghet a pònnere frocos colorados, tantu chi a sa fine pro tènnere custos ogetos at a fuire de sa fatoria e at a andare a bìvere a s'àtera ala de Willingdon. At a èssere torrada a bìdere dae is pitzones traghende unu calesse in càmbiu de perdas de tzùcaru e carignos in su nare e dae inoghe a in antis no at a èssere prus nominada. Rapresentat s'[[aristocratzia]] russa, chi biviat una vida rica a suta de su [[tzar]] e chi at abbandonadu sa Rùssia a pustis de sa rivolutzione pro mantènnere cudda genia de vida. ;Mosè Mosè (''Moses'' in sa versione originale), su [[corvus|corbu]] domèsticu chi contat a is animales de sa vida eterna chi ddos abetat a pustis de sa morte in su Monte Tzucurucandìu (in sa versione originale ''Sugarcandy Mountain''), una genia de paradisu terrestre pro is animales, rapresentat sa [[Crèsia ortodossa russa]], chi segundu sa bisura bolscevica, in acòrdiu cun su podere tzarista, fruniat illusiones a is traballadores pro ddos cumbìnchere a poderare s'isfrutamentu, in acòrdiu cun sa bisura de Marx. Est cunsideradu s'alleadu de su mere. Nointames, Napoleoni de sighida ddi permitit de furriare a sa fatoria, comente Stalin at cuntzèdidu libertade de cultu a is Ortodossos in s'ìnteri sa gherra. ;Mìnimus / Minorache Mìnimus, su porcu poeta chi cantat is impresas de Napoleoni, rapresentat s'intelletuale assugetadu a su podere de su ditadore, chi ponet sa cultura sua a su servìtziu de sa propaganda. ;Is canes e Is berbeghes Is canes e Is berbeghes sunt tratados comente a unu grupu, e non comente a indivìduos. Is primos rapresentant sa politzia polìtica chi ismùrriat is opositziones; is segundos sa massa fàtzile de assugetare, chi si lassat ispantare dse is islogan de su regìmene. ;Is Puddas In su de sete càpitulu, Napoleoni òbligat is puddas de sa fatoria a cunsignare is oos chi ant criadu. Issas chircant de resistire, ma Napoleoni faghet suspèndere cale si siat ratzione issoro de màndigu; a pustis de chimbe dies e sa morte de noe puddas, s'arrimant. ;Is topis e is cunìllios Sunt is animales agrestes chi bivent in sa fatoria. Rapresentant is pedulianos, is furones e is membros de sa sotziedade chi non bivent de su pròpiu traballu. ;Su fatore Jones / Tziu Nennu Jones est su mere de sa fatoria: s'imbriagat s'ispissu e si nd'afutit de is animales. Benit bogadu a su cumintzu de s'istòria e morit annos medas a pustis in una domo de cura pro alcolistas. Rapresentat su tzar [[Nigola II de Rùssia]]. ;Pilkington e Frederick / Tziu Matzone e Tziu Grodde Pilkington e Frederick, is fatores lacanantes. Pilkington est unu gentilómine chi pràticat isport in campànnia lassende sa fatoria sua, Foxwood, male amministrada. Frederick imbetzes est cravosu, efitziente e iscannidu cun is animales de sa fatoria sua, Pinchfield (parodia de sa [[Germània nazista]]).{{Div col end}} == Riferimentos a eventos istòricos == Sa fatoria de is animales est unu testu ricu de riferimentos a acuntessimentos beros: [[File:Flag_of_the_Animal_Farm.svg|thumb|Sa bandera de sa Fatoria de sos Animales figurat unu corru e una franca inrugados, in riferimentu a sa [[Farche e marteddu|falce e marteddu]]]] * Sa Rivolutzione de sos animales e sa bogada de Jones: sa Rivolutzione russa de su [[1917]] e sa rutòrgia de su tzar. * S'imbiu de pitzones in is fatorias serentes pro difùndere sa rivolutzione: s'undada rivolutzionària incoragida dae su Comintern chi at corfidu natziones europeas medas in is annos imbenientes. * Su refudu de is umanos de si referire a sa Fatoria de sos Animales cun su nou nùmene suo, sighende a ddi nàrrere ''Asïenda de Proprierari'': su mancadu reconnoschimentu diplomàticu de s'Unione Soviètica a banda de is potèntzias otzidentales in is annos a pustis de sa Rivolutzione. * Sa ''Battaglia de su Cungiau de Is Baccas'' (in s'originale ''Battle of the Cowshed''): sa [[gherra tzivile russa]] chi at opostu s'Armada ruja bolscevica a s'Armada bianca contra-revolutzionària (agiudada dae [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] e [[Frantza]], comente a sas fatorias serentes agiudant Jones), chi s'est acabbada in su [[1920]] cun sa vitòria de is bolscevicos.<ref name=":0"/><ref name=":1">{{Tzita libru|sambenadu=Firchow, Peter Edgerly, 1937-|tìtulu=Modern utopian fictions from H.G. Wells to Iris Murdoch|url=https://www.worldcat.org/oclc/707926652|atzessu=2020-11-05|data=2007|editore=Catholic University of America Press|p=102|OCLC=707926652|ISBN=978-0-8132-1605-8}}</ref> * Su refudu de is puddas a sa cunsigna de is oos: s'opositzione de is kulaki a sa colletivizadura. * Sa cuntierra intre Bòccia de Nì e Napoleoni in contu de a s'estensione de sa rivolutzione a is àteras fatorias rapresentat sa cuntierra intre Trozkij, chi boliat esportare sa Rivolutzione a foras de sa [[Rùssia]] (rivolutzione permanente), e [[Josef Stalin|Stalin]], chi imbetzes sustentaiat sa teoria de su ''Sotzialismu in unu paisu'' ''isceti''. * Sa derrota de su mulinu a bentu: su Fogu de su Reichstag, cun probabilidade postu dae is nazistas etotu chi aiant ghetadu sa neghe a is comunistas, is ùnicos oposidores a su regìmene nazista, luego pessighidos e cundennados. * Is vàrios fàbbricos de su mulinu a bentu: s'industrializadura incumentzada dae Stalin in su 1928 cun is pranos de chimbe annos. * Sa mudàntzia de s'innu de sa Fatoria de ''Bèstias de Inghilterra'': su càmbiu de s'innu ufitziale de s'URSS de ''S'Internatzionale'' a s'Innu de s'Unione Soviètica, chi in su testu originale bantaiat a Stalin (custu testu est istadu suprimidu in su 1954). * Sa bèndida de sa linna a Frederick: su Patu Molotov-Ribbentrop de su [[1939]]; sa traitoria de Frederick, chi pagat is porcos cun dinari farsu e a pustis atacat sa fatoria, rapresentat sa traitoria de s'alleàntzia a banda de [[Adolf Hitler|Hitler]], chi at atacadu sa Rùssia in su [[1941]] afilende s'Operatzione Barbarossa. Sa ''Battalla de su Mulinu'' imbeniente (in s'originale ''Battle of the Windmill''), binta dae is animales cun pèrdidas mannas, rapresentat sa Batalla de Stalingradu.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> * Sa chena finale de is porcos cun is umanos est un' allegoria de sa Cunferèntzia de Teheràn. * Sa progressiva corrutzione de is porcos e su travolcamentu de is cumandamentos: s'iscostiadura cara a sa tirannia de s'Unione Soviètica a suta de su regìmene de Stalin. == Is temas == === Rivolutzione e corrutzione === S'Animalismu, sa dotrina rivolutzionària adotada dae is animales, est basada a subra de s'imparu de su 'Ecciu Mannu a sa pròpiu manera de su comunismu chi est basadu a subra de s'imparu de [[Karl Marx]]. Pro more de is riferimentos suos, ''S'asïenda de is Béstias'' est istada s'ispissu cunsiderada una sàtira cara a su comunismu sovièticu. Calicunu però ddoe leghet fintzas tratos distintivos de àteros regìmenes: si distinghent is tratos de sa nàschida de sa corrutzione e de su persighimentu de interessos personales a banda de is possessores de su podere a pustis de sa conchista sua. In su contu si podet agatare insandus una disillusione bàlida prus in generale pro cale si siat rivolutzione, est a nàrrere su cunsideru chi sa chirca de su podere acabbet pro afarsare is ideales rivolutzionàrios initziales. Pro custu su romanzu est cunsideradu disòpicu. Segundu una letura crìtica de s'ideologia comunista, su 'Ecciu Mannu, mancari tèngiat intentziones bonas, non cumprendet un'elementu fundamentale: est cumbintu chi is ideas suas siant bàlidas e artas, e chi sa declinatzione operada si potzat atribuire isceti a is indivìduos corrùmpidos chi ant a agatare sa manera de ddas carnugare pro is fines issoro. Pro is chi faghent custa crìtica est beru s'imbesse: su finale cabet giai in sa premissa e no esistet sa distintzione intre unu comunismu beru e un'ideale. Segundu issos s'ùnicu esèmpiu de comunismu est istadu s'istalinismu mentras, segundu àteros, esistent formas diversas. Sa corrutzione est ladina pro mèdiu de sa muda de is Sete Cumandamentos: s'ùnicu abarradu, de su totu isprigiuradu, mustra cantu elitàrios siant essidos sos porcos e comente is ideales de s'animalismu apartèngiant oramai a su passadu. In s'òpera est presente fintzas una crìtica inchelada a sa sotziedade inglesa e una denùntzia de sa paga libertade de pensamentu in su paisu.<ref>{{Tzita web|url=http://home.iprimus.com.au/korob/Orwell.html|tìtulu=Orwell's Preface to Animal Farm|editore=iPrimus.it|atzessu=15 dicembre 2010}}</ref> == Retzidura == Is retzensiduras de s'època non sunt istadas totu positivas. In is pàginas de ''The New Republic'', George Soule at espressadu sa contrariedade sua a s'òpera de Orwell, narende chi issa «mi at confùndidu e intristadu. Pariat totu infadosu. S'allegoria s'est furriada a màchina chi tzichìrriat pro àere naradu a manera isgrabulada cosas chi sunt istadas naradas mègius a manera dereta». Soule pensaiat chi is animales no esserent bastante coerentes cun is ispiratziones issoro in sa realidade; at naradu chi «su fallimentu de custu libru (dae unu puntu de annotu cummertziale s'est giai asseguradu una resèssida enorme) derivat dae su fatu chi sa sàtira non s'òcupat de carchi cosa chi s'autore at bìvidu, cantu de ideas istereotipadas chi pertocant unu paisu chi cun probabilidade non connoschet bene meda.»<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=George Soule|url=https://newrepublic.com/article/114852/1946-review-george-orwells-animal-farm|tìtulu=In 1946, The New Republic Panned George Orwell's 'Animal Farm'|publicatzione=The New Republic|data=26 settembre 2013|atzessu=2 novembre 2018}}</ref> ''The Guardian'', su 24 austu 1945, at definidu ''S'asïenda de is Béstias'' che «una sàtira umorìstica e pitzigosa a manera deleitosa».<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/books/1945/aug/24/georgeorwell.classics|tìtulu=Books of the day - Animal Farm|atzessu=2 novembre 2018}}</ref> Tosco Fyvel, iscriende in su ''Tribunas'' in sa matessi die, at descritu s'òpera de Orwell che «una sàtira durche a pitzus de unu tzertu Istadu e de is illusiones de un'època chi diamus a pòdere giai tènnere a pabas». A custu ùrtimu at rispòndidu Julian Symons, su 7 de cabudanni: «Non nos depimus dèpere abetare, a su mancu in su Tribunas, su reconnoschimentu de su fatu chi si tratat de una sàtira no de su totu delicada a subra de una natzione dislindada, s'Unione Soviètica? Mi paret chi unu retzensidore diat dèpere tènnere su coràgiu de identificare Napoleoni cun Stalin e Bòccia de Nì cun Trotsky e espressare a s'autore unu parre favorèvole o sfavorèvole. Baddu tra chentu annos ''S'asïenda de is Béstias'' diat pòdere èssere in manera simpre una paristòria; oe est una sàtira polìtica cun una dose bona de significadu».Partende dae custas primas osservatziones, s'òpera de Orwell at retzidu diversos cummentos in is deghènnios imbenientes. == Anàlisi == === Animalismu === Is porcos Bòccia de Nì, Napoleoni e Clarinèttu adotant is ideas de su 'Ecciu Mannu in unu «sistema cumpridu de pensamentu», chi mutint a manera formale "Animalismu", un'allegòricu riferimentu de s'autore a su comunismu, de non confùndere cun sa filosofia animalista. A pustis de sa divulgatzione de custu sistema de ideas, Napoleoni e Clarinèttu andant contras a is règulas postas dae issos etotu (is «sete cumandamentos») partetzipende a atividades umanas, comente bufare alcol, dormire in letos e cummertziare. In su cursu de sa narratzione, Clarinèttu at a èssere incarrigadu de modificare is cumandamentos pro donare una resone de s'umanizadura de sa classe de is porcos, mudàntzia chi est unu sùspiu de sa revisione de s'istòria a banda de su guvernu sovièticu a su fine de esertzitare su controllu a subra de is cumbinchimentos de su pòpulu<ref>{{Tzita libru|nùmene=John|sambenadu=Rodden|tìtulu=Understanding Animal Farm: A Student Casebook to Issues, Sources, and Historical Documents|url=https://books.google.it/books?id=TG-YpkczTjEC&pg=PA40&redir_esc=y&hl=it#v=onepage&q&f=false|annu=1999|editore=Greenwood Publishing Group|tzitade=|pp=48-49|ISBN=978-0-313-30201-5}}</ref> Is cumandamentos originales sunt: # Totu su chi caminat a duos pees est contra de nois; # Totu su chi caminat a bator pees o bolat est amigu; # Nissuna bèstia s'at a pònnere bestires; # Nissuna bèstia s'at corcare in unu letu; # Nissuna bèstia at a bufare binu o àteros alcòlicos; # Nissuna bèstia at a ochire un'àtera bèstia; # Totu is bèstias sunt uguales. Custos cumandamentos sunt fintzas resùmidos in sa màssima: «Bator cambas bonu, duas cambas malu», chi benit impreada prus che totu dae is berbeghes de sa fatoria pro firmare discussiones e polèmicas intre is animales in contu de sa natura de s'Animalismu. Posca, Napoleoni e is porcos suos ant a cambiare in manera segreta carchi cumandamentu pro si liberare de s'acusa de violare sa lege de is animales. Custos cumandamentos benint difatis mudados de aici: # Nissuna bèstia s'at corcare in unu letu ''cun lentzolos;'' # Niunu animale at a bufare binu e àteros alcòlicos ''meda;'' # Niunu animale at a ochire unu àteru animale ''sena resone.'' In fines, sos cumandamentos ant a èssere cambiados cun is màssimas: # Totu is bèstias sunt uguales, ''ma calicuna est prus uguale de is àteras;'' # Bator cambas bonu, duas ''cambas mègius.'' Pro mèdiu de sa revisione de is cumandamentos, Orwell ammustrat cantu siat fàtzile a trasformare su dogma polìticu in [[propaganda]] mugiadita.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Craig L.|sambenadu=Carr|tìtulu=Orwell, Politics, and Power|url=https://books.google.it/books?id=V1GCAqNSlYwC&pg=PA78&redir_esc=y&hl=it#v=onepage&q&f=false|annu=2010|editore=Continuum International Publishing Group|tzitade=|pp=78-79|ISBN=978-1-4411-5854-3}}</ref> == Editziones sardas == * {{Tzita libru|autore=George Orwell|tradutore=Albino Pau|tìtulu=S'istazu 'e sos animales|url=http://www.condaghes.it/scheda.aspx?isbn=978-88-86229-71-5&ver=it|annuoriginale=1945|annu=2000|editore=Condaghes|pp=128|ISBN=978-88-86229-71-5}} * {{Tzita libru|autore=George Orwell|tradutore=Agata Rosa Maxia|tìtulu=S'asïenda de is béstias|annuoriginale=1945|annu=2017|editore=Cuec Editrice|pp=104|ISBN=978-88-9386-038-3}} == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Literatura ingresa]] 6mq1aona90e869ixha2zhvhq8hpcumw George Orwell 0 20312 177843 173144 2022-08-22T21:34:09Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Biografia|immàgine=George Orwell press photo.jpg|paranùmene=George Orwell|nùmene_de_nàschida=Eric Arthur Blair|data_de_nàschida=5 de làmpadas de su 1903|logu_de_nàschida=Motihari|data_de_morte=21 de ghennàrgiu de su 1950|logu_de_morte=[[Londra]]|natzionalidade=inglesa|còjube=Eileen O'Shaughnessy (1936-1945)|fìgios=Richard Horatio Blair|alma_mater=Elton College|traballu=iscritore e giornalista|influèntzias=Somerset Maugham, Jack London, Charles Dickens, Herman Melville e Jonathan Swift|prèmios=*Prèmiu Prometheus - Hall of Fame<br> *Prèmiu Prometheus (1984)<br> *Prèmiu Hugo pro su mègius romanzu curtzu (1996)|gènere=distopia, romanzu a crae, sàtira|interessos=anti-fascismu, anti-istalinismu, anarchismu<ref>{{Tzita web|url=https://en.unesco.org/courier/enero-1984/george-orwell-tory-anarchist|tìtulu=George Orwell, a "Tory anarchist"|situ=The Unesco Courier|nùmene=Jacques|sambenadu=Charpier|atzessu= 2021-06-04|data=2019-06-20|limba=en}}</ref>, sotzialismu democràticu, crìtica literària, giornalismu e polèmica|firma=Orwell-Signature.svg}} '''Eric Arthur Blair''', prus connotu cun su pseudònimu literàriu '''George Orwell''' (Motihari, 25 de làmpadas de su [[1903]] - [[Londra]], 21 de ghennàrgiu de su [[1950]]), est istadu un'iscritore e giornalista [[Inghilterra|inglesu]]. Su corpus literàriu suo si caraterizat pro sa craridade, s'abbistesa e s'ingèniu, e pro sa connoschèntzia de s'ingiustìtzia sotziale, s'opositzione a su [[totalitarismu]] e su cumpromissu cun su [[sotzialismu democràticu]].<ref>{{Tzita libru|tìtulu=The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell|editore=Penguin|limba=en|p=23|volume=Volum 1&nbsp;– An Age Like This 1945–1950|capìtulu=Why I Write}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=George|sambenadu=Orwell|tìtulu=Selected Writings|annu=1968|editore=Heinemann|limba=en|p=103|ISBN=0-435-13675-5}}</ref> Est cunsideradu comente unu de is mègius cronistas, si non su mègius, de sa cultura inglesa de su de XX sèculos.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://www.economist.com/displayStory.cfm?source=hptextfeature&story_id=11826680|tìtulu=Still the Moon Under Water|publicatzione=Economist|data=28 trìulas 2009}}</ref> At iscritu fintzas crìtica literària, [[poesia]] e fintzione, e at fatu giornalismu polèmicu. Orwell est connotu mescamente dae sa paristòria allegòrica ''[[S'asïenda de is béstias]]'' (1945) e pro su romànzu distòpicu ''[[1984 (libru)|1984]]'' (1949); de custa pariga de libros si sunt bèndidas prus còpias de cale si siat àtera pariga de òperas de cale si siat àteru autore de su de XX sèculos.<ref>{{Tzita libru|tìtulu=The Cambridge companion to George Orwell|annu=2007|editore=Cambridge University Press|limba=en|p=10|ISBN=0-521-67507-3}}</ref> Intre su restu de su corpus creativu suo si distinghet su libru suo ''[[Homage to Catalonia]]'' (1938), relata de s'esperièntzia sua in sa [[Gherra tzivile ispagnola|Gherra Tzivile ispanniola]]. Orwell at iscritu puru numerosos sàgios polìticos, literàrios, linguìsticos e culturales. Segundu un'artìculu de su cuotidianu ''The Times'' de su 2008, Orwell est su segundu mègius iscritore britànnicu dae su 1945.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|data=5 gener 2008|tìtulu=The 50 greatest British writers since 1945|rivista=The Times|volume=|nùmeru=|limba=en|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article3127837.ece|atzessu=2020-11-08|dataarchìviu=2011-04-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110425050801/http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/books/article3127837.ece|urlmortu=eja}}</ref> Is òperas de Orwell ant influentzadu sa [[Cultura pobulare|cultura populare]] e polìtica, e su faeddu ''orwellianu'', chi descriet pràticas sotziales totalitàrias o autoritàrias, s'est introdùida in sa limba in paris cun diversos neologismos comente [[Gherra frida|gherra frita]], bipensamentu, Frade Mannu, Piscopolitzia.<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|nùmene=Robert|sambenadu=McCrum|autore=|url=https://www.theguardian.com/books/2009/may/10/1984-george-orwell|tìtulu=1984: The masterpiece that killed George Orwell|publicatzione=The Observer|data=2009-05-09|atzessu=2020-11-08}}</ref> == Biografia == Eric Blair est naschidu in Motihari, colònia britànnica in s'[[Ìndia]], su 25 de làmpadas de su [[1903]], fìgiu de mama birmana e babbu inglesu. A duos annos, s'est tramudadu cun sa mama e sa sorre manna in [[Inghilterra]], in e at istudadu in s'iscola de St. Cyprians e a s'Eton College. Partende dae su 1922, at serbidu sa Politzia Imperiale de s'Ìndia, in [[Myanmar|Birmània]], i nue est abarradu finas a su 1927, cando est furriau a s'[[Inghilterra]], intentende de si balangiare sa vida comente giornalista e iscritore. Est bìvidu un'època de poberesa e agiumai fàmene. Comente membru de su Partidu Laburista Indipendente, s'est unidu a mìgias de istràngios pro gherrare pro sa defensa de sa Segunda Repùbblica durante sa [[Gherra tzivile ispagnola|Gherra tzivile ispanniola]]. Est arribadu a [[Bartzellona]] su nadale de su [[1936]], e sa matessi die s'est arruoladu e est istadu assignadu comente militzianu a su Partidu Operaju de Unificatzione Marxista (POUM), formatzione comunista anti-stalinista. Fundadu supra s'esperièntzia sua in sa [[Gherra tzivile ispagnola|Gherra de Ispànnia]], at a iscrìere ''Homage to Catalonia''. Su 20 de maju de su [[1937]], at retzidu un'isparu in su tzugru acanta de Huesca, s'est tramudadu in su [[Marocco|Marrocu]] pro sanare e a pustis est furriadu a s'Inghilterra. Su làmpadas 1944 cun sa pobidda sua Eileen, at adotadu unu fìgiu, unu pipiu de tres chidas, ponende·ddi su nùmene de Richard.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Georges|sambenadu=Waser|data=2009-04-13|tìtulu=Mein Vater, Jura – und «1984»|rivista=Neue Zürcher Zeitung|volume=|nùmeru=|limba=de-CH|url=https://www.nzz.ch/mein_vater_jura__und_1984-1.2392970}}</ref> A pustis, durante sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Gherra mundiale]], est istadu membru de s'''Home Guard'' e at collaboradu in manera ativa cun sa BBC e in su cuotidianu ''Tribune''. Est mortu in Londra su 21 de ghennàrgiu de su [[1950]], a 46 annos. == Gherra Tzivile ispanniola == Comente membru de su Partidu Laburista Indipendente s'est arruoladu, che mìgias de istràngios, pro gherrare pro sa defensa de sa Repùbblica ispanniola in s'ìnteri de sa gherra tzivile de cuddu paisu. Est istadu in su ''Contingente del ILP''. Est arribadu a Bartzellona in su mese de nadale de su 1936 e sa matessi die s'est arruoladu e est istadu assignadu comente militzianu in s'anti-stalinista POUM. Sa partetzipatzione sua dd'at motivadu pro iscrìere ''Homage to Catalonia'', in chi descriet s'ammiratzione sua pro su chi est identificadu comente a ausèntzia de istruturas de classe in carchi àrea dominada dae rivolutzionàrios de orientamentu anarchista. Ma crìticat fintzas su controllu sovièticu de su Partidu Comunista de Ispànnia (PCE) e is fàulas chi s'impreaiant comente propaganda pro su manìgiu de s'informatzione. Orwell at retzidu unu corfu in su tzugru acanta de Huesca, su 20 de maju de su 1937. A pustis, at buscadu apògiu pro ses meses in Marrocu pro sanare custa ferida. Su 1937, durante sa repressione de su guvernu de Negrín contras a su POUM, auntzada dae su PCE e su Partidu Sotzialista Unificadu de Catalùnnia, Orwell at relatadu chi est istadu acanta de èssere ochidu in [[Bartzellona]]. Orwell pensaiat chi, mancari ddoe fiat bisòngiu de unu cambiamentu radicale in is sotziedades otzidentales, e duncas in is paisos capitalistas, su sotzialismu sovièticu rapresentaiat un'ameletzu a is printzìpios chi ddu manteniant. == Segunda Gherra Mundiale == Orwell s'est mantentu iscriende retzensiones de libros pro su ''New English Weekly'' finas a su 1940. In s'ìnteri de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Gherra mundiale]], est istadu membru de s'''Home Guard'', e nd'at retzidu sa Medàllia de sa Defensa. Is pensamentos suos de cuddos annos sunt abarrados in is diàrios suos de gherra (''War-Time Diary,'' 1940-1942'')''. Su 1941, at comintzadu a traballare pro su Servìtziu Orientale de sa BBC, prus che totu in programmas pro gadangiare s'amparu de s'Ìndia e de s'[[Àsia orientale|Àsia Orientale]] a is esèrtzitos alleados. Ischiat chi su traballu suo in custa època fiat simpre e propagandìsticu, pro custu naraiat de s'intèndere che "un'arantzu chi est istadu catzigadu cun unu corpu forte meda". A foras de is intradas bonas, nch'at rinuntziadu su 1943 pro si cunvertire in giornalista e editore literàriu de su ''Tribune'', sa rivista chidajola de tendèntzia de manca chi, tando, dirigiant Aneurin Bevan e Jon Kimche. Su 1949, Orwell at iscritu una lìtera a un'amiga, Celia Kirwan, chi traballaiat pro una setzione de su Foreign Office (o Ministeru de Afares foranos), e chi publicaiat propaganda anti-comunista. Sa lìtera includet una lista de trintasete iscritores e artistas chi Orwell pensaiat chi tennerent ideas pro-comunistas. In sa lista, chi no est istada publicada finas a su 2003, sunt inclùdidos numerosos giornalistas, intre issos s'editore de su ''New Statesman'', Kingsley Martin, ma puru is atores Michael Redgrave e [[Charlie Chaplin]].<ref>{{Tzita libru|nùmene=Bill|sambenadu=Jones|tìtulu=The Russia Complex: The British Labour Party and the Soviet Union|url=https://books.google.cat/books?id=kPDoAAAAIAAJ&lpg=PA25&ots=E4nN_nbEx8&dq=%22It+is+an+unfortunate+fact,%22+Martin+wrote+to+Orwell,+%22that+any+hostile+criticism+of+the+present+Russian+regime+is+liable+to+be+taken+as+propaganda+against+socialism.%22&pg=PA25&redir_esc=y#v=onepage&q=%22It%20is%20an%20unfortunate%20fact,%22%20Martin%20wrote%20to%20Orwell,%20%22that%20any%20hostile%20criticism%20of%20the%20present%20Russian%20regime%20is%20liable%20to%20be%20taken%20as%20propaganda%20against%20socialism.%22&f=false|ed=|data=1977|editore=Manchester University Press|limba=en|p=25|ISBN=9780719006968}}</ref> is motivos de Orwell pro iscrìere sa lista non sunt craros. In capas, fiat agiudende un'amiga in una punna, sa cumbata contra a s'istalinismu chi ambos dispretziaiant. Non ddoe at peruna indicatzione chi fatzat pensare chi Orwell apat abbandonadu su sotzialismu democràticu chi promoviat in is ùrtimos iscritos suos. S'est iscobertu, su 2005, pro mèdiu de una relata de s'intellighèntzia britànnica, chi Orwell etotu est istadu osservadu agiumai pro 12 annos dae sa politzia de cuddu paisu pro neghe de s'aparente vìnculu suo cun movimentos de manca. Si creet chi custa siat istada una de is ispiratziones printzipales in s'ora de plasmare su romanzu suo ''1984''. == Ùrtimos annos == In su mese de ledàmene de su 1949, pagu in antis de sa morte sua, s'est cojuadu pro sa segunda borta cun Sonia Brownell. Orwell est mortu in Londra su 21 de ghennàrgiu de su 1950 a s'edade de 46 annos de tubercolosis, maladia chi aiat pigadu in su perìodu chi descriet in ''Down and Out in Paris and London''. At passadu is ùrtimos tres annos de sa vida sua in ispidale. Pagu in antis de mòrrere, pedit de èssere interradu de acordu cun su ritu anglicanu. is restos suos reposant in Sutton Courtenay, Oxfordshire. == Influèntzias literàrias == Orwell naraiat chi s'istile literàriu suo s'acurtziaiat bastante a su de Somerset Maugham. In is sàgios literàrios suos, làudat puru su traballu de Jack London, mescamente su libru suo ''The Road''. Su viàgiu de Orwell in sa vida de is prus isvantagiados in ''The Road to Wigan Pier'' assimìgiat a ''The People of the Abyss'' de London. In àteros sàgios, Orwell manifestat s'ammiratzione sua pro [[Charles Dickens]], Herman Melville o Jonathan Swift. === Òperas === ==== Novellas ==== * ''Burmese Days'', 1934 * ''A Clergyman's Daughter'', 1935 * ''Keep the Aspidistra Flying'', 1936 * ''Coming Up For Air'', 1939 * ''[[S'asïenda de is béstias]]'', 1945 (''Animal Farm'') * ''1984'', 1949 (''Nineteen Eighty-Four'') ==== No-fintzione ==== * ''Down and Out in Paris and London'', 1933 () * ''The Road to Wigan Pier'' 1937 * ''Homage to Catalonia'', 1938 ==== Sàgios ==== * ''A Good Word For The Vicar of Bray'' * ''A Hanging'' * ''A Nice Cup of Tea'' * ''AntiSemitism In Britain'' * ''Arthur Koestler'' * ''Benefit of Clergy: Some Notes on Salvador Dali'' * ''Books vs. Cigarettes'' * ''Bookshop Memories'' * ''Boys' Weeklies and Frank Richards's Reply'' * ''Charles Dickens'' * ''Charles Reade'' * ''Confessions of a Book Reviewer'' * ''Decline of the English Murder'' * ''Down The Mine'' * ''Freedom of the Park'' * ''Future of a Ruined Germany'' * ''Good Bad Books'' * ''How The Poor Die'' * ''In Defence of P. G. Wodehouse'' * ''Inside The Whale'' * ''James Burnham and the Managerial Revolution'' * ''Lear, Tolstoy and the Fool'' * ''Looking Back On The Spanish War'' * ''Mark Twain -- The Licensed Jester'' * ''Marrakech'' * ''Nonsense Poetry'' * ''North And South'' * ''Notes on Nationalism'' * ''Pleasure Spots'' * ''Poetry and the Microphone'' * ''Politics and the English Language'' * ''Politics vs. Literature: An Examination of Gulliver's Travels'' * ''Raffles and Miss Blandish'' * ''Reflections on Gandhi'' * ''Revenge is Sour'' * ''Riding Down The Bangor'' * ''Rudyard Kipling'' * ''Shooting an Elephant'' (1937) * ''Some Thoughts on the Common Toad'' * ''Spilling The Spanish Beans'' * ''Such, Such Were The Joys'' * ''The Art of Donald McGill'' * ''The Lion and the Unicorn: Socialism And The English Genius'' * ''The Prevention of Literature'' * ''The [http://www.netcharles.com/orwell/articles/col-spanishcivilwar.htm Spanish Civil War] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060326063238/http://www.netcharles.com/orwell/articles/col-spanishcivilwar.htm |date=2006-03-26 }}'' * ''The Spike'' * ''The Sporting Spirit'' * ''W B Yeats (assaig)'' * ''Wells, Hitler And The World State'' * ''Why I Write'' * ''Writers and the Leviathan'' * ''You and the Atomic Bomb'' == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=W. John|sambenadu=Morgan|nùmene2=Alexandre|sambenadu2=Guilherme|tìtulu=Peace and War Historical, Philosophical, and Anthropological Perspectives|data=2020|limba=en|pp=71-96|capìtulu=Pacifism or Bourgeois Pacifism? Huxley, Orwell, and Caudwell|OCLC=1238200172|ISBN=978-3-030-48671-6|DOI=10.1007/978-3-030-48671-6_5}} * {{Tzita libru|nùmene=George|sambenadu=Orwell|tìtulu=Diaries|data=2020|editore=Harvill Secker|limba=en|OCLC=1178893584|ISBN=978-1-78730-155-9}} * {{Tzita libru|nùmene=David Ramsay|sambenadu=Steele|tìtulu=The Encyclopedia of Libertarianism|url=https://books.google.com/books?id=yxNgXs3TkJYC|atzessu=2021-06-05|data=2008|editore=Sage Publications, Inc.|capìtulu=Orwell, George (1903–1950)|OCLC=7385305147|ISBN=9781412965804}} * {{Tzita libru|nùmene=Hans A.|sambenadu=Ostrom|nùmene2=William|sambenadu2=Haltom|tìtulu=Orwell's "politics and the English language" in the age of pseudocracy|data=2018|limba=en|OCLC=1039891830|ISBN=978-1-138-49990-4}} == Àteros progetos == {{commons|Category:George Orwell}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.bl.uk/people/george-orwell|tìtulu=Biografia de George Orwell|situ=British Library|limba=en}} *{{Tzita web|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-31915|tìtulu=Blair, Eric Arthur [pseud. George Orwell] (1903–1950)|sambenadu=Crick|nùmene=Bernard|situ=Oxford Dictionary of National Biography|limba=en|atzessu=2021-06-05}} *{{Tzita web|url=https://openlibrary.org/authors/OL118077A/George_Orwell|tìtulu=Òperas de George Orwell|situ=Open Library|limba=en|atzessu=2021-06-05}} *{{Tzita web|url=https://archive.org/search.php?query=%28%28subject%3A%22Orwell%2C%20George%22%20OR%20subject%3A%22George%20Orwell%22%20OR%20creator%3A%22Orwell%2C%20George%22%20OR%20creator%3A%22George%20Orwell%22%20OR%20creator%3A%22Orwell%2C%20G%2E%22%20OR%20title%3A%22George%20Orwell%22%20OR%20description%3A%22Orwell%2C%20George%22%20OR%20description%3A%22George%20Orwell%22%29%20OR%20%28%221903-1950%22%20AND%20Orwell%29%29%20AND%20%28-mediatype:software%29|tìtulu=Òperas de George Orwell|situ=Internet Archive|limba=en|atzessu=2021-06-05}} *{{Tzita web|url=https://curlie.org/Arts/Literature/Authors/O/Orwell%2C_George/|tìtulu=Òperas de e in subra de George Orwell|situ=Curlie|limba=en|atzessu=2021-06-05}} *{{Tzita web|url=https://openlibrary.org/authors/OL118077A/George_Orwell|tìtulu=Materiale de archìviu ligadu a George Orwell|situ=UK National Archives|limba=en|atzessu=2021-06-05}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Iscritores]] [[Categoria:Iscrittores in inglesu]] 9fpoorizkupvxi1zt7ynrya3hdtf05u Samfaina 0 20317 177955 172938 2022-08-23T11:46:46Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:Ratatouille02.jpg|thumb|Samfaina]] Sa '''samfaina'''<ref>{{Tzita web|url=https://dlc.iec.cat/results.asp?txtEntrada=samfaina&operEntrada=0|tìtulu="Samfaina" al DIEC|curadore=Institut d'Estudis Catalans|limba=ca|atzessu=3 juny 2018}}</ref> o '''pebrereta'''<ref>{{Tzita web|url=http://www.avl.gva.es/lexicval/?paraula=Pebrereta|tìtulu="Pebrereta", paraula normativa segons l'AVL|curadore=Acadèmia Valenciana de la Llengua|limba=ca|atzessu=3 juny 2018}}</ref> est unu [[màndigu]] fatu cun un'amesturu de incueddus de birduras cun [[Tamata|tamàtiga]] chi podint essi, segundu sa zona, [[Piberone|piberoni]], [[Chibudda|cibudda]] e [[pedringianu]], e a pustis cundiu cun [[Pedrusìmula|pedrusèmini]] e [[Pibiri|pìbiri]].<ref name=":1">{{Tzita web|url=https://www.enciclopedia.cat/ec-gdlc-e00121589.xml|tìtulu=samfaina|situ=www.enciclopedia.cat|limba=ca|atzessu=2020-11-11}}</ref> Si podit papai a solu o impari cun petza, sitzigorrus o pisci<ref name="terra">{{Tzita web|url=http://tdk.cat/index.php?option=com_content&task=view&id=132&Itemid=63|tìtulu=Terra d'escudella/Samfaina|sambenadu=Sánchez Amat|nùmene=Roger|limba=ca|atzessu=2012-02-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120204210620/http://tdk.cat/index.php?option=com_content&task=view&id=132&Itemid=63|dataarchìviu=2012-02-04|deadurl=no}}</ref> Su fueddu ''samfaina'' s'agatat scritu sa prima borta su 1890<ref name=":1" />, e benit de sa prus bècia ''samfònia'', de su [[Limba latina|latinu]] ''symphōnĭia'' (sinfonia).<ref>{{Tzita libru|nùmene=Jordi|sambenadu=Bruguera i Talleda|tìtulu=Diccionari etimològic|data=1996 (2004, 4a edició)|editore=Enciclopèdia Catalana|p=824|capìtulu=samfaina|cid=|ISBN=9788441225169}}</ref> == Descritzioni == [[File:Tonyina_amb_samfaina.jpg|left|thumb|Samfaina serbida comenti acumpangiamentu]] In prus de sa tamàtiga, custu pratu podit includi piberoni, pedringianu, [[Azu|allu]], [[Chibudda|cibudda]] e àteras birduras (comenti sa [[Corcoriga|crocoriga]], crocorighedda o sa [[patata]]), in proportzionis diferentis segundu su logu. Est unu pratu chi si frigit in sa sartàina e si podit cundiri cun pedrusèmini e pìbiri o cun àteras erbas che [[Origanum vulgare|arrìgamu]], [[Thymus vulgaris|tumu]] o [[làuru]]. Si podit papai a solu cun su [[pane|pani]] o comenti cumpàngiu de un'elementu principali che petza, pisci, legùminis, sitzigorrus, [[arrosu]], pasta o birdura. Papau a solu, s'iat a podi cunsiderai unu de is pratus-steddu de sa coxina de is Paisus Catalanus e, candu fait de acumpangiamentu, est una de is cuàturu bànnias fundamentalis de sa coxina burghesa e populari de is Paisus Catalanus, impari cun cun s'[[allioli]], su sofregit e sa [[picada]].<ref name="terra"/> A parri de Joan Perucho e Néstor Luján, est "sa bànnia prus de importu, s'ùnica bànnia chena discussioni chi sa coxina catalana at bitiu a sa gastronomia".<ref name="terra"/> Tocat a cunsiderai chi s'arribu de sa tamàtiga, aici fitiana in dii de oi in sa coxina catalana, est rexenti. In manera cuncreta<ref>{{Tzita libru|nùmene=Colman|sambenadu=Andrews|tìtulu=Catalan Cuisine, Revised Edition: Vivid Flavors From Spain's Mediterranean Coast|url=https://books.google.cat/books?id=-K_ekX6BVXsC&dq=Catalan+cuisine&printsec=frontcover&source=bl&ots=EPOjf2C9gx&sig=tktfrnZVRAACTogCLql6BGroq1U&hl=ca&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=Catalan%20cuisine&f=false|atzessu=2020-11-12|data=2005-12-03|editore=Harvard Common Press|limba=en|ISBN=978-1-55832-329-2}}</ref>, est arribau de s'[[Amèrica]] in su de XV sèculus. Parit chi sa spraxidura de bànnias a basi de tamàtiga in su Mediterràneu ocidentali siat acuntèssia po mori de is negòtzius cumertzialis intra is paisus de sa zona. Tocat ipotisai, duncas, chi sa samfaina cumenti si connoscit oi in dii, impari cun àteras variantis che sa ''ratatolla ocitana'' e is bànnias de tamàtigas napuletanas, no esistiat. Est possìbili duncas chi sa samfaina catalana de su de XIV sèculus e innantis fiat idèntica a su chi oi ddi narant [[escalivada]] o [[espencat]]. == Àterus nòminis == In is [[Paisos Cadelanos|Paisus Catalanus]] podeus agatai su pròpiu pratu, o unu chi dd'assimbillat meda, cun àterus nòminis, mancai su de "samfaina" siat su prus spraxu. Me in [[Girona]] ddi narant '''pebrot i tomata''', e me in [[Ibiza|Eivissa]] '''salsa de tomata i pebreres'''.<ref name="terra"/> [[File:Mullá_de_verdures.jpg|thumb|"Mullà" de verduras de s'ortu de Torreblanca, contrada Plana Alta.]] Su '''mullador''' est su nòmini chi ddi narant a sa samfaina in unas cantu contradas centralis e meridionalis de su [[Comunidade Valenciana|Paisu Valentzianu]], cun totu chi custu fueddu tèngiat unu sentidu prus mannu de bànnia po aciupai.<ref>{{Tzita web|url=http://www.avl.gva.es/lexicval/?paraula=Mullador|tìtulu="Mullador" segons el Diccionari Normatiu Valencià|curadore=Acadèmia Valenciana de la Llengua|limba=ca|atzessu=3 juny 2018}}</ref> Custu nòmini benit de s'atzioni de aciupai (sciundi in bànnia) calincunu alimentu prus fundamentali e prus pagu saboriu, comenti po esempru una turta de trigu moriscu o pani. Custu fueddu iat a podi tenni ligàmini cun su murtzianu ''moje'', una genia de insalada de birduras po aciupai su pani. == Variatzionis == [[File:Pipérade.jpg|left|thumb|Sa piperrada est una bànnia [[Paisu Bascu (comunidade autònoma de s'Ispagna)|basca]] de sa famìlia de sa samfaina]] Arretzetas sìmilis a sa samfaina funt sa ''piperrada'' [[Paisu Bascu (comunidade autònoma de s'Ispagna)|basca]], s'alboronía [[Andalusia|andalusa]], sa fritada [[Murcia|murtziana]], su ''pisto'' [[Castìllia-La Mancha|mancianu]] cun tamàtiga, cibudda e tunnu, sa ''fritada'' [[La Rioja (Ispagna)|riojana]] e puru su ''[[txilindron]]'' bascu cun cibudda e piberoni trisinau. Sa ''[[Chamfaina|chanfaina]]'' castigliana, mancari cumpartzendi un'etimologia pròssima, non si podit cumparai cun sa samfaina.<ref name="terra"/> A foras de la [[penìsula Ibèrica]] ddoi at retzetas chi dd'assimbillant: sa ''ratatolha'' (''ratatouille'' in [[Limba frantzesa|francesu]]) ocitana cun tamàtiga, pedringianu e crocorighedda, su''ragù'' napoletanu cun tamàtiga e petza, ''sa'' ''kapunata'' maltesa o sa ''caponata'' [[Sitzìlia|siciliana]]. In [[Majorca|Maiorca]] a unu pratu sìmili ddi nant ''tombet''<ref name="terra"/> e si fait cun fitas finas de patata, pedringianu e piberoni arrùbiu fritas in ollu de olia. Apustis de tramudai is fitas a una cassola si coberit cun tamàtiga frita cun allu e pedrusèmini e si ponit in su forru po unu pagu. Su ''tombet'' si podit papai sceti comenti pratu vegetarianu, ma in sa coxina locale maiorchina si serbit a fitianu po acumpangiai su costàgiu de porcu o cun sa serviola/lampuga, segundu su perìodu de s'annu<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Catalan Cuisine, Revised Edition|url=https://books.google.com/books/about/Catalan_Cuisine_Revised_Edition.html?hl=ca&id=-K_ekX6BVXsC|atzessu=2020-11-12|limba=en|dataarchìviu=2018-10-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181015042052/https://books.google.com/books/about/Catalan_Cuisine_Revised_Edition.html?hl=ca&id=-K_ekX6BVXsC|urlmortu=eja}}</ref>. In càncua contrada de su sud de su [[Comunidade Valenciana|Paisu Valentzianu]], che s'Alcoià e s'Alacantí, custu pratu, cun su nòmini de '''mullador''', fitianamenti est acumpangiau cun tunnu o merlutzu, arregordendi su ''pisto'' mancinu, ma a fitianu chena cibudda. A banda de custu nòmin, me in La Marina ddi podint nai puru '''pebrereta''' o '''''tomacat'''''<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://www.comarcarural.com/valencia/recetario/tomacat.htm|tìtulu=TOMACAT|situ=web.archive.org|data=2009-10-28|limba=es|atzessu=2020-11-11|dataarchìviu=2009-10-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20091028171309/http://www.comarcarural.com/valencia/recetario/tomacat.htm|urlmortu=eja}}</ref> e ddi-si podit agiungi crocoriga in istadi e incueddus de pisci, e patata.<ref name=":0" /> == Bibliografia == * Assumpta Miralpeix, ''Aquí Hi Ha Teca! Receptes de cuina catalana amb història'' == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Coghina ispagnola]] eh11d82sgrkma7m5nccpzwxn6v9g4xp Protestas in Bielorùssia de 2020 0 20321 177932 175281 2022-08-23T11:00:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|thumb|300x300px|Prostestas in MInsk su 16 de austu 2020]] Is '''protestas in Bielorùssia''' '''de su 2020''', naradas fintzas '''rivolutzione de sas sabatas'''<ref>{{Tzita news|autore=Marzio Mian|url=https://www.ilgiornale.it/news/c-aria-cambiamento-lukashenko-non-cede-1875161.html|tìtulu=C'è aria di cambiamento ma Lukashenko non cede|publicatzione=[[Il Giornale]]|data=5 trìulas 2020|atzessu=16 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita news|autore=Alessandro Maran|url=https://www.ilriformista.it/blog/la-rivoluzione-delle-ciabatte/|tìtulu=La Rivoluzione delle Ciabatte|publicatzione=[[Il Riformista]]|data=20 làmpadas 2020|atzessu=16 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita news|autore=Giuseppe Agliastro|url=https://www.lastampa.it/esteri/2020/08/10/news/lukashenko-resta-il-mago-del-voto-bielorussia-in-piazza-arresti-e-feriti-1.39179182|tìtulu=Voto nel caos in Bielorussia: arresti e feriti in piazza. Lukashenko: “Proteste dirette dall’estero”|publicatzione=[[La Stampa]]|data=10 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita news|autore=Yurii Colombo|url=https://ilmanifesto.it/ciabatte-e-mascherina-in-migliaia-sfidano-l-eterno-lukashenko/|tìtulu=Ciabatte e mascherina, in migliaia sfidano l’eterno Lukashenko|publicatzione=[[Il Manifesto]]|data=2 làmpadas 2020}}</ref>, sunt una sèrie de manifestatziones populares in cursu contra su guvernu bielorussu e su presidente [[Aljaksandr Lukašėnka]], in càrriga dae su 20 de trìulas 1994 e torradu a elèghere pro su de ses mandados sighidos durante sas eletziones presidentziales de su 9 austu 2020. Is acusas de corrutzione in su guvernu e su refudu de adotare medidas de seguresa pro sa [[pandèmia de COVID-19]], ant dadu inghitzu su 24 de maju de su 2020 a una sèrie protestas in sa capitale [[Minsk]]<ref name=":142">{{Tzita news|autore=|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2020/05/25/bielorussia-proteste-contro-il-presidente-lukashenko-che-vuole-essere-rieletto-governa-dal-1994/5812765/|tìtulu=Bielorussia, proteste contro il presidente Lukashenko che vuole essere rieletto: governa dal 1994|publicatzione=[[Il Fatto Quotidiano]]|data=25 maju 2020|atzessu=16 austu 2020}}</ref>, chi si sunt a pustis difùndidos in totu su paisu e inaspressidas a fatu de s'arrestu de su bancheri e oposidore [[Viktar Babaryka]] e de su blogger [[Sjarhej Cichanoŭskij]]<ref>{{Tzita news|autore=|url=https://www.ilpost.it/2020/06/05/presidenziali-bielorussia/|tìtulu=In Bielorussia si sta facendo viva l’opposizione|publicatzione=[[Il Post]]|data=5 làmpadas 2020|atzessu=16 austu 2020}}</ref>. Is protestas sunt istadas reprimidas cun sa violèntzia in prus furriadas, causende a su nessi 5 mortos<ref>{{Tzita web|url=https://www.svaboda.org/a/30776675.html|tìtulu=У Менску загінуў удзельнік акцыі пратэсту|situ=Радыё Свабода|limba=be|atzessu=13 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.currenttime.tv/a/belarus-second-death/30780289.html|tìtulu=Жительница Гомеля рассказала о смерти сына в больнице после задержания|situ=Настоящее Время|limba=ru|atzessu=13 austu 2020}}</ref><ref name="bbc.com">{{Tzita news|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-53760453|tìtulu=Second Belarus protester dies as UN sounds alarm|publicatzione=BBC News|data=13 austu 2020|atzessu=13 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://reliefweb.int/report/belarus/press-briefing-notes-belarus|tìtulu=Press briefing notes on Belarus}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://nashaniva.by/?c=ar&i=259077&lang=ru|tìtulu=Анонимный свидетель утверждает, что видел Никиту Кривцова живым, но избитым. Друзья восстановили последние дни его жизни|situ=Наша Ніва|limba=ru|atzessu=2020-09-27}}</ref>, chentinas de feridos intre is manifestantes<ref>{{Tzita news|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-53748748|tìtulu=Belarus election: Police use live fire on protesters in Brest|publicatzione=BBC News|data=2020-08-12|atzessu=2020-09-27}}</ref>, 50 persones sunt isparèssidas<ref>{{Tzita web|url=https://24tv.ua/100-mitinguvalnikiv-dosi-likarni-desyatki-znikli-novini-bilorus_n1398869|tìtulu=Сотня в лікарнях, десятки зникли безвісти: що відомо про долю мітингувальників з Білорусі|situ=24 Канал|limba=uk|atzessu=2020-09-27}}</ref>, 450 casos de [[tortura]] e maltratamentos de presoneris (segundu unu raportu de s'Artu commissariadu de is [[ONU|Natziones Unidas]] pro sos deretos umanos<ref>{{Tzita web|url=https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=26199&LangID=E|tìtulu=OHCHR {{!}} UN human rights experts: Belarus must stop torturing protesters and prevent enforced disappearances|situ=www.ohchr.org|atzessu=2020-09-27}}</ref>), annotamala casos de abusu sessuale e violadura, e prus de 12.000 arrestos<ref>{{Tzita web|url=https://www.france24.com/en/20200926-belarus-police-detain-dozens-of-women-at-anti-lukashenko-protest|tìtulu=Belarus police arrest scores of women at anti-Lukashenko protest|situ=France 24|data=2020-09-26|limba=en|atzessu=2020-09-27}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.rferl.org/a/thousands-gather-again-in-belarus-to-march-against-lukashenka/30848518.html|tìtulu=Hundreds Detained In Another Major Belarus Rally Against Lukashenka|limba=en|atzessu=2020-09-27|sito=RadioFreeEurope/RadioLiberty}}</ref>, e sa cundenna de is repressiones violentas a banda de s'Artu commissàriu pro is deretos umanos de s'ONU<ref name=":12">{{Tzita web|url=https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=26162&LangID=E|tìtulu=OHCHR {{!}} Bachelet condemns violent response of Belarus to post-electoral protests|situ=www.ohchr.org|atzessu=13 austu 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|first=James|last=Shotter|tìtulu=Violent crackdown fails to silence Belarus protesters|url=https://www.ft.com/content/d4242169-e90f-4765-8047-675aa3cf162e|date=2020-12-02|autore=James Shotter|situ=[[Financial Times]]|limba=en|url-access=subscription|urlmortu=nono|urlarchìviu=https://archive.today/20201202084559/https://www.ft.com/content/d4242169-e90f-4765-8047-675aa3cf162e|dataarchìviu=2020-12-02|atzessu=2020-12-05|website=}}</ref> e numerosas àteras figuras istitutzionales e su mancadu reconnoschimentu de is resurtados ufitziales de sas eletziones a banda de s'[[Unione Europea]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2020/09/24/news/bielorussia_l_ue_non_riconosce_lukashenko-268366790/|tìtulu=Bielorussia, l'Ue non riconosce Lukashenko come presidente|situ=la Repubblica|data=2020-09-24|limba=it|atzessu=2020-09-27}}</ref>, de sa majoria de sos istados membros suos, de sos [[Istados Unidos de Amèrica]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.agenzianova.com/a/5f3eaa6bc003d8.19697474/3069755/2020-08-20/bielorussia-pompeo-gli-usa-non-riconoscono-validita-delle-elezioni-del-9-agosto|tìtulu=Bielorussia: Pompeo, gli Usa non riconoscono validità delle elezioni del 9 agosto|situ=Agenzia Nova|limba=it|atzessu=2020-09-27}}</ref>, de su [[Regnu Unidu]]<ref>{{Tzita news|limba=en|nùmene=Reuters|sambenadu=Staff|url=https://www.reuters.com/article/us-belarus-election-britain-idUSKCN25D0OL|tìtulu=Britain does not accept 'fraudulent' Belarus election: Raab|publicatzione=Reuters|data=2020-08-17|atzessu=2020-09-27}}</ref> e de su [[Canada|Cànada]]<ref>{{Tzita news|limba=en|sambenadu=Staff|url=https://www.reuters.com/article/us-belarus-election-britain-idUSKCN25D0OL|tìtulu=Britain does not accept 'fraudulent' Belarus election: Raab|publicatzione=Reuters|data=2020-08-17|atzessu=2020-09-27|nome=Reuters}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Andorra}} [[Categoria:Bielorùssia]] 08a330rxq0lsrs0pz5387wdgurre7ic Die de sa memòria transgènere 0 20325 177817 173397 2022-08-22T20:06:38Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}Sa '''Die de sa memòria transgènere''' (''Transgender Day of Remembrance o TDoR'') est un'acuntessimentu annuale de sa comunidade [[LGBT]] pro regordare a is vìtimas de s'òdiu e de su pregiudìtziu contra a is persones [[transgènere]] (transfobia). S'eventu, chi si tzèlebrat su 20 de [[onniasantu]], est istadu introduidu dae Gwendolyn Ann Smith<ref>{{Tzita web|url=http://www.gender.org/remember/about/core.html|tìtulu=Remembering Our Dead|data=30 maju 2000|limba=en|atzessu=20 onniasantu 2008|dataarchìviu=2013-09-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130919195456/http://gender.org/remember/about/core.html|urlmortu=eja}}</ref> pro regordare s'ochidura de Rita Hester in su 1998 chi at donadu inghitzu a su progetu web "''Remembering Our Dead''" e in su [[1998|1999]] a unu bigiadòrgiu a lughe de candela in [[San Francisco]]. Dae insandus s'eventu est crèschidu finas inclùdere remonos in chèntinas de tzitades in totu su mundu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sovo.com/2008/11-14/news/localnews/9439.cfm|tìtulu=‘Uniting for the greater cause’ - Southern Voice Atlanta|situ=web.archive.org|data=2009-01-09|limba=en|atzessu=2020-11-20|dataarchìviu=2009-01-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090109130149/http://www.sovo.com/2008/11-14/news/localnews/9439.cfm|urlmortu=eja}}</ref> In [[Itàlia]] s'afestat custu acuntessimentu in prus tzitades, ammentende persones de sa comunidade [[LGBT|LGTBIQ+]] ochidas pro motivos de intolleràntzia<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://roma.repubblica.it/cronaca/2013/12/27/news/transessuale_picchiata_e_uccisa_a_termini_funerali_dopo_5_mesi_nella_chiesa_del_ges-74614489/|tìtulu=Transessuale picchiata e uccisa a Termini funerali al femminile nella Chiesa del Gesù|publicatzione=Repubblica|data=|atzessu=2017-11-16}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.imgpress.it/notizia.asp?idnotizia=97269&idsezione=1|tìtulu=Dolore e rabbia, le persone trans ancora esposte alle violenze più efferate|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2017-11-13|limba=it|atzessu=2020-11-20|dataarchìviu=2017-11-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171113060211/http://www.imgpress.it/notizia.asp?idnotizia=97269&idsezione=1|urlmortu=eja}}</ref>. Sa die est tzelebrada fintzas in [[Sardigna]], cun contos e ammentos de vìtimas de sa tìrria transfòbica<ref>{{Tzita web|url=https://www.unicaradio.it/2020/11/il-transgender-day-of-remembrance-la-giornata-internazionale-della-memoria-transgender/|nùmene=Il Transgender Day of Remembrance: la giornata internazionale della memoria transgender|situ=Unica Radio|data=2020-11-17|limba=it-IT|atzessu=2020-11-20}}</ref>. == Riferimentos == <references /> == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|1=http://www.gender.org/remember/day/|2=Transgender Day of Remembrance|atzessu=20 novembre 2008|dataarchìviu=2011-07-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110725011944/http://www.gender.org/remember/day/|urlmortu=eja}} * {{Tzita web|http://www.trans-academics.org/guides.htm|Transgender Day of Remembrance Poster Project}} * {{Tzita web|1=http://www.dolari.org/dor/index.htm|2=Transgender Day of Remembrance Webcomics Project|atzessu=20 santandria 2008|dataarchìviu=2010-07-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100726183354/http://www.dolari.org/dor/index.htm|deadurl=eja}} * {{Tzita web|http://www.dayofsilence.org/tdr/|GLSEN's page of information on TDOR}} * {{Tzita web|1=http://www.gender.org/remember/day/how.html|2=List of Transgender Day of Remembrance resources|atzessu=20 novembre 2008|dataarchìviu=2014-12-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141206234141/http://www.gender.org/remember/day/how.html|urlmortu=eja}} [[Categoria:Sessualidade]] 7z4ck7ayl3u89fvid7k9znc2defruyt Comutadori de arretza 0 20340 177804 173263 2022-08-22T19:35:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:2550T-PWR-Front.jpg|thumb|Avaya ERS 2550T-PWR, unu comutadori cun 50 gennas]]Unu '''comutadori''' (connotu comenti '''switch''' o, de s'[[IEEE]], '''MAC Bridge'''), est unu dispositivu chi ligat prus elaboradoris in un'arretza informàtica. Su comutadori est unu ponti de arretza (''network bridge'') chi impreat is [[Indiritzu MAC|indiritzus MAC]] po imbiai is datus in su [[livellu de ligàmini de datus]] (livellu 2, ''data link layer'') de su [[Mollu OSI]]. Cancu comutadori podit puru imbiai datus in su [[livellu de arretza]] (livellu 3), ponendi in òpera funtzionis de [[Incaminadori de arretza|incaminadori]] (''router''). Custus funt connotus che comutadoris de livellu 3 o ''comutadoris multi-livellu''.<ref name="layer3">{{Tzita web|url=http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html|tìtulu=Layer 2 and Layer 3 Switch Evolution|sambenadu=Thayumanavan Sridhar|situ=cisco.com|editore=Cisco Systems|data=September 1998|volume=1|atzessu=2014-08-05|dataarchìviu=2014-08-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140829154347/http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html|deadurl=yes}}</ref> Is comutadoris po [[Ethernet]] funt su prus tipu comunu. Is primus comutadoris Ethernet funt stètius bogaus de Kalpana in su 1990.<ref>{{Tzita web|url=http://www.networkcomputing.com/1119/1119f1products_5.html|tìtulu=The 10 Most Important Products of the Decade|sambenadu=Robert J. Kohlhepp|editore=Network Computing|data=2000-10-02|atzessu=2008-02-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100105152318/http://www.networkcomputing.com/1119/1119f1products_5.html|dataarchìviu=2010-01-05}}</ref> Esistint comutadoris po àterus tipus de arretza puru, comenti Fibre Channel, Asynchronous Transfer Mode e InfiniBand. A s'incontràriu de is [[Cuncentradori (dispositivu de arretza)|cuncentradoris]] (''hub''), chi imbiant is pròpiu datus a totu is gennas e lassant a is dispositivus acapiaus sa tarea de determinai chini est s'arricidori, unu comutadori sciit a cali dispositivu depint essi imbiaus is datus e duncas ddus imbiat sceti a is gennas insoru.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ccontrols.com/pdf/Extv3n3.pdf|tìtulu=Hubs Versus Switches – Understand the Tradeoffs|situ=ccontrols.com|atzessu=2013-12-10}}</ref> == Panoràmica ==   Su comutadori ligat prus dispositivus in un'arretza de elaboradoris. Po permiti sa comunicatzioni intra is dispositivus, prus cavus funt acapiaus a su comutadori chi manìgiat su coladroxu de datus arricendi-ddus e imbiendi-ddus sceti a is dispositivus chi funt in comunicatzioni. Dònnia dispositivu acapiau podit essi identificau po mèdiu de s'indiritzu de arretza suu, permitendi a su comutadori de dd'imbiai is datus a manera dereta, amellorendi sa seguridadi e s'atòliu de s'arretza. Su comutadori est duncas prus ''inteligenti'' de su cuncentradori, chi imbiat is datus a totu is gennas a foras de sa chi ddus at imbiaus, chena connosci su destinu suu, e duncas ponendi in òpera unu mollu cun meda prus pagu atòliu. Su comutadori Ethernet òperat in su [[livellu de ligàmini de datus]] (livellu 2) de su Mollu OSI po creai unu domìniu de atumbu po dònnia genna. Candu is dispositivus òperant in modalidai ''full-duplex'', dònnia elaboradori acapiau a una genna podit imbiai datus a calisisiat àtera genna in calisisiat momentu e is trasmissionis no s'ant a strobai pari-pari. Sendi chi is messàgius ''broadcast'' funt imbiaus a totu is dispositivus acapiaus a traessu de su comutadori, su [[segmentu de arretza]] chi si format sighit a essi unu [[domìniu de broadcast]]. Is comutadoris podint operai fintzas a livellus prus artus de su mollu OSI, che su de arretza o prus artu. A unu dispositivu che custu ddi nant ''comutadori multi-livellu''. Sa partzidura in segmentus interessat s'impreu de comutadoris po partziri unu domìniu mannu de atumbu in segmentus prus piticus po minimai sa probabilidadi de atumbu e amellorai sa capacidadi efetiva de trasferèntzia. Candu ddoi at un'elaboradori sceti po dònnia genna de su comutadori (''micro-segmentadura''), giai chi a s'imbessi de is cuncentradoris dònnia genna est unu domìniu de atombu diferenti, dònnia elaboradori tenit un'acàpiu puntu-puntu cun mannesa de banda dedicada e funtzionant in modalidadi ''full-duplex'' prena, cun s'impossibilidadi de atumbus. Su comutadori est un'elementu de importu in is arretzas de àrea locali (LAN) prus modernas. LAN mèdias o mannas tenint unu certu nùmeru de comutadoris aministràbilis. Is po domu o ofìtzius piticus ndi tenint de sòlitu unu sceti o tenint unu dispositivu cun prus impreus, che unu portali residentziali (''residential gateway'' o ''box internet'') po s'acessu a un'arretza a banda larga (DSL, Fibra òtica o àterus) e, a bortas, su telèfonu in modalidadi Boxi asuba IP ([[VoIP]]) == Impreu in un'arretza == Is comutadoris funt impreaus comenti puntus de acàpiu a s'arretza de is dispositivus. In su mollu geràrchicu de arretza e mollus sìmbilis, is comutadoris funt impreaus po ligai àterus comutadoris pari-pari. Me is comutadoris po impreu comertziali, interfàtzias integradas o modularis permitint sa connessioni de tipus diferentis de arretza, che Ethernet, Fibre Channel, RapidIO, ATM, ITU-T G.hn e 802.11. Custa connetividadi podit acuntessi a calisisiat de is livellus. Mancai su livellu 2 siat perfetu po sa partzidura de banda po sa pròpiu tecnologia, sa connessioni intra tipus de arretza diferentis est prus fàcili a livellu 3.<ref>{{Tzita web|url=http://www.redbooks.ibm.com/redpapers/pdfs/redp0168.pdf#page=23|tìtulu=Token-Ring to Ethernet Migration|sambenadu=Joe Efferson|editore=[[IBM]]|data=February 2002|p=13|atzessu=2015-08-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150924111914/http://www.redbooks.ibm.com/redpapers/pdfs/redp0168.pdf#page=23|dataarchìviu=2015-09-24}}</ref> A is dispositivus chi ligant is arretzas a livellu 3 ddi narant de sòlitu [[Incaminadori de arretza|incaminadoris]] (''router'').<ref>{{Tzita web|url=http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html|tìtulu=The Internet Protocol Journal - Volume&nbsp;1, No.&nbsp;2: Layer&nbsp;2 and Layer&nbsp;3 Switch Evolution|sambenadu=Thayumanavan Sridhar|editore=[[Cisco Systems]]|data=September 1998|atzessu=2015-08-11|dataarchìviu=2015-07-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150714165351/http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html|deadurl=yes}}</ref> Candu ddoi at abisòngu de anàlisis de is prestatzionis de s'arretza e de seguràntzia, is comutadoris podint essi postus intra incaminadoris de arretzas de àrea ampra (WAN) comenti logu po ponni mòdulus de anàlisi. Cancu produsidori frunit firewall<ref>{{Tzita web|url=http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps4452/index.html|tìtulu=Cisco Catalyst 6500 Series Firewall Services Module - Products & Services - Cisco Systems|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2012-01-04|atzessu=2020-11-25|dataarchìviu=2011-08-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110810152257/http://www.cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps4452/index.html|urlmortu=eja}}</ref>, sistemas de riveladura de is intrusioni<ref>{{Tzita web|url=http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps5058/index.html|tìtulu=Cisco Catalyst 6500 Series Intrusion Detection System (IDSM-2) Module - Products & Services - Cisco Systems|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2012-01-19|atzessu=2020-11-25|dataarchìviu=2011-08-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110807061330/http://www.cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps5058/index.html|urlmortu=eja}}</ref> e mòdulus de anàlisis de acapiai a is gennas de su comutadori. A bortas custas funtzionis funt combinadas in unu mòdulu sceti.<ref>{{Tzita web|url=http://www.checkpoint.com/support/technical/online_ug/firewall-14.0/config.htm|tìtulu=Check Point Technical Support|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2003-10-07|atzessu=2020-11-25|dataarchìviu=2003-10-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20031007183603/http://www.checkpoint.com/support/technical/online_ug/firewall-14.0/config.htm|urlmortu=eja}}</ref> Cun sa tènnica de is gennas sprigu (''port mirroring''), unu comutadori podit creai una màgini-sprigu de is datus po ddus imbiai a dispositivus esternus che sistemas de riveladura de is intrusionis e analisadoris de pachetus. Unu comutadori modernu podit includi su power over Ethernet (PoE), s'alimentatzioni elètrica a traessu de is cavus de arretza, chi tirat s'abisòngiu de unidadis de alimentatzioni a dispositivus acapiaus che [[Telèfonu VoIP|telèfonus VoIP]] o puntus de acessu WiFi. == Tipus == [[File:24-port_3Com_switch.JPG|thumb|Unu comutadori a 24 gennas 3Com montau in parastaxu]] === Forma === Is comutadoris funt a disponimentu in prus formas, comenti unidadis po s'impreu in domu o ofìtziu, a foras de un'armàriu de cablaxu; comutadoris montaus in parastaxu cun àterus trastus; aparatus de mannesa menguada po s'installatzioni in cundotas po is cavus o àteras partis de impiantus de ofìtziu. Is comutadoris de parastaxu podint essi unidadis autònomas, a piru o mannas cun schedas cuncambiàbilis. === Sceberus de configuratzioni === * Is '''comutadoris non aministràbilis''' no tenint peruna interfàtzia de comunicatzioni o àteus sceberus. Funt ''plug and play.'' Funt de sòlitu is prus baratus e duncas impreaus in domu e ofìtzius piticus. Podint essi aparatus de scritòriu o de parastaxu. * Is '''comutadoris aministràbilis''' donant una o prus maneras po cambiai s'operatzioni de su dispositivu. Is maneras prus comunas po ddus maigiai funt: un'[[interfàtzia a lìnia de cumandu]] (CLI) pro mèdiu de una console seriali, telnet or Secure Shell, unu agenti de Simple Network Management Protocol (SNMP) integrau o un'interfàtzia po su manìgiu de [[navigadori web]]. Esemprus de is sceberus a disponimentu in unu comutadori aministàbili funt: ativai funtzionis che su Spanning Tree Protocol, is gènnas sprigu, cambiai sa banda de is portas, creai o mudai arretzas localis virtualis (VLAN), etc. ==== Funtzionis tìpicas de manìgiu ==== [[File:19-inch_rackmount_Ethernet_switches_and_patch_panels.jpg|thumb|Una pariga de comutadoris aministràbilis Gigabit Ethernet D-Link acapiaus a is gennas Ethernet de pannellus de connessioni (o setzionadoris), installaus in unu parastaxu standard de 19"]] * Allui e studai gennas; * Impostaduras de banda de connessioni e duplex; * Cuncordu e averiguu de sa calidadi se servìtziu; * Filtru de is indiritzus MAC e àteras funtzionis de controlu de acessu; * Concordu de su Spanning Tree Protocol (STP) e de su Shortest Path Bridging (SPB); * Averiguu de is dispositivus e su stadu de is collegamentus cun Simple Network Management Protocol (SNMP); * Gennas sprigu po s'averiguu de su tràficu e sa solutzioni de is problemas; * Cuncordu de s'agregatzioni de is gennas pond'impreai prus de una po sa pròpiu connessioni, a manera de amanniai sa lestesa e sa fiantza; * Concordu de VLAN; * Funtzionis de controllu de acessu a s'arretza, che IEEE 802.1X; * IGMP snooping; == Averiguu de su tràficu == No est fàcili a averiguai su tràficu chi passat a traessu de unu comutadori, poita ca sceti is portas de imbiu e arricimentu ddu podint biri. Intra is maneras progetadas po permiti un'averiguu a is analistas ddoi at: * Gennas sprigu: su comutadori imbiat una còpia de su tràficu a una connessioni de averiguu. * SMON (Switch monitoring), protocollu descritu in RFC 2613. * [https://www.ietf.org/rfc/rfc2819.txt RMON] * sFlow Custas funtzionis de sòlitu no s'agatant in comutadoris po impreu domèsticu. Intra is àteras tènnicas ddoi at s'impreu de unu cuncentradori de livellu 1 o unu dispositivu TAP (''Terminal Access Point'' o ''Test Access Point'') intra su comutadori e su dispositivu acapiau.<ref>{{Tzita web|url=https://logrhythm.com/blog/how-to-build-a-miniature-network-monitor-device/|tìtulu=How to Build a Miniature Network Monitor Device|atzessu=2019-01-08}}</ref> == Riferimentus == <references/> == Ligòngius de foras == * [http://blogs.cisco.com/smallbusiness/understanding-the-different-types-of-ethernet-switches/ Understanding the different types of Ethernet Switches - Cisco Blogs] * [https://mergie.com/computers/hardware/network/buying-a-network-ethernet-switch/ What to consider when buying an Ethernet Switch.] [[Categoria:Informàtica]] 059pf202w04rhepm7si57rdvd8crdlm Moscòviu 0 20389 177904 169204 2022-08-23T00:46:16Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|LSC}} [[File:Mc-TableImage.svg|link=Ispetziale:FilePath/Fl-TableImage.svg|thumb|247x247px|Su moscòviu in sa tàula periòdica de is elementos]] [[File:Elektronskal_115.png|thumb|246x246px|Moscòviu]] Su '''moscòviu''' (pretzedentemente nodidu cun su nùmene sistemàticu temporale ''ununpèntiu'', o ''eka-bismutu'') est un'[[elementu super-grae]] sintèticu de sa [[Tàula periòdica de is elementos|tàula periòdica]], chi tenet comente a sìmbulu '''Mc''' e [[nùmeru atòmicu]] 115. S'[[Elementu chìmicu|elementu]] est istadu intradu in sa tàula periòdica ufitziale de sa [[IUPAC]] su 30 de nadale 2015 paris cun is elementos cun nùmeru atòmicu 113, 117 e 118, andende gai a cumpletare su de sete perìodos de sa tàula.<ref>{{Tzita web |url=http://www.iupac.org/news/news-detail/article/discovery-and-assignment-of-elements-with-atomic-numbers-113-115-117-and-118.html |limba=en |tìtulu=Discovery and Assignment of Elements with Atomic Numbers 113, 115, 117 and 118 |editore=IUPAC |data=30 dicembre 2015 |atzessu=4 ghennàrgiu 2016 |dataarchìviu=2015-12-31 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151231074712/http://www.iupac.org/news/news-detail/article/discovery-and-assignment-of-elements-with-atomic-numbers-113-115-117-and-118.html |urlmortu=eja }}</ref> Su 1º de freàrgiu de su 2004, sa sìntesi de su moscòviu e de su [[nihòniu]] sunt istadas aporridas in sa rivista sientìfica [[Physical Review]] C de unu grupu cumpostu dae iscientziados russos de su [[Joint Institute for Nuclear Research]] de s'[[Universidade de Dubna]], e iscientziados istadunidensos de su [[Lawrence Livermore National Laboratory]]. Su grupu at inditadu de àere bombardadu de s'[[amerìtziu]] (elementu 95) cun [[càlciu]] (elementu 20), produende bator àtomos de moscòviu (elementu 115). Custos àtomos, segundu cantu inditadu, sunt decaidos in [[nihòniu]] (elementu 113) in una fratzione de segundu. Su nihòniu prodùsidu est esìstidu pro 1,2 segundos, in antis de decaire in elementos nòdidos. [[Categoria:Elementos chimicos]] == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Moscovium|Moscòviu}} {{Elementos chìmicos}} 4fkiinufj9lygdhk6bthq60to6oz69i Gabriel García Márquez 0 20395 177841 177302 2022-08-22T21:26:38Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Biografia|nùmene=Gabriel García Márquez|descritzione=Gabriel García Márquez in su 1984|nùmene_intreu=Gabriel José de la Concordia García Márquez|nàschida_data=6 martzu 1927|morte_data=17 abrile 2014|tzitadinàntzia=colombiana, messicana|morte_logu=Tzitade de Mèssicu|nàschida_logu=Aracataca|nobel=Literadura 1982|traballu=iscritore, giornalista, sagista|immàgine=Gabriel Garcia Marquez 1984.jpg|mannària_immàgine=200px|firma=Gabriel Marquez Signature.jpg}} '''Gabriel José de la Concordia García Márquez''', connotu comente '''Gabriel García Márquez''' o su nomìngiu '''Gabo''' ([[Aracataca]], 6 martzu [[1927]]<ref name="mondadori">Setzione «La vita» de s'introdutzione a sa tradutzione italiana de <cite class="citation libro" style="font-style:normal"> Gabriel García Márquez, <span style="font-style:italic;">Cent'anni di solitudine</span>, Mondadori, 2012.</cite></ref> – [[Tzitade de Mèssicu]], 17 abrile [[2014]]), est istadu un'[[iscritore]], [[giornalista]] e sagista [[Colòmbia|colombianu]] naturalizadu [[Mèssicu|messicanu]], binchidore de su [[Prèmiu Nobel]] pro sa literadura de su [[1982]]. Est unu de is prus iscritores famados in [[limba ispagnola]] e cunsideradu unu de is prus esponentes emblemàticos de su ''[[realismu màgicu]]'', ca s'òpera sua at donadu unu contribuidu mannu a nde ischidare su riellu pro sa literadura latino-americana.<ref name="Treccani">[http://www.treccani.it/enciclopedia/gabriel-garcia-marquez/ Garcia Marquez, Gabriel]</ref> S'istile suo est iscurriditu, ricu e semper carpidu dae un'ironia marigosa. Is romanzos suos sunt caraterizados dae istruturas narrativas articuladas, cun trobeddos fitianos intre realidades e fantasia, intre istòria e legenda, cun sa presèntzia de pranos plùrimos de letura, fintzas allegòricos, tentos in pari dae un'impreu sàbiu de sa prolessi e de s'analessi. Su romanzu suo prus famadu, ''[[Cien años de soledad]]'', est istadu botadu comente a segunda òpera in limba ispagnola prus de importu iscrita in s'ìnteri de su de IV Cungressos internatzionales de sa [[Limba ispagnola|Limba Ispagnola]] tentu a Cartagena de Indias in [[Colòmbia]] in su martzu de su 2007, a pustis isceti de ''[[Don Quijote de la Mancha]]'' de [[Miguel de Cervantes]]. == Biografia == [[File:Adonias_Filho,_Jorge_Amado,_Gabriel_Garcia_Marquez.jpg|thumb|García Márquez (in mesu) cun is iscritores [[Brasile|brasilianos]] Adonias Filho (a manu dereta) e Jorge Amado (a manu manca), in domo de amigos (annos '60)]] Su prus mannu de is sèighi fìgios de su telegrafista Gabriel Eligio Basilio García (1901-1984) e de s'indovina Luisa Santiaga Márquez Iguarán (1905-2002), Gabriel García Márquez est naschidu in Aracataca, una biddighedda fluviale de sa [[Colòmbia|Colòmbia setentrionale]], su 6 martzu de su 1927 (mancari bèngiat s'ispissu aporridu comente a annu de nàschida, faddende, su [[1927|1928]]).<ref name="mondadori" /> A pustis de su ai tramudadu a Riohacha, su giòvanu García Márquez est pesadu cun is ajajos maternos: su coronellu liberale Nicolás Ricardo Márquez Mejía (1864-1936) e sa pobidda sua Tranquilina Iguarán Cotes (1863-1947), una connoschidora manna de contos e legendas locales. Comente s'acostumat in is biddas ispànicas, tenet is duos sambenados de su babbu e de sa mama. In su [[1937]], a pustis de sa morte de s'ajaju acontèssida s'annu pretzedente, García Márquez s'est tramudadu a Barranquilla pro istudiare. Dae su 1940 at frecuentadu su ''Colegio San José'' e s'est diplomadu in su ''Colegio Litzeu de Zipaquirá'' in su [[1940|1946]]. S'annu a pustis, García Márquez s'est tramudadu a [[Bogotá|Bogotà]] pro istudiare giurisprudèntzia e sièntzias polìticas in s'Universidad Nacional de Colòmbia, ma chitzo at abbandonadu s'istùdiu pro neghe de su pagu interessu pro cussas matèrias.<ref name="mondadori" /> === Su cumintzu de su traballu de giornalista (1948-1961) === A pustis de s'abbolotu de su [[1948]] (in su perìodu naradu ''La Violencia'', acabbadu cun sa ditadura de Gustavo Rojas Pinilla in su [[1953]]), in ue in su fogu de sa pensione in ue biviat aiat brusiadu unos cantos iscritos suos, s'est tramudadu a Cartagena in ue at cumintzadu a traballare a primu comente a redatore e a pustis comente reporter de "El Universal". A sa fine de su [[1949]] s'est tramudadu a Barranquilla pro traballare comente a opinionista e imbiadu de "El Heraldo".<ref name="mondadori" /> Imbitadu dae Álvaro Mutis, in su [[1954]] García Márquez est furriadu a Bogotá, a traballare a ''El Espectador'' comente imbiadu e crìticu tzinematogràficu. S'annu imbeniente at coladu una pariga de meses in [[Roma]], a primu comente imbiadu in sa tzitade, ue at sighidu cursos de regia in su Tzentru Isperimentale de Tzinematografia, a pustis si nch'est andadu a [[Parigi]]. ==== Raportu cun Cuba ==== In su [[1958]], a pustis èssere abarradu in [[Londra]], García Márquez est torradu in Sudamerica, istabilinde·si in [[Venezuela]]. In su pròpiu annu at còjuadu a Barranquilla Mercedes Barcha e, a pustis de sa pigada a su podere de [[Fidel Castro]], at bisitadu [[Cuba]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.repubblica.it/cultura/2014/04/17/news/gabriel_garcia_marquez_bio-82687544/|tìtulu=Gabriel Garcia Marquez, una vita tra letteratura e passione civile|editore=repubblica.it|data=2014-04-17|atzessu=2014-04-18}}</ref>, in ue at connotu personalmente a [[Che Guevara]], e at traballadu (in antis in [[Bogotá|Bogotà]], posca in [[New York City|New York]]) pro s'agèntzia ''Prensa Latina'', fundada dae Jorge Ricardo Masetti e dae Castro etotu, chi est essidu unu bonu amigu suu. Custa amighèntzia cun su ''líder maximo,'' chi issu at definidu prus intelletuale e literària chi no polìtica, dd'at batidu crìticas, sena dd'impedumare comente si siat de èssere istimadu fintzas in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] (a esèmpiu dae s'ex Presidente [[Bill Clinton]], chi at decraradu chi est s'iscritore preferidu suo, e dd'at fintzas addobiadu in sa Domo Bianca, boghende sa proibitzione a su vistu de intrada postu a s'iscritore in su [[1961]], a càusa de sa frecuentatzione sua de Cuba).<ref name="Marquezpol">[http://www.uniurb.it/Filosofia/bibliografie/sito.canghiari/pensiero_politico.htm Garcia Marquez: pensiero politico]</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.themodernword.com/gabo/gabo_power.html|tìtulu=Garcia Marquez - New Yorker Article|situ=web.archive.org|data=2013-09-09|limba=en|atzessu=2020-12-12|dataarchìviu=2013-09-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130909001834/http://www.themodernword.com/gabo/gabo_power.html|urlmortu=eja}}</ref> Dae sa pobidda Mercedes Barcha Prado (1932-2020) at tentu duos fìgios, Rodrigo (nàschidu in [[Bogotá]] in su [[1959]]) e Gonzalo (nàschidu in [[Mèssicu]] in su [[1932|1962]]).<ref name="bio">[http://www.windoweb.it/guida/letteratura/biografia_gabriel_garcia_marquez.htm Biografia]</ref> In su [[1961]] s'est tramudadu a [[New York City|New York]], semper comente a imbiadu de ''Prensa Latina''.<ref name="mondadori" /> Intendende·si postu a suta de bardiamentu dae sa CIA e minetzadu dae is disterrados cubanos anti-castristas, at detzididu de si trasferire in Mèssicu, a pustis de àere pèrdidu s'autorizatzione a sa residèntzia permanente comente a cronista in is Istados Unidos, a pustis a detzisos polìticos.<ref name="bio"/> In su 1971, pro neghe de su «affaire Padilla» - su guvernu cubanu aiat fatu arrestare e a pustis obligadu a una auto-crìtica pùblica, in ue acusaiat a sese matessi e sa mugere (pro pòdere tènnere su vistu de bessida), su poeta Heberto Padilla, pro àere iscritu contra sa Rivolutzione e su castrismu: medas intelletuales sotzialistas e comunistas, comente [[Jean-Paul Sartre]], Simone de Beauvoir, Alberto Moràvia, Mario Vargas Llosa, [[Federico Fellini]] e àteros, ant firmadu una lìtera de crìtica a su guvernu cubanu, seghende de aici is raportos issoro e s'amparu a Castro. García Márquez est istadu, a su contràriu, s'ùnicu de is intelletuales interpellados chi s'est refudadu de firmare custa lìtera aberta e su fatu chi Vargas Llosa l'aeret imbetzes fatu, at interrùmpidu su longu raportu issoro de amighèntzia (Vargas Llosa aiat iscritu sa tesi sua de dotoradu a pitzus de s'òpera de García Márquez); is duos iscritores sudamericanos non si sunt faeddados pro prus de trinta annos a pustis de unu chertu in [[Tzitade de su Mèssicu|Tzitade de su Messico]] in su [[1971|1976]], in ue, pro is diferèntzias polìticas e pro motivos personales, Vargas Llosa at corfidu a García Márquez cun unu pinnigosu a fache.<ref>{{Tzita web|url=http://it.paperblog.com/heberto-padilla-fuera-del-juego-1963223/|tìtulu=Heberto Padilla: "Fuera del juego"|autore=|atzessu=2014-01-06}}</ref><ref>[http://www.ilfattoquotidiano.it/2014/04/19/garcia-marquez-e-vargas-llosa-lamicizia-tra-i-due-nobel-finita-con-un-pugno/958134/ ''Garcìa Màrquez e Vargas Llosa: l'amicizia tra i due Nobel finita con un pugno'']</ref> Isceti in su [[2007]], mancari Vargas Llosa siat abarradu anticomunista e neo-liberista, is duos si sunt in parte apaghiados cando s'autore peruvianu at permìtidu sa publicatzione de unu sàgiu suo de su 1971, in s'introdutzione de un'editzione noa de ''Cien años de soledad''.<ref>{{Tzita web|url=http://archivio.corriere.it/Archivio/interface/slider.html#!I-complici-segreti-della-pace-fra-Gabo-e-Vargas/NobwRAdghgtgpmAXGA1nAngdwPYCcAmYANGAC5wAepSYAkgAQDG2MADgDYCWjn9AznADmuOKV7447dlHqsojOPQBmuGQHEoAI2z1FANSi5BUPmAC+AXSA|tìtulu=I complici segreti della pace fra Gabo e Vargas|situ=archivio.corriere.it|limba=it|atzessu=2020-12-12}}</ref> Gabriel Garcia Marquez (paris a s'amigu suo italianu Cesare Zavattini) a Cuba est istadu co-fundadore de s'Iscola Internatzionale de Tzìnema e TV (in San Antonio de su Los Banos, in sa periferia de [[S'Avana]]) oe in die ancora ativa meda. === Atividade literària e polìtica imbeniente (1961-2000) === [[File:Gabriel_Garcia_Marquez,_2009.jpg|thumb|García Márquez in una foto de su [[2009]]]] S'esòrdiu literàriu suo est acontèssidu in su [[1955]] cun su romanzu ''[[La hojarasca]]'', ma su primu contu est de su [[1947]].<ref name="mondadori" /> A pustis de su trasferimentu in Mèssicu, s'est dedicadu in manera costante a s'iscritura. In su [[1967]] at publicadu s'òpera sua prus connota: [[Cien años de soledad]], unu romanzu chi contat is fainas de prus generatziones de sa famìlia Buendía in Macondo.<ref>Sa bidda immaginària de Macondo, ispirada a Aracataca, at pigadu su nòmine dae una zona de bìngias, ocupada a pustis de una biddighedda bananera (Makond), acanta de sa bidda sua de orìgine, chi s'autore podiat bìdere candu biagiaiat in trenu.</ref> Un'òpera cumplicada e rica de riferimentos e suspios a s'istòria e a sa cultura pobulare sudamericana, cunsiderada sa màssima espressione de su [[realismu màgicu]], e chi at cunsagradu in totu su mundu a García Márquez comente autore de su livellu prus artu. In su [[1973]] lassat in manera temporale, pro agiumai duos annos, sa literadura pro si dedicare a su giornalismu in su campu, comente a sinnu de protesta pro su corfu de istadu tzilenu de su generale [[Augusto Pinochet]], chi at batidu a sa morte de su presidente [[Salvador Allende|Salvadòr Allende]].<ref name="mondadori" /><ref name="Marquezpol"/> In su [[1974]], a [[Roma]] at fatu parte de sa sessione II de su Tribunale Russell, organizatzione indipendente fundada dae su matemàticu e pensadore [[Bertrand Russell]] e dae su filòsofu [[Jean-Paul Sartre]] a su tempus de sa gherra de su Vietnàm, chi at esaminadu is violatziones de [[deretos umanos]] in [[Cile|Tzile]].<ref>[http://senato.archivioluce.it/senato-luce/scheda/video/IL5000044688/2/Concluso-a-Roma-con-un-verdetto-di-condanna-dopo-due-anni-di-lavori-e-tre-sezioni-il-processo-alle-dittature-latinoamericane-condotto-dal-tribunale-Russel-II-La-condanna-la.html Verdetto di condanna del Tribunale Russell II alle dittature latinoamericane]</ref> In is annos benidores ant sighidu numerosos romanzos e sàgios, comente ''El otoño del patriarca'' (1975), ''Crónica de una muerte anunciada'' e s'irònicu ''El amor en los tiempos del cólera'', publicados in is annos setanta e otanta, chi otenent una resessida manna de pùblicu in totu su mundu, e chi sunt istados furriados a pellìcula [[Cìnema|tzinematogràfica]]. In su 1976 at decraradu chi no diat àere publicadu prus nudda finas chi Pinochet diat àere poderadu su podere in Tzile, ma at cambiadu idea in su 1980, atzetende una publicatzione noa; in su 1986 at publicadu imbetzes, semper in sa ditadura de [[Santiago (Cile)|Santiago]], ''La aventura de Miguel Littín clandestino en Chile'', reportage a pitzus de su regista dissidente tzilenu Miguel Littín.<ref>Gerald Martin, ''Gabriel García Márquez: a life'', 2009, 701 p. (ISBN 978-2-246-73911-1), pp. 339-340</ref> Dae su [[1975]], Gabriel García Márquez at bìvidu intre su Mèssicu, [[Cartagena de Indias]], [[S'Avana]] e [[Parigi]]. In su [[1982]], est istadu onoradu cun su [[Prèmiu Nobel]] pro sa literadura. Dae is annos Otanta a is annos Noranta at coladu pagu tempus in pàtria (torrende in sa residèntzia betza in Aracataca in su [[1983]], s'annu in antis de sa morte de babbu suo), insambentada dae sa gherra intre guvernu, traficantes de droga e gherreris che is FARC.<ref name="mondadori" /> Comente giai fatu in passadu, García Márquez est istadu mediadore pro chircare de otènnere sa paghe in Colòmbia, finas a is annos 2000.<ref>[http://www.elcolombiano.com.co/BancoConocimiento/G/gabriel_garcia_marquez_y_la_paz_colombiana/gabriel_garcia_marquez_y_la_paz_colombiana.asp?CodSeccion=46 ''Gabriel García Márquez y la paz colombiana'']</ref> In su [[1986]] connoschet sa ghia [[Unione Sovietica|soviètica]] [[Michail Gorbačëv|Michail Gorbachev]] in [[Mosca]] e partètzipat a tzerimònias polìticas cumbidadu dae Carlos Andrés Pérez in [[Venezuela]] e François Mitterrand in [[Frantza]].<ref>Martin, op. cit.</ref> In is annos Noranta, in antis de sa maladia chi dd'at a corfire, essit simpatizante de sa ghia venezuelana Hugo Chávez e de su sotzialismu de su de XXI sèculos, mancari sena nd'apretziare totu is initziativas, sustentende s'atzione de Castro cun sa ghia bolivariana, chi segundu s'iscritore est serbida a nde moderare positziones estremas medas.<ref>[http://books.google.it/books?id=aQIcAgAAQBAJ&pg=PT608&lpg=PT608&dq=garcia+marquez+linfoma++non&source=bl&ots=_2rNFU5C8r&sig=PXwlqKOFPQ_YSwhStLHkmhp3rn0&hl=it&sa=X&ei=GRYTU5-ZGczY0QXJr4H4CQ&ved=0CFEQ6AEwBA#v=onepage&q=garcia%20marquez%20linfoma%20%20non&f=false Gerald Martin, ''Vita di Gabriel Garcia Marquez'']</ref> In prus, crìticat su presidente colombianu Álvaro Uribe Vélez, ex liberale de manca passadu a su tzentru-dereta, prus che totu pro sa polìtica proibizionista sua in contu de drogas chi, segundu s'iscritore, diat afortiare cartellos de sos traficantes de cocaina imbetzes de ddos romanire, mentras su sessamentu de sa ''gherra a is drogas'' podiat abèrrere iscenàrios de apasigamentu cun is alas de populatzione chi apojant is cartellos, cumbidende custos ùrtimos a depònnere is armas. A pitzus de is cartellos de sa droga iscriet fintzas sa relata ''Noticia de un secuestro'', unu libru-intervista a is presoneris de unu secuestru de persone a òpera de su traficante [[Pablo Escobar]]. S'oponet a s'istradadura de Escobar in is USA, narende chi depiat èssere giudicadu pro is crìmines suos in Colòmbia e a sa militarizzazione de su paisu. S'iscritore at propostu una polìtica de mediatzione e de paghe intre guvernu, cartellos e grupos cumbatentes comente a is FARC.<ref>[http://stopthedrugwar.org/chronicle-old/288/gabrielgarciamarquez.shtml ''Stop the drug war - Gabriel Garcia Marquez'']</ref> === Sa maladia e sa torrada (2000-2010) === In su [[1999]] ddi dianniòsticant linfoma no Hodgkin<ref>[http://www.lymphomation.org/famous-people.htm Famous people with NHL]</ref> chi ddu intzullet a incumentzare a iscrìere is memòrias suas, dedichende·ddi oras medas dònnia die, e in su [[2000]] su periòdicu peruvianu "La República" difundet sa noa errada chi diat èssere mortu in curtzu. In realidade fiat a [[Los Angeles]], pro fàghere carchi tziclu de chemioterapia; at naradu chi su tumore est istada s'ocasione pro torrare a iscrìere a pustis de unu perìodu de mudìmene.<ref name="Marquez1">[http://www.repubblica.it/online/cultura_scienze/marquez/marquez/marquez.html ''Marquez: "Ho un tumore ed è stata una fortuna"'']</ref> [[File:Gabriel_Garcia_Marquez2_(2009).jpg|thumb|García Márquez in su 2009]] Pagu a pustis est tzirculadu in retze s'iscritu ''La Marioneta'', una ratza de dispedida a is amigos prus caros. In un'intervista de su 2 làmpadas [[2000]] a su periòdicu [[El Salvador|salvadorianu]] ''El Diario de Hoy'', García Márquez nde at negadu sa paternidade, afirmende: «Su chi mi diat pòdere ochire est chi calicunu creat chi deo apa iscritu una cosa aici ''[[kitsch]]''. Est s'unica faina chi mi apensamentat».<ref>{{Tzita web|url=http://www.elsalvador.com/noticias/EDICIONESANTERIORES/2000/JUNIO/junio2/ESCENARIOS/escen3.html|tìtulu=García Márquez: "Lo que me mata es que crean que escribo así"|data=2000-06-02|atzessu=2014-04-18|dataarchìviu=2014-05-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140512085850/http://www.elsalvador.com/noticias/EDICIONESANTERIORES/2000/JUNIO/junio2/ESCENARIOS/escen3.html|deadurl=yes}}</ref><ref name="Marquez1"/> A pustis, García Márquez e s'autore de su petzu, Johnny Welch, si sunt addobiados, ponende fine a sa cuntierra. In su [[2002]] at publicadu sa prima parte de s'autobiografia sua ''Vivir para contarla''. In su [[2005]] García Márquez, binta a manera cumprida sa batalla sua contra a su cancru, est torradu a sa narrativa cun su chi diat èssere istadu s'ùrtimu romanzu suo, ''Memoria de mis putas tristes'', mentras in su [[2010]], torrende a cumintzare sa lìnia autobiogràfica, at publicadu su sàbiu ''Yo no vengo a decir un discurso'', collida de arresonos iscritos dae issu e pronuntziados in vàrias ocasiones.<ref>{{Tzita web|url=http://ilnazionale.net/bacheca/i-discorsi-di-gabo/|tìtulu=I discorsi di Gabo|limba=it|atzessu=2020-12-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140310183457/http://ilnazionale.net/bacheca/i-discorsi-di-gabo/|dataarchìviu=2014-03-10|deadurl=eja}}</ref> In is annos 2000 est istadu intre is firmatàrios de una petitzione a amparu de s'ex terrorista e iscritore italianu Cesare Battisti.<ref name="lula">[http://www.fanpage.it/cesare-battisti-il-presidente-lula-verso-il-no-allestradizione/ ''Cesare Battisti: il Presidente Lula verso il no all'estradizione'']</ref> === Is ùrtimos annos === In su 2012 s'amigu Plinio Mendoza at decraradu chi s'iscritore fiat istadu corfidu dae sa [[maladia de Alzheimer]] (patologia chi aiat giai mortu a sa mama de s'iscritore in su [[2012|2002]], a s'edade de 97 annos) e chi duncas non diat àere pòdidu prus iscrìere.<ref>[http://www.elmundo.es/cronica/2002/348/1024301808.html ''La mujer que creò al creador'']</ref><ref>[http://www.corriere.it/cultura/12_giugno_14/garcia-marquez-ha-alzheimer_88da7410-b63d-11e1-a717-30326103327c.shtml ''«Gabo ha l'Alzheimer, non scriverà mai più»'' - Corriere.it]</ref> Sa noa est istada cunfirmada dae su frade Jaime, chi at naradu chi "Gabo" fiat malàidu de demèntzia senile, ma non dae sa pobidda, chi at naradu chi is problemas de memòria fiant is fisiològicos de is persones antzianas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.blitzquotidiano.it/libri/gabriel-garcia-marquez-alzheimer-libri-1296876/|tìtulu=Garcia Marquez ha l’Alzheimer? Il fratello dice sì, moglie smentisce. È giallo|editore=blitzquotidiano.it|data=2012-07-09|atzessu=2014-04-18}}</ref>. Su matessi iscritore at decraradu a s'imprenta, pro is 86 annos suos, su 6 martzu 2013, de èssere "cuntentu meda de èssere arribbadu a custa edade" sena nàrrere nudda a pitzus de sa maladia.<ref>{{Tzita web |url=http://www.globalpost.com/dispatch/news/agencia-efe/130306/gabriel-garcia-marquez-very-happy-86th-birthday |tìtulu=''Marquez: very happy for his 86th birthday'' |atzessu=2020-12-16 |dataarchìviu=2016-03-15 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160315084733/http://www.globalpost.com/dispatch/news/agencia-efe/130306/gabriel-garcia-marquez-very-happy-86th-birthday |deadurl=yes }}</ref> García Márquez est torradu a cumparire in pùblicu su 30 cabudanni 2013, in cunditziones bonas de salude.<ref>[http://www.repubblica.it/cultura/2013/09/30/news/garcia-marquez_ritorno-67602845/ ''Garcia Marquez ricompare in pubblico. In salute, di buon umore e al bowling'']</ref> In su 2014 sa salude de s'iscritore at torradu a si guastare, e su 17 abrile 2014 Garcia Marquez est mortu a s'edade de 87 annos in una clìnica de [[Tzitade de su Mèssicu|Tzitade de su Messico]], in ue fiat istadu ricoveradu pagas dies in antis pro unu problema respiratòriu dèpidu a purmonite e pro un'infetzione de is bias urinàrias.<ref>{{Tzita web|url=http://www.lastampa.it/2014/04/03/cultura/gabriel-marcia-marquez-ricoverato-soffre-di-polmonite-ore-dansia-aJWLDMQZSkgDTYOcH5WncJ/pagina.html|tìtulu=Garcia Marquez ricoverato in Messico "Infezioni ai polmoni e alle vie urinarie"|editore=lastampa.it|data=2014-04-03|atzessu=2014-04-18}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.corriere.it/cultura/14_aprile_17/morto-gabriel-garcia-marquez-centanni-di-solitudine-nobel-1982-8094895c-c668-11e3-8866-13a4dbf224b9.shtml|tìtulu=È morto Gabriel García Márquez|editore=corriere.it|data=2014-04-17|atzessu=2014-08-16}}</ref> Pro remonare s'iscumparta de su prèmiu Nobel colombianu, su presidente Juan Manuel Santos at decraradu su lutu natzionale pro tres dies.<ref>{{Tzita web|url=http://www.repubblica.it/cultura/2014/04/18/foto/l_america_latina_piange_garcia_marquez-83913207/1/?ref=HREC1-3#1|tìtulu=Dalla Colombia al Messico, l'America Latina piange Garcia Marquez|editore=repubblica.it|data=2014-04-18|atzessu=2014-04-17}}</ref> == S'istile literàriu e is temàticas == [[File:Gabriel_Garcia_Marquez.jpg|left|thumb|Gabriel García Márquez ([[2002]])]] Gabriel García Márquez est istadu unu de is primos bator iscritores [[Amèrica Latina|latinoamericanos]] chi ant contribuidu a su ''boom'' literàriu latinoamericanu de is annos Sessanta e Setanta; is àteros tres autores fiant su [[Perù|peruvianu]] [[Mario Vargas Llosa]], s'[[Argentina|argentinu]] [[Julio Cortázar]] e su [[Mèssicu|messicanu]] [[Carlos Fuentes]] (a issos si podet agiùnghere [[Jorge Luis Borges]]). ''Cien años de soledad ''est istadu su romanzu chi dd'at donadu fama internatzionale de iscritore de su movimentu màgicu-realista de sa literadura latinoamericana, chi at a influentzare is iscritores de perìodos imbenientes, comente a [[Paulo Coelho]] e [[Isabel Allende Llona|Isabel Allende]]. Issu apartenet a sa generatzione chi at recuperadu sa narrativa fantàstica de su romantitzismu europeu e su romance, s'istile de is poemas lìricos, èpicos e mitològicos chi andaiant de moda fintzas a s'arribu de su romanzu modernu in su de XVIII sèculos, cando s'ammisturu de beridade e imbentu est istadu lassadu a sa literadura de su romanzu gòticu (o suta-gèneres) de autores che Hoffmann, [[Horace Walpole|Walpole]], [[Ann Radcliffe|Radcliffe]], [[Mary Shelley|Shelley]], [[Matthew Gregory Lewis|Lewis]] e [[Charles Robert Madurent]], autore de ''Melmoth the Wandere''. García Márquez at tzitadu sa legenda de s'[[ebreu errante]], [[Francisco el Hombre]] e ''The Rime of the Ancient Mariner'' de [[Samuel Taylor Coleridge|Coleridge]] in ''Cien años de soledad''.<ref>"The Modern World". Web, www.themodernword.com/gabo/. April 17, 2010</ref> Comente a interpretatzione metafòrica e crìtica de s'istòria colombiana, dae sa fundatzione a s'istadu cuntemporàneu, ''Cien años de soledad'' aporrit vàrios mitos e legendas locales pro mèdiu de s'istòria de sa famìlia Buendía, cun s'ispìritu aventurosu de is membros suos chi intrant in is càusas detzisivas de is eventos istòricos de sa Colòmbia comente a is chistiones de su de XIX sèculos a amparu o contra a sa reforma polìtica [[Liberalismu|liberale]] de un'istile de vida [[Colonialismu|coloniale]]; s'arribu de sa ferrovia; sa Gherra de is milli dies (Guerra de los Mil Días, 1899–1902); s'egemonia econòmica de s'United Fruit Company ("Cumpangia bananera" in su libru); su tzìnema; s'automòbile; e su degòlliu militare de is traballadores in isciòperu comente a polìtica de relatziones intre guvernu e manodòpera.<ref name="McMurray, George 1969 pp. 175-181">McMurray, George. "Reality and Myth in García Márquez' ‘Cien años de soledad’". The Bulletin of the Rocky Mountain Modern Language Association, Vol. 23, No. 4 (Dec., 1969), pp. 175-181</ref><ref name="Wood">{{Tzita libru|nùmene=Michael|sambenadu=Wood|wkautore=Michael Wood (academic)|tìtulu=Gabriel García Márquez: One Hundred Years of Solitude|annu=1990|editore=Cambridge University Press|tzitade=|ISBN=0-521-31692-8}}</ref> Sa ripetidura de su tempus e de is fatos est duncas su prus tema de importu de su romanzu, unu tema in ue s'autore connoschet is piessìnnios de sa vida colombiana e a traessu de cussu biemus intzimiende·si·nde unos cantos àteros elementos: s'impreu de unu "realismu màgicu" chi ammustrat unu microcosmu arcanu in ue sa làcana intre bios e mortos no est prus aici nida e in ue a is bios est dadu su donu tràgicu de s'indovinadura, su totu cun unu messàgiu tzìnicu e drammàticu de fundu, de decadèntzia, nostalgia de su connotu e titanismu cumbativu de personàgios a bortas eròicos ma sagrados a sa derrota.<ref name="colombia">{{Tzita web|url=http://www.colombiaonline.it/personaggi-famosi-della-colombia/gabriel-garcia-marquez.html|tìtulu=''Personaggi famosi della Colombia: Gabriel Garcia Marquez''|limba=it|atzessu=2014-03-10|dataarchìviu=2014-03-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140310201151/http://www.colombiaonline.it/personaggi-famosi-della-colombia/gabriel-garcia-marquez.html|deadurl=yes}}</ref> In custa lìnia, a pustis de unu cumintzu in sa literadura realìstica de istile [[Ernest Hemingway|hemingwayanu]], at a sighire totu s'òpera de García Márquez (a foras de is iscritos autobiogràficos), in echilìbriu intre allegoria, su beru e su mitu, influentzadu dae is temàticas surreales de su "allegorismu bòidu" de Franz Kafka e de su simbolismu. S'istile presentat trobeddos mannos, digressiones, prolessi e analessi, cun s'impreu de frases agiumai poèticas in sa prosa, unu limbàgiu chircadu e prosàicu alternadu a segunda de su personàgiu, e s'acumprimentu de istòrias "corales" e parallelas. Su narradore est s'ispissu esternu e connoschet giai is acontessimentos benidores.<ref name="colombia"/> Comente àteras fonte de ispiratzione si podent ammentare: pro su càbidu in su tìpicu istile de su realismu màgicu latinoamericanu, s'influèntzia de numerosos iscritores e autores, comente [[William Faulkner]], [[Sofocle]], [[Hermann Melville]], [[Juan Rulfo]], [[Virginia Woolf]], [[Miguel de Cervantes]] cun su [[Don Quijote de la Mancha|Don Chisciotte de sa Mancia]], su surrealismu e s'espressionismu; pro su limbàgiu e sa tècnica formale de s'iscola màgicu-realista ispànica de s'autore, Hemingway e Graham Greene e, pro is alas prus chircadas in ue ddoe at unu monòlogu de su narradore sena diàlogos, a s'istile neobarocu-decadente de Joris-Karl Huysmans; custu pro influssu de su romanziere [[Perù|peruvianu]], modernista-ispanoamericano, Ventura García Calderón, sende·si ispiradu issu matessi a su mentovadu iscritore frantzesu de ''A rebours'' ([[1884]]) e a Wilde, nebode de Madurent, ispetzialmente a is partes gòticas de su ''Dorian Gray'' ([[1891]]).<ref>[http://www.treccani.it/enciclopedia/decadentismo_%28Enciclopedia-del-Novecento%29/ Il decadentismo]</ref><ref>E. Cicogna, Introduzione a Cent'anni di solitudine, Mondadori, 1967</ref><ref>Verity Smith, Encyclopedia of Latin American Literature, Routledge, p. 346</ref> ==Òperas printzipales== * ''[[La hojarasca]]'' (1955) * ''[[Nemos iscriet a su coronellu]] (El coronel no tiene quien le escriba)'' (1961) * ''[[La mala hora]]'' (1962) * ''[[Cien años de soledad]]'' (1967) * ''[[El otoño del patriarca]]'' (1975) * ''[[Crónica de una muerte anunciada]]'' (1981) * ''[[El amor en los tiempos del cólera]]'' (1985) * ''[[La aventura de Miguel Littín clandestino en Chile]]'' (1986) * ''[[El general en su laberinto]]'' (1989) * ''[[Del amor y otros demonioss]]'' (1994) * ''[[Vivir para contarla]]'' (2002) * ''[[Memoria de mis putas tristes]]'' (2004) == Riferimentos == <references />{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Iscritores]] [[Categoria:Literadura]] [[Categoria:Premiados cun su Nobel]] [[Categoria:Colombianos]] rhaknfhvzv4hqi0fsgp88y8pyb6xmnv Limba sarda/nugoresu 0 20415 177878 175701 2022-08-22T23:31:05Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Variant|NUG}}{{Limba|nùmene=Sardu|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Isparghimentu geogràficu de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas in Sardinna|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardinna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionales]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}}[[File:Romance 20c en.png|350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas]] ]] Su '''sardu''' est una [[Limbas Romanzas|limba romanza]] chi su [[Populu sardu|populu]] de [[Sardinna]] faveddat in s'isula sua, e sa comunidade sarda chistionat in disterru. == Datos generales == Su sardu est atesu meda dae su latinu e dae sas àteras limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si acatat in s'''ala otzidentale'' de sa latinidade, paris chin su [[Limba catalana|catalanu]], su [[Limba frantzesa|frantzesu]], s'[[Limba otzitana|otzitanu]], s'[[Limba ispagnola|ispannolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at picau s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu ''ipse'', cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant picau dae ''ille'' (francu su cadelanu in sas [[Ìsulas Baleares|Isulas Baleares]] chi at bocau s'artìculu ''es''/''sa'' dae su latinu ''ipse''), in prus est s'unica chi frabichet su tempus benidore ponende su verbu de azudu "àere" in antis de su disfiniu (p.e.: ''apo a cantare'' dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. ''canterò'', dae "cantare habeo"). == Istòria == === Naschida de sa limba sarda === Su sardu comente limba chi benit dae su latinu comintzat a naschere in su 238 a in antis de Cristu, cando sa Sardìnna fit provìntzia de [[Roma]]. Su latinu de sos sordaos romanos, chi no fit su chi istudiabant in sos lìberos ma fit diferente meda a intro de totu sas regiones chi nde beniant, at comintzau a si amesturare luego chin sa lìmba chi sos sardos faveddabant; a dolu mannu no ischimus meda de sa lìmba chi tando chistionabamus in Sardìnna, ca no nos est abarrau documentu iscritu e duncas totu su chi ischimus est pro more de faveddos (prus chi totu relatamus a su sartu, bestiàmene, matas) chi no nde benint dae su latinu ma chi nde benint dae su “paleusardu”, comente a "làcana" o "mara". Sos Romanos peroe no ant acatau petzi su “paleusardu”, difatis tòcat a no s'irmenticare totu sas tzitades pùnicas in sas costeras, chi a fortza che ant intrau faveddos pùnicos a intro de sos sardos puru; in ube sos faveddos pùnicos chi ancoras imperamus fatu fatu sunt unos cantos, est a nàrrere "mitza", "tzìpiri", "chemu", "tzichiria", "tzingorra" (in italianu, ''sorgente'', ''rosmarino'', ''una manciata'', ''aneto'', ''piccola anguilla''). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza comente a su frantzesu, s'ispannolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi sunt naschias dae su latinu de sos sordaos romanos chin sa lìmba chi sa zente de su locu faveddabant zai. === Derrota de Roma e Imperju Bizantinu === Incomintzande sos sèculos bator e chimbe a pustis de Cristu, in s’imperju romanu b'intrant sos "bàrbaros". Nemmancu sa Sardinna abbarrat a foras de custas intradas, e difatis intre su 450 e su 530 b'arribant sos Vàndalos, chi a su tempus a tempus aiant conchistau zai s’[[Àfrica]] romana. Essende abarraos in Sardinna petzi pro 80 annos, no ant lassau rastas in sa limba nostra. In su 534 sa Sardinna torrat a intrare in s'Imperu Romanu, ma como sa capitale non fit prus Roma ma [[Costantinòpoli]]. Medas sunt sas paràgulas chi sunt naschias dae custu addòbiu chin sos bizantinos. Nos depimus ammentare chi sa cultura issoro est intrada in totu sas partes de sa vida de sos sardos de su tempus; sas paràgulas bizantinas prus connotas sunt ''lepa'', ''condaxis'' / ''condaches'' (regorta de atos jurìdicos), e lùmenes de pessone che a a ''Miali'', ''Aleni'', ''Giorgi'', ''Stèvini''. === Sos pisanos in Sardinna === [[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ube si biet sa cumpetentzia de su sardu]] Bisàntziu si nde istèsiat dae sa Sardinna pro more de sos musulmanos, e duncas s'ìsula abarrat a sa sola fintzas a s'annu milli, cando sas repùbricas marinaras de Pisa e [[Gènova]] incomintzant a intrare mescamente in su Capu de Susu e in su Judicau de Casteddu, e ant lassau sa tzitade de Tàtari a sos Genovesos. S'istòricu [[John Day]] at definiu s'interatzione de Pisa e Gènova chin sos locos ocupaos comente "coloniale". Pro medas annos unos cantos linguistas ant portau a in antis s'idea chi sos pisanos apant mudau meda sa bariedade campidanesa, in sa pronùntzia e in s'evolutzione de sa limba, narande chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", siant totu produtos de sa colonizatzione pisana e chi sas paràgulas sardas beras siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi si podent galu intèndere in su Capu de Susu. Sos ùrtimos istùdios<ref>[http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf''Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)'']</ref> imbetzes ant ammustrau in manera crara chi, essende chi sos pisanos sunt abarraos petzi sessant'annos in su Capu de Jossu, e essende chi no s'ant mai chèrfiu ammesturare chin sos sardos, est craru chi no ant pòtiu mudare una bariedade chi comintzat dae susu de Aristanis e chi picat prus de una perra de Sardinna. E prus pacu galu in cussos annos, in ube galu no esistiat s'iscola comente a oe, non bi fit sa ràdiu, sos zornales, sa televisione. Sas paràgulas e sos fenòmenos chi a sos linguistas istranzos che a [[Max Leopold Wagner]] sunt pàrtos istranos, simizantes a su pisanu anticu e diferentes dae su sardu de Capu de Susu, sunt naschios petzi ca est diferente s'istòria de comente su latinu est intrau e de comente est andau a in antis in Capu de Susu e in Capu de Jossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu sas àteras paràgulas chi amus mentovau) sunt sardas a su 100%, una peroe fachet parte de sas [[Sardu campidanesu|bariedades campidanesas]] e s’àtera de sa [[Sardu logudoresu|bariedades logudoresas]]. In cada manera, craru est chi unas cantas paràgulas sunt intradas in su sardu dae su pisanu, sas prus connotas sunt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza". === Su cadelanu e su castillianu in Sardinna === Su cadelanu divenit limba ufitziale de Sardinna in su 1479, chent'annos a pustis chi sos cadelanos fint intraos chin sos sordaos in s’ìsula. Chene duda peruna, su cadelanu est sa limba istranza chi prus est intrada in su sardu, e oje in die fintzas medas paràgulas chi impreamus tenent radichinas cadelanas, est a nàrrere "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e gai sichinde. Custa limba fit gai forte fintzas in sa sotziedade chi esistiat unu ditzu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi lu impreabant pro nàrrere de unu fulanu chi est innorante meda. Su castillianu est intrau meda su matessi, peroe prus a tardu, a s'acabu de su 1500 cando zai nche fint istaos 100 annos de influèntzia de su cadelanu. Medas notàrios l’ant impreau fintzas a s’acabu de su 1700, e in unos cantos locos fintzas in sos primos annos de su 1800, su sardu at retziu una sienda de paràgulas dae su castillianu; peroe bisonzat a nàrrere ca medas si sunt pèrdidas e pro cussu paret ca sas paràgulas cadelanas prevalessant, in dies de oe. Bi sunt medas paràgulas castillianas in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podimus acatare: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (''legge'' in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Tocat a nàrrere ca sos verbos in castillianu prevalessent in su sardu a cuforma de cussos de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalesset in medas àteras cosas. === S’italianu in Sardinna === {{Quote|A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], Sa limba est s'istoria de su mundu}} In su 1718 sa Sardinna divenit parte de su chi diat a èssere istau su Rennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadore at tentu s’idea de nche iscantzellare sa limba sarda de su totu pro impònnere sa limba sua, ma sa polìtica savojarda teniat sa tenta de fàchere bìnchere prus de totu sas àteras sa limba italiana. Essende su sardu forte meda comente a limba, e chin sos mèdios de cussos tempos non fachiat a fàchere unu mudamentu linguìsticu in presse, s'àndala prus simpre pro italianitzare sa Sardinna fit a italianitzare su sardu in antis. Est prus simpre meda a colare dae unu sardu italizanitzau a s’italianu chi non dae unu sardu beru a s’italianu. Pro fàchere custu, su primu passu fit a nche bocare dae sa conca de sos sardos sas paràgulas chi fint atesu meda dae s’italianu e a las remprasare chin paràgulas italianas “chin sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu porcheddinu]]), fintzas sos vocabulàrjos e sas gramàticas de su tempus (s’Otichentos) teniant custa tenta, sa de imparare s’italianu a sos sardos colande dae unu sardu totu ammesturau. S’italianu at peroe incomintzau a s'isparghere a beru chin s'iscola pro totu su Novichentos, chin su serbìtziu de sordau e chin sos zornales. S’allestrada manna de s’italianu in Sardinna l'amus tenta chin sa televisione, chi at batiu sa limba de s'Istadu a totu sas domos sardas. In sos ùrtimos chimbant'annos, su sardu at pèrdiu unu muntone de paràulas, remprasadas dae italianismos e custu est sutzediu in totu s’ìsula, non bi sunt locos e biddas in ube custu fenòmenu no siat capitau. Sa "enna" o "janna" est bessida "sa porta", su "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e gai sichinde. === Sa batalla pro sa limba sarda === In s’acabu de sos annos Sessanta e in s'incomintzu de sos annos Setanta de su Millinovichentos, in totu s’Europa b'at apiu unu mudamentu curturale in totu sos locos in ube bi fit una limba de minoria. Pro nàrrere, in Ispanna, morindesiche Franco su ditadore, sas minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant incomintzau a traballare meda po torrare a fàchere nàschere sas limbas issoro, in su Galles in su [[Rennu Auniadu]] sos gallesos ant incomintzau sa batalla issoro pro fàchere reconnòschere sa limba gallesa e su matessi ant incomintzau a fàchere sos brètones, sos ladinos, sos furlanos e totu sas àteras minorias europeas. Fintzas in Sardinna su movimentu pro sa limba sarda si fit fatu forte meda: in s’universidade, in s'iscola, in sa sotziedade a chistionare de limba sarda non fit prus un'ispantu. Sos istudiosos che a Antoni Lèpori su professore fint incomintzande a iscrìvere ditzionàrios modernos, a istudiare sistemas ortogràfigos po iscrìvere su sardu de manera coerente. Totu custas batallas, atòbios e istùdios ant fatu nàschere, in su 1997, sa leze sarda nùmeru 26, chi est sa primu leze chi narat de manera crara chi su sardu est una limba chi fachet a l'impreare in cale si siat locu impare a s’italianu. Narat puru ca essende una sienda, un'iscusorju mannu pro sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a l'amparare comente si tocat, in s'iscola, in sa sotziedade e in sa bida de cada die. A pustis de duos annos est essida sa leze 482 de s'istadu, chi a pustis de sessanta annos de democratzia cumprit s’artìculu ses de sa Carta de s'Istadu. Chin custa leze, s'istadu reconnoschet dòichi minorias linguìstigas a intro de sas làcanas italianas, est a nàrrere sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, s'islovena, s'arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzale, sa cadelana e s’otzitana. Sas partes prus de importu de custa leze sunt chi totu custas limbas de minorias fachet a nche las fàchere intrare in s'iscola (dae sas elementares finas a sas mèdias). Nono comente a unu tantu de oras a sa chida, comente a una limba istranza, ma chi fachet a las impreare pro imparare sas matèrias che sa matemàtica, s'istòria, sa geografia e gai sichinde. Custu est unu mudamentu a beru ca sa limba de minoria bessit a limba mesu de imparu. Àtera parte de importu mannu de custa leze est su fatu chi reconnoschet s’importàntzia de sa limba de minoria in s’amministratzione pùbrica, e duncas permitit de l'imparare impare a s’italianu, mancari petzi s’italianu tenzat efetos de leze. == Difusione, situatzione a die de oje e periculu de estintzione == Si carculat chi la diant a faveddare o cumprendere, nessi pro carchi fràsia, unas 1.200.000 personas de [[Sardinna]] e in prus sos disterraos chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e la impreant de mènzus manera sunt meda prus pacos, ma no bi at cherta ispetzialìstica chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi a la faeddare mènzus siant sos betzos, mancari bi siant giòvanos chi la istùdient e impreent bene. Sicundu a un'istùdiu de sa regione, su sardu lu diant a connòschere unas 1.495.000 personas e faveddare unas 1.000.000, a fronte de unu tres % ebbia chi narabat de no lu connòschere, de no lu cumprendere e de no lu cherrere imparare. Ant peroe sinnalau chi bi at s'arriscu chi su sardu diat a poder andare in intro de pacu tempus in estintzione, si no si ponet remèdiu, ca su bilinguismu est galu a bìere; in prus, sichit a zirare unu ''stigma'' assotziau a custa limba, e in sos ufìtzios pùblicos no si impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia. Custa situatzione si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, chi at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro; si depet tènnere in contu chi sos ibericos teniant sas limbas issoro affaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos de Savoia cheriant aunire su dominiu issoro fintzas linguisticamente e nche ant bocau ispannolu e sardu puru. Sa cosa si nche est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu colau, cando sos mèdios de comunicatzione e s'imparu ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e de zente ischida", isseperande de non imparare prus su sardu a sos fizos. In custu tempus, benit puru a pitzu su dualismu tra tzitade e bidda, in ube sa limba mama no est ancora totu isperdida. Pustis de una pelea longa incomintzada dae sos annos Setanta, si podet nàrrere chi carchi cosa siat cambiada ma solu in su [[1997]], pro more de una leze regionale chi at postu su sardu che limba ufitziale de sa Sardinna impare a s'italianu. Como bi at duas iscolas de pessamentu: a una banda, chie pessat chi s'irradichinamentu de su sardu dae sa sotziedade sarda siat arribau a unu puntu chi su sardu si credet oramai belle iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sichire s'esèmpiu de àteras limbas de minoria, comente su catalanu. Bi at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partziu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est in suta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa [[Limba Sarda Unificada]] e sa [[Limba Sarda Comuna]]). [[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|[[Limbas de sa Sardigna|Limbas e dialetos de sa Sardinna]]]] == Sas bariedades == [[File:Sardignwès rifondaedje mot påye2.jpg|thumb|250px|right|Dae su latinu ''pacem'' a sos faveddos in sardu pro cussa paràgula.]] Sos limbistas partzint su sardu in medas bariedades, chin duas ortografias fundamentales a las intregare: su [[Sardu campidanesu|campidanesu]] e su [[Sardu logudoresu|logudoresu]]-[[nugoresu]]. Su [[Gaddhuresu|gadduresu]] ([[Limba corsicana|cossu]]), s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]] ([[Limba catalana|catalanu]]) e su [[tabarchinu]] (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su [[tàtaresu]] (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siat de gramàtica corsicana, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas). Sos limbazos sardos '''campidanesos''' sunt sa bariedade prus isparghinada, chin unas 700.000 personas chi los faveddant. Si podet nàrrere chi, bocaos sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardinna suta de unu raju ideale chi comintzat dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in formas diferentes de bidda a bidda. Sos limbazos sardos '''logudoresos''' los chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu pro sas biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas lu faveddant fintzas in [[Tàthari|Tàtari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tènzant dialetos issoro, e est istada sa limba de referèntzia pro sèculos pro sos poetas sardos e de sa [[literadura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pare chin su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa [[lenitzione]], si chistionat in sa provìntzia de [[Nùgoro]], bocandeche a parte su tretu a suta de Sòrgono (limba de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si credet chi siat custu su faveddu prus vivu, e chi peri sos pitzinnos lu chistionent dae minores. == Sas grafias == Fintzas a oe, mancari bi siant istaos medas traballos e bideas, pro sa limba sarda no si acatat galu unu "standard" ebbia de iscritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (cumintzande dae sa fine de sa paràgula) o in s'ùrtima. Lassande a banda sas grafias no issientìficas, chi sos iscritores e sos poetas ant sichiu peri tantos sèculos, oje bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìvere su sardu: * '''LSC''': [[Limba Sarda Comuna]], ufitziale pro sos àtos de sa Regione. * '''LSU''': [[Limba Sarda Unificada]]. * '''LdM''': [[Limba de Mesania]]. * '''GSA''': [[Grafia sarda autònoma]]. * ISO 639-1: sc * ISO 639-2: srd * ISO 639-3: variously: ** srd — Sardinian (generic) ** sro — Campidanese ** sdn — Gallurese ** src — Logudorese ** sdc — Sassarese == Documentos in sardu anticu == [[File:Statuti Sassaresi XIV century 1a.png|thumb|260px|left|Istatudos tataresos]]Su sardu est istau sa limba ufitziale de sos [[Giuigados sardos|judicados]] in s'[[Edade de Mesu]]. Sa limba iscrita presentabat meda latinismos chi como no s'intendent prus e una grafia chi sufferiat s'influentzia de sos assentadores (toscanos, genovesos o cadelanos a s'ispissu). [[Dante Alighieri]] allegat de su sardu in ''De vulgari eloquentia'' e nche bocat sos sardos dae s'orbita italica, ca a parrer suo no teniant unu volgare chi si depiat tenner a contu e sichiant a istròchere su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis): {{quote|Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur}} Si podet biere carchi elementu de su sardu zai in su 1063, ma si depet isetare una bintina de annos a pustis pro biere sos primos documentos in sardu anticu, comente sa ''Carta Volgare'' (in campidanesu) e su chi si narat ''Privilegio logudorese'', oje cunservau in Pisa: {{quote|In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu...}} ''Donatzione de Torchitoriu'' (1089 o 1103, campidanesu): {{quote|E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu...}} ''Attu'' tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada [[Terranoa]]), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu): {{quote|Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio}} Sa segunda ''Carta'' in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206: {{quote|In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.}} ''Istatudos tataresos'', iscritos in logudoresu (1316) {{quote|Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari...}} Sa fentomada ''[[Carta de Logu]]'' de su [[Giuigadu de Arborea|Zudicadu de Arborea]] (1355-1376): {{quote|XXI CAPIDULU De chi levarit per forza mygeri coyada. Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.}} In su Chimbichentos e Seschentos, su sardu diat a aer apiu faveddos medas chi beniant dae su catalanu e ispannolu, pro more de sa dominatzione. Gai puru est capitau in cussa piemontesa pro sos faveddos italianos, e galu in su periodu addurande a oje. == Vocabolarieddu == Inoche si podet ghetare un'ocrada a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas [[limbas romanzas]]. {| {{prettytable}} |----- bgcolor="#EFEFEF" ||''[[Limba latina|Latinu]]''|| '''''Sardu''''' || ''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]'' || ''[[Limba ispagnola|Ispannolu]]''|| ''[[Limba otzitana|Otzitanu]]''|| ''[[Limba catalana|Catalanu]]''|| ''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]''|| ''[[Limba portughesa|Portughesu]]''|| ''[[Limba romuna|Romunu]]''|| ''[[Limba italiana|Italianu]]'' || ''[[Limba corsicana|Cossu]]''|| ''[[Limba friulana|Friulanu]]'' |----- ||'''clave(m)''' ||'''crae/i/jae (log.), crai (camp.)''' ||''clef'' ||''llave'' ||''clau'' ||''clau'' ||''clau'' ||''chave'' ||''cheie'' ||''chiave'' ||''chjave/chjavi'' ||''clâf'' |----- ||'''nocte(m)''' ||'''note/noti (camp.)''' ||''nuit'' ||''noche'' ||''nuèit/nuèch'' ||''nit'' ||''nueit'' ||''noite'' ||''noapte'' ||''notte'' ||''notte/notti'' ||''gnot'' |----- ||'''cantare''' ||'''cantare/cantai (camp.)''' ||''chanter'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cantar'' ||''cântare'' ||''cantare'' ||''cantà'' ||''cjantâ'' |----- ||'''capra(m)''' ||'''cabra/craba/crapa''' ||''chèvre'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''cabra'' ||''craba'' ||''cabra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''capra'' ||''cjavre'' |----- ||'''lingua(m)''' ||'''limba (log.)/lìngua (camp.)''' ||''langue'' ||''lengua'' ||''lenga'' ||''llengua'' ||''luenga'' ||''língua'' ||''limba'' ||''lingua'' ||limba ||''lenghe'' |----- ||'''platea(m)''' ||'''pratha/pratza (camp.)''' ||''place'' ||''plaza'' ||''plaça'' ||''plaça'' ||''plaza'' ||''praça'' ||''piaţa'' ||''piazza'' ||''piazza'' ||''place'' |----- ||'''ponte(m)''' ||'''ponte/ponti (camp.)''' ||''pont'' ||''puente'' ||''pònt'' ||''pont'' ||''puent'' ||''ponte'' ||''pod/punte'' ||''ponte'' ||''ponte/ponti'' ||''puint'' |----- ||'''ecclesia(m)/basilica''' ||'''cheia/creia/crèsia (camp.)''' ||''église'' ||''iglesia'' ||''glèisa'' ||''església'' ||''ilesia'' ||''igreja'' ||''biserica'' ||''chiesa'' ||''ghjesgia'' ||''glesie'' |----- ||'''hospitale(m)''' ||'''ispidale/spidali (camp.)''' ||''hôpital'' ||''hospital'' ||''espital'' ||''hospital'' ||''hespital'' ||''hospital'' ||''spital'' ||''ospedale'' ||''spedale/uspidali'' ||''ospedâl'' |----- ||'''caseu(m)''' <br /> <small>[[lat.volg.]]''formaticu(m)''</small> ||'''casu''' ||''fromage'' ||''queso'' ||''formatge'' ||''formatge'' ||''formache/queso'' ||''queijo'' ||''brânză/caş'' ||''formaggio/cacio'' ||''casgiu'' ||''formadi'' |} == Paragulas in italianu e in sos limbazos sardos == {| class="wikitable" ! [[Limba italiana|Italianu]] || [[Sardu logudoresu|Logudoresu]] || [[Sardu campidanesu|Campidanesu]] || [[Galluresu]] || [[Tàtaresu]] || [[Dialetu aligheresu|S'Aligheresu]] || [[Tabarchinu]] |-- |la terra ||sa terra ||sa terra ||la tarra ||la terra ||la terra/tierra ||a têra |-- |il cielo ||su chelu ||su celu ||lu celu ||lu zelu ||lo cel ||u sé |-- |l'acqua ||s'abba ||s'àcua ||l'ea ||l'eba ||l'algua ||l'aegua |-- |il fuoco ||su fogu ||su fogu ||lu focu ||lu fogu ||lo foc ||u fogu |-- |l'uomo ||s'omine ||s'òmini ||l'omu ||l'ommu ||l'home ||l'omu |-- |la donna ||sa fémina ||sa fémina ||la fèmina ||la fémmina ||la dona ||a dona |-- |mangiare ||mandigare/papare ||papai || magnà |manghjà ||magnà ||menjar ||mangiâ |-- |bere ||buffare ||bufai ||bì ||bì ||beure ||beive |-- |grande ||mannu ||mannu ||mannu/grendi/grandi ||mannu ||gran ||grande |-- |piccolo ||minore ||cinu/piticu ||minori/picculu ||minori ||petit ||piccin |-- |il burro ||su butidu ||su butirru ||butirru/buttirru ||butiu ||mantega ||buru |-- |il mare ||su mare ||su mari ||lu mari ||lu mari ||la mar ||u mô |-- |il giorno ||sa die ||sa dii ||la dì ||la dì ||lo dia ||u giurnu |-- |la notte ||sa note ||sa noti ||la notti ||la notti ||la nit ||a néùtte |-- |la scimmia ||sa ìssimmia/muninca ||sa martinica/mantenica ||la municca ||la muninca ||la muninca ||a scimia |-- |il cavallo ||su caddu ||su cuaddu ||lu cabaddu ||lu cabaddu ||lo cavall ||u cavallu |-- |la pecora ||sa berbeche/s'arveghe ||su brebei ||la pècura ||la pégura ||l'ovella ||a pëgua |-- |il fiore ||su fiore/frore ||su frori ||lu fiori ||lu fiori ||la flor ||a sciùa |-- |la macchia ||sa macula/mantza ||sa maguglia/mancia ||la tacca ||la maccia ||la taca ||a maccia |-- |la testa ||sa conca ||sa conca ||lu capu ||lu cabbu ||lo cap ||a tésta |-- |la finestra ||sa bentana ||sa ventana ||lu balconi ||lu balchoni ||la finestra ||u barcùn |-- |la porta ||sa yanna/gianna ||sa genna/ghenna ||la ghjanna/gianna ||la janna ||la porta ||a porta |-- |il tavolo ||sa mesa ||sa mesa ||la banca ||la banca/mesa ||la taula ||a tòa |-- |il piatto ||su piatu ||su pratu ||lu piattu ||lu piattu ||lo plat ||u tundu |-- |lo stagno ||s'istaniu ||su stangiu/staini ||lu stagnu ||l'isthagnu ||l'estany ||u stagnu |-- |il lago ||su lagu ||su lagu ||lu lagu ||lu lagu ||lo llac ||u lagu/lògu |-- |un arancio ||un'aranzu ||un'aràngiu ||un aranciu ||un arantzu ||una taronja ||un çetrùn |-- |la scarpa ||s'iscarpa ||sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu ||la botta ||la botta ||la bota ||a scarpa/scòrpa |-- |la zanzara ||sa tintula ||sa zintzula/zanzula/sintzula ||la zinzula ||la zinzura ||la tìntula ||a sinsòa |-- |la mosca ||sa musca ||sa musca ||la musca ||la mòscha ||la mosca ||a musca |-- |la luce ||sa lughe/luche ||sa luxi/lughi ||la luci ||la luzi ||la llumera/llum ||a lüxe |-- |il buio ||su bugiu ||su buju/iscuru/iscuriu ||lu bughju ||lu buggiu ||l'obscuritat ||scuur |-- |un'unghia ||un'ùngia ||un'unga ||un'ugna ||un'ugna ||una ungla ||un'ùngia |-- |la lepre ||sa lèpere ||su lèpiri/lèpuri/lèpori ||lu lèparu ||lu lèpparu ||la llebre ||a léve |-- |la volpe ||su matzone/gròdhe ||su margiani/mariane ||lu maccioni ||lu matzoni ||lo guineot/matxoni ||a vurpe |-- |il ghiaccio ||su ghiatzu/astragu/itìa ||su ghiàciu ||lu ghjacciu ||lu ghiacciu ||lo guiatxo ||u ghiacciu |-- |il cioccolato ||su ciocolatu/ciculata ||su ciocolatu/ciuculati ||lu cioccolatu ||lu ciocculatu ||la xocolata ||a ciculata |-- |la valle ||sa 'adde ||sa baddi/bacu ||la vaddi ||la baddi ||la vall ||a valle |-- |il monte ||su monte ||su monti ||lu monti ||lu monti ||lo mont ||u munte |-- |il fiume ||su riu/frumene ||su frumini/riu ||lu riu ||lu riu ||lo riu ||u riu |-- |il bambino/ragazzo ||su pitzinnu/piseddu ||su pipiu/piciocu ||lu steddu ||lu pitzinnu ||lo minyò ||u figgeu |-- |il neonato ||sa criadura ||su nennu/ddeddu ||la criatura/stiducciu ||la criaddura ||la criatura ||u piccin |-- |il sindaco ||su mere/su sindigu ||su meri/su sindigu ||lu sindacu ||lu sindagu ||l'alcalde/sìndic ||u scindegu |-- |l'auto ||sa màchina ||sa màchina/s'àuto (su carru) ||la vittura/la macchina ||la macchina ||la màquina/l'automobìl ||a vétüa/a machina |} == Boches curreladas == * [[Limbas de sa Sardigna]] * [[Italianu procediu|Italianu porcheddinu]] * [[Limba polinomica]] * [[Limba sarda|Limba sarda (LSC)]] * [[Limba sarda/campidanesu|Limba sarda (campidanesu)]] == Notas == <references/> == Bibliografia == * {{Limbas|it}}Porru, Vissentu, ''Dizionariu universali sardu-italianu'', Cagliari, Casteddu, 1832. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Ortografia sarda nazionale'', Casteddu, Reale Stamperia, 1840. * {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo'', 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Fonetica storica del sardo'', bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: ''Historische Lautlehre des Sardinischen'', 1941). * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997. * {{Limbas|it}}[[Max Leopold Wagner|Wagner, Max Leopold]], ''Dizionario etimologico sardo (DES)'', Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989). * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Pane e formaggio e altre cose di Sardegna'', Zonza, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}[[Giulio Angioni|Angioni, Giulio]], ''Tutti dicono Sardegna'', EDeS, Casteddu, 1990. * {{Limbas|it}}[[Francesco Alziator]], ''Storia della letteratura di Sardegna'', Casteddu, 3T, 1982 * {{Limbas|it}}Bruno Anatra, ''Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento'', Roma, Bulzoni, 1982 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale'', Casteddu, Condaghes 2006 * {{Limbas|it}}Maxia, Mauro, ''La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale'', in ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna'', Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010 * {{Limbas|it}}Areddu, Alberto G., ''Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna'', Nàpoli, 2007. * {{Limbas|de|it}}B. S. Kamps e Antonio Lepori, [http://casteddu.com/cstd/sardo.htm Sardisch fur Mollis & Muslis], Steinhauser, Wuppertal, 1985. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo, ''Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi'', Condaghes, Casteddu, 2003. * {{Limbas|it}}Blasco Ferrer, Eduardo ''Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica'', Berlinu/New York (2010) * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, ''Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Casteddu, 2005. * {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto, ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes * {{Limbas|en}}Bolognesi, Roberto ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague: Holland Academic Graphics * Cardia, Amos, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra, 2006. * Cardia, Amos, ''Apedala dimòniu'', I sardi, Casteddu, 2002. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola'', Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010. * {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''Breve storia della scrittura in Sardegna'', EDES, Casteddu, 1978. * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I|editzione=1|data=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-96778-61-6}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II|editzione=1|data=2013|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-6791-018-2}} * {{Cita libro|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|tìtulu=La Storia di Sardegna|annu=1994|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|cid=harv|isbn=978-88-7138-084-1}} * Sugeta, Shigeaki, ''Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda'', Della Torre, Casteddu, 2000. * {{Limbas|it}}Sugeta, Shigeaki, ''Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta'', 2010. * Colomo, Salvatore (a cura di), ''Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu''. * {{Cita libro|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|url=https://www.worldcat.org/oclc/856863696|atzessu=2019-12-04|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=88-7356-214-0}} * Farina, Luigi, ''Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu''. * Jones, Michael Allan, ''Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax)'', Condaghes, Casteddu, 2003. * Lepori, Antonio, ''Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli'', CUEC, Casteddu, 1980. * {{Limbas|it}}Lepori, Antonio, ''Zibaldone campidanese'', Castello, Casteddu, 1983. * Lepori, Antonio, ''Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius'', Castello, Casteddu, 1987. * Lepori, Antonio, ''Dizionario Italiano-Sardo Campidanese'', Castello, Casteddu, 1988. * Lepori, Antonio, ''Gramàtiga sarda po is campidanesus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2001. * Lepori, Antonio, ''Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2005. * {{Limbas|it}}Mameli, Francesco, ''Il logudorese e il gallurese'', Soter, [[Villanova Monteleone]], 1998. * {{Limbas|de}}Mensching, Guido, ''Einführung in die sardische Sprache'', Romanistischer Verlag, Bonn, 1992. * {{Limbas|it}}[[Giuseppe Mercurio|Mercurio,Giuseppe]], ''S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi'', Ghedini, Milanu, 1997. * {{Limbas|it}}Pili, Marcello, ''Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna'', La sfinge, Ariccia, 2004. * {{Limbas|it}}[[Michelangelo Pira|Pira, Michelangelo]], ''Sardegna tra due lingue'', Della Torre, Casteddu, 1984. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica del sardo-nuorese'', Patron, Bologna, 1972. * {{Limbas|it}}Pittau, Massimo, ''Grammatica della lingua sarda'', Delfino, Tàtari, 1991. * Pittau, Massimo, ''Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico'', Gasperini, Casteddu, 2000/2003. * {{Limbas|it}}Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in ''Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte'', a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp.&nbsp;175–206. * Rubattu, Antonino, ''Dizionario universale della lingua di Sardegna'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Rubattu, Antonino, ''Sardo, italiano, sassarese, gallurese'', Edes, Tàtari, 2003. * {{Limbas|it}}Grimaldi, Lucia, ''Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?'', 2010. * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} * {{Cita libro|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|url=https://www.worldcat.org/oclc/77504100|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} * {{Limbas|it}}Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012 * {{Limbas|it}}Wolf, Heinz Jürgen, ''Toponomastica barbaricina'', Nùgoro, 1998. * Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu == Aganzos de fora == * [https://ditzionariu.nor-web.eu/ Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda] - Regione Autònoma de Sardigna * [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630002923/http://www.sassari.tv/cat_video.php?cat=6 |date=2019-06-30 }} * [http://www.limbasarda.it/gram/gram_iniz.html Sa Limba Sarda] * [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammatica de su sardu campidanesu] * [[Grammatica de su sardu|Grammatica de su sardu nugoresu (in sardu)]] * [http://it.wikibooks.org/wiki/Sardo Grammatica de su sardu nugoresu (in italianu)] *Dizionario universale della lingua di Sardegna - Antoninu Rubattu (N.B.: si cherìes cussurtàre su ditzionariu foras de sa retza, podìes comuncàs iscarricàre sos libros chi sìchin: s'unu pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf prima parte A-L] e s'atteru puru pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf secunda parte M-Z]). ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/ Italiano - Sardu] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italiano ** In supra de sa botanica (pràntas e àrbures) ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P] ***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html In supra de s'ittiologia (pìsches)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html In supra de s'ornitologia (puzònes)] ** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html In supra de sa Zoologia (varios animales)] * [http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm Sa limba sarda] * [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122945.pdf Glossàriu isperimentale cunforma a sas normas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita] * [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67 Memorie in lingua sarda - Sardegna Digital Library] [[Categoria:Limbas|Sardu]] [[Categoria:Limba sarda| ]] r1h28sbsiyrjhi7jz1iao6m5mlu6xvj Aracataca 0 20416 177774 172194 2022-08-22T17:08:23Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Flag of Aracataca (Magdalena).svg|thumb|Bandera de Aracataca]] '''Aracataca''' (fintzas Cataca) est una comuna de sa [[Colòmbia]], partede su [[dipartimentu de Magdalena]]. Est istada fundada in su 1885 a oru de su riu Aracataca, chi calat dae sa cadena de sa [[Sierra Nevada de Santa Marta]] pro mèdiu de sa paule de [[Ciénaga Mannu de Santa Marta|Ciénaga Manna]]. Sa tzitadina s'agatat agiumai 80 km a sud de sa biddamanna de su dipartimentu, Santa Marta. == Geografia e clima == Su comunu cunfinat a nord cun is de [[Zona Bananera]], Santa Marta e [[Ciénaga]]; a est cun su [[dipartimentu de Cesar]]; a sud cun su comunu de [[Fundación]]; a ovest, infines, cun is de [[El Retén|Retén]] e de [[Pueblo Viejo]]. Su clima de Aracataca est tropicale, caente e ùmidu totu s'annu. == Istòria == Aracataca est una tzitade fluminale fundada in su 1885. At achiridu su status de munitzìpiu in su [[1912]], chi però at pèrdidu cando dd'at pigadu su munitzìpiu de Pueblo Viejo. Su 25 làmpadas [[2006]], est istadu pedidu a sa populatzione de votare pro unu referendum pro cambiare su nùmene de sa tzitade in "Aracataca-Macondo". Su ''quorum'' de is votantes no est istadu retzidu.<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|autore=|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/5116004.stm|tìtulu=Marquez town rebuffs Macondo name|publicatzione=BBC|data=2006-06-26|atzessu=2020-12-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.emol.com//noticias/internacional/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=223189|tìtulu=Macondo seguirá siendo un pueblo imaginario|situ=web.archive.org|data=2016-04-15|limba=es|atzessu=2020-12-20|dataarchìviu=2016-04-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160415113351/http://www.emol.com//noticias/internacional/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=223189|urlmortu=eja}}</ref> S'initziativa boliat tzelebrare sa tzitade comente a paisu nadale de s'iscritore colombianu famadu [[Gabriel García Márquez]], donende a sa tzitade su nùmene de sa bidda immaginària de ''Macondo'', ambiente de su romanzu suo prus famadu ''[[Cien años de soledad]]''. == Partzidura amministrativa == ==== Bighinados ==== Sa tzitade de Aracataca est formada dae 33 bighinados: La Esperanza, La esmeralda, Zacapita, 2 de febrero, 20 de Julio, Ayacucho, Nariño, Loma Frisca, 7 de Agosto, El Carmen, Cataquita, Macondo, El Suiche, El Pradito, 11 de Noviembre, 7 de Abril, Ciudadela macondo, San José, Base, Marujita, Las delicias, Centro, Boston, El Porvenir, 1 de Mayo, Galán, San Martín, Bello Horizonte, Raíces, Macondo, Villa del Río I y II. == Economia == [[File:Oilpalmmagdalenacolombia.png|thumb|Palmas de ògiu acanta de '''Aracataca'''.]] Is risursas econòmicas de Aracataca si fundant mescamente a pitzus de sa laurera e prus che totu a pitzus de su coltivu de [[palma de ògiu]], [[arrosu]], cotone, canna de tzùcaru, [[banana]], yucca, [[Tamata|tamàtiga]] e a pitzus de s'allevamentu de bestiàmene de vàriu gènere. Su cummèrtziu rapresentat una forma alternativa e segundària de economia e est praticada in manera informale e no organizada in sa logìstica, mescamente a costadu de s'autostrada printzipale cara a Santa Marta in ue s'agatant butegas chi bendent telos de mare e àteros artìculos de mare. == Infrastruturas e trasportos == Is mèdios de trasportu in sa tzitade e a oru de Aracataca sunt prus che totu de terra, sende chi is rios no si podent navigare; ddoe at aeroportos piticos, impreados prus che totu dae aeroplanos pro sa fumiadura agrìcula. Sa tzitade est rugrada dae s'Highway 45 chi partende dae Santa Marta, passat pro Aracataca, [[Fundación]], [[El Copey]], [[Bosconia]], [[Curumaní]] finas su Cesar Department e sighit cara a sud finas sa [[Andean Region (Colòmbia)|Colombian Andean Region]]. Sa ferrovia no est prus impreada pro su trasportu pùblicu ma est impreada isceti pro su trasportu de carbone dae sa regione de Sa Loma de su Central Cesar Department a su [[Port of Santa Marta]]. Ddoe at medas àteras cumpangias chi oferint servìtziu de trasportu intre regiones e comunos cun postales de mannària mèdia, monovolume e taxi. == Cultura == === Festividades === is bividores de Aracataca tzèlebrant sa traditzione Rumana Catòlica de is Reis màgos su 6 ghennàrgiu de cada annu, su Carnivals e sa [[chida santa]] intre freàrgiu e martzu, una chida culturale, Su Fèstival de sas Cantzones Inèditas (''Fèstivals de la Canción Inédita''), S'anniversàriu de sa tzitade in abrile e su Fèstival de su Riu (''Fèstival del Río''). === Cultura de massa === Eat sa bidda de nàschida de [[Gabriel García Márquez]] e est connotu comente a mollu pro su legendàriu "[[Cien años de soledad|Macondo]]", su bidditzolu printzipale de su capolavoru de García Márquez, ''[[Cien años de soledad]]''. Custu logu est tzitadu in su testu de sa cantzone "Oh, Vita!" cantada dae [[Jovanotti]] e incluida in s'omònimu album essidu in su 2017. == Riferimentos == <references /> == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://www.aracataca-magdalena.gov.co/|tìtulu=Giassu ufitziale|atzessu=2020-12-20|dataarchìviu=2020-12-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20201201043722/http://www.aracataca-magdalena.gov.co/|deadurl=yes}} [[Categoria:Tzitades de Colòmbia]] r81mzwpd8pg15qmwm0zlzvnn7w0pu1j 2021 0 20421 177761 176226 2022-08-22T15:51:52Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Annu|XX sèculu|10=2018|16=2024|15=2023|14=2022|13=2021|12=2020|11=2019|9=2017|XXI sèculu|8=2040|7=2030|6=2020|5=2010|4=2000|XXII sèculu|17=2025}}{{LSC}} [[File:2021 Myanmar Protest in Hleden.jpg|thumb|Protesta in [[Birmania|Birmània]] a pustis de su [[Corpu de istadu in Myanmar de su 2021|corpu de istadu]]]] Su '''2021''' (MMXXI in nùmeros romanos) est un'annu de su de XXI sèculos incumintzadu in sa die de chenàbura. S'Unione Europea dd'at proclamadu [[Annu Europeu de sas Ferrovias|Annu Europeu de is Ferrovias]]<ref>{{Tzita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/home/en|tìtulu=The journey begins – 2021 is the European Year of Rail!|nùmene=Press corner|situ=European Commission - European Commission|limba=en|atzessu=2021-03-31}}</ref>. S'[[ONU]] dd'at decraradu: * incumentzu de su deghènniu de su restàuru de is [[Ecosistema|ecosistemas]]<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/72/239|tìtulu=A/RES/72/239 - S - A/RES/72/239 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale de s'economia creativa pro s'isvilupu sustenìbile<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/74/198|tìtulu=A/RES/74/198 - S - A/RES/74/198 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale de sa [[frùtora]] e sa [[birdura]]<ref>{{Tzita web|url=https://news.un.org/es/story/2020/12/1485652|tìtulu=El 2021 es el Año Internacional de las Frutas y las Verduras: menos desperdicio y más salud|situ=Noticias ONU|data=2020-12-15|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.jornada.com.mx/2020/12/19/politica/019n1pol?partner=rss|tìtulu=La Jornada: Declara la ONU 2021, Año Internacional de las Frutas y las Verduras|autore=DEMOS, Desarrollo de Medios, S. A. de C.V|situ=www.jornada.com.mx|data=2020-12-19|limba=es-MX|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale pro s'agabbu de su traballu de is pipios<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/73/327|tìtulu=A/RES/73/327 - S - A/RES/73/327 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale de sa [[paghe]] e sa cunfiàntzia<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/73/338|tìtulu=A/RES/73/338 - S - A/RES/73/338 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>. == Acuntessimentos == === Ghennàrgiu === * 1º ghennàrgiu: ** Su [[Portugallu]] incumentzat su turnu suo de presidèntzia de s'[[Unione Europea]]. ** Incumentzat sa valididade de da zona de iscàmbiu lìberu de su [[Àfrica|continente africanu]] (AFCFTA)<ref>{{Tzita web|url=https://www.notiziegeopolitiche.net/afcfta-entra-in-vigore-laccordo-di-libero-scambio-nel-continente-africano/|tìtulu=AfCFTA. Entra in vigore l’accordo di libero scambio nel continente africano {{!}} Notizie Geopolitiche|autore=Ng|nùmene=|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. ** [[Cuba]] unìficat su sistema monetàriu suo a pustis de 27 annos: sa moneda ufitziale est su peso cubanu<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2020/12/11/news/cuba_addio_doppia_valuta_rivoluzione_dell_economia-277915285/|tìtulu=Cuba, la Rivoluzione monetaria: addio due pesos e due misure|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2020-12-11|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 4 ghennàrgiu: sa làcana intre [[Qatàr|Qatar]] e [[Aràbia Saudita]] est torrada a abèrrere a pustis de sa fine de sa crisi diplomàtica cun is monarchias de su Golfu<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2021/01/04/world/qatar-and-saudi-arabia-reopen-airspace-intl/index.html|tìtulu=Saudi Arabia and Qatar will reopen airspace and maritime borders|autore=Mostafa Salem and Hande Atay Alam CNN|nùmene=|situ=CNN|limba=en|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 6 ghennàrgiu: ** In Washington D.C., manifestadores pro su presidente republicanu in essida [[Donald Trump]] resessent a intrare in su Capidòlliu in s'ìnteri de sa sessione di tzertificatzione de sa bìnchida de su presidente [[Joe Biden]]. Sa sessione est firmada, is parlamentares e il vitzepresidente Mike Pence sunt fatos essire e s'edifìtziu est blindadu; chimbe persones morint in su chertu armadu o in s'abbolotu<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/amp/sito/notizie/mondo/nordamerica/2021/01/07/usa-polizia-altre-3-persone-morte-durante-proteste_1271e2c5-5d4c-47b6-abbe-da2e8fe51793.html|tìtulu=Usa: polizia, altre 3 persone morte durante proteste {{!}} ANSA.it|nùmene=|situ=www.ansa.it|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.tpi.it/esteri/assalto-congresso-usa-chi-sono-vittime-20210108724485/|tìtulu=Chi sono le 5 vittime durante l'assalto al Campidoglio di Washington|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. ** Sa politzia de [[Hong Kong]] arrestat a 53 ativistas antigovernativos a efetu de sa lege a pitzus de seguridade natzionale<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/asia/2021/01/06/hong-kong-maxi-retata-arrestati-53-attivisti_84e5e3a5-1c56-488c-94cb-882f1ff8fae8.html|tìtulu=Hong Kong: maxi retata, arrestati 53 attivisti - Asia|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-01-06|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 9 ghennàrgiu: unu Boeing 737-500 cun 62 persones a subra, partidu dae [[Giacarta]] e andende concas a sa provìntzia indonesiana de su Kalimantan Otzidentale, ruet in su Mare de Giava 4 minutos a pustis de s'artziada a bolu. Totu is passigeris morint<ref>{{Tzita web|url=https://www.agi.it/estero/news/2021-01-09/indonesia-boeing-precipitato-10960566/amp|tìtulu=È precipitato il Boeing scomparso dai radar in Indonesia|situ=www.agi.it|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 13 ghennàrgiu: in Lione faghent su primu trapiantu de ambos bratzos<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/2020/08/08/in-francia-primo-trapianto-al-mondo-di-entrambe-le-braccia-_4a29ea51-98bb-47bb-925f-159bdcba9627.html|tìtulu=In Francia primo trapianto al mondo di entrambe le braccia - Mondo|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-01-23|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 14 ghennàrgiu: sa Càmara de is Rapresentantes de is Istados Unidos incumentzat sa protzedura de istadu de acusa (''impeachment'') de su Presidente in essida [[Donald Trump]], cun s'acusa de àere intzùllidu s'avolotu in s'ìnteri de sa suprida de su Capidòlliu. Trump est su primu presidente a èssere postu in istadu de acusa duas bortas<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/topnews/2021/01/13/camera-approva-impeachment-trump-per-assalto-al-congresso_bb6f2d01-fc2a-47ee-b24e-55c96d5e0c7e.html|tìtulu=Camera approva impeachment Trump per assalto al Congresso - Ultima Ora|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-01-13|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 15 ghennàrgiu: unu terremotu corpit s'ìsula Indonesiana de [[Sulawesi]], faghende 105 mortos<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/01/17/morti-terremoto-sulawesi-indonesia/|tìtulu=Il numero di persone morte per il terremoto a Sulawesi, in Indonesia, è salito a 73|nùmene=|situ=Il Post|data=2021-01-17|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://adinet.ahacentre.org/reports/view/2114|tìtulu=Indonesia, Earthquakes in West Sulawesi {{!}} ADInet|nùmene=|situ=adinet.ahacentre.org|limba=en|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 20 ghennàrgiu: [[Joe Biden]] faghet su giuramentu comente su de 46 Presidentes de is Istados Unidos de America. * 21 ghennàrgiu: in Baghdad acontesset unu atentadu kamikaze; morint 35 persones e 80 sunt ingortas<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/01/21/news/iraq_doppio_attacco_suicida_a_baghdad_almeno_sette_morti-283578771/|tìtulu=Iraq, doppio attacco suicida a Bagdad, almeno 35 morti|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2021-01-21|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 24 ghennàrgiu: eletziones presidentziales in [[Portugallu]]<ref>{{Tzita web|url=https://video.corriere.it/esteri/elezioni-portogallo-confermato-de-sousa-combattero-coronavirus/7c8feb16-5ee2-11eb-9800-dadba0f11f8e|tìtulu=Elezioni Portogallo, confermato De Sousa: «Combatterò il Coronavirus»|nùmene=|situ=Video: ultime notizie - Corriere TV|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 25 ghennàrgiu: incumentzat su World Economic Forum, virtuale pro sa primu borta pro neghe de sa [[pandèmia de COVID-19]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2021/01/25/si-apre-il-world-economic-forum-di-davos-per-la-prima-volta-virtuale-pandemia-diseguaglianze-e-clima-i-temi-dei-dibattiti/6076133/|tìtulu=c|nùmene=|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2021-01-25|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 28 ghennàrgiu: in sa capitale [[Lìbanu|libanesa]] [[Beirut]] ddoe sunt chèscias antiguvernativas. In sa chertu cun is fortzas de s'òrdine morit 1 persone e 200 sunt ingortas<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/mediooriente/2021/01/28/libano-scontri-a-tripoli-un-morto_1f030f34-8d22-4443-b976-457ac354c4ee.html|tìtulu=Libano: scontri a Tripoli, un morto - Medio Oriente|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-01-28|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 29 ghennàrgiu: in [[Cuba]], intre sa provìntzia de Holguín e [[Guantanamo|Guantánamo]], ruet un'[[aparèchiu]] militare faghende 5 mortos<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/topnews/2021/01/30/cuba-cade-elicottero-militare-cinque-morti_36b30f66-ebf8-409a-954f-2a8cba2e2db7.html|tìtulu=Cuba: cade elicottero militare, cinque morti - Ultima Ora|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-01-30|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. === Freàrgiu === * 1 freàrgiu: ** In [[Myanmar|Birmània]] [[Corpu de istadu in Myanmar de su 2021|ddoe at unu corpu de istadu militare]]: sa Cussigera de Istadu [[Aung San Suu Kyi]] est arrestada e su Presidente de sa Repùblica est bogadu a fortza dae sa càrriga sua; Min Aung Hlaing essit su Capu de Istadu e Myint Swe su Presidente. [[Ìnternet|Internet]] est blocadu, is lìnias telefònicas sunt controlladas e is bòlidos firmados<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2021/02/01/colpo-di-stato-in-birmania-arrestata-aung-san-suu-kyi-lei-non-arrendetevi-protestate-internet-e-voli-bloccati-usa-ue-e-cina-condannano-golpe/6085506/|tìtulu=Colpo di Stato in Birmania: arrestata Aung San Suu Kyi. Lei: "Non arrendetevi, protestate". Internet e voli bloccati|nùmene=|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2021-02-01|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. ** su [[Kòssovu]] incumentzat tratamentos diplomàticos cun [[Israele]], connoschende [[Gerusalemme]] comente [[capitale]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.vaticannews.va/it/mondo/news/2021-01/kosovo-israele-avviano-relazioni-diplomatiche.html|tìtulu=Kosovo e Israele, al via le relazioni diplomatiche - Vatican News|nùmene=|situ=www.vaticannews.va|data=2021-01-31|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 5 freàrgiu: in [[Ginevra]] in sa sede de s’[[ONU]] sunt elègidos su Presidente e Primu Ministru de colada de sa [[Lìbia]] pro batire su paisu a eletziones noas, comente resurtadu de un'acòrdiu de paghe intre is partes de sa gherra tzivile<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2021/02/06/libia-accordo-tra-fazioni-eletti-presidente-e-primo-ministro|tìtulu=Libia, accordo tra fazioni: eletti presidente e primo ministro|autore=Stefania De Michele|nùmene=|situ=euronews|data=2021-02-06|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 7 freàrgiu: ** primu turnu de is eletziones generales in [[Ecuador]]. ** eletziones parlamentares in [[Liechtenstein]]. * 13 freàrgiu: s'ex presidente istadunidensu [[Donald Trump]] est assòlvidu dae su Senadu dae su segundu istadu de acusa<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/nordamerica/2021/02/13/impeachment-trump-assolto-i-repubblicani-non-lo-mollano_010c71a5-1bc8-43a9-98a5-b5d03d06f407.html|tìtulu=Trump è pronto al ritorno. Biden, democrazia è fragile - Nord America|nùmene=|situ=Agenzia ANSA|data=2021-02-13|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 14 freàrgiu: eletziones parlamentares in [[Kòssovu]]. * 18 freàrgiu: su rover de sa [[NASA]] Perseverance, ghetadu su 30 argiolas 2020, aterrat a pitzus de [[Marte (praneta)|Marte]]. Sa missione sua est sa chirca de sinnos de vida promordiale e fàghere esperimentos pro preparare missiones benidoras cun echipàgiu<ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/scienze-ambiente/21_febbraio_18/marte-perseverance-arrivato-successo-applausi-lacrime-nasa-e3b10904-7217-11eb-893c-20b27ab3b588.shtml|tìtulu=Marte: Perseverance atterrato con successo, manda la prima immagine|autore=Paolo Virtuani|nùmene=|situ=Corriere della Sera|data=2021-02-18|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 19 freàrgiu: is Istados Unidos torrant a intrare in is acòrdios de Paris, 107 dies a pustis de ddos àere abbandonados<ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/environment/2021/feb/19/us-official-return-paris-climate-pact|tìtulu=US makes official return to Paris climate pact|autore=Associated Press|nùmene=|situ=the Guardian|data=2021-02-19|limba=en|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 26 freàrgiu: s'esèrtzitu [[Armènia|armenu]] cumandat a su primu ministru Nikol Pashinyan de si dimìtere, Pashinyan acusat is militares de unu [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/02/25/armenia-colpo-di-stato-governo-esercito/|tìtulu=Il primo ministro dell'Armenia ha accusato l'esercito di voler fare un colpo di stato contro di lui|nùmene=|situ=Il Post|data=2021-02-25|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 28 freàrgiu: eletziones parlamentares in [[El Salvadòr|El Salvador]]. [[File:Container Ship 'Ever Given' stuck in the Suez Canal, Egypt - March 24th, 2021 (51070311183).jpg|thumb|Sa nave Ever Given intuscende su [[Canale de Suez]]]] === Martzu === * 1 martzu: su [[Marrocu]] firmat is tratamentos diplomàticos cun s'ambasciada tedesca in [[Rabat]] pro disacòrdios a pitzus de sa soberania in su [[Sahara Otzidentale]]<ref>{{Tzita web|url=https://sicurezzainternazionale.luiss.it/2021/03/02/marocco-germania-si-incrinano-rapporti-diplomatici/|tìtulu=Marocco-Germania: si incrinano i rapporti diplomatici {{!}} Sicurezza internazionale {{!}} LUISS|nùmene=|situ=Sicurezza internazionale|data=2021-03-02|limba=it-IT|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 5 martzu: in [[Mogadìsciu]], capitale de sa [[Somàlia]], acontesset un'atentadu esplosivu chi faghet prus de 20 moros e 30 fertos<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/03/05/news/somalia_media_autobomba_in_ristorante_a_mogadiscio-290526236/|tìtulu=Somalia: attacco suicida con autobomba in un ristorante a Mogadiscio. "Almeno 20 morti"|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2021-03-05|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 6 martzu: [[Paba Frantziscu]] addòbiat a s'Ayatollah majore Ali al-Sistani in Najaf, [[Iraq]]. Est su primu addòbiu intre unu [[Paba]] e un'Ayatollah majore<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/03/06/news/papa_francesco_in_iraq_incontro_con_l_ayatollah_al-sistani-290572025/|tìtulu=Papa Francesco in Iraq: incontro con Al-Sistani nel segno della collaborazione fra religioni. L'ayatollah: "Pace e sicurezza per i cristiani"|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2021-03-06|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 7 martzu: in unu referendum is [[Isvìtzera|isvìtzeros]] sèberant cun prus de su 51% de is votos, de proibire su [[burqa]] e su [[niqab]]<ref>{{Tzita web|url=https://europa.today.it/attualita/svizzera-vieta-burqa-musulmani-islamofobia.html|tìtulu=La Svizzera vieta il burqa con un referendum. Insorgono i musulmani: "Islamofobia"|nùmene=|situ=EuropaToday|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. * 17 martzu: eletziones in is [[Paisos Bàscios]]. * 23 martzu: ** eletziones parlamentares in Israele. ** Sa ''Ever Given'', una de is prus naves porta-cuntenidores mannas in su mundu, s'arreschet in su [[Canale de Suez]] (in ue passat su 12% de su cummèrtziu mundiale) blochende·ddu e firmende prus de 280 naves<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2021/03/27/canale-di-suez-proseguono-i-tentativi-di-sblocco-della-ever-geven|tìtulu=Ancora bloccato il Canale di Suez|autore=Debora Gandini|nùmene=|situ=euronews|data=2021-03-27|limba=it|atzessu=2021-03-31}}</ref>. === Abrile === [[File:Ingenuity Helicopter Rotor Blades Unlocked GifCam.gif|thumb|S'elicòteru Ingenuity]] * 4 abrile: eletziones parlamentares in [[Bulgaria]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/esteri/2021/04/05/news/elezioni-in-bulgaria-vince-borissov-ma-la-sorpresa-e-lo-showman-trifonof-1.40114003|tìtulu=Elezioni in Bulgaria: vince Borissov, ma la sorpresa è lo showman Trifonof|situ=lastampa.it|data=2021-04-05|limba=it-IT|atzessu=2021-05-10}}</ref>; * 11 abrile: primu busciardu de is eletziones generales in [[Perù]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/04/14/elezioni-presidenziali-peru-ballottaggio-fujimori-castillo/|tìtulu=Alle presidenziali in Perù andranno al ballottaggio un attivista di estrema sinistra e una populista di destra|situ=Il Post|data=2021-04-14|limba=it-IT|atzessu=2021-05-10}}</ref>; * 19 abrile: s'elicòteru Ingenuity de sa [[NASA]] bolat asuba de [[Marte (praneta)|Marte]]. Est su primu de s'Istòria a bolare asuba de unu praneta alienu;<ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/scienze/2021/04/19/nasa-ingenuity-marte-video|tìtulu=Nasa, storico volo del drone-elicottero Ingenuity su Marte. VIDEO|autore=Sky TG24|situ=tg24.sky.it|limba=it|atzessu=2021-05-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/scienze-ambiente/21_aprile_19/ingenuity-volo-drone-elicottero-volato-atterrato-marte-33634c04-a103-11eb-8f82-b67ef1674282.shtml|tìtulu=Ingenuity si è sollevato ed è atterrato su Marte: primo storico volo a motore su un altro pianeta|autore=Giovanni Caprara|situ=Corriere della Sera|data=2021-04-19|limba=it|atzessu=2021-05-10}}</ref> * 20 abrile: Su presidente de [[Ciàd|Ciad]], Idriss Déby, morit in su cunflitu cun is fortzas rebelles. A pustis sa costitutzione est pausada, su parlamentu isòrvidu e una giunta militare pigat su cumandu de su paisu pro is 18 meses benidores<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/04/20/news/ciad_presidente_rieletto_deby_ucciso_al_fronte-297225662/|tìtulu=Ciad, il presidente rieletto Déby ucciso in uno scontro con i ribelli|situ=la Repubblica|data=2021-04-20|limba=it|atzessu=2021-05-10}}</ref>; * 25 abrile: eletziones parlamentares in [[Albania]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.affaritaliani.it/esteri/elezioni-albania-vincono-i-socialisti-il-premier-rama-resta-al-potere-736544.html|tìtulu=Elezioni Albania, vincono i socialisti. Il premier Rama resta al potere|situ=Affaritaliani.it|limba=it|atzessu=2021-05-10}}</ref>. === Maju === * 8 maju: in [[Afganistàn]], un'atentadu in un'iscola de [[Kabul]] ochiet a su mancu a 85 persones e nde ingollet àteras 165.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/asia/2021/05/08/esplosione-davanti-una-scuola-a-kabul-almeno-25-morti_c9b697f9-46f5-4c3e-8b6f-192cbd5e325e.html|tìtulu=Esplosione davanti una scuola a Kabul, almeno 55 morti - Asia|situ=Agenzia ANSA|data=2021-05-08|limba=it|atzessu=2021-06-02}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2021/05/08/afghanistan-esplosione-di-fronte-a-una-scuola-di-kabul-almeno-30-morti-e-52-feriti-la-maggior-parte-sono-studentesse/6191663/|tìtulu=Afghanistan, esplosione di fronte a una scuola di Kabul: almeno 30 morti e 52 feriti. La maggior parte sono studentesse|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2021-05-08|limba=it-IT|atzessu=2021-06-02}}</ref> * 10 maju: comintzat sa crisi israelo-palestinesa de su 2021: a pustis de una detzisione de sa Corte Suprema de [[Israele]] chi bogat a unos cantos [[palestinesos]] dae is domos issoro, incumentzat una cuntierra armada intre is duos pòpulos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.focus.it/cultura/storia/israele-e-palestina-la-storia-di-una-terra-contesa|tìtulu=Israele e Palestina: la storia di una terra contesa|situ=Focus.it|limba=it|atzessu=2021-06-02}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vanityfair.it/news/approfondimenti/2021/05/15/israele-cosa-sta-succedendo|tìtulu=Israele, cosa sta succedendo fra Gerusalemme e Gaza|situ=VanityFair.it|data=2021-05-15|limba=it|atzessu=2021-06-02}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2021/05/22/world/middleeast/israel-gaza-conflict.html|tìtulu=Life Under Occupation: The Misery at the Heart of the Israel-Gaza Conflict - The New York Times|situ=web.archive.org|data=2021-05-27|limba=en|atzessu=2021-06-02|dataarchìviu=2021-05-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210527214813/https://www.nytimes.com/2021/05/22/world/middleeast/israel-gaza-conflict.html|urlmortu=eja}}</ref>. *17 maju: 8000 persones intrant in manera irregulare dae su [[Marrocu]] a [[Ceuta]] ([[Ispagna|Ispànnia]]). S'episòdiu sinnat su peoramentu de unu problema diplomàticu intre is duos paisos<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/05/19/spagna-marocco-crisi-migranti/|tìtulu=Cosa sta succedendo a Ceuta, città spagnola in Marocco|situ=Il Post|data=2021-05-19|limba=it-IT|atzessu=2021-06-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.abc.es/espana/abci-baja-ritmo-y-intensidad-entradas-ceuta-y-devuelto-4800-personas-202105190949_noticia.html|tìtulu=Marruecos cierra la frontera y baja el ritmo y la intensidad de entradas en Ceuta|nùmene=|situ=abc|data=2021-05-19|limba=es|atzessu=2021-06-03}}</ref>. * 22 maju: pro neghe de is cunditziones estremas de clima, 21 persones morint de ipotermia in s'ìnteri de una maratona in Gansu, [[Cina|Tzina]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/sport/running-nuoto-bici/notizie/tempesta-ghiaccio-si-abbatte-atleti-gara-21-morti-congelati-a676fefe-bc90-11eb-abb7-46b8b952d96c.shtml|tìtulu=Ultramaratona in Cina, tempesta di ghiaccio si abbatte sugli atleti in gara: 21 morti congelati|autore=Martino Spadari|situ=Corriere della Sera|data=2021-05-24|limba=it|atzessu=2021-06-02}}</ref>. * 23 maju: sa ruta de una cabina de una telefèrica in Itàlia ochiet a 14 persones. Su disacatu est dèpidu a s'iscotzadura de unu sistema de emergèntzia.<ref>{{Tzita web|url=https://torino.repubblica.it/cronaca/2021/05/26/news/tragedia_della_funivia_3_arresti_nella_notte_anche_il_titolare_dell_impianto_nerini-302794992/|tìtulu=Funivia Mottarone, trovato un altro "forchettone" servito per disattivare il freno. Tre fermati nella notte: "Hanno ammesso, volevano aggirare anomalia"|situ=la Repubblica|data=2021-05-26|limba=it|atzessu=2021-06-02}}</ref> * 26 maju: sa Shell est sa prima azienda obligada dae unu tribunale a cunformare is emissiones de [[Diòssidu de carbòniu|CO<sub>2</sub>]] cun is Acòrdius de Paris<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-57257982|tìtulu=Shell: Netherlands court orders oil giant to cut emissions|publicatzione=BBC News|data=2021-05-26|atzessu=2021-06-02}}</ref>. === Làmpadas === * 2 làmpadas: su cargo Mv X-Press Pearl afundat in [[Sri Lanka]] cun unu càrrigu de sustàntzias perigulosas pro s'ambiente<ref>{{Tzita web|url=https://text.npr.org/1002484499|tìtulu=Sri Lanka Faces An Environmental Disaster As A Ship Full Of Chemicals Starts Sinking|nùmene=|situ=text.npr.org|limba=en|atzessu=2021-07-08}}</ref>. * 6 làmpadas: ** eletziones federales in [[Mèssicu]]; ** segundu busciardu de is eletziones generales in [[Perù]]<ref>{{Tzita web|url=https://elcomercio.pe/politica/elecciones-peru-2021-cuando-y-a-que-hora-se-daran-a-conocer-los-primeros-resultados-oficiales-de-la-segunda-vuelta-onpe-piero-corvetto-pedro-castillo-keiko-fujimori-nndc-ncvv-noticia/|tìtulu=Elecciones 2021: día y hora para conocer los resultados de la ONPE|situ=El Comercio Perú|data=2021-06-06|limba=es|atzessu=2021-07-08}}</ref>. * 22 làmpadas: unu [[terremotu]] de magnitudo 6.0 corfit [[Lima]] in Perù. S'epitzentru est Mala<ref>{{Tzita noas|limba=es|autore=BBC News Mundo|url=https://laopinion.com/2021/06/23/terremoto-en-peru-un-sismo-de-magnitud-60-sacude-lima-y-la-costa-central-del-pais-sin-que-se-hayan-reportado-victimas/|tìtulu=Terremoto en Perú: un sismo de magnitud 6.0 sacude Lima y la costa central del país sin que se hayan reportado víctimas|publicatzione=La Opinión|data=2021-06-23}}</ref>. * 24 làmpadas: unu fàbbricu residentziale ruet in [[Miami]] causende vàrios mortos e pèrdidos<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/07/04/news/miami_sospese_le_ricerche_nel_condominio_crollato-308844380/|tìtulu=Miami, sospese le ricerche nel condominio crollato|situ=la Repubblica|data=2021-07-04|limba=it|atzessu=2021-07-08}}</ref>. * 25 làmpadas: Derek Chauvin, s'agente de politzia chi aiat ochidu a [[George Floyd]] est cundennadu a 22 annos de presone<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/06/25/derek-chauvin-condanna-carcere-george-floyd/|tìtulu=Derek Chauvin è stato condannato a 22 anni e mezzo di carcere per la morte di George Floyd|situ=Il Post|data=2021-06-25|limba=it-IT|atzessu=2021-07-08}}</ref>. * 27 làmpadas: un'esplosione dèpida a una pèrdida de gas in [[Daca]], capitale de [[Bangladesh]], ochiet a su mancu a 7 persones e nde ingollet a àteras 400<ref>{{Tzita web|url=https://www.yeslife.it/2021/06/28/violenta-esplosione-fuga-gas-almeno-7-morti/|tìtulu=Bangladesh, violenta esplosione per fuga di gas: almeno 7 morti e 400 feriti|autore=Carolina D'Elia|situ=YesLife.it|data=2021-06-28|limba=it-IT|atzessu=2021-07-08}}</ref>. * 28 làmpadas: un'esplosione in un'istatzione de sa metropolitana de [[Londra]] ingollet a ses persones<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57642027|tìtulu=Elephant and Castle fire: Six hurt in huge blaze at railway arches|publicatzione=BBC News|atzessu=2021-07-08}}</ref>. *30 làmpadas: sa temperadura in [[Vancouver]], [[Canada|Canadà]], arribat a 50ºC. Prus de 200 persones morint pro sa basca<ref>{{Tzita web|url=https://www.tgcom24.mediaset.it/mondo/canada-a-vancouver-la-temperatura-sfiora-50-gradi-decine-di-morti_34834837-202102k.shtml|tìtulu=Canada, a Vancouver la temperatura sfiora 50 gradi: oltre 200 morti|nùmene=|situ=Tgcom24|limba=IT|atzessu=2021-08-04}}</ref>. === Argiolas/Trìulas === * 1 argiolas/trìulas: incumentzat su turnu de s'[[Islovènia]] pro sa presidèntzia de s'[[Unione Europea]]. * 4 argiolas/trìulas: ruet un'aparèchiu militare in Sulu, [[Filipinas]]. Morint a su mancu 50 persones, incluidas tres chi s'agataiant in terra<ref>{{Tzita web|url=https://apnews.com/article/philippines-plane-crashes-ebfe276f195550702e9dc664facba50a|tìtulu=Philippine military plane crashes, 45 dead, 49 rescued|situ=AP NEWS|data=2021-07-04|limba=en|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 5 argiolas/trìulas: ** un'inundamentu ochiet a su mancu a 179 persones in [[Giappone|Giapone]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.meteo.expert/news/clima/alluvione-in-giappone-cause-mix-fattori-meteorologici/|tìtulu=Alluvione in Giappone: le cause della catastrofe|situ=Meteo Expert|data=2018-07-11|limba=it-IT|atzessu=2021-08-04}}</ref>. ** un'esplosione in una fàbrica de produtos chìmicos acanta de [[Bangkok]], [[Tailàndia]], lassat 1 mortu, 33 ingortos e prus de 1000 persones evacuadas<ref>{{Tzita web|url=https://www.efe.com/efe/espana/sociedad/al-menos-un-muerto-y-33-heridos-en-la-explosion-de-una-fabrica-tailandia/10004-4578497|tìtulu=Al menos un muerto y 33 heridos en la explosión de una fábrica en Tailandia|nùmene=|situ=www.efe.com|limba=es|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 6 argiolas/trìulas: ** sa ruta de un'aparèchiu in [[Rùssia]] ochiet a 28 persones<ref>{{Tzita web|url=https://www.elfinanciero.com.mx/mundo/2021/07/06/accidente-de-avion-en-rusia-deja-28-muertos/|tìtulu=Accidente de avión en Rusia deja 28 muertos|nùmene=|situ=El Financiero|limba=es|atzessu=2021-08-04}}</ref>. ** un'esplosione in unu campu petrolìferu in sa provìntzia de Ilam, [[Iran]], ochiet a 3 persones e nde ingollet 4<ref>{{Tzita web|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/397092-explosion-campo-petrolifero-iran|tìtulu=Tres muertos y cuatro heridos por una explosión en un campo petrolífero iraní|nùmene=|situ=RT en Español|limba=es|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 7 argiolas/trìulas: ** su presidente de [[Haiti]] est ochidu in domo sua; sa pobidda est ingorta e in cunditziones graes<ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/esteri/21_luglio_07/assassinato-casa-un-commando-presidente-haiti-39aa2822-df5f-11eb-a9e5-b60d2f6601bd.shtml|tìtulu=Haiti, il presidente Jovenel Moïse assassinato in casa da un commando nella notte. «Arrestati i presunti killer»|autore=Michele Farina|situ=Corriere della Sera|data=2021-07-07|limba=it-IT|atzessu=2021-08-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/07/07/news/assassinato_presidente_haiti-309305640/|tìtulu=Haiti, assassinato il presidente Moïse. Grave la moglie. Dichiarato lo stato d'assedio|nùmene=|situ=la Repubblica|data=2021-07-07|limba=it|atzessu=2021-08-04}}</ref>. ** a is 13:00 (oràriu locale) una parte manna de su [[Amèrica Tzentrale|Tzentru-Amèrica]] abarrat sena energia elètrica pro una pariga de oras<ref>{{Tzita web|url=https://www.independentespanol.com/noticias/america-latina/apagon-centroamerica-paises-energia-b1880777.html|tìtulu=Países de Centroamérica sufren un gran apagón por varias horas|nùmene=|situ=Independent Español|data=2021-07-08|limba=es|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 8 argiolas/trìulas: su fogu in una fàbrica de [[Màndigu|alimentos]] acanta de [[Daca]], [[Bangladesh]], ochiet a su mancu a 52 persones e nde ingollet a àteras 25<ref>{{Tzita web|url=https://lopezdoriga.com/internacional/incendio-bangladesh-fabrica-de-alimentos/|tìtulu=Incendio en Bangladesh deja al menos 52 muertos y 25 heridos|nùmene=|situ=López-Dóriga Digital|data=2021-07-09|limba=es-MX|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 14 argiolas/trìulas: una sèrie de inundamentos càusat unos 250 mortos in [[Europa otzidentale|Europa Otzidentale]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.fr.de/panorama/unwetter-tief-bernd-regen-nordrhein-westfalen-rheinland-pfalz-todesfaelle-news-zr-90867174.html|tìtulu=Unwetter in NRW und Rheinland-Pfalz: Luftwaffe versorgt zerstörte Dörfer mit Hilfsgütern|situ=https://www.fr.de|data=2021-07-19|limba=de|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 23 argiolas/trìulas: unu fogu mannu, incumentzadu acanta de [[Bonaccattu]] istròpiat bintimìgia ètaros de terra, faghende dannos mannos a sartu, aziendas e domos de is biddas de su [[Montiferru]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardegnaierioggidomani.com/in-sardu/sardigna-noas-de-su-26-07-2021/|tìtulu=Sardigna Noas de su 26/07/2021|autore=Guido Cadoni|situ=Sardegna Ieri-Oggi-Domani|data=2021-07-26|atzessu=2021-08-05}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardegnaierioggidomani.com/in-sardu/sardigna-noas-de-su-27-08-2021/|tìtulu=Sardigna Noas de su 27/07/2021|autore=Guido Cadoni|situ=Sardegna Ieri-Oggi-Domani|data=2021-07-27|atzessu=2021-08-05}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.istorias.it/26/07/2021/6412/uninferru-de-bintimila-etaros/|tìtulu=S'inferru in sa terra|autore=Andrea Deidda|situ=Istorias|data=2021-07-26|atzessu=2021-08-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/arrennegu-nieddu/|tìtulu=Arrennegu nieddu|autore=Gabriele Tanda|situ=Limba Sarda 2.0|data=2021-07-27|atzessu=2021-08-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/fogu-sabratzu-de-sos-corsicanos/|tìtulu=Fogu, s'abratzu de sos corsicanos|situ=Limba Sarda 2.0|data=2021-07-28|atzessu=2021-08-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/cronaca/2021/07/28/incendi-sardegna-oggi|tìtulu=Incendi in Sardegna, la Procura apre un'inchiesta|autore=Sky TG24|nùmene=|situ=tg24.sky.it|limba=it|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 28 argiolas/trìulas: unu [[terremotu]] de magnitudo 8.2 sumbùgiat s'[[Alaska]], sena fàghere dannos. In s'incumentzu si ghetat un'allarme tsunami, a pustis arrimadu<ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/2021/07/29/alaska-terremoto-oggi|tìtulu=Terremoto di magnitudo 8.2 al largo dell'Alaska|autore=Sky TG24|situ=tg24.sky.it|limba=it|atzessu=2021-08-04}}</ref>. * 30 argiolas/trìulas: unu terremotu de magnitudo 6.1 iscutulat una pariga de fràigos in [[Piura]], [[Perù]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/americalatina/2021/07/31/terremoti-peru-40-feriti-per-sisma-a-piura_8836c4fe-9b5d-408f-9abf-41a422373bfe.html|tìtulu=Terremoti: Perù, 40 feriti per sisma a Piura - America Latina|situ=Agenzia ANSA|data=2021-07-31|limba=it|atzessu=2021-08-04}}</ref>, ingollende a unas 40 persones. === Austu === * 9 austu: su Grupu interguvernativu de espertos a pitzus de su càmbiu climàticu at publicadu sa prima parte de sa de ses relatas, chi narat chi isceti mesuras urgentes podent sarvare su praneta de unu degòlliu climàticu<ref>{{Tzita web|url=https://amp.theguardian.com/environment/2021/aug/15/its-now-or-never-scientists-warn-time-of-reckoning-has-come-for-the-planet|tìtulu=It’s now or never: Scientists warn time of reckoning has come for the planet {{!}} Climate change {{!}} The Guardian|situ=web.archive.org|data=2021-08-15|limba=en|atzessu=2021-09-04|dataarchìviu=2021-08-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210815202926/https://amp.theguardian.com/environment/2021/aug/15/its-now-or-never-scientists-warn-time-of-reckoning-has-come-for-the-planet|urlmortu=eja}}</ref>. * 11 austu: si ghetat un'allarme tsunami a pustis de unu terremotu de magnitudo 7.1 in is Filipinas, a pustis arrimadu. No ddoe at vìtimas nen dannos sèrios<ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/2021/08/11/terremoto-filippine-oggi|tìtulu=Filippine, terremoto di magnitudo 7.1. Rientra l'allerta tsunami|autore=Sky TG24|situ=tg24.sky.it|limba=it|atzessu=2021-09-04}}</ref>. * 14 austu: unu [[terremotu]] in [[Amèrica Tzentrale|Tzentru-Amèrica]], cun epitzentru in [[Haiti]] ochiet a su mancu a 1500 pesones<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Forte-terremoto-ad-Haiti-centinaia-edifici-crollati-Oltre-300-vittime-e-migliaia-di-dispersi-d2020004-e340-4147-b552-d90238232e5e.html|tìtulu=Terremoto Haiti. Centinaia di edifici crollati, oltre 1300 morti e migliaia di dispersi|situ=rainews|limba=it|atzessu=2021-09-04}}</ref>. * 15 austu: ** is [[Talebanos]] pigant su controllu de [[Kabul]] a pustis chi s'esèrtzitu [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidensu]] lassat s'[[Afganistàn|Afgànistan]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2021/08/15/i-talebani-sono-a-kabul-e-la-resa-delloccidente-il-presidente-in-fuga-sara-proclamato-lemirato-islamico-esplosioni-nella-capitale-evacuazioni-usa-e-ue-la-diretta/6291937/|tìtulu=I talebani sono a Kabul, è la resa dell'Occidente: il presidente in fuga, "sarà proclamato l'Emirato Islamico". Esplosioni nella capitale, evacuazioni Usa e Ue|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2021-08-15|limba=it-IT|atzessu=2021-09-04}}</ref>; ** in [[Altalil]], [[Lìbanu]], s'esplosione de unu càmion de benzina ochiet a 28 persones e nde ingollet 80<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2021-08-15/al-menos-20-muertos-por-la-explosion-de-un-camion-cisterna-en-el-norte-de-libano.html|tìtulu=Al menos 28 muertos por la explosión de un camión cisterna en Líbano en plena crisis de combustible|autore=Juan Carlos Sanz|situ=EL PAÍS|data=2021-08-15|limba=es|atzessu=2021-09-04}}</ref>. * 16 austu: in [[Tzitade de su Mèssicu]], un'esplosione in un'edifìtziu, in capas pro neghe de una pèrdida de gas, ochiet a una persone e nde lassat a àteras 29 fertas<ref>{{Tzita web|url=https://mvsnoticias.com/noticias/destacado_app/explosion-en-benito-juarez-reporta-29-lesionado-y-una-persona-fallecida|tìtulu=Explosión en Benito Juárez reporta 29 lesionado y una persona fallecida|situ=MVS Noticias|data=2021-08-16|limba=es-MX|atzessu=2021-09-04}}</ref>. * 20 austu: proet pro sa prima borta in 7 annos in [[Groenlàndia]]. S'eventu càusat una pèrdida de astra prus manna de sa mèdia de su perìodu de s'annu<ref>{{Tzita web|url=https://www.unotv.com/ciencia-y-tecnologia/impresionante-llueve-por-primera-vez-en-la-cumbre-de-groenlandia/|tìtulu=Llueve por primera vez en la cumbre de Groenlandia|autore=Redacción {{!}} Agencias|situ=Uno TV|data=2021-08-21|limba=es-MX|atzessu=2021-09-04}}</ref>. * 26 austu: un'atentadu terrorìsticu dòpiu in s'arioportu Hamid Karzai de Kabul, Afgànistan ochiet a su mancu a 138 persones<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2021/08/26/6127966ffdddff45448b457a.html|tìtulu=Doble atentado suicida en el aeropuerto de Kabul con decenas de muertos|situ=ELMUNDO|data=2021-08-26|limba=es|atzessu=2021-09-04}}</ref>. === Cabudanni === * 5 cabudanni: su cumandante de is fortzas militares in [[Guinea]] pigat su controllu de s'istadu cun unu unu [[Corpu de Istadu|golpe]] chi isorvet su guvernu e suspendet sa costitutzione<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/africa/2021/09/05/golpe-in-guinea-catturato-il-presidente-conde_ddf88e33-14f7-4eb7-b60c-1281c064370b.html|tìtulu=Golpe in Guinea, 'catturato il presidente Condè' - Africa|situ=Agenzia ANSA|data=2021-09-05|limba=it|atzessu=2021-09-07}}</ref>. *7 cabudanni: **unu terremotu de magnitudo 7.1 in [[Acapulco de Juárez]] ([[Mèssicu (istadu)|Mèssicu]]) ochiet a su mancu a 1 persone<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-58483504|tìtulu=Un sismo de magnitud 7,1 con epicentro cerca de Acapulco sacude el centro y sur de México|publicatzione=BBC News Mundo|atzessu=2021-10-06}}</ref>; **[[El Salvadòr|El Salvador]] est su primu istadu de su mundu a impreare su [[Bitcoin]] comente dinari ufitziale<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/technology-58473260|tìtulu=Fear and excitement in El Salvador as Bitcoin becomes legal tender|publicatzione=BBC News|data=2021-09-07|atzessu=2021-10-06}}</ref>; **sa Corte Suprema de Mèssicu decriminalizat s'[[Abortu|interrùmpida voluntària de ingraidèntzia]]<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-latin-america-58482850|tìtulu=Mexico decriminalises abortion in landmark ruling|publicatzione=BBC News|data=2021-09-07|atzessu=2021-10-06}}</ref>. *16 cabudanni: SpaceX ghetat su bòlidu ispatziale Inspiration4. Est su primu de s'in totu tzivile<ref>{{Tzita web|url=https://www.nbcnews.com/science/space/spacex-makes-history-first-civilian-spaceflight-rcna2027|tìtulu=SpaceX makes history with first all-civilian spaceflight|autore=Denise ChowDenise Chow is a reporter for NBC News Science focused on general science, Climate Change|situ=NBC News|limba=en|atzessu=2021-10-06}}</ref>. *19 cabudanni: **eletziones parlamentares in [[Rùssia]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/abren-colegios-electorales-en-rusia-para-tres-d%C3%ADas-de-elecciones/a-59207496|tìtulu=Abren colegios electorales en Rusia para tres días de elecciones {{!}} DW {{!}} 16.09.2021|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2021-10-06}}</ref>; **in [[La Palma]], me is [[Ìsulas Canàrias]], s'erutzione de unu [[vulcanu]] faghet dannu a unu nùmeru artu de fràigos e lassat prus de 6000 disterrados<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2021/09/20/news/spagna_vulcano_eruzione_la_palma-318650873/|tìtulu=Spagna, eruzione del vulcano alle Canarie: centinaia di case distrutte e 5mila evacuati|situ=la Repubblica|data=2021-09-20|limba=it|atzessu=2021-10-06}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/sociedad/2021-09-20/el-volcan-de-la-palma-se-traga-un-centenar-de-casas-y-cultivos-y-avanza-a-700-metros-por-hora.html|tìtulu=La lava del volcán de La Palma se traga un centenar de casas, obliga a evacuar a unas 6.000 personas y avanza hacia el mar a 300 metros por hora|autore=Guillermo Vega|situ=El País|data=2021-09-20|limba=es|atzessu=2021-10-06}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Borja|sambenadu=Suarez|url=https://www.reuters.com/world/europe/people-evacuated-spanish-island-la-palma-after-volcano-eruption-warning-2021-09-19/|tìtulu=Lava pours out of volcano on La Palma in Spain's Canary Islands|publicatzione=Reuters|data=2021-09-20|atzessu=2021-10-06}}</ref>. *20 cabudanni: in un'isparadòrgiu in un'iscola de Kazan, Rùssia, morint 9 persones e àtera 28 abarrant fertas<ref>{{Tzita web|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/391751-registra-tiroteo-escuela-ciudad-rusa-kazan|tìtulu=Al menos 9 muertos y 21 heridos en un tiroteo en una escuela de la ciudad rusa de Kazán|situ=RT en Español|limba=es|atzessu=2021-10-06}}</ref>. *26 cabudanni: **eletziones federales de [[Germania|Germània]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.bundeswahlleiter.de/bundestagswahlen/2021.html|tìtulu=Bundestagswahl 2021 - Der Bundeswahlleiter|situ=www.bundeswahlleiter.de|limba=de|atzessu=2021-10-07}}</ref>; **cun unu referendum, s'[[Isvìtzera]] cunfirmat s'aprovatzione de una lege pro permìtere su coju omosessuale<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Svizzera-verso-il-si-al-referendum-su-matrimoni-omosessuali-9981c66a-8eb8-4f58-bee6-f7684aab95b7.html|tìtulu=Svizzera, tutti i cantoni hanno detto sì alle nozze gay|situ=rainews|limba=it|atzessu=2021-10-07}}</ref>. === Ledàmene/Santugaine === * 1 ledàmene/santugaine: incumentzat s''''Expo 2020''' in [[Dubai]], chi depiat incumentzare su 1 de [[Santuaine|ledàmene]] de su [[2020]] ma est istètidu crastinadu pro neghe de sa [[Pandèmia de COVID-19]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.agi.it/expo-dubai/fotostoria/2021-07-19/evento-torna-unire-mondo-13312584/|tìtulu=Expo 2020 Dubai, l’evento che torna a unire il mondo|publicatzione=AGI|data=2021-07-19}}</ref>. *4 ledàmene/santugaine: Facebook, Instagram e Whatsapp, de propiedade de Facebook sufrint sa peus bàscia de servìtziu de s'istòria reghente<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/tecnologia/2021-10-04/whatsapp-facebook-e-instagram-sufren-una-caida-generalizada-en-todo-el-mundo.html|tìtulu=WhatsApp, Facebook e Instagram sufren una caída de más de seis horas en un momento crítico para su reputación|autore=Jordi Pérez Colomé|situ=El País|data=2021-10-04|limba=es|atzessu=2021-10-31}}</ref>. *14 ledàmene/santugaine: a su mancu 6 persones morint e 32 abarrant ingortas in [[Beirut]] in un'isparadòrgiu in antis de una manifestada<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2021-10-14/al-menos-seis-muertos-y-decenas-de-heridos-en-un-tiroteo-durante-una-protesta-en-beirut.html|tìtulu=Al menos seis muertos y más de 30 heridos en un tiroteo durante una protesta en Beirut|autore=Marc Español|situ=El País|data=2021-10-14|limba=es|atzessu=2021-10-31}}</ref>. *15 ledàmene/santugaine: sa cumpangia aero-nàutica italiana Alitalia acabbat s'atividade a pustis de 75 annos e torrat a nàschere comente [[ITA Airways]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/economia/aziende/21_ottobre_15/vecchia-alitalia-rinasce-come-ita-airways-addio-storico-logo-19f694e4-2d9c-11ec-be4a-8aaf23299e0e.shtml|tìtulu=La vecchia Alitalia rinasce come Ita Airways (e cambia colore)|autore=Leonard Berberi|situ=Corriere della Sera|data=2021-10-15|limba=it|atzessu=2021-10-31}}</ref>. *25 ledàmene/santugaine: s'esèrtzitu [[Sudan|sudanesu]] ghetat unu [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]] contra a su guvernu. Su primu ministru Abdalla Hamdok est in arrestu domitziliare. Su presidente Abdel Fattah al-Burhan decrarat s'istadu de apretu e annùntziat s'isorvimentu de su guvernu<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/flash/2021/10/25/-media-colpo-di-stato-in-sudan-arrestato-premier-_cd1091aa-69a4-4bd1-b536-3461bf8874db.html|tìtulu=Colpo di Stato in Sudan, ministero: i militari sparano ai manifestanti - Africa|situ=Agenzia ANSA|data=2021-10-25|limba=it|atzessu=2021-10-31}}</ref>. === Onniasantu/Santandria === * 4 onniasantu/santandria: s'esplosione de unu càmion-chisterra me in su distritu Wellington de [[Freetown]], [[Sierra Leone|Sierra Leona]], càusat a su mancu 101 mortos e prus de 100 fertos<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-59188753|tìtulu=Sierra Leone explosion: Scores dead after Freetown oil tanker collision|publicatzione=BBC News|data=2021-11-06|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 7 onniasantu/santandria: eletziones generales de [[Nicaràgua]]<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://apnews.com/article/9e19a4b9bc36a77e4e2c92fe34431076|tìtulu=Ortega confirma elecciones en Nicaragua en noviembre de 2021|publicatzione=AP News|tzitade=Managua|data=2020-07-14}}</ref>. * 8 onniasantu/santandria: in [[Bolìvia]] incumentzat un'[[isciòperu]] generale natzionale contra a sa lege 1386 de iscontròriu a is balàngios illegales e a su [[terrorismu]]<ref>{{Tzita web|url=https://cnnespanol.cnn.com/2021/11/15/bolivia-paro-indefinido-continua-orix/|tìtulu=Bolivia: el paro indefinido continúa, advierten en Santa Cruz|situ=CNN|data=2021-11-15|limba=es|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 11 onniasantu/santandria: sa missione Crew-3 de [[NASA]] e SpaceX imbiat a bator membros noos a s'[[Istatzione Ispatziale Internatzionale]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.hwupgrade.it/news/scienza-tecnologia/spacex-e-nasa-hanno-lanciato-la-missione-crew-3-verso-la-stazione-spaziale-internazionale_102408.html|tìtulu=SpaceX e NASA hanno lanciato la missione Crew-3 verso la Stazione Spaziale Internazionale|situ=Hardware Upgrade|limba=it-IT|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 19 onniasantu/santandria: su Nicaràgua annùntziat su retiru de s'Organizatzione de is Istados Americanos, ca custa no at connotu su resurtadu de is eletziones de su 7 de su pròpiu mese<ref>{{Tzita web|url=https://abc17news.com/cnn-spanish/2021/11/19/nicaragua-anuncia-su-retiro-definitivo-de-la-oea/|tìtulu=Nicaragua anuncia su “retiro definitivo” de la OEA|autore=C. N. N. Newsource|situ=ABC17NEWS|data=2021-11-19|limba=es|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 21 onniasantu/santandria: eletziones generales in [[Cile]]<ref>{{Tzita web|url=https://redgol.cl/tendencias/Elecciones-en-Chile-2021--Fecha-cuando-a-que-hora-son-las-Presidenciales-20211019-0108.html|tìtulu=Elecciones en Chile 2021 {{!}} ¿Fecha, cuándo y a qué hora son las votaciones de noviembre?|situ=RedGol|limba=es-ES|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 24 onniasantu/santandria: ** sa NASA ghetat sa [[Double Asteroid Redirection Test]], sa prima tentada de iscostiare un'[[asteròide]] cun sa punna de imparare a amparare sa [[Terra]] dae sa minetza de collisione<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-59327293|tìtulu=Nasa Dart asteroid spacecraft: Mission to smash into Dimorphos space rock launches|publicatzione=BBC News|data=2021-11-24|atzessu=2021-12-04}}</ref>. ** Magdalena Andersson presentat is dimissiones, isceti una pariga de oras a pustis de essire sa primu fèmina votada comente primu ministru de [[Isvetzia|Isvètzia]]. Pagu a pustis de sa dimissione, dda torrant a votare<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-59459733|tìtulu=Magdalena Andersson: Sweden's first female PM returns after resignation|publicatzione=BBC News|data=2021-11-29|atzessu=2021-12-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/swedish-parliament-reelects-magdalena-andersson-as-prime-minister-days-after-quitting-post/ar-AARgzfv|tìtulu=Swedish Parliament Reelects Magdalena Andersson as Prime Minister Days After Quitting Post|situ=www.msn.com|limba=en|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 26 onniasantu/santandria: s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude]] faghent un'addòbiu de apretu pro chistionare de una variante noa de interessu de [[COVID-19]], sa B.1.1.529 "Omicron"<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2021/nov/26/who-to-assess-new-highly-mutated-covid-19-variant-as-countries-ramp-up-health-checks|tìtulu=WHO to assess new highly mutated Covid-19 variant as countries ramp up health checks|situ=the Guardian|data=2021-11-26|limba=en|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 28 onniasantu/santandria: ** eletziones generales in [[Honduras]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.laprensa.hn/honduras/cne-da-el-banderillazo-inicial-de-elecciones-honduras-2021-EX4011565|tìtulu=CNE da el banderillazo inicial de elecciones Honduras 2021|autore=Redacción Web Autor marcado para seguir|situ=www.laprensa.hn|limba=es-HN|atzessu=2021-12-04}}</ref>. ** unu terremotu de magnitudo 7.5 in Baranca, [[Perù]], ochiet a una persone. Ddoe at unos 10 ingortos e dannos a fràigos<ref>{{Tzita web|url=https://elcomercio.pe/peru/terremoto-en-amazonas-75-ultimas-noticias-consecuencias-y-mas-del-sismo-sismos-de-hoy-peru-ecuador-guayaquil-l-lbposting-tdex-noticia/|tìtulu=Terremoto en Amazonas 7.5: últimas noticias, consecuencias y más del sismo {{!}} Sismos de hoy {{!}} Perú {{!}} Ecuador {{!}} Guayaquil l lbposting-tdex {{!}} PERU|autore=NOTICIAS EL COMERCIO PERÚ|situ=El Comercio Perú|data=2021-11-29|limba=es|atzessu=2021-12-04}}</ref>. * 30 onniasantu/santandria: s'istadu de is [[Barbados]] essit [[Repùblica]] in su de 55 anniversàrios de s'indipendèntzia, abarrende membru de su [[Commonwealth de sas Natziones|Commonwealth de is Natziones]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2021/nov/30/queen-congratulates-barbados-as-it-becomes-a-republic|tìtulu=Queen congratulates Barbados as it becomes a republic|situ=the Guardian|data=2021-11-30|limba=en|atzessu=2021-12-19}}</ref>. === Idas/Nadale === [[File:James Webb Space Telescope Mirrors Will Piece Together Cosmic Puzzles (30108124923).jpg|thumb|S'ispigru printzipale de su Telescòpiu Ispatziale James Webb]] * 6 idas/nadale: **[[Aung San Suu Kyi]], giai arrestada in s'ìnteri de su [[Corpu de istadu in Myanmar de su 2021|golpe de freàrgiu 2021]], est cundennada a bator annos de presone, a pustis redùsidos a duos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2021/dec/06/aung-san-suu-kyi-sentenced-to-four-years-in-prison-for-incitement|tìtulu=Myanmar’s junta condemned over guilty verdicts in Aung San Suu Kyi trial|situ=the Guardian|data=2021-12-06|limba=en|atzessu=2021-12-10}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/2021/12/06/myanmar-aung-san-suu-kyi-condannata|tìtulu=Birmania, la Giunta riduce a due anni la condanna ad Aung San Suu Kyi|autore=Sky TG24|situ=tg24.sky.it|limba=it|atzessu=2021-12-10}}</ref> **Is Istados Unidos decrarant de bòlere boicotare is Giogos Olìmpicos de Ierru de su [[2022]] de [[Beijing]] comente chèscia pro is violatziones de is [[deretos umanos]] de sa Tzina, cun riferimentu a su [[Genotzìdiu culturale de sos Uiguros]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.nbcnews.com/politics/white-house/white-house-announces-diplomatic-boycott-beijing-winter-olympics-over-human-n1285419|tìtulu=White House announces diplomatic boycott of Beijing Winter Olympics over human rights concerns|situ=NBC News|limba=en|atzessu=2022-01-01}}</ref>. Àteras natziones annùntziant s'intentzione de fàghere sa pròpiu cosa<ref>{{Tzita web|url=https://www.agi.it/sport/news/2021-12-08/boicottaggi-giochi-olimpici-storia-14820521/|tìtulu=Tutti i boicottaggi nella storia dei Giochi olimpici|situ=Agi|limba=it|atzessu=2022-01-01}}</ref>. * 8 idas/nadale: Patrick Zaki, istudiante [[Presonia de Patrick Zaki|impresonadu]] in [[Egitu]] cun s'acusa de ispainare noas farsas e impuntzare a sa protesta, est lìberu a pustis de 22 meses de presone, mancari sigat a èssere acusadu<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/patrick-zaki-libero-scarcerato/|tìtulu=Patrick Zaki è libero, lo studente egiziano scarcerato|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2021-12-10}}</ref>. *9 idas/nadale: un'[[Càmiu|autocarru]] tzacarrat in s'istadu [[Mèssicu|messicanu]] de [[Chiapas]] ochiende a 54 migrantes e lassende·nde a su mancu a àteros 58 fertos<ref>{{Tzita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/12/10/xxx-3|tìtulu=At least 54 killed as truck carrying migrants crashes in Mexico|situ=www.aljazeera.com|limba=en|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *11 idas/nadale: un'esplosione dèpida a una pèrdida de gas isciusciat bator palatzeddos in Ravanusa (Agrigento, [[Sitzìlia]]) e faghet dannu a àteras bator, ochiende a noe persones e lassende·nde a unas àteras chentu isfolladas<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/attualita/esplode-bombola-a-ravanusa-e-crolla-palazzina-si-cercano-dispersi-il-sindaco-e-un-disastro/|tìtulu=Esplode bombola a Ravanusa e crolla palazzina: 8 dispersi, anche bambini. Il sindaco: “Un disastro”|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2021-12-17}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/attualita/esplosione-ravanusa-individuato-corpo-di-calogero-carmina-tra-le-macerie-si-cerca-il-figlio-giuseppe/|tìtulu=Esplosione Ravanusa, individuati i corpi di Calogero e Giuseppe Carmina tra le macerie|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2021-12-17}}</ref>. *12 idas/nadale: is tzitadinos de sa [[Noa Caledònia]] votant in unu referendum pro s'indipendèntzia<ref>{{Tzita web|url=https://www.aspistrategist.org.au/new-caledonian-independence-leaders-challenge-france-over-final-referendum-date/|tìtulu=New Caledonian independence leaders challenge France over final referendum date|situ=The Strategist|data=2021-10-22|limba=en-AU|atzessu=2021-12-19}}</ref>. Binchet su No cun su 96,50% de is votos<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Haut-Commissariat de la République en Nouvelle-Calédonie|data=2021-12-13|tìtulu=Référendum 2021 - Résultats définitifs proclamés offiellement par la Commission de contrôle le 13 déc|limba=fr|url=https://www.nouvelle-caledonie.gouv.fr/content/download/9258/71413/file/R%C3%A9sultats%20d%C3%A9finitifs%20R%C3%A9f%C3%A9rendum%20NC%20du%2012%20d%C3%A9cembre%202021.pdf}}</ref>. *14 idas/nadale: s'esplosione de un'autocarru de benzina in [[Cap-Haïtien]], [[Haiti]], ochiet as su mancu a 62 persones e nde lassat a meda àteras ingortas<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/dl/rainews/articoli/Almeno-cinquanta-persone-sono-morte-nell-esplosione-di-un-camion-ad-Haiti-b490fda4-bb57-43e3-8c55-03a309412cc2.html|tìtulu=Almeno sessantadue persone sono morte nell'esplosione di un camion ad Haiti|situ=rainews|limba=it|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *15 idas/nadale: ruet un'[[aparèchiu]] me in sa [[Repùblica Dominicana]]. Morint 9 persones. Intre custas ddoe at su produtore musicale Flow La Movie, sa pobidda e su fìgiu<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/aereo-precipita-a-santo-domingo-9-morti-tra-loro-il-produttore-flow-la-movie-la-moglie-e-il-figlio/|tìtulu=Aereo precipita a Santo Domingo: 9 morti, tra loro il produttore Flow La Movie, la moglie e il figlio|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *16 idas/nadale: sa subitana Rai ochiet a su mancu a 375 persones me is [[Filipinas]]<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-internacional-59744104|tìtulu=En fotos: los devastadores efectos del tifón Rai, que dejó al menos 375 muertos en Filipinas|publicatzione=BBC News Mundo|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *19 idas/nadale: **segundu turnu de is eletziones generales de [[Cile]]<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-59748270|tìtulu=Qué significa la victoria de Boric en Chile para la izquierda en América Latina (y por qué aún no se habla de una nueva "marea rosa")|publicatzione=BBC News Mundo|atzessu=2022-01-01}}</ref>. **eletziones legislativas de [[Hong Kong]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.voanews.com/amp/east-asia-pacific_hong-kongs-delayed-legislative-elections-set-december/6204550.html|tìtulu=Hong Kong's Delayed Legislative Elections Set for December|situ=www.voanews.com|limba=en|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *24 idas/nadale: is eletziones generales de [[Lìbia]] sunt crastinadas, lassende pensamentos pro s'echilìbriu de su paisu<ref>{{Tzita web|url=https://www.vaticannews.va/it/mondo/news/2021-12/libia-elezioni-rinvio.html|tìtulu=Rinviate le elezioni generali in Libia. Il Paese a rischio caos - Vatican News|situ=www.vaticannews.va|data=2021-12-23|limba=it|atzessu=2022-01-01}}</ref>. *25 idas/nadale: NASA, ESA, s'Agentzia Ispatziale de Canadà e su Space Telescope Science Institute ghetant su Telescòpiu Ispatziale James Webb, su benidore de su Telescòpiu Hubble<ref>{{Tzita web|url=https://jwst.nasa.gov/content/about/launch.html|tìtulu=The Launch - Webb/NASA|situ=jwst.nasa.gov|limba=en|atzessu=2022-01-01}}</ref>. == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Annos]] [[Categoria:XXI seculu]] t49htauyiwazp6pj1zfofocz27kyzjv Beranu àrabu (2010-2012) 0 20497 177783 169898 2022-08-22T18:43:01Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Hosni_Mubarak_facing_the_Tunisia_domino_effect.png|thumb|308x308px|Vigneta de su caricaturista brasilianu [[Carlos Latuff]] in ue si predighet sa ruta de su guvernu de [[Hosni Mubarak]] che a [[efetu dòmino]] de sa [[Rivolutzione de is gesminos|rivolutzione de Tunisia]].]] [[File:Arab Spring map.svg|thumb|307x307px|{{legend|#00112b|Istesiamentu o morte de su cabu de istadu}}{{legend|#004a80|Cunflitos armados e càmbios in su guvernu}} {{legend|#00bff3|Càmbiu de su primu ministru}} {{legend|#d64400|Protestas mannas}} {{legend|#eac27c|Protestas minores}}{{legend|#797979|Protestas ligadas}} {{legend|#801000|Gherra tzivile}} {{legend|#B9B9B9|Ausèntzia de protestas}}]] Is '''protestas àrabas de su 2010-2012''', connotas che '''Beranu Àrabu'''<ref>{{Tzita web|url=https://www.fundeu.es/recomendacion/primavera-arabe-en-letra-redonda-y-con-minusculas-961/|tìtulu=Primavera Árabe, en letra redonda y con mayúsculas}}</ref>,​ currespondent a una sèrie de manifestatziones populares in clamore de, segunde de is manifestantes, sa democratzia e is deretos sotziales, organizada dae sa populatzione àraba. Si considerat su comintzu de custas manifestatziones su 17 de nadale de s 2010 in sa tzitade de [[Sidi Bouzid]] ([[Tunisia]]), candu unu bendidore ambulante ([[Mohamed Bouazizi]]) fiat istadu privadu dae sa politzia de is mercantzias e contos e aurru suos e in resposta, si fiat immoladu in forma de protesta. Durante s'agonia sua millis de tunisinos si fiat rebellados contra de is cunditziones malas a chi fiant sutamìtidos, causende unu efetu dòminu in su restu de is istados àrabos. Dae su 1987, [[Zine el Abidine Ben Ali]] gobernaiat sa Tunisia cun unu guvernu cunsideradu autoritàriu. Is tunisinos, a in antis de sa situatzione Bouazizi, fiant bessidos a protestare contra de Ben Ali. Mohamed Bouazizi fiat mortu su 4 de ghennàrgiu de su [[2011]]. Deghe dies a pustis, su presidente Ben Ali si fiat dimìtidu. S'esempru de sa Tunisia fiat iastadu imitadu in su restu de su mundu àrabu. In [[Egitu]], fiant bessidos a manifestare milliones de persones contra de [[Hosni Mubarak]] chie fiat istadu 30 annos a su pòdere; is [[Lìbia|lìbicos]] contra de [[Muʿammar Gheddafi]] (42 annos a su pòdere); in [[Siria|Sìria]] contra de [[Bashar Al Assad]] (15 annos tando); in [[Jemen]] contra de [[Ali Abdullah Saleh]] (21 annos tando); in [[Algerìa|Algeria]] contra de [[Abdelaziz Buteflika]] (12 annos tando). Su sultanu de [[Omàn]] [[Qabus bin Said Al Said]] e su re [[Hamad bin Isa Al Jalifa]] de [[Bahrein|Barhein]] aiat incrementadu su pòdere de is parlamentos e aiant promìtidu cunditziones de vida mèngius in ambaduos paisos;<ref>{{Tzita web|url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-oman-sultan-oman-promulga-decreto-dotar-mas-competencias-camara-alta-parlamento-20110313132932.html|tìtulu=Omán.- El sultán de Omán promulga un decreto para dotar de más competencias a la cámara alta del Parlamento}}</ref>​​​​<ref>{{Tzita web|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/subnotas/20-52064-2011-02-18.html|tìtulu=Omán también quiere}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2012/01/15/actualidad/1326643314_938947.html|tìtulu=El rey de Bahréin anuncia una reforma constitucional para calmar las protestas}}</ref> in [[Giordània]] fiat destituidu su primu ministru [[Samir Rifai]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.elperiodico.com/es/internacional/20110201/rey-jordania-disuelve-gobierno-nombra-688278|tìtulu=El rey de Jordania disuelve el Gobierno y nombra nuevo primer ministro}}</ref>​ Intertantu in [[Egitu]] [[Hosni Mubarak]] fiat istadu depostu s'11 de freàrgiu. In [[Lìbia]], su guvernu de Gheddafi aiat acutu presuntamente a s'usu de is fortzas aèreaa pro reprimire a is manifestantes e, in resposta, sa [[NATO]] aiat ghiadu una coalitzione aèrea pro ddu frenare. Is rebellos lìbicos, agudados dae sa NATO, aiant bogadu a Gheddafi dae [[Tripoli|Trìpoli]], sa capitale, e aiant pigadu su controllu de su guvernu. Su 20 de santuaine de su 2011, Gheddafi fiat agatadu fuende·si·nche e fiat giustitziadu, dende fine a sa prima fase de sa gherra. In Jemen, su paisu prus pòburu de su mundu àrabu, is protestas contra de [[Ali Abdullah Saleh]] fiant duradas prus de unu, fintzas a candu in su freàrgiu de su [[2012]] fiat bogafu de su pòdere. In [[Siria|Sìria]] si fiat prodùsida una àtera [[gherra tzivile]] chi atualmente sighit chentza de solutzione. Duncas petzi [[Qatàr]] e is [[Emirados Àrabos Unidos]] fiant is solos chi no aiant tentu manifestatzione peruna, e chi esseret fintzas a nd'àere tentu, no aiant causadu repercussione peruna. Calificados che a revolutziones dae s'imprenta internatzionale,<ref>{{Tzita web|url=https://www.npr.org/2011/12/17/143897126/the-arab-spring-a-year-of-revolution?t=1610185866419|tìtulu=The Arab Spring: A Year Of Revolution}}</ref> sa cadena de cunflitos aiat comintzadu cun sa rivolutzione tunisina, in su nadale de su 2010. Sende gasi, [[Noam Chomsky]], [[filòsofu]] famadu e ativista istadounidense, considerat chi is protestas de su mese de santuaine de [[2010]] in [[Sahara Otzidentale]] fiant istadas su puntu de partida de is avolotos<ref>{{Tzita web|url=https://www.aljazeera.com/program/empire/2011/2/21/the-genie-is-out-of-the-bottle|tìtulu=‘The genie is out of the bottle’}}</ref>.​ In unu primu momentu, s'imprenta otzidentale dd'aiat denominada fintzas che '''rivolutzione democràtica áraba'''.​​​​​​​​​<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/agr/del_alfiler_al_elefante/a/|tìtulu=Del alfiler al elefante}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/diario/2011/01/29/opinion/1296255611_850215.html|tìtulu=Europa y la revolución democrática árabe}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.afrik-news.com/article18829.html|tìtulu=Egypt: The Arab democratic revolution hits Egypt}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/diario/2011/05/12/sociedad/1305151201_850215.html|tìtulu=Fronteras de quita y pon}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.larazon.es/historico/5667-la-primavera-arabe-fuerza-un-acuerdo-entre-hamas-y-al-fatah-OLLA_RAZON_372642/|tìtulu=La «primavera árabe» fuerza un acuerdo entre Hamas y Al Fatah}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nacion.com/archivo/internet-un-arma-de-doble-filo-para-la-primavera-arabe/IWLFU3HO4ZHLLODFALN4V5Y4LM/story/|tìtulu=Internet, un arma de doble filo para la "primavera árabe"}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.laregion.es/articulo/mundo/pekin-pide-mundo-exterior-no-interfiera-conflicto-sirio/20110513181357148601.html|tìtulu=Pekín pide al mundo exterior que no interfiera en el conflicto sirio}}</ref> Pro àteru cantone, sunt istadas denuntziados ispriculitos e manipulatziones medas chi is potèntzias otzidentale diant àere esertzitadu in is paisos àrabes aprofitende de s'instabilidade polìtica batida dae is avolotos populares. Su càos creschende in is Istados àrabos fiat presupostu sufitziente pro su cumparimentu de s'[[Istadu Islamicu|Istadu Islàmicu]].​​​<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/10/151014_israel_palestinos_jerusalen_conflicto_az|tìtulu=¿Cuánto han afectado la Primavera Árabe y Estado Islámico la causa palestina?}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/elpais/2014/12/16/opinion/1418754762_242091.html|tìtulu=Primavera árabe: esperanzas frustradas}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://elartificepolitico.com/2015/05/29/de-la-primavera-arabe-al-estado-islamico/|tìtulu=De la Primavera Árabe al Estado Islámico|atzessu=2021-01-09|dataarchìviu=2015-09-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150908092436/http://elartificepolitico.com/2015/05/29/de-la-primavera-arabe-al-estado-islamico/|urlmortu=eja}}</ref> Est de annodizare comente custos avolotos non agatant pretzedentes in su mundu àrabu<ref>{{Tzita web|url=http://www.cfr.org/publication/23908/arab_worlds_unprecedented_protests.html|tìtulu=The Arab World's 'Unprecedented' Protests|atzessu=2021-01-09|dataarchìviu=2011-01-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110131105622/http://www.cfr.org/publication/23908/arab_worlds_unprecedented_protests.html|urlmortu=eja}}</ref>, giai ca mancari in s'istòria de custu si contaiant rivolutziones làicas e republicanas medas, fintzas a tando si fiant caraterizadas pro nàschere a partire de [[Corpu de Istadu|corpos de Istadu]] militares e dare su passu a guvernos in tzerta mesura autoritàrios cun o chentza de apòmpiu populare,<ref>Sa [[Movimentu de Ofitziales Lìberos|Rivolutzione de sos Ufitziales Lìberos]] in [[Egitu]] de [[1952]] aiat inauguradu una sutzessione de movimentos [[Nasserismu|nasseristas]] e republicanos in totu su mundu àrabu; pro esempru, in su [[1958]] fiat rutu su re Faisal in [[Iraq]], decrarende·si una repùblica ghiada dae [[Abdul Karim Qasim]], e in su [[1969]] fiat sutzediu ateretantu con sun su re [[Idris]] de [[Lìbia]], depostu dae su corpu militare de [[Mu'ammar al-Gheddafi]].</ref> mentras ca in custu casu si trataiat de acontessimentos caraterizados dae reclamos [[Democratzia|democràticos]]<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/diario/2011/01/16/internacional/1295132408_850215.html|tìtulu=La voz del nuevo Túnez}}</ref> e de megioros sustantziales de is cunditziones de vida. Pro sa naturalidade de is protestas issoro​ (libertades democràticas, càmbios polìticos, econòmicos e sotziales), unos cantos osservadores europeos ddas assòtziant cun is revolutziones europeas de su [[1830]], de su [[1848]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias/2011/12/111229_primavera_arabe_hobsbawn_revolucion_pea|tìtulu=Eric Hobsbawn: 2011 "me recuerda a 1848..."}}</ref>​ e de su [[1989]] en s'estu europeu, a partire dae sa ruta de su [[Muru de Berlino|muru de Berlinu]] in su 1989<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/diario/2011/02/01/internacional/1296514804_850215.html|tìtulu=Cuatro temores y una gran esperanza}}</ref>. Cun s'etzetzione de sa [[Tunisia]], in paisu niunu is avolotos ant dadu passu a unu regìmene democràticu, mancari ant costituidu una tzeurra pro su chi annos a pustis diat èssere denumenadu ''[[Segundu beranu àrabu]]''.<ref>{{Tzita web|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20201220/6136061/primavera-latente.html|tìtulu=Diez años después, la 'primavera árabe’ sigue latente}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Artìculos ligados == * [[Rivolutzione de is gesminos]] *[[Rivolutzione egitziana de 2011]] *[[Rivolutzione de su Jemen]] *[[Conflitu in Lìbanu de su 2011-2012]] *[[Avolotu armadu kurdu de 2012]] *[[Gherra tzivile in Lìbia]] *[[Gherra tzivile in Sìria]] * [[Istadu Islamicu|Istadu Islàmicu]] *[[Segundu beranu àrabu]] == Àturus progetus == {{commons|Category:2010–2011 Arab world protests|Beranu àrabu (2010-2011)}} [[Categoria:Istòria]] ncrmiv8jxcf754iueqpvjf4m99m1mf3 Incaminadori de arretza 0 20514 177852 169858 2022-08-22T22:17:20Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Adsl_connections.jpg|right|thumb|Un'incaminadori DSL tìpicu po domu e ofìtzius piticus. Bieus: a manu manca sa genna de intrada po dd'acapiai a Internet a traessu de una lìnia DSL; in su centru is gennas Ethernet po dd'acapiai a elaboradoris, imprentadoras e àterus dispositivus.]] Un''''incaminadori de arretza''' (connotu fintzas comenti '''router''') est unu dispositivu chi imbiat pachetus de datus intra arretzas de elaboradoris. Is incaminadoris tenint sa tarea de adaretzai su tràficu in [[Ìnternet|Internet]]. Totu is datus scambiaus aìnturu de Internet, comenti [[Pàgina web|pàginas web]] o [[Posta eletrònica|messàgiu de posta eletrònica]] funt formaus de pachetus. Is pachetus funt imbiaus de unu'incaminadori a un'àteru a traessu de s'arretza fintzas a candu arribat a su [[Nodu (informàtica)|nodu]] de destinatzioni.<ref>{{Tzita web|url=http://www.tcpipguide.com/free/t_OverviewOfKeyRoutingProtocolConceptsArchitecturesP.htm|tìtulu=Overview Of Key Routing Protocol Concepts: Architectures, Protocol Types, Algorithms and Metrics|editore=Tcpipguide.com|atzessu=15 ghennàrgiu 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101220111345/http://tcpipguide.com/free/t_OverviewOfKeyRoutingProtocolConceptsArchitecturesP.htm|dataarchìviu=20 nadale 2010}}</ref> Un'incaminadori est acapiau a duus o prus lìnias de datus de indiritzus IP diferentis. Candu unu pachetu de datus arribat a una de is lìnias, s'incaminadori ligit s'indiritzu de arretza in s'intestu suu po cumprendi cali est sa destinatzioni. Apustis, impreendi is informatzionis in sa tàula de incaminamentu (''routing table'') o sa polìtica de incaminamentu (''routing policy''), imbiat su pachetu a su passu benidori de su biàgiu suu. Su tipu prus comunu de incaminadoris funt is po domu o ofìtzius piticus chi imbiant sceti is pachetus intra is [[Computer|computadoris]] e Internet. Dispositivus prus cumplessus, comenti is po asiendas mannas, ligant arretzas mannas a is incaminadoris chi formant sa dorsali (''backbone'') de Internet, ligaus pari-pari attraessu de lìneas a lestesa atra in [[fìbra òtica]]. == Funtzionamentu == Sa punna manna de un'incaminadori est sa de ligai prus arretzas e imbiai siat is pachetus cun destinu a arretzas ligadas a manera dereta, siat is chi andant a arretzas prus remotas. Un'incaminadori est cunsiderau dispositivu de livellu 3, ca sa decisioni primària de imbiu est fundada apitzus de informatzionis de is pachetus IP, me in su de tres livellu, e prus che totu apitzus de is indiritzus IP. Candu un'incaminadori arricit unu pachetu, circat in sa tàula de incaminamentu su mellus caminu intra s'IP de destinu de su pachetu e unu de is indiritzus de sa tàula. Candu dd'agatat, su pachetu est postu in una trama de livellu 2 e imbiau a sa bessida indicada in sa tàula. Un'icaminadori est progetau po minimai s'informatzioni de stadu assotziada a is pachetus individualis.<ref>{{Tzita web|url=http://www.packet.cc/files/FlowPaper/NextGenerationofIP-FlowRouting.htm|tìtulu=The Next Generation of IP - Flow Routing|sambenadu=Roberts|nùmene=Lawrence|data=22 trìulas 2003|atzessu=22 freàrgiu 2015|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150404030549/http://www.packet.cc/files/FlowPaper/NextGenerationofIP-FlowRouting.htm|dataarchìviu=4 abrile 2015}}</ref> Is informatzionis de sa tàula de incaminamentu podint benni de prus orìginis, comenti caminus stàticus configuraus a manu o caminus dinàmicus chi benint de protocollus de incaminamentu, chi permitint a dònnia incaminadori de imparai is caminus scambiendi informatzionis cun is àterus. Ddoi at puru caminus pre-definius, de importu po sciri innui imbiai su tràficu candu su destinu no est in sa tàula de incaminamentu. Un'esempru dd'agataus me is incaminadoris de domu, configuraus po imbiai totu su tràficu non-locali a su frunidori de servìtziu Intenet. Custus caminus podint essi stàticus o dinàmicus, otènnius de su protocollu DHCP.<ref>{{Tzita web|url=http://www.techrepublic.com/article/cisco-administration-101-what-you-need-to-know-about-default-routes|tìtulu=Cisco administration 101: What you need to know about default routes|sambenadu=David Davis|data=19 abrile 2007|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131617133200/http://www.techrepublic.com/article/cisco-administration-101-what-you-need-to-know-about-default-routes/|dataarchìviu=19 nadale 2017}}</ref> Un'incaminadori podit impreai prus de unu protocollu in su pròpiu tempus, pruschetotu si serbit comenti incaminadori de làcana de unu sistema autònomu intra partis de un'arretza chi impreant protocollus diferentis.<ref>{{Tzita libru|autore=Diane Teare|tìtulu=Implementing Cisco IP Routing (ROUTE): Foundation Learning Guide|data=Martzu 2013|editore=[[Cisco Press]]|pp=330–334}}</ref> Candu prus incaminadoris funt impreaus in arretzas ligadas pari-pari, cussus podint scambiai informatzionis apitzus de is indiritzus de arribu impreendi unu [[protocollu de incaminamentu]]. Dònnia incaminadori fait una tàula de incaminamentu: una lista de caminus intra duus elaboradoris collegaus a s'arretza.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ciscopress.com/articles/article.asp?p=2180210&seqNum=4|tìtulu=Cisco Networking Academy's Introduction to Routing Dynamically|editore=Cisco|atzessu=1 austu 2015|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151027133937/http://www.ciscopress.com/articles/article.asp?p=2180210&seqNum=4|dataarchìviu=27 santugaine 2015}}</ref> Un'incaminadori tenit duus tipus de componentis organizaus in ''pranus'' de processu separaus<ref>{{Tzita web|url=https://tools.ietf.org/html/rfc3654.html|tìtulu=Requirements for Separation of IP Control and Forwarding|autore=Todd A. Anderson <todd.a.anderson@intel.com>|situ=tools.ietf.org|limba=en|atzessu=12 ghennàrgiu 2021}}</ref>: * '''Pranu de controllu''': s'incaminadori tenit una tàula de incaminamentu chi allistat cali caminu depit essi impreau po imbiai unu pachetu e a traessu de cali acàpiu. Custu est fatu impreendi istrutzionis pre-configuradas chi ddi narant caminus stàticus o imparendi is caminus a manera dinàmica po mèdiu de unu protocollu de incaminamentu. Caminus stàticus e dinàmicus funt arreguaus in sa tàula de incaminamentu. Sa lògica de pranificadura de su controllu bogat is istrutzionis chi no serbint de sa tàula e ndi preparat un'àtera de impreai in su pranu de imbiu. * '''Pranu de imbiu''': S'incaminadori imbiat is datus chi arribant de un'acàpiu de intrada a unu de bessida, impreendi s'informatzioni chi ligit in s'intestu de su pachetu e sa tàula de imbiu fata de su pranu de controllu. == Impreus == [[File:Ciscosystemsrouteratcern.jpg|right|thumb|222x222px|Un'incaminadori Cisco ASM/2-32EM impreau me in su CERN in su 1987]] Un'incaminadori podit tenni interfacis po tipus diferentis de connessionis de livellu fìsicu, comenti cavus de [[Ràmine|ràmini]], fìbra òtica o trasmissionis chena filus. Podit puru impreai standard diferentis a livellu de arretza. Dònnia interfaci de arretza est impreada po permiti a pachetus de datus de essi imbiaus de unu sistema de trasmissioni a s'àteru. Podint fintzas essi impreaus po ligai duus o prus grupus lògicus de elaboradoris, connotus comenti suta-arretza (''subnet''), donniunu cun unu prefissu de arretza diferenti. Is incaminadoris podint permiti sa connetividadi aìnturu de asiendas, intra de issas e Internet o intra arretzas de frunidoris de servìtziu de Internet. Is incaminadoris prus mannus (comenti su Cisco CRS-1 o su Juniper PTX) ligant pari-pari prus frunidoris o podint essi impreaus me is arretzas de asiendas mannas.<ref>{{Tzita web|url=http://my-technet.com/index.php/cisco/setting-up-netflow-on-cisco-routers/|tìtulu=Setting uo Netflow on Cisco Routers|editore=MY-Technet.com date unknown|atzessu=15 ghennàrgiu 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110714141500/http://my-technet.com/index.php/cisco/setting-up-netflow-on-cisco-routers/|dataarchìviu=14 trìulas 2011}}</ref> Dispositivus prus piticus de sòlitu funt impreaus in arretzas de domu e ofìtzius minoris. Aìnturu de is asiendas si podint agatai incaminadoris de dònnia mannesa.<ref name="port">{{Tzita web|url=http://social.technet.microsoft.com/wiki/contents/articles/windows-home-server-router-setup.aspx|tìtulu=Windows Home Server: Router Setup|editore=Microsoft Technet 14 Aug 2010|atzessu=15 ghennàrgiu 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101222175405/http://social.technet.microsoft.com/wiki/contents/articles/windows-home-server-router-setup.aspx|dataarchìviu=22 nadale 2010}}</ref> Is prus poderosus ddus impreant is frunidoris de Internet e me is struturas acadèmicas e de circa. Asiendas mannas podint puru abisongiai de incaminadoris prus potentis po manigiai arrechertas de tràficu de datus sèmpiri prus mannas. A fitianu, est impreau unu mollu geràrchicu de arretzas internet.<ref>{{Tzita libru|autore=Oppenheimer|nùmene=Pr|tìtulu=Top-Down Network Design|annu=2004|editore=Cisco Press|tzitade=Indianapolis|ISBN=978-1-58705-152-4}}</ref> === Seguràntzia === Arretzas esternas depint essi cunsideradas cun atentzioni comenti parti de su pranu de seguràntzia de s'arretza locali. Firewall, manìgiu de sa VPN e àteras funtzionis de seguridadi podint essi parti de s'incaminadori o podint essi frunidas de àterus dispositivus. Is incaminadoris faint sa tradutzioni de is indiritzus de arretza (tènnica NAT) chi mìnimat is connessionis de s'esternu ma no est connota che tènnica de seguridadi de totu is spertus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.safecomputing.umich.edu/protect-personal/download/nat_security.pdf|tìtulu=Security Considerations Of NAT|editore=University of Michigan|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141018184244/http://www.safecomputing.umich.edu/protect-personal/download/nat_security.pdf|dataarchìviu=18 santugaine 2014}}</ref> Calincunu espertu narat chi incaminadoris a còdixi abertu funt prus segurus de is a còdixi serrau, ca is primus permitint de scoberri e curregi a lestu is faddinas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.businesswire.com/news/home/20151014005564/en|tìtulu=Global Internet Experts Reveal Plan for More Secure, Reliable Wi-Fi Routers - and Internet|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151020003515/http://www.businesswire.com/news/home/20151014005564/en|dataarchìviu=20 santugaine 2015}}</ref> === Incaminamentu in arretzas diferentis === Is incaminadoris funt a fitianu classificaus po is arretzas innui funtzionant. A un'incaminadori in un'arretza locali (LAN) de un'organizatzioni ddi narant incaminadori internu (''interior router''). A unu chi funtzionat in sa dorsali de [[Ìnternet|Internet]] ddi narant incaminadori esternu ''(exterior router''). A unu chi ligat un'arretza locali cun Internet o a un'arretza de àrea ampra (WAN) ddi narant incaminadori de làcana (''border router''), o incaminadori-portali ''(gateway router'').<ref>{{Tzita libru|autore=Tamara Dean|tìtulu=Network+ Guide to Networks|annu=2009|editore=Cengage Learning|pp=272|ISBN=9781423902454}}</ref> === Incaminamentu in Internet === Is incaminadoris po sa connessioni de frunidoris de servìtzius Internet asiendas mannas de sòlitu scàmbiant informatzionis de incaminamentu impreendi Border Gateway Protocol (BGP). RFC 4098 definit is tipus de incaminadoris BGP in acòrdiu cun is funtzionis insoru:<ref>{{Tzita web|url=https://tools.ietf.org/html/rfc4098.html|tìtulu=Terminology for Benchmarking BGP Device Convergence in the Control Plane|autore=Susan Hares, Marianne Lepp, Elwyn B. Davies, Padma Krishnaswamy, Howard Berkowitz|situ=tools.ietf.org|limba=en|atzessu=27 nadale 2020}}</ref> * '''Incaminadori de oru (de frunidori)''' ''(Edge router''): Postu a oru de s'arretza de unu frunidori, impreat Exterior Border Gateway Protocol (EBGP) po is incaminadoris de àterus frunidoris o sistemas autònomus de asiendas mannas. * '''Incaminadori de oru de clienti''' (''Subscriber edge router):'' Postu a oru de s'arretza de su clienti, imprat EBGP etotu po su sistema autònomu de su frunidori suu. Est impreau a fitianu me is asiendas e àteras organizatzionis. * '''Incaminadori de làcana de frunidori Internet''' ''(Inter-provider border router''): ligat frunidoris pari-pari. * '''Incaminadoris de nùcleu''' (''Core router''): est aìnturu de unu sistema autònomu po manigiai su tràficu intra incaminadoris de làcana.<ref>{{Tzita web|url=http://www.juniper.net/techpubs/qrc/m160-qrc.pdf|tìtulu=M160 Internet Backbone Router|editore=Juniper Networks|atzessu=15 ghennàrgiu 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110920213215/http://www.juniper.net/techpubs/qrc/m160-qrc.pdf|dataarchìviu=20 cabudanni 2011}}</ref> * '''Aìnturu de unu frunidori Internet''': me in su sistema autònomu de su frunidori Internet, un'incaminadori impreat su BGP internu po comunicai cun is incaminadoris de oru de àterus frunidris, àterus incaminadoris de nùcleu internus o is incaminadoris de làcana de su pròpiu frunidori. * '''Dorsali''' (''Internet backbone''): Internet no tenit prus una dorsali crara. Custa funtzioni est cumpria de is incaminadoris de is frunidoris prus mannus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.telecomsportal.com/Assets_papers/Routers_&_Netman/Ironbridge_Virt_Bbone_Route.pdf|tìtulu=Virtual Backbone Routers|editore=IronBridge Networks, Inc. September, 2000|atzessu=15 ghennàrgiu 2011|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110716203325/http://www.telecomsportal.com/Assets_papers/Routers_%26_Netman/Ironbridge_Virt_Bbone_Route.pdf|dataarchìviu=16 trìulas 2011}}</ref> Su frunidori impreat totu is cuàturu tipus de incaminadoris descritus. S'incaminadori de nùcleu est impreau po ligai pari-pari totu is de oru e làcana suus e podint tenni funtzionis specialis in arretzas virtualis privadas (VPN) basadas apitzus de una cominatzioni de BGP e protocollus Multi-Protocol Label Switching.<ref>{{Tzita web|url=https://tools.ietf.org/html/rfc2547.html|tìtulu=BGP/MPLS VPNs|autore=Eric C. Rosen, Yakov Rekhter|situ=tools.ietf.org|limba=en|atzessu=27 nadale 2020}}</ref> * '''Re-indiritzamentu de genna''' (''port forwarding''): Is incaminadoris funt impreaus puru po re-indiritzai su tràficu intra [[Serbidore (informàtica)|sebidoris]] privaus acapiaus a Internet.<ref name="port"/> == Stòria == [[File:ARPANET_first_router_2.jpg|thumb|Su primu incaminadori de ARPANET "Interface Message Processor".]] Su cuncetu de ''elaboradori de interfaci'' est stètiu propostu de Donald Davies po s'arretza NPL in su 1966.<ref>{{Tzita web|url=http://www.packet.cc/files/arpanet-computernet.html|tìtulu=The ARPANET & Computer Networks|sambenadu=Roberts|nùmene=Dr. Lawrence G.|data=Maju 1995|tzitatzione=Then in June 1966, Davies wrote a second internal paper, "Proposal for a Digital Communication Network" In which he coined the word packet,- a small sub part of the message the user wants to send, and also introduced the concept of an "Interface computer" to sit between the user equipment and the packet network.|atzessu=13 abrile 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160324032800/http://www.packet.cc/files/arpanet-computernet.html|dataarchìviu=24 martzu 2016}}</ref> Wesley Clark at tentu sa pròpiu idea s'annu apustis po ARPANET. Custu elaboradori, <nowiki><i id="mwyw">Interface Message Processors</i></nowiki> (IMPs), teniat agiumai is pròpiu funtzionis de un'incaminadori de oi. Sa bidea de un'incaminadori,chi ddi narànt portali (''gateway'') a cussu tempus, est bènnia in s'incumentzu a unu grupu internatzionali de circadoris asuba de s'arretza, su International Networking Working Group (INWG). Formau in su 1972 comenti grupu informali po studiai is problemas tènnicus in sa connessioni de arretzas diferentis, est apustis bessiu unu suta-comitau de sa International Federation for Information Processing cussu annu etotu. Custus dispositivus fiant diferentis in duas maneras de sa parti manna de is schemas a comutatzioni de pachetu chi esistiant giai. A primu, ligànt tipus diferentis de arretza, comenti lìnias serialis e arretzas de àrea locali. Segundu, fiant dispositivus chena connessioni chi no teniant nisciuna responsabilidadi de assegurai chi su tràficu fessit intregau a manera fidada, lassendi custa tarea a is nodus. Custa bidea, su princìpiu ''end-to-end'', fiat giai stètia proposta po is arretzas CYCLADES<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Bennett|tìtulu=Designed for Change: End-to-End Arguments, Internet Innovation, and the Net Neutrality Debate|url=https://www.itif.org/files/2009-designed-for-change.pdf}}</ref>. S'idea est stètia analizada mellus, cun sa voluntadi de produsi unu sistema protòtipu comenti parti de duus programas cuntemporàneus. Unu fiat su chi iat incumentazu su DARPA, chi at creau s'architetura [[TCP/IP]] impreada oindii.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=V.|sambenadu=Cerf|data=1974-05|tìtulu=A Protocol for Packet Network Intercommunication|rivista=IEEE Transactions on Communications|volume=22|nùmeru=5|pp=637–648|limba=en|atzessu=03 ghennàrgiu 2021|doi=10.1109/TCOM.1974.1092259|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/1092259|nùmene2=R.|sambenadu2=Kahn}}</ref> S'àteru fiat unu programa a su Xerox PARC po esplorai tecnologias de arretza noas, chi at prodùsiu su sistema PARC Universal Packet, chi perou est pagu connotu a foras de Xerox po problemas de propiedadi intelletuali.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=D.|sambenadu=Boggs|data=1980-04|tìtulu=Pup: An Internetwork Architecture|rivista=IEEE Transactions on Communications|volume=28|nùmeru=4|pp=612–624|limba=en|atzessu=2021-01-03|doi=10.1109/TCOM.1980.1094684|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/1094684|nùmene2=J.|sambenadu2=Shoch|nùmene3=E.|sambenadu3=Taft}}</ref> In su 1974 is primus incaminadoris Xeros ant incumentzau a funtzionai. Su primu beru incaminadori IP est stètiu postu in òpera de Ginny Strazisar me in sa BBN, comenti parti de su traballu incumentzau de DARPA, me is annus 1975-1976.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ithistory.org/honor-roll/ms-ginny-strazisar|tìtulu=Ms. Ginny Strazisar|situ=IT History Society|atzessu=21 santandria 2017|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171201034131/http://www.ithistory.org/honor-roll/ms-ginny-strazisar|dataarchìviu=1 nadale 2017}}</ref> A sa fini de su 1976, tres incaminadoris basaus apitzus de su PDP-11 fiant in servìtziu in su protòtipu sperimentali de Internet.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=C.|sambenadu=Partridge|data=2006-01|tìtulu=Data networking at BBN|rivista=IEEE Annals of the History of Computing|volume=28|nùmeru=1|pp=56–71|limba=en|atzessu=2021-01-03|doi=10.1109/MAHC.2006.7|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/1603444|nùmene2=S.|sambenadu2=Blumenthal}}</ref> Is primus incaminadoris multi-protocollu funt stètius creaus a manera indipendenti de circadoris de su MIT e de [[Universidade de Stanford|Stanford]] in su 1981; is de Stanford ddus iat fatus William Yeager, e a su MIT unu d'iat fatu Noel Chiappa; is duus fiant basaus apitzus de PDP-11.<ref>{{Tzita web|url=https://www.pbs.org/cringely/pulpit/1998/pulpit_19981210_000593.html|tìtulu=Valley of the Nerds: Who Really Invented the Multiprotocol Router, and Why Should We Care?|autore=Robert X. Cringely|situ=WeeklyColumn (Archiviadu)|data=29 abrile 2015|atzessu=03 ghennàrgiu 2021|dataarchìviu=2015-04-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150429220753/https://www.pbs.org/cringely/pulpit/1998/pulpit_19981210_000593.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.networkworld.com/supp/2006/anniversary/032706-routerman.html?t5|tìtulu=Router man|situ=web.archive.org|data=05 làmpadas 2013|atzessu=12 ghennàrgiu 2021|dataarchìviu=2013-06-05|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130605195255/http://www.networkworld.com/supp/2006/anniversary/032706-routerman.html?t5|urlmortu=eja}}</ref> Fintzas is incaminadoris impreaus oi funt multi-protocollu, ca impreant sian IPv4 siat IPv6, ma funt dispositivus prus simpris de is chi manigiànt protocollus AppleTalk, DECnet, IP e Xerox. == Riferimentus == <references /> == Càstia puru == * [[Comutadori de arretza]] [[Categoria:Informàtica]] 12xuo4b7aeutamhdn59r5jsecz2mtp4 Disastru nucleare de Fukushima Dai-ichi 0 20602 177823 170364 2022-08-22T20:14:33Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:NRC Officials Visit Fukushima Dai-ichi Complex - Dec. 13, 2012.jpg|thumb|281x281px|Unu echipu de ufitziales de su [[Nuclear Regulatory Commission|NRC]], ghiada dae su presidente Allison Macfarlane, sa làmmia de iscidradura de su reatore 4 de su cumplessu Dai-ichi ammuntadu cun una lama de atzàrgiu su 13 de nadale 2012.]] [[File:Fukushima decontam.svg|thumb|412x412px|Mapa de is zonas de decontaminatzione a fatu de s'intzidente nucleare de Fukushima.]] Su '''Disastru nucleare de Fukushima Dai-ichi''' est un'intzidente nucleare acontèssidu in sa [[tzentrale nucleare de Fukushima Dai-ichi]], in [[Ōkuma]], [[prefetura de Fukushima]], [[Giappone|Giapone]], causadu printzipalmente de su [[Terremotu e maremotu de Tōhoku|terremotu de Tōhoku]] su 11 de martzu [[2011]].<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Phillip Y. Lipscy†*, Kenji E. Kushida‡, and Trevor Incerti§|annu=2013|tìtulu=The Fukushima Disaster and Japan’s Nuclear Plant Vulnerability in Comparative Perspective|rivista=Environmental Science & Technology|volume=47|nùmeru=12}}</ref> Luegus a pustis, is reatores ativos ant paradu automaticamente is reatziones de fissione sustentadas. Nointames, su [[tsunami]] prodùidu dae su [[terremotu]] at distrùidu is generadores de emergèntzia chi diant àere dèpidu frunire energia pro cuntrollare e fàghere funtzionare is pompas netzessàrias pro s'iscidradura de is reatores. S'iscidradura insufitziente at batidu a tres crisis nucleares, esplosiones de àera e [[Idrogenu|idrògenu]] e s'emissione de materiale [[Radioatividade|radioativu]] in is Unidades 1, 2 e 3 su 15 de martzu. Sa pèrdida de isfridamentu at dadu pessamentos fintzas pro su combustìbile esauridu dae pagu carrigadu dae su reatore 4, chi est crèschidu de temperadura su 15 de martzu a càusa de su calore de decadessimentu de is barras matessis, ma chi non s'est reduidu cun s'espositzione a s'àera.<ref>{{Tzita web|url=http://www.jsmillerdesign.com/FukushimaPapers/Fukuchima_AREVA.pdf|tìtulu=The Fukushima Daiichi Incident}}</ref> Su 5 de trìulas 2012, su [[National Diet of Japan Fukushima Nuclear Accident Independent Investigation Commission]] (NAIIC) at proadu ca is càusas de s'intzidente fiant previsìbiles e ca s'operadore de s'imprantu, sa [[Tokyo Electric Power Company]] (TEPCO), no aiat pòdidu satisfàghere is recuisitos de seguresa de base comente a sa valutatzione de su riscu, sa preparatzione pro cuntènnere is dannos collaterales e s'isvilupu de pranos de evacuatzione. Su disastru de Fukushima, cun totu chi unu solu mortu siat istadu atribuidu a is [[Radioatividade|radiatziones]] prodùidas, est istadu s'intzidente nucleare prus grae dae [[Desacatu de Černobyl'|su de Černobyl']] de su 26 de abrile [[1986]] e su segundu disastru a chi siat istada assignada sa classificatzione [[Iscala INES|INES]] de livellu 7.<ref>{{Tzita web|url=https://www.reuters.com/article/us-nuclear-japan-month-idUSTRE7377I120110408|tìtulu=Analysis: A month on, Japan nuclear crisis still scarring}}</ref> In su mese de cabudanni 2018, una morte pro càncaru est istada ogetu de un'acòrdiu finantziàriu pro sa famìlia de un'ex operaju de sa tzentrale.<ref>{{Tzita web|url=https://www.abc.net.au/news/2018-09-06/first-man-dies-from-radiation-from-fukushima-nuclear-disaster/10208244|tìtulu=Fukushima disaster: Japan acknowledges first radiation death from nuclear plant hit by tsunami}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ans.org/news/article-2074/no-the-cancer-death-was-probably-not-from-fukushima/#:~:text=Japan%20announced%20for%20the%20first,is%20unlikely%20to%20be%20true.&text=There%20is%20no%20evidence%20it%20happened%20because%20of%20Fukushima.|tìtulu=No, The Cancer Death Was Probably Not From Fukushima}}</ref> Su [[United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation]]<ref>{{Tzita web|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24968465/|tìtulu=Increase in cancer unlikely following Fukushima exposure - says UN report}}</ref> e sa [[WHO|World Health Organization]] ant referidu chi non ddoe siant istados aumentos de [[Abortu|abortos]], naschidos mortos o istorbos fìsicos e mentales in is pipios naschidos a pustis de s'intzidente.<ref>{{Tzita web|url=https://www.chemistryworld.com/news/fukushima-disaster-predicted-to-raise-cancer-rates-slightly/5948.article|tìtulu=Fukushima disaster predicted to raise cancer rates slightly}}</ref> S'istimat chi siant istados cumproados 1.600 mortos causados dae su stress de s'evacuatzione, massimamente intre sos antzianos chi aiant pretzedentemente bìvidu in is domos de cura. Su programma intensu de òperas in cursu pro decontaminare sas àreas interessadas e disavesare s'imprantu de Fukushima, segundu sas istimas de su gestore de s'imprantu at a durare de 30 a 40 annos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/environment/2014/mar/10/fukushima-operator-dump-contaminated-water-pacific|tìtulu=Fukushima operator may have to dump contaminated water into Pacific}}</ref> Una barriera de terra astragada est istada fraigada in su tentativu de prevènnere una contaminatzione ulteriore de is mitzas de sus sutaterra,<ref>{{Tzita web|url=https://spectrum.ieee.org/energywise/energy/nuclear/startup-time-for-fukushimas-frozen-wall-heres-why-it-should-work|tìtulu=Startup Time for Fukushima's Frozen Wall. Here’s Why it Should Work}}</ref> abbascende sa cantidade de abba contaminada chi si regollet. Sa TEPCO istimat chi sa barriera siat redusende is flussos de abba de unas 95 tonnelladas a sa die cun respetu a su 2016.<ref>{{Tzita web|url=https://www.reuters.com/article/us-japan-disaster-nuclear-icewall/tepcos-ice-wall-fails-to-freeze-fukushimas-toxic-water-buildup-idUSKCN1GK0SY|tìtulu=Tepco's 'ice wall' fails to freeze Fukushima's toxic water buildup}}</ref> S'abba est istada tratada e totu sos elementos radioativos sunt istados remòvidos cun sutzessu, cun s'etzetzione de su [[trìtiu]]. In su freàrgiu [[2017]], TEPCO at emìtidu sas immàgines pigadas in s'internu de su reatore 2 dae una telecàmara telecumandada chi ammostat comente b'apat un'istampu largu 2 metros <ref>{{Tzita web|url=http://www.fukushima-is-still-news.com/2018/04/tepco-footage-shows-fuel-debris-in-no.2-reactor.html|tìtulu=TEPCO FOOTAGE SHOWS FUEL DEBRIS IN NO.2 REACTOR|atzessu=2021-02-28|dataarchìviu=2018-05-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180518055021/http://www.fukushima-is-still-news.com/2018/04/tepco-footage-shows-fuel-debris-in-no.2-reactor.html|urlmortu=eja}}</ref> in sa bentregrussa metàllica a suta de sa làmmia a pressione in sa làmmia de cuntenimentu primària de su reatore,<ref>{{Tzita web|url=https://www.japantimes.co.jp/news/2017/02/03/national/fukushima-radiation-level-highest-since-march-11/|tìtulu=Highest radiation reading since 3/11 detected at Fukushima No. 1 reactor}}</ref> chi diat pòdere èssere istadu causadu dae su carburante bessidu a foras dae sa làmmia a pressione, inditende ca si fiat averguadu una trabucada/fusione pro mèdiu de custu pìgiu de cuntenimentu. Livellos de radiatziones de tzirca 210 Sv a s'ora sunt istados a pustis relevados a s'internu de sa làmmia de cuntenimentu de s'unidade 2.<ref>{{Tzita web|url=https://lucian.uchicago.edu/blogs/atomicage/2017/02/23/after-alarmingly-high-radiation-levels-detected-what-are-the-facts-in-fukushima-via-national-geographic/|tìtulu=After Alarmingly High Radiation Levels Detected, What Are the Facts in Fukushima? via National Geographic}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Fukushima I accidents|Disastru nucleare de Fukushima}} au8gitab720vxwtw4mm66gf9u70f4l1 SHGb02+14a 0 20638 177949 173370 2022-08-23T11:41:01Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} '''SHGb02+14a''' est una fonte de ràdiu-frecuèntzia in s'ispàtziu còsmicu individuada dae su progetu [[SETI@home]] in martzu 2003 e annuntziada in New Scientist su 1 cabudanni [[2004]]. Sa notoriedade sua est dèpida a su fatu de èssere una possìbile candidada pro is punnas de su progetu SETI (''Search for Extra-Terrestrial Intelligence'', Chirca de vida inteligente extra-terrestre).<ref name=":0">{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Euginie|sambenadu=Reich|url=https://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6341|tìtulu=Mysterious signals from light years away|publicatzione=New Scientist|data=1 cabudanni 2004|atzessu=12 làmpadas 2006|deadurl=eja|dataarchìviu=2008-05-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080509025415/http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6341}}</ref> Sa fonte ràdiu est istada osservada pro tres bortas, in una frecuèntzia ràdiu de belle 1420 MHz<ref>{{Tzita web|url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/Candidates/SHGb02+14a/SHGb02+14a.html|tìtulu=Gaussian Candidate SHGb02+14a|editore=SETI@home|limba=en|atzessu=12 làmpadas 2006|dataarchìviu=2013-07-03|urlarchìviu=https://www.webcitation.org/6HpZbAJ0S?url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/Candidates/SHGb02+14a/SHGb02+14a.html|deadurl=yes}}</ref> chi diat pòdere èssere impreada dae extra-terrestres pro trasmissiones, pro sa curtzesa sua a sa frecuèntzia de assorbimentu e irrajamentu de fotones de s'idrògenu<ref name=":0" />. == Piessìnnios e ispricadas == ''SHGb02+14a'' est situada in unu puntu intre is costellatziones de is Pisches e de su Mascu, una diretzione in ue non s'osservat perunu [[Istedda|isteddu]] a prus pagu de 1000 [[Annu luxi|annos lughe]]. In prus, su sinnale suo est dèbile meda. Sa frecuèntzia de su sinnale tenet un'istesiadura lestra, chi diat currispòndere a s'emissione chi benit dae unu [[praneta]] chi òrbitat a una 40 bortas prus lestru de sa [[Terra]] a inghìriu de su [[Sole]]. Ònnia borta chi su sinnale est istadu retzidu, sa frecuèntzia osservada est istada semper de 1420 MHz, est a nàrrere sa frecuèntzia originale in antis de ònnia istesiadura. Analizende custos piessìnnios, [[SETI@home]] at denegadu sa possìbile natura extra-terrestre de su sinnale suo, ipotizada dae is mèdias.<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Amir|sambenadu=Alexander|url=http://planetary.org/news/2004/0902_SETIhome_Leaders_Deny_Reports_of.html|tìtulu=SETI@home Leaders Deny Reports of Likely Extraterrestrial Signal|publicatzione=Planetary|editore=[[Planetary Society|The Planetary Society]]|data=2 cabudanni 2004|atzessu=12 làmpadas 2006|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110726074250/http://planetary.org/news/2004/0902_SETIhome_Leaders_Deny_Reports_of.html|dataarchìviu=26 trìulas 2011}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=David|sambenadu=Whitehouse|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3621608.stm|tìtulu=Astronomers deny ET signal report|publicatzione=[BBC News|data=2 cabudanni 2004|atzessu=12 làmpadas 2006}}</ref> Diat pòdere èssere un'artefatu de natura casuale, abbolotu còsmicu, o finas su resurtadu de unu problema tècnicu. == Riferimentos == <references /> == Pàginas ligadas == * [[BLC1]] * [[Sinnale Wow!]] == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|http://www.satsig.net/seticalc.htm|SETI range calculator|atzessu=18 febbraio 2010}} [[Categoria:Astronomia]] bdign6ly73cg42jih8cup7ytd8hvnr1 BLC1 0 20639 177779 173352 2022-08-22T18:28:02Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Parkes_Radio_Telescope_09.jpg|thumb|Osservatòriu de Parkes chi at agatau BLC-1]] '''BLC1''' (''Breakthrough Listen Candidate 1'') est unu sinnali arràdiu candidau SETI agatau e osservau in abrili e maju 2019 e arrelatau po sa primu borta su 18 idas 2020, chi parit benni de sa diretzioni de su [[steddu]] prus acanta de su [[Sistema Solari]], Proxima Centauri.<ref>{{Tzita web|url=https://www.nationalgeographic.com/science/2020/12/alien-hunters-detect-mysterious-radio-signal-from-nearby-star/|tìtulu=Alien hunters detect mysterious radio signal from nearby star|sambenadu=Drake|nùmene=Nadia|situ=National Geographic|data=2020-12-18|atzessu=2020-12-19}}</ref><ref name="ET-20201223">{{Tzita noas|nùmene=Ryan|sambenadu=Whitwam|url=https://www.extremetech.com/extreme/318635-astronomers-spot-potentially-alien-radio-signal-from-nearby-star|tìtulu=Astronomers Spot Potentially Artificial Radio Signal From Nearby Star|publicatzione=[[ExtremeTech]]|data=23 December 2020|atzessu=23 December 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.seti.org/did-proxima-centauri-just-call-say-hello-not-really|tìtulu=Did Proxima Centauri Just Call to Say Hello? Not Really!|situ=SETI Institute|atzessu=2020-12-23}}</ref> == Sinnali == Sa transidura faci a s'arrùbiu chi aparessit in sa frecuèntzia sua, cuncordu cun s'[[efetu Doppler]], podit essi scuncordu cun su movimentu de de Proxima b, unu [[praneta]] de Proxima Centauri.<ref name="auto">{{Tzita web|url=https://www.scientificamerican.com/article/alien-hunters-discover-mysterious-signal-from-proxima-centauri/|tìtulu=Alien Hunters Discover Mysterious Signal from Proxima Centauri|sambenadu=Billings|nùmene=Jonathan O'Callaghan,Lee|situ=Scientific American}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|nùmene=Ian|sambenadu=Sample|url=https://www.theguardian.com/science/2020/dec/18/scientists-looking-for-aliens-investigate-radio-beam-from-nearby-star|tìtulu=Scientists looking for aliens investigate radio beam 'from nearby star'|publicatzione=The Guardian|data=2020-12-18|atzessu=2020-12-19}}</ref> Sa transidura Doppler in su sinnali est s'imbressi de su prevìdiu de s'arrodiamentu de sa [[Terra]], innui sa frecuèntzia de su sinnali crescit intamis de amenguai.<ref name="Wright">{{Tzita web|url=https://sites.psu.edu/astrowright/2020/12/20/blc1-a-candidate-signal-around-proxima/|tìtulu=BLC1: A candidate signal around Proxima|situ=Penn State U - blog Jason Wright}}</ref> Mancai su sinnali fessit stètiu agatau de s'Arràdiu-telescòpiu de Parkers in s'interis de s'osservatzioni de Proxima Centauri, s'àngulu de s'arraju de su telecòpiu de Parkers at permìtiu de descriiri mellus sa diretzioni de innui benit, unu tundu de agiumai 16 arcuminùtus (prus o mancu 1/4 de gradu, metadi de sa longhesa angulari de sa [[Luna]]) in diàmetru angulari, innui capit Proxima Centauri. Su sinnali tenit una frecuèntzia de 982,002 MHz. Su sinnali arràdiu est stètiu agatau in s'interis de 30 oras de osservatzionis de su progetu Breakthrough Listen in s'Osservatòriu Parkes in [[Austràlia]] in abrili e maju 2019.<ref name="NYT-20201231">{{Tzita noas|nùmene=Dennis|sambenadu=Overbye|wkautore=Dennis Overbye|url=https://www.nytimes.com/2020/12/31/science/radio-signal-extraterrestrial.html|tìtulu=Was That a Dropped Call From ET? - A spooky radio signal showed up after a radio telescope was aimed at the next star over from our sun.|publicatzione=[[The New York Times]]|data=31 December 2020|atzessu=31 December 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://breakthroughinitiatives.org/news/7|tìtulu=Breakthrough Initiatives|situ=breakthroughinitiatives.org|atzessu=2020-12-19}}</ref> In su mesi de idas 2020, àteras osservatzionis no funt arrennèscias a torrai a agatai su sinnali, passu necessàriu a cunfirmai chi su sinnali siat una tecno-marcadura.<ref name="WP-20201231">{{Tzita noas|nùmene=Adam|sambenadu=Frank|url=https://www.washingtonpost.com/outlook/2020/12/31/breakthrough-listen-seti-technosignatures/|tìtulu=A new frontier is opening in the search for extraterrestrial life - The reason we haven't found life elsewhere in the universe is simple: We haven't really looked until now.|publicatzione=[[The Washington Post]]|data=31 December 2020|atzessu=1 January 2021}}</ref> == Efetus ligaus possìbilis == Unu documentu publicau de àterus atrònomus 10 diis innantis de sa noa de BLC1 arrelatat sa scoberta de "unu lampu òticu luminosu e longu, acumpangiau de una sèrie de esplosionis de ràdiu-frecuèntzia intensas e cuncordas" de Proxima Centauri fintzas in abrili e maju 2019. Sa scoberta insoru no est stètia ligada cun sa de BLC1 de is sientistas e is mèdias incumentzendi de gennaxu 2021, ma ìmplicat chi is pranetas a giru de Proxima Centauri àteras nanas arrùbias iant a podi essi inabitàbilis po umanus e àterus organismus connotus.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://phys.org/news/2020-12-space-weather-discovery-habitable-planets.html|tìtulu=Space weather discovery puts 'habitable planets' at risk|publicatzione=phys.org|atzessu=22 January 2021}}</ref><ref>{{Tzita noas|url=https://earthsky.org/space/proxima-centauri-space-weather-planets-uninhabitable|tìtulu=Space weather in Proxima's vicinity dims hopes of habitable worlds {{!}} EarthSky.org|publicatzione=earthsky.org|atzessu=22 January 2021}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Zic|nùmene=Andrew|annu=2020|tìtulu=A Flare-type IV Burst Event from Proxima Centauri and Implications for Space Weather|rivista=[[The Astrophysical Journal]]|volume=905|nùmeru=1|p=23|atzessu=22 January 2021|doi=10.3847/1538-4357/abca90|bibcode=2020ApJ...905...23Z|url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/abca90|autore2=Murphy|nùmene2=Tara|deadurl=eja|dataarchìviu=12 August 2022|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20220812204442/https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/abca90}}</ref> In friaxu 2021, unu stùdiu nou at inditau chi su princìpiu copernicanu escluit chi BLC1 siat unu sinnali arràdiu teconògicu de su sistema de Alpha Centauri.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Siraj|nùmene=Amir|data=2021-01-11|tìtulu=The Copernican Principle Rules Out BLC1 as a Technological Radio Signal from the Alpha Centauri System|rivista=arXiv:2101.04118 [astro-ph, physics:physics]|url=http://arxiv.org/abs/2101.04118|autore2=Loeb|nùmene2=Abraham}}</ref> == Riferimentus == <references/> == Pàginas ligadas == * [[SHGb02+14a]] * [[Sinnale Wow!]] == Ligàminis esternus == * {{Tzita web|url=https://www.seti.org/signal-proxima-centauri|tìtulu=A Signal from Proxima Centauri?|situ=SETI Institute|atzessu=2020-12-20}} [[Categoria:Astronomia]] 7ndo2hlz68yi1xpvw1kd5n2bw58gd6d Dii mundiali de mèngua de su gastu militari 0 20657 177822 170775 2022-08-22T20:12:28Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:International Peace Bureau World Congress Berlin 2016.jpg|thumb|Congressu de s'Ofìtziu Internatzionali po sa Paxi, [[Berlinu]], [[2016]]]] Su 12 de [[Abrile|abrili]] est sa '''Dii mundiali de mèngua de su gastu militari'''. Sa dii dd'at proposta s'[[Ofìtziu Internatzionali po sa Paxi]] cun sa punna de promovi sa connoscèntzia de is problemas causaus de is gastus militaris e cunsillendi de impreai custu dinai po su svilupu umanu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipb.org/global-campaign-on-military-spending/|tìtulu=Global Campaign on Military Spending {{!}} IPB - International Peace Bureau|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://demilitarize.org/global-campaign-on-military-spending/|tìtulu=About us -|situ=demilitarize.org|limba=en|atzessu=2021-04-03}}</ref> == Temas == Segundu s'Ofìtziu Internatzionali po sa Paxi, est stètiu scritu meda in contu de s'efetu de s'impreu de armas in [[gherra]], ma pagu in contu de su svilupu sostenìbili, chi est de importu mannu po sa seguràntzia de is populatzionis me is annus benidoris. S'OIP cunfrontat, po esempru, su livellu de is preventivus militaris, carculaus segundu s'Istitutu Internatzionali de Stùdius po sa Paxi de Stocolma in $1 339 000 000 000 de dòllarus in su mundu in su 2007, cun su su cumprimentu falliu de is Obietivus de Svilupu de su Millènniu<ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/global-development/2011/apr/06/g8-fails-to-meet-gleneagles-aid-pledges|tìtulu=Western countries fail to meet Gleneagles aid pledges|situ=the Guardian|data=2011-04-06|limba=en|atzessu=2021-04-12}}</ref>, inditendi chi, in generali, "Stùdius apitzus de s'origini de is cunflitus agatant fatoris medas, perou no narant chi esèrcitus prus mannus siant sa crai po apoderai unu paisu lìberu de sa gherra. Defatu, su dinai spèndiu po armas liant incapas fundus po su svilupu sociali, polìticu e econòmicu chi iant a podi arresolvi s'arrexina de is conflitus"<ref>{{Tzita web|url=http://ipb.org/i/pdf-files/World_Council_of_Churches-World_Military_Expenditures_Education_and_Health.pdf|tìtulu=World Military Expenditures - World Military Expendituresa compilation of data and facts related to military spending, education and health|autore=Coordination Office for the Decade to Overcome Violence|data=2011-07-26|limba=en|atzessu=2021-04-12|dataarchìviu=2011-07-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110726103657/http://ipb.org/i/pdf-files/World_Council_of_Churches-World_Military_Expenditures_Education_and_Health.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. Custus efetus negativus incluint is efetus diretus de su dinai e resursas impreadas in sistemas armaus intamis de ddus impreai po su svilupu umanu, e puru is indiretus in sa saludi de is personis chi benint de sa circa, creatzioni, impreu e sciusciada de custus sistemas, prus che totu is biològicus, chìmicus e nuclearis<ref>{{Tzita web|url=http://ipb.org/i/pdf-files/Warfare_or_Welfare_Ch_4_Impact_of_Weapons_on_Development.pdf|tìtulu=MILITARY TOOLS - THE IMPACT OF WEAPONS ON DEVELOPMENT|autore=IPB|data=2011-07-26|limba=en|atzessu=2021-04-12|dataarchìviu=2011-07-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110726103705/http://ipb.org/i/pdf-files/Warfare_or_Welfare_Ch_4_Impact_of_Weapons_on_Development.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. Comenti est craru, s'aumentu de gastus militaris at a minimai s'imbestimentu in àterus aspetus comenti infrastruturas, scola e saludi. Cun is fueddus de [[Dwight Eisenhower|Dwight D. Eisenhower]]: "Dònnia arma chi si fràigat, dònnia barca de gherra comissionada, dònnia coetu chi si sparat bolit nai, a s'acabu, furai a is chi tenint fàmini e no tenint nudda de papai"<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Paul Samuelson|annu=1980|tìtulu=Economics|editore=Tata McGraw-Hill Education|p=12|limba=en|url=https://books.google.com/books?id=gzqXdHXxxeAC&dq=Samuelson+%2B+%22Every+gun..%22&source=gbs_navlinks_s}}</ref>. == Riferimentus == <references/> [[Categoria:Polìtica]] hu26mtidhi8cjtr10zonu4ldwqrt7s8 420 (cannabis) 0 20672 177763 170863 2022-08-22T16:02:09Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 10 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Louis Pasteur statue, San Rafael High School (crop).jpg|thumb|Stàtua de Louis Pasteur me in sa San Rafael High School, fata de Beniamino Bufano in aciaxu inossidàbili e granitu. Segundu sa traditzioni, custu fiat su primu logu de su 420 in su 1971]] '''420''', '''4:20''' o '''4/20''' (pronuntziau '''cuàturu-binti''') es unu fueddu in còdixi de sa cultura de sa cannabis arrelatau cun su s'impreu de custa sustàntzia. Indicat fintzas sa dii de su 20 de abrili, chi est bessida festa de sa contracultura [[Amèrica de su Norte|nord-americana]]<ref name=":2">{{Tzita web|url=http://www.santacruzsentinel.com/archive/2007/April/24/local/stories/08local.htm|tìtulu=Thousands at UCSC burn one to mark pot holiday - By Matt King - Sentinel staff writer - April 24, 2007|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2007-04-26|limba=en|atzessu=2021-04-21|dataarchìviu=2007-04-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070426081319/http://www.santacruzsentinel.com/archive/2007/April/24/local/stories/08local.htm|urlmortu=eja}}</ref>. == Òrigini == In su 1975, cincu studiantis de scola secundària me in San Rafael, [[Califòrnia|California]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.sfgate.com/bayarea/article/Stoner-Chic-Traces-Origin-To-San-Rafael-2763464.php|tìtulu=Stoner Chic Traces Origin To San Rafael / Snickering high schoolers brought `420' into lexicon|autore=Maria Alicia Gaura, Chronicle Staff Writer|situ=SFGATE|data=2000-04-20|limba=en-US|atzessu=2021-04-21}}</ref><ref name=":3">{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Jesse|sambenadu=McKinley|url=https://www.nytimes.com/2009/04/20/us/20marijuana.html|tìtulu=Marijuana Advocates Point to Signs of Change|publicatzione=The New York Times|data=2009-04-20|atzessu=2021-04-21}}</ref>, narànt "4:20" unu pranu po circai unu terrenu abandonau postu a [[cannabis]], basau in una mapa de scusòrgiu e elaborau de su massaju<ref name=":0">{{Tzita libru|nùmene=Editors of High Times|sambenadu=Magazine|tìtulu=The Official High Times Cannabis Cookbook: More Than 50 Irresistible Recipes That Will Get You High|url=https://books.google.it/books?id=W-vas6K75YYC&pg=PA97&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|atzessu=2021-04-21|data=2012-03-21|editore=Chronicle Books|limba=en|ISBN=978-1-4521-0133-0}}</ref>. Is cincu studiantis (Steve Capper, Dave Reddix, Jeffrey Noel, Larry Schwartz e Mark Gravich), chi si fiant postus "Waldos"<ref name=":0" /> poita ca su logu de atòbiu insoru fiat unu muru (''wall'') a foras de scola<ref name=":1">{{Tzita web|url=http://www.huffingtonpost.com/2009/04/20/what-420-means-the-true-s_n_188320.html|tìtulu=What 420 Means: The True Story Behind Stoners' Favorite Number|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2014-01-30|limba=en|atzessu=2021-04-21|dataarchìviu=2014-01-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140130014421/http://www.huffingtonpost.com/2009/04/20/what-420-means-the-true-s_n_188320.html|urlmortu=eja}}</ref>, iant sceberau sa stàtua de Louis Pasteur me is terrenus de sa ''San Rafael High School'' comenti logu de incomentzu de sa circa, e is 16:20 (4:20 PM) comenti oràriu de atòbiu. Is Waldos narànt a custu pranu "4:20 Louis". Apustis de intentus vàrius, mai arrennèscius, de agatai su cultivu, su grupu a sa fini at incurtziau sa fràsia in "4:20", chi est bessia sa crai chi is giovuneddus impreànt po chistionai de s'impreu de cannabis<ref name=":1" />. == Manifestadas de su 20 de abrili == Segundu su formau americanu de scriidura de sa data, 4/20 podit indicai su 20 de abrili, duncas custa dii est bessida una festa de sa contracultura nord-americana innui is personas s'atòbiant po impreai sa cannabis<ref name=":2" />. Unus cantu eventus tenint una natura polìtica, amparendi sa legalizatzioni de sa cannabis. [[File:UCSC 420 celebration.jpg|thumb|Festa de 420 me in Porter Meadow in su 2007, Santa Cruz, [[California]].]] Is manifestadas principalis in Nord America funt organizadas me is logus chi sighint: * Hippie Hill in [[San Francisco]]'s [[Golden Gate Park]] acanta a s'apendìtziu de [[Haight-Ashbury]];<ref>{{Cita web|url=http://sfcitizen.com/blog/2010/04/20/a-huge-turn-out-for-420-day-on-hippie-hill-in-san-franciscos-golden-gate-park/|tìtulu=A Huge Turn Out for 420 Day on Hippie Hill in San Francisco’s Golden Gate Park " San Francisco Citizen|editore=Sfcitizen.com|limba=en|atzessu=20 abrile 2011|dataarchìviu=2011-04-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110430000040/http://sfcitizen.com/blog/2010/04/20/a-huge-turn-out-for-420-day-on-hippie-hill-in-san-franciscos-golden-gate-park/|urlmortu=eja}}</ref> * University of Colorado's Boulder campus;<ref name=":3" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.dailycamera.com/news/2008/apr/20/cus-420-pot-smoke-out-draws-10000/|tìtulu=CU’s 4/20 pot smoke-out draws crowd of 10,000 : CU News : Boulder Daily Camera|situ=Dailycamera|data=2008-07-28|limba=en|atzessu=2021-04-21|dataarchìviu=2008-07-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080728060041/http://www.dailycamera.com/news/2008/apr/20/cus-420-pot-smoke-out-draws-10000/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dailycamera.com/archivesearch/ci_14855977?IADID=Search-www.dailycamera.com-www.dailycamera.com|tìtulu=Medical marijuana expected to give momentum to CU-Boulder 4/20 event – Boulder Daily Camera|editore=Dailycamera.com|limba=en|atzessu=20 abrile 2011|dataarchìviu=2011-04-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110430022905/http://www.dailycamera.com/archivesearch/ci_14855977?IADID=Search-www.dailycamera.com-www.dailycamera.com|urlmortu=eja}}</ref> * [[Ottawa]], [[Ontario]], in Parliament Hill e Major's Hill Park;<ref>{{Cita web|url=http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Canada/2009/04/19/9165666-sun.html|tìtulu=Pot activists to light up on Hill|editore=Cnews.canoe.ca|limba=en|atzessu=20 abrile 2011|dataarchìviu=2012-07-12|urlarchìviu=https://archive.is/20120712204535/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Canada/2009/04/19/9165666-sun.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.digitaljournal.com/article/290409|tìtulu=Ottawa's Parliament Hill just one site for planned 4/20 protest|editore=Digitaljournal.com|limba=en|atzessu=20 abrile 2011|dataarchìviu=2011-05-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110511102321/http://www.digitaljournal.com/article/290409|urlmortu=eja}}</ref> * [[Montreal|Montréal]], [[Québec|Quebec]], anchè is monumentus de Mount Royal;<ref>{{Cita web|url=http://www.samesun.com/blog/420-day-cannabis-festival/|tìtulu=420 Day- Cannabis Festival|editore=samesun.com Samesun Nation Travel Blog|limba=en|atzessu=20 abrile 2011|dataarchìviu=2014-10-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141022101515/http://www.samesun.com/blog/420-day-cannabis-festival/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.newswire.ca/en/releases/archive/April2011/19/c5308.html|tìtulu=Canada's marijuana activists unite against American-style drug laws – 420 vote mobs to be held in over 10 cities across Canada on April 20th|editore=newswire.ca CNW Group|limba=en|atzessu=20 aprile 2011|dataarchìviu=2012-09-07|urlarchìviu=https://archive.is/20120907092316/http://www.newswire.ca/en/releases/archive/April2011/19/c5308.html|urlmortu=eja}}</ref> * [[Edmonton]], [[Alberta]], Alberta Legislature Building;<ref>{{Cita web|url=http://www.edmontonsun.com/2013/04/20/hundreds-of-tokers-flood-alberta-legislature-in-protest-to-push-for-legalization-of-marijuana|tìtulu=Hundreds of Tokers Flood Alberta Legislature in Protest to Push for Legalization of Marijuana|limba=en|atzessu=22 abrile 2013}}</ref> * [[Vancouver]], [[Columbia Britannica|British Columbia]], Vancouver Art Gallery,<ref>{{Cita news|limba=en|autore=Neal Hall|url=http://wiki4weed.com/archive/thousands-marijuana-smokers-gather-vancouver-celebrate-420/|tìtulu=Thousands of marijuana smokers gather in Vancouver to celebrate "420"|publicatzione=The Vancouver Sun|data=2 maju 2009|atzessu=30 cabudanni 2009|dataarchìviu=2014-09-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140910092757/http://wiki4weed.com/archive/thousands-marijuana-smokers-gather-vancouver-celebrate-420/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.straight.com/news/680806/marijuana-protest-planned-vancouver-art-gallery-despite-420-moving-sunset-beach|tìtulu=Marijuana protest planned for the Vancouver Art Gallery despite 4/20 moving to Sunset Beach|data=19 abrile 2016|limba=en}}</ref> de su 2016 fintzas in Sunset Beach.<ref>{{Cita news|limba=en|autore=Lisa Johnson|url=http://www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/4-20-pot-rally-vancouver-1.3545092|tìtulu=4/20 pot rally draws tens of thousands in Vancouver|publicatzione=CBC News|data=20 abrile 2016|atzessu=20 abrile 2016}}</ref> == Riferimentus == <references/> == Ligòngius esternus == * {{Tzita web|url=https://www.huffpost.com/entry/420-meaning-the-true-stor_n_543854|tìtulu=420 Meaning: The True Story Of How April 20 Became ‘Weed Day’|limba=en}} *{{Tzita web|url=https://www.santacruzsentinel.com/2009/04/07/mom-and-dad-now-know-about-420/|tìtulu=Mom and Dad now know about ”4/20”|limba=en}} *{{Tzita web|url=http://www.latimes.com/features/image/la-ig-potculture30-2009aug30,0,669328.story|tìtulu=The new high life|limba=en}} *{{Tzita web|url=https://www.weedmagazine.net/por-que-celebramos-el-420-la-verdadera-historia-detras-del-dia-de-la-marihuana/|tìtulu=¿Por qué celebramos el 420? La verdadera historia detrás del “Día de la Marihuana”|limba=es}} [[Categoria:Cultura populare]] k3be44b8b14s9gaxrtlgof50kws9wpq Dii de sa Terra 0 20675 177819 173115 2022-08-22T20:09:06Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:Earth Day Flag.png|thumb|Sa bandera inofitziali de sa Dii de sa Terra, disenniada de John McConnell. Incluit sa fotografia de sa [[Terra]] ''[[The Blue Marble]]'' fata de sa scuadra de s'[[Apollo 17]]]] Sa '''Dii de sa Terra''' est un'acuntessimentu de su 22 [[Abrile/campidanesu|abrili]] de dònnia annu po amostai s'amparu de s'[[Ambiente|ambienti]]. Organizau po sa primu borta su 22 abrili [[1970]], oindii incluit una variedadi manna de eventus coordinaus de EarthDay.org (innantis, Earth Day Network) chi arregollint prus de unu milliardu de personis in 193 paisus<ref>{{Tzita web|url=https://www.independent.co.uk/climate-change/news/earth-day-2021-when-what-date-b1831518.html|tìtulu=Everything you need to know about Earth Day 2021|situ=The Independent|data=2021-04-21|limba=en|atzessu=2021-04-22}}</ref><ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.yahoo.com/lifestyle/50th-anniversary-earth-day-unites-153700569.html|tìtulu=The 50th Anniversary Of Earth Day Unites Tens Of Millions Of People Across The World In Action And A Multi-Platform Event|nùmene=|situ=www.yahoo.com|limba=en-US|atzessu=2021-04-22|dataarchìviu=2021-04-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210422222506/https://www.yahoo.com/lifestyle/50th-anniversary-earth-day-unites-153700569.html|deadurl=yes}}</ref>. Sa dii dd'at proposta s'ativista po sa paxi John McConnell in una cunferèntzia de s'[[UNESCO]] de su [[1969]], po onorai sa [[Terra]] e su cuncetu de paxi, de afestai su 21 de martzu, primu dii de [[beranu]] in s'emisferu nord. Custa dii est apustis stètia decretada in unu proclama scritu de McConnell e firmau de su segretàriu generali U Thant me is [[ONU|Natzionis Aunidas]]. Unu mesi apustis su senadori de is [[Istados Unidos de Amèrica|Stadus Aunius]] Gaylord Nelson iat propostu s'idea de tenni unu ''teach-in'' natzionali in contu de s'ambienti su 22 abrile 1970. Iat pigau unu giòvunu ativista, Denis Hayes, comenti moderadori natzionali. Nelson e Hayes ant postu a s'eventu "Earth Day". Denis e sa scuadra sua ant amanniau s'eventu a meda prus de s'idea originali de unu ''teach-in'' po includi totu is Stadus Aunius. Prus de 20 millionis de personis nci funt bessidas me is arrugas, e sa primu Dii de sa Terra abarrat sa prus protesta manna de una dii sceti in sa stòria de s'umanidadi. Est stètia de importu mannu sa partecipatzioni de unas cantu organizatzionis chi no fiant focalizadas asuba de s'ambienti. Asuta de sa ghia de su sindacalista Walter Reuther, po esempru, s'United Auto Workers est stètiu su sustenidori esternu finantziàriu e operativu prus de importu de sa primu Dii de sa Terra<ref>{{Tzita web|url=https://grist.org/article/2010-04-21-labor-and-environmentalists-have-been-teaming-up-since-the-first/|tìtulu=Labor and environmentalists have been teaming up since the first Earth Day|situ=Grist|data=2010-04-22|limba=en-us|atzessu=2021-04-22}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://time.com/5570269/earth-day-origins/|tìtulu=Meet ‘Mr. Earth Day,’ the Man Who Helped Organize the Annual Observance|situ=Time|limba=en|atzessu=2021-04-22}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://therumpus.net/2009/04/the-rumpus-interview-with-denis-hayes/|tìtulu=The Rumpus Interview with Earth Day Organizer Denis Hayes|situ=The Rumpus.net|data=2009-04-22|limba=en|atzessu=2021-04-22}}</ref>. Segundu Hayes, "Chena s'UAW, sa primu Dii de sa Terra iat a essi cun probabilidadi fallida!"<ref>{{Tzita web|url=https://grist.org/article/2010-04-21-labor-and-environmentalists-have-been-teaming-up-since-the-first/|tìtulu=Labor and environmentalists have been teaming up since the first Earth Day|situ=Grist|data=2010-04-22|limba=en-us|atzessu=2021-04-22}}</ref>. Nelson est stètiu onorau cun sa Medàllia presidentziai de sa libertadi comenti reconnoscimentu de su traballu suu<ref>{{Tzita web|url=http://www.care2.com/greenliving/a-brief-history-of-earth-day.html|tìtulu=Earth Day {{!}} Care2 Healthy Living|situ=web.archive.org|data=2013-04-23|limba=en|atzessu=2021-04-22|dataarchìviu=2013-04-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130423111518/http://www.care2.com/greenliving/a-brief-history-of-earth-day.html|urlmortu=eja}}</ref>. Sa primu Dii de sa Terra fiat un'eventu pruschetotu stadunidensu. In su 1990, Denis Hayes, su moderadori natzionali originali in su 1970, dd'at portada a livellu internatzionali e at organizau eventus in 141 natzionis.<ref>{{Tzita web|url=http://bullitt.org/who-we-are/staff|tìtulu=Staff — The Bullitt Foundation|situ=web.archive.org|data=2011-08-07|limba=en|atzessu=2021-04-22|dataarchìviu=2011-08-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110807180351/http://bullitt.org/who-we-are/staff|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://therumpus.net/2009/04/the-rumpus-interview-with-denis-hayes/|tìtulu=The Rumpus Interview with Earth Day Organizer Denis Hayes|situ=The Rumpus.net|data=2009-04-22|limba=en|atzessu=2021-04-22}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.epa.gov/history/topics/earthday/01.htm|tìtulu=The Spirit of the First Earth Day {{!}} EPA History {{!}} US EPA|situ=web.archive.org|data=2010-03-28|limba=en|atzessu=2021-04-22|dataarchìviu=2010-03-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100328214819/http://www.epa.gov/history/topics/earthday/01.htm|urlmortu=eja}}</ref> In sa Dii de sa Terra 2016, s'Acòrdiu de Parigi est stètiu firmau de Stadus Aunius, Rènniu Auniu, Cina e àterus 120 paisus. Custa firma at satisfau unu recuisitu de fundamentu po sa validesa de su stòricu progetu de acòrdiu po s'amparu de su clima adotau po cunsensu de is 195 natzionis presentis in sa Cunferèntzia de is Natzionis Aunidas apitzus de su cambiamentu climàticu de su 2015 in Parigi. Comunidadis medas si funt impinnadas in atzionis de sa Cida de sa Terra, una cida intrea de fainas in contu de chistionis ambientalis chi su mundu depit afrontai<ref>{{Tzita web|url=https://www.thestatesman.com/cities/earth-day-lets-pledge-to-keep-our-environment-clean-says-mamata-1502625867.html|tìtulu=Earth Day: Let's pledge to keep our environment clean, says Mamata|nùmene=|situ=The Statesman|data=2018-04-22|limba=en-US|atzessu=2021-04-22}}</ref>. Sa Dii de sa Terra 2020, prus de 100 millionis de personis in totu su mundu ant pigau parti a su de 50 anniversàrius, afestau cun eventus in lìnia po mori de sa [[pandèmia de COVID-19]]<ref name=":0" />. == Riferimentus == <references/> == Ligòngius esternus == * {{Tzita web|url=https://www.earthday.org/|tìtulu=EarthDay.org}} [[Categoria:Ambiente]] b8brsemvwb0b7nxchyyxr0ap1ai5yzo Dii internatzionali de su lìburu e de su deretu de autori 0 20679 177821 175444 2022-08-22T20:12:03Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:Installation One to 2001.jpg|thumb|Installatzioni ''1:2001'', Casagrande & Rintala, Biennale de Firenze, 2001]] Sa '''Dii Internatzionali de su lìburu e de su deretu de autori''' est un'acuntessimentu de su 23 de [[Abrile/campidanesu|abrili]] a livellu mundiali cun sa punna de intzulliri sa ligidura, s'editoria e sa protetzioni de sa propiedadi intelletuali po mèdiu de su [[Deretu de autore|deretu de autori]]. A incumentzai de su [[1988]], est una dii internatzionali promòvia de s'[[UNESCO]]. Su 15 de [[Trìulas|argiolas]] de su [[1989]] dd'ant afestada in unus cantu paisus e in su 2010 fiat spraxa in prus de centu.<ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/lapis/die-mundiale-de-su-libru-e-de-is-deretos-de-autore/|tìtulu=Die mundiale de su libru e de is deretos de autore|sambenadu=Ennas|nùmene=Manuela|situ=Sardiniapost.it|data=2021-04-23|atzessu=2021-04-24}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.unesco.org/new/es/unesco/events/prizes-and-celebrations/celebrations/international-days/world-book-and-copyright-day-2013/|tìtulu=23 de abril, Día Mundial del Libro y del Derecho de Autor|limba=es}}</ref> Est una data simbòlica po sa literadura mundiali, sendi chi in sa pròpiu dii, in su [[1616]], funt mortus [[Miguel de Cervantes|Cervantes]], [[William Shakespeare|Shakespeare]] e Garcilaso de la Vega. Sa data currispondit puru cun sa nàscida de autoris de primori comenti Maurice Druon, Haldor K.Laxness, Vladimir Nabokov, Josep Pla, Manuel Mejía Vallejo e William Wordsworth. Sa Dii Internatzionali de su lìburu est stètia proclamada po onorai a custus autoris me in sa [[UNESCO|Cunferèntzia Generali de s'UNESCO]] de [[Parigi]] de su [[1995]] po dònnia 23 de abrili<ref name=":0" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.unesco.org/new/en/unesco/events/prizes-and-celebrations/celebrations/international-days/world-book-and-copyright-day-2012|tìtulu=World Book and Copyright Day 2012 {{!}} United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|data=2012-12-03|limba=en|atzessu=2021-04-24|dataarchìviu=2012-12-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121203132236/http://www.unesco.org/new/en/unesco/events/prizes-and-celebrations/celebrations/international-days/world-book-and-copyright-day-2012|urlmortu=eja}}</ref>. == Stòria == [[File:Printing3_Walk_of_Ideas_Berlin.JPG|thumb|293x293px|''Der moderne Buchdruck'' (''S'imprenta'' moderna), sa de cuàturu sculturas (de ses) espostas in s'esposidura [[Berlinu|Berlinesa]] Walk of Ideas in ocasioni de sa Copa Mundiali de Fùbalu de su 2006.]] Su 23 de abrili est stètiu sceberau comenti «Dii Internatzionali de su Lìburu», ca est da data de morti de [[Miguel de Cervantes]], [[William Shakespeare]] e Inca Garcilaso de la Vega in sa pròpiu dii de su [[1616]]. Mancau custa fessit sa motivatzioni ofitziali, Cervantes, in realidadi est mortu su 22 e dd'ant interrau su 23; Shakespeare est mortu su 23 de abrili de su [[Calendàriu Giulianu|calendàriu giulianu]], chi est su 3 de maju de su [[calendàriu gregorianu]]. S'Unioni Internatzionali de is Editoris at propostu custa data a s'[[UNESCO]], cun sa punna de amparai sa cultura e sa protetzioni de sa propiedadi intelletuali po mèdiu de su deretu de autori. Sa Cunferèntzia Generali de s'[[UNESCO]] dd'at aprovada me in [[Parigi]] su 15 de donniasantu de su 1995. A incumentzai de cussa data, duncas, su 23 de abrili est sa «Dii internatzionali de su lìburu e de su deretu de autori». == Capitali Mundiali de su Lìburu == Dònnia annu, s'[[UNESCO]] e is tres organizatzionis professionalis internatzionalis de su mundu de su lìburu (Unioni Internatzionali de is Editoris, sa Federatzoni Internatzionali de is Libràrius e sa Federatzoni Internatzionali de is Assòtziu e Istitutzionis Bibliotecàrias) sceberant una Capitali Mundiali de su Lìburu po sa calidadi de is programas suus po promovi sa spraxidura de is lìburus e incoragiri sa ligidura.<ref>{{Tzita web|url=https://en.unesco.org/world-book-capital-city|tìtulu=UNESCO World Book Capital|situ=UNESCO|data=2013-07-25|limba=en|atzessu=2021-04-24}}</ref> {| class="wikitable" !Annu !Tzitadi !Paisu |- |[[2001]] |[[Madrid]] |{{ESP}} |- |[[2002]] |[[Lisàndria d'Egittu|Lisàndria]] |{{EGY}} |- |[[2003]] |[[Noa Delhi]] |{{IND}} |- |[[2004]] |Anversa |{{BEL}} |- |[[2005]] |[[Montreal]] |{{CAN}} |- |[[2006]] |[[Torinu]] |{{ITA}} |- |[[2007]] |[[Bogotá]] |{{COL}} |- |[[2008]] |[[Amsterdam]] |{{NLD}} |- |[[2009]] |[[Beirut]] |{{LBN}} |- |[[2010]] |[[Lubiana]] |{{SVN}} |- |[[2011]] |[[Buenos Aires]] |{{ARG}} |- |[[2012]] |[[Erevan]] |{{ARM}} |- |[[2013]] |[[Bangkok]] |{{THA}} |- |[[2014]] |Port Harcourt |{{NGA}} |- |[[2015]] |Incheon |{{KOR}} |- |[[2016]] |[[Wrocław]] |{{POL}} |- |[[2017]] |Conakry |{{GIN}} |- |[[2018]] |[[Atene]] |{{GRC}} |- |[[2019]] |Sharjah |{{ARE}} |- |[[2020]] |[[Kuala Lumpur]] |{{MYS}} |- |[[2021]] |[[Tbilisi]] |{{GEO}} |- |[[2022]] |[[Guadalajara]] |{{MEX}} |} == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Cultura]] nxpabpzlzc3lo2sbxw77uvkmjp99c1o Rivolutzione de is gravellos 0 20724 177943 171477 2022-08-23T11:33:12Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 4 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Mural2.jpg|thumb|328x328px|Murale ammentadore de sa Rivolutzione de is Gravellos]] Sa '''Rivolutzione de is Gravellos''' (''Revolução dos Cravos'' in [[Limba portughesa|portughesu]]) est istada un'abolotu militare chi at tentu logu in [[Portugallu]] sa die 25 de abrile de su [[1974]] e chi at acabadu cun su règimene polìticu connotu che a [[Istadu Nou (Portugallu)|Istadu Nou]]<ref>{{Tzita web|url=https://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3412.pdf|tìtulu=As eleições no Estado Novo|nùmene=Ana Sofia Ferreira}}</ref>, in vigore dae su [[1926|1933]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.eb23-cmdt-conceicao-silva.rcts.pt/sev/hgp/15.2.htm|tìtulu=Salazar e o Estado Novo|atzessu=2021-05-01|dataarchìviu=2012-05-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120531224902/http://www.eb23-cmdt-conceicao-silva.rcts.pt/sev/hgp/15.2.htm|urlmortu=eja}}</ref>. S'abolotu est istadu acumpridu dae sos ufitziales intermèdios de sa gerarchia militare (su [[Movimentu de is fortzas armadas|MFA]]), sa majoria de is cales fiant capitanos chi aiant partetzipadu a sa [[Gherra coloniale portughesa|gherra coloniale]]<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/april/25/newsid_4754000/4754581.stm|tìtulu=1974: Rebels seize control of Portugal}}</ref>. == Pretzedentes == A cunsighèntzia de su [[Corpu de Istadu|corpu militare]] de su 28 de maju de su [[1926]], fiat istadu instauradu in Portugallu unu règimene autoritàriu de ispiratzione [[Fascismu|fascista]]. In su [[1933]], su règimene, chi si fiat autodenùmenadu ''[[Istadu Nou (Portugallu)|Estado Novo]]'',<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Guya Accornero|tìtulu=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13510347.2012.674367?scroll=top&needAccess=true&journalCode=fdem20}}</ref> aiat aprovadu una costitutzione noa e [[António de Oliveira Salazar]] fiat passadu a cuntrollare su paisu. Salazar aiat mantentu su pòdere fintzas a s'annu [[1968]], cando si fiat dèpidu retirare a cunsighidu de un'[[emorragia tzerebrale]]. Su suplidore fiat istadu [[Marcello Caetano]] chi aiat ghiadu su paisu fintzas a cando fiat istadu depostu su 25 de abrile de su [[1974]]. Suta su guvernu de s'''Estado Novo'', su [[Portugallu]] fiat istadu cunsideradu semper una [[ditadura]]<ref>{{Tzita web|url=http://ditaduras.no.sapo.pt/portugal/portugal.htm|tìtulu=Portugal Salazarista|atzessu=2021-05-01|dataarchìviu=2010-12-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101223055751/http://ditaduras.no.sapo.pt/portugal/portugal.htm|urlmortu=eja}}</ref> dae s'opositzione,<ref>{{Tzita web|url=https://caminhosdamemoria.wordpress.com/2009/11/10/a-extrema-esquerda-e-as-eleicoes-de-69/|tìtulu=A extrema-esquerda e as eleições de 69}}</ref> dae is osservadores internatzionales e fintzas dae is dirigentes de su règimene matessi. Formalmente esistiant eletziones, ma sa balidesa issoro fiat semper cuntestada dae s'opositzione chi imputaiat su guvernu de fràude eletorales e de non respetare su dovere de s'impartzialidade. [[File:Oliveira Salazar - CM.tiff|left|thumb|209x209px|Retratu de su ditadore [[António de Oliveira Salazar]]]] S'''Estado Novo'' possediat una politzia polìtica, sa PVDE (''Polícia de Vigilancia e Defesa do Estado''), torrada a numenare a partire dae su [[1945]] PIDE (''Polícia internacional e de Defesa do Estado'') e a coa dae su [[1969]] DGS (''Direcção-Geral de Segurança''; in [[Limba sarda|sardu]], Diretzione-Generale de Seguresa) chi persighiat a sos oposidores de su règimene. Sa polìtica coloniale de su paisu fiat istada de mantènnere is colònias fintzas a pustis sa dècada 1960, a s'imbesse de sa majoria de sos àteros paisos europeos, sende chi su mantinementu de un'[[Impèriu portughesu|impèriu coloniale]] faghiat parte de sa bisura de s'istòria de sos ideòlogos de su regìmene. Mancari cuntestadu in is fòrums mundiales, comente s'[[ONU]], su Portugallu aiat mantentu una polìtica de fortza e fiat istadu obligadu, partende dae su cumintzu de sos annos 1960, a difendere militarmente is colònias contra de is grupos indipendentistas in [[Angola]], in [[Guinea-Bissau|Guinea Bissau]] e in su [[Mozambicu]].<ref>{{Tzita web|url=https://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3412.pdf|tìtulu=As eleições no Estado Novo|nùmene=Ana Sofia Ferreira}}</ref> Economicamente, su règimene aiat mantentu una polìtica de cunditzionamentu industriale chi cunsistiat in assingiare su mercadu portughesu a pagos grupos industriales. Su paisu fiat abarradu pòberu fintzas a sos annos 1960 e custu aiat istimuladu s'emigratzione cara a paisos comente [[Frantza]] e [[Isvìtzera]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dn.pt/dossiers/politica/a-revolucao-de-abril/noticias/legioes-de-camponeses-deixaram-nos-anos-60-o-mundo-rural-e-emigraram-para-as-cidades-ou-para-o-estrangeiro-1210686.html?id=1210686|tìtulu=Legiões de camponeses deixaram, nos anos 60, o mundo rural e emigraram para as cidades ou para o estrangeiro}}</ref> mancari, partende dae sos annos 1960 fiat inghitzadu, paris comente in sa bighina [[Ispagna franchista|Ispagna]] (issa puru suta [[ditadura]]) unu tzertu isvilupu econòmicu<ref>{{Tzita web|url=http://www.ces.fe.uc.pt/publicacoes/oficina/032/32.pdf|tìtulu=O Estado, as relações salariais e o bem-estar social na semi-periferia: o caso português|atzessu=2021-05-01|dataarchìviu=2013-05-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130515105009/http://www.ces.fe.uc.pt/publicacoes/oficina/032/32.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. == Preparatzione == [[File:Sempreatentos...aoperigo!.jpg|thumb|Sordados portughesos in [[Angola]]]] Sa prima reunione clandestina de capitanos aiat tentu logu in [[Bissau]], su 21 de austu de su [[1973]]. Una reunione noa, su 9 de cabudanni de su [[1973]] in su Monte Sobral ([[Alcáçovas]]) aiat criadu su [[Movimento das Forças Armadas]]. Su 5 de martzu de su [[1974]] fiat aprovadu su primu documentu de su movimentu : "Is Militares, is Fortzas Armadas e sa Natzione", chi aiat tzirculadu in clandestinidade. Su 14 de martzu su guvernu aiat destituidu is generales [[António de Spínola]] e [[Francisco da Costa Gomes]] de is càrrigas issoro a pustis de àere refudadu dae partetzipare a una tzerimònia de apògiu a su regìmene. Su 24 de martzu s'ùrtima reunione clandestina aiat detzìdidu su derrocamentu de su regìmene pro mèdiu de sa fortza. == Movimentos militares durante sa Rivolutzione == Su 24 de abrile de su [[1974]], unu grupu de militares cumandados dae [[Otelo Saraiva de Carvalho]] aiat installadu a fura su logu de cumandu de su movimentu golpista in sa caserma de [[Pontinha]], in [[Lisbona]]. A is 22:55 oras fiat trasmìtida sa cantzone ''[[E depois do Adeus]]'', de [[Paulo de Carvalho]], dae is [[Emissores Assotziados de Lisbona]]. Custa fiat istada una de is sìngias acordadas prèviu dae is golpistas chi annuntziaiat sa pigada de positziones de sa prima fase de su [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]]. Sa segunda sìngia si fiat prodùida a is 00:20 oras, cando fiat trasmìtida sa cantzone [[Grândola Vila Morena]] de [[José Afonso]], dae su programma ''Lìmite'' de sa [[Rádio Renascença]]<ref>{{Tzita web|url=http://www1.ci.uc.pt/cd25a/wikka.php?wakka=PulsarAbril74|tìtulu=Cronologia pulsar da revolução}}</ref>, chi cunfirmaiat su golpe e marcaiat su cumintzu de sas operatziones. Su telecronista de s'emitidora fiat [[Leite de Vasconcelos]], giornalista e poeta [[Mozambicu|mozambiganu]]. [[File:Marcello caetano.jpg|left|thumb|216x216px|Retratu de Marcello Caetano]] Su corpu militare de su 25 de abrile aiat tentu sa collaboratzione de regimentos militares vàrios chi aiant isvilupadu un'atzione cuntzertada. In su norte de su paisu, una fortza de su CICA 1 cumandada dae su Tenente Coronellu [[Carlos Azeredo]] aiat pigadu su Cuarteri Generale de sa Regione Militare de [[Porto (Portugallu)|Porto]]. Custa fortza fiat afortigada dae àteras bènnidas de [[Lamego]]. Fortzas de su BC9 de [[Viana do Castelo]] aiant ocupadu s'[[Aeroportu de Pedras Rubras]] e fortzas de su CIOE aiant ocupadu sa [[Radiotelevisione Portughesa|RTP]] e su [[Radio-Club Portughesu|RCP]] de [[Porto (Portugallu)|Porto]]. Su règimene aiat tando reagidu e su ministru de sa defensa aiat ordinadu a is tropas de [[Braga]] chi avantzarent conca a Porto ma is fortzas de Braga aiant giai aderidu a su corpu militare. S'''Escola Pràctica de Cavalleria'' de [[Santarém]] aiat tentu su rolu prus importante cun s'ocupatzione de su [[Terreiro do Paço]], chi est sa pratza de [[Lisbona]] in ue s'agatat sa sede de bona parte de is ministèrios. Is fortzas de s'Escola Pràctica de Cavalleria fiant cumandadas dae su capitanu [[Salgueiro Maia]]. Su Terreiro do Paço fiat istadu ocupadu in is primas oras de su mangianu. Salgueiro Maia aiat tramudadu prus tardu parte de is fortzas suas conca a su [[Quartel do Carmo]] in ue fiat su cabu de su guvernu, [[Marcello Caetano]], chi si fiat rèndidu a sa fine de sa die, integrende su pòdere a su Generale [[António de Spínola]]. Marcello Caetano a coa si nche fiat fuidu a [[Madeira|Madèira]], e dae in ie fiat mòvidu in esìliu a [[Brasile]]. Su 25 de abrile de su [[1974]] fiant ochidas bator persones, cando unos membros de sa politzia polìtica aiant isparadu subra is persones chi fiant manifestende in fache de sa sede.<ref>{{Tzita web|url=https://sites.google.com/site/institutocamoes19982002/bases-tematicas/historia/25-de-abril/imprensa-da-epoca/tres-manifestantes-mortos-por-elementos-da-pide-dgs|tìtulu=Três manifestantes mortos por elementos da PIDE-DGS}}</ref> == Sa polìtica de is ''Tres D'' == [[File:25 Abril 1983 Porto by Henrique Matos 01.jpg|thumb|261x261px|Manifestatzione de su 25 de abrile in [[Porto (Portugallu)|Porto]] (1983)]] S'incràs, Spínola aiat annuntziadu sa formatzione de un'assemblea de salude natzionale e aiat letu sa proclamatzione redatada dae su [[Movimentu de is fortzas armadas|MFA]]. Custa proclamatzione afirmaiat ca su pòdere diat èssere torradu a is tziviles a pustis de sa tzelebratzione de eletziones lìberas e insistiat in sa boluntade de una polìtica de is ''Tres D'' : «''Democratizar, Descolonizar, Desenvolver''» (''Democratizare, Deconolizare, Isvilupare''). == Cunsighèntzias == A pustis de su 25 de abrile fiant lìberados is presoneris polìticos dae sa [[Presone de Caxias]].<ref>{{Tzita web|url=http://resistir.info/portugal/caxias.html|tìtulu=A minha passagem por Caxias Como a CIA ensinou os portugueses a torturar}}</ref> Is cabos polìticos de s'opositzione in esìliu fiant torrados a Portugallu in is dies a fatu<ref>{{Tzita web|url=http://pissarro.home.sapo.pt/memorias14.htm|tìtulu=Regresso de Mário Soares e Álvaro Cunhal|atzessu=2021-05-01|dataarchìviu=2011-12-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111217155802/http://pissarro.home.sapo.pt/memorias14.htm|urlmortu=eja}}</ref>. Una chida prus tardu, su [[1 de maju]] fiat istadu pòdidu tzelebrare legalmente in is arrugas de is tzitades pro sa prima borta dae annos medas. In [[Lisbona]] si fiant atobiadas tzirca unu millione persones. Su Portugallu aiat passadu a pustis unu perìodu trumbulladu chi fiat duradu tzirca 2 annos, marcados dae perricas intre sa manca e sa dereta. Is aziendas mannas fiant natzionalizadas. In su [[1976]] si fiant tzelebradas eletziones lìberas<ref>{{Tzita web|url=http://maltez.info/cosmopolis/anode1976/portugal76.htm|tìtulu=A nova Constituição, eleição de Eanes e governo do PS}}</ref> e fiat istada istabilida una [[democratzia parlamentare]] parìbile a is àteras de [[Europa otzidentale|Europa Otzidentale]]. Sa [[Gherra coloniale portughesa|gherra coloniale]] fiat parada e is colònias africanas si fiant indipendentizadas in antis de acabare su 1975. ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Revolução dos Cravos|Rivolutzione de is Gravellos}} [[Categoria:Istòria]][[Categoria:Portugallo]][[Categoria:Rivolutziones]] t3tmwqfq9otm8g9zrbqk8hotthkj3cd Robert Koch 0 20743 177944 174452 2022-08-23T11:34:00Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 5 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Biografia |nùmene= Robert Koch |immàgine= Robert Koch.jpg |descritzione= Retratu |data_de_nàschida= 11 de nadale 1843 |logu_de_nàschida= [[Clausthal]] |data_de_morte= 27 de maju 1910 |logu_de_morte= [[Baden-Baden]] |natzionalidade= [[tedescos|tedesca]] |nùmene_intreu=Heinrich Hermann Robert Koch |traballu=mèigu |nobel=eja |prèmios=Prèmiu Nobel a sa fisiologia e sa meighina in su 1905 |fìgios=Gertrud Koch |còjube=dae su 1867 a su 1893 Emmy Adolfine Koch (''naschida'' Fraatz); dae su 1893 Hedwig Freiberg |nùmene_mama=Mathilde Koch (''naschida'' Biewend) |nùmene_babbu=Hermann Koch |firma=Robert Koch signature.svg}} '''Heinrich Hermann Robert Koch''' (naschidu su 11 de nadale [[1843]] in [[Clausthal]], mortu su 27 de maju [[1910]] in [[Baden-Baden]] ) est istadu unu [[Meighina|mèigu]], [[Microbiologia|microbiòlogu]] e [[Igiene|igienista]] [[Tedescos|tedescu]]. In su [[1876]], Koch fiat resèssidu a cultivare s'agente patògenu de su [[cambruncu]] ([[Bacillus anthracis]]) in foras de s'organismu e a nde descrìere su [[Ontogènesi|tziclu vitale]]. Custa fiat sa prima borta ca su rolu de un'agente patògenu in s'isvilupu de una maladia fiat istadu de descritu de su totu. In su [[1882]] aiat iscobertu s'agente etiològicu de sa [[tisichèntzia]] ([[Mycobacterium tuberculosis]]) e a pustis aiat isvilupadu su crètidu remèdiu de [[tubercolina]]. In su [[1905]] aiat retzidu su [[Prèmiu Nobel]] pro sa Fisiologia e sa Meighina . Robert Koch, paris cun su cullega [[Louis Pasteur]] in [[Parigi]], diat divènnere su fundadore de sa bateriologia e de sa microbiologia modernas. At dadu unu contributu fundamentale a sa teoria de sas infetziones e a s'isvilupu de sa [[meighina tropicale]] in [[Germània]]. == Vida == Robert Koch fiat naschidu in [[Clausthal]] in su 1843, su de tres fìgios de trèighi frades dae su cuntrolladore de minas e prus a tardu cussigeri segretu de minas Hermann Koch (1814–1877) e dae sa mugere Mathilde (naschida Biewend, 1818–1871). De is pipios, noe mascros e duas fèminas fiant subravìvidos a s'infàntzia. Dae su 1848 Robert fiat istadu imparadu dae unu tutore privadu. A s'edade de sete annos fiat intradu in su litzeu umanìsticu de Clausthaler Graupenstrasse, chi aiat frecuentadu fintzas a su diploma in su 1862.<ref>{{Tzita libru|autore=Barbara Rusch|tìtulu=Robert Koch. Vom Landarzt zum Pionier der modernen Medizin}}</ref> Dae su 1862 Robert Koch aiat istudiadu filologia in [[Gotinga]] , ma aiat detzìdidu de sighire cun meighina durante su primu semestre. Intre sas àteras cosas, aiat sighidu fìsica cun [[Wilhelm Weber]] e chìmica cun [[Friedrich Wöhler]]. In meighina, s'anatomista [[Jakob Henle]], su fisiòlogu [[Georg Meissner]] e su clìnicu [[Karl Ewald Hasse]] fiant istados insingiantes formativos suos. In su [[1866]] aiat cumpletadu sos istùdios cun unu dotoradu. In antis de sustènnere s'esàmene de istadu, aiat istudiadu pro una iscuta curtza cun [[Rudolf Virchow]] in [[Berlinu]]. <ref>{{Tzita web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|tìtulu=Neue Deutsche Biographie|atzessu=2021-05-10|dataarchìviu=2013-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130321184621/http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|urlmortu=eja}}</ref> Aiant comintzadu sa faina mèiga in s'Ispidale Generale de [[Amburgu]], a pustis fintzas a su 1868 in s' "Istitutu de annestru e cura pro pipios mentalmente fràgiles" (oe ''KRH Psychiatrie Langenhagen'') in [[Langenhagen]] acanta de [[Hannover]], in ue teniat fintzas un'istùdiu privadu. A fatu fiat mòvidu a mèigu de bidda a [[Niemegk]] ([[Marca de Brandeburgu]], acanta de [[Potsdam]]) e a [[Rakwitz]] acanta de [[Poznań]] (oe in die [[Polonia|Polònia]]).<ref>{{Tzita web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|tìtulu=Neue Deutsche Biographie|atzessu=2021-05-10|dataarchìviu=2013-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130321184621/http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|urlmortu=eja}}</ref> Passaiat su pagu tempus lìberu faghende chircas bateriològicas. A fines isperimentales, aiat tentu animales domèsticos medas, comente conillos, porcheddeddos de Ìndia e, prus a fatu, duas martinicas. Gràtzias a su traballu subra s'isvilupu de su [[cambruncu]] e subra sas infetziones de is feridas, Koch fiat istadu numenadu in su [[1880]] in su Dipartimentu de sa sanidade imperiale de Berlinu. In su [[1885]] si fiat dimìtidu de su dipartimentu de salude e fiat fatu professore ordinàriu de igiene in s'Istitutu de igiene de s'Universidade de Berlinu acabadu de costituire. In su [[1891]] fiat numenadu diretore de s'Istitutu pro is maladias infetivas de Berlinu,<ref>{{Tzita web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|tìtulu=Neue Deutsche Biographie|atzessu=2021-05-10|dataarchìviu=2013-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130321184621/http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|urlmortu=eja}}</ref> e in su [[1904]] si fiat retiradu. Robert Koch aiat cojuadu Emmy Adolfine naschida Fraatz (1847-1913) in su [[1867]], fìgia de [[Wilhelm Christian Friedrich Fraatz]]. De custa coja fiat naschida una fìgia, Gertrud (1868-1945),<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=ahIhAAAAQBAJ&pg=PA98#v=onepage&q&f=false|tìtulu=Robert Koch und sein Nachlaß in Berlin}}</ref> narada "Trudy", cun sa cale Koch aiat mantentu relatos bonos durante totu sa vida. Sa fìgia aiat cojuadu in su [[1888]] [[Eduard Pfuhl]], chi traballaiat pro Koch. Koch si fiat istorradu dae sa mugere in su [[1893]] e a coa aiant divortziadu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|tìtulu=Neue Deutsche Biographie|atzessu=2021-05-10|dataarchìviu=2013-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130321184621/http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|urlmortu=eja}}</ref> In su [[1890]] aiat connotu Hedwig Freiberg (1872–1945), chi tando teniat deghesete annos, in s'istùdiu de su pintore Gustav Graef, pro chie Koch fiat posende. Freiberg fiat una ischente de su pintore. Koch dd'aiat cojuada tres annos a pustis.<ref>{{Tzita web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|tìtulu=Neue Deutsche Biographie|atzessu=2021-05-10|dataarchìviu=2013-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130321184621/http://www.deutsche-biographie.de/sfz43565.html|urlmortu=eja}}</ref> Giai dae pipiu, Koch teniat su bisu de si fàghere naturalista itinerante. In su [[1896]] su [[Impèriu Britànnicu|guvernu britànnicu]] dd'aiat cumbidadu a fàghere chircas subra de sa peste bovina in Sud Àfrica ; in calidade de membru de sa cummissione tedesca subra sa [[peste]], si fiat acùdidu a [[Ìndia]] in su 1897, a pustis a [[Àfrica orientale tedesca]]. In su 1898/1899 aiat fatu chircas subra sa [[malària]] in [[Itàlia]], [[Giava]] e [[Noa Guinea]]. In su 1905/1906 aiat ghiadu un'imbiu in s'[[Àfrica orientale tedesca]] pro fàghere istùdios subra sa [[maladia de su sonnu]], ma a pustis aiat fatu chircas massimamente subra su territòriu coloniale britànnicu in [[Uganda]]. Aiat interrùmpidu custu viàgiu pro andare a retzire su [[Prèmiu Nobel]] pro sa meighina in [[Stoccolma|Istocolma]] in su [[1905]] pro s'iscoberta de s'agente patògenu de sa [[tisichèntzia]]. In su [[1908]] aiat fatu unu giru mundiale in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] , in sa [[Hawaii|Repùblica de sas Hawaii]] e in s'[[Giappone|Impèriu giaponesu]] . A primìtziu de su de 20 sèculos, Koch fiat comomai imbetzadu in antis de s'ora. Durante is viàgios suos fiat istadu infetadu in prus furriadas de maladias tropicales, inclùida sa [[malària]]. In s'abrile [[1910]] si fiat malaidadu in manera grae. Si chesciaiat de dolore in sa piturra de manca e de sa farta àira respirende. Su 23 de maju de su [[1910]] si fiat tramudadu a bìvere in domo de su Dotore Franz Dengler in is intòrrios de [[Baden-Baden]]. Su sero de su 27 maju [[1910]], Dengler dd'aiat agatadu sena vida cun sa ghenna de su passaditzu aberta. S'urna cun is chisinas fiat intregada a s'Istitutu pro is maladias infetivas - oe [[Istitutu Robert Koch]] - in [[Berlinu]] e su 10 nadale 1910<ref>{{Tzita web|url=https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=nwj&datum=19101211&seite=13|tìtulu=Ein Robert-Koch-Mausoleum}}</ref> fiat interradu in un'aposentu de s'istitutu, desinniadu a [[mausoleu]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.knerger.de/html/kochrobewissenschaftler_49.html|tìtulu=Heinrich Hermann Robert Koch}}</ref> ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Robert Koch}} [[Categoria:Tedescos]][[Categoria:Meigos]][[Categoria:Premiados cun su Nobel]] qjz1g363utfyf22dpsp50qsv7jwsf97 Kendall Jenner 0 20756 177865 171337 2022-08-22T22:57:39Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Kendall Jenner for Stuart Weitzman in 2019.jpg|thumb|Kendall Jenner in su 2019]]{{s}} '''Kendall Nicole Jenner''' ([[Los Angeles]], 3 [[Trìulas]], [[1995]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.teenvogue.com/story/kendall-jenner-perfect-sister|tìtulu=10 Reasons Why Kendall Jenner Would Make the Perfect Sister|autore=Kara Nesvig|situ=Teen Vogue|limba=en-US|atzessu=2021-05-28}}</ref>, prus connota comente '''Kendall Jenner''', est unu personàgiu [[Televisione|televisivu]] e modella americana. Est essida famada pighende parte a su programma ''Keeping Up with the Kardashians.'' At incumentzadu sa carriera sua de modella a s'edade de 14 annos. A pustis de àere traballadu in sa publitzidade cummertziale e servìtzios fotogràficos, at tentu istajones de resèssida in su 2014 e 2015, isfilende pro istilistas de moda arta in is chidas de sa moda de [[New York City|Noa York]], [[Milanu]] e [[Parigi]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.amica.it/2015/07/14/fendi-la-campagna-ai-2015-16-con-kendall-jenner/|tìtulu=Fendi: la campagna A/I 2015-16 con Kendall Jenner|situ=Amica|data=2015-07-14|limba=it-IT|atzessu=2021-05-28}}</ref>. Jenner at fatu atziones, editoriales e servìtzios de coberta pro LOVE e editziones internatzionales vàrias de [[Vogue]], e est ambasciadora de su màrchiu Estée Lauder<ref>{{Tzita web|url=http://news.mtv.it/fashion/kendall-jenner-copertina-vogue-china-icona-nuova-generazione/|tìtulu=Kendall Jenner sulla copertina di Vogue China: icona della nuova generazione!|situ=web.archive.org|data=2015-06-14|limba=it|atzessu=2021-05-28|dataarchìviu=2015-06-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150614040519/http://news.mtv.it/fashion/kendall-jenner-copertina-vogue-china-icona-nuova-generazione/|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.fashionblog.it/post/183026/kendall-jenner-e-la-nuova-icona-di-bellezza-di-estee-lauder|tìtulu=Kendall Jenner per Estee Lauder, il primo video della campagna|autore=Patrizia Chimera|situ=Fashionblog|data=2015-01-22|limba=it|atzessu=2021-05-28}}</ref>. == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Americanos (USA)]] [[Categoria:Modelas]] [[Categoria:Pessonazos de ispetàgulu]] [[Categoria:Televisione]] g7q1c558yw04gpw97rro73scxx32xp5 Laogai 0 20768 177868 171468 2022-08-22T23:10:10Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Laogai Map.jpg|thumb|316x316px|Ispaniadura de is Laogais in Cina]] Su trèmene '''laogai''' (勞改, 劳改, láogǎi, incurtzadura de 勞動改造T, 劳动改造S, láodònggǎizào, in [[Tzinesu classicu|tzinesu]] "reforma a traessu de su traballu") si referit, propiamente, a una particulare forma de traballu fortzadu de sa [[Cina|Repùblica Populare Tzinesa]]. Su trèmene est fintzas impreadu in manera generalizadu pro inditare is diversas formas de traballu fortzadu prebìdidas de su sistema giurìdicu e cartzeràriu tzinesu, chi incluet fintzas su ''laojiao'' (勞教T, 劳教S, láojiào, literalmente "educatzione torra a traessu de su traballu") e su ''jiuye'' (literalmente "personale addetu a su traballu fortzadu", ma est dae calincunos cunsideradu una forma indereta de presonia). Su trèmene laogai etotu, in sentidu astringhidore, est a bortas impreadu pro inditare unu campu de cuntzentramentu. Segundu un'iscumbata de su [[2008]] de sa Laogai Research Foundation, in sa Repùblica Populare Tzinesa sunt presentes 1422 laogai.<ref>{{Tzita web|url=https://www.laogai.it/cosa-sono-i-laogai/quanti-sono-i-laogai/|tìtulu=Quanti sono i Laogai? Il numero dei campi di lavoro e il numero dei detenuti è considerato “segreto di stato” in Cina}}</ref> Is cunditziones de vida de is fortzados e s'impreu issoro che a fortza traballu sunt fatu·fatu inditados lesivos de is [[deretos umanos]]. A custu propòsitu tocat a tènnere a mente ca sa Cunventzione 105<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilo.org/rome/lang--it/index.htm|tìtulu=testu de sa Cunventzione 105}}</ref> de s'[[Organizatzione Internatzionale de su Traballu]] ([[ONU]]) de su 25 làmpadas [[1957]] chi pedit s'abolitzione de sa cundenna a is traballos fortzados no est istada ratificada dae sa Tzina<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/ratifce.pl?C105|tìtulu=Convention No. C105 was ratified by 167 countries.|atzessu=2021-06-04|dataarchìviu=2007-04-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070419070627/http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/ratifce.pl?C105|urlmortu=eja}}</ref> fintzas a su 2013, cando sa Corte Suprema tzinesa abolit is Laogais paris cun sa [[polìtica de su fìgiu solu]]. Mitzas vàrias sustentant chi in is campos de traballu siant aplicados comunemente sa [[tortura]], sa [[Reforma de su pensamentu in CIna|educazione torra polìtica]] e chi bi siant tasos artos de [[mortalidade]] de is presoneris dada dae malos tratos de tipu vàriu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.peacereporter.net/dettaglio_articolo.php?idpa=&idc=7&ida=&idt=&idart=4220|tìtulu=Boom senza diritti - Il presidente di Amnesty Italia parla della Cina|atzessu=2021-06-04|dataarchìviu=2007-09-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070927210247/http://www.peacereporter.net/dettaglio_articolo.php?idpa=&idc=7&ida=&idt=&idart=4220|urlmortu=eja}}</ref> Documentos de cundenna de su sistema de is laogais sunt istados prodùidos dae diversos guvernos e parlamentos. Denuntzias graes meda sunt aporridas fintzas in is òperas de [[Harry Wu]] (unu dissidente cinesu chi at passadu annos medas in custas presones, pro si nche fuire a pustis a [[Istados Unidos]]) e dae unos àteros dissidentes e ex-presoneris. Tales denùntzias pertocant fintzas crìmines che a su tràficu de òrganos de is presoneris.<ref>{{Tzita web|url=https://www.organharvestinvestigation.net/|tìtulu=An Independent Investigation Into Allegations of Organ Harvesting of Falun Gong Practitioners in China}}</ref> ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Laogai}} [[Categoria: Violatzione de is deretos umanos]] [[Categoria: Cina]] 846j6ypaepeg6z1gp1bdk4iheh1vdvw Piero Angela 0 20778 177921 177736 2022-08-23T10:38:45Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:Piero Angela2.jpg|thumb|Piero Angela]] '''Piero Angela''' ([[Torino]], 22 de [[Nadale|idas]] [[1928]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=Simona Ravizza|url=http://archiviostorico.corriere.it/2010/luglio/01/Sono_del_guido_bene_piu_co_9_100701034.shtml|tìtulu=Sono del '28 e guido bene, più pericolosi i ragazzi|publicatzione=Corriere della Sera|data=1 trìulas 2010|p=27|atzessu=2021-06-12|dataarchìviu=2012-12-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121202023837/http://archiviostorico.corriere.it/2010/luglio/01/Sono_del_guido_bene_piu_co_9_100701034.shtml|urlmortu=eja}}</ref> - [[Roma]], 13 de [[Austu|austu]] [[2022]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilsecoloxix.it/italia/2022/08/13/news/addio-a-piero-angela-il-divulgatore-scientifico-e-morto-a-93-anni-1.41630821|tìtulu=Addio a Piero Angela, il divulgatore scientifico è morto a 93 anni|situ=Il Secolo XIX|data=2022-08-13|limba=it|atzessu=2022-08-13}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.adnkronos.com/e-morto-piero-angela-decano-dei-conduttore-tv-aveva-93-anni_W8lzvcdNNF7fNItGnaqJt|tìtulu=È morto Piero Angela, aveva 93 anni: ha portato la scienza in tv|autore=Adnkronos|situ=Adnkronos|data=2022-08-13|limba=it|atzessu=2022-08-13}}</ref>) est stètiu unu spainadori sientìficu, [[giornalista]], presentadori televisivu e sagista [[italianu]]. Connotu pruschetotu comenti ideadori e presentadori de trasmissionis de spainadura de tipu anglosàssoni, e po su giornalismu sientìficu suu espressau puru in publicatzionis medas de sàgiu, at incumentzau sa carriera comenti cronista radiofònicu, bessendi apustis imbiau e afirmendi-si comenti presentadori de su telediàriu Rai. == Biografia ==  {{Tzitatzione|Su corpus miu est che una vetura: su motori at a tenni fintzas 80.000 chilòmetrus, ma su sciaferru tenit sceti 45 annus|3=Il mio corpo è come una macchina: il motore avrà anche 80.000 chilometri, ma il guidatore ha solo 45 anni»|limba=it|Piero Angela<ref>{{Tzita news|autore=Attilio Romita|url=http://www.rai.tv/mpplaymedia/0,,News-Tg1%5E71%5E165855,00.html|tìtulu=Piero Angela ospite al Tg1|publicatzione=[[TG1]]|die=22|mese=12|annu=2008|atzessu=25 nadale 2008|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|tìtulu=Angela: "Lavorare è l'unico modo per non invecchiare"|limba=it|autore=Silvia Fumarola|data=24 nadale 2013|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|url=https://web.archive.org/web/20140109223331/https://www.repubblica.it/cronaca/2013/12/24/news/angela_lavorare_l_unico_modo_per_non_invecchiare-74987184/}}</ref>}} Piero Angela at scritu chi sa ratzionalidadi si-dd'at imparada babu suu, su mèigu antifascista Carlo Angela, onorau cun sa medàllia de is Giustus intra is natzionis.<ref>{{Tzita web|url=https://it.gariwo.net/giusti/biografie-dei-giusti/shoah-e-nazismo/giusti-tra-le-nazioni-di-yad-vashem/carlo-angela-102.html|tìtulu=CARLO ANGELA 1875 - 1949|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref><ref>Piero Angela, ''Viaggi nella scienza'', Garzanti, 1985 (1ª ed. 1983), p. 208.</ref> Segundu su collega Gigi Marzullo «s'autocontrollu perfetu suu e s'amistàntzia sua cumpassada rifletint in parti s'ìndula sua lunatza e in parti funt scritus in su còdixi genèticu de custu [[Piemonte|piemontesu]] educau a sa ratzionalidadi e a sa tolleràntzia».<ref>{{Tzita libru|Gigi|Marzullo|Bellidinotte: guerrieri moderni & cavalieri d'altri tempi|1999|Guida Editori|p=9|ISBN=8871883047|limba=it}}</ref> Angela etotu at decrarau de ai arriciu «un'annestru piemontesu: cìdrinu meda, cun prìntzìpius severus meda, comenti su de abarrai unu passu agoa, chena si sproboxai mai». De s'àtera parti, cun riferimentu a s'imparu iscolàsticu suu, issu at scritu<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Piero Angela|annu=1987|tìtulu=La macchina per pensare|editore=Garzanti|pp=256-257|limba=it}}</ref>: {{Tzitatzione|Mi seu arròsciu meda e seu stètiu unu studianti malu meda. Totu is chi s'òcupant de insenniamentu iant a depi arregordai oindii su motu antigu latinu "ludendo docere", est a nai "imparai spassiendi"|3=Personalmente, mi sono annoiato mortalmente a scuola e sono stato un pessimo studente. Tutti coloro che si occupano di insegnamento dovrebbero ricordare continuamente l'antico motto latino "ludendo docere", cioè "insegnare divertendo"|limba=it}} At frecuentau su litzeu clàssicu me in [[Torinu]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.liceomassimodazeglio.it/storia.html|tìtulu=Storia|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it|dataarchìviu=2016-04-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160429115218/http://www.liceomassimodazeglio.it/storia.html|deadurl=yes}}</ref>. Piero Angela est anniòsticu<ref>Rivista aeronautica, Volume 58, 1982, pag. 87</ref>. === Mùsica === A s'edadi de seti annus at incumentzau a pigai letzionis privadas de pianoforte, interessendi-si apustis a mùsica [[jazz]]. A binti annus, in su [[1948]], at sonau cun su nòmini de ''Peter Angela'' in unas cantu ''jam session'' me is tzìrculus jazz torinesus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.online-jazz.net/2015/12/18/parla-toni-lama-lepopea-dello-swing-club-nella-torino-degli-anni-60-e-70/|tìtulu=Parla Toni Lama L'epopea dello Swing Club nella Torino degli anni '60 e '70|autore=[[Gerlando Gatto]]|data=18 nadale 2015|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref> In su matessi annu dd'at notau s'impresàriu Sergio Bernardini chi dd'at cumbidau a sonai in sa serada de incingiada de sa Capannina de Viareggio<ref>Alessandra Izzo, Tiziano Tarli, Collaboratore [[Stefano Disegni]], ''Italian Nightclubbing: Deliri, follie e rock’n’roll negli storici club del Bel Paese'', Lit Edizioni, ISBN 8862319711</ref>. Me is primus annus cincuanta at formau, impari cun su baterista Franco Mondini, unu triu jazz innui si funt alternaus vàrius contrabassistas. A su triu si funt agiuntus s'ispissu solistas comenti Nini Rosso, Franco Pisano, Nunzio Rotondo e s'ex cornetista de [[Duke Ellington]], Rex Stewart. Impari cun Mondini, Angela est stètiu po unu perìodu in su chemu de Rotondo.<ref>Marco Basso, ''Piero Angela suona il jazz'', pubblicato su [[La Stampa]] dell'11 dicembre 2008</ref> At sonau puru cun Franco Cerri, amigu suu. At contau de issu chi in su 1946, sendi chi no podiat comporai su billetu, andàt a ascurtai is cuntzertus de foras, arribendi in bitzicreta a palas de su locali torinesu innui sonàt cun Gorni Kramer e su [[Quartetto Cetra|Cuartetu Cetra]]<ref name="ansacerri">{{Tzita web|url=http://www.ansa.it/sito/videogallery/spettacolo/2016/01/31/piero-angela-racconta-il-jazz-di-franco-cerri_474e5efb-6d08-4526-b58a-264e84e06fc3.html|tìtulu=Piero Angela racconta il jazz di Franco Cerri|data=31 ghennàrgiu 2016|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref>. In s'interis dd'ant pigau in [[Rai]] e in su [[1952]] at acabau cun sa mùsica de professionista po si dedicai a su giornalismu. Mancai apat abandonau sa faina musicali de professionista, Piero Angela est abarrau unu cultori de su [[jazz]] e de sòlitu, candu una trasmissioni suu tocat argumentus ligaus a sa mùsica che is fenòmenus acùsticus, ddu podeus biri a su piano sonendi cun professionistas de sa mùsica jazz. === Giornalismu === Su primu incàrrigu in s'enti radiotelevisivu de stadu italianu est stètiu su de cronista comenti collaboradori de is noas de s'arràdiu. In su 1954, cun s'arribu de sa [[Televisione|televisioni]], Angela est coladu a su telediàriu comenti imbiau, in antis in [[Parigi]], apustis de [[Bruxelles]], de su [[1954|1955]] a su [[1968]]. Impari cun Andrea Barbato, in su 1968 est stètiu su presentadori de sa primu editzioni de su Telegiornale Nazionale de is 13:30 e in su 1976 est stètiu su primu presentadori de su TG2. Ispirau de [[Roberto Rossellini]], in su [[1968]] Piero Angela at realizau una sèrie de documentàrius cun tìtulu ''Il futuro nello spazio'', contendi su programa Apollo; in s'interis de su traballu me is [[Istados Unidos de Amèrica|Stadus Aunius]] at s'est collegau bortas meda in direta po sa RAI in ocasioni de sa ghetada de su vetori Saturn V chi at portau is primus astronàutas a sa [[Luna]]. At incumentzau insandus una carriera manna de spraxidura sientìfica chi me is annus benidoris dd'at portau a produsi trasmissionis medas de informatzioni, comenti ''Destinazione Uomo'' (dexi episòdius), ''Da zero a tre anni'' (tres espisòdius), ''Dove va il mondo?'' (cincu episòdius), ''Nel buio degli anni luce'' (otu episòdius), ''Indagine sulla parapsicologia'' (cincu episòdius), ''Nel cosmo alla ricerca della vita'' (cincu episòdius). === Spainadura sientìfica === [[File:Piero_e_Alberto_Angela_archivi_Mondadori_AA208346.jpg|thumb|Piero Angela cun su fillu [[Alberto Angela|Alberto]], in traballendi a sa sèrie ''Il Pianeta dei dinosauri'' (1993)]] De s'incumintzu de is annus setanta Angela s'est dedicau fintzas a sa realizatzioni de programas de spainadura: su primu est stètiu ''Destinazione Uomo'' in su [[1971]], una de is primas [[Televisione|trasmissionis televisivas]] de custa genia, fata po unu pùblicu generalista. In su 1981 est incumentzada sa sèrie ''Quark'':  {{Tzitatzione|Su tìtulu ''Quark'' est unu pagu stròllicu e dd'eus pigau a presta de sa fìsica, innui si funt faendi stùdius medas asuba de unas cantu partixeddas sub-nuclearis ipotèticas, chi ddi nant difatis ''quark'', chi iant a essi is prus matonis piticus de sa matèria connota fintzas a imoi. Est duncas comenti a andai a intru de is cosas.|3=Il titolo ''Quark'' è un po' curioso e lo abbiamo preso a prestito dalla fisica, dove molti studi sono in corso su certe ipotetiche particelle subnucleari chiamate appunto ''quark'', che sarebbero i più piccoli mattoni della materia finora conosciuti. È quindi un po' un andare dentro le cose.|limba=it}} Sa fòrmula de ''Quark'' fiat a cussu tempus innovadora: impreàt totu is mèdius tecnològicus a disponimentu e is arresursas de sa comunicatzioni televisiva po fai is temas trataus prus simpris: is documentàrious de sa BBC e de David Attenborough, is animatzionis de Bruno Bozzetto impreaus po spricai is cuntzetus prus difìcilis, is intervistas cun espertus in unu linguàgiu prus craru possìbili, is acrarimentus in stùdiu. De su programma-base ndi funt derivaus àterus, unus cantu de issus ancora in produtzioni: documentàrius naturalìsticus (''Quark speciale'' e ''Il mondo di Quark''), finantziàrius (''Quark Economia'') e polìticus (''Quark Europa''). In su [[1984]] ''at presentau su progetu Pillole di Quark'', vìdeus de trinta segundus asuba de argumentus tènnicus, sientìficus, educativus, sotzialis, mèdicus, in direta a oràrius variàbilis in Rai 1. In su matessi annu Angela at realizau su primu ''talk show'' cun finalidadi de sprèviu mistu a spainadura sientìfica: ses primas seradas in direta cun su pùblicu de su Foro Italico, cun personàgius de su mundu de sa cultura, de sa sièntzia, de su spetàculu e de su sport asuba de su palcu arrexonendi cun sa platea. In su 1986 e in su [[1986|1987]] at presentau de su ''Palazzetto dello Sport'' de [[Torinu]], innantis a otumilla spetadoris, duas primas seradas in Rai 1 apitzus de is problemas de su [[clima]]: atmosfera e otzèanus, sighidas de tres sèries televisivas chi sfrutànt is tecnologias noas de rapresentatzioni gràfica po mèdiu de [[Computer|computadori]]: unu biàgiu aìnturu de su corpus umanu (''La macchina meravigliosa'', in otu episòdius), in sa preistòria (''Il pianeta dei dinosauri'', in cuàturu episòdius), e in su spàtziu (''Viaggio nel cosmo'', in seti episòdius). Custas sèries, realizadas cun sa collaboratzioni de fìllu suu [[Alberto Angela|Alberto]], funt stètias furriadas in [[Limba inglesa|inglesu]] e bèndias in prus de coranta paisus [[Europa|europeus]], [[Amèrica|americanus]] e [[Asia|asiàticus]]. In su [[1988]] at creau fintzas ''Quark italiani'', una sèrie de documentàrius de natura, ambienti, esploratzioni e mundu animali prodùsius e realizaus de autoris italianus, comenti Alberto Angela etotu, chi at realizau cancu documentàriu in [[Àfrica]]. At descritu in s'autobiografia sua is circustàntzias chi ant portau a sa nàscida a ''Superquark'', candu po cuntrastai sa cuncurrèntzia cun Mediaset fiat tocau a tenni me in sa primu serada unu programa ''forti'' chi arribessit finas a su Telediàriu de su noti: «Calincunu programa "''pigatotu''" fiat giai incumentzau de diora e Brando Giordani, tandus diretori de Rai 1, m'at telefonau pedendi-mì de fai unu "Quark" de duas oras, intamis de una.» In su 1995 est nàsciu difatis ''Superquark'', chi su 4 de làmpadas [[1995|1999]], at festau su de duamilla episòdius de su ''Progetu Quark'' e e derivaus. Cuss'annu etotu funt bessius is ''Speciali di Superquark'', seradas monotemàticas asuba de argumentus de interessu mannu sotziali, psicològicu e sientìficu. In prus, Piero Angela at tentu una rubrica dedicada a sa cultura in su programa ''Domenica In''. A ùrtimu, in su [[2000]] Piero e Alberto Angela funt autoris de ''Ulisse'', programa a episòdius monogràficus chi pertocant scobertas stòricas e sientìficas. In parallelu a sa faina de spainadura in televisioni, Piero Angela est curadori de sa rubrica «Scenza e società» in s'arrevista ''TV Sorrisi e Canzoni''; in prus, est stètiu curadori e supervisori de su mensili ''Quark'', fundau de issu etotu in su 2001 e serrau in su [[2001|2006]] po farta de fundus. Su mensili, ispirende-si a su programma TV omònimu, tratàt temas sientìficus in manera atzessìbili a su pùblicu. Piero Angela est fintzas autori de prus de trinta lìburus, medas de issus furriaus in inglesu, [[Limba tedesca|tedescu]] e [[Limba ispagnola|spanniolu]], cun una tiradura totali de prus de tres millionis de còpias. ==== Stili e ruolu de sa spainadura ==== In contu de sa faina sua de spainadura, Piero Angela at scritu<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Piero Angela|annu=1975|tìtulu=Da zero a tre anni|editore=Garzanti|p=149|limba=it}}</ref>: {{Tzitatzione|Apu sèmpiri chircadu, me is trasmissionis mias, de insertai elementus de "atòbiu" cun su pùblicu, de su limbàgiu a is "imbentus", de is esemprus a is "brullas", arrefudendi cudda "seriedadi" farsa istimada meda in s'ofitzialidadi italiana in dònnia campu. Deu pensu chi sa seriedadi depat essi me is càpius, no in sa forma.|3=Ho sempre cercato, nelle mie trasmissioni, di inserire elementi di "incontro" col pubblico, dal linguaggio alle "trovate", dagli esempi alle "battute", rifiutando quella finta "serietà" tanto cara all'ufficialità italiana in ogni campo. Io penso che la serietà debba essere nei contenuti, non nella forma.|limba=it}} In prus, at spricau chi<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Piero Angela|tìtulu=Viaggi nella scienza|pp=46-49}}</ref>: {{Tzitatzione|candu unu ligidori (o ancora prus unu telespetadori) non cumprendit, sa nexi no est de is: ma de chini no at scìpiu comunicai. Est a nai de s'autori. Est stètiu issu a nci-ddu bogai. [...] candu seu in moviola, si tèngiu dudas apitzus de sa craresa de unu passu o de una secuèntzia, tzèrriu su primu chi passat a su passadissu (unu montadori, una segretària, unu passafilm), ddis amostu sa secuèntzia e pedu su parri a issus. Si biu un'umbra de duda me is ogus insoru, smuntu e torru a incumentzai. Poita Ca bolit nai chi ia faddiu deu.|3=quando un lettore (o ancor più un telespettatore) non capisce, la colpa non è sua: ma di chi non ha saputo comunicare. Cioè dell'autore. È stato lui a cacciarlo via. [...] quando sono in moviola, se ho dei dubbi sulla chiarezza di un passaggio o di una sequenza, chiamo il primo che passa nel corridoio (un montatore, una segretaria, un passafilm), mostro la sequenza e chiedo il loro parere. Se vedo un'ombra di dubbio nei loro occhi, rismonto e ricomincio da capo. Perché vuol dire che avevo sbagliato io|limba=it}} Po comunicai, sighit Angela, sa spainadura depit sciri afrontai unus cantu problemas<ref name=":0">{{Tzita publicatzione|autore=Piero Angela|tìtulu=Viaggi nella scienza|pp=46-49}}</ref>:  {{Tzitatzione|de una parti cumprendi in sa manera giusta is cosas, interpretendi-ddas in manera adeguada po ddas trasladai in unu linguàgiu diferenti: de s'àtera no essi sceti crarus ma fintzas no-infadosus, mancai apoderendi su messàgiu intreu (antis, no timi a essi spassiosus: s'umorismu est unu de is cumpàngius de caminu de s'abistesa). Po custas arrexonis, a assurdu, fait a nai chi est prus difìcili... a essi fàcilis. Totus, difatis, funt bonus a fueddai o scriri in manera oscura e infadosa [...] a sa craresa, de sòlitu, tocat a acumpangiai unu trabbalu in prus: sa curtzesa|3=da un lato comprendere nel modo giusto le cose, interpretandole adeguatamente per trasferirle in un diverso linguaggio: dall'altro essere non solo chiari ma anche non-noiosi, pur mantenendo integro il messaggio (anzi, non aver paura di esser divertenti: l'umorismo è uno dei compagni di strada dell'intelligenza). Per queste ragioni, paradossalmente, si può dire che è più difficile... essere facili. Tutti, infatti, sono capaci di parlare o di scrivere in modo oscuro e noioso [...] alla chiarezza, solitamente, deve accompagnarsi un'ulteriore fatica: la concisione|limba=it}} E agiungit<ref name=":0" />: {{Tzitatzione|oi si fueddat meda de partecipatzioni comenti trastu de svilupu democràticu, ma cun raresa si fueddat de spainadura comenti cunditzioni essentziali po cumprendi e duncas po partecipai. Sa democratzia no si podit basai apitzus de s'innioràntzia de is problemas, ca unu de is obietivus mannus suus est puru su de fai is tzitadinus responsàbilis e sientis, de manera chi potzant esercitai is deretus insoru impreendi mellus sa capassidadi insoru de cumprendi|3=oggi si parla molto di partecipazione, intesa come uno strumento di sviluppo democratico, ma raramente si parla di divulgazione come condizione essenziale per capire e quindi per partecipare. La democrazia non può basarsi sull'ignoranza dei problemi, perché uno dei suoi grandi obiettivi è proprio quello di rendere i cittadini responsabili e consapevoli, in modo che possano esercitare i loro diritti utilizzando meglio la loro capacità di capire|limba=it}} ==== Su CICAP ==== In su [[1989]] est stètiu unu de is fundadoris de su [[CICAP]], assòtziu pro s'averiguu apitzus de is pseudosièntzias, nàsciu po promovi s'imparu sientìficu e su spìritu crìticu, e puru po imbistigai s'esistèntzia de is fenòmenus paranormalis. Unu slogan de s'assòtziu, «Tocat a tenni sèmpiri una menti aberta, ma no aici meda aberta chi su cerbeddu arruat a terra», dd'ant a fitianu atribuida a Piero Angela, mancai siat in realidadi unu modu de nai giai atribuiu a àteras personalidadis famadas.<ref>Es. in ''La Stampa'', 31 martzu 1999; in ''Panorama: Edizioni 1720-1724'', Mondadori, 1999, p. 20.</ref><ref>''By all means maintain an open mind, but not so open that your brain falls out''. (citau comenti provèrbiu in ''The Skeptical Inquirer'', Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal, 2001, vol. 25, p. 67)</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.faktoider.nu/openmind_eng.html|tìtulu="Keep an open mind – but not so open that your brain falls out"|editore=faktoider|atzessu=6 cabudanni 2013|limba=en}}</ref> In su maju 2016 dd'ant nominau Presidenti onoràriu de s'assòtziu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cicap.org/n/articolo.php?id=278118|tìtulu=Piero Angela nominato "Presidente onorario" del CICAP|atzessu=23 maju 2016|limba=it}}</ref> ==== Sa tzita de pretu po infamamentu ==== [[File:Angela-Brunello_TO_2006.jpg|thumb|Piero Angela donat norabonas a Marina Brunello a is Olimpìadis de scacus de Torinu 2006]] In su 2000 Piero Angela est stètiu tzitau in corona po infamamentu de duus assòtzius omeopàticus (sa FIAMO e sa SIMO in una càusa civili e una penali), pustis de sa trasmissioni de ''Superquark'' de s'11 de argiolas [[2000]] innui si fiat nau chi sa meixina omeopàtica no tenit fundamentu sientìficu seguru.<ref>"la medicina omeopatica era allo stato priva di riconoscimento scientifico certo" pag. 63 {{Tzita web|url=https://www.cicap.org/omeopatia/processo%20omeo.pdf|tìtulu=Sentenza del Tribunale penale di Catania|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref> Angela, amparau de is abogaus Giulia Bongiorno e Franco Coppi, est stètiu assòlviu in ambas càusas e su giugi at reconnotu sa non sientificidadi de sa disciplina.<ref>{{Tzita web|url=http://www.cicap.org/omeopatia/processo%20omeo.pdf|tìtulu=Sentenza nel processo penale contro Piero Angela, imputato del delitto di cui agli artt. 595, comma 3, c.p.,30, commi 4 e 5, 1. 06.08.1990 n. 223 e 13 1. 08.02.1948 n. 47.|autore=Dottoressa Cinzia Sangrò del Tribunale penale di Catania - Sezione 2 in composizione monocratica|atzessu=6 maju 2009|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://archivio.panorama.it/home/articolo/idA020001024718|tìtulu=Quark batte l'omeopatia|autore=Maurizio Tortorella in Panorama|atzessu=6 maju 2009|limba=it|dataarchìviu=2011-11-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111121232446/http://archivio.panorama.it/home/articolo/idA020001024718|deadurl=yes}}</ref> === Àteras fainas === * Piero Angela at iscritu su sugetu e at partecipau a sa scenegiadura de unu film in tema de amenatza de gherra atòmica: ''Il giorno prima'' ([[1987]]) dirìgiu de Giuliano Montaldo. * In su [[2009]] Angela at annuntziau de ai scobertu un'autoritratu nou de [[Leonardo da Vinci]] in su libru ''Il Codice del volo degli uccelli''<ref>{{Tzita web|url=http://www.gonews.it/articolo_30038_Piero-Angela-annuncia-scoperto-ritratto-Leonardo-quaderno.html|tìtulu=Piero Angela annuncia: "Ho scoperto il ritratto di Leonardo in un quaderno"|atzessu=2 maju 2009|limba=it|dataarchìviu=2009-02-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090228131450/http://www.gonews.it/articolo_30038_Piero-Angela-annuncia-scoperto-ritratto-Leonardo-quaderno.html|deadurl=yes}}</ref>. * Tenit s'hobby de is scacus, mancai no apat giogau a perunu torneu. Est stètiu intra is invitaus de onori de is Olimpìadis de [[Iscacos|scacus]] de su 2006, giogadas in sa tzitadi sua de orìgini. * At ispirau su personàgiu de Piero Papera, presentadori de sa trasmissioni ''SuperQuack'', apartu in su [[2002]] in ''Topolino''<ref>{{Tzita web|url=https://inducks.org/s.php?c=I+TL+2437-5|tìtulu=Zio Paperone & lo svincolo agrostradale (I TL 2437-5) I.N.D.U.C.K.S.|situ=inducks.org|limba=it|atzessu=2021-06-12}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.rainews.it/dl/rainews/media/accadde-oggi-Piero-Angela-compie-91-anni-e-debutta-su-Raiplay-con-Superquark-piu-fe129e20-be8c-4e1a-90d5-664b1e269d4d.html#foto-1|tìtulu=Piero Angela compie 91 anni e "debutta" su Raiplay con Superquark+|data=22 nadale 2019|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref>. == Prèmius == * Angela at arriciu dòixi làureas ''honoris càusa''<ref name="premi">{{Tzita web|url=http://www.rai.it/dl/portali/site/articolo/ContentItem-3bae6abf-7278-4685-9da3-4d7ace9eabcf.html|tìtulu=Piero Angela|editore=rai.it|atzessu=28 làmpadas 2010|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.open.online/2019/06/15/piero-angela-e-la-sua-nuova-laurea-e-la-dodicesima-per-il-padre-di-quark/|tìtulu=Piero Angela e la sua nuova laurea: è la dodicesima per il padre di Quark|data=2019-06-15|atzessu=2019-11-06|limba=it}}</ref>. In prus de prèmius medas in Itàlia e in s'èsteru, in su [[1993]] at arriciu su Prèmiu Kalinga po sa spainadura sientìfica de s'[[UNESCO]], in su [[2002]] sa medàllia de oru po sa cultura de sa Repùbblica Italiana e in su [[2021]] s'onorificèntzia de ''Cavaliere di gran croce dell'Ordine al Merito della Repubblica italiana''. * At arriciu seti bortas su ''telegatto'', unu de issus a sa carriera, su 22 gennaxu [[2008]]. * Su 3 ladàmini [[2010]] at arriciu su Prèmiu Spetziali de sa Giuria de su Prèmiu Literàriu Giuseppe Dessì. * Is astrònomus Andrea Boattini e Maura Tombelli, dd'ant intitulau s'asteròidi 7197 Pieroangela. * Dd'ant dedicau sa ''Babylonia pieroangelai'', molluscu gasteròpodi de su mari Cinesu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.gastropods.com/7/Shell_66197.shtml|tìtulu=Babylonia pieroangelai|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref> * [[Padova|Pàdova]], tzitadi ligada a [[Galileo Galilei]], dd'at donau sa tzitadinàntzia onorària po su contributu "suu de primori giau a sa spainadura sientìfica".<ref>{{Tzita web|url=https://mattinopadova.gelocal.it/padova/cronaca/2016/02/23/news/a-piero-angela-la-cittadinanza-onoraria-di-padova-1.13009073|tìtulu=A Piero Angela la cittadinanza onoraria di Padova|autore=Silvia Quaranta|data=23 freàrgiu 2016|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref> * Fintzas [[Torinu]], sa tzitadi sua de nàscida, su 23 ladàmini [[2017]], at decìdiu de ddi donai sa tzitadinàntzia onorària po essi "sa cunfirma bia de sa traditzioni sientìfica de sa tzitadi" e po ai contribuiu cun sa carriera professionali cosa sua a amanniai "sa cultura e su connoscimentu de is italianus fintzas cun su mèdiu televisivu".<ref>{{Tzita noas|url=http://www.askanews.it/cronaca/2017/10/23/torino-cittadinanza-onoraria-a-piero-angela-pn_20171023_00269/|tìtulu=Torino, cittadinanza onoraria a Piero Angela|publicatzione=Askanews|data=23 santugaine 2017|atzessu=2 làmpadas 2020|limba=it}}</ref> * In su 2018 arricit in prus su prèmiu Torinesu de s'Annu [[2018|2017]], assinniau de sa Càmara de cumèrtziu de Torinu, "Po ai rapresentau su stili torinesu de su impènniu e de sa passioni po su traballu".<ref>[https://www.to.camcom.it/torineseanno#piero-angela---torinese-dell-anno-2017 Il Torinese dell'Anno]</ref> == Programas televisivus == * ''Telegiornale'' (Programma Nazionale, 1954-1975; Secondo Programma, 1961-1975; Rete 1, Rete 2, 1975-1976) * ''Il futuro nello spazio'' (Programma Nazionale, 1968) * ''Destinazione uomo'' (Programma Nazionale, 1971) * ''Da zero a tre anni'' (Programma Nazionale, 1971) * ''Dove va il mondo?'' (Programma Nazionale, 1971) * ''Nel buio degli anni luce'' (Programma Nazionale, 1971) * ''TG2'' (Rete 2, 1976-1981) * ''Indagine sulla parapsicologia'' (Rete 1, 1978) * ''Nel cosmo alla ricerca della vita'' (Rete 1, 1980) * ''Quark'' (Rete 1, 1981-1982; Rai 1, 1983-1989) * ''Quark in pillole'' (Rai 1, 1983) * ''Il mondo di Quark'' (Rai 1, 1984-1994) * ''Quark Economia'' (Rai 1, 1986) * ''Serata Marte'' (Rai 1, 1988) * ''La macchina meravigliosa'' (Rai 1, 1990) * ''Serata Oceano'' (Rai 1, 1991) * ''Quark Speciale'' (Rai 1, 1992) * ''Quark Europa'' (Rai 1, 1992) * ''Enciclopedia di Quark'' (Rai 1, 1993) * ''Il pianeta dei dinosauri'' (Rai 1, 1993) * ''Serata Quark'' (Rai 1, 1994) * ''Superquark'' (Rai 1, dal 1995) * ''Speciale Superquark'' (Rai 1, 1997-2015) * ''Viaggio nel cosmo'' (Rai 1, 1998) * ''Domenica in'' (Rai 1, 1999-2000) * ''Ulisse - Il piacere della scoperta'' (Rai 3, 2000-2018) <small>''autori sceti''</small> * ''Quark Atlante'' (Rai 1, dal 2001) * ''Superquark musica'' (Rai 1, 2018) * ''Superquark natura'' (Rai 1, dal 2018) * ''Quella notte sulla Luna'' (Rai 1, 2019) * ''Superquark+'' (RaiPlay, dal 2019) * ''Prepararsi al futuro'' (Rai Premium, 2020) * ''Speciale Ulisse - Un pianeta meraviglioso - Il futuro da salvare'' (Rai 1, 2021) * E il mare come sta? (RaiPlay, 2021) == Videografia == === VHS === * ''Videoenciclopedia della natura'' (1991) * ''Viaggio nel mondo degli animali'' (1992) === DVD === * ''La grande Storia dell'Uomo'', 27 DVD, RaiTrade-RCS, (2008) * ''Viaggio nella Scienza'', 30 DVD, Rai Trade-RCS, (2009) * ''Capolavori delle grandi civiltà'', 30 DVD, Rai Trade-RCS, (2010-2011) * ''Antico Egitto-Antica Roma,'' 30 DVD, Rai Eri-RCS, (2012) * ''Il Cosmo. Alla scoperta dell'universo'', 30 DVD, Rai Eri-RCS, (2013-2014) == Òperas == * ''L'uomo e la marionetta. Il comportamento quotidiano visto attraverso i condizionamenti biologici'', Milano, Garzanti, 1972. * ''Da zero a tre anni. La nascita della mente'', Milano, Garzanti, 1973; Milano, Oscar Mondadori, 2000. * ''La vasca di Archimede'', Milano, Garzanti, 1975. * ''Nel buio degli anni luce'', Milano, Garzanti, 1977. * ''Viaggio nel mondo del paranormale. Indagine sulla parapsicologia'', Milano, Garzanti, 1978; Milano, Oscar Mondadori, 2000. * ''Intervista sulla materia dal nucleo alle galassie'', intervista a Edoardo Amaldi, Roma-Bari, Laterza, 1980. * ''Nel cosmo alla ricerca della vita'', Milano, Garzanti, 1980. * ''Viaggi nella scienza. Il mondo di Quark'', Milano, Garzanti, 1982. * ''La macchina per pensare. Alla scoperta del cervello'', Milano, Garzanti, 1983. * ''Alfa &amp;amp; Beta. Dalle stelle all'intelligenza. Mille risposte sulla scienza in un dialogo a briglia sciolta'', Milano, Vallardi, 1984; Milano, Oscar Mondadori, 2001. * ''Quark Economia. Per capire un mondo che cambia'', Milano, Garzanti, 1986. * cun Pietro Motta, ''Viaggio nel corpo umano'', Milano, Garzanti, 1986. * cun Alberto Angela, ''La straordinaria storia dell'uomo.'' ''Indizio per indizio un'investigazione sulle nostre origini'', Milano, A. Mondadori, 1989, ISBN 88-04-33188-7 * con Lorenzo Pinna, ''Atmosfera.'' ''Istruzioni per l'uso'', Milano, A. Mondadori, 1990, ISBN 88-04-34167-X * cun Lorenzo Pinna, ''Oceano.'' ''Gigante addormentato'', Milano, A. Mondadori, 1991, ISBN 88-04-35270-1 * cun Alberto Angela, ''La straordinaria storia della vita sulla Terra. Diario di un viaggio lungo quattro miliardi di anni'', Milano, A. Mondadori, 1992, ISBN 88-04-35271-X * cun Carlo Rubbia, ''Edoardo Amaldi.'' ''Scienziato e cittadino d'Europa'', Milano, Leonardo Periodici, 1992, ISBN 88-355-0233-0 * cun Alberto Angela, ''Il pianeta dei dinosauri.'' ''Quando i grandi rettili dominavano il mondo'', Milano, A. Mondadori, 1993, ISBN 88-04-37682-1 * ''I misteri del sonno. Nuove scoperte sul versante notturno della nostra vita'', Milano, A. Mondadori, 1994, ISBN 88-04-35272-8 * cun Alberto Angela, ''Dentro il Mediterraneo'', Milano, A. Mondadori, 1995, ISBN 88-04-39369-6 * cun Giuliano Toraldo di Francia, ''Dialoghi di fine secolo.'' ''Ragionamenti sulla scienza e dintorni'', Firenze, Giunti, 1996, ISBN 88-09-20838-2 * cun Alberto Angela, ''La straordinaria avventura di una vita che nasce. Nove mesi nel ventre materno'', Roma-Milano, Eri-A. Mondadori, 1996, ISBN 88-04-40505-8 * cun Alberto Angela e Alberto Luca Recchi, ''Squali'', Milano, A. Mondadori, 1997, ISBN 88-04-42907-0 * cun Alberto Angela, ''Viaggio nel Cosmo. Alla scoperta dei misteri dell'Universo'', Roma-Milano, RAI-ERI-A. Mondadori, 1997, ISBN 88-04-40178-8 * ''Viaggio nella scienza'', Roma-Novara, la Repubblica-Istituto geografico De Agostini, 1997. * ''Viaggio nel mondo degli animali'', Roma-Novara, la Repubblica-Istituto geografico De Agostini, 1998. * ''Raccontare la scienza'', Milano, Pratiche, 1998, ISBN 88-7380-461-6 * cun Alberto Angela e Giuseppe Pederiali, ''Il paesaggio che verrà'', Modena, F. C. Panini, 2000, ISBN 88-8290-207-2 * ''Premi & punizioni. Alla ricerca della felicità'', Milano, A. Mondadori, 2000, ISBN 88-04-45854-2 * cun Alberto Angela e Alberto Luca Recchi, Milano, ''Mostri marini'', A. Mondadori, 2001, ISBN 88-04-48105-6 * ''Videoenciclopedia dei ragazzi'', curatela, 8 voll., Roma, A. Curcio, 2004. * ''Ti amerò per sempre. La scienza dell'amore'', Roma-Milano, RAI-ERI-A. Mondadori, 2005, ISBN 88-04-51490-6 * cun Lorenzo Pinna, Milano, ''La sfida del secolo. Energia. 200 domande sul futuro dei nostri figli'', A. Mondadori, 2006, ISBN 88-04-56071-1 * cun Lorenzo Pinna, Milano, ''Perché dobbiamo fare più figli.'' ''Le impensabili conseguenze del crollo delle nascite'', A. Mondadori, 2008, ISBN 978-88-04-58094-2 * ''A cosa serve la politica?'', Milano, Mondadori, 2011, ISBN 978-88-04-60776-2. * cun Alessandro Barbero, ''Dietro le quinte della Storia. La vita quotidiana attraverso il tempo'', Milano, Rizzoli, 2012, ISBN 978-88-17-06147-6. * ''Viaggio dentro la mente. Conoscere il cervello per tenerlo in forma'', Milano, Mondadori, 2014, ISBN 978-88-04-64063-9. * ''Tredici miliardi di anni. Il romanzo dell'Universo e della Vita'', Milano, Mondadori, 2015, ISBN 978-88-04-65119-2. * ''Il mio lungo viaggio. 90 anni di storie vissute'', Milano, Mondadori, 2017, ISBN 978-8804663355 === Tzitadinàntzias onoràrias === * Tzitadinàntzia onorària de sa Tzitadi de [[Padova|Pàdova]]. [[Padova|Pàdova]], 23 friaxu 2016 * Tzitadinàntzia onorària de sa Tzitadi de [[Torinu]]. [[Torinu]], 12 donniasantu 2017<ref>{{Tzita web|url=https://www.huffingtonpost.it/entry/piero-angela-cittadino-onorario-di-torino-questa-citta-mi-fa-sempre-battere-forte-il-cuore_it_5cc1d828e4b0e68bc67c97cb|tìtulu=Piero Angela cittadino onorario di Torino: "Questa città mi fa sempre battere forte il cuore"|data=12 santandria 2017|atzessu=22 ghennàrgiu 2020|limba=it}}</ref> * Tzitadinàntzia onorària de sa Comuna de Montelupo Fiorentinu, 14 argiolas 2018 * Tzitadinàntzia onorària de sa Tzitadi de [[Bertzeddi|Vercelli]]. [[Bertzeddi|Vercelli]], 15 abrili 2019 == Riferimentus == <references /> == Ligàminis esternus == * {{tzita web|url=http://www.treccani.it/enciclopedia/piero-angela|tìtulu=Piero Angela|limba=it}} * {{tzita web|url=http://www.cicap.org/new/articolo.php?id=100311|tìtulu=Biografia di Piero Angela sul sito del CICAP|limba=it}} * {{tzita web|url=https://www.goodreads.com/author/show/876726|tìtulu=Piero Angela|limba=en}} * {{tzita web|url=https://www.fantascienza.com/catalogo/NILF21067|tìtulu=Bibliografia italiana de Piero Angela|limba=it}} * {{tzita web|url=https://www.radioradicale.it/soggetti/3627|tìtulu=Àudiu e vìdeu de Piero Angela|limba=it}} * {{tzita web|url=https://www.imdb.com/Name?nm0029510|tìtulu=Piero Angela|limba=en}} [[Categoria:Pianistas jazz]] [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Italianos]] [[Categoria:Televisione]] 5sfe8f30c1u3uv3748zexsslyi37mcg Putzu superfundudu de Kola 0 20779 177935 176675 2022-08-23T11:06:55Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Кольская_сверхглубокая_скважина_crop.jpg|thumb|Su situ de su putzu de Kola in su 2007]] Su '''putzu superfundudu de Kola''' (in [[Limba russa|russu]]: Кольская сверхглубокая скважина, trasliterau: Kol'skaja sverchglubokaja skvažina) fiat unu progetu de stampamentu de sa crosta terrestri portau de unu grupu de scentziaus [[Unione Sovietica|sovièticus]] de su maju 1970 cun sa punna de studiai sa geochìmica e sa geofìsica de su livellu de crosta abàsciu. Sa stampadura fiat fata impreendi s'impiantu Uralmaš 4E e apustis s'Uralmaš 15000. Su situ de scavu s'agatat acanta de sa tzitadedda de [[Zapoljarnyj]], in s'ala centru-otzidentali de sa penìsula de Kola (oblast' de Murmansk); fatu de unus cantu stampus diferentis, in su 1989 at segudau su fundamentu de 12262 metrus cun unu putzu de 23 centìmetrus de diàmetru (stampu SG-3), stabilendi unu primau mundiali chi, mancai siat stètiu superau in longària, abarrat su prus fundudu faci a sa superfìci terrestri.<ref>{{Tzita web|url=http://www-icdp.icdp-online.org/front_content.php?idcat=695|tìtulu=Kola Superdeep Borehole (KSDB) - IGCP 408: „Rocks and Minerals at Great Depths and on the Surface“|editore=ICDP|atzessu=5 dicembre 2020|dataarchìviu=2014-05-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140507113717/http://www-icdp.icdp-online.org/front_content.php?idcat=695|deadurl=yes}}</ref><ref name="smithsonian">{{Tzita web|url=https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/ask-smithsonian-whats-deepest-hole-ever-dug-180954349/|tìtulu=Ask Smithsonian: What’s the Deepest Hole Ever Dug?|editore=Smithsonian Magazine|atzessu=5 dicembre 2019}}</ref><ref name="scienze"/> == Stòria == [[File:Сама_скважина(заварена),_август_2012.JPG|thumb|Sa cobertura de su putzu a pustis de s'abandonu de su situ]] Su situ de scavu est stètiu sceberau poita ca in sa penìsula de sa Kola s'agatat su scudu bàlticu e acanta de sa superfici ddoi funt arrocas magmàticas cun un'edadi de tres milliardus de annus. Custu tipu de arroca fiat prus pagu studiau de is arrocas sedimentàrias, chi de sòlitu si stampànt po circai petròliu. Sa forada serbiat puru po arregolli datus apitzus de sa formatzioni de is depòsitus de [[Ràmine|ràmini]] e [[Nìchel|nichel]], chi s'agatant in cudda regioni.<ref name="nkj"/> Is operatzionis de stampadura funt incumentzadas su 24 maju 1970 e su 6 làmpadas 1979 est stètia superada sa fundesa de 9,5 chilòmetrus, atobiendi su rècord stabilèssiu de su putzu "Bertha Rogers hole", in sa Contea de Washita, [[Oklahoma]] de su 1974. In su 1983 su putzu at superau sa fundesa de 12 chilòmetrus e a pustis su scavu est stètiu pausau po agiumai un'annu po cunferèntzias e bìsitas sientìficas e celebrativas a su situ.<ref name="nkj"/><ref name="ktb">{{Tzita web|url=http://www.slb.com/media/services/resources/oilfieldreview/ors95/jan95/01950422.pdf|tìtulu=The KTB borehole|data=gennaio 1995|atzessu=23 febbraio 2019|dataarchìviu=2008-12-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081219150858/http://www.slb.com/media/services/resources/oilfieldreview/ors95/jan95/01950422.pdf|urlmortu=eja}}</ref> Podit essi chi custu perìodu de inatividadi apat contribuiu a sa segadura acuntèssia in s'incomentzu nou de su traballu su 27 cabudanni 1984: apustis de ai segudau sa fundesa de 12,07 km, una setzioni de 5 km de sa colunna de scavu s'est stacada, abarrendi aìnturu de su putzu e intuscendi-ddu. Apustis de ai intentau po debadas de dd'arrecuperai, sa forada est torrada a incumintzai cun una deviatzioni de su stampu a 7 km de fundesa.<ref name="nkj">{{Tzita web|url=https://www.nkj.ru/archive/articles/4172/|tìtulu=ЛЕГЕНДАРНАЯ КОЛЬСКАЯ СВЕРХГЛУБОКАЯ - Il leggendario pozzo superprofondo di Kola|editore=KTC Digital Production|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref> [[File:Кольская_сверхглубокая_скважина_(2012).jpg|thumb|Su situ in su 2012]] In su 1989 su scavu at segudau is 12,26 km de fundesa. De cussa cuota is circadoris sperànt de arribai a 15 km in cabu de su 1993, ma po nexi de sa temperadura tropu arta (180°C intamis de is 100°C chi creiant de agatai) e de una densidadi prus bàscia de s'arroca chi incumentzàt a si cumportai prus che unu materiali plàsticu chi no comenti a unu sòlidu, e de calincunu incidenti puru, no at fatu a sighi. Su traballu est stètiu firmau in su 1992 e su situ abandonadu dessintotu in su 2005.<ref name="nkj"/><ref name="atlas"/><ref name="deep"/><ref name="scienze"/> S'edifìtziu principali, sa turri de scavu, est arrutu po arrexonis disconnotas in [[Trìulas|argiolas]] [[2009]]<ref>{{Tzita web|url=https://ariealt.home.xs4all.nl/2014/dark_ecology/kola_superdeep.html|tìtulu=Drilling Deep / Knowledge from Underground|editore=Dark Ecology project|atzessu=5 gennaio 2020}}</ref>. == Arresurtaus == Su scavu de su putzu no est arribau a sa fundesa bòfia, ma at fruniu a is scentziaus datus geològicu de importu apitzus de sa cunformatzioni de su scudu bàlticu e de sa crosta terrestri. Una scoberta ispensada est stètia sa farta de arrocas de predamòlina. Difatis in sa basi de sa diferenti lestresa de propagatzioni de is undas sìsmicas, is circadoris creiant de agatai granitu finas a una fundesa de 3-6 chilòmetrus e asuta de issu pedramòlina, ma is campionis bogaus de su putzu intamis ant amostau chi s'arrocas de genesi granìtica arribànt finas a prus de 12 chilòmetrus de fundesa. S'arresurtau est chi sa riflessioni osservada me is lìnias sìsmicas arregistradas in zona, non fiant dèpidas a sa presèntzia de livellus de arroca de tipus diferentis, ma a mudaduras de is arrocas granìticas po mori de processus metamòrficus causaus de pressioni e temperadura artas.<ref name="nkj"/><ref name="atlas"/><ref name="deep"/><ref name="scienze">{{Tzita web|url=https://scienze.fanpage.it/dove-si-trova-il-buco-piu-profondo-della-terra-e-perche-esiste/|tìtulu=Dove si trova il buco più profondo della Terra e perché esiste|editore=fanpage.it|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref> In prus, funt stètias scobertas 24 genias de plancton fòssili a una fundesa de agiumai 6 chilòmetrus e est stètiu osservau chi is arrocas a custa fundesa fiant stampadas e prenas de àcua, forsis originada de s'idrògenu e ossìgenu presentis me is arrocas e incarcaus de sa pressioni arta meda, chi no est pòtzia bessiri a pilu po sa presèntzia de pranus de arroca impermeàbili. Unu depòsitu de campionis de arroca bogaus s'agatat in sa tzitadedda de [[Zapoljarnyj]].<ref name="nkj"/><ref name="atlas">{{Tzita web|url=https://www.atlasobscura.com/places/kola-superdeep-borehole|tìtulu=Kola Superdeep Borehole|editore=Atlas Obscura|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref><ref name="deep">{{Tzita web|url=https://www.damninteresting.com/the-deepest-hole/|tìtulu=The Deepest Hole|editore=Damnit Interesting|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref><ref name="blueplanet">{{Tzita web|url=http://www.blueplanetheart.it/2015/03/cosa-ce-alla-fine-del-buco-piu-profondo-della-terra/|tìtulu=Cosa c’è alla fine del buco più profondo della Terra?|editore=Blue Planet Heart|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref><ref name="scienze"/> == Record == [[File:1987_CPA_5892.jpg|thumb|Su francubullu emìtiu po comemorai su scavu in su 1987]] Is 12262 metrus segudaus de su putzu de Kola ant rapresentau po agiumai 20 annus su record de stampadura prus longa de su mundu. In su maju 2008 custu record est stètiu atobiau de sa foradura in diretzioni laterali estèndia BD-04A fata po circai petròliu de Transocean in s'Al Shaheen Oil Field in [[Qatàr]], chi at esecutau in 36 diis sceti unu stampu de 12289 metrus de longària, pighendi fintzas su record de stesiada orizontali cun 10902 metrus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.deepwater.com/fw/main/Transocean-GSF-Rig-127-Drills-Deepest-Extended-Reach-Well-283C4.html|tìtulu=Transocean GSF Rig 127 Drills Deepest Extended-Reach Well|editore=Transocean|atzessu=2021-06-13|dataarchìviu=2010-11-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101112192456/http://www.deepwater.com/fw/main/Transocean-GSF-Rig-127-Drills-Deepest-Extended-Reach-Well-283C4.html|urlmortu=eja}}</ref> Su record de Transocean est stètiu atobiau in su gennaxu [[2011]] de Exxon Neftegas Ltd. chi, a aìnturu de su progetu Sakhalin-I de circa de gas e petròliu a oru a oru de s'ìsula russa de Sachalin, at realizau unu stampu de 12345 metrus, cun una stesiada orizontali de 11475 metrus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ordons.com/asia/far-east/9976-sakhalin-1-project-drills-worlds-longest-extended-reach-well.html|tìtulu=Sakhalin-1 Project Drills World's Longest Extended-Reach Well|editore=Ordons News|atzessu=2021-06-13|dataarchìviu=2012-10-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121031153617/http://www.ordons.com/asia/far-east/9976-sakhalin-1-project-drills-worlds-longest-extended-reach-well.html|urlmortu=eja}}</ref> Exxon Neftegas Ltd. etotu, un'annu a pustis aìnturu de su progetu Sakhalin-I, at scavau unu putzu fintzas prus longu, su Z-44 Chavyo de 12376 metrus de longhesa.<ref>{{Tzita web|url=https://www.oilandgasiq.com/drilling-and-development/articles/z-44-chayvo-well-the-deepest-oil-extraction|tìtulu=Z-44 Chayvo Well: The Deepest Oil Extraction|editore=Global Oil and Gas Intelligence}}</ref> Mancari su putzu de s'AI Shaheen Oil Field e is duus putzus in s'ìsula de Sachalin siant prus longus, cussus tenint una stesiada orizontali manna. Po custa arrexoni su putzu superfundudu de Kola, sendi unu stampu pruschetotu verticali, arrèguat su record po sa fundesa.<ref name="smithsonian"/><ref name="business">{{Tzita web|url=https://www.businessinsider.com/worlds-deepest-oil-well-2017-3?IR=T|tìtulu=The world's deepest oil well is over 40,000 feet deep|editore=Business Insider|atzessu=5 dicembre 2020}}</ref> Sa diferèntzia manna de su putzu de Kola cun is àterus est chi custu est stètiu scavau po circa sientìfica e no po circai combustìbilis. == Contàntzias urbanas == In su 1989 at incumentzau a girai sa boxi chi in calincunu logu de sa [[Sibèria]], unus cantu scentziaus sovièticus essint scavau unu stampu de 14,5km, innui iant a ai agatau unu lutoni. Issus iant a ai calau aìnturu de su stampu unu micròfonu chi, innantis de si scallai po nexi de sa temperadura de 1000°C iat a ai arregistrau 17 segundus de tzèrrius umanus, forsis de is ànimas de is cundannaus a s'infernu. Adenoti, de su stampu iat a essi bessida una pampada de gas lugosu, sighida de unu dimòniu cun alas chi iat a ai pronuntziau is fueddus "apu bìncidu deu" e apustis iat a essi sparèssiu. Is scentziaus chi fiant inguni iant a essi stètius aici meda assustraus chi iant a ai dèpiu pigai una pìndula po cancellai sa memòria de is oras innantis.<ref name="skeptoid">{{Tzita web|url=https://skeptoid.com/episodes/4307|tìtulu=The Siberian Hell Sounds|editore=Skeptoid|data=24 aprile 2012|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref><ref name="query">{{Tzita web|url=https://www.queryonline.it/2016/06/15/a-che-punto-e-la-notte-24-le-porte-dellinferno/|tìtulu=A che punto è la notte 24 – Le porte dell’inferno|editore=Query|data=15 giugno 2016|atzessu=23 febbraio 2019}}</ref> Me is annus benidoris su contu est stètiu torrau a bogai sceti de cancu giornali cristianu minori, chi ddoi bidiat sa proa de s'esistèntzia de s'inferru, ma at incumentzau a si spainai sceti cun s'arribu de Internet. Giai chi in su 1989 no esistiat nisciunu putzu superfundudu in Sibèria su contu est stètiu assotziau cun su putzu de Kola; un'artìculu de Science nd'iat chistionau pròpiu in s'austu 1989.<ref name="business"/><ref name="skeptoid"/> Giai in su 1990 àteras revistas ant publicau artìculus innui duritànt de sa beridadi de su contu. Su presentadori radiofònicu americanu Rich Buhler est arrennèsciu a agatai un'artìculu de unu ligidori de sa revista finlandesa dedicada a su paranormale, Vaeltajat, innui si nominàt comenti fonti un'àtera revista chi ddi narànt "Jewels of Jericho", perou no nd'at pòtziu averguai s'esistèntzia.<ref name="skeptoid"/> == Riferimentus == <references /> == Ligàminis esternus == * {{Tzita web|url=http://superdeep.pechenga.ru|tìtulu=Giassu ofitziali|editore=Pechenga|limba=ru|atzessu=16 giugno 2020}} [[Categoria:Sièntzias]] [[Categoria:Russia]] [[Categoria:Geologia]] 7hv58kj8c096opxo0f7046omdesao2e Carl Sagan 0 20781 177797 173355 2022-08-22T19:14:31Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Carl Sagan Planetary Society.JPG|thumb|Carl Sagan]] '''Carl Edward Sagan''' ([[New York]], 9 donniasantu [[1934]] – [[Seattle]], 20 idas [[1996]]) est stètiu un'astrònomu, spainadori sientìficu e autori de fantasièntzia [[Istados Unidos de Amèrica|stadunidensu]]. Est stètiu unu de is prus [[Astronomia|astrònomus]], astrofìsicus, astrobiòlogus e astrochìmicus famaus de su Noixentus. Ddus arregordant puru comenti spainadori sientìficu, scridori de [[Fantasientzia|fantasièntzia]] e epistemòlogu, comenti unu de is prus rapresentantis mannus de su sceticismu sientìficu. In sa vida sua, Sagan at publicau in totali prus de 600 artìculus sientìficus e artìculus de spraxidura sientìfica e est stètiu autori, co-autori o editori de prus de 20 lìburus. Me is òperas suas at a fitianu apojau s'anàlisi scètica, s'umanèsimu seculari e su mètodu sientìficu. Est stètiu unu de is fundadoris de su Progetu SETI po sa circa de s abistesa extra-terrestri. == Biografia == Carl Edward Sagan est nàsciu su 9 donniasantu [[1934]] in [[New York City|New York]], me in Brooklyn, de una famìlia [[Ebreos|ebràica]] de arrexinas [[Rùssia|russas]].<ref name="poundstone">{{Tzita libru|nùmene=William|sambenadu=Poundstone|tìtulu=Carl Sagan: A Life in the Cosmos|url=https://archive.org/details/carlsaganlifeinc00poun|annu=1999|editore=Henry Holt & Company|tzitade=New York|pp=363–364, 374–375|ISBN=0-8050-5766-8}}</ref> At tentu una sorri, Carol, e sa famìlia at bìviu in unu apartamentu modestu acanta de s'[[Otzèanu Atlànticu|Ocèanu Atlànticu]], in Bensonhurst, unu bixinau de Brooklyn. Segundu Sagan su babbu e sa mama suus fiant Ebreus Riformaus, sa prus liberali de is tres currentis principalis de s'[[ebraismu]] modernu. Siat Carl siat sorri sua cuncordant chi su babbu insoru no osservàt meda sa traditzioni religiosa, mentris sa mama "''de seguru creiat in'' ''Deus'', e fiat ativa in su tèmpiu... e serbiat sceti petza ''kosher''". Laureau in [[fìsica]], s'est specializau in astrofìsica in s'Universidadi de Chicago, innui at cunsighiu su Ph.D in su [[1960]]. In s'interis de su stùdiu, at passau tempus traballendi in su laboratòriu de su genetista Hermann Joseph Muller. De su 1962 a su [[1962|1968]] at traballau in su Smithsonian Astrophysical Observatory me in Cambridge, [[Massachusetts]]. In sa Cornell University, Sagan at deretu apustis su Laboratòriu po is stùdius planetàrius e comenti docenti, at donau cursus de pensamentu crìticu finsas a sa morti sua. Mancai is scannus a disponimentu po dònnia semestri fessint sceti 20, custus curus contànt centenas de iscritus a s'annu. Apustis de sa morti de Sagan, is curus funt stètius cancellaus e ddus at torrau a incumentzai su Dr. Yervant Terzian sceti in su [[2000]]. Sagan fiat unu studiosu apassionau meda de is mistèrius de [[Marte (praneta)|Marte]]: su bisu mannu suu fiat su sbarcu de s'òmini in su Praneta Arrùbiu, chi fiat seguru chi podessit acuntessi in pressi. Est stètiu punteri de s'esobiologia, consulenti de sa [[NASA]] po is prus missionis planetàrias americanas de importu e imbenteri de su progetu SETI. Est stètiu issu, impari cun [[Frank Drake]], a fai ponni in sa sonda Pioneer 10 sa targa famada chi portat su "saludu" de su gèniri umanu a intelligèntzias alienas chi dd'agatessint elaborendi-ndi su messàgiu in informatzionis elementaris chi membrus de un'arratza extra-terrestri iant a podi cumprendi, e finsas de su Voyager Golden Rècord, prus cumplessu e carrigau me is sondas de su Programma Voyager. [[Iscritore|Scridori]] primorosu e cunferentzieri sientìficu, at bintu in su 1978 su Prèmiu Pulitzer po su sàgiu cun ''The Dragons of Eden: Speculations on the Evolution of Human Intelligence''. In su [[1980]] at fundau cun Bruce Murray e Louis Friedman sa ''Planetary Society'', una sotziedadi chena fini de lùcuru, cun sa punna de ispirai is pòpulus de sa Terra a esplorai àterus mundus, cumprendi su nostu, e circai vida in àteru logu. S'organizatzioni arregollit oi prus de 100.000 membrus amantiosus de aventuras spatzialis e de s'esploratzioni de su [[Sistema Solari]]. S'est ocupada in prus de creai unu [[Phoenix Mars Lander|DVD]] chi cuntenit finsas unu messàgiu de Carl Sagan a abisiteris martzianus, chi po imoi s'agatat in sa sonda [[Phoenix Mars Lander|Phoenix]], aterrada asuba de Marte in su maju de su [[2008]]. Est mortu su 20 de idas [[1996]] me in su Fred Hutchinson Cancer Research Center de [[Seattle]] de prumoniti, a s'edadi de sesantaduus annus, a pustis de una batalla longa e difìcili contra a unu cancru emàticu, sa mielodisplasia, chi at bòfiu puru tres trapiantus de maoddu òsseu. Su corpus suu est interrau me in su Lakeview Cemetery de Ithaca. == Arresurtaus sientìficus == Me is annus sessanta e setanta at collaborau cun sa NASA po is missionis de is programas Mariner, Voyager e Viking. Su contributu de Sagan est stètiu de importu mannu po sa scoberta de is temperaduras artas de su terrenu de su praneta Vènere; segundu Sagan su terrenu de [[Vènere (praneta)|Vènere]] fiat sicu e callenti meda, a s'imbressi de sa màgini de unu paradisu galanu chi àterus pensadoris iant imaginau. Studiendi is emissionis arràdiu de [[Vènere (praneta)|Vènere]], Sagan at cumprèndiu chi in su praneta ddoi est una temperadura superfitziali de giai 500°C, dèpida de seguru a s'efetu serra mannu, arresurtau cunfirmau in su [[1962]] de sa sonda NASA Mariner 2, chi Sagan etotu iat collaborau a progetai. Sagan est sètiu intra is primus a ipotisai chi asuba de una de is lunas de [[Saturnu (praneta)|Saturnu]], [[Titanu (astronomia)|Titanu]], ddoi podessint essi ocèanus cun cumpostus lìcuidus, e chi asuba de Europa, una luna de su praneta [[Giove (praneta)|Giove]], ddoi fessint ocèanus de àcua lìcuida asuta de una crosta grussa de astra. Custu iat a donai a Europa sa possibilidadi de ospitai formas de vida.<ref>S parti manna de is circas de Sagan in s'àmbitu de sa sièntzia de is pranetas est resùmia de William Poundstone. Sa biografia de Sagan a òpera de Poundstone includit una lista de 8 pàginas de is artìculus sientìficus de Sagan publicaus de su [[1957]] a su [[1998]]. Informatzionis aptzus de su traballu sientìficu de Sagan derivant de is artìculus principalis de circa. Esempru: Sagan, C., Thompson, W. R., and Khare, B. N. ''[[Titan: A Laboratory for Prebiological Organic Chemistry]]'', Accounts of Chemical Research, volume 25, page 286 (1992). S'agatat unu comentu apitzus de custu artìculu in contu de [[Titanu (astronomia)|Titano]] in [http://www.daviddarling.info/encyclopedia/T/Titanprebiotic.html The Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight].</ref> S'esistèntzia asuta de s'astra de Europa de un'ocèanu de àcua est stètia cunfirmada de sa sonda Galileu. Sagan, pensendi a sa chistioni de sa possibilidadi chi sa vida extra-terrestri si potzat agatai a discansu in su spàtziu, at progetau una sèrie de esperimentus me is ùrtimus annus otanta impreendi is trastus de sa sonda Galileu etotu de acumpriri in s'interis de sa primu propassada in bòlidu de sa Terra de sa missioni in su mesi de idas de su [[1990]]. Apustis de s'achirimentu e s'elaboratzioni de is datus, Sagan at fatu una publicatzioni in s'arrevista Nature in su [[1993]] innui at presentau is arresurtaus de is esperimentus formulendi is "''critèrius de Sagan po sa vida''", chi sa sonda Galileu apustis at agatau, est a nai:<ref>{{Tzita publicatzione|autore=C. Sagan, W. R. Thompson, R. Carlson, D. Gurnett, C. Hord|annu=1993|tìtulu=A search for life on Earth from the Galileo spacecraft|rivista=Nature|volume=365|pp=715 - 721|doi=10.1038/365715a0}}</ref> * assupamentu forti de luxi in s'estremidadi arrùbia de su spetru visìbili (pruschetotu asuba de is [[Continenti (Geografia)|continentis]]), causada de s'assupamentu de sa clorofilla in sa fotosìntesi de is matas. * assupamentu in su spetru de s'ossìgenu molecolari, comenti arresurtau de s'atividadi de is matas. * assupamentu in su spetru de s'infrarrùbiu provocau de su metanu in cantidadi de 1 micro[[mole]] po mole. * trasmissioni de undas arràdiu moduladas a banda strinta, chi no podint acudi de peruna orìgini naturali. Sagan in prus at contribuidu a arresolvi s'enigma de sa fumantza arrùbia osservada asuba de [[Titanu (astronomia)|Titanu]], cumprendendi chi fiat fata de molèculas orgànicas cumplessas chi proint in su terrenu de sa luna de [[Saturnu (praneta)|Saturnu]]. At contribuiu cun àteras ideas chi tocant is atmosferas de [[Vènere (praneta)|Vènere]] e [[Giove (praneta)|Giove]] e su ciclu stagionali asuba de [[Marte (praneta)|Marte]]. Sagan at stabilèssiu chi s'atmosfera de Vènere est callenti e densa meda, cun pressionis chi crescint in manera progressiva finas a su terrenu. Cunsideràt su calentamentu globale dèpidu a s'efetu serra comenti a un'amanetzu sèmpiri prus mannu creau de s'Òmini, pretzisu a su svilupu naturali de Vènere comenti praneta caldiau, malu a ddoi bivi, po mèdiu de un'efetu serra fuiu a su controllu. Sagan comentisisiat est prus famau po sa circa sua apitzus de possìbili esistèntzia de vida extra-terrestri e civiltadis alienas, inclùidas produtzionis sperimentalis de amminoàcidus partendi de [[Cumpostu chìmicu|cumpostus chìmicus]] simpris po efetu de un'aparada a is radiatzionis, sperimentus chi ammentant meda su de Miller-Urey po s'atzioni anàloga de is scàrrigas elètricas de su sperimentu e de is radiatzionis<ref>{{Tzita web|url=http://www.bartelby.com/65/sa/Sagan-Ca.html|tìtulu=Sagan, Carl Edward|autore=The Columbia Encyclopedia|editore=Columbia University Press|atzessu=2 maju 2007}}</ref> me is cumproaduras de Sagan. Partendi de custus presupostus, innui gràtzias a s'atzioni de scàrrigas elètricas in sa formatzioni de amminoàcidus orgànicus, Sagan e su collega suu Edwin Ernest Salpeter de sa Cornell University ant spricuau apitzus de sa possibilidadi de vida me is nuis de [[Giove]], sendi chi s'atmosfera de su giganti gassosu est arrica de molèculas orgànicas. Is tres organismus ipotèticus asuba de Giove funt stètius definius de Sagan e Salpeter de pari a pari "galligiadori", "sparafundadoris" e "cassadoris" (in lìngua inglesa, ''floaters'', ''sinkers'' e ''hunters''), e funt stètius immaginaus che creaduras pretzisas a bullucas mannas meda chi si movint po propulsioni, boghendi s'èliu atmosfèricu.<ref name="salgan">{{Tzita publicatzione|autore=C. Sagan, E. E. Salpeter|annu=1976|tìtulu=Particles, environments, and possible ecologies in the Jovian atmosphere|rivista=The Astrophysical Journal Supplement Series|volume=32|pp=633–637|doi=10.1086/190414}}</ref><ref name="life.jup">{{Tzita web|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/J/Jupiterlife.html|tìtulu=Jupiter, life on|editore=Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy & Spaceflight|atzessu=9 martzu 2007}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nerdface.it/floaters-sinkers-e-hunters-la-vita-su-giove-secondo-carl-sagan|tìtulu=Floaters, Sinkers e Hunters: la vita su Giove secondo Carl Sagan|atzessu=2020-07-26|dataarchìviu=2020-07-26|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200726211344/https://www.nerdface.it/floaters-sinkers-e-hunters-la-vita-su-giove-secondo-carl-sagan|deadurl=yes}}</ref> Impari cun is collegas J. B. Pollack e R. M. Goldstein at fatu stùdius radar de importu apitzus de su praneta [[Marte (praneta)|Marte]]. De su stùdiu de sa variatzioni osservada de sientziaus medas de su colori de su terrenu de Marte, Sagan at concruidu chi custa variatzioni de colori no fiat stagionali o dèpida a su ciclu de sa vegetatzioni comenti medas creiant, ma de mudamentus de su prùinu causau de temporadas de arena. === Àterus arresurtaus === [[File:Pioneer_plaque.svg|thumb|Sa Placa de sa Pioneer 10]] ==== Placas de is Pioneer ==== Est stètiu Sagan impari cun [[Frank Drake]] a fai ponni in sa sonda Pioneer 10 sa targa famada. Si tratàt de figuras disinnadas asuba de placas comemorativas in [[allumìniu]] anodizau cun [[Oro|oru]] chi funt stètias postas asuba de is sondas ''Pioneer 10'' e ''Pioneer 11'', de pari a pari in su 1972 e in su [[1972|1973]], in s'eventualidadi chi is duas sondas fessint agatadas de èssiris extra-terrestris.<ref name="MfE">{{Tzita web|url=https://www.sciencemag.org/content/175/4024/881|tìtulu=A Message from Earth|autore=|editore=sciencemag.org|data=|atzessu=12 trìulas 2012}}</ref> Custas placas amostant is màginis nudas de un'òmini e una fèmina, cun sìmbulus vàrius a oru chi depint fruniri informatzionis in contu de s'orìgini de is sondas, comenti: sa transitzioni iperfini po càmbiu de spin de s'idrògenu nèutru, su nùmeru binàriu unu, sa positzioni de su [[Soli]] relativa a su centru de sa galàssia, unu diagrama schemàticu de su [[sistema solari]] e a ùrtimu, a palas de is figuras de is umanus, est rapresentadu su cuntornu de sa sonda Pioneer in sa pròpiu scala, aici sa mannesa de is umanus podit essi deduida mesurendi sa navedda. Is sondas ''Pioneer'' funt stètius is primus ogetus fatus de umanus a biagiai concas a is regionis esternas de su [[sistema solari]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html|tìtulu=The Pioneer Missions|editore=NASA|data=26 martzu 2007|atzessu=7 austu 2012}}</ref> Is targas funt fissadas afaci de is suportus de is antennas in una positzioni chi ddas amparat de s'erosioni de su prùinu interstellari. In su [[1977]] ant fatu sa pròpriu cosa cun su Discu de oru de is Voyager (Voyager Golden Rècord), elaborendi unu messàgiu prus complessu arregistrau in unu discu fissau a is sondas Voyager, chi cuntenit sonus e filmaus. ==== Discu de oru de is Voyager ==== [[File:The_Sounds_of_Earth_-_GPN-2000-001976.jpg|thumb|Su Voyager Golden Record]] Su ''Discu de oru de is Voyager'' est unu discu po grammòfonu insertau me is duas sondas spatzialis de su Programma Voyager, incumentzau in su [[1977]], chi cuntenit sonus e màginis arratzadas po arrapresentai sa variedadi de vida e cultura de sa [[Terra]]. Est pensau po calisisiat forma de vida extra-terrestri o po s'umanidadi de su benidori chi ddu potzat agatai. Sa sonda Voyager at a impreai 40.000 annus po arribai acanta de un'àteru steddu. [[File:The_Sounds_of_Earth_Record_Cover_-_GPN-2000-001978.jpg|left|thumb|Cobertedda de su Voyager Golden Rècord cun is istrutzionis po ''ligi'' is arregistratzionis.]] Sa probabilidadi chi siat agatau de calincunu est pitica meda, cunsiderata s'estensioni de su spàtziu interistellari. Un'agatada sua de una civiltadi allena at a podi acuntessi in unu benidori a tesu meda. S'imbiu suu est difatis prus una faina simbòlica chi no una tentada bera de comunicai cun formas de vida extra-terrestris. Sagan est stètiu su presidenti de su comitau chi at sceberau is càpius de is arregistratzionis chi is sondas de su Programa Voyager ant bitiu cun sei in unu discu arregistrau de ràmini e placau de oru (su [[Voyager Golden Record]]) chi cuntenit màginis e sonus de sa [[Terra]]. Is istrutzionis po ligi is arregistratzionis funt trapadas asuba de sa cobertedda de su discu, miticoi "calincunu dd'agatessit". Su discu cuntenit una variedadi de 115 màginis e unu nùmeru mannu de sonus naturalis, comenti is chi funt prodùsius de undas, de su bentu, de tronus e boxis de animalis, comenti a su cantu de [[Aves|pillonis]] e su de is balenas. Cun custus est stètia posta mùsica de culturas e èpocas diferentis, saludus de bividoris de sa Terra in 55 [[Limbas|lìnguas]] e unu messàgiu de su presidenti de is [[Istados Unidos de Amèrica|U.S.A.]] Jimmy Carter e de su Segretàriu generali de is [[ONU|Natzionis Aunidas]] Kurt Waldheim. Apustis de is crìticas arricias de sa NASA in contu de s'insertada me is placas de su programma Pioneer de sa màgini de unu corpus de òmini e de fèmmina nuus, s'agentzia spatziali no at permìtiu a Sagan de ndi ponni àterus. Is saludus in lìnguas diferentis incumentzant cun s'acàdicu, fueddau de is Assiris unus 5.000 annus a oi, e acabant cun sa [[Lingua wu|Limba wu]], fueddada oindii in [[Cina]]. ==== Su Pale Blue Dot ==== {{Torra a|Pale Blue Dot}} [[File:Pale_Blue_Dot_(uitsnede).png|thumb|Pale Blue Dot]] Sagan at abetiau cun sa NASA po otenni de is sondas Voyager is màginis [[Ritratu de famìlia (Voyager)|Ritratu de Famìlia]] e [[Pale Blue Dot]], fatas de sa sonda Voyager 1 chi afigurant de pari a pari su [[sistema solari]] e sa [[Terra]]. In sa foto pigada de sa sonda a ses milliardus de chilòmetrus a tesu de s'òrbita de Plutone, sa [[Terra]] est amostada comenti a unu "puntu asulu pàllidu". == Àteras fainas == === Spainadura sientìfica e literadura === Sagan tentiat talentu mannu po sa spainadura, chi poniat a servìtziu de sa sièntzia e de is progetus chi issu sighiat. S'abilidadi de Sagan in su trasmiti is ideas suas at permìtiu a medas de cumprendi mellus su cosmu. Intra su [[1978]] e su [[1980]], cun sa collaboratzioni de sa pobidda Ann Druyan e de Steven Soter, at scritu, prodùsiu e presentau ''Cosmos'', documentàriu televisivu in treixi capìtulus de sa PBS. ''Cosmo'' coberriat un'impari mannu de argumentus sientìficus chi andant de s'orìgini de sa vida a sa prospetiva de su logu nostu in s'Universu. Sa sèrie est stètia posta in direta sa prima borta de sa PBS in su [[1980]], bincendi un'Emmy e unu Peabody Award. De insandus est stètia trasmìtia in prus de 60 paisus e bida de prus 500 millionis de personis, faendi-ndi su programa prus biu de sa stòria de sa PBS.<ref>{{Tzita web|url=http://www.mnsu.edu/emuseum/information/biography/pqrst/sagan_carl.html|tìtulu=Carl Sagan|editore=EMuseum@Minnesota State University|atzessu=8 santugaine 2009|dataarchìviu=2010-05-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100528213538/http://www.mnsu.edu/emuseum/information/biography/pqrst/sagan_carl.html|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.cosmolearning.com/documentaries/cosmos/|tìtulu=CosmoLearning Astronomy|editore=CosmoLearning|atzessu=8 santugaine 2009}}</ref> Sagan in prus at scritu lìurus de spainadura sientìfica, comenti: ''Cosmos'' chi aprofundit unus cantu temas de sa sèrie TV omònima e chi est bessiu su prus lìburu bèndiu de spainadura sientìfica publicau in [[Limba inglesa|inglesu]]; ''The Dragons of Eden: Speculations on the Evolution of Human Intelligence'', chi at bintu unu Prèmiu Pulitzer; ''Broca's Brain: Reflections on the Romance of Science''<ref>{{Tzita web|url=http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3|tìtulu=Meet Dr. Carl Sagan|editore=The Science Channel|atzessu=2 maju 2007|dataarchìviu=2007-05-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070518042909/http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3|deadurl=yes}}</ref>''.'' Sagan at scritu finsas su romanzu de fantasièntzia ''Contact'', innui s'imàginat chi siat arriciu unu messàgiu alienu bènniu de su steddu Vega, e chi custu donit s'inghitzu a unu progetu internatzionali po fraigai su sistema de trasportu descritu in su messàgiu. Sagan no at bìviu finas a biri in su 1997 sa trasposidura cinematogràfica de su romanzu suu, chi at bintu su Prèmiu Hugo in su [[1997|1998]] in sa categoria po sa mellus rapresentatzioni dramàtica. In su 1994 at scritu sa sighidura de ''Cosmos'', ''Pale Blue Dot'': ''A Vision of the Human Benidoras in Space'', chi in su [[1994|1995]] est stètiu sinnalau comenti primorosu de su ''New York Times'', Sagan at scritu in prus una presentada po su campioni de bèndidas de Stephen Hawking ''A Brief History of Time: From the Big Bang to Black Holes''. Sagan fiat connotu, in prus chi po is òperas suas de spainadura sientìfica, po su traballu suu po amellorai sa cumprensioni de sa sièntzia po su pùblicu e po s'opinioni sua in contu de su sceticismu sientìficu e contra a is pseudo-sièntzias. [[File:Sagan_large.jpg|thumb|Carl Sagan acanta de unu mollu de su ''lander'' de is sondas ''Viking''.]] Me is ùrtimus annus suus, Sagan at amparau sa creatzioni de un'organizatzioni po sa circa de ogetus acanta de sa Terra (NEO, asteròidis, [[Coudu|cometas]], e àterus) chi dd'iant a podi corpiri.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Tom|sambenadu=Head|wkautore=Tom Head|tìtulu=Conversations With Carl Sagan|annu=2006|editore=University Press of Mississippi|pp=86–87|ISBN=1-57806-736-7}}</ref> Candu ant cunsillau sa creatzioni de bombas nuclearis fortis de impreai pro cambiai s'òrbita de custus ogetus, Sagan at propostu su "''Dilema de sa cansada''": chi nosu creaus sa capatzidadi de desviai un'asteròidi a largu de sa Terra, duncas creaus finsas sa capatzidadi de desviai un'asteròidi concas a sa Terra - frunendi a malintentzionaus un'''ordìnniu de s'apocalissi''.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Carl|sambenadu=Sagan|annu=1994|tìtulu=Long-Range Consequences of Interplanetary Collisions|rivista=Issues in Science and Technology|volume=Vol X|nùmeru=Number 4|sambenadu2=Ostro}}</ref><ref>''Pale Blue Dot'' - capitolo 18, The Marsh of Camarina</ref>. === Pacifismu antinucleari === A giòvunu at pigau parti a unu stùdiu, su Project A119, po s'impreu de un'arma nucleari asuba de sa [[Luna]]. Su pensamentu mannu de Sagan apitzus de su spèrdiu potentziali de sa civiltadi umana in un'olocàustu nucleari dd'at fatu bessiri prus ativu in polìtica, pruschetotu in s'oposidura a s'afortiamentu de sa cursa a is armas nuclearis asuta de su presidenti [[Ronald Reagan]]. In su peus momentu de sa [[Gherra frida]] Sagan fiat interessau a su sfortzu po informai a su pùblicu apitzus de is efetus de una gherra nucleari candu unu mollu matemàticu de su clima at sugeriu chi unu scàmbiu nucleari mannu iat ai pòtziu sciusciai s'echilìbriu dilicau chi permitit sa vida in sa Terra (ierru nucleari).<ref>Turco RP, [[Owen Toon|Toon OB]], Ackerman TP, Pollack JB, Sagan C. ''[[Climate and smoke: an appraisal of nuclear winter]],'' [[Science]], volume 247, pages 166-176 (1990). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=11538069&dopt=Abstract PubMed abstract] [https://links.jstor.org/sici?sici=0036-8075%2819900112%293%3A247%3A4939%3C166%3ACASAAO%3E2.0.CO%3B2-V JSTOR] acàpiu a su testu de s'artìculu. Carl Sagan at arrexonau apitzus de sa parti sua in su dibatu polìticu in contu de s'ierru nucleare e de su càrculu suu sballiau de unu sfriamentu globali causau de is fogus de sa Prima Gherra de su Golfu in su lìburu suu, ''The Demon-Haunted World.''</ref> In su martzu [[1983]], [[Ronald Reagan|Reagan]] at annuntziau unu progetu multimilliardàriu de defensa contra a unu possìbili atacu nucleari sovièticu, sa Strategic Defense Initiative, connotu comenti "Gherras stellaris". Sagan s'est postu contra a custu progetu, narendi chi fiat impossìbili a svilupai unu sistema cun sa precisioni bòfia, inùtili mancari caru poita ca si podiat superai a discansu cus sistemas prus baratus e concruendi chi su fàbricu de unu sistema de difesa de aici iat ai destabilizau s'echilìbriu nucleari intra [[Istados Unidos de Amèrica|Stadus Aunius]] e [[Unione Sovietica|Unioni Soviètica]], sciuscendi sa possibilidadi de unu disarmu nucleari. === Anniosticismu === Sagan fiat scrèdulu in tema de [[Religione|religioni]]. In un'artìculu famau suu, ''Ddoi at unu dragu in sa cocera mia'', amonestendi contra is finalismus fàcilis e sa pretesa de bolli crei a càncua cosa sceti poita ca no fait a ndi cumproai s'inesistèntzia; po mèdiu de sa stòria de un'òmini chi narat de tenni un'animali mitològicu in su garaxi chi no lassat arrastu perunu po essi agatau, acrarat chi cun custas sterrinas s'iat a podi cumproai calichisiat cosa. Sagan arrepetit duncat chi su deveri de sa proa tocat a su chi afirmat s'esistèntzia de càncua cosa e no a chini ddu denegat ([[Bertrand Russell]] iat giai descritu su problema in sa teorìa famada sua de sa Teiera de Russell), arrexonamentu basau apitzus de su cuncetu [[Karl Popper|poperianu]] de ''farsificabilidadi'' de una teoria. Sagan at scritu a fitianu in contu de sa religioni e su raportu chi portat cun sa sièntzia, espressendi su sceticismu suu apitzus de su cuntzetu comunu de Deus<ref>{{Tzita libru|nùmene=Carl|sambenadu=Sagan|tìtulu=Broca's brain : reflections on the romance of science|url=http://archive.org/details/brocasbrainrefle0000saga|atzessu=2021-06-15|data=1979|editore=New York : Ballantine Books|ISBN=978-0-345-31312-6}}</ref>: {{Tzitatzione|Calincunu pensat chi Deus siat unu patriarca mannu mannu cun sa peddi crara, cun sa barba longa e arba, chi seit asuba de una trona in calincunu furrungoni de su celu, arregistrendi s'arruta de dònnia cruculeu. Àterus - comenti Baruch Spinoza e Albert Einstein - cunsìderant Deus pruschetotu sa summa totali de is leis fìsicas chi descriint s'universu. No connòsciu nisciuna proa cumbincidora po unu patriarca antropomorfu controllendi de calicunu puntu de osservatzione celesti is destinus umanus, ma iat a essi unu machìmini a negai s'esistèntzia de leis fìsicas|3=Some people think God is an outsized, light-skinned male with a long white beard, sitting on a throne somewhere up there in the sky, busily tallying the fall of every sparrow. Others—for example Baruch Spinoza and Albert Einstein—considered God to be essentially the sum total of the physical laws which describe the universe. I do not know of any compelling evidence for anthropomorphic patriarchs controlling human destiny from some hidden celestial vantage point, but it would be madness to deny the existence of physical laws.|limba=en}}  Mancai scrèntili in contu de religione, Sagan at sèmpiri negau de essi [[Ateismu|àteu]], narendi chi: {{Tzitatzione|... essi seguru de s'esistèntzia o de sa no esistèntzia de Deus mi parint ambas seguridadis "estremas" in contu de un'argumentu aici arricu de dudas e incertesas de m'ispirai meda pagu seguridadi, in beridadi.|3=..to be certain of the existence of God and to be certain of the nonexistence of God seem to me to be the confident extremes in a subject so riddled with doubt and uncertainty as to inspire very little confidence indeed.|limba=en}}  Sagan si naràt anniòsticu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Head, Tom|tìtulu=Conversations with Carl|rivista=Skeptic|volume=13|nùmeru=1|pp=32–38}} estratto da {{Tzita libru|curadore=Head, Tom|tìtulu=Conversations with Carl Sagan|annu=2006|editore=University of Mississippi Press|ISBN=1-57806-736-7}}</ref> === Sagan e s'ufologia === Sagan fiat interessau a is arrelatas apitzus de is UFO, assumancu de su [[1964]], candu nd'at arrexonau cun Jacques Vallée.<ref name="westrum">{{Tzita libru|nùmene=Ron|sambenadu=Westrum|tìtulu=UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge|url=https://archive.org/details/ufosabductions00davi|annu=2000|editore=University Press of Kansas|tzitade=Lawrence, Kansas|pp=30–55|capìtulu=Limited Access: Six Natural Scientists and the UFO Phenomenon|ISBN=0-7006-1032-4}}</ref> Mancai scrèdulu po is arrespustas straordinàrias a sa chistioni UFO, Sagan pensàt chi is sientziaus iant ai dèpiu studiai custu "fenòmenu", assumancu po s'ìnteressu de su pùblicu in s'argumentu. Stuart Appelle, studiosu de su fenòmenu UFO e de is rapimentus alienus, osservat chi Sagan "at scritu a fitianu in contu de is chi issu cunsideràt faddinas lògicas e empìricas de sa chistioni UFO e de is rapimentus alienus. Sagan arrefudàt una spricadura extra-terrestri a su fenòmenu UFO, ma creiat chi esistiant benefìtzius siat empìricus siat pedagògicos chi beniant de su stùdiu apitzus de is UFO, e chi duncas su sugetu fiat un'argumentu legìtimu de stùdiu."<ref>{{Tzita libru|nùmene=Stuart|sambenadu=Appelle|tìtulu=UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge|url=https://archive.org/details/ufosabductions00davi|annu=2000|editore=University Press of Kansas|tzitade=Lawrence, Kansas|pp=7–30|capìtulu=Ufology and Academia: The UFO Phenomenon as a Scholarly Discipline|ISBN=0-7006-1032-4}}</ref> In su 1966 Sagan est bessiu membru de sa Cummissioni Ad Hoc po sa Revisioni de su Progetu Blue Book, s'imbistigu apitzus de is UFO de s'U.S. Air Force. Sa cumissioni at averiguau chi su Progetu Blue Book fiat carestosu comenti stùdiu sientìficu e at arrecumandau s'istitutzioni de unu progetu de circa universitàriu po analisai su fenòmenu UFO in manera sientìfica. S'arresurtau est stètiu sa creatzioni de sa Cumissioni Condon (1966–1968), ghiada de su fìsicu nucleari Edward Condon, chi in s'arrelatu finali at nau chi is UFO, chena de fai contu de ita podiant essi deaberus, no fiant un'amenatza a sa seguràntzia natzionali. Su sotziòlogu americanu Ron Westrum at scritu chi "Su puntu prus artu de su tratamentu de sa chistioni UFO a banda de Sagan est stètiu su cunvènniu de s'AAAS de su [[1969]]. Is participadoris ant apòrriu una variedadi manna de opinionis apitzus de s'argumentu, includendi espertus de UFO comenti James McDonald e J. Allen Hynek e puru scrèdulus comenti is astrònomus William Hartmann e Donald Menzel. Sa lista de is arreladoris fiat echilibrada, e custu atòbiu est acontèssiu gràtzias a Sagan, mancai Edward Condon apat fatu pressioni contrària".<ref name="westrum"/> Cun su fìsicu Thornton Page, Sagan at publicau is testus de is cunferèntzias fatas a su cunvènniu, e de is debatas chi funt sighidas, in su [[1972]] cun su tìtulu ''UFOs: A Scientific Debate''. Unus cantu lìburus de Sagan (e finsas un'episòdiu de ''Cosmos'') esàminant sa chistioni de is UFO, chi segundu Sagan teniant bisura in parti religiosa po calincunu de su pùblicu. Prus bortas me is scritus suus Sagan at argumentau chi sa possibilidadi chi un'astronavi extra-terrestri bìsitit sa Terra est pitica meda. Comentisisiat, Sagan creiat possìbili s'ipòtesi chi is pensamentus po sa [[Gherra frida|Gherra Frida]] iant contribuiu a intzulli unus cantu guvernus a trampai a is tzitadinus in contu de is UFO, e chi "calincunu arrelatu e anàlisi apitzus de is UFO, e forsis paperis grais, siant stètius fatus segretus a su pùblicu chi pagat is contus ... est tempus chi custus documentus siant declassificaus e postus a disponimentu de totus." Sagan at nau perou chi no ddoi fiat nisciuna evidèntzia forti chi is alienus apant mai bisitau sa Terra, ni oi ni de diora.<ref>Sagan, 1996: 81-96, 99-104</ref> ==== Progetu SETI ==== Sagan stètiu unu de is fundadoris de su progetu ''SETI'', [[acrònimu]] de Search for Extra-Terrestrial Intelligence (Circa de abistesa extra-terrestri), unu progetu dedicau a sa circa de vida, e pruschetotu vida intelligenti, in su cosmu po mèdiu de rilevamentus arràdiu e òticus. Sagan creiat chi segundu s'ecuatzioni de Drake fadessit a suponni s'esistèntzia de civiltadis extra-terrestris medas; sa farta de inditus chi cunfirmant custa ipòtesi (paradossu de Fermi) dda interpretàt comenti dèpida a su tèrmini L de s'ecuatzioni, su tempus chi passat intra candu una civiltadi incumentzat a produsi undas arràdiu, e duncas bessit "visìbili", a candu morit, ipotisendi chi is civiltadis tecnològicas acabant sciuscendi-si chitzi a solas, incapas po incuinamentu, gherra nucleari o subrapopulamentu. Custus cunsiderus dd'ant fatu impenniai a spainai in mesu a su pùblicu sa cunsièntzia e su perìgulu de is mèdius e cumportamentus chi sa genia umana podiat impreai po sperdi a sola, sperendi de podi evitai custu destinu. Su SETI s'òcupat finsas de s'imbiu a su spàtziu de messàgius concas a civiltadis extra-terrestris ipotèticas, comenti a su messàgiu famau de Arecibo. Custa tentada de circa de vida extra-terrestri dd'at atirau unas cantu crìticas, comenti sa de su psicòlogu Jack Catran<ref>Lionel Rolfe, Fat Man on the Left, Los Angeles, California Classics Books, 1998</ref>. === Erèntzia === [[File:Phoenix_mini-DVD_on_Mars.jpg|thumb|Su DVD in sa sonda Phoenix est incapas sa prus erèntzia spetziali de Sagan.]] Apustis de sa morti de Sagan ddoi funt stètias dèdicas vàrias e sighiduras de su traballu suu. Su film de su [[1997]] ''Contact'', basau apitzus de s'omònimu romanzu de Sagan e acabau apustis de sa morti sua, acabat cun sa dèdica "For Carl". Nick Sagan, unu de is fillus de Carl Sagan, at scritu unus cantu episòdius de s'universu de ''Star Trek'', In s'episòdiu ''Terra Prime'' de sa sèrie ''Star Trek'': Enterprise funt amostaus is arrestus de su rover Sojourner, parti de sa missioni Mars Pathfinder, cun una targa chu portat una citatzioni de Sagan: "Calisisiat s'arrexoni po essi asuba de Marte, seu cuntentu chi tui ddoi siast, e m'iat a praxi a essi inguni cun tegus." Steve Squyres, unu studianti de Sagan, at condùsiu su grupu chi at fatu aterrai asuba de Marte is rover Spirit e Opportunity in su [[2004]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.nasa.gov/mission_pages/mer/070628/squyres.html|tìtulu=Biography on NASA}}</ref> In su [[2014]] su formau de ''Cosmo'' est torradu a incumentzai e est bessiu ''Cosmos: A Spacetime Odyssey'', presentau de Neil deGrasse Tyson, unu de is dischentis de Sagan, chi est ammentau prus bortas me is episòdius e chi dd'ant dedicau sa sèrie<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Neil deGrasse|sambenadu=Tyson|data=2014-03-09|tìtulu=Cosmos: A Spacetime Odyssey|editore=Cosmos Studios, Fuzzy Door Productions, National Geographic Channel|limba=en|atzessu=2021-06-16|url=https://www.imdb.com/title/tt2395695/|nùmene2=Stoney|sambenadu2=Emshwiller|nùmene3=Piotr|sambenadu3=Michael}}</ref>. In su 2015 sa banda symphonic metal Nightwish at publicau sa cantzoni Sagan comenti dèdica a Carl Sagan<ref>{{Tzita web|url=https://www.nuclearblast.com/en/music/band/news/details/3859349.70948.nightwish-release-new-album-episode.html|tìtulu=NIGHTWISH RELEASE NEW ALBUM EPISODE|situ=Nuclear Blast|data=2015-04-30|limba=en|atzessu=2021-06-16}}</ref>. ==== Su DVD in sa sonda Phoenix ==== S'assòtziu Planetary Society fundau de Sagan at assentau unu DVD chi est stètiu acapiau a su lander Phoenix, aterrau auba de [[Marte (praneta)|Marte]] in su [[2008]]. Portat un'arregorta multimediali de literadura e de arti chi pertocat su praneta arrùbiu e ddi narant ''Visions from Mars''<ref>[http://www.planetary.org/programs/projects/messages/vom.html Visions of Mars: A Message to the Future]</ref>.<ref>{{Tzita web|url=http://www.planetary.org/programs/projects/messages/phoenix_dvd.html|tìtulu=The Phoenix DVD <!--creato automaticamente, da ricontrollare manualmente -->|data=|atzessu=}}</ref> Intra is òperas ddoi funt su testu de ''The War of the Worlds'' de H.G. Wells, ''Mars as the Abode of Life'' de Percival Lowell cun una mapa de is canalis de Marte, ''The Martian Chronicles'' de Ray Bradbury e ''Green Mars'' de Kim Stanley Robinson. Ddoi at puru messàgius po bisitadoris martzianus benidoris, comenti is chi Sagan matessi e Arthur C. Clarke ant scritu. Su DVD est fatu de unu materiali pensau po arresisti a is cunditzionis climàticas de Marte, a manera de arreguai is datus po centenas (e mancai millenas) de annus. == Òperas == * ''Planets'' (LIFE Science Library) (cun Jonathon Norton Leonard e is curadoris de ''Life''), Time, Inc., 1966 * ''Intelligent Life in the Universe'', Random House, 1966, cun I.S. Shklovskii * ''UFO's: A Scientific Debate'' (cun Thornton Page), Cornell University Press, 1972 * ''Communication with Extraterrestrial Intelligence'', MIT Press, 1973 * ''Mars and the Mind of Man'' (cun autoris vàrius), Harper & Row, 1973 * ''Cosmic Connection: An Extraterrestrial Perspective'', cun [[Jerome Agel]], Anchor Press, 1973 * ''Other Worlds'', Bantam Books, 1975 * ''Murmurs of Earth: The Voyager Interstellar Record'' (cun autoris vàrius), Random House * ''The Dragons of Eden: Speculations on the Evolution of Human Intelligence'', Ballantine Books, 1978 * ''Broca's Brain: Reflections on the Romance of Science'', Ballantine Books, 1979 * ''Cosmos'', Random House, 1980 * ''The Cold and the Dark: The World after Nuclear War'' (cun autoris vàrius), Sidgwick & Jackson, 1985 * ''Comet'', coautori Ann Druyan, Ballantine Books, 1985 * ''Contact'', ibid., Simon and Schuster, 1985 * ''A Path Where No Man Thought: Nuclear Winter and the End of the Arms Race'' (cun Richard Turco), Random House, 1990 * ''Shadows of Forgotten Ancestors: A Search for Who We Are'' (cun Ann Druyan), Ballantine Books, 1993 * ''Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space'', Random House, 1994 * ''The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark'', Ballantine Books, 1996 * ''Billions and Billions: Thoughts on Life and Death at the Brink of the Millennium'', con Ann Druyan, Ballantine Books, 1997 * ''The Varieties of Scientific Experience: A Personal View of the Search for God'', a incuru de Ann Druyan, 1985 Gifford lectures, Penguin Books HC, 2006 == Prèmius == * In su 1974 at bintu su Prèmiu Klumpke-Roberts<ref name="klumpke">{{Tzita web|url=http://www.astrosociety.org/about-us/past-recipients-of-the-klumpke-roberts-award/|tìtulu=Past Klumpke-Roberts Recipients|editore=Astronomical Society of the Pacific|atzessu=6 santugaine 2017|dataarchìviu=2015-09-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150923175634/http://www.astrosociety.org/about-us/past-recipients-of-the-klumpke-roberts-award/|deadurl=yes}}</ref>. * In su 1978 at bintu unu prèmiu Pulitzer<ref>{{En}} [http://www.pulitzer.org/awards/1978 1978 Winners]</ref> * In su 1980 at arriciu sa '''Medàllia Rittenhouse'''<ref>{{En}} [http://www.rittenhouseastronomicalsociety.org/Pages/rasmedalrecipients.htm Rittenhouse Medal Award] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170923050715/http://www.rittenhouseastronomicalsociety.org/Pages/rasmedalrecipients.htm |date=2017-09-23 }}</ref>. * In su 1981 at arriciu sa '''Ralph Coats Roe Medal'''<ref>{{En}} [https://www.asme.org/about-asme/get-involved/honors-awards/achievement-awards/ralph-coats-roe-medal Ralph Coats Roe Medal]</ref>. * In su 1981 at arriciu s'AHA's Humanist of the Year award. * In su 1985 at arriciu su '''Prèmiu Honda'''. * In su 1990 at bintu sa '''medàllia Oersted'''<ref>{{En}} [http://www.aapt.org/Programs/awards/oersted.cfm Oersted Medal]</ref>. * In su 1991 at arriciu sa '''Medàllia UCLA'''. * In su 1991 at arriciu s''''Harold Masursky Award for Meritorious Service to Planetary Science'''.<ref>{{En}} [http://dps.aas.org/prizes/masursky Harold Masursky Award for Meritorious Service to Planetary Science]</ref> * In su 1994 dd'ant donau sa '''Public Welfare Medal'''. * In su 1994 at bintu su '''The Isaac Asimov Award'''<ref>{{En}} [http://www.csicop.org/si/show/sagan_honored_with_csicop_award/ Carl Sagan: The Isaac Asimov Award] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181221182613/https://www.csicop.org/si/show/sagan_honored_with_csicop_award |date=2018-12-21 }}</ref>. * In su 2013 at bintu, apustis mortu, su '''Solstice Awards'''<ref>{{En}} [http://www.sfwa.org/2013/03/2013-solstice-awards/ Solstice Awards]</ref>. Ddoi at finsas prèmius cun su nòmini suu: * su '''Prèmiu Carl Sagan po sa cumprensioni pùblica de sa sièntzia''' * su '''Carl Sagan Memorial Award'''<ref>{{En}} [http://www.astronautical.org/awards/sagan Carl Sagan Memorial Award]</ref> * su '''Carl Sagan Medal for Excellence in Public Communication in Planetary Science'''<ref>{{En}} [http://dps.aas.org/prizes/sagan Carl Sagan Medal for Excellence in Public Communication in Planetary Science]</ref> * su '''Carl Sagan Award for Excellence in Teaching'''. * su '''Carl Sagan Prize for Science Popularization'''<ref>{{En}} [http://wonderfest.org/sagan-prize/ Carl Sagan Prize for Science Popularization]</ref>. Dd'ant dedicau un'asteròidi, 2709 Sagan e unu crateri de atumbada de 95 km de diàmetru acanta de s'ecuadori martzianu portat su nòmini suu.<ref>{{En}} [http://planetarynames.wr.usgs.gov/Feature/5276 Sagan]</ref> A su lander de sa Mars Pathfinder dd'ant postu, in onori suu, '''Carl Sagan Memorial Station'''. == Filmografia == === Televisioni === * Cosmos (''Cosmos''), documentàriu televisivu in trèixi episòdius, produsiu de PBS. == Riferimentus == <references /> == Ligàminis esternus == * {{Tzita web|url=https://carlsagan.com/|tìtulu=Giassu ofitziali|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.sapere.it/enciclopedia/Sagan,+Carl.html|tìtulu=Carl Sagan|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.britannica.com/biography/Carl-Sagan|tìtulu=Carl Sagan in sa Enciclopedia Britànnica|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.sf-encyclopedia.com/entry/sagan_carl|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=226265|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://openlibrary.org/works/OL450295A|tìtulu=Òperas de Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?1503|tìtulu=Biografia de Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.goodreads.com/author/show/10538|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.fantascienza.com/catalogo/NILF14641|tìtulu=Biografia de Carl Sagan|limba=it}} * {{Tzita web|url=https://www.discogs.com/it/artist/1622298|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://musicbrainz.org/artist/5d63a48c-16fc-4515-be15-c97bf0b3e396|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://genius.com/artists/Carl-sagan|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=https://www.imdb.com/Name?nm0755981|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.allmovie.com/artist/p62590|tìtulu=Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.tv.com/people/carl-sagan/|tìtulu=Carl Sagan|limba=en|deadurl=eja|atzessu=2021-06-16|dataarchìviu=2020-02-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200222020434/http://www.tv.com/people/carl-sagan/}} * {{Tzita web|url=http://astrocultura.uai.it/personaggi/sagan.htm|tìtulu=Sagan in Astrocultura|limba=it}} * {{Tzita web|url=http://www.torinoscienza.it/personaggi/apri?obj_id=496|tìtulu=Sagan in su portali Torinoscienza|limba=it}} * {{Tzita web|url=http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap961226.html|tìtulu= Astronomy Picture of the Day : Carl Sagan|limba=en}} * {{Tzita web|url=http://www.vdrsyd.com/planet/baloney.html|tìtulu=Carl Sagan's baloney detection kit|limba=en}} [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Astronomos]] [[Categoria:Americanos (USA)]] 0mtvvza1hlc6jmvc4gx7qwbb76nqet3 Morti de George Floyd 0 20798 177903 173758 2022-08-23T00:46:02Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:George Floyd Memorial 2020-05-27.jpg|thumb|Memoriali de George Floyd]] Sa '''morti de George Perry Floyd''', est un'acuntessimentu de su 25 maju [[2020]] in sa tzitadi de [[Minneapolis]], in [[Minnesota]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.nationalgeographic.it/storia-e-civilta/2020/06/lomicidio-di-george-floyd-un-moderno-linciaggio-e-una-brutale-eredita|tìtulu=L'omicidio di George Floyd: un "moderno linciaggio" e una brutale eredità americana|data=9 làmpadas 2020|limba=it|atzessu=14 làmpadas 2020}}</ref>. Sa morti est stètia averiguada me in su Hennepin County Medical Center, su spidali innui est stètiu bitiu s'òmini apustis de essi dismajau. Floyd est mortu apustis de s'arrestu suu a banda de cuàturu agentis de politzia, tzerriaus de unu butegheri. Su filmau de s'arrestu, innui s'agenti de politzia Derek Chauvin blocat a Floyd tenendi-ddi po minutus medas su genungu asuba a su tzugu, at tentu difusioni manna me is mèdias internatzionalis e at causau s'incomentzu de manifestadas medas de chèscia contra s'abusu de poderi de sa politzia, acusada fintzas de cumportamentus [[Ratzismu|ratzistas]].<ref name=":1">{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.cbsnews.com/news/minneapolis-police-george-floyd-died-officer-kneeling-neck-arrest/|tìtulu=Video shows Minneapolis cop with knee on neck of motionless, moaning man who later died|publicatzione=CBS News|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.corriere.it/esteri/20_maggio_30/minneapolis-tre-video-chiave-che-raccontano-morte-george-floyd-b8c0a6cc-a23e-11ea-bc2b-bdd292787b00.shtml|tìtulu=I 3 video chiave che raccontano la morte di George Floyd|autore=Irene Soave|data=2020-05-30|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/2020/05/30/minneapolis-george-floyd-proteste|tìtulu=Usa, proteste per George Floyd: morto un ragazzo di 19 anni a Detroit|autore=Sky TG24|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/commentisfree/2020/may/29/george-floyd-killing-videos-black-deaths|tìtulu=We shouldn't have to witness George Floyd's killing for it to spark outrage {{!}} Leah Green|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=The Editorial|sambenadu=Board|url=https://www.nytimes.com/2020/05/29/opinion/Minneapolis-police-George-Floyd.html|tìtulu=Opinion {{!}} How the Supreme Court Lets Cops Get Away With Murder|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.washingtonpost.com/outlook/george-floyd-police-training/2020/05/29/0aca572e-a127-11ea-b5c9-570a91917d8d_story.html|tìtulu=George Floyd's death shows exactly what police should not do}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Heather Mac|sambenadu=Donald|url=https://www.wsj.com/articles/the-myth-of-systemic-police-racism-11591119883|tìtulu=Opinion {{!}} The Myth of Systemic Police Racism|publicatzione=Wall Street Journal|data=2020-06-02|atzessu=2020-06-06}}</ref> == Stòria == Su merì de lunis 25 maju 2020, George Perry Floyd at comporau unu pachetu de sigaretas in Cup Foods, una butega a sa rugrada intra su de 38 caminus e Chicago Avenue in Minneapolis, Minnesota. Unu traballadori de sa butega, seguru chi su billetu de 20 dollarus impreada de Floyd fessit farsa, pagu innantis de is 20:00 dd'at segudau impari cun unu collega a foras de sa butega, candu Floyd fiat ponendi-si a portai unu SUV impari cun àteras duas personis, pedendi-ddi de torrai is sigaretas ma chena nc'arrennesci.<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Matt|sambenadu=Furber|nùmene2=Audra D. S.|sambenadu2=Burch|nùmene3=Frances|sambenadu3=Robles|url=https://www.nytimes.com/2020/05/29/us/derek-chauvin-george-floyd-worked-together.html|tìtulu=What Happened in the Chaotic Moments Before George Floyd Died|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref> Su diàlogu est stètiu filmau de sa videocàmera de seguràntzia. A is 20:01 unu trabaladori de sa butega at tzerriau su [[911 (nùmeru de emerzèntzia in IAA e Cànada)|911]].<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Evan|sambenadu=Hill|nùmene2=Ainara|sambenadu2=Tiefenthäler|nùmene3=Christiaan|sambenadu3=Triebert|url=https://www.nytimes.com/2020/05/31/us/george-floyd-investigation.html|tìtulu=8 Minutes and 46 Seconds: How George Floyd Was Killed in Police Custody|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-31|atzessu=2020-06-02}}</ref> A is 20:08 duus agentis de su dipartimentu de politzia de Minneapolis (MPD), Thomas K. Lanas e J. Alexander Kueng, funt arribaus e funt intraus in sa butega.<ref name=":2">{{Tzita web|url=https://www.washingtonpost.com/nation/2020/05/30/video-timeline-george-floyd-death/|tìtulu=The death of George Floyd: What video and other records show about his final minutes|limba=en|atzessu=2020-06-02}}</ref> Prus o mancu unu minutu apustis, funt andaus concas a su SUV de Floyd, ancora a s'àtera ala de su caminu, e inguni Lanas at ordinau a Floyd de ponni is manus asuba a su volanti puntendi-ddi sa pistola contras. In s'interis su ghiadori de un'àteru SUV, parchegiau a palas de su de Floyd, at incumentzau a filmai s'acuntessimentu. Apustis de una briga curtza, Floyd est stètiu bogau de su veìculu e arrestau po ai impreau dinari farsu.<ref name=":2"/> A giru de a is 20:14, est arrutu a terra acanta de sa vetura de sa politzia e torrau a strantaxai de is duus agentis. Segundu is pùblicus ministerus, ddis at nau de essi claustrofòbicu e de tenni problemas a arrespirai. Funt lòmpias duas àteras veturas de sa politzia, arrespundendi a una pedida de assistu partida de is agentis etotu, e funt abarraus is ofitzialis Derek Michael Chauvin e Tou Thao.<ref name=":4">{{Tzita noas|limba=en|autore=Evan Hill, Ainara Tiefenthäler, Christiaan Triebert|url=https://www.nytimes.com/2020/05/31/us/george-floyd-investigation.html|tìtulu=8 Minutes and 46 Seconds: How George Floyd Was Killed in Police Custody|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-31|atzessu=2020-06-02}}</ref> A is 20:19, strantaxu me in s'ala de passigeri de su veìculu de sa politzia, Chauvin intentat de nci fai intrai a Floyd traghendi-ddu, a traessu de su setzidroxu de palas, de s'ala de ghia a sa de passigeri. In s'interis de custa tentada, Floyd arruit a terra a foras de sa màchina e inguni abarrat, a faci a terra, sèmpiri cun is musas. Floyd at acabau de si movi a giru de is 20:20.<ref name=":2"/> Àterus testimòngius ant incumentzau a filmai s'atòbiu e custus vìdeus funt stètius spainaus in [[Ìnternet|Internet]]. Unu de issus a is 20:20, de sa [[Istassione de servìtziu|statzioni de servìtziu]] de Speedway LLC, at fatu unu vìdeu innui Floyd fiat a cara a bàsciu in su marciapei cun su genungu de Chauvin asuba a su tzugu, cun Kueng chi pressionàt su bustu e Lane is cambas mentris Thao abarràt acanta.<ref>{{Tzita publicatzione|tìtulu=Minneapolis store owner explains why police were called on George Floyd|limba=en|atzessu=30 maju 2020|url=https://www.cnn.com/videos/us/2020/05/28/george-floyd-store-owner-staff-call-police-ctn-sot-vpx.cnn}}</ref> Si podit intendi a Floyd narendi prus bortas: ''«No potzu arrespirai»'', ''«Po prexeri'', po prexeri, po prexeri» e «Po prexeri, amigu». Su testimòngiu at acabau de arregistrai candu est partu chi Lane ddi naressit de si-nc'andai. A is 20:20, una segunda personi, strantaxu acanta de s'intrada de sa butega, at incumentzadu a arregistrai a Floyd blocau de su genungu de Chauvin e dd'at spainau in dereta me in [[Facebook]].<ref name=":3">{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-52861726|tìtulu=The last 30 minutes of George Floyd's life|publicatzione=BBC News|data=2020-05-30|atzessu=2020-06-02}}</ref><ref name=":4"/> [[File:George_Floyd_Memorial_at_Chicago_Avenue_&_38th_Street_(49952803788).jpg|alt=|thumb|400x400px|Memoriali in su logu de sa morti de George Floyd]] Cara a is 20:22, is agentis ant pediu s'interventu de un' ambulantza, in s'incomentzu cun "còdixi duus" e sceti prus tradu cun su "còdixi tres" de apretu. Chauvin sighiat a tenni a Floyd blocau. Calicunu at pediu a Floyd: ''«Ita bolis?»'', Floyd at arrespostu: «No potzu arrespirai, po prexeri, su genungu asuba a su tzugu, no potzu arrespirai».<ref name=":2"/> A is 20:25, Floyd parriat chena cussèntzia e is chi passànt ant pediu a is agentis de averiguai is cunditzionis suas, intzullendi-ddus a averiguai su burtzu. Chauvin at tratentu a Floyd po 8 minutus e 46 segundus, pesendi su genungu de su tzugu de George sceti apustis chi si-dd'ant pediu is paramèigus, mancai Floyd essit pèrdiu cussèntzia giai de 3 minutus. A s'arribu de is paramèigus, a Floyd dd'ant portau a su Hennepin County Medical Center, innui nd'ant decrarau sa morti.<ref name=":1"/><ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/us/live-news/george-floyd-protest-updates-05-28-20/h_d6de512e51a8858a57f93ffa732c2695|tìtulu=Floyd was "non-responsive" for nearly 3 minutes before officer took knee off his neck, complaint says|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=The New York|sambenadu=Times|url=https://www.nytimes.com/2020/05/27/us/george-floyd-minneapolis-death.html|tìtulu=What We Know About the Death of George Floyd in Minneapolis|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-27|atzessu=2020-05-30}}</ref> == Personis interessadas == === George Perry Floyd === [[File:George Floyd mural Mauerpark Berlin 2020-05-30 02.jpg|thumb|Grafitu chi amostat sa faci de George Floyd e is ùrtimus fueddus suus "No potzu arrespirai", Mauerpark de [[Berlinu]]]] George Perry Floyd fiat un'òmini [[Afroamericanos|afroamericanu]] de 46 annus.<ref>{{Tzita web|url=https://minnesota.cbslocal.com/2020/05/26/george-floyd-man-dies-after-being-arrested-by-minneapolis-police-fbi-called-to-investigate/|tìtulu=Video Of Fatal Arrest Shows Minneapolis Officer Kneeling On George Floyd's Neck For Several Minutes|data=2020-05-26|atzessu=2020-05-30}}</ref> Nàsciu in [[Houston]], [[Texas]], at frecuentau sa Yates High School comenti atleta multisport diplomendi-si in su 1993.<ref>{{Tzita web|url=https://www.houstonchronicle.com/texas-sports-nation/highschool/article/George-Floyd-death-Yates-High-School-football-15298818.php|tìtulu=Yates football program mourns death of George Floyd, gifted athlete and 'ultimate people person'|autore=Adam Coleman|data=2020-05-27|atzessu=2020-05-30}}</ref> Fiat unu rapper assotziau a su grupu [[Hip hop (gènere musicale)|hip hop]] de Houston Screwed Up Click e freestyle asuta de su pseudònimu de "Big Floyd". In su 2007 Floyd fiat stètiu arrestau po irrobatòriu a manu armada agravada a una fèmina [[Texas|texana]] e cundennau in su 2009 a cincu annus de presoni.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-52871936|tìtulu=An athlete, friend and father - who was George Floyd?|publicatzione=[[BBC]]|data=31 maju 2020|atzessu=10 làmpadas 2020}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.theguardian.com/us-news/2020/may/29/george-floyd-who-was-he-his-friends-words|tìtulu=An athlete, a father, a 'beautiful spirit': George Floyd in his friends' words|publicatzione=[[The Guardian]]|data=29 maju 2020|atzessu=10 làmpadas 2020}}</ref> Floyd s'est mudau a Minnesota a giru de su 2014. At bìviu a St. Louis Park e at traballau in [[Minneapolis]] comenti guàrdia de seguridadi de unu restoranti po cincu annus. Pagu innantis de sa morti sua, Floyd iat pèrdiu su traballu po nexi de s'òrdini de residèntzia de su Minnesota in s'interis de sa [[Pandèmia de COVID-19|pandemia de COVID-19]]. Floyd fiat babbu de duus fillus, Quincy Mason Floyd de 22 annus e Gianna Floyd de 6 annus, chi fiant abarraus in Houston.<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Erin Ailworth, Sadie Gurman and Ben|sambenadu=Kesling|url=https://www.wsj.com/articles/minneapolis-protests-over-george-floyd-death-escalate-and-spread-11590676810|tìtulu=Minneapolis Police Station Set on Fire as George Floyd Protests Intensify|publicatzione=Wall Street Journal|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref> S'est fintzas scobertu chi in su momentu de sa morti fiat positivu a su COVID-19, ma custu no at influentzau sa càusa de sa morti, segundu s'autopsia. === Agentis de politzia === * Derek Michael Chauvin, un'òmini de 44 annus, ofitziali de su dipartimentu de politzia de Minneapolis (de su [[2001]] a su [[2020]]).<ref name="startribune.com">{{Tzita web|url=https://www.startribune.com/what-we-know-about-derek-chauvin-and-tou-thao-two-of-the-officers-caught-on-tape-in-the-death-of-george-floyd/570777632/|tìtulu=What we know about Derek Chauvin and Tou Thao, two of the officers caught on tape in the death of George Floyd|atzessu=2020-05-30}}</ref> Chauvin, in sa carriera sua, at partetzipau a 3 sparatòrias cun sa politzia causendi una vìtima. Segundu s'ex propietàriu de su tzìrculu Maya Santamaria, Floyd e Chauvin traballànt ambus comenti guàrdias de seguridadi e teniant turnus subrapostus in sa discoteca latina El Nuevo Rodeo. Sa propietària at decrarau chi Chauvin iat traballau inguni po 17 annus, innui issa e Chauvin teniant fatu-fatu discussionis apitzus de sa manera violenta e arrabiosa de issu de tratai is clientis. Floyd invecis iat traballau inguni po agiumai unus doixi eventus, perou no fiat craru si is duus si connoscessint; issa creit ca no.<ref>{{Tzita web|url=https://kstp.com/news/george-floyd-fired-officer-overlapped-security-shifts-at-south-minneapolis-club-may-28-2020/5743990/|tìtulu=George Floyd, fired officer overlapped security shifts at south Minneapolis club|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://apnews.com/af48a809881976ddd3bf6dbb225eb538|tìtulu=The Latest: US agency calls back drone it sent to Minnesota|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref> * Tou Thao at frecuentau s'acadèmia de politzia in su 2009 e est stètiu pigau a tempus prenu in su 2012, apustis de unu perìodu de inatividadi de duus annus.<ref>{{Tzita web|url=https://sahanjournal.com/race/as-asian-minnesotans-call-for-justice-for-george-floyd-some-feel-targeted-for-officer-thaos-role-in-death/|tìtulu=As Asian Minnesotans call for justice for George Floyd, some feel targeted for officer Thao’s role in death|autore=Ibrahim Hirsi|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref> In su 2017 Thao fiat stètiu imputau in una càusa po abusu de poderi, arresòlvia in bia stragiudiziali po 25 mila dollarus.<ref name="startribune.com"/> * Is àterus duus agentis presentis fiant Thomas Lanas e J. Alexander Kueng.<ref>{{Tzita web|url=https://kstp.com/minnesota-news/minneapolis-police-george-floyd-death-/5741256/|tìtulu='This is the right call': Officers involved in fatal Minneapolis incident fired, mayor says|data=26 maju 2020|atzessu=30 maju 2020}}</ref> == Chèscias e rebèllias imbenientis == [[File:Minneapolis_05-28-20_(49947863697).jpg|left|thumb|Unu cuntestadori amostendi unu cartellu cun sa scrita "no potzu arrespirai", in riferimentu is ùrtimus fueddus de Floyd]] Su vìdeu de s'arrestu de George Floyd est stètiu spainau in [[Ìnternet|Internet]] intra su 25 e su 26 de maju 2020, causendi s'indinniatzioni de su sìndigu de Minneapolis Jacob Frey, chi at rechertu su lissentziamentu e sa denùnuzia immediaus de is cuàturu agentis interessaus in s'acuntessimentu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.usatoday.com/story/news/nation/2020/05/27/george-floyd-protesters-clash-minneapolis-police-after-video/5264887002/|tìtulu=Minneapolis mayor wants officer charged; all 4 cops in George Floyd's death ID'd; GoFundMe page raises $123K: What we know|autore=Ryan W. Miller, Jordan Culver, Grace Hauck and Tyler J. Davis|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.usatoday.com/story/news/nation/2020/05/27/george-floyd-protesters-clash-minneapolis-police-after-video/5264887002/|tìtulu=Minneapolis mayor wants officer charged; all 4 cops in George Floyd's death|autore=Ryan W. Miller, Jordan Culver, Grace Hauck and Tyler J. Davis|atzessu=2020-05-28}}</ref> S'eventu at fatu incumentzai is chèscias, in comintzu paxiosas, de sa populatzioni, [[Afroamericanos|afroamericana]] e no, de Minneapolis, apustis degeneradas in un'abolotu violentu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.stripes.com/news/us/swift-firings-for-minneapolis-officers-in-death-of-black-man-1.631252|tìtulu=Swift firings for Minneapolis officers in death of black man|atzessu=2020-05-30|dataarchìviu=2020-06-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200607124203/https://www.stripes.com/news/us/swift-firings-for-minneapolis-officers-in-death-of-black-man-1.631252|deadurl=yes}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|url=https://www.nytimes.com/2020/05/28/us/george-floyd-national-guard.html|tìtulu=Protests Continue to Rage After Death of George Floyd|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://minnesota.cbslocal.com/2020/05/28/1-person-shot-dead-during-minneapolis-riots-over-george-floyds-death/|tìtulu='We Must Restore Peace': Minneapolis Burns During 2nd Night Of Protests Over George Floyd's Death|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-28}}</ref> [[File:Minneapolis_Police_Department’s_3th_Precinct_2020-05-28.jpg|thumb|Is barricadas de su de tres distretus de politzia de Minneapolis abruxendi in s'interis de is chèscias po sa morti de George Floyd]] Su spantu po s'acuntessimentu est bessiu a foras de sa metròpoli, fintzas a foras de is làcanas de su Minnesota etotu: sa presidenta de sa Càmara de is Arrapresentantis Nancy Pelosi e su guvernadori de su Minnesota Tim Walz ant etichetau sa morti de Floyd comenti a unu [[Mortorzu|bocidroxu]], mentris sa vice-presidenti de su Cunsillu Tzitadinu de Minneapolis Andrea Jenkins at connotu una discriminàntzia [[Ratzismu|ratzista]] in s'eventu, arricendi s'amparu de su capu de sa politzia Medaria Arradondo.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bostonglobe.com/2020/05/29/nation/nancy-pelosi-calls-george-floyds-death-an-execution-murder-right-before-our-very-eyes/|tìtulu=Nancy Pelosi calls George Floyd’s death in police custody ‘an execution, a murder right before our very eyes’|autore=|atzessu=2020-05-29}}</ref><ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/05/29/us/minneapolis-george-floyd-friday/index.html|tìtulu=Minneapolis ex-officer who knelt on George Floyd's neck is in state custody|autore=Dakin Andone, Sara Sidner, Faith Karimi|atzessu=2020-05-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/george-floyd-minneapolis-murder-andrea-jenkins-amazing-grace-video-a9537851.html|tìtulu=Minneapolis official sings Amazing Grace in powerful tribute to George Floyd|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-28}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Matt|sambenadu=Furber|nùmene2=John|sambenadu2=Eligon|nùmene3=Audra D. S.|sambenadu3=Burch|url=https://www.nytimes.com/2020/05/27/us/minneapolis-police.html|tìtulu=Minneapolis Police, Long Accused of Racism, Face Wrath of Wounded City|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-27|atzessu=2020-05-28}}</ref> Giornalis medas, me is [[Istados Unidos de Amèrica|Stadus Aunius]] e a foras, ant denuntziau s'abusu de poderi de Chauvin e is collegas suus.<ref>{{Tzita web|url=https://time.com/5844030/george-floyd-minneapolis-history/|tìtulu=George Floyd’s Death and the Long History of Racism in Minneapolis|atzessu=2020-05-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.foxnews.com/us/minneapolis-andrea-jenkins-george-floyd-death-racism-should-be-should-be-declared-public-health-issue|tìtulu=Minneapolis councilwoman: After George Floyd's death, racism should be declared a 'public health issue'|autore=Louis Casiano|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.internazionale.it/notizie/alessio-marchionna/2020/05/27/morte-george-floyd-razzismo|tìtulu=La morte di George Floyd riaccende il dibattito sul razzismo|autore=Alessio Marchionna|data=2020-05-27|atzessu=2020-05-28}}</ref> [[File:Protest_march_against_police_violence_-_Justice_for_George_Floyd_(49942178627).jpg|right|thumb|Protestas paxiosas in [[Ohio]]]] Su 27 maju 2020 una manifestada in [[Los Angeles]], organizada de su movimentu ''[[Black Lives Matter]]'', at comemorau sa morti de Floyd.<ref>{{Tzita web|url=https://www.latimes.com/california/story/2020-05-28/black-lives-matter-la-join-national-protests-over-the-the-death-of-george-floyd|tìtulu=Photos: Huge L.A. crowds protest George Floyd’s death, blocking the 101|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-28}}</ref> Sa chèscia violenta s'est difùndia chitzi me is tzitadis de [[New York City|New York]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.fox5ny.com/news/riots-more-violence-in-new-york-city-over-george-floyd-death|tìtulu=RIOTS: More violence in New York City over George Floyd death|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref>, [[Detroit]]<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|nùmene=Rozina|sambenadu=Sabur|nùmene2=Ben|sambenadu2=Riley-Smith|nùmene3=Josh|sambenadu3=White|url=https://www.telegraph.co.uk/news/2020/05/30/protests-george-floyd-killing-police-black-lives-matter-minneapolis/|tìtulu=Minneapolis riots: Violence erupts across the US over death of George Floyd|publicatzione=The Telegraph|data=2020-05-30|atzessu=2020-05-30}}</ref>, Los Angeles, [[Atlanta]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.chicagotribune.com/nation-world/ct-nw-george-floyd-protests-spread-nation-20200530-e4ve7n5nnvgfvcy7lohdx4h7pa-story.html|tìtulu=Protests erupt across US over George Floyd’s death: Demonstrators in Atlanta set police car on fire, vandalize CNN HQ; protesters in Brooklyn skirmish with officers|atzessu=2020-05-30}}</ref>, [[Portland]], [[Richmond (Virgìnia)|Richmond]], [[Oakland]]<ref>https://www.theguardian.com/us-news/2020/may/30/oakland-courthouse-shooting-george-floyd-protest</ref> e [[San José (Califòrnia)|San Jose]].<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|url=https://www.nytimes.com/2020/05/29/us/floyd-protests-usa.html|tìtulu=George Floyd Updates: ‘Absolute Chaos’ in Minneapolis as Protests Grow Across U.S.|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-30|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.euronews.com/2020/05/30/george-floyd-killing-protests-and-clashes-across-us-despite-police-murder-charge|tìtulu=George Floyd: riots flare in US cities despite police murder charge|autore=Alasdair Sandford|data=2020-05-30|atzessu=2020-05-30}}</ref> Su 28 maju 2020 su guvernadori Walz at pediu s'interventu de sa Guàrdia Natzionali in sa tzitadi de Minneapolis po firmai sa violèntzia de is chèscias chi pesànt; su Presidenti de is Stadus Aunius [[Donald Trump]] at po custu permìtiu s'adunàntzia de 500 òminis aìnturu de sa metròpoli po assusegai s'abolotu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.washingtonpost.com/nation/2020/05/28/minneapolis-protests-george-floyd-death/|tìtulu=Minnesota governor activates National Guard as upheaval continues in Twin Cities}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2020/05/29/news/minneapolis_scontri_e_arresti-257880361/|tìtulu=Minneapolis, afroamericano ucciso: arrestato il poliziotto. E arriva la guardia nazionale|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-29}}</ref> Sa matessi dii s'est arregistrada sa primu vìtima, bocida de unu corfu de arma de fogu in una butega de imprendas; is cuntestadoris ant postu duncas fogu a sa sea de su de tres distretus de sa politzia de Minneapolis.<ref>{{Tzita web|url=https://www.latimes.com/world-nation/story/2020-05-28/minneapolis-national-guard-george-floyd|tìtulu=George Floyd protesters set Minneapolis police station on fire; National Guard called in|data=2020-05-28|atzessu=2020-05-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.insider.com/george-floyd-protests-minneapolis-man-shot-dead-violence-looting-2020-5|tìtulu=A man was shot dead outside a Minneapolis pawn shop on the 2nd night of violent protests over George Floyd's death|autore=Ashley Collman|atzessu=2020-05-29}}</ref> Su 29 maju 2020 is mèdius de informatzioni ant sinnalau chi is autoridadis de Minneapolis ant pèrdiu su controllu de s'abolotu, cumprèndiu su de tres distretus de politzia.<ref>{{Tzita publicatzione|tìtulu=Minneapolis Police 3rd Precinct on fire. 'Police presence has gone to zero,' says CNN's Sara Sidner - CNN Video|atzessu=2020-06-01|url=https://www.cnn.com/videos/us/2020/05/29/george-floyd-minneapolis-protest-vpx.cnn}}</ref> In s'interis, Trump at annuntziau s'arribu de sa Guàrdia Natzionali a Minneapolis, critichendi s'operau de Frey, acusendi-ddu de farta de cumandu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.startribune.com/trump-blasts-very-weak-mayor-jacob-frey-on-twitter-while-minneapolis-protests-roil/570857832/|tìtulu=Trump blasts 'very weak' Mayor Jacob Frey on Twitter; next tweet about Minneapolis protest earns 'public interest' notice|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://people.com/politics/minneapolis-mayor-jacob-frey-responds-donald-trump-tweet/|tìtulu=Minneapolis Mayor Blasts Trump's 'Weakness' After President Criticized 'Total Lack of Leadership'|atzessu=2020-06-01}}</ref> Su 30 maju 2020 su presidenti Trump at pigau parti a is narìngius apitzus de s'orientamentu polìticu de is cuntestadoris, descriendi-ddus comenti membrus de is movimentus [[Anarchia|anàrchicus]] de manca e a is grupus antifa stadunidensus.<ref>{{Tzita web|url=https://www.mprnews.org/story/2020/05/30/outsiders-extremists-are-among-those-fomenting-violence-in-twin-cities|tìtulu=Outsiders, extremists are among those fomenting violence in Twin Cities|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilsecoloxix.it/italia-mondo/esteri/2020/05/30/news/usa-per-l-autopsia-l-afroamericano-non-e-morto-per-asfissia-o-strangolamento-1.38907655|tìtulu=La protesta infiamma gli Usa, a Detroit spari sui manifestanti, morto 19enne. Casa Bianca assediata, Trump: “Se entrano, accolti da cani feroci e armi”|data=2020-05-30|atzessu=2020-06-01}}</ref> In s'interis, sa Guàrdia Natzionali at comunicau chi su nùmeru de òminis in su territòriu iat a essi pesau finas a 1700 unidadis, mentris su Majori Generali Jon Jensen at afirmau chi a custu nùmeru s'iant a essi sumaus unus àterus 2000 òminis de sa Guàrdia, passendi aici su prus nùmeru artu de tropas de sa Guàrdia mai adunadas in sa stòria de su Minnesota.<ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/us/live-news/george-floyd-protests-05-30-20/h_63b0bee1feb26157b0f14a0e05f8900a|tìtulu=Minnesota will have 2,500 National Guard personnel deployed by noon today, official says|autore=Ben Westcott, Brett McKeehan, Laura Smith-Spark, Fernando Alfonso III, Amir Vera e Daniella Diaz|data=2020-05-30|atzessu=2020-06-01}}</ref> Su 31 maju 2020 sa Guàrdia Natzionali de su Minnesota at annuntziau in su mangianu chi su nùmeru de sordaus in su territòriu iant a essi coladas de 4800 a 10800 unidadis.<ref>{{Tzita web|url=https://www.nbcnews.com/news/us-news/blog/george-floyd-death-nationwide-protests-live-updates-n1219376/ncrd1220006|tìtulu=Minnesota National Guard says up to 10,800 troops will be deployed|autore=2d ago / 3:22 AM UTC|atzessu=2020-06-01}}</ref> In su merì ant sinnalau un'incidenti in su ponti de s'Interstate 35, ancora ocupau de unu grupu de prus de cincumilla manifestadoris, a pustis chi un'autocisterna iat intentau de passai a traessu de su pròpiu ponti.<ref>{{Tzita web|url=https://minnesota.cbslocal.com/2020/05/31/breaking-semi-truck-appears-to-drive-through-protest-marchers-on-i-35w-bridge/|tìtulu=Tanker Truck Drives Into Minneapolis George Floyd Protesters On I-35W Bridge; Driver In Custody|data=2020-05-31|atzessu=2020-06-01}}</ref> == Imbìstigus e svilupus == Su sìndigu Frey e su comissàriu Arradondo ant de luegus decrarau chi sa manovra de arrestu fìsicu impreada de Chauvin fiat contra a sa lei, mancai is agentis matessi essint decrarau chi Floyd iat fatu resistèntzia a s'arrestu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/05/26/us/minneapolis-police-encounter-death-trnd/index.html|tìtulu=4 Minneapolis cops fired after video shows one kneeling on neck of black man who later died|autore=Ray Sanchez, Joe Sutton, Artemis Moshtaghian|atzessu=2020-05-28}}</ref> In curtzu s'est spainau su filmau de una telecàmera de guardiania chi amostat sa farsidadi de is decrarus de is cuàturu agentis de politzia, ca me is màginis Floyd est a s'imbessi collaborativu e no s'oponit a s'arrestu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/05/28/us/video-george-floyd-contradict-resist-trnd/index.html|tìtulu=Surveillance video does not support police claims that George Floyd resisted arrest|autore=Dakin Andone|atzessu=2020-05-28}}</ref> Apustis de su lissentziàmentu lestu de issus, Chauvin est stètiu arrestau comenti arresurtau de is imbìstigus de is autoridadis.<ref name=":0"/><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Kenya Evelyn|url=https://www.theguardian.com/us-news/2020/may/26/george-floyd-killing-police-video-fbi-investigation|tìtulu=FBI investigates death of black man after footage shows officer kneeling on his neck|publicatzione=The Guardian|data=27 maju 2020|atzessu=28 maju 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.startribune.com/chauvin-in-custody-other-officers-lay-low/570885592/|tìtulu=Derek Chauvin in custody; other former officers lay low|atzessu=30 maju 2020}}</ref> Su 30 de maju 2020 est stètia publicada s'autopsia de su mèigu legali de s'Hennepin County Medical Center. Segundu issa, no ddoi funt sinnus de asfissia o agangadura fatalis po Floyd, ma ddoi funt evidèntzias de problemas de saludi de Floyd, comenti ipertensioni cardìaca e difetus de artèrias coronàrias, chi podint essi stètias agravadas de sa manova de Chauvin finas a un'efetu letali. Sa famìlia de Floyd at deretu pediu una segunda autopsia indipendenti.<ref>{{Tzita web|url=https://www.complex.com/life/2020/05/george-floyd-autopsy-underlying-health-conditions-likely-caused-death|tìtulu=George Floyd Autopsy States Underlying Health Conditions 'Likely Contributed to His Death'|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Neil MacFarquhar|url=https://www.nytimes.com/2020/05/29/us/knee-neck-george-floyd-death.html|tìtulu=In George Floyd’s Death, a Police Technique Results in a Too-Familiar Tragedy|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.the-sun.com/news/906015/george-floyd-autopsy-cops-restraint-death-minneapolis/|tìtulu=George Floyd autopsy reveals brutal restraint by cops 'contributed to his death', authorities say|data=29 maju 2020|atzessu=30 maju 2020}}</ref> Su 30 maju 2020 Chauvin est stètiu acusau de bocidroxu de su de tres gradus.<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.theguardian.com/us-news/2020/may/29/derek-chauvin-police-officer-charged-george-floyd|tìtulu=Police officer filmed kneeling on George Floyd's neck charged with murder|publicatzione=The Guardian|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/05/29/us/derek-chauvin-third-degree-murder/index.html|tìtulu=A look at why ex-police officer Derek Chauvin is charged with third-degree murder|autore=Nicole Chavez CNN|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Sarah|sambenadu=Mervosh|nùmene2=Nicholas|sambenadu2=Bogel-Burroughs|url=https://www.nytimes.com/2020/05/29/us/derek-chauvin-criminal-complaint.html|tìtulu=Why Derek Chauvin Was Charged With Third-Degree Murder|publicatzione=The New York Times|data=2020-05-29|atzessu=2020-05-30}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://abcnews.go.com/US/wife-derek-chauvin-officer-charged-murder-george-floyds/story?id=70965676|tìtulu=Wife of Derek Chauvin, officer charged with murder in George Floyd's death, files for divorce|autore=A. B. C. News|atzessu=2020-05-30}}</ref> Sa pròpiu dii unus cantu giornalis ant publicau sa noa de una possìbili tentada sua de suicìdiu, e duncas s'ex agenti est stètiu postu in cella de isulamentu cun guardiania vìdeu costanti e controllus de personi dònnia cuìndixi minutus.<ref>{{Tzita web|url=https://www.tmz.com/2020/05/30/cop-killed-george-floyd-derek-chauvin-suicide-watch-arrest/|tìtulu=George Floyd's Alleged Murderer, Derek Chauvin, Effectively on Suicide Watch|atzessu=2020-05-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.the-sun.com/news/909487/george-floyd-cop-derek-chauvin-suicide-watch-isolated-cell/|tìtulu=George Floyd cop Derek Chauvin 'effectively on suicide watch' in isolated cell|data=2020-05-30|atzessu=2020-05-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.dailymail.co.uk/news/article-8373107/White-cop-charged-murdering-George-Floyd-suicide-watch.html|tìtulu=White cop charged with murdering George Floyd is on 'suicide watch'|autore=Frances Mulraney|data=2020-05-31|atzessu=2020-05-31}}</ref> Su 31 de maju Walz at decrarau de bolli afidai su manìgiu de s'imbìstigu, innantis assinniau a s'abogau de sa contea de Hennepin Mike Freeman, a su procuradori generali de su Minnesota Keith Ellison, chi at acetau s'incàrrigu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cbsnews.com/news/minnesota-attorney-general-keith-ellison-to-lead-prosecutions-into-george-floyd-death-2020-05-31/|tìtulu=Minnesota Attorney General Keith Ellison to lead any prosecutions into George Floyd's death|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.foxnews.com/politics/minnesota-attorney-general-keith-ellison-will-lead-prosecution-in-george-floyd-case-governor-says|tìtulu=Minnesota Attorney General Keith Ellison will lead prosecution in George Floyd case, governor says|autore=Andrew O'Reilly|data=2020-05-31|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.startribune.com/minnesota-attorney-general-to-assist-in-george-floyd-case/570910352/|tìtulu=Walz: Minnesota attorney general to take lead in Floyd case|limba=en|atzessu=2020-06-01|dataarchìviu=2020-06-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200604040909/https://www.startribune.com/minnesota-attorney-general-to-assist-in-george-floyd-case/570910352/|urlmortu=eja}}</ref> Su 1 de làmpadas, a s'acabu de s'autopsia privada bòfia de sa famìlia Floyd, cun s'amparu de is dotoris Michael Baden (universidadi de su Michigan) e Allecia Wilson, s'asfissia provocada de sa manovra de Chauvin, chi at blocau su flussu de sànguni po su cerbeddu in sa zona de su tzugu, est stètia stabilèssia comenti càusa de sa morti.<ref>{{Tzita web|url=https://abcnews.go.com/US/independent-autopsy-george-floyd-findings-announced/story?id=70994827|tìtulu=Independent autopsy finds George Floyd died of asphyxia|autore=A. B. C. News|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/06/01/us/george-floyd-independent-autopsy/index.html|tìtulu=Independent autopsy finds George Floyd's death a homicide due to 'asphyxiation from sustained pressure'|autore=Amir Vera|atzessu=1 làmpadas 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.usatoday.com/story/news/nation/2020/06/01/george-floyd-independent-autopsy-findings-released-monday/5307185002/|tìtulu=George Floyd died from 'asphyxiation from sustained pressure,' independent autopsy says|autore=Lorenzo Reyes and Trevor Hughes|atzessu=2020-06-01}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-US|url=https://www.nytimes.com/2020/06/01/us/floyd-protests-live.html|tìtulu=Live Updates on George Floyd Protests: Asphyxia Caused Floyd’s Death, Private Autopsy Finds|publicatzione=The New York Times|data=2020-06-01|atzessu=2020-06-01}}</ref> Su 4 de làmpadas, fintzas is ex agentis Thao, Lanas e Kueng funt stètius acriminaus e arrestaus cun s'acusa de bocidroxu de segundu gradu, mentris s'acusa de bocidroxu de su de tres gradus de Chauvin est bessida de segundu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/2020/06/03/us/george-floyd-officers-charges/index.html|tìtulu=All four former officers involved in George Floyd's killing now face charges|autore=Josh Campbell, Sara Sidner and Eric Levenson|limba=en|atzessu=4 làmpadas 2020}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.latimes.com/politics/story/2020-06-03/new-charges-expected-in-george-floyd-death|tìtulu=New charges against former Minneapolis police officers detail George Floyd's last moments|data=2020-06-03|atzessu=2020-06-04}}</ref> S'autopsia at fintzas amostau chi Floyd fiat malàdiu de COVID-19, ma asintomàticu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/esteri/2020/06/04/news/l-autopsia-di-george-floyd-positivo-al-coronavirus-ma-asintomatico-1.38926403|tìtulu=L’autopsia di George Floyd: positivo al coronavirus ma asintomatico|data=2020-06-04|atzessu=2020-06-04}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.tgcom24.mediaset.it/mondo/floyd-era-positivo-al-coronavirus_19052760-202002a.shtml|tìtulu="George Floyd era positivo al coronavirus"|atzessu=2020-06-04}}</ref> Chauvin est stètiu giuigau culpàbili de bocidroxu de segundu gradu su 20 de abrili [[2021]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.cnn.com/us/live-news/derek-chauvin-trial-04-20-21/index.html|tìtulu=April 20,2021 Derek Chauvin trial verdict|autore=Mike Hayes, Melissa Macaya, Melissa Mahtani, Meg Wagner, Veronica Rocha and Joshua Berlinger, CNN|situ=CNN|data=2021-04-20|limba=en|atzessu=2021-10-03}}</ref> e cundannau a 22 annus e mesu de presoni cun sentèntzia de làmpadas 2021<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2021/06/25/derek-chauvin-condanna-carcere-george-floyd/|tìtulu=Derek Chauvin è stato condannato a 22 anni e mezzo di carcere per la morte di George Floyd|situ=Il Post|data=2021-06-25|limba=it-IT|atzessu=2021-10-03}}</ref>. == Me is mèdias == Ddoi at riferimentus a sa morti de Floyd me in sa pellìcula curtza ''Two Distant Strangers'', bincidori de s'Oscar a su mègius curtzu in su 2021<ref>{{Tzita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/behind-the-scenes-of-new-short-film-two-distant-strangers-about-police-killings-in-america-4118382/|tìtulu=Behind the Scenes of New Short Film, ‘Two Distant Strangers,’ About Police Killings in America|autore=Degen Pener, Degen Pener|nùmene=|situ=The Hollywood Reporter|data=2021-01-19|limba=en-US|atzessu=2021-07-10}}</ref>. == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Istados Unidos]] ov9uw4qpoulrk5s4u3zcaelnbyxzv9y East Side Gallery 0 20800 177827 172304 2022-08-22T20:31:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}} [[File:East Side Gallery.JPG|thumb|East Side Gallery]] S''''East Side Gallery''' (''galleria de su ladu orientali'') me in Berlinu-Friedrichshain est una galleria permanenti a s'abertu asuba de sa prus setzioni longa abarrada de su [[Muru de Berlino|Muru de Berlinu]] in Mühlenstraße intra sa statzioni Ostbahnhof de [[Berlinu]] e su ponti Oberbaumbrücke a oru de s'arriu Sprea. Custa setzioni de muru est longa 1,3 [[Chilòmetru|km]] e est totu pintada cun grafitus fatus de artistas vàrius, chi pertocant temas comenti sa [[Paghe|paxi]] o de s'arruta de su muru a sa fini de sa [[gherra frida]]. Su ladu de palas est stètiu pintau in su [[1990]]. De su [[1991]] est cunsiderau monumentu amparau e arricit sa vìsita de 3 millionis de personis dònnia annu<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://www.eastsidegallery-berlin.de/bilder/ESG-2014.pdf|tìtulu=East Side Gallery|situ=web.archive.org|data=2020-02-06|limba=de, en|atzessu=2021-07-11|dataarchìviu=2020-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200206052816/http://www.eastsidegallery-berlin.de/bilder/ESG-2014.pdf|urlmortu=eja}}</ref>. == Positzioni == S'East Side Gallery s'agatat me in sa Mühlenstrasse, in sa parti de sa Sprea, intra sa statzioni Berlin Ostbahnhof e sa firmada de sa metropolitana de Warschauer Straße, in su bixinau de Friedrichshain. Intrendi in sa lìnia intra is duus murus e a oru de sa Sprea, fait a notai su ponti mannu [[Oberbaumbrücke]]. Cara a su ladu de Warschauer Straße ddoi at una butega de amentus aìnturu de sa galleria matessi. Sa chi oi est identificada comenti East Side Gallery fiat, a su tempus de sa partzidura, s'ala de su muru chi castiàt a est, chi ddi donat su nòmini. In cussu puntu su muru fiat parallelu a sa Sprea. Po arrexonis de logu no est stètiu possìbili a fraigai totu sa strutura de làcana; me in àtera parti no serbiat, sendi chi sa Sprea fait su traballu de cuntenimentu intra is duus murus, su de est e su de ovest. Is autoridadis de sa [[Repùblica Democràtica Tedesca|DDR]] ant decìdiu, duncas, de pesai unu muru sceti (sa sponda oposta de sa Sprea aparteniat a [[Berlinu Ovest]]). Su piessìnniu de interessu de custa ala de su muru est chi, mancai s'agatessit in su ladu chi castiàt a est, est stètiu fatu comenti "muru de làcana 75", su muru de sa de cuàturu generatzionis chi castiàt a ovest. In su momentu de s'arruta de su muru, sa benidora East Side Gallery fiat arba e nida: custa arratza de "tela" manna est stètia oferta a is artistas de murales de s'època po dda pintai. A custu si depit sa cunservatzioni asuta de tutela artìstica de s'ùnicu cantu de muru de Berlinu chi ancora oi permitit de cumprendi deaderus ita bolessit nai a aguantai una presèntzia aici imbaragosa in su coru de sa tzitadi. Tocat a ipotizai, difatis, chi sa cunversioni sua in galleria pitòrica a celu abertu dd'apat sarvada de sa sciusciadura. == Galleria de arti == S'East Side Gallery est cunsiderada sa prus galleria de arti a s'abertu istèrria de su mundu. Issa est coberta de agiumai 106 murales de artistas bènnius de dònnia parti de su mundu e funt pintaus in sa faci orientali de su Muru.<ref name=":0" /> Intra is prus grafitus famaus s'amentant su de su basu intra [[Erich Honecker]] e [[Leonid Su'ič Brežnev|Leonid Brežnev]] e su de sa [[Trabant]] chi sfundat su muru. Sa galleria de grafitus est stèrria fintzas in su ladu opostu de su muru, me is setzionis (prus raras) chi càstiant a [[Berlinu Ovest|ovest]]. In su ladu internu is disinnus càmbiant prus a fitianu, ma no amancant agiuntas (piticas e mannas) fintzas in su de s'arruga. === Is artistas === [[File:Berlin_Wall_Trabant_grafitti.jpg|thumb|Sa Trabant chi sfundat su muru. Sa targa portat sa data de su 9 de donniasantu [[1989]]]] [[File:Segment_with_Graffiti_of_the_Berlin_Wall_(3_of_4)_(cropped).jpg|thumb|Su basu intra Brežnev e Honecker. Sa scrita in artu, in alfabetu cirìllicu cun tradutzioni in [[Limba tedesca|tedescu]] a bàsciu, narat: «Sinnori! ''Agiuda-mi a subrabivi a custu amori mortali»'']] [[File:Wrubel_Bruderkuss_neu.JPG|thumb|Restàuru de su ''basu fraternu'']] [[File:Brezhnev_and_Honecker_kiss.JPG|thumb|"Fusioni" de is duus grafitus famaus, cun Brežnev e Honecker in sa Trabant]] Su primu murale est stètiu pintau de Christine Mac Lean in su mesi de idas 1989<ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/cultura/2017/07/28/news/muro-di-berlino-tutta-la-sua-street-art-1.34459413|tìtulu=Muro di Berlino, tutta la sua "street art"|situ=lastampa.it|data=2017-07-28|limba=it-IT|atzessu=2021-07-11}}</ref>, pagu apustis de s'arruta de su muru. Ddoi funt pinturas de Kasra Alaias, Kani Alaias, Jim Avignon, Thierry Noir, Ingeborg Blumenthal, Ignasi Blanch, Gisbert e àterus medas. Innoi una lista de is artistas, cun is tìtulus de is òperas, candu ddoi funt: # Oskar Zeichner (Hans Bierbrauer) # Narenda K. Jain - ''Die sieben Stufen der Erleuchtung'' # Fulvio Pinna # Kikue Miyatake # Günther Schäfer - ''Vaterland'' # Georg Lutz Rauschebart # César Olhagaray - ''Ohne Titel'' # Jens-Helge Dahmen # Gábor Simon - ''Space Magic'' # Siegrid Müller-Holtz # Ursula Wünsch # Oliver Feind, Ulrike Zott - ''Ohne Titel'' # Ana Leonor Rodriges, Muriel Raoux # Muriel Raoux, Kani Alavi - ''Ohne Titel'' # Ditmar Reiter - ''Ohne Titel'' # Santoni - ''Trilogie-Maschine Macht'' # Bodo Sperling - ''Die Transformation des Pentagramms zu einem Friedensstern in einem Europa ohne Mauern'' # Barbara Greul Aschanta - ''Deutschland im November'' # Willi Berger - ''Soli Deo Gloria'' # André Sérit, Karsten Thomas - ''Du hast gelernt, was Freiheit ist'' # Theodor Chezlav Tezhik - ''The Big Kremlin's Wind'' # Catrin Resch - ''Europas Frühling'' # Irina Dubrowskaja - ''Die Wand muss weichen wenn der Meteorit der Liebe kommt'' # Dmitrij Vrubel - ''Mein Gott hilf mir, diese tödliche Liebe zu überleben'' # Marc Engel - ''Marionetten eines abgesetzten Stücks'' # Alexey Taranin - ''Ohne Titel'' # Michail Serebrjakow - ''Diagonale Lösung eines Problems'' # Rosemarie Schinzler - ''Ohne Titel'' e ''Wachsen lassen'' # Rosemarie Schinzler # Christine Fuchs - ''How's God?'' ''She's Black'' # Gerhard Lahr - ''Berlyn'' # Karin Porath - ''Freiheit fängt innen an'' # Lutz Pottien-Seiring - ''Ohne Titel'' # Wjatschleslaw Schjachow - ''Die Masken'' # Dmitrij Vrubel - ''Danke, Andrej Sacharow'' # Jeanett Kipka - ''Ohne Titel'' # Gamil Gimajew - ''Ohne Titel'' # Jürgen Große - ''Die Geburt der Kachinas'' # Christopher Frank - ''Stay Free'' # Andreas Paulun - ''Amour, Paix'' # Joaquim Antonio Gocalves Borregana - ''O Povo Unido Nunca Mais Sera Veicido'' # Greta Csatlòs (Künstlergruppe Ciccolina) - ''Sonic Malade'' # Henry Schmidt # Thomas Klingenstein - ''Umleitung in den japanischen Sektor'' # Karsten Wenzel - ''Die Beständigkeit der Ignoranz'' # Pierre-Paul Maillé - ''Ohne Titel'' # Andy Weiß - ''Geistreise'' # Gabriel Heimler - ''Der Mauerspringer'' # Salvadore de Fazio - ''Dawn of Peace'' # Gerald Kriedner - ''Götterdämmerung'' # Christos Koutsouras - ''Einfahrt Tag und Nacht freihalten'' # Yvonne Onischke (nata Matzat; nome d'arte 2005 "Yoni") - ''Berlin bei Nacht'' # Peter Peinzger - ''Ohne Titel'' # Elisa Budzinski - ''Wer will, daß die Welt so bleibt, wie sie ist, der will nicht, daß sie bleibt'' # Sabine Kunz - ''Ohne Titel'' # Jacky Ramier (Jay One) - ''Ohne Titel'' # Klaus Niethardt # Mirta Domaciovic # Patrizio Porrachis - ''Ohne Titel'' # Ines Baier, Raik Hönemann - ''Es gilt viele Mauern abzubauen'' # Thierry Noir - ''Ohne Titel'' # Teresa Casanueva - ''Ohne Titel'' # Stephan Cacciatore - ''La Buerlinca'' # Karina Bjerregard, Lotte Haubart - ''Himlen over Berlin'' # Christine Kühn - ''Touch the Wall'' # Rodolfo Ricàlo - ''Vorsicht'' # Birgit Kinder - ''Test the Best'' # Margaret Hunter, Peter Russell - ''Ohne Titel'' # Peter Russell # Margaret Hunter - ''Joint Venture'' # Sándor Rácmolnár - ''Waiting for a New Prometheus'' # Gábor Imre - ''Ohne Titel'' # Pal Gerber - ''Sag, welche wunderbaren Träumen halten meinen Sinn umfangen'' # Gábor Gerhes - ''Ohne Titel'' # Sándor Györfly - ''Ohne Titel'' # Gruppe Stellvertretende Durstende # Laszlo Erkel (Kentaur) - ''You can see Infinity'' # Kani Alavi - ''Es geschah im November'' # Jim Avignon, Miraim Butterfly, Thomas Fey - ''Doin it cool for the East Side'' # Peter Lorenz - ''Ohne Titel'' # Dieter Wien - ''Der Morgen'' # Jacob Köhler - ''Lotus'' # Carmen Leidner - ''Niemandsland'' # Jens Hübner, Andreas Kämper - ''Ohne Titel'' # Hans-Peter Dürhagen, Ralf Jesse - ''Der müde Tod'' # Jolly Kunjappu - ''Dancing to Freedom'' # Susanne Kunjappu-Jellinek - ''Curriculum Vitae'' # Mary Mackay - ''Tolerance'' # Carsten Jost, Ulrike Steglich - ''Politik ist die Fortsetzung des Krieges mit anderen Mitteln'' # Brigida Böttcher - ''Flora geht'' # Ignasi Blanch i Gisbert - ''Parlo d'Amor'' # Kiddy Citny - ''Ger-Mania'' # Petra Suntinger, Roland Gützlaff - ''Ohne Titel'' # Andrej Smolak - ''Ohne Titel'' # Youngram Kim-Holdfeld - ''Ohne Titel'' # Karin Velmanns - ''Ohne Titel'' # Rainer Jehle - ''Denk-Mal, Mahn-Mal'' # Kamel Alavi - ''Ohne Titel'' # Kasra Alavi - ''Ohne Titel'' # Ingeborg Blumenthal - ''Der Geist ist wie Spuren der Vögel am Himmel'' # Youngram Kim === Galleria de màginis === <gallery> File:Painting 2 east side gallery.JPG|Una pintura de s'East Side Gallery. File:Painting 3 east side gallery.JPG|Una pintura de s'East Side Gallery. File:EastSideGallery PolitikIstDieFortsetzung.JPG|Foto de una sezioni de su Muru de Berlinu, aìnturu de s'East Side. Sa scrita narat: "Sa polìtica est sceti sa sighidura de sa gherra cun àterus mèdius." Custa foto, fata in s'austu 2006, est un'esempru de vandalismu chi strùpiat s'East Side Gallery. File:East Side Gallery1.jpg|East Side Gallery, Berlinu. File:No more walls.jpg|Unu slogan populari de grafitus me in una setzioni de s'East Side Gallery: "Mai prus gherras. Mai prus murus. Unu mundu prus auniu..." File:East Side Gallery2.jpg|East Side Gallery, Berlinu. File:East Side Gallery flaggen.jpg|Is banderas in su Muru de Berlinu (East Side Gallery), po espressai sa solidariedadi de is natzionis e is religionis acanta de Oberbaumbrücke. File:Berlin East Side Gallery.jpg|East Side Gallery (parti de palas), in s'interis de su Sandsation Festival 2003. File:Berlin-Berliner Mauer.JPG|Una parti aconciada de su Muru de Berlino me in sa East Side Gallery. File:East Side Gallery Nils.JPG|East Side Gallery, Berlinu. File:East Side Gallery auswahl.jpg|East Side Gallery, Berlinu. File:BerlinWall 1.jpg|Arrestus de su Muru de Berlinu in sa parti de sa ex [[Berlin-Est|Berlinu Est]]. </gallery> == Riferimentus == <references /> == Ligàminis esternus == * {{Tzita web|http://www.eastsidegallery-berlin.de/|East Side Gallery (situ co-ofitziali)|atzessu=23 giugno 2007}} * {{Tzita web|1=http://bilder-hamburg.info/index.php/Berlin/East-Side-Gallery|2=Foto de s'East Side Gallery|atzessu=1º ottobre 2015|nùmene=Archive copy|dataarchìviu=2015-10-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151002192241/http://bilder-hamburg.info/index.php/Berlin/East-Side-Gallery|deadurl=yes}} * {{Tzita web|url=http://www.eastsidegallery.com/|tìtulu=East Side Gallery|limba=de}} * {{Tzita web|url=http://www.myvideo.de/watch/209316/|tìtulu=Vìdeu fatu a oru de sa galleria|limba=de}} * {{Tzita web|url=https://beyond-photographies.com/galleries/nggallery/galleries/germany-berlin-east-side-gallery-hd-cloudy-and-without-tourists|tìtulu=East Side Gallery chena turistas|atzessu=2021-07-11|dataarchìviu=2019-02-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190206175704/https://beyond-photographies.com/galleries/nggallery/galleries/germany-berlin-east-side-gallery-hd-cloudy-and-without-tourists|urlmortu=eja}} [[Categoria:Berlinu]] [[Categoria:Artes visivas]] dn9t4pa5sh0tp6k88wc4fxvemjbmsqu Komitet gosudarstvennoj bezopasnosti 0 20806 177866 171846 2022-08-22T22:59:42Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Emblema KGB.svg|thumb|496x496px|Emblema de su KGB]] [[File:Lubyanka KGB.jpg|thumb|256x256px|Palatzu de sa Lubyanka in [[Mosca]], sea istòrica de su KGB]] Su '''''Komitet Gosudarstvennoj''''' '''''Bezopasnosti''''', prus nodiu che a '''KGB''' (in [[Limba russa|russu]]: Комитет государственной безопасности, КГБ, ''Comitadu pro sa Seguresa de Istadu''), fiat su nùmene de s'agentzia de seguresa printzipale, servìtziu secretu e politzia secreta de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]], ativa dae su 13 de martzu de su [[1954]] a su collassu de s'istadu, su 6 de onniasanti de su [[1991]]. Acapiadu a su Cussìgiu de is Ministros, su comitadu fiat istadu unu sighidore deretu de agèntzias comente sa [[Čeka]], sa [[NKVD]] e su [[MGB]]. Fiat sa agèntzia guvernativa printzipale de "giurisditzione subra-republicana", traballende a sa seguesa interna, intellighèntzia e politzia secreta. In is repùblicas sovièticas vàrias fiant esìstidas agèntzias simbigiantes parallelas, formadas dae ministèrios vàrios, comitados istatales e cummissiones istatales. Su domìniu de su KGB fiat istadu prossimai paris a su de sa [[CIA]] o sa partzidura de contra-intelligèntzia de sa [[FBI]] in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]]. Sa KGB puru est istadu cunsideradu che a unu servìtziu militare e fiat normadu dae is leges e regulamentos militares, de manera simbigiante a is servìtzios de sas Fortzas Armadas o a is Tropas de s'Internu de su [[Ministèriu de s'Internu de Rùssia|MVD]]. Mancari sa majoria de sos artzivos de su KGB sighint classificados reservados, ddoe sunt duas mitzas documentadas disponìbiles.<ref>{{Tzita web|url=http://yupnet.org/annals/sakharov/|tìtulu=Andrei Sakharov KGB File}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/buk.html|tìtulu=SOVIET ARCHIVES|atzessu=2021-07-13|dataarchìviu=2011-04-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110425065643/http://psi.ece.jhu.edu/~kaplan/IRUSS/BUK/GBARC/buk.html|urlmortu=eja}}</ref> Is funtziones printzipales suas fiant s'intellighèntzia èstera, sa contra-intellighèntzia, is atividades operativas e de chirca, amparu de is fronteras de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]], protetzione de is cabos de su [[Comitadu Tzentrale de su PCUS|Comitadu Tzentrale]] e de su guvernu sovièticu, organizatzione e mantenimentu de is comunicatziones guvernativas, gasi comente sa cumbata contra su natzionalismu, sa dissidèntzia e sas atividades anti-sovièticas. S'istemma de su KGB fiat "s'ispada e s'iscudu de su partidu", bardianu de sa lealidade a s'internu e a s'esternu de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]. Logos famados acapiados a sa memòria de su KGB sunt su palatzu de sa [[Lubjanka]], giai sede de sas Asseguratziones Rossija, e su càrtzere de [[Lefortovo]]. In su [[1991]], [[Vladimir Krjučkov]], responsàbile printzipale de su KGB, aiat ghiadu su [[corpu de Istadu]] fallidu contra de su presidente [[Michail Gorbačëv]]. In fatu a custu Krjučkov fiat arrestadu e su 3 de nadale [[1991]] su KGB aiat sessadu de esìstere. Prus a in antis is cumpetèntzias suas fiant partzidas intre diversas organizatziones: * ''Federal'naja služba bezopasnosti'' (FSB): seguresa interna e contra-ispionàgiu. At eredadu is cumpetèntzias de su Segundu Diretoradu Tzentrale. * ''Služba vnešnej razvedki'' (SVR): ispionàgiu èsteru. At eredadu is cumpetèntzias de su Primu Diretoradu Tzentrale. * ''Federal'noe Agentstvo Pravitel'stvennoj Svjazi sos Informacii'' (FAPSI): si trataiat de s'organismu tècnicu de is servìtzios russos. Fiat criadu unende is cumpetèntzias de su Su de oto Diretorados Tzentrales cun cussas de su Su de sèighi Diretorados. A fatu est istadu surbidu dae su FSB. * Guàrdias de Frontera. Su presidente russu [[Vladimir Putin]] apròliat de is neras de su KGB e est istadu fintzas presidente de su FSB. [[Categoria:Istòria]] [[Categoria:Russia]] ==Riferimentos== <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:KGB}} hebzzux2pldr471dr1088d7bwnrh93q Pitaia 0 20838 177926 171987 2022-08-23T10:44:16Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Pitaya Colors.jpg|thumb|Frutus de pitaia]] Sa '''Pitaia''' (fintzas '''Pitaya''', '''Pitahaya''') o '''frutu de su dragu''' est unu frutu de unas cantu genias de [[cactus]] de su gèniri ''Selenicereus''. Custus frutus ant tentu orìgini me in [[Mèssicu]], [[Amèrica Tzentrale|Amèrica Centrali]] e [[Amèrica de su Sud]] ma oindii funt cultivaus fintzas in unus cantu paisus de s'[[Asia|Àsia]] comenti [[Taiwan]], [[Vietnam]], [[Filipinas]], [[Indonèsia]] e [[Malaìsia]]<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Ramiro Lobo, Gary Bender & Gary Tanizaki, UC Cooperative Extension, San Diego County, Jose Fernandex de Soto, UC Hansen REC, Jose Aguiar, UCCE Riverside County|data=2013-08-23|tìtulu=2013 Pitahaya Production Seminar & Field Day|limba=en|url=https://ucanr.edu/sites/sdsmallfarms/files/172469.pdf}}</ref>. == Variedadis == Is variedadis prus comunas de Pitaia funt:<ref>{{Tzita web|url=https://www.alimentipedia.it/pitaya-dragon-fruit.html|tìtulu=Pitaya o dragon fruit|situ=Alimentipedia.it|data=2013-01-02|limba=it|atzessu=2021-07-12}}</ref> * ''Selenicereus undatus'' (''fintzas Hylocereus undatus)'', cun frutu arrùbiu e purba arba; * ''Selenicereus megalanthus'' (fintzas ''Hylocereus megalanthus'') cun frutu grogu e purpa arba; * ''Selenicereus costaricensis'' ''(fintzas Hylocereus costaricensis''), cun frutu arrùbiu/arrosa e purpa arrùbia. == Morfologia == [[File:Hylocereus_undatus_Mekarsari_Tourism_Park.JPG|thumb|''Selenicereus undatus'' cun is frutus.]] Is arraxinas de su frutu de su dragu funt fibrosas e si svilupant in su terrinu pendi-pendi asuba de su cambu. Asuba de is spinas crescit unu frori chi assimbillat a su de ''Disocactus anguliger''. Is froris chi no arruint bessint frutus. Su frutu de su dragu est tundu-ovali mannu comenti un'avocado. Su colori de su pigiolu dipendit de sa variedadi. Totu sa peddi est prena de tzumbus chi parint scatas de dragu. Po custu, a su frutu ddi narant ''frutu de su dragu''<ref>{{Tzita web|url=https://www.greenme.it/mangiare/altri-alimenti/pitaya-proprieta-dragon-fruit/|tìtulu=Pitaya: proprietà, valori nutrizionali, usi e controindicazioni del dragon fruit|nùmene=|situ=greenMe|data=2018-12-07|limba=it-IT|atzessu=2021-07-23}}</ref>. [[File:Bunga_buah_naga_mekar.jpg|thumb|Frori de pitaia]] Su truncu est de forma triangulari, is spinas funt curtzas meda e agiumai no si biint, duncas su fundu si podit cunsiderai unu "cactus chena spinas". Is froris s'aberint in su cumintzu de s'interinada, candu is bucionis funt mannus prus o mancu 30 cm. Su fragu de is froris, chi si podit intendi candu in prena froridura, atirat su [[Chiroptera|sitzimurreddu]] chi est responsàbili de s'impoddinòngiu. == Produtzioni == Su fundu si podit ponni po prantoni o sèmini. Crescit beni si su terrinu de impiantu est porosu (no ludosu), ricu de sustàntzias nutritivas, arenosu, bastanti espostu a su soli e cun una temperadura intra 38 e 40°C<ref>{{Tzita web|url=https://hort.purdue.edu/newcrop/morton/strawberry_pear_ars.html|tìtulu=Strawberry Pear|situ=hort.purdue.edu|limba=en|atzessu=2021-07-23}}</ref>. Su fundu donat frutu a s'edadi de 2 annus e arribat a sa produtzioni prena a 5 annus. Me is impiantus cumertzialis si podint ponni fintzas 1.100 - 1.350 fundus po ètaru. In sa fasi de produtzioni prena podint produsi 20-30 tonnelladas po ètaru<ref>{{Tzita web|url=http://www.miamiherald.com/living/home-garden/article1977019.html|tìtulu=Dragon fruit surprisingly easy to grow {{!}} Miami Herald|situ=web.archive.org|data=2017-03-20|limba=en|atzessu=2021-07-23|dataarchìviu=2017-03-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170320143829/http://www.miamiherald.com/living/home-garden/article1977019.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://amorentia.co.za/dragon-fruit/|tìtulu=Dragon Fruit - Amorentia Sweet Dragon Fruit Nursery|nùmene=|situ=Amorentia Estate & Nursery|limba=en-US|atzessu=2021-07-23}}</ref>. == Consumu == Su frutu de su dragu bolit abertu po podi consumai sa purpa. Sa cunsistèntzia de su frutu est a fitianu paragonada a unu kiwi po mori de su sèmini nieddu e tzacarrosu. Sa purpa tenit sabori durci e càpiu calòricu bàsciu. Su sèmini est àspidu e ricu de lìpidus<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Ariffin, Abdul Azis; Bakar, Jamilah; Tan, Chin Ping; Rahman, Russly Abdul; Karim, Roselina & Loi, Chia Chun|tìtulu=Essential fatty acids of pitaya (dragon fruit) seed oil|rivista=Food Chemistry|nùmeru=114|pp=561-564|limba=en}}</ref>, si papat impari cun sa purpa, ma bolit matziau poita ca est difìcili de martiri. Si podit consumai a manera simpri o impreau po supa, insalada<ref>{{Tzita web|url=https://www.liputan6.com/news/read/145083/aneka-olahan-makanan-dari-buah-naga-merah|tìtulu=Aneka Olahan Makanan dari Buah Naga Merah|autore=Liputan6.com|situ=liputan6.com|data=2007-07-25|limba=id|atzessu=2021-07-23}}</ref>, patatas fritas, gelatina, porridge de perlas (''Helmipuuro'')<ref>{{Tzita web|url=https://rehat.net/manfaat-buah-naga-untuk-kecantikan-kesehatan-dan-masakan/|tìtulu=Manfaat Buah Naga untuk Kecantikan, Kesehatan, dan Masakan - Rehat.Net|situ=web.archive.org|data=2015-01-08|limba=id|atzessu=2021-07-23|dataarchìviu=2015-01-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150108174458/https://rehat.net/manfaat-buah-naga-untuk-kecantikan-kesehatan-dan-masakan/|urlmortu=eja}}</ref>, sucu e bevidas alcolicas<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.com/books?id=Au3RBQAAQBAJ&pg=PA105|tìtulu=Top 100 Exotic Food Plants - Ernest Small - Google Books|nùmene=|situ=web.archive.org|data=2017-11-18|limba=en|atzessu=2021-07-23|dataarchìviu=2022-01-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20220112131157/https://books.google.com/books?id=Au3RBQAAQBAJ&pg=PA105|urlmortu=eja}}</ref>, etc. == Maladias == Maladias de truncu e frutus podint essi causadas de mugori, batèrius, nematoda e virus<ref name=":0">{{Tzita publicatzione|data=2019-12-01|tìtulu=Diseases of dragon fruit (Hylocereus species): Etiology and current management options|rivista=Crop Protection|volume=126|pp=104920|limba=en|atzessu=2021-07-23|doi=10.1016/j.cropro.2019.104920|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0261219419302662}}</ref>. Tropu àcua podit fai arrui su frori e pudriai su frutu. Su batèriu Xanthomonas campestris pùdriat su truncu; su mugori Dothiorella podit strupiai su frutu. Àteras genias connotas de mugori chi podint impestai sa pitaya incluint Botryosphaeria dothidea, Colletotrichum gloesporioides e Bipolaris cactivora<ref name=":0" />. == Riferimentus == <references/> [[Categoria:Coghina]] [[Categoria:Botànica]] c4u0nf284cqe32vwnlfwgjclt658woq Qaem Shahr 0 20842 177936 172647 2022-08-23T11:09:13Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Qaemshahr 1.jpg|thumb|325x325px|Pratza Ayatollah Taleghani, in Qaem Shahr]] '''Qaem Shahr''' <ref name=":0" />(in [[Limba persiana|farsi]]: قائم‌شهر)est su cabulogu e sa tzitade prus manna de su [[Shahrestān de Qaem Shahr]], in sa provìntzia [[Iran|iraniana]] de [[Mazandaran]].<ref>{{Cite web|url=https://www.amar.org.ir/english|title=Statistical Center of Iran > Home}}</ref><ref>http://www.fallingrain.com/world/IR/35/Qaem_Shahr.html</ref><ref>https://travital.com/city/qaem-shahr/</ref><ref>https://www.itto.org/iran/city/Qaem-Shahr/</ref><ref name=":0">{{Tzita web |url=https://www.rai.ir/page-rai/fa/0/form/pId9820 |tìtulu=Archive copy |atzessu=2021-07-25 |dataarchìviu=2021-06-29 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210629045312/https://www.rai.ir/page-rai/fa/0/form/pId9820 |urlmortu=eja }}</ref> Teniat, in su [[2006]], populatzione de unos 174.246 bividores. ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Qaem Shahr}} [[Categoria:Tzitades de s'Iran]] gk7p7jzwnfyds1z0yumdpcwuvyziaw4 Cuntierra:Carl Sagan 1 20895 177798 173262 2022-08-22T19:14:32Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 4 ligàmenes esternos in [[Carl Sagan]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172236 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20200726211344/https://www.nerdface.it/floaters-sinkers-e-hunters-la-vita-su-giove-secondo-carl-sagan annantu a https://www.nerdface.it/floaters-sinkers-e-hunters-la-vita-su-giove-secondo-carl-sagan *Archìviu https://web.archive.org/web/20100528213538/http://www.mnsu.edu/emuseum/information/biography/pqrst/sagan_carl.html annantu a http://www.mnsu.edu/emuseum/information/biography/pqrst/sagan_carl.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20150923175634/http://www.astrosociety.org/about-us/past-recipients-of-the-klumpke-roberts-award/ annantu a http://www.astrosociety.org/about-us/past-recipients-of-the-klumpke-roberts-award/ *Archìviu https://web.archive.org/web/20170923050715/http://www.rittenhouseastronomicalsociety.org/Pages/rasmedalrecipients.htm annantu a http://www.rittenhouseastronomicalsociety.org/Pages/rasmedalrecipients.htm . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:22, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmenes esternos in [[Carl Sagan]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=173261 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20070518042909/http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3 annantu a http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3 *Archìviu https://web.archive.org/web/20181221182613/https://www.csicop.org/si/show/sagan_honored_with_csicop_award annantu a http://www.csicop.org/si/show/sagan_honored_with_csicop_award/ *Eticheta {{tlx|dead link}}annanta a http://www.tv.com/people/carl-sagan/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 08:14, 21 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Carl Sagan]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177797 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20200222020434/http://www.tv.com/people/carl-sagan/ annantu a http://www.tv.com/people/carl-sagan/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:14, 22 Aus 2022 (CEST) hvlldt8oemcad9jeftt6i11h8yinnjt Cuntierra:Deepin 1 20916 177814 172284 2022-08-22T20:01:05Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmenes esternos in [[Deepin]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172283 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://www.webcitation.org/6YRgAzpY8?url=http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ annantu a http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ *Archìviu https://web.archive.org/web/20131228000656/http://www.csdn.net/article/2013-12-27/2817885-linuxdeepin-team-interview annantu a http://www.csdn.net/article/2013-12-27/2817885-linuxdeepin-team-interview *Archìviu https://web.archive.org/web/20150406061529/http://www.linuxdeepin.com/download.en.html annantu a http://www.linuxdeepin.com/download.en.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:41, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Deepin]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177813 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://www.webcitation.org/6YRgAzpY8?url=http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ remplasadu cun https://web.archive.org/web/20150518093455/http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ pro http://www.qwertymag.it/news/rilasciato-deepin-2014-3-novita-considerazioni-download/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 22:01, 22 Aus 2022 (CEST) 39c6pqyum9b50avhulm8ixxb1euuln8 Cuntierra:Is carrus de s'àlinu 1 20969 177857 172413 2022-08-22T22:25:26Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[Is carrus de s'àlinu]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172412 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20181230025915/http://www.bideas.org/2017/08/sa-bidda-de-is-pingiadas-chi-si-bistit.html/ annantu a http://www.bideas.org/2017/08/sa-bidda-de-is-pingiadas-chi-si-bistit.html/ *Eticheta {{tlx|dead link}}annanta a http://monumentiaperti.com/it/monumenti/chiesa-di-san-giovanni-battista-6/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 22:26, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Is carrus de s'àlinu]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177856 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20220117152636/https://monumentiaperti.com/it/monumenti/chiesa-di-san-giovanni-battista-6/ annantu a http://monumentiaperti.com/it/monumenti/chiesa-di-san-giovanni-battista-6/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 00:25, 23 Aus 2022 (CEST) kvzwzo2havgaf6djz4ja5byk0lrme0j Cuntierra:Isvètzia 1 20972 177861 175596 2022-08-22T22:37:56Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmenes esternos in [[Isvetzia]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172424 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20060101204320/http://www.swedenabroad.com/pages/start____12538.asp annantu a http://www.swedenabroad.com/pages/start____12538.asp *Archìviu https://web.archive.org/web/20120107223336/http://www.visitsweden.com/default.aspx?id=7353 annantu a http://www.visitsweden.com/default.aspx?id=7353 *Eticheta {{tlx|dead link}}annanta a http://www.kingdom-of-sweden.com/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 22:31, 9 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Isvètzia]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177860 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20070928055754/http://www.kingdom-of-sweden.com/ annantu a http://www.kingdom-of-sweden.com/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 00:37, 23 Aus 2022 (CEST) b67udndxj73m6sixedaudyesua109ck Cuntierra:SHGb02+14a 1 21075 177950 172677 2022-08-23T11:41:02Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmenes esternos in [[SHGb02+14a]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=172676 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://www.webcitation.org/6HpZbAJ0S?url=http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/Candidates/SHGb02+14a/SHGb02+14a.html annantu a http://seticlassic.ssl.berkeley.edu/Candidates/SHGb02+14a/SHGb02+14a.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 00:02, 10 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[SHGb02+14a]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177949 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20080509025415/http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6341 annantu a https://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6341 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 13:41, 23 Aus 2022 (CEST) e6pp7vbniwrbkp3ewd0flb63kah7v23 Gherra de Afganistàn (2001-sighende) 0 21155 177844 173104 2022-08-22T21:36:07Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 6 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Collage of the War in Afghanistan (2001-present).png|thumb|295x295px|Immàgines de sa Gherra de Afganistàn]] S'atuale '''gherra de Afganistàn''', comintzada su 7 de santugaine de su [[2001]], est unu cunflitu armadu inghitzadu a cunsighidu de is disamistades acapiadas a s'invasione de su territòriu controlladu dae is [[Talebanu|talebanos]], a banda de is grupos afganos de s'[[Alliàntzia de su Norte]] chi ddi fiant inimigos, mentras chi sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] e sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|NATO]] fruniant, in sa fase de comintzu, suportu tàticu, aèreu e logìsticu. In sa segunda fase, a pustis de sa conchista de [[Kabul]], is tropas otzidentales, cun is istadunidensas e britànnicas a càbudu, ant ammanniadu sa presèntzia issoro fintzas a livellu territoriale pro sustentare su guvernu afganu nou, in sa chi diat pigare nùmene de [[Operatzione Enduring Freedom]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.esercito.difesa.it/operazioni/operazioni_oltremare/Pagine/Afghanistan-Enduring-Freedom.aspx|tìtulu=Afghanistan - "Enduring Freedom - Nibbio"}}</ref> S'amministratzione [[George W. Bush|Bush]] at giustificadu s'invasione de s'[[Afganistàn]], in s'àmbitu de sa [[gherra a su terrorismu]], sighida a sos [[atentados de su 11 cabudanni 2001]], cun sa fine de iscagiare [[al-Qaida]] e de cassare o bochire [[Osama bin Laden]], denneghende a s'organizatzione terrorìstica sa possibilidade de tzirculare liberamente in intro de s'Afganistàn a traessu de sa bogadura de su [[Emidadu Islàmicu de Afganistàn|regìmene talebanu]]. Deghe annos a pustis de s'invasione, su 2 de maju de su [[2011]], is fortzas istadunidensas ant giutu una [[Morte de Osama bin Laden|currera in Abbottabad]],<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/dl/rainews/media/Dieci-anni-fa-la-morte-di-Osama-bin-Laden-principe-del-terrore-leader-di-al-Qaida-6e07c648-0cbf-4729-b7cf-398db064b33b.html#foto-1|tìtulu=Dieci anni fa la morte di Osama bin Laden, principe del terrore e leader di al Qaida - See more at: http://www.rainews.it/dl/rainews/media/Dieci-anni-fa-la-morte-di-Osama-bin-Laden-principe-del-terrore-leader-di-al-Qaida-6e07c648-0cbf-4729-b7cf-398db064b33b.html}}</ref> a curtzu de [[Islamabad]] in [[Pakistan|Pakistàn]], ochende, in su cuadorju suo, su leader de al-Qaida, [[Osama Bin Laden]]. Partende dae s'invasione de s'[[Iraq|Iràq]] de su [[2003]], sa gherra in [[Afganistàn]] at pèrdidu prioridade intre de is obietivos de s'amministratzione de [[Istados Unidos]], torrende·dda a guadangiare petzi a fatu de su [[2009]] suta de s'amministratzione [[Barack Obama|Obama]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.washingtonpost.com/gdpr-consent/?next_url=https%3a%2f%2fwww.washingtonpost.com%2fwp-dyn%2fcontent%2farticle%2f2008%2f07%2f22%2fAR2008072202942_2.html%3fnav%3dhcmodule%26sid%3dST2008072203343%26pos%3d&nav=hcmodule&sid=ST2008072203343&pos=|tìtulu=Obama Shifts the Foreign Policy Debate}}</ref> Partende dae su [[2015]], s'operatzione de sa [[NATO]] [[International Security Assistance Force|ISAF]] est istada remplasada dae s'[[Operatzione Assustèniu Resolutu]], in s'intentu de sighire a agiudare a su guvernu afganu cun unu nùmeru prus minore de tropas, in su cuntestu de un'aumentu de sas ofensivas de is talebanos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-35169478|tìtulu=Why are the Taliban resurgent in Afghanistan?}}</ref> In su mese de maju de su [[2021]] est aviadu su retiru dae Afganistàn de is ùrtimas tropas istadunidensas e de s'[[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|alliàntzia NATO]]. In paris tempus cun su retiru, is fortzas talebanas aiant afiladu atacos in diversas àreas de su Paisu, torrende·nde a conchistare su chirru setentrionale e sa capitale, [[Kabul]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilmessaggero.it/mondo/afghanistan_talebani_ritiro_truppe_nato_cosa_succede_ultima_ora-6063389.html|tìtulu=Afghanistan, i talebani avanzano e l'esercito regolare è in fuga}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilpost.it/2021/08/16/afghanistan-talebani-kabul/|tìtulu=L’Afghanistan è di nuovo dei talebani}}</ref> == Cuntestu == Sa prima desistabilizatzione polìtica in [[Afganistàn]] fiat istada sa depositzione su gurrei [[Zahir Shah]] a banda de su fradile [[Muhammad Dawud Khan]] in su [[corpu de istadu afganu de su 1973]]. Dawud Khan aiat taballadu de primu ministru dae su [[1953]] e aiat promòvidu sa modernizatzione econòmica, s'emantzipatzione de is fèminas e su natzionalismu [[Pashtu (etnia)|pashtu]]. Custu fatu ùrtimu costituiat una minetza pro su guvernu de su [[Pakistan|Pakistàn]], in cunflitu cun su [[Pashtu (etnia)|pòpulu pashtu]] a intro de is fronteras cosa sua. A metade de sos annos setanta, su primu ministru pakistanu [[Zulfikar Ali Bhutto]] aiat comintzadu a intzullare a is cabos islamistas afganos, comente [[Burhanuddin Rabbani]] e [[Gulbuddin Hekmatyar]] a si nche pesare in contras de su règimene. In su [[1978]], Dawud Khan fiat bochidu durante sa [[rivolutzione Saur]] ghiada dae su [[Partidu Democràticu Populare de Afganistàn]] (PDPA, partidu apoderadu dae s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]), fintzas a tando alliadu suo a su guvernu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.afghanland.com/history/biography/daoud.html|tìtulu=Mohammad Daud Khan|atzessu=2021-08-17|dataarchìviu=2017-08-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170817040633/http://www.afghanland.com/history/biography/daoud.html|urlmortu=eja}}</ref> Su PDPA aiat batidu una trasformatzione sotzialista pro mèdiu de s'abolitzione de is [[Coja cumbinada|cojas cumbinadas]], sa promotzione de s'[[alfabetizatzione]] massitza e sa riforma de sa propiedade de sa terra. Custu aiat criadu unu cunflitu cun s'òrdine tribale traditzionale e aiat provocadu s'opositzione in is zonas rurales. Sa reprimidura de su PDPA aiat portadu a una rebellia aberta. Su PDPA si fiat indebilitadu pro neghe de unu corpu de istadu internu su 11 de cabudanni de su 1979 cando [[Hafizullah Amin]] aiat dispatzadu su presidente [[Nur Muhammad Taraki]]. S'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]], profetende de sa dibilesa de su PDPA e fiat intervènnida militarmente tres meses a pustis pro depònnere Amin e ddoe sètzire una cambarada de su PDPA ghiada dae [[Babrak Karmal]]. === Invasione soviètica === Is fortzas sovièticas aiant invàdidu su territòriu de s'istadu su mese de nadale de su [[1979]]. Custu fatu aiat atzitzadu is rivales suos in sa [[Gherra frida|Gherra Frida]], chi beniant tando a èssere [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], [[Pakistan|Pakistàn]], [[Aràbia Saudita]] e [[Cina]], chi aiant inghitzadu a donare agiudu a is rebeldes (is [[Mujahidin|mujahidines]], de ideologia [[Jihad|jihadista]]) de manera chi gherrarent contra de sa [[Repùblica Democràtica de Afganistàn]], apoderada dae is [[Unione Sovietica|sovièticos]]. A s'imbesse de su guvernu [[Secularizatzione|seculare]] e [[Sotzialismu|sotzialista]], chi controllaiat is tzitades, is mujahidines dominaiant is zonas rurales. Sa [[Central Intelligence Agency|CIA]] aiat traballadu in manera istrinta cun is servìtzios de intellighèntzia pakistanos pro aberrere canales de apògiu istràngiu a is mujahidines. Sa gherra puru aiat atiradu voluntàrios àrabos, connotos a pustis che a "[[Àrabu afganu|àrabos afganos]]" (intre chie [[Osama bin Laden]]). === A pustis de s'iscontzu de s'Unione Soviètica === A pustis de su retiru de s'esèrtzitu sovièticu dae Afganistàn su mese de maju de su [[1989]], su règimene de su PDPA aiat pòdidu aguantare fintzas a su [[1992]], cando, a pustis de s'iscontzu de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] su regìmene comunista fiat abarradu chentza de apoderadura e su generale [[Uzbekistàn|uzbecu]] [[Abdul Rashid Dostum]] aiat disertadu. Depostu su guvernu sotzialista, is sennores de sa gherra, intre chie unos cantos islamistas, aiant comintzadu a gherrare pro otènnere pro su podere. === Sennores de sa gherra === In su [[1992]] su cabu islamista [[Burhanuddin Rabbani]] fiat fatu ufitzialmente presidente de s'[[Istadu Islàmicu de Afganistàn]], ma aiat dèpidu gherrare contra de àteros sennores de sa gherra pro su controllu de [[Kabul]]. A sa fine de su [[1994]] su Ministru de sa Defensa de Rabbani, [[Ahmad Shah Massoud]], fiat resèssidu a intrare a Kabul e aiat acabadu faghende unos cantos massacros in sa capitale.<ref>{{Tzita web|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|tìtulu=The Afghanistan Justice Project|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2013-10-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131004221455/http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|urlmortu=eja}}</ref> Massoud aiat intentadu de cumintzare unu protzessu polìticu natzionale cun s'obietivu de afortigare su paisu. Àteros sennores de sa gherra, aiant sighidu mantenende is feos issoro. In su [[1994]] [[Mohammed Omar]], unu membru de is [[Mujahidin|mujahidines]] chi aiat retzidu annestru in una [[madrasa]] [[Pakistan|pakistana]], fiat torradu a [[Kandahar]] e aiat formadu su movimentu [[talebanu]]. Is sighidores suos fiant istudiantes religiosos chi intentaiant de acabare cun is sennores de sa gherra peri un'aderimentu istrintu a sa lege islàmica ([[Sharia]]). In su mese de santandria de su 1994, is talibanos aiant conchistadu totu sa [[provìntzia de Kandahar]] e aiant refudadu s'oferta de su guvernu de s'unire a unu guvernu de coalitzione. In su 1995 aiant cumintzadu s'ofensiva conca a Kabul. === Istadu islàmicu Afganu contras Talebanos === Is primas vitòrias de is talebanos in su [[1994]] fiant istadas sighidas dae una nera de derrotas mannas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-01.htm|tìtulu=THE MASSACRE IN MAZAR-I SHARIF|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2008-11-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081102042606/http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-01.htm|urlmortu=eja}}</ref> Su [[Pakistan|Pakistàn]] aiat frunidu un'apderadura forte a is talebanos.<ref>{{Tzita web|url=https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB227/index.htm|tìtulu=Pakistan: "The Taliban's Godfather"?}}</ref> Analistas comente Amin Saikal aiant descritu su grupu che a fortza de rapresentatzione de sos interèssios regionales de su Pakistàn, cosa chi is talibans ant negadu. Is talibans aiant comintzadu a bombardare Kabul a cumintzu de [[1995]], ma no fiant resèssidu dda conchistare. Su 27 de cabudanni de su [[1996]] is talebanos, cun s'apògiu militare de su [[Pakistan|Pakistàn]] e s'apògiu finantziàriu de s'[[Aràbia Saudita]], aiat pigadu possessu de Kabul e aiant fundadu s'[[Emiradu Islàmicu de Afganistàn]].<ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/ghostwarssecreth00coll|tìtulu=Ghost wars : the secret history of the CIA, Afghanistan, and bin Laden, from the Soviet invasion to September 10, 2001}}</ref> Aiant aici impostu s'interpretatzione fundamentalista issoro de s'[[Islam]] in is territòrios suta su controllu issoro, comente pro esempru, emitende bandos chi proibiant a is fèminas de traballare foras de domo, andare a iscola o essire dae domo chi no acumpangiadas dae unu familiare mascru. Segundu s'espertu pakistanu [[Ahmed Rashid]], "intre 1994 e 1999, s'istimat chi intre 80.000 e 100.000 pakistanos si fiant formados e aiant gherradu in s'Afganistàn" a costadu de is talebanos.<ref>{{Tzita libru|autore=Maley, William|tìtulu=The Afghanistan wars. Palgrave Macmillan|annu=2009|p=88}}</ref> Is antigos inimigos aiant creadu unu ''fronte unidu'' contra de is talebanos, connotu comente [[Alliàntzia de su Norte]]. Su fronte unidu incluiat a fortzas [[Tagicos (etnia)|tagicas]] (ghiados dae [[Aḥmad Shāh Masʿūd|Massoud]]), fortzas [[Uzbecos (etnia)|uzbecas]] (ghiadas dae [[Abdul Rashid Dostum|Dostum]]) e fintzas grupos de [[Hazara (etnia)|hazaras]] e fortzas [[Pashtu (etnia)|pashtu]] suta sa diretzione de cumandantes comente [[Abdul Haq]] e [[Haji Abdul Qadir]]. Ambos aiant cuncordadu de traballare imparis cun su re afganu esiliadu [[Zahir Shah]]. S'Alliàntzia de su Norte aiat retzidu grados vàrios de apògiu dae [[Rùssia]], [[Iran|Iràn]], [[Tagikistàn]] e [[Ìndia]]. Is talebanos però aiant conchistadu [[Mazar-i Sharif]], sa de bator tzitades prus mannas de Afganistàn, in su [[1998]] e aiant mandadu Dostum a s'esìliu. Su cunflitu fiat istadu tostu meda. Segundu is [[Natziones Unidas]] (ONU) mentras chi is talebanos intentaiant afortigare su controllu subra su norte e s'ovest de s'Afganistàn, cummìtiant massacros sistemàticos contra tziviles. Funtzionàrios de is Natziones Unidas aiant decraradu chi fiant istados fatos "15 massacros" intre su [[1996]] e su [[2001]], massimamente in contras de [[Isciismu|isciitas]] [[Hazara (etnia)|hazaras]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-2001-10-12-0110120312-story.html|tìtulu=Taliban massacres outlined for UN}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.papillonsartpalace.com/massacre.htm|tìtulu=Taliban Atrocities - Confidential UN report details mass killings of civilian villagers|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2002-11-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20021118162327/http://www.papillonsartpalace.com/massacre.htm|urlmortu=eja}}</ref> Unu resposta a s'esecutzione de 3.000 presoneris talebanos a banda de su generale uzbecu Abdul Malik Pahlawan in su 1997, is talibans aiant esecutadu unos 4.000 tziviles a pustis de pigare Mazar-e Sharif in su [[1998]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.refworld.org/docid/3ae6aab050.html|tìtulu=Afghanistan: Situation in, or around, Aqcha (Jawzjan province) including predominant tribal/ethnic group and who is currently in control}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-03.htm|tìtulu=IV. INCITEMENT OF VIOLENCE AGAINST HAZARAS BY GOVERNOR NIAZI|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2007-12-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071215095339/http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-03.htm|urlmortu=eja}}</ref> Sa brigada 055 de [[Osama Bin Laden|Bin Laden]] fiat istada responsàbile de is bochiduras massitzas de tziviles afganos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1340244/Afghanistan-resistance-leader-feared-dead-in-blast.html|tìtulu=Afghanistan resistance leader feared dead in blast}}</ref> Su raportu de is Natziones Unidas tzitat testimonias presentziales dae medas biddas chi descrient ca is "gherradores àrabos portaiant lepas longas chi s'usaiant pro degollare e iscorjiare sa gente". In su [[2001]] is talebanos controllaiant unu 90% de s'Afganistàn, cun s'Alliàntzia de su Norte alindada a s'estremu nord-estu de su paisu. Is cumbatas a costadu de is fortzas talebanas aiant contadu intre 28.000 e 30.000 pakistanos (in generale pashtus) e intre 2.000-3.000 militantes de [[Al-Qaeda]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1340244/Afghanistan-resistance-leader-feared-dead-in-blast.html|tìtulu=Afghanistan resistance leader feared dead in blast}}</ref> Raportos de [[Human Rights Watch]] naraiant chi gherraiant in s'Afganistàn sordados regulares, mescamente de su corpus de frontera pakistanu, ma fintzas de s'esèrtzitu chi fruniant apoderadura dereta in sa cumbata.<ref>{{Tzita web|url=https://www.hrw.org/reports/2001/afghan2/Afghan0701-02.htm|tìtulu=III. PAKISTAN'S SUPPORT OF THE TALIBAN}}</ref> === Atacos a sas Turres Gemellas === A pustis de sos [[Atentados a is Turres Gemellas de su 2001|atentados a is Turres Gemellas de s'annu 2001]], su tando presidente de [[Istados Unidos]], [[George W. Bush]], aiat emìtidu un'ultimatum a is talebanos pro intregare [[Osama bin Laden]] e "tancare luegus totu is campos de annestru terrorista, intregare totu is terroristas e is partidàrios issoro e dare a sos Istados Unidos prenu atzessu a is campos de annestru terrorista proddos aberiguare". Osama bin Laden fiat amparadu dae is leges traditzionales de s'ospedàgiu pashtu. Is talebanos aiant cundennadu publicamente is atacos de su 11 de cabudanni.<ref>{{Tzita web|url=http://www.cnn.com/2001/US/10/07/ret.us.taliban/|tìtulu=U.S. rejects Taliban offer to try bin Laden|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2004-06-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20040614003300/http://www.cnn.com/2001/US/10/07/ret.us.taliban/|urlmortu=eja}}</ref> A pustis de s'invasione de sos Istados Unidos, is talebanos aiant dimandadu prus de una borta una ispriculadura e sa boluntade de intregare Osama bin Laden a unu de tres paisos de manera chi esseret protzessadu in manera dèpida. Is Istados Unidos si fiant negados e aiant sighidu is bombardamentos contra de s'aeroportu de Kabul e àteras tzitades.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2001/oct/14/afghanistan.terrorism6|tìtulu=US warplanes launch new wave of attacks}}</ref> [[Haji Abdul Kabir]], sa de tres personalidades prus poderosa de su regìmene talebanu, aiat naradu a is giornalistas: "Chi si proat a is talibans ca Osama bin Laden est implicadu, diamus èssere dispostos a dd'intregare a unu de tres paisos".<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2001/oct/14/afghanistan.terrorism5|tìtulu=Bush rejects Taliban offer to hand Bin Laden over}}</ref> In una reunione de su 15 de santugaine de su 2001 in [[Islamabad]], [[Wakil Ahmed Muttawakil]], ministru de Afàrios Èsteros de s'Afganistàn, aiat ofèrridu Osama bin Laden a sa intrega de s'[[Organizatzione de Cooperatzione Islàmica]] (OIC) pro èssere giuigadu pro sos atacos terroristas de su 11 de cabudanni, renuntziende a sa cunditzione chi sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] frunirent proas de sa partetzipatzione de Osama bin Laden a sos atacos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ipsnews.net/2011/05/us-refusal-of-2001-taliban-offer-gave-bin-laden-a-free-pass/|tìtulu=U.S. Refusal of 2001 Taliban Offer Gave bin Laden a Free Pass}}</ref> == Invasione de su 2001 == Luegus a pustis de sos atacos de su 11 de cabudanni, su generale Tommy Franks, generale a su cumandu tzentrale (CENTCOM), aiat propostu a su presidente [[George W. Bush]] e a su secretàriu de defensa [[Donald Rumsfeld]] chi sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] invadirent s'[[Afganistàn]] cun una fortza cunventzionale de 60.000 efetivos, prèvia preparatzione de ses meses. Rumsfeld e Bush timiant chi un'invasione cunventzionale de s'Afganistàn podiat no èssere profetosa, aici [[Gherra de Afganistàn (1979-1989)|comente fiat sutzèdidu a is sovièticos dae su 1979]] e a is [[Manadu britànnicu in Afganistàn|britànnicos in su 1842]].<ref>{{Tzita web|url=http://armedforcesjournal.com/special-forces-and-horses/|tìtulu=special forces and horses}}</ref> Rumsfeld aiat refudadu su pranu de Franks, narende "Chèrgio òmines a terra como!". Franks fiat torradu s'incràs cun unu pranu chi usaiat is Fortzas Ispetziales de Istados Unidos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.defensemedianetwork.com/stories/operation-enduring-freedom-the-first-49-days-4/|tìtulu=21st Century Horse Soldiers – Special Operations Forces and Operation Enduring Freedom}}</ref> Su 26 de cabudanni de su 2001, bìndighi dies a pustis de s'atacu de su 11 de cabudanni, is Istados Unidos aiant introdùidu a iscusi membros de sa Divisione de Atividades Ispetziales de sa [[Central Intelligence Agency|CIA]] ghiada dae Gary Schroen in Afganistàn, formende s'Iscuadra de Ligàmene de su Norte de s'Afganistàn,<ref>{{Tzita web|url=https://commanderschallenge.wordpress.com/2015/12/01/5th-special-forces-group-task-force-dagger-commemorative-challenge-coin-versions-1-5/|tìtulu=5TH SPECIAL FORCES GROUP “TASK FORCE DAGGER” COMMEMORATIVE CHALLENGE COIN VERSIONS 1 – 5}}</ref> chi si diant unire a s'[[Alliàntzia de su Norte]] che a parte de sa ''Task Force Dagger''.<ref>{{Tzita web|url=http://www.americanspecialops.com/cia-special-operations/jawbreaker/|tìtulu=Jawbreaker - CIA Special Activities Division}}</ref> Duas chidas a pustis, sa Task Fortzo Dagger e is Divisiones Operatzionales Alpha (ODA) 555 e 595, iscuadras de 12 òmines de su de 5 Grupos de Fortzas Ispetziales, in prus de aeroplanos de cumbatimentu de sa Fortza Aèrea, fiant trasladados a elicòteru dae sa base aèrea de Karshi-Khanabad ([[Uzbekistàn]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.americanspecialops.com/operations/sof-afghanistan/task-force-dagger.php|tìtulu=Task Force Dagger - Operation Enduring Freedom}}</ref> uno 300 chilòmetros prus a in antis a traessu de is [[montes Hindu Kush]] . In pagas chidas, s'[[Alliàntzia de su Norte]], cun s'agiudu de is fortzas de terra e aèreas de is Istados Unidos, aiat conchistadu tzitades crae vàrias de is talebanos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.defensemedianetwork.com/stories/operation-enduring-freedom-the-first-49-days-2/|tìtulu=The Campaign Plan – Special Operations Forces and Operation Enduring Freedom}}</ref> Is Istados Unidos aiant abiadu ufitzialmente s'[[Operatzione Enduring Freedom]] su 7 de santugaine de su 2001, cun s'agiudu de su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2001/oct/07/politics.september11|tìtulu=It's time for war, Bush and Blair tell Taliban}}</ref> A is 17:00 oras locales, fiat cumintzada una campagna de bombardamentos contra de is positziones de s'esèrtzitu talebanu e de campos de a [[Al-Qaeda]]. Is efetos fiant istados meda lestros in sa capitale, [[Kabul]], in [[Kandahar]] e a [[Jalalabad]] ([[Nangarhar]]). Is primos atacos fiant indiritzados contra de is campos possìbiles de annestru de [[Al-Qaeda]] in ue si suspetaiat chi podiant istare a disponimentu [[Mìssile|mìssiles]] terra-àera Stinger aporridos dae sos Istados Unidos etotu a sa resistèntzia durante s'invasione soviètica de sos annos 80- e a is sistemas de defensa antiaèrea afganos. A sa de chimbe dies de operatziones, is sistemas de defensa antiaèrea fiant in pràtica ispèrdidos, is pistas de aterràgiu inutilitzàbiles e is comunicatziones internas de s'esèrtzitu afganu truncadas, cun s'impossibilidade de coordinare sas operatziones militares. Dae s'àtera banda, s'[[Alliàntzia de su Norte]] teniat problemas mandende·si a in antis conca a sa capitale; a pustis de bìndighi dies dae su cumintzu de s'invasione, aiat pedidu dae sos Istados Unidos apoderadura aèrea pro sighire avantzende. S'armamentu suo fiat cumpostu dae materiale sovièticu obsoletu e sa capatzidade sua de cumbàtere fiat bastante pro sa resistèntzia ma non pro cumintzare unu contra-atacu. In sa segunda parte de sa campagna, is obietivos de sos Istados Unidos fiant is veìculos terrestres talebanos, tantis carros armados o vituras de cumbata comente veìculos de trasportu de tropas. In paris tempus si buscaiat [[Osama bin Laden]] e su cabu afgananu, su [[Mullah Omar]], chi fiat istadu atacadu ma non cassadu a curtzu de [[Kandahar]] a sa fine de santugaine. A cumintzu de santandria is fortzas de s'Alliàntzia de su Norte podiant avantzare liberamente conca a [[Kabul]]. Su 9 de santandria de su 2001 fiat comintzada sa batalla de [[Mazar-e Sharif]],<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1646384.stm|tìtulu=Afghan opposition 'capture' key city}}</ref> e su 13 de santandria sa capitale fiat istada pigada dae s'Alliàntzia de su Norte casi chentza resistèntzia peruna pro parte de is talebanos.<ref>{{Tzita web|url=http://edition.cnn.com/2001/WORLD/asiapcf/central/11/13/ret.kabul.withdrawal/|tìtulu=Alliance invites Afghan factions to Kabul for talks}}</ref> Custu fatu aiat marcadu sa fine de su regìmene, cun s'impositzione de [[Hamid Karzai]] a presidente nou. Nointames, [[Osama bin Laden|bin Laden]] galu non fiat istadu pigadu e s'agataiat cuadu in unu logu disconnotu fintzas a su mese de maju de su 2011 cando fiat ochidu dae is tropas de Istados Unidos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ara.cat/internacional/obama-confirma-dosama-bin-laden_1_2595827.html|tìtulu=Obama confirma la mort d'Ossama bin Laden}}</ref> Sa majoria de is militantes de Al-Qaeda e talebanos non fiant istados cassados, sende chi si nche fiant fuidos a [[Pakistan|Pakistàn]] o retirados in regiones montosas o remotas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thedailybeast.com/how-al-qaeda-escaped-afghanistan-and-lived-to-fight-another-day|tìtulu=How Al Qaeda Escaped Afghanistan and Lived to Fight Another Day}}</ref> Su 20 de nadale de su 2001, is [[Natziones Unidas]] aiat autorizadu sa [[Fortza Internatzionale de Assistèntzia e de Seguresa]] (ISAF), cun su mandadu de agiudare is afganos a mantènnere sa seguresa in [[Kabul]] e sas zonas a costadu. A primìtziu si fiat istabilida dae sa sede de s[[Sa de 3 Divisiones Mecanizadas|a de 3 Divisiones Mecanizadas]] britànnicas suta su cumandu de su generale generale [[John McColl]], e durante is primos annos non fiat istadu superiore a 5.000 militares. Degheoto paisos aiant contribuidu a sa fortza in su freàrgiu de su 2002. In sa [[Cunferèntzia de Bonn]] de su nadale de su 2001, [[Hamid Karzai]] fiat istadu seberadu pro dirigire s'[[Amministratzione provisòria afgana]], chi a pustis de su 2002 si fiat cunvertida in Amministratzione de transitzione afgana. In is eletziones de su [[2004]], Karzai fiat elègidu presidente de su paisu, numenadu [[Repùblica Islàmica de Afganistàn]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.stabilityjournal.org/articles/10.5334/sta.af/|tìtulu=Slip-Sliding on a Yellow Brick Road: Stabilization Efforts in Afghanistan}}</ref> == Riferimentos == <references /> ==Artìculos in ligòngiu== * [[Gherra de Afganistàn (1979-1989)]] * [[Emiradu Islàmicu de Afganistàn]] *[[Atentadu a is Turres Gemellas de su 2001]] == Àteros progetos == {{commons|Category:War in Afghanistan (2001–14)|Gherra de Afganistàn (2001-sighende)}}{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Istòria]] 37eb14jnvj81i2b3g6n5vkok4sexcwc Cuntierra:Comutadori de arretza 1 21195 177805 173264 2022-08-22T19:35:41Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2021) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmenes esternos in [[Comutadori de arretza]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=173263 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20140829154347/http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html annantu a http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20150714165351/http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html annantu a http://www.cisco.com/web/about/ac123/ac147/archived_issues/ipj_1-2/switch_evolution.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu[[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 08:24, 21 Aus 2021 (CEST) == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmene(s) esternos in [[Comutadori de arretza]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177804 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20120104022510/http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps4452/index.html remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110810152257/http://www.cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps4452/index.html pro http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps4452/index.html *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20120119132226/http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps5058/index.html remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110807061330/http://www.cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps5058/index.html pro http://cisco.com/en/US/products/hw/modules/ps2706/ps5058/index.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.checkpoint.com/support/technical/online_ug/firewall-14.0/config.htm . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:35, 22 Aus 2022 (CEST) gciuq9dzif1wp8wadcjij740m5kfkl5 Prèmiu Otieri de Literadura Sarda 0 21237 177933 177285 2022-08-23T11:04:38Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}Su '''Prèmiu Otieri de Literadura Sarda''' est unu prèmiu literàriu [[Sardigna|sardu]], dedicadu a sas òperas iscritas in [[limba sarda]] e in sas àteras limbas de Sardigna. == Istòria == Fundadu dae Toninu Ledda in su [[1956]], su Prèmiu Otieri est istadu su primu prèmiu de poesia iscrita in sardu a fàghere prus editziones e a tènnere una continuidade in sos annos<ref>{{Tzita|Tola|p. 10}}</ref>, e pro custa resone est su chi tenet s'istòria prus longa in totu sa [[Sardigna]].<ref>{{Tzita web|url=https://premiozieri.it/index.php/premio-ozieri/presentazione|tìtulu=Presentazione|situ=Premio Ozieri di Letteratura Sarda|limba=it|atzessu=2021-09-12}}</ref><ref name=":0">{{Tzita publicatzione|nùmene=Cristiano|sambenadu=Becciu|tìtulu=Su Prèmiu de Otieri: fraile de limba dae 50 annos|atzessu=2021-12-14|url=https://www.academia.edu/6111978/Breve_cronistoria_del_Premio_Ozieri_di_letteratura_sarda}}</ref> Sa prima editzione sua est nàschida a intro de sa festa de Nostra Sennora de Su Remèdiu, in [[Otieri]], sa matessi festa chi aiat bidu fintzas sa prima gara de poesia a bolu de sa Sardigna, ammaniada dae su poeta otieresu Antoni Cubeddu in su 1896.<ref>{{Tzita web|url=https://premiozieri.it/index.php/premio-ozieri/antologia-multimediale/origini-del-premio-ozieri|tìtulu=Origini del Premio Ozieri|situ=Premio Ozieri di Letteratura Sarda|limba=it|atzessu=2021-09-12}}</ref> Pro custa resone Mimmia Aini e Lutzianu Meledina aiant fatu a Toninu Ledda sa proposta de l'organizare in cue, in manera de annoare su ruolu de Otieri, giai consolidadu comente "''patria de grandes cantadores e pro aer organizadu in palcu, in su 1986, sa prima gara poetica''".<ref>{{Tzita noas|nùmene=Francesco|sambenadu=Cossu|tìtulu=Viaggiu in sardu in su mundu de sa poesia|publicatzione=Il Cittadino|data=1969-05-31|p=8}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|p. 20}}</ref> Giai dae sos primos annos su prèmiu at chircadu de ammodernare sa produtzione poètica sarda, comente giai aiant postu in craru in sa presentatzione de sa prima editzione de su prèmiu in sa rivista S'Ischiglia<ref>{{Tzita|Tola|p. 18}}</ref>, mescamente gràtzias a sas ideas de Ledda chi, crèschidu istudiende fintzas sas currentes poèticas de àteros logos, aiat isseberadu de nde batire sas formas noas e sos temas noos a Sardigna, liberende sa poesia sarda dae s'Arcàdia e da sa retòrica pro bi batire a intro argumentos prus a curtzu a sa bida de cada die.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Tonino|sambenadu=Ledda|àteros=prefatzione de Manlio Brigaglia|tìtulu=L'ora delle fate|data=1980|editore=Edizioni Della Torre|tzitade=Casteddu|limba=it|p=6|OCLC=16984152}}</ref> Pro custa resone su comitadu chi ammaniaiat su prèmiu aiat isseberadu de s'istesiare dae sa traditzione de sa poesia a bolu, traditzione chi a parre de Ledda e de medas àteros de sos autores de S'Ischiglia fiat de importu mannu ma teniat fintzas unos cantos lìmites chi non li permitiant de rapresentare in sa mègius manera sa sotziedade sarda de cussos annos.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Tonino|sambenadu=Ledda|curadore=Antonio Sanna e Tonino Ledda|tìtulu=Poesia in Sardegna: 1956-1967|data=1969|editore=Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=13-14|capìtulu=Presentazione|OCLC=876455880}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|p. 19}}</ref> In su primu annu su tema l'aiat isseberadu su comitadu (cun unu lìmite de 30 versos), ma pro fàghere in manera de evitare de abarrare ligados a sa poesia de ocasione giai cun sa de duas editzione fiat divènnidu lìberu. In prus, Toninu Ledda aiat numenadu che a presidente de giuria a [[Frantziscu Masala]], chi in contu de poesia teniat ideas simigiantes meda a sas suas. Fintzas sos giudìtzios fiant istados de tonu diferente meda, cun una severidade manna mescamente contra a sos chi sighiant galu tropu su modellu de sas garas a bolu.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Antonio|sambenadu=Sanna|nùmene2=Tonino|sambenadu2=Ledda|tìtulu=Poesia in Sardegna: 1956-1967|data=1969|editore=Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=179-180|OCLC=876455880}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|p. 22}}</ref> In sa de tres editzione fiant arribadas àteras novidades: una giuria prus manna e cun personalidades de annotu de tando, s'anonimadu de sos autores e s'impreu de àteras limbas de Sardigna, cun sas prima poesias in [[Gaddhuresu|gadduresu]] e in [[tataresu]].<ref>{{Tzita|Tola|p. 25}}</ref><ref name=":0" /> In sas editziones imbenientes s'est chircadu de limitare sa possibilidade de tènnere semper sos matessi binchidores, ponende comente règula chi chie binchiat un'editzione non podiat torrare a pigare su prèmiu in antis de tres annos, ma petzi un'atestadu de mèritu, s'est abertu su cuncursu fintzas a su [[Saligheresu|catalanu saligheresu]] e s'est isseberadu de creare setziones noas pro su teatru, sa sagìstica, sas tradutziones e sos contos e romanzos in prosa.<ref>{{Tzita|Tola|pp. 27-41}}</ref> In prus est nàschida fintzas una setzione pro sos disterrados, cunfirmada in sos annos imbenientes e istimada meda dae Toninu Ledda matessi, chi nd'aiat apretziadu meda sos resurtados.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Tonino|sambenadu=Ledda|tìtulu=I poeti del Premio Ozieri: tutte le composizioni premiate nei primi venticinque anni (1956-1981) della più popolare rassegna isolana|data=1981|editore=Edizioni della Torre|tzitade=Casteddu|limba=it|p=14|capìtulu=I venticinque anni del “Premio Ozieri”|OCLC=879915104}}</ref> Abarrende in s'àmbitu de sa poesia, in sos annos '60 si fiant incumintzados a bìdere sos prios sinnos de un'annoamentu de sas temàticas in sas poesias imbiadas a su prèmiu, mescamente in cussas in sardu, dimustrende duncas chi sas batallas de Ledda e de sos àteros aiant tentu resurtados. Bi fiant galu unos cantos problemas, però, a esèmpiu s'impreu de tropu italianismos a banda de unos cantos poetas, chi aiant causadu sa publicatzione de unu cummentu de sa giuria chi aiat invitadu sos poetas a un'istùdiu prus mannu de sa limba sarda.<ref>{{Tzita|Tola|p. 43}}</ref><ref name=":0" /> In sos annos '70 fiat nàschida una dibata in subra de sa chistione de sa rima intre sos organizadores, chi cheriant suportare un'ispainadura prus manna de sa poesia chene rima, e unos cantos poetas chi imbetzes bidiant in sa rima s'ùnica forma possìbile de poesia. A s'ala de sos primos si fiat postu fintzas Benvenuto Lobina, fintzas si issu su versu lu connoschiat bene e l'impreaiat a fitianu in sas òperas suas. Difatis, cun su pseudònimu de Antoni Maria Mulas, aiat iscritu unu poema pro rispòndere a Carlino Mureddu in sas pàginas de sa [[La Nuova Sardegna|Nuova Sardegna]].<ref>{{Tzita noas|autore=Antoni Maria Mulas (Benvenuto Lobina)|tìtulu=Rima o non rima|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=1978-08-30|tzitatzione=Sempiri in disaccordu seu istadu / cun chini crei’ chi scetti sa rima / fazzat sa poesia, e pagu stima / tengu, Mureddu, po chi custu at nau}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|p. 44}}</ref> Pro chircare de serrare sa cuntierra Ledda aiat in antis chircadu de creare unu cuncursu a banda, chi però no aiat tentu sutzessu, e a pustis aiat organizadu unu cunvegnu pro pònnere a cunfrontu sas duas positziones.<ref>{{Tzita|Tola|pp. 46-47}}</ref> Sa cosa però fiat sighida fintzas in sos annos a pustis, fintzas si gràtzias a su traballu de su prèmiu sa poesia chene rima aiat otènnidu unu ruolu suo in sa cultura sarda e a pagu a pagu sa dibata si fiat sessada, tantu chi a sa fine in su prèmiu fiant nàschidas fintzas setziones noas ligadas a sas formas traditzionales e fintzas a sa poesia a bolu. A custu aiat contribuidu fintzas sa nàschida de àteros cuncursos in totu s'ìsula.<ref>{{Tzita|Tola|p. 48}}</ref> Custos cuncursos, nàschidos mescamente a pustis de sos annos '70, cando s'interessu pro su sardu e sa cultura sarda fiat torrende a crèschere (fintzas pro more de su fallimentu de su modellu "modernizadore" de su Pranu de Rinàschida) in casos medas aiant dadu logu a formas prus traditzionales de poesia, fintzas pro si diferentziare unu pagu dae s'Otieri, una cosa chi permitiat de esplorare modalidades e temas noos cun formas giai connotas ma chi, in unos cantos casos, aiant fintzas fatos passos in segus, sighende sas ideas de chie ligaiat a fortza sa poesia cun sa rima e su cantu.<ref>{{Tzita|Tola|p. 60}}</ref> In su prèmiu Otieri, in su mentres, Toninu Ledda sighiat cun sa polìtica annoadora sua, chirchende de preservare su ruolu suo comente ghia de totu sos àteros prèmios, ma a dolu mannu fiat in custos annos chi si fiat ammalaidadu, e pro custu aiat tentu bisòngiu de incumintzare a pensare a chie podiat sighire cun su traballu suo. Pro custa resone aiat isseberadu de mutire unos cantos giòvanos pro creare unu Comitadu de sustegnu e de numenare, comente vitze-segretàriu suo, Antoni Casalis, unu poeta chi fiat fintzas giai istadu segretàriu de su Prèmiu Calvia de [[Mores]]. A pustis de sa pigada a chelu de Ledda, Casalis aiat sighidu cun su traballu suo, essende in gradu de gestire sa màchina organizadora de su prèmiu chi fiat divènnida manna meda.<ref name=":0" /> In su [[1988]] sos organizadores aiant fatu s'issèberu de fàghere lèghere sas poesias de su prèmiu a atores, in logu de sos poetas matessi, in antis a òbligu (cosa chi aiat causadu unas cantas protestas) e a pustis comente possibilidade de propònnere a sos autores. Semper in su matessi annu aiant abolidu s'anonimadu, chi Toninu Ledda aiat postu comente règula 30 annos a in antis, siat pro un'issèberu ligadu a su ruolu nou de su prèmiu siat ca sas medas poesias chene firma fiant incumintzende a èssere unu problema in sa creatzione de s'archìviu de su prèmiu, un'òpera incumintzada in cussos annos<ref>{{Tzita|Tola|p. 66}}</ref> e chi at batidu a sa creatzione de su Tzentru de Documentatzione e Archìviu de sa Literadura de Sardigna "Tonino Ledda".<ref>{{Tzita|Tola|pp. 67-68}}</ref> In su [[1991]] su presidente de sa [[Repùblica Italiana|repùblica italiana]] [[Frantziscu Cossiga]] aiat dadu su patrotzìniu a s'eventu, e in su [[1992]] l'aiat rennoadu fintzas Luigi Scalfaro.<ref>{{Tzita|Tola|p. 65}}</ref> In sos annos '80 e '90 a su prèmiu ant annantu àteros eventos de genia diferente, che a cuntzertos e cunvegnos, ant fatu gemellàgios cun su prèmiu Nosside de Règiu Calàbria e cun s'Universidade de Corte, in [[Còrsica]], e cun medas àteras realidades, e sunt nàschidas setziones noas pro sas formas traditzionales, che a cussa pro sa poesia a bolu e a cussa, dedicada a [[Pedru Pisurzi]], pro sos nìnnidos, sos atìtidos, sos gosos e sas modas. In su [[2021]], pro neghe de sa [[pandèmia de COVID-19]], sa premiatzione de sa de 61 editzione de su prèmiu (de su [[2020]]) l'ant fata totu in lìnia, in su canale de [[YouTube]] suo.<ref>{{Tzita web|url=https://www.premiozieri.it/index.php/1623-61-editzione-premiascione-online|tìtulu=61^ EDITZIONE: PREMIASCIONE ONLINE!|situ=Premio Ozieri di Letteratura Sarda|atzessu=2021-09-14}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2021/02/21/news/il-premio-ozieri-c-e-ma-e-su-youtube-1.39938942|tìtulu=Il Premio Ozieri c’è ma è su YouTube|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-02-21|atzessu=2021-09-14}}</ref> == Règulas == Sas règulas pro pigare parte a su cuncursu sunt mudadas meda e prus bortas in sos annos, gasi comente sas setziones e sa manera de giudicare sas òperas. Pro cantu pertocat a s'ortografia, imbetzes, su prèmiu at chircadu, in binti annos de traballu, de creare una lista de normas pro uniformare s'iscritura e evitare una Babele gràfica in ue cadaunu iscriiat sighende sas abitùdines fonèticas suas. Custas règulas sunt istadas creadas gràtzias fintzas a su traballu de Antoni Sanna, presidente de su prèmiu pro medas annos, de [[Massimo Pittau]] e de Enzo Espa.<ref name=":0" /><ref>{{Tzita web|url=https://www.premioozieri.it/index.php/premio-ozieri/antologia-multimediale/regole-ortografiche|tìtulu=Le regole Ortografiche|sambenadu=Becciu|nùmene=Cristiano|situ=Premio Ozieri di Letteratura Sarda|limba=it|atzessu=2021-09-14}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|pp. 49-51}}</ref> == S'editoria == Pro fàghere in manera de preservare su traballu de sos poetas e de sos organizadores de su prèmiu, sas òperas chi sunt arribadas a Otieri in sos annos ant agatadu logu siat in s'Archìviu de su prèmiu siat in unas cantas publicatziones, fintzas de editores che a s'EDES e a sa [[Domus de Janas (domo editora)|Domus de Janas]] cun sas collanas issoro "La Biblioteca di Babele" e "Poetas". Fintzas in custu casu fiat istadu Toninu Ledda a incumintzare in antis de sos àteros, publichende duas regortas de poesias in su 1969 e in su 1981, cun in sa prima sas poesias de sas primas 12 editziones de su prèmiu e in sa de duas sas de sas primas 25 editziones.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Antonio|sambenadu=Sanna|nùmene2=Tonino|sambenadu2=Ledda|tìtulu=Poesia in Sardegna: 1956-1967|data=1969|editore=Fossataro|tzitade=Casteddu|limba=sc,it|OCLC=876455880}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Tonino|sambenadu=Ledda|tìtulu=I poeti del Premio Ozieri: tutte le composizioni premiate nei primi venticinque anni (1956-1981) della più popolare rassegna isolana|data=1981|editore=Edizioni della Torre|tzitade=Casteddu|limba=sc,it|OCLC=879915104}}</ref><ref>{{Tzita|Tola|pp. 71-73}}</ref> == S'Archìviu de su Prèmiu == In sos medas annos de traballu de su prèmiu sunt arribados a Otieri chèntinas de cumponimentos: poesias, contos e sàgios. Totu custu materiale est, in dies de oe, a disponimentu de totus in s'Archìviu de su Prèmiu Otieri, a intro de su situ ufitziale de su prèmiu<ref>{{Tzita web|url=https://premiozieri.it/index.php/premio-ozieri/archivio-del-premio|tìtulu=Archivio del Premio|situ=Premio Ozieri di Letteratura Sarda|limba=it,sc|atzessu=2021-09-12}}</ref> e in sos locales de su Tzentru de Documentatzione dedicadu a Toninu Ledda in su chi fiat su cumbentu de Santu Frantziscu de Otieri.<ref>{{Tzita|Tola|pp. 67-68}}</ref> In su 2021 sa diretzione de sa sovrintendèntzia archeològica de sa Sardigna at reconnotu su valore istòricu mannu suo.<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2021/11/25/news/l-archivio-in-limba-va-sotto-tutela-1.40963473|tìtulu=L’archivio in limba va sotto tutela|publicatzione=[[La Nuova Sardegna]]|data=2021-11-25|atzessu=2022-05-06}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it|url=https://www.ansa.it/sardegna/notizie/2021/11/22/larchivio-del-premio-ozieri-diventa-di-interesse-storico_5aac31a7-6a45-4b2b-abc0-aa3a094d475a.html|tìtulu=L'archivio del Premio Ozieri diventa di interesse storico|publicatzione=ANSA|data=2021-11-22|atzessu=2022-05-06}}</ref> == Riferimentos == <references responsive="" /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|cid=Tola|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}} *{{Tzita libru|curadore=Franco Cocco|tìtulu=L'amarezza leggiadra della lingua: atti del Convegno Tonino Ledda e il movimento felibristico del Premio di letteratura Citta di Ozieri : percorsi e prospettive della lingua materna nella poesia contemporanea di Sardigna : giornate di studio, Ozieri, 4-5-6 maggio 1995, Centro di Documentazione e Studio della Letteratura Regionale|data=1997|editore=Il Torchietto|tzitade=Ozieri|OCLC=977927415}} *{{Tzita libru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|pp=395-398|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2|dataarchìviu=2016-04-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|urlmortu=eja}} *{{Tzita publicatzione|nùmene=Cristiano|sambenadu=Becciu|tìtulu=Su Prèmiu de Otieri: fraile de limba dae 50 annos|atzessu=2021-12-14|url=https://www.academia.edu/6111978/Breve_cronistoria_del_Premio_Ozieri_di_letteratura_sarda}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://premiozieri.it|tìtulu=Situ ufitziale|limba=it,sc}} {{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Cultura sarda]] [[Categoria:Prèmios Literàrios in sardu]] [[Categoria:Limba sarda]] [[Categoria:Literadura sarda]] ngky9mfuh1mct4y0ro6d6gasub7c9ov Progetu Manhattan 0 21250 177930 176962 2022-08-23T10:59:00Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Trinity_shot_color.jpg|thumb|Su Progetu Manhattan at isvilupadu sa prima bomba atòmica de s'istòria. In sa foto s'esplosione durante sa [[Proa Trinity]].]] '''Progetu Manhattan''' est istadu su nùmene de unu programma de chirca e isvilupu militare chi at batidu a sa realizatzione de is primas bombas atòmicas in s'ìnteri de sa [[segunda gherra mundiale]]. Est istadu giutu dae is [[Istados Unidos de Amèrica]] cun s'amparu de [[Rennu Unidu]] e [[Canada|Canadà]]. Dae su 1942 a su 1946 su programma est istadu dirìgidu dae su generale Leslie Groves de su corpus de su Gèniu militare de is Istados Unidos. Su Progetu Manhattan est incumentzadu cun pagas risursas in su 1939 ma est crèschidu fintzas a ocupare prus de 130 000 persones e est costadu agiumai 2 milliardos de dollaros americanos. Prus de su 90% de is costos est istadu impreadu pro fraigare edifìtzios e prodùere materiale fìssile, e su 10% isceti impreadu pro s'isvilupu e sa produtzione de armas. Sa chirca e produtzione sunt istadas fatas in prus de 30 logos diferentes de is Istados Unidos, Rennu Unidu e Canadà. Su Progetu Manhattan includiat fainas de inteligèntzia a pitzus de su Programma nucleare militare tedescu. Su personale de su Progetu Manhattan, in s'àmbitu de s'Operatzione Alsos, est istadu imbiadu in Europa, a bortas a intro de su territòriu inimigu, in ue at collidu materiale e documentos de su programma tedescu e arruoladu iscientziados tedescos. Cun totu is precautziones pigadas pro apoderare su segretu a pitzus de su Progetu Manhattan, is ispias sovièticas ant iscobertu is operatziones de su guvernu istadunidensu pro su fràigu de sa bomba atòmica. == Istòria == === Sa chirca a pitzus de s'energia nucleare e sa lìtera a Roosevelt === In su 1919 su fìsicu [[Noa Zelanda|neozelandesu]] [[Ernest Rutherford]], in s'ìnteri de sa chirca a pitzus de s'àtomu in su cumintzu de su de XX sèculos, mescamente in is universidades de Cambridge, Gottinga e Copenaghen, fiat resèssidu a esecutare su primu esperimentu rivolutzionàriu de sa chi issu at definidu "disintegratzione de s'àtomu"; custu fenòmenu, segundu is càrculos teòricos esecutados cun is fòrmulas famadas de sa relatividade de [[Albert Einstein]], pariat bonu a liberare una cantidade manna de energia.<ref>G. Valdevit, ''La guerra nucleare'', p. 15.</ref> Sa chirca de is fìsicos mundiales, autònoma ma ligada gràtzias a sa tzirculatzione costante de is ideas intre issos, est andada a in antis in is annos binti cun is istùdios de su danesu Niels Bohr e de su tedescu Werner Karl Heisenberg de sa mecànica quantistica, a cussu tempus noa, bona pro prevìdere su cumportamentu de is partigheddas sub-atòmicas.<ref>G. Valdevit, ''La guerra nucleare'', pp. 15-16.</ref> [[File:Otto_Hahn_1912.jpg|left|thumb|Su chìmicu tedescu Oto Hahn in su 1938 sa prima borta at descritu, paris cun Fritz Strassmann, sa fissione nucleare de s'uràniu.]] Dae su cumintzu de is annos trinta sa chirca teòrica de is fìsicos mundiales at prodùidu iscobertas ispantosas; in su [[1932]] su britànnicu [[James Chadwick]] at ammustradu s'esistèntzia de su [[neutrone]], in su 1934 s'italianu [[Enrico Fermi]] at descritu sa formatzione de [[Isòtopu|isòtopos]] pro mèdiu de su bombardamentu de s'[[àtomu]] cun neutrones; in su 1938 is tedescos [[Otto Hahn]] e [[Fritz Strassmann]] ant riproduidu su fenòmenu chi issos ant denominadu [[fissione nucleare]] e [[Lise Meitner]] e [[Otto Frisch]] ant analizadu mègius su fenòmenu, prus che totu a pitzus de s'[[uràniu]], afirmende chi custu elementu, sende instàbile meda, esseret a discansu divisìbile, provochende sa liberatzione de una cantidade enorme de energia.<ref>G. Valdevit, ''La guerra nucleare'', p. 16.</ref> Is esperimentos a pitzus de sa fissione nucleare sunt istados riproduidos in manera isperimentale in laboratòrios medas a sa fine de is annos trinta, siat in [[Europa]], siat in is Istados Unidos, in ue, in s'Universidade de Berkeley, fiat giai istadu fatu, a suta de su progetu de su fìsicu [[Ernest Orlando Lawrence]] in su cumintzu de su deghènniu, su primu atzelleradore de partigheddas, denominadu [[tziclotrone]]<ref name="G. Valdevit, pp. 16-17">G. Valdevit, ''La guerra nucleare'', pp. 16-17.</ref>. In realidade, in su 1933 fiat acontèssida giai una cosa de importu mannu pro sa chirca, cando pro sa prima borta su fìsicu ebreu ungheresu [[Leó Szilárd]], residente in [[Britànnia Manna]], aiat formuladu sa teoria de una possìbile [[reatzione a cadena]] de fissiones nucleares chi si podiat auto-sustènnere.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 24-27.</ref>{{Immàgine dòpia|right|Leo Szilard.jpg|135|Einstein 1921 by F Schmutzer - restoration.jpg|130|Su fìsicu ungheresu [[Leó Szilárd]] (a manu manca) at cumbintu [[Albert Einstein]] (a manu dereta) a iscrìere una lìtera a su presidente [[Franklin Delano Roosevelt]] pro ddi pedire de atzelerare sa chirca a pitzu de sa bomba atòmica}}Szilard fiat unu fìsicu teòricu abbistu meda e cumprendiat fintzas is possìbiles conseguèntzias globales de is resurtados de sa chirca sientìfica; issu in su 1938 fiat assustadu prus che totu dae sa possìbile aplicatzione de is istùdios a pitzus de sa fissione nucleare pro nde fraigare armas. Tando, paris cun àteros duos fìsicos ungheresos primorosos, [[Edward Teller]] e [[Eugene Wigner]], timiat chi sa [[Germània nazista]] poderet isfrutare is iscobertas de is iscientziados suos pro fraigare una "super-bomba" noa isfrutende s'[[energia nucleare]].<ref name="G. Valdevit, pp. 16-17">G. Valdevit, ''La guerra nucleare'', pp. 16-17.</ref> In su comintzu is tres iscientziados de orìgine ungheresa si sunt apensamentados pro sa possibilidade chi is tedescos otennerent s'uràniu pro sa fissione dae is minieras de su Congo belga e tando ant detzìdidu de faeddare cun [[Albert Einstein]], su fìsicu prus autorèvole e famadu de su mundu, pro ddu cumbìnchere a iscrìere una lìtera a sa reina de su [[Bèlgiu]], chi issu connoschiat de persona, pro dda cumbidare a non bèndere s'uràniu a sa Germània nazista.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 325-326.</ref> Su 16 trìulas 1939 Szilard e Wigner sunt andados a s'ìsula de Long Island e ant addobiadu a Einstein, chi at aprovadu luego sa recherta issoro e at detadu una lìtera, iscrita in tedescu dae Wigner, indiritzada a s'ambasciadore belga in is Istados Unidos.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 327-328.</ref> S'interventu de s'economista Alexander Sachs, chi fiat istadu informadu dae un'amigu de Szilard de is intentziones de is tres iscientziados ungheresos, at cambiadu sa situatzione: Sachs s'est addobiadu cun Szilard e at naradu chi sa prus cosa oportuna de fàghere fiat de informare a su presidente [[Franklin Delano Roosevelt]], chi issu connoschiat de persone, e ddi cunsinniare sa lìtera de Einstein.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 328-329.</ref> Edward Teller s'est postu de acòrdiu cun Sachs e tando Szilard at scritu in tedescu una lìtera a Roosevelt fundada in su testu initziale de Einstein, imbiende·dda a pustis pro s'aprovatzione a Long Island. Su 30 trìulas 1939 Einstein, Teller e Szilard si fiant torrados a addobiare e ant compiladu una versione noa de sa lìtera; carchi die a pustis, Szilard at elaboradu su testu in pari cun Sachs, imbiende a Einstein una versione "curtza" e una versione "longa" de sa lìtera pro su presidente.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 329-330.</ref> Su fìsicu tedescu at aprovadu sa versione "longa", chi Szilard at a pustis imbiadu a Sachs su 15 austu 1939.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 330-331.</ref>{{Immàgine dòpia|left|Wigner.jpg|125|Edward Teller (1958)-LLNL.jpg|120|Duos fìsicos de sa chi est connota comente "cospiratzione ungheresa": Eugene Wigner (a manu manca), e Edward Teller}}Sachs cheriat lèghere personalmente sa lìtera a Roosevelt pro otènnere mègius s'atentu suo ma, pro neghe de is fatos polìticos internatzionales dominados dae su cumintzu de sa [[Segunda gherra mundiale|gherra in Europa]] su 1 de cabudanni 1939, no at pòdidu bìdere a su presidente. Cun totu s'iscetitzismu de Szilard e Wigner pro is rinvios de Sachs, issu in fines at addobiadu a Roosevelt su 11 santugaine [[1939]] e dd'at lèghidu una versione sintètica sua de sa lìtera de Einstein e Szilard. Sachs est istadu cumbinchidore e su presidente at cumpresu chi si trataiat "de fàghere a manera chi is nazistas non distruerent a nois"; Roosevelt at detzìdidu de aunire unu primu comitadu in suta de sa diretzione de su capu de su National Bureau of Standard Lyman Briggs<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 336-338.</ref>. [[File:Lyman_James_Briggs.jpg|thumb|Lyman James Briggs est istadu su primu diretore de su "Comitadu consultivu pro s'uràniu".]] Briggs at giutu su primu addòbiu de su "Comitadu consultivu pro s'uràniu" su 21 santugaine 1939 a Washington, in sa sede de su dipartimentu de su cummèrtziu; ant pigadu parte noe persones, intre cussos, Szilard, Wigner e Teller, Sachs e is rapresentantes militares, su tenente coronellu Adamson de s'U.S. Army, e su cumandante Hoover, de s'U.S. Navy.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 338-339.</ref> Szilard at incumentzadu sa discussione afirmende chi ddoe fiat sa possibilidade de fàghere una bomba a s'uràniu pro mèdiu de una reatzione a cadena cun una potèntzia isperdidora paris a sa de 20.000 tonnelladas de esplosivu cunventzionale, ma su tenente coronellu Adamson est intervènnidu manifestende cun mofa s'iscetitzismu suo.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', p. 339.</ref> A pustis de carchi interventu teòricu chi at evidentziadu is dificultades sientìficas ancora de bìnchere, Briggs e Sachs ant amparadu sa chirca de is fìsicos ungheresos e ant sutaliniadu mescamente is implicatziones suas pro sa defensa de is Istados Unidos.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 339-340.</ref> A custu puntu est intervènnidu Teller chi at sustentadu is tesis de Szilard e at rechertu, respondende a una dimanda de su cumandante Hoover, 6.000 dollaros pro "comporare sa grafite"; est sighidu un'interventu polèmicu de su tenente coronellu Adamson chi at menguadu s'importu de is "armas noas" chi, a pàrrere suo, non binchiant is gherras.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 340-341.</ref> A pustis de una cuntierra cun Wigner, a sa fine Adamson at apojadu sa recherta de dinari pro sighire sa chirca.<ref name="RR341">R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', p. 341.</ref> Su 1 santandria 1939 su Comitadu consultivu pro s'uràniu at compiladu una prima relata de imbiare a su presidente Roosevelt. Su documentu afirmaiat chi sa chirca a pitzus sa "reatzione a cadena" podiat èssere ùtile comente fonte de energia pro is sutamarinos e mancari fintzas comente "possìbile fonte de bombas" prus isciusciadoras de "cale si siat cosa oe connota"; su comitadu pediat finantziamentos adeguados pro "una chirca contivigiosa".<ref name="RR341">R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', p. 341.</ref> Su presidente Roosevelt est partu interessadu e at insertadu su documentu in s'ischedàriu suo personale, ma sena fàghere nudda de cuncretu pro su momentu. === Su cumintzu de su programma atòmicu istadunidensu === Is meses a pustis de su primu addòbiu de su Comitadu consultivu a pitzus de s'uràniu sunt istados ingabbosus pro Szilard e is fìsicos ungheresos; ddoe fiant noas in s'ierru e isceti in freàrgiu 1940 s'agiudu militare de su presidente Roosevelt at cunvocadu Briggs chi dd'at naradu chi pro immoe fiant abetende is resurtados de is chircas de Fermi, finantziadas cun is 6000 dollaros de s'incumentzu, a pitzus de sa funtzione de sa grafite comente a "assorbidore" de neutrones.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 356-357.</ref> Szilard fiat semper prus apensamentadu; mentras cumpletaiat un'istùdiu teòricu suo a pitzus de is "reatziones a cadena divergentes", aiat ischidu de su traballu a subra de esperimentos cun uràniu e abba de su grupu frantzesu de is frades Joliot-Curie e prus che totu de chircas segretas a subra de s'uràniu acumpridas dae is tedescos a s'Istitutu Kaiser Wilhelm.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', p. 357.</ref> Issu duncas at detzìdidu de torrare a consultare a Einstein, e is duos fìsicos ant iscritu una lìtera noa indiritzada a Sachs chi at chircadu prus bortas de mutire a Roosevelt, chi su 5 abrile 1940 at rispòndidu a Sachs cunfirmende s'aficu in Briggs e cunvochende un'adòbbiu nou de su Comitadu pro s'uràniu pro su 27 abrile.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 357-358.</ref> [[File:Otto_Frisch_ID_badge.png|thumb|Oto Frisch chi cun Rudolf Peierls, pro primos ant afirmadu e ant dimustradu in manera sientìfica sa possibilidade de una "super-bomba".]] Su segundu addòbiu de su "Comitadu pro s'uràniu" ghiadu dae Briggs est istadu ancora prus ingabbosu de su primu; in custa ocasione sunt istados presentados is resurtados de su traballu a pitzus de s'uràniu incumentzados in vàrias universidades americanas chi pariant esclùdere sa possibilidade de una reatzione a cadena esplosiva impreende is neutrones lentos cun s'uràniu naturale o cun s'isòtopu Uràniu-238; in prus, is càrculos de sa massa crìtica netzessària, isvilupados dae Teller, faghiant supònnere sa netzessidade de una cantidade de uràniu enorme, in s'òrdine de carchi deghina de tonnelladas chi diat àere impedidu su fàbbricu de ordìngios bèllicos pràticos de impreare in batalla.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 358-361.</ref> Giai in antis iscientziados europeos aiant chircadu a sa pròpiu manera de contare sa massa crìtica netzessària e su frantzesu Francis Perrin aiat creadu una fòrmula matemàtica cun chi aiat carculadu sa netzessidade de 44 tonnelladas de uràniu.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', p. 345.</ref> In realidade, agiumai in su pròpiu tempus duos fìsicos tedescos emigrados in [[Britànnia Manna]] fiant lòmpidos a concruos de su totu diferentes chi ant sinnadu unu passu a in antis cara a su fàbbricu de sa bomba atòmica; Oto Frisch e Rudolf Peierls, difatis, in s'incumentzu aiant dimustradu sa possibilidade de otènnere cun fatzilidade su seberu de is vàrios isòtopos de s'uràniu pro mèdiu de su mètodu de sa termodifusione gassosa; insandus ant ipotizadu sa possibilidade de una reatzione a cadena esplosiva impreende is neutrones lestros e s'isòtopu Uranio-235, ant carculadu sa massa crìtica cun custu isòtopu e sunt lòmpidos a sa concruida chi pro incumentzare sa reatzione a cadena diat bastare una cantidade de Uranio-235 de mesu chilu o unu chilu; in fines, Peierls at contadu chi sa reatzione a cadena si diat èssere isvilupada in tempos lestros a beru provochende efetos esplosivos istraordinàrios.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 342-348.</ref> Is duos fìsicos ant aporridu is concruidas issoro in duos documentos chi, in prus de illustrare is iscobertas in contu de sa massa crìtica e in sa reatzione a cadena, analizaiant fintzas s'importu polìticu-militare de una "super-bomba" in su cuntestu de sa gherra mundiale in cursu.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 348-350.</ref> Is relatas de Frisch e Peierls sunt istadas imbiadas, in su freàrgiu [[1940]], a Henry Tizard, su presidente de su Comitadu britànnicu de "coordinamentu sientìficu", chi controllaiat s'aplicatzione de sa sièntzia a sa gherra.<ref>R. Rhodes, ''L'invenzione della bomba atomica'', pp. 349-350.</ref> In sa Columbia University su fìsicu Enrico Fermi at fatu unu protòtipu de reatore nucleare, impreende vàrias configuratziones de grafite e [[uràniu]]. Vannevar Bush, diretore de sa Carnegie Institution de [[Washington]], at organizadu su National Defense Research Committee in su [[1940]], pro pònnere is risursas sientìficas de is [[Istados Unidos]] a disponimentu de s'isfortzu bèllicu. Sunt istados creados laboratòrios noos, inclùdidos su Radiation Laboratory de su Massachusetts Institute of Technology (MIT), chi at agiudadu in s'isvilupu de su radar, e s'Underwater Sound Laboratory de [[San Diego]], chi at isvilupadu su sonar. Fintzas su National Defense Research Council (NDRC) s'est incuradu de su Progetu Uràniu cando est istadu presentadu su programma de chirca de Briggs. In su [[1940]], Bush e Roosevelt ant creadu s'Office of Scientific Research and Development pro ammanniare custos isfortzos. Su Progetu Uràniu no aiat ancora fatu progressos mannos in s'istade de su [[1941]], cando s'est ischidu de is chircas in Bretànnia Manna de Oto Frisch e Fritz Peierls. Sa National Academy of Science at propostu un'isfortzu mannu pro fàghere armas atòmicas e Bush at creadu unu comitadu ispetziale, su comitadu S-1, pro dirìgere custu isfortzu. In antis chi custu esseret detzìdidu, is giaponesos ant bombardadu [[Pearl Harbor]] su 7 nadale 1941 e is Istados Unidos sunt intrados in gherra. A is Metallurgical Laboratory (nùmene de cobertura) de s'Universidade de Chicago, in is Radiation Laboratory de s'Universidade de sa Califòrnia e in su dipartimentu de fìsica de sa Columbia University, is isfortzos pro preparare su materiale fìssile ([[uràniu]] o [[plutòniu]]) pro una bomba sunt istados atzellerados. S'uràniu-235 depiat èssere separadu dae su chi abarrat de s'uràniu naturale, prus che totu uràniu-238 non fìssile. Custu fiat de importu mannu pro fraigare sa bomba a s'uràniu, mentras àteras proas aiant ammustradu chi s'elementu artifitziale plutòniu-239 faiat a dd'otènnere pro rajamentu neutrònicu de s'uràniu in s'ìnteri de su funtzionamentu de sa pila de Fermi. Partende dae su [[1942]], impiantos mannos sunt istados fatos in s'Oak Ridge National Laboratory (Site X) in [[Tennessee]] e in s'Hanford Site (Site W) in s'[[Washington (Istadu)|Istadu de Washington]], pro prodùere custos materiales. Cando is Istados Unidos sunt intrados in sa Segunda Gherra Mundiale, in su [[nadale]] 1941, diversos progetos fiant giai in cursu, pro investigare su seberu de s'uràniu-235 fissionàbile dae s'uràniu-238, sa produtzione de su [[plutòniu]] e sa fatibilidade de is pilas nucleares e de is esplosiones. [[File:Einstein_oppenheimer.jpg|left|thumb|[[Albert Einstein]] (a manu manca) e [[Robert Oppenheimer|Oppenheimer]] (a manu dereta).]] Su fìsicu e [[Prèmiu Nobel]] Arthur Compton at organizadu su Metallurgical Laboratory de s'Universidade de Chicago in su cumintzu de su [[1942]] pro istudiare su plutòniu e is pilas a fissione. Compton at pedidu a su fìsicu teòricu [[Robert Oppenheimer]], de s'Universidade de sa Califòrnia, de istudiare sa fatibilidade de un'arma atòmica. In su beranu de su [[1942]], Oppenheimer e [[Robert Serber]], de s'Universidade de s'Illinois, ant traballadu a su problema de sa difusione de neutrones (comente is neutrones si moent in una reatzione a cadena) e in s'idrodinàmica (comente s'esplosione prodùida dae sa reatzione a cadena si podet cumportare). Pro averiguare custu traballu e sa teoria generale de sas reatziones de fissione, Oppenheimer at riunidu una sessione istiale a s'Universidade de sa Califòrnia in su làmpadas [[1942]]. Is teòricos Hans Bethe, John Van Vleck, [[Edward Teller]], Felix Bloch, Richard Chace Tolman e Emil Konopinski ant concruidu chi una bomba a fissione si podiat fàghere. Is iscientziados ant sugeridu chi tale reatzione esseret incumentzada ponende in pari una massa crìtica (una cantidade de esplosivu nucleare chi dda poderet sustentare); custu si podiat fàghere in duas maneras diferentes: isparende una contra a s'àtera duas massas suta-crìticas de plutòniu o uràniu-235, opuru faghende implòdere un'isfera cava fata de custos materiales cobertos de esplosivu a artu potentziale. Teller at bidu un'àtera possibilidade: inghiriende una bomba a fissione cun [[deutèriu]] e [[trìtziu]], si podiat fàghere una "super-bomba" meda prus balente. Custu cuntzetu si basaiat subra istùdios de sa produtzione de energia in is isteddos fatos dae Bethe in su [[1938]]. Cando s'unda prodùida dae s'iscòpiu de sa bomba a fissione si moet pro mèdiu de un'amesturu de nùcleos de deutèriu e trìtziu, custos si fundent paris produende prus energia de sa de sa fissione, in unu protzessu de fusione termonucleare, che is elementos fùndidos in su [[Sole]], produende calore e lughe. Bethe fiat iscèticu, e cando Teller at ispintu pro sa super-bomba "sua" proponende unos cantos ischemas, Bethe ddos at refudados totus. Cando Teller at ipotizadu chi una bomba atòmica poderet brusiare s'atmosfera, comente si siat, su pensamentu est abarradu finas a sa proa Trinity, mancari chi Bethe eret ammustradu, in manera teòrica, chi non podiat sutzèdere. Sa cunferèntzia istiale, cun is resurtados suos resùmidos dae Serber in "The Los Alamos Primer" (LA-1), at frunidu sa base teòrica pro su fràigu de sa bomba atòmica, chi est essidu su còmpitu printzipale in Los Alamos in s'ìnteri de sa gherra, e s'idea de sa bomba H, fraigada in su pustisgherra.<ref>Raramente una sessione estiva di fisica è stata così determinante per il futuro dell'umanità.</ref> Una chistione de importu mannu est abarrada sena solutzione, in contu de is piessìnnios de is neutrones lestros. John Manley, unu fìsicu de is Metallurgical Laboratory, est istadu incarrigadu de agiudare a Oppenheimer a agatare rispostas a custas chistiones, coordinende unos cantos grupos de fìsica isperimentale ispainados in totu sa natzione. Is misuratziones de is interatziones de neutrones lestros cun is materiales de una bomba sunt essentziales pro ite ca su nùmeru de neutrones prodùidos in sa fissione de s'uràniu e de su plutòniu bolent connotas, ca sa sustàntzia chi inghìriat su materiale nucleare depet tènnere sa capatzidade de riflètere o ispartzire is neutrones a intro de sa reatzione a cadena in antis de s'esplosione pro pòdere ammanniare s'energia prodùida. Duncas, is propiedades de difusione de is neutrones, de is materiales, ant dèpidu èssere mesuradas pro pòdere agatare is mègius rifletentes. Pro carculare su podere esplosivu tocat a connòschere propiedades nucleares medas, cumprèndida sa "setzione de atumbada" pro is protzessos nucleares de is neutrones in s'uràniu e in àteros elementos. Is neutrones lestros podent èssere prodùidos isceti in is atzelleradores de partigheddas, chi fiant ancora trastos pagu difùndidos in is dipartimentos de fìsica de su [[1942]]. Su bisòngiu de unu mègius coordinamentu fiat craru. In su cabudanni [[1942]]; sa dificultade connètida cun is istùdios preliminares a pitzus de is armas atòmicas in universidades ispràghidas pro totu is Istados Unidos indicaiat su bisòngiu de unu laboratòriu dedicadu in a cussa punna isceti. Custu bisòngiu fiat però cuadu dae su bisòngiu de impiantos de produtzione de s'uràniu-235 e su plutòniu, is materiales fìssiles.{{Immàgine dòpia|right|Vannevar Bush portrait.jpg|255|Dr. James B Conant 1953 Berlin.jpeg|270|Vannevar Bush, diretore de s'Office of Scientific Research and Development|James Conant, presidente de su National Defense Research Committee}}Vannevar Bush, su capu de s'Office of Scientific Research and Development (OSRD), at pedidu a su presidente Franklin Roosevelt de assignare a is militares is operatziones in iscala larga ligadas a s'evolutzione lestra de su Progetu uràniu. Roosevelt at seberadu chi s'esèrtzitu traballaret cun s'OSRD in su fràigu de sos impiantos de produtzione. Su gèniu militare at seberadu a su coronellu James C. Marshall pro supervisionare su fràigu de is impiantos pro s'ischirriada de is isòtopos de uràniu e sa produtzione de plutòniu pro sa bomba. Is iscientziados de s'OSRD ant esploradu mètodos diferentes de produtzione de su plutòniu e de sceberu de s'uràniu-235 de s'uràniu naturale ma niunu de custos fiat prontu pro sa produtzione (nde fiant istadas preparadas isceti cantidades microscòpicas). Solu unu mètodu, s'ischirriada eletromanniètica, isvilupadu dae Ernest Orlando Lawrence in is Radiation Laboratory de Berkeley, pariat bàlidu pro sa produtzione subra larga iscala. Comente si siat, is iscientziados non podiant acabbare de istudiare àteros mètodos de produtzione de su materiale fissionàbile, ca fiat gastosu meda e ca non faghiat a pensare chi cun unu isceti fagheret a prodùere bastante materiale in antis de sa fine de sa gherra. Marshall e su delegadu suo, coronellu [[Kenneth Nichols]], ant dèpidu traballare meda pro cumprèndere su protzessu e is iscientziados cun chi depiant traballare. Sende chi fiant de s'in totu inespertos in su campu de sa fìsica nucleare, non fiant bonos a seberare intre preferos tècnicos e personales. Mancari erent detzìdidu chi unu situ acanta de [[Knoxville (Tennessee)|Knoxville]], [[Tennessee]], diat èssere istadu adatu pro su primu impiantu de produtzione, no ischiant cantu mannu deperet èssere su situ e insandus ant rinuntziadu a s'achirimentu. Ma ddoe aiant fintzas àteros problemas. Pro neghe de sa natura sua isperimentale, su traballu in s'arma atòmica, difatis, non podiat cumpètere pro s'assinniamentu de una prioridade arta cun àteros còmpitos prus apretosos de s'esèrtzitu. In prus, su sèberu de is tareas de iscientziados e de su fàbbricu de is impiantos de produtzione fiant s'ispissu istentados dae s'incapatzidade de Marshall de agatare materiales crìticos, comente a s'atzàrgiu, chi serbiant pro àteras produtziones militares puru. Fintzas su sèberu de su nùmene pro su programma nou de armamentu nucleare de s'esèrtzitu est istadu difìtzile. Su tìtulu seberadu dae su generale Brehon Somervell, "Isvilupu de materiales sostitutivos", pariat arriscosu, ca naraiat tropu. === Su "distretu Manhattan" === [[File:Manhattan_Project_US_Map.png|left|thumb|Unos cantos sitos de importu de su Progetu Manhattan in su territòriu de is Istados Unidos.]] In s'istade [[1942]], su coronellu [[Leslie Groves]] fiat delegadu a su cumandu de sos fàbbricos pro su gèniu de s'esèrtzitu americanu e aiat supervisionadu su fàbbricu de su Pentàgonu, su prus palatzu mannu de ufìtzios de su mundu. Isperende in unu cumandu in s'èsteru, Groves at cuntrariadu a Somervell cando issu dd'at incarrigadu de pigare su controllu de su Progetu uràniu. Is obbietziones suas sunt istadas refudadas e a Groves dd'est tocadu a portare a cumprimentu unu progetu chi non creiat chi poderet resessere. [[File:Groves_Oppenheimer.jpg|thumb|Su Generale [[Leslie Groves]] (a manu manca ) est fiat cumandante militare de su Progetu Manhattan e [[Robert Oppenheimer]] (a manu dereta) diretore sientìficu.]] Sa prima cosa chi at fatu est istadu a pònnere ''Su distretu Manhattan'' a su progetu. S'idea benit de su costùmene de su gèniu de pònnere a is distretos su nòmine de sa tzitade chi acasàgiat su ''quartier generale'' (e su de Marshall fiat in s'ìsula de Manhattan in Noa York). A su tempus matessi, Groves est istadu promòvidu a brigadieri generale, e custu dd'at donadu unu gradu chi si creiat netzessàriu pro tratare cun is prus iscientziados antzianos interessados. In una chida dae sa nòmina sua, Groves aiat risòlvidu is prus problemas apretosos de su Progetu Manhattan. Su primu ostàculu mannu sientìficu de su Progetu Manhattan est istadu risòlvidu su 2 de nadale de su [[1942]] a is 14:20 ora locale a suta de is iscaleras de s'istàdiu de su ''campus'' de s'Universidade de Chicago. In cue, unu grupu ghiadu dae [[Enrico Fermi]] at incumentzadu sa prima reatzione nucleare a cadena auto-alimentada (''Chicago Pile-1'').<ref>{{Tzita web|url=http://nnsa.energy.gov/aboutus/ourhistory/timeline/enrico-fermi-achieves-first-self-sustain-nuclear-chain-reaction|tìtulu=Enrico Fermi Achieves First Self Sustain Nuclear Chain Reaction {{!}} National Nuclear Security Administration|situ=web.archive.org|data=2011-11-12|limba=en|atzessu=2021-09-16|dataarchìviu=2011-11-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111112064327/http://nnsa.energy.gov/aboutus/ourhistory/timeline/enrico-fermi-achieves-first-self-sustain-nuclear-chain-reaction|urlmortu=eja}}</ref> Unu messàgiu in còdighe ("Su navigadore italianu est lòmpidu in su mundu nou") est istadu imbiadu a su presidente Roosevelt pro dd'avèrtere chi s'esperimentu fiat resessidu. Sa posta in funtzione de sa ''Chicago Pile-1'' est cunsiderada comente a s'incumentzu de s'era de s'energia nucleare. == Piessìnnios generales == Naschidu in su 1939 comente a simpre progetu de chirca, su Progetu Manhattan at mudadu in su [[1942]] sa punna sua e est pesadu finas a ocupare prus de 130 000 persones, costende a sa fine prus de 2 milliardos de dollaros de s'època (28 milliardos de dollaros de su [[2008]]).<ref>Stephen I. Schwartz. ''Atomic Audit: The Costs and Consequences of U.S. Nuclear Weapons''. (in inglese) Washington D.C., Brookings Institution Press, 1998.</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.brookings.edu/FP/PROJECTS/NUCWCOST/MANHATTN.HTM|tìtulu=The Costs of the Manhattan Project|situ=web.archive.org|data=1999-02-08|limba=en|atzessu=2021-09-20|dataarchìviu=1999-02-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/19990208221936/http://www.brookings.edu/FP/PROJECTS/NUCWCOST/MANHATTN.HTM|urlmortu=eja}}</ref> Sa diretzione sientìfica est istada afidada a su fìsicu [[Robert Oppenheimer]] e su coordinamentu gestionale-amministrativu a su generale Leslie Groves; sa sede direzionale est istada posta in suta de cobertura in un'edifìtziu de [[Manhattan]] in [[New York City|New York]], donende su nùmene in còdighe a su Progetu. In parallelu cun su traballu in s'[[uràniu]] est istadu produidu [[plutòniu]]. Sunt istados fatos reatores in Oak Ridge e in su situ de Hanford, in s'[[Washington (Istadu)|istadu]] de [[Washington (Istadu)|Washington]], in ue est istadu irradiadu s'uràniu pro otènnere plutòniu. A pustis su plutòniu est istadu separadu in manera chìmica dae s'uràniu. Totu sa faina fiat atzentrada in s'isvilupu de sa tecnologia pro realizare un'ordìngiu atòmicu e in sa produtzione de una cantidade bastante de materiale fissile cun sa puresa bòlida. Sunt istados sighidos duos caminos parallelos, chi ant portadu a sa produtzione de duos tipos de bomba in is laboratòrios natzionales de Los Alamos. Luego a pustis de su bombardamentu de su Giapone, su guvernu de is [[Istados Unidos de Amèrica]] at publicadu su "Raportu Smyth" chi ispricaiat s'istòria de su Progetu Manhattan.<ref>[http://www.atomicarchive.com/Docs/SmythReport/index.shtml Versione online del Rapporto Smyth].</ref> In issu non si remonaiat su fatu chi is duas bombas nucleares ghetadas esserent basadas a subra de tecnologias e combustìbiles diferentes. Su mètodu de s'implosione, a esempru, est istadu segretu militare finas sa testimonia de David Greenglass contra Julius e Ethel Rosenberg in su [[1951]] e is fotografias de is primas bombas realizadas sunt istadas declassificadas e publicadas sceti in is annos sessanta. Paris a is progetos critogràficos de Bletchley Park in Inghilterra, a Arlington Hall e a su Naval Communications Annex de Washington, D.C., e a s'isvilupu de su radar in is Radiation Lab de su MIT de [[Boston]], su Progetu Manhattan est istadu una de is fainas tecnològicas printzipales realizadas in s'ìnteri de sa [[segunda gherra mundiale]]. == Bombas atòmicas prodùidas == === Cunsideros generales === Sunt istadas fraigadas bator bombas atòmicas in su Progetu Manhattan. Custos aparatos sunt istados isvilupados printzipalmente in su Laboratòriu Natzionali de Los Alamos e montados in su beranu de su [[1945]]. Is disinnos originales sunt segretos, ma ddoe at informatziones medas a pitzus de is cumponentes printzipales issoro. === The Gadget === Sa prima bomba realizada, cun su nòmine in còdighe "The Gadget", in [[Limba sarda|sardu]] "su trastu", est istada fata esplòdere in sa prima proa nucleare de s'istòria, sa proa "Trinity", in Jornada del Muerto, in su desertu de su [[Nou Mèssicu]]. Su dispositivu fiat unu protòtipu pro proare unas cantu tecnologias de impreare pro is primas armas atòmicas. === Little Boy === Sa segunda bomba fata, sa Mk.1 (nòmine in còdighe "Little Boy", in sardu "pitzocheddu"), est istada sa prima arma atòmica de s'istòria impreada in gherra, cun su bombardamentu de [[Hiroshima]] in is ùrtimas dies de sa [[segunda gherra mundiale]]. === Fat Man === Sa de tres bombas aprontadas est istada sa Model 1561 (Mk.2) connota comente "Fat Man" (in sardu "òmine grassu", nùmene impreadu fintzas pro indicare in manera genèrica is primas bombas basadas in su matessi progetu) chi, comente "Little Boy", est istada impreada in un'operatzione militare, comente segundu e ùrtimu ordìngiu atòmicu impreadu in cumbata, ghetende·dda a subra de [[Nagasaki]], ponende fine a sa [[segunda gherra mundiale]] cun s'arrimu de su [[Giapone]]. === Su de bator aparatos === Ddoe at pagas minudas imbetzes a pitzus sa de bator bombas, ma Groves e Oppenheimer aiant comunicadu a su Dipartimentu de sa Guerra istadunidensa de tènnere a disponimentu pro su 12 austu [[1945]] un'àteru nùcleu de plutòniu pro preparare una segunda "Fat Man". == Riferimentos == <references />{{Controllu de autoridade}} [[Categoria:Armas]] [[Categoria:Istados Unidos]] [[Categoria:Fìsica]] [[Categoria:II Gherra Mundiale]] knhlgmjgo28eo92p5k0166hy2v4hjl8 Die internatzionale de sa tradutzione 0 21259 177818 173731 2022-08-22T20:08:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Festa|casta_de_festa=Die internatzionale|data=30 de cabudanni|image_name=Domenico_Ghirlandaio_-_St_Jerome_in_his_study.jpg}} Sa '''Die internatzionale de sa tradutzione''' est una die tzelebrada onni 30 de [[cabudanni]], sa die de [[Santu Ziròminu|Santu Zeròminu]], tradutore de sa [[Bibbia|Bìbbia]] e patronu de is tradutores.<ref>{{Tzita web|url=https://www.un.org/en/observances/international-translation-day|tìtulu=International Translation Day|autore=United Nations|situ=United Nations|limba=en|atzessu=2021-09-29}}</ref> Sa tzelebratzione est istada promòvida dae sa FIT (sa Federatzione Internatzionale de Tradutores)<ref>{{Tzita web|url=https://www.fit-ift.org/international-translation-day/|tìtulu=International Translation Day – FIT|limba=en-US|atzessu=2021-09-29}}</ref> chi in s'annu [[1991]] at propostu de istabilire una data ufitziale pro ammustrare sa solidariedade cun sa comunidade mundiale de is tradutores, in un'isfortzu pro promòvere sa professione de sa tradutzione in paisos vàrios. Est un'oportunidade de ammustrare s'orgòlliu de una professione semper prus netzessària in su cuntestu de sa globalizatzione.<ref>{{Tzita web|url=https://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/71/288|tìtulu=General Assembly A/RES/71/288|situ=www.un.org|limba=en|atzessu=2021-09-30}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=http://motso.wordpress.com/2006/09/28/the-history-of-international-translation-day%5C|tìtulu=The history of International Translation Day (S'istòria de sa Die internatzionale de sa tradutzione)|situ=web.archive.org|data=2006-09-28|limba=en|atzessu=2021-09-30|dataarchìviu=2008-10-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081004004122/http://motso.wordpress.com/2006/09/28/the-history-of-international-translation-day%5C|urlmortu=eja}} bytygz1jnm7z6g5fdm9l7zx0v3kasq4 Jared Fogle 0 21261 177863 173800 2022-08-22T22:47:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}{{s}} [[File:Jared Fogle Subway 2014.jpg|thumb|Fogle in su [[2014]]]] '''Jared Scott Fogle''' ([[Indianàpolis]], 23 [[austu]] [[1977]]), est un'ex porta-boxi [[Istados Unidos de Amèrica|americanu]] de sa cadena de restorantis Subway. At otentu sa positzioni sua me in sa cadena apustis de ai pèrdiu 111kg intra su 1998 e su 1999 e ai donau su bantu de custu arresurtau a su chi issu ddi naràt "dieta Subway"<ref>{{Tzita web|url=https://www.latimes.com/business/la-fi-jared-fogle-subway-20150707-htmlstory.html|tìtulu=The Subway guy: How Jared Fogle went from overweight student to cultural icon|autore=Ryan Parker Ryan Parker is a former staff writer for the Los Angeles Times|situ=Los Angeles Times|data=2015-07-08|limba=en-US|atzessu=2021-10-06}}</ref>. Sa carriera sua est acabada candu sa FBI dd'at imbistigau po turismu sessuali de minoris e possidèntzia de pornografia criadurina. Apustis de essi stètiu giuigau culpàbili de custas acusas in su 2015 e cundennau a 15 annus e 8 messis de presoni<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|nùmene=Julie|sambenadu=Jargon|url=https://www.wsj.com/articles/jared-fogle-to-be-sentenced-thursday-1447942432|tìtulu=Jared Fogle Sentenced to 15 1/2 Years in Prison|publicatzione=Wall Street Journal|data=2015-11-20|atzessu=2021-10-06}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.msn.com/en-us/news/us/ex-subway-pitchman-fogle-gets-more-than-15-years-in-prison/ar-BBnbVwj|tìtulu=Ex-Subway pitchman Fogle gets more than 15 years in prison|situ=web.archive.org|data=2015-11-22|limba=en|atzessu=2021-10-06|dataarchìviu=2015-11-22|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151122054137/http://www.msn.com/en-us/news/us/ex-subway-pitchman-fogle-gets-more-than-15-years-in-prison/ar-BBnbVwj|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nbcnews.com/news/us-news/jared-fogle-ex-subway-pitchman-pleads-guilty-child-porn-sex-n466256|tìtulu=Jared Fogle, Ex-Subway Pitchman, Gets 15 Years in Prison for Child Porn Charges|situ=NBC News|limba=en|atzessu=2021-10-06}}</ref>, s'agatat in s'Istitutu de Curretzioni Fedelai de Englewood<ref>{{Tzita web|url=https://www.thedenverchannel.com/news/front-range/englewood/former-subway-pitchman-jared-fogle-moved-to-colorado-prison-englewood-fci|tìtulu=Subway's Jared moved to Colorado prison|situ=KMGH|data=2015-12-18|limba=en|atzessu=2021-10-06}}</ref>. == Riferimentus == <references/> [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Attores]] [[Categoria:Americanos (USA)‏‎]] ruj8tjeq3x2scx8aebb93kwf20kriao Gay 0 21282 177842 173931 2022-08-22T21:29:46Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Pink triangle.svg|thumb|272x272px|Su [[triàngulu rosa]], unu de is sìmbulos de is gays masculinos]] Su faeddu '''gay''' (sustantivu o agetivu)​ est una manera de descriere a is persones [[Omosessualidade|omosessuales]]​ masculinas, est a nàrrere, a is [[Òmine|òmines]] chi s'intendent atràidos sessualmente e emotivamente dae àteros òmines.<ref>{{Tzita web|url=https://www.etymonline.com/word/gay|tìtulu=gay (adj.)|limba=inglesu}}</ref> Sa diferèntzia printzipale intre is denumenatziones òmine omosessuale e gay (chi fintzas a is annos 1970 cheriat nàrrere petzi ‘alligru’ o ‘ispassiadu’ in [[Limba inglesa|inglesu]]) est chi custu ùrtimu est unu trèmene positivu, importadu dae s'inglesu e isceberadu originiariamente dae sa [[comunidade gay]] de [[San Francisco]] ([[Califòrnia]], [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]]) pro si refèrrere a sese matessi.<ref>{{Tzita web|url=https://www.glaad.org/reference/offensive|tìtulu=GLAAD Media Reference Guide - Terms To Avoid|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.apa.org/pi/lgbt/resources/language|tìtulu=Avoiding Heterosexual Bias in Language}}</ref> [[Omosessualidade|Omosessuale]] est unu neologismu, chi in orìgine in [[Limba inglesa|inglesu]] teniat connotatziones negativas relatadas cun una patologia, maladia o nèsiga.​ Fiat istadu coniadu in su [[1869]] dae s'iscritore [[Impèriu Àustro-Ungheresu|austrìacu]] [[Karl-Maria Kertbeny]] e afirmadu prus tardu dae su [[Psichiatria|psichiatra]] [[Tedescos|tedescu]] [[Krafft-Ebing]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.apa.org/pi/lgbt/resources/language|tìtulu=Avoiding Heterosexual Bias in Language|limba=inglesu}}</ref> Generalemente sa paràula ''gay'' si referit a su gènere masculinu (duncas, non s'àplicat a is fèminas, a chi si narat [[Lesbismu|lèsbicas]], o a is [[Transessualidade|transessuales]]).<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7289390.stm|tìtulu=How 'gay' became children's insult of choice|limba=inglesu}}</ref> Su [[trasformismu]], su [[travestismu]] e sa [[transessualidade]] sunt fenòmenos indipendentes (intre issos e issos aici comente cun is gays), chi podent èssere relatzionados o nono; pro esempru, un'òmine transessuale podet èssere tantis gay, o puru unu òmine [[Eterosessualidade|eterosessuale]] podet èssere transformista.<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7289390.stm|tìtulu=How 'gay' became children's insult of choice|limba=inglesu}}</ref> Fatu·fatu gay est usadu fintzas pro designare o calificare a una persone omosessuale de [[Fèmina|gènere femininu]]; pro evitare confusiones est costùmene megius chistionare de «gays e lèsbicas», mancari segundu unas cantas interpretatziones custa espressione est subrabbundante.<ref>{{Tzita web|url=http://www.gay.com/news/article.html?2006%2F04%2F26%2F1|tìtulu=Anti-gay abuse seen to pervade U.S. schools|limba=inglesu|atzessu=2021-10-27|dataarchìviu=2007-03-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070301145035/http://www.gay.com/news/article.html?2006%2F04%2F26%2F1|urlmortu=eja}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Gay}} [[Categoria:Sessualidade]] 71izyakqii5whgcdjl6aorzwvhtmpzh Asessualidade 0 21283 177776 173939 2022-08-22T17:16:15Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Asexual Pride Flag.svg|thumb|282x282px|Bandera de s'orgòlliu asessuale]] [[File:Asexual symbol.svg|thumb|282x282px|Sìmbulu de s'asessualidade]] S''''asessualidade''', a bortas narada ''no-sessualidade'',<ref>{{Tzita web|url=https://www.thefreedictionary.com/asexual|tìtulu=Asexual|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.thefreedictionary.com/nonsexual|tìtulu=nonsexual|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.salon.com/2005/05/26/asexual/|tìtulu=Asexual and proud!|limba=inglesu}}</ref> in su sensu suo prus ampru, est sa farta de [[atraida sessuale]] cara a àteros èsseres<ref>{{Tzita web|url=https://www.newscientist.com/article/dn6533-feature-glad-to-be-asexual/|tìtulu=Feature: Glad to be asexual|limba=inglesu}}</ref> o sa farta de interèssiu pro su sessu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.dictionary.com/browse/asexual|tìtulu=asexual|limba=inglesu}}</ref> Puru si podet cunsiderare comente una farta de [[orientamentu sessuale]]. Un'istùdiu comunemente tzitadu, publicadu in su [[2004]], carculaiat s'esistèntzia de asessualidade in unu 1% de sa populatzione.<ref>{{Tzita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_41/ai_n6274004|tìtulu=Asexuality: prevalence and associated factors in a national probability sample|limba=inglesu|atzessu=2021-10-27|dataarchìviu=2012-06-05|urlarchìviu=https://archive.is/20120605023508/findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_41/ai_n6274004|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.dictionary.com/browse/asexual|tìtulu=Asexual|limba=inglesu}}</ref> S'asessualidade est diferente de s'astinèntzia e de sa castidade, chi sunt temas de conduta e in generale motivados dae fatores comente is creèntzias personales o [[Religione|religiosas]] de un'indivìduu; s'orientamentu sessuale, a diferèntzia de su cumportamentu sessuale, est cunsideradu cundizione a dura. <ref>{{Tzita web|url=https://www.apa.org/topics/lgbtq/orientation|tìtulu=Sexual Orientation & Homosexuality|limba=inglesu}}</ref> Calincuna persone asessuale tenet difatis [[atividade sessuale]]; mancari non tèngiat disìgiu de [[sessu]] nen atraida sessuale, pro more de resones diversas, comente pro esempru pro su disìgiu o s'abbisòngiu de acuntentare sa pariga sua, o pro su disìgiu de tènnere fìgios.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Nicole Prause, Cynthia A Graham|data=2007 Làmpadas|tìtulu=Asexuality: classification and characterization}}</ref> Isceti pagu tempus a imoe s'asessualidade at comintzadu a èssere atzetada in calidade de [[orientamentu sessuale]] ulteriore, e che a unu campu de chirca sientìfica,<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Anthony Bogaert|data=Cabudanni 2006|tìtulu=Toward a Conceptual Understanding of Asexuality}}</ref> e s'est comintzadu a creare unu corpus creschende de chirca de prospetivas tantis sotziològicas comente psicològicas.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Nicole Prause, Cynthia A Graham|data=2007 Làmpadas|tìtulu=Asexuality: classification and characterization}}</ref> Mentras chi carchi chircadore afirmat chi s'asessualidade est un'orientamentu sessuale, àteros sunt in disacòrdiu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Melby, Todd|data=11 Onniasanti 2005|tìtulu=Asexuality gets more attention, but is it a sexual orientation?». Contemporary Sexuality|pp=1, 4-5}}</ref> In is ùrtimos tempos si sunt comintzados a formare comunidades vàrias de asessuales, gràtzias a sa cumparitzione de [[Ìnternet|Internet]] e de is [[Retza sotziale|retzas sotziales]]. Sa prus connota de custas comunidades est istada sa giamada ''Asexual Visibility and Education Network'' (AVEN), fundada in su [[2001]]. == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Asexuality|Asessualidade}} [[Categoria:Sessualidade]] ay8ztkikwsuqgve17k6m5mxvdqa3xqd Have a Nice Life 0 21308 177849 174214 2022-08-22T22:04:46Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Artista musicale | nùmene = Have a Nice Life | image = Haveanicelife15.jpg | image_size = | landscape = <!-- yes, if wide image, otherwise leave blank --> | alt = | descritzione = | ruolu = grupu | nùmene_de_nàschida = | nùmene_nativu = | nùmene_nativu_lang = | zistru = | data_de_nàschida = <!-- {{birth date and age|YYYY|MM|DD}} --> | logu_de_nàschida = | orìgine = Middletown, [[Connecticut]], [[Istados Unidos]] | data_de_morte = <!-- {{death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (death date 1st) --> | logu_de_morte = | gènere_musicale = [[gothic rock]], [[shoegaze]], [[darkwave]], [[drone music]], [[industrial rock]], [[post rock]] | ocupatzione = | istrumentos = | annos_de_atividade = 2003 - in atividade | eticheta = [[Enemies list]] | artistas_assotziados = Giles Corey, GATE, The Flowers of St. Francis, Black Wing, Nahvalr | giassu = https://enemieslist.net/ | istrumentos_notàbiles = | membros_atuales = Dan Barret, Tim Macuga | membros_colados = }} '''Have a Nice Life''' est unu duetu musicale istadunidensu originàriu de su [[Connecticut]] formadu in su [[2003]] e cumpostu dae Dan Barret e Tim Macuga. S'istile issoro contat influèntzias chi cursant vàrios àmbitos de su [[rock alternativu]], is prus de importu sunt: [[rock goticu]], [[shoegaze]], [[post rock]], [[rock indùstriali]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.scaruffi.com/vol7/haveanic.html|tìtulu=Have A Nice Life|autore=Piero Scaruffi|limba=italianu}}</ref> == Carrera == S'album de printzìpiu est su dòpiu ''Deathconsciousness'', essidu pro s'eticheta de su grupu ''Enemies List'', concept album subra de sa figura de Antiochus<ref>{{Tzita web|url=https://www.sputnikmusic.com/review/15024/Have-A-Nice-Life-Deathconsciousness/|tìtulu=Have a Nice Life - Deathconsciousness|limba=inglesu}}</ref>. Publicadu in su [[2008]] a pustis de chimbe annos de traballu, est cunsideradu dae medas intre de is discos prus innovadores essidos a sa fine de is annos duamìgia in s'àmbitu de su rock isperimentale.<ref>{{Tzita web|url=https://www.scaruffi.com/vol7/haveanic.html|tìtulu=Have A Nice Life|autore=Piero Scaruffi|limba=italianu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ondarock.it/classifiche/2008.php|tìtulu=CLASSIFICA DELLA REDAZIONE DI ONDA ROCK|limba=italianu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.indie-rock.it/recensioni_look.php?id=571|tìtulu=Have A Nice Life: Deathconsciousness (2008)|limba=italianu|atzessu=2021-11-15|dataarchìviu=2015-09-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150924034446/http://www.indie-rock.it/recensioni_look.php?id=571|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.indieforbunnies.com/2008/10/25/have-a-nice-life-deathconsciousness/|tìtulu=HAVE A NICE LIFE Deathconsciousness [ Enemieslist - 2008 ]|limba=italianu}}</ref> In su [[2009]] est publicadu ''Voids'', album chi cuntenet inèditos in biu. In su [[2010]] est publicadu in sa retza ''Time of Land'', EP chi cuntenet bator inèditos. Su 4 freàrgiu de su [[2014]] essit ''The Unnatural World'', segundu album de sa banda, coprodutzione intre s'eticheta ''The Flenser'' e s'eticheta autogestida dae su grupu ''Enemies List''<ref>{{Tzita web|url=http://store.theflenser.com/product/have-a-nice-life-the-unnatural-world-lp-pre-order|tìtulu=Have a Nice Life "The Unnatural World" LP Pre-sale|limba=inglesu|atzessu=2021-11-15|dataarchìviu=2014-02-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140202095927/http://store.theflenser.com/product/have-a-nice-life-the-unnatural-world-lp-pre-order|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ondarock.it/recensioni/2014_haveanicelife_theunnaturalworld.htm|tìtulu=Have A Nice Life - The Unnatural World|limba=italianu}}</ref>. In su ''2019'' essit ''Sea of worry'', su de tres LP de sa banda. == Discografia == === Album studio === * [[2008]] - ''[[Deathconsciousness]]'' * [[2014]] - ''[[The Unnatural World]]'' * [[2019]] - [[Sea of Worry]] === Compilation === * [[2009]] - ''[[Voids]]'' === EP === * [[2010]] - ''[[Time of Land]]'' == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category: Have a Nice Life}} [[Categoria:Mùsica]] edg178ixpmsiqf1vovscs4rj4k8dhff Gherras napoleònicas 0 21314 177845 176359 2022-08-22T21:37:12Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name = Gherras napoleònicas |bodystyle = |titlestyle = |abovestyle = background:#C04000; |subheaderstyle = |title = |above = Gherras napoleònicas |imagestyle = |captionstyle = |image = [[File:La_bataille_d'Austerlitz._2_decembre_1805_(François_Gérard).jpg|200px|alt=Example alt text]] |caption = [[Batalla de Austerlitz]] (1805) |image2 = [[File:Battle of Waterloo 1815.PNG|200px|alt=Example alt text]] |caption2=[[Batalla de Waterloo]] (1815) |headerstyle = |labelstyle = |datastyle = |label3=Resultadu e cunseguèntzias|header1=|label1=Data|data1=18 de maju de su 1803 - 20 de onniasanti de su 1815 (12 annos, 6 meses e 2 dies)|header2=|label2=Logu|data2=[[Europa]], [[Otzèanu Atlànticu]], [[Otzèanu Indianu]], [[Rio de la Plata]]|header3=|data7=|header4=|data4=|header5=|label5=|data5=|header6=|label6=|header7=|label7=|header8=|label8=|data3=Vitòria de sa Coalitzione. * Ruta de su [[Primu Impèriu Frantzesu]] * Ispèrdida de su [[Sacru Romanu Impèriu]] * Istabilimentu torra de s'assolutismu in Europa, detzìdidu in su [[Cungressu de Vienna]]|data8=|header9=|label9=|data9=|header10=|label10=|data10=|belowstyle=|label4=|below=}} Is '''gherras napoleònicas''' sunt istadas una nera de cunflitos bèllicos chi ant tentu logu durante su tempus cando s'imperadore [[Napoleone Bonaparte|Napoleone I Bonaparte]] at guvernadu subra sa [[Frantza]], e chi bidiant su [[Primu impèriu frantzesu|Primu Impèriu Frantzesu]] contrapostu a is coalitziones de àteros vàrios istados europeos. Fiant istadas in parte un'isterridura de is cunflitos chi fiant isciopados pro neghe de sa [[Rivolutzione frantzesa|Rivolutzione Frantzesa]] e aiant sighidu, intzulladas e gràtzias a su finantziamentu de su [[Regnu Unidu de Bretagna Manna e Irlanda|Regnu Unidu de Britànnia Manna e Irlanda]], durante totu su [[Primu Impèriu frantzesu]]. No esistet cunsensu subra su momentu giustu in su cale aiant comintzadu custas gherras. Uno cantos cunsìderant chi fiant comintzadas cando Napoleone aiat otentu su podere in Frantza, in su mese de onniasanti de su [[1799]]. Àteras versiones sìtuant su perìodu bèllicu intre su [[1799]] e su [[1802]] in su cuntestu de is [[gherras rivolutzionàrias frantzesas]] e cunsìderant s'iscontzu de sa paghe e sa declaratzione de gherra de su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] a sa [[Frantza]] in [[1803]], chi fiat sighida a su perìodu de paghe curtzu de su [[Tratadu de Amiens (1802)|Tratadu de Amiens]] in su [[1802]] a puntude inghitzu de is gai naradas gherras napoleònicas. Is gherras napoleònicas fiant acabadas su 20 de onniasanti de su [[1815]] a pustis de sa derrota finale de Napoleone in sa [[batalla de Waterloo]] e su [[Tratadu de Parigi (1815)|Segundu Tratadu de Parigi]] de [[1815]]. In s'imparis, su perìodu agiomai sighidu de gherras intre su 20 de abrile de su [[1792]] e su 20 de onniasanti de su [[1815]] est numenadu cun fatu·fatu [[Gherra Manna Frantzesa]]. Is gherras napoleònicas ant provocadu tzirca unu millione e mesu de mortos intre is tziviles e ultres tres milliones intre is cumbatentes rutos.<ref>{{Tzita web|url=http://users.erols.com/mwhite28/wars19c.htm|tìtulu=Statistics of Wars, Oppressions and Atrocities of the Nineteenth Century (the 1800s)|limba=inglesu|atzessu=2021-11-18|dataarchìviu=2011-02-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110220144705/http://users.erols.com/mwhite28/wars19c.htm|urlmortu=eja}}</ref> ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Napoleonic wars|Gherras napoleònicas}} [[Categoria:Istòria]] tglgnghaafaylih1x9uxm16de5wmgt7 Bortigale 0 21336 177788 175174 2022-08-22T18:56:13Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Tmp|Bidda}} [[File:Bortigali_-_Panorama_(01).JPG|right|thumb|250x250px|Panorama de Bortigale]] '''Bortigale''' est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]], in sa regione istòrica de su [[Màrghine]], in s'ala "tzentru-otzidentale" de sa Sardigna. Tenet 1 253 abitantes. == Su nùmene == Sa paretimologia narat chi su nùmene de sa bidda benit dae su fatu chi sos abitantes de sa bidda ispèrdida de Berre, chi fiant petzi sete famìlias, si nche sunt andados a istare a su giassu in ue oe s’agatat su bighinadu de “Sas sete padeddas”, mutidu gasi , ca bi sunt sete domitas derrutas una in fila a pare cun s'àtera; si comente su giassu seberadu pro sa bidda noa fiat ricu de ortigros e de ortos l’ant postu Urticale e posca est devènnidu Ortigale. Sos istùdios fatos in sos annos passados a pitzu de su topònimu ant dadu significos diferentes: su [[Giovanni Spano|canònicu Spano]] naraiat chi cheret nàrrere “logu prenu de pòrticos”, ma chi podet bènnere puru dae su su [[Fenìtzios|fenìtziu]] BOR e TIGAL chi cheret nàrrere “Putzu de sa Pandela”. S’istudiosu Botticini naraiat chi beniat dae sa paràula ortigru chi benit dae su latinu CORTICULUS, ma puru “giassu prenu de ortigadas”. [[Massimo Pittau|Màssimu Pittau]] imbetzes at fatu s’ipòtesi chi su topònimu bèngiat dae su latinu HORTUS in sa variante HORTICALIS chi benit dae sas formas HORTICUS, HORTICELLUS, HORTICULUS e duncas “logu prenu de ortos”; difatis sa bidda est a curtzu a su riu Manigas ue b’aiat ortos meda. Dedola narat chi su significadu benit dae sas paràulas sardas Urticu, Bultigu e Ortigu. De importu mannu fiat puru sa bidda de Mulàrgia (chi a dies de oe est fratzione amministrativa) chi est s’antiga bidda [[Impèriu romanu|romana]] de MÒLARIA e chi depet su nùmene suo a su fatu chi s’agataiant sas minas pro fàghere sas molas. == Su sartu == Su territòriu de Bortigale est istèrridu pro 67,46 chilòmetros cuadros; sa parte de giosso est in pranu a làcana cun sos campos de [[Duarche]] e de [[Bòrore]], mentras sa parte de susu posta a nord de sa bidda est in sos montes de su [[Màrghine]] e in sa Campeda. Su monte prus artu est Monte Santu Padre (1.025 m), sos àteros montes sunt: Monte Cuguruttu (867m), Crastu Littu (847m) e Cuccuru ’e Monte (729m). Sa bidda est rica de abba meda, pro mèdiu de su Riu Mànigos e de su Riu Murtatzolu chi permitiant in sos tempos passados de abbare sos ortos. In sa Costa 'e Mòlinu, s’agataiant puru molinos meda. Bortigale paris a Mulàrgia tenet unu tretu mannu de sa Campeda, in su paris chi segat in duos sa Sardigna. Sos territòrios de Mulàrgia e de Bortigale sunt istados aunidos in s’annu 1865 cando sa Comuna de Mulàrgia est istada suprimida e posta paris a sa de Bortigale. In su territòriu totu a inghìriu de sa bidda, b'at itineràrios interessantes e ricos meda, chi sunt bistados valorizados dae Pro Loco, Comune e setzione de zona de su C.A.I.. In mesu de custos cheret chi s'ammentet su "Sentiero Natura", chi dae Bortigale che leat a Mulàrgia, colende·nche totu in mesu a monumentos naturales e archeològicos. Àteru tretu dignu de èssere ammentadu est cussu chi, colende peri tancas e giassos de rara bellesa, crompet fintzas a su monte Santu Padre, unu de sos cùcuros prus artos de su Màrghine, dae ue faghet a bìdere unu panorama comente pagos, chi abbratzat un'ala manna meda de sa Sardigna de bassu; in sas percas de su monte bi bivent fintzas paritzos “benturzos”. Una de sas zonas prus caraterìsticas de sa bidda est de seguru su tzentru istòricu, atraessadu dae deghinas de gùturos in impedradu, adornadu dae unu muntone de architraves iscarpeddados dae sos "picapedras" in istile "catalanu-aragonesu". Sa carrera printzipale de Bortigale est su cursu Vitòriu Manuelle, ue si pesant paritzos palatzos burghesos de sos primos annos de su noighentos. == S'istòria == Sas primas atestatziones documentàrias de Bortigale benint dae su [[Condaghe]] de su cumbentu de Santu Nigola de Truddas de [[Semèstene]] in su de XI-XII sèculos: sa bidda de Bortigale paris cun sas de Mulàrgia e cun sa bidda ispèrdida de Gitil aiat fatu unu chertu contra su cumbentu de Truddas pro “su sartu de Antipatre”. Sa bidda est rica meda de testimonias e istigas antigas, ant tzensidu 41 [[Nuraghe|nuraghes]], 10 [[Domus de Janas|domus de janas]], 2 [[Dolmen|dolmens]], 1 funtana [[Tziviltade nuraghesa|nuràgica]] e 2 [[Tumba de gigantes|tumbas de gigantes]]. Sa bidda de Bortigale tenet crèsias meda in intro de bidda: sa crèsia parrochiale cunsacrada a Santa Maria de sos Ànghelos, sa crèsia de su Purgatòriu o de Santu Prammeri, sa crèsia de su Rosàriu, sa crèsia de Santa Rughe, sa crèsia de Santa Lughia, sa crèsia de Sant’Antoni, sa crèsia de Santu Giusepe. Sas crèsias postas in fora de sa bidda sunt derrutas e sunt cunsacradas a Santu Martine e a Santu Giuanne. Sa crèsia de Santa Maria de Saucu, fraigada in su de XII sèculu, est posta in su territòriu de [[Golòthene]], ma intro de unu terrinu de propiedade de s’Amministratzione Comunale de Bortigale. In Padru Mannu, a curtzu a s’Istrada Istatale 131 b’est finas sa crèsia de su Coro de Gesùs chi l'ant acontzada como pagos annos. Totu sas crèsias sunt in istadu perfetu e sunt ricas de prendas artìsticas, comente sos cuadros de sa crèsia majore, chi paret chi siant istados fatos dae s'iscola de su [[Mastru de Otieri]]. Sa fratzione de Mulàrgia tenet tres crèsias: Sant’Elene, chi est sa parròchia, e sas de Santu Sìrigu e de Santa Elene “'etza”, chi sunt derrutas. In sa punta de su Monte de su Santu Padre s’agataiat imbetzes sa crèsia de Santu Barnaba. == Sa cultura e sas festas == In sa bidda de Bortigale b'est sa Biblioteca Comunale chi tenet unu patrimòniu libràriu de importu mannu e assòtzios culturales meda: b'est s'assòtziu Frinas, chi cada duos annos organizat su Prèmiu de Poesia "A pes de Santu Padre" , s'Assòtziu Sas Enas, sa Pro Loco, sa Polifònica, Su Cuncordu de sas boghes biancas, su Grupu Folk e su Cuncordu Bortigalesu chi est unu de sos prus famados de totu sa [[Sardigna]]. In Bortigale b'at tres cunfrarias: Santa Rughe (atestada dae s'annu 1624), de Santu Prammeri o de Sas Ànimas (annu 1777} e de su Rosàriu (1864). In su 1943 in Bortigale s'agataiat su Cumandu Militare de totu sa Sardigna e custu at permìtidu sa nàschida, intro una perca a curtzu de sa bidda, de Ràdiu Sardigna, sa prima ràdiu de [[Itàlia]] in sos annos de [[Segunda gherra mundiale|sa gherra]]. Sa festa de importu prus mannu est sa de Santa Maria de Saucu su 7 e su 8 de [[Cabidanni|cabudanni]] in sa crèsia de Saucu chi però nch'est in sartu de [[Golòthene]], chi istat in sa zona de Campeda, una bindighina de chilòmetros dae sa bidda. Sa festa, dae s'annu 1614, est in onore de un'istàtua de Nostra Segnora, chi segundu de sa traditzione orale l'ant agatada in intro de un'àrbore de saucu. Custa festa at mantesu totu sa genuinidade e sas maneras de sèculos de traditzione, comente sa protzessione a pee e a caddu dae sa bidda a su santuàriu, ue sos bortigalesos colant sas nuinas in sos muristenes, in mesu a momentos dedicados a sa religione e àteros a s'ispàssiu cun mùsica e ballos, cun gente de cale si siat edade. S'àtera festa manna est sa de Nostra Segnora de s'Assunta in sa chida de mesaustu, cun ses dies de festas tziviles e religiosas. In dies de Pasca posca bi sunt totu sos ritos de sa "chida santa" e sas tzerimònias chi nde faghent parte sunt curadas dae sas cunfrarias; in [[martzu]] b'est sa protzessione de Santu Marcu (sos pitzinnos bi andant cun sas "cogoneddas" de pane pintadu). De importu mannu finas sa festa pro Sant'Antoni de su Fogu, in ghennàrgiu, cun una tuva (unu truncu mannu de àrbore bòidu in mesu, chi benit segada e batida in su mese de [[Santuaine|santugaine]]) manna chi benit brusiada in su passìgiu. == S'economia == S'economia de sa bidda de Bortigale est fata dae s'allevamentu de su bestiàmene bàchinu e berbeghinu in sa Campeda: nointames dae chentu annos e prus in Bortigale est de importu mannu sa prodùida de su casu pro mèdiu de una cooperativa chi assòtziat sos allevadores de sa bidda e sos de sas àteras biddas de su Màrghine. De importu mannu puru su masellu e sa bèndida de petza berbeghina, bùula e de porcu. De ammontare puru un'indùstria de proenda pro su bestiàmene. == Persones nòdidas == * Frantziscu Ànghelu Dessi: nàschidu in su 1600, mortu in su 1674, est istadu avocadu, giurista e polìticu. Aiat leadu sa tzitadinàntzia [[Ispagna|ispagnola]] e est devènnidu famadu ca at lassadu sos benes suos e dinari meda pro sa fundatzione de s’Ispidale Tzivile de [[Casteddu]] e pro sa crèsia de Santu Micheli de Istampace semper in Casteddu. * Domìnigu Fois: nàschidu in su 1780 e mortu in 1871 est istadu unu giurista, unu polìticu e un'avocadu. Magistradu e a pustis giùighe in sa “Reale Udièntzia” at publicadu libros meda subra su deretu. Comente deputadu aiat votadu pro s’abolitzione de sas dègumas in Sardigna e at agabbadu sa carriera polìtica sua comente cussigeri comunale in [[Casteddu]]. * Anna Maria Falchi Massidda: nàschida in su 1824 e morta in su 1873, est istada una [[Poete|poetissa]] famada. Beniat dae una famìlia nòbile e teniat unu livellu de istùdiu artu pro cussos tempos. At lassadu iscritas 16 glossas e 3 mutos. * Ernestu Sequi: nàschidu in su 1882, in antis est istadu unu carabineri a caddu e a pustis in sa [[Prima gherra mundiale|prima gherra manna]] est istadu unu aviadore e at agabbadu sa carriera militare cun su gradu de tenente coronellu. L’ant dadu sa Medàllia de prata pro su Valore Militare. Est mortu in [[Roma]] in su 1966. * Ignàssiu Salaris: nàschidu in su 1892 e mortu in sa prima gherra manna in s'annu 1916: fiat unu tenente de s’Esèrtzitu Italianu chi est istadu decoradu cun sa Medàllia de Oro a su valore militare e a sa memòria. Fiat in su de 45 Regimentu Fanteria Reggio. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=M. A.|sambenadu=Sanna|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=24-25|capìtulu=Bortigale}} *{{Tzita libru|nùmene=Vittorio|sambenadu=Angius|wkautore=Vittorio Angius|tìtulu=Dizionario geografico storico statistico commerciale degli stati di Sua Maestà il re di Sardegna: Sardegna.|url=http://books.google.com/books?id=hEdEAQAAMAAJ|atzessu=2021-12-20|annuoriginale=1834|data=2000|editore=Editrice Archivio Fotografico Sardo|tzitade=Nùgoro|limba=it|capìtulu=Bortigali|OCLC=894820561}} *{{Tzita libru|autore=A.A.V.V.|tìtulu=CTS - Catalogo dei Beni Storici e Artistici, Comune di Bortigali e Biblioteca Comunale|annu=1998|editore=Studio Stampa|tzitade=Nùgoro|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|p=221|capìtulu=Bortigali|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} *{{Tzita libru|nùmene=Raimondo|sambenadu=Carta Raspi|wkautore=Raimondo Carta Raspi|tìtulu=Condaghe di San Nicola di Trullas|annuoriginale=1110-1300|data=1937|editore=Ed. della Fondazione Il Nuraghe|tzitade=Casteddu|limba=sc|OCLC=162715416}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni Francesco|sambenadu=Fara|wkautore=Giovanni Francesco Fara|curadore=Enzo Cadoni|tradutore=Maria Teresa Laneri|àteros=cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas|tìtulu=Sardiniae Chorographiam|annuoriginale=1835|data=1992|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=la,it|pp=140 e 180|capìtulu=Borticalis|OCLC=886513630}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=1|capìtulu=Bortigali|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20121114153743/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170239.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-26|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=Ricerche archeologiche nel Marghine-Planargia|data=1998|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=211-281|volume=1|OCLC=1146534261|ISBN=978-88-7138-169-5}} *{{Tzita libru|nùmene=Pasquale|sambenadu=Tola|àteros=in sa forma Bortigale|tìtulu=Codex diplomaticus Sardiniae|data=1861-68|tzitade=Torinu|limba=it|p=834/2|volume=1|OCLC=759743536}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.bortigali.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Categoria:Màrghine]] pup7188zpuqzok74gt9d4kqvqtvgi9h Salerno 0 21358 177953 174738 2022-08-23T11:44:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}}{{S}}{{Bidda|nòmene comune=Salerno|tirada=59,85|die patronu=21 cabudanni|nòmene patronu=san Matteo|fiscale=H703|istat=065116|prefissu=089|cap=84121-84135|comunes lacanantes=Baronissi, Castiglione del Genovesi, Cava de' Tirreni, Giffoni Valle Piana, Pellezzano, Pontecagnano Faiano, San Cipriano Picentino, San Mango Piemonte, Vietri sul Mare|densidade=2 165,58|populamentu=129 610|artiore=4|nòmene ufitziale=Salerno|longhiore=14°45′35″|ladiore=40°40′50″|sigla provìntzia=SA|nòmene provìntzia=Salerno|s-nòmene rezone=sa Campània|nòmene rezone=Campània|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene Istadu=Itàlia|imàzine=SalernoCanalone.jpg|zassu=http://www.comune.salerno.it/}} '''Salerno''' (''Sali̯érnë'' in dialetu locale) est unu comunu [[Itàlia|italianu]] de 129 610 bividores<ref>{{Tzita web|url=http://demo.istat.it/bilmens/query.php?anno=2021&lingua=ita&Rip=S4&Reg=R15&Pro=P065&Com=116&submit=Tavola|tìtulu=Bilancio demografico anno 2021 (dati provvisori) - Comune: Salerno|situ=demo.istat.it|limba=it|atzessu=2021-11-28}}</ref>, bidda manna de s'omònima provìntzia in [[Campania|Campània]] e segundu comunu de sa regione pro nùmeru de bividores. In s'[[Edade mèdia|Edade de mesu]], a suta de sa dominatzione longobarda, sa tzitade at bìvidu una de is fases istòricas suas prus rilevantes comente capitale de su Printzipadu de Salerno, territòriu chi fiat arribbadu a pagu a pagu a incluire parte manna de su sud-Itàlia continentale. In Salerno in prus ddoe fiat s'Iscola Mèdica Salernitana, chi est istada sa prima e prus importante istitutzione [[Meighina|mèdica]] de [[Europa]] in su cumintzu de s'Edade de mesu, e duncas est cunsiderada cabudiana de is [[Universidade|universidades]] modernas<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/topic/university|tìtulu=university {{!}} Definition, Origin, History, & Facts {{!}} Britannica|situ=www.britannica.com|limba=en|atzessu=2021-11-28}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Enrico|sambenadu=de Divitiis|data=2004-10|tìtulu=The "schola medica salernitana": the forerunner of the modern university medical schools|rivista=Neurosurgery|volume=55|nùmeru=4|pp=722–744; discussion 744–745|limba=en|atzessu=2021-11-28|doi=10.1227/01.neu.0000139458.36781.31|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15458581/|nùmene2=Paolo|sambenadu2=Cappabianca|nùmene3=Oreste|sambenadu3=de Divitiis}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.aic2012.unisa.it/ateneocitta|tìtulu=L'Ateneo e la città|situ=www.aic2012.unisa.it|limba=it|atzessu=2021-11-28}}</ref>. Dae su [[1968]] sa tzitade est sede de s'Universidade de Salerno<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/2006/06/speciale/altri/2006guidacensis/salerno/salerno.html|tìtulu=Speciale Maturità 2006 - Repubblica.it|situ=www.repubblica.it|limba=it|atzessu=2021-11-28}}</ref>, tramudada dae su [[1988]], suta forma de ''campus'', a is comunos de [[Fisciano]] e [[Baronissi]]. Dae su freàrgiu a s'austu de su [[1944]] Salerno est istada sede de su guvernu italianu<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=Silvio Bertoldi|url=http://archiviostorico.corriere.it/1993/novembre/15/Salerno_1944_dal_Togliatti_co_0_9311156491.shtml|tìtulu=Salerno 1944. dal re a Togliatti|publicatzione=Il Corriere della Sera|data=1993-11-15|atzessu=2021-11-28|dataarchìviu=2015-10-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151031112443/http://archiviostorico.corriere.it/1993/novembre/15/Salerno_1944_dal_Togliatti_co_0_9311156491.shtml|urlmortu=eja}}</ref>, acasagende is esecutivos Badoglio I, Badoglio II e Bonomi II chi ant portadu a sa Furriada de Salerno. == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Tzitades de s'Italia]] 943kg109emk0fm7j2ixnsi8dfesxu9o Lecce 0 21360 177869 174739 2022-08-22T23:11:13Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}}{{S}}{{Bidda|nòmene comune=Lecce|populamentu=93 889|die patronu=26 austu|nòmene patronu=santos Oronzo, Giusto e Fortunato|nòmene bividores=Letzesos|fiscale=E506|istat=075035|prefissu=0832|cap=73100|comunes lacanantes=Arnesano, Cavallino, Lequile, Lizzanello, Monteroni di Lecce, Novoli, San Cesario di Lecce, Squinzano, Surbo, Torchiarolo (BR), Trepuzzi, Vernole|apendìtzios=Frigole, San Cataldo, San Ligorio, Torre Chianca, Torre Rinalda, Villa Convento|densidade=389,58|tirada=241|imàzine=Collage_Lecce.jpg|artiore=49|longhiore=18°10′08.9″|ladiore=40°21′07.24″|sigla provìntzia=LE|nòmene provìntzia=Lecce|s-nòmene rezone=sa Pùglia|nòmene rezone=Pùglia|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene Istadu=Itàlia|nòmene ufitziale=Lecce|zassu=http://www.comune.lecce.it/}} '''Lecce''' (''Lécce'' in dialetu salentinu; Λουππίου, ''Luppìu'' in [[Griko salentinu|griko]]<ref>{{Tzita web|url=http://emeroteca.provincia.brindisi.it/Ricerche%20e%20Studi/1970/Articoli/Toponomastica%20Greca%20nel%20Salento.pdf|tìtulu=Toponomastica Greca nel Salento|autore=Gerhard Rohlfs|situ=web.archive.org|data=2017-08-01|limba=it|atzessu=2021-11-28|dataarchìviu=2017-08-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170801041216/http://emeroteca.provincia.brindisi.it/Ricerche%20e%20Studi/1970/Articoli/Toponomastica%20Greca%20nel%20Salento.pdf|urlmortu=eja}}</ref>) est unu comunu [[Itàlia|italianu]] de 93 889 bividores<ref>{{Tzita web|url=http://demo.istat.it/bilmens/query.php?anno=2021&lingua=ita&Rip=S4&Reg=R16&Pro=P075&Com=35&submit=Tavola|tìtulu=Bilancio demografico anno 2021 (dati provvisori) - Comune: Lecce|limba=it|situ=demo.istat.it|atzessu=2021-11-28}}</ref>, bidda manna de sa provìntzia omònima de sa [[Pùglia]]. Posta in positzione agiumai tzentrale de sa penìsula salentina, intre sa costa adriàtica e sa iònica, est sa prus bidda manna de provìntzia orientale de [[Itàlia]]. S'orìgine mesàpica antiga e is restos archeològicos de su domìniu romanu nde faghent una de is tzitades de arte de Itàlia<ref>{{Tzita web|url=https://www.sapere.it/enciclopedia/+P%C3%B9glia.html|tìtulu=Pùglia su Enciclopedia {{!}} Sapere.it|situ=www.sapere.it|limba=it|atzessu=2021-11-28}}</ref>. Lecce si distinghet pro sa richesa de s'istile barocu de is crèsias e de is palatzos de su tzentru, tìpicu de su Seschentos, fraigados cun sa pedra tìpica de sa zona: calcare bonu meda de traballare cun su su puntzotu. S'isvilupu architetònicu e s'arrichimentu decorativu de is fatzadas fiat curadu meda in su perìodu de su Rennu de Nàpoli e caraterizat sa tzitade, a su puntu de èssere definidu ''barocu lecese''. Est sede de s'Universidade de su Salento e est istada capitale italiana de sa cultura in su [[2015]]<ref>{{Tzita noas|limba=it|url=http://www.quotidianodipuglia.it/lecce/lecce_2015_capitale_italiana_della_cultura/notizie/997301.shtml|tìtulu=Matera2019, Lecce sarà capitale italiana della cultura 2015|publicatzione=Il Quotidiano di Puglia|data=2014-11-06|atzessu=2021-11-28|dataarchìviu=2014-11-08|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141108035035/http://www.quotidianodipuglia.it/lecce/lecce_2015_capitale_italiana_della_cultura/notizie/997301.shtml|urlmortu=eja}}</ref>. [[Categoria:Tzitades de s'Italia]] == Riferimentos == <references /> 55xmcf9jfnljgdryxtsjbonymymusdc Lùvula 0 21365 177888 175176 2022-08-22T23:51:21Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Bidda|nòmene comune=Lùvula|populamentu=1.298|die patronu=15 de austu|nòmene patronu=[[Santa Maria Assunta]]|nòmene bividores=luvulesos o lugulesos|fiscale=E736|istat=091043|prefissu=0784|cap=08020|comunes lacanantes=[[Bitzi]], [[Durgali]], [[Garteddi]], [[Irgoli]], [[Lòcula]], [[Lodè]], [[Onanie]], [[Orane]], [[Orune]], [[Thiniscole]]|apendìtzios=|densidade=8,66|tirada=148,56|imàzine=Lula, Siniscola - Catena del Montalbo (01).JPG|artiore=521|longhiore=9°29′0″|ladiore=40°28′0″|sigla provìntzia=NU|nòmene provìntzia=Nùgoro|s-nòmene rezone=sa Sardigna|nòmene rezone=[[Sardigna]]|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene Istadu=[[Itàlia]]|nòmene ufitziale=Lula|zassu=[http://www.comune.lula.nu.it/]}} '''Lùvula''' (connota fintzas comente '''Lùgula''', in [[italianu]] ''Lula'') est una [[bidda]] de sa [[Provìntzia de Nùgoro]], e tenet 1288 abitantes. == Su sartu == [[File:Sheep near lula sardinia.jpg|left|thumb|Berbeghes in su sartu de Lùvula]] Lùvula est una comuna de sa Provìntzia de Nùgoro, est a 521 metros de artària dae mare, e nch’est a largu unos 35 km dae [[Nùgoro]]. Su sartu est mannu 148,56 km cuadrados, in sa Sardigna de tzentru/nord. Faghet a làcana a Sud e a Est cun sas comunas de sa Baronia (Garteddi, Irgoli, Lòcula e Thiniscole) e cun su sartu de Durgali, imbetzes a Nord cun Lodè e cun Onanie, e a Ovest cun Bitzi e cun Orane. Posta in pees de s’ala otzidentale de su Monte. Su monte, gasi li narant sos luvulesos, l’at decraradu s’Unione Europea SIC (situ de interessu comunitàriu), si comente s’òmine non b’at fraigadu belle e nudda, nen b’at caminos, s’est mantesu gasi comente est semper istadu, e at cunservadu nessi su 30 pro chentu de tupas e fundos sardos, chene contare sos animales, e intre costos su fòssile biu: su Geotritone de Montarvu (Speleomantes Flavus). Su Monte, chi s'isterret unos 8000 ètaros, est carcu de matas, su bonu sunt padentes de [[èlighe]], ma b’at finas ghinìperu, [[lidone]] e [[chessa]] e in mesu b’istat genias diferentes de animales: muvrones, [[Sirbone|sirbones]], margianes, [[Lèpere|lèperes]], e in ue faghet su nidu finas s’àbbila reale sarda. Su restu de su sartu est su bonu a cùcuros, francu su tretu de su paris de S’orrotha/Isalle, e ue como b’est finas sa zona industriale de su Sòlogo. == S'istòria == Sa presèntzia manna de testimonias antigas isparghinadas in totu su sartu, faghent cumprèndere chi s’òmine fiat presente finas dae sos tempos arcàicos de su [[neolìticu]]. Est de importu mannu su chi ant agatadu in sas concas càrsicas de "Conca de Òmines Agrestes” e de "Conca de Crapas” in su monte, in prus unu tantu mannu de concheddas. Fàtzile chi custu dipendat dae unu sartu ricu de cumbènias mineràrias, custas concheddas difatis sunt a curtzu a sos sitos mineràrios de Sos Enatos, e faghent supònnere chi sos minerales siant istados isfrutados dae tempus antigu. Difatis sa presèntzia est cunfirmada finas in su tempus de sos Romanos, chi ant abertu tando sa mina de "Guzzurra". Sa bidda de como est fundada in s'[[edade mèdia]], fiat parte de su [[Judicadu de Gaddura|Giuigadu de Gaddura]], e de sa [[Curadorias|curadoria]] de [[Garteddi]]. Comente s’isperdeit sa famìllia de sos Visconti, su Comunu l’amministreint funtzionàrios de Pisa. A pustis de sa Conchista aragonesa, in su 1334 lu cuntzedeint pro fèudu a Pedru Torrents; ma cando in su 1334 comintzeit sa gherra intre [[Gènova]] e [[Corona de Aragona|Aragona]], sa populatzione luvulesa s'irvorteit. Comente agiusteit sa gherra, mancari cun dannu meda, sa bidda fiat galo de sos Torrents, e s’erèntzia de sos òmines s’isperdeit in su 1358. Tando sa bidda la cuntzedeint a Bartolu Catoni, ma a pustis de su 1364 la ocupeint sos sordados de su Giùighe de [[Judicadu de Arbaree|Arborea]], chi aiat torradu a comintzare sa gherra cun sos Aragonesos. A pustis de sa [[Battalla de Seddori|batalla de Seddori]], Lùvula coleit a su Visconte de Narbona, chi la mantengeit finas a su 1420; torreit in manos de sos Aragonesos, e a pustis de unas cantas peleas l’inclueint in su fèudu chi comporeit Sarvadore Guiso in su 1449. Dae sos Guisos, coleit a sos Mancas, e in su XVII sèculu pro sa prepotèntzia de su feudatàriu bi cumbineint avolotos meda. Su sartu devenneit amparu de bandidos e sa seguràntzia pùblica fiat in bagante tales chi linas sos barratzellos no la chergeint contivigiare prus. Ispèrdidos sos Mancas, in su 1788 sa bidda no l'infeudeint prus finas a su 1821, cando intreit in sa [[Provìntzia de Nùgoro]]. In su 1848 intreit in su mandamentu amministrativu de [[Nùgoro]] finas a su 1859 cando intreit parte de sa [[Provìntzia de Tàtari]], finas a su 1927, cando, torrada in possa sa provìntzia de Nùgoro, torreit a in ie. == Sa cultura == Lùvula mantenet in su tempus de como, su connotu de tempus antigu, comintzende dae sa limba e sighende cun su carrasegare e cun su tenore. Sa variedade luvulesa de sa [[limba sarda]] mantenet caraterìsticas de su latinu de su primu sèculu in antis de Gesucristu, est galu cunservada bia in sas famìllias e sos pitzinneddos la faeddant. Su carrasegare luvulesu, ligadu a sa màscara de "Su Batileddu", est intre sos carrasegares de importu mannu, de sos prus cunsiderados de totu sa regione. Su batileddu est devènnidu in su tempus una de sas màscaras prus pretziadas, a in tundu suo b'at istùdios iscientìfìcos de valore, fatos dae istudiosos sias sardos chi continentales e furisteris puru. Sa màscara, a bisu de unos cantos chircadores e intre de custos s'etnòloga [[Dolores Turchi]], paret chi siat ligada a sos ritos arcàicos de su massariu, cando sa terra la fecundaiat su sàmbene. Una mustra de sa chi unu tempus deviat èssere s'ammentu de sa passione e de sa morte de Dionisu Mainoles (in Sardigna li naraiant Maimone) cunsideradu su deus de prantas e àrbores. Est una caratza bestida de pedde de berbeghe o de mascru, su mucadore in conca, chin sa cara pintada de carbone. In sa petorra picat sos marratzos e in suta su "chetu puzzone ortatu", chi est una bentre de berbeghe prena de sàmbene e abba. In sa protzessione li benit istampadu pro li fàghere essire su sàmbene chi nde rughet a terra pro lu fàghere proigare. Lu sighint sos batileddos, òmines bestidos de fèminas gatias, sa cara pintada de carbone sighint cantende unu lamentu de mortu, pigant in fatu una pupiedda de istratzos chi la depent basare a sa gente in su caminu. In Lùvula b'at unu tenore chi si narat Tenore Luvulesu, e mantenet bia sa manera de cantare luvulesa chi fiat in arriscu de iscumpàrrere. Lùvula est bidda chi contivigiat s'arte de sa poesia, difatis dae su 2009, tzintzigada dae unu grustu de persones, s'Amministratzione Comunale faghet su prèmiu de poesia Lùvula Ti Canto. == S'economia == S'economia de sa bidda est fundada in su pastoriu. Su prus de su bestiàmene est berbeghinu, ma b'at finas vùvulos. B'at bìngias e olivàrios. De importu pro s'economia de sa bidda sunt sas minas: a pàrrere de sos istòricos est dae su [[Sardigna e Còrsica|tempus romanu]] chi sas minas sunt impitadas e galu oe sos signales si bident in su sartu dae sos Enàthos a Gusurra e a Arghentaria. Sas minas de Lùvula sunt parte de su Parcu Geomineràriu Istòricu e Ambientale de sa Sardigna. Su Monte puru est parte de s'economia luvulesa, difatis b'at unu cantieri forestale ue bi traballat gente meda. In sa bidda b'at finas atividades de cummèrtziu de materiale edile e de mobìlia, butegas de ferramenta e de materiale elètricu. == Sas festas == S'annu comintzat cun sa festa de Santu Antoni, sentida meda in sa bidda. Su 16 a sero s'allughet sa foghina, e su pàrracu in antis la beneighet. In mesu b’est su punteddu: unu truncu de linna de unos deghe metros, subra b’est sa panada. In chida santa in Lùvula si faghet s’iscravamentu e sa domìniga de Pasca b'est s'incontru. Ma sas festas chi sos luvulesos sentint de prus sunt sas de campagna. Sa prus connota de sas bator crèsias de campagna est sa chi est cunsagrada a Santu Frantziscu de Assisi. Su Prèmiu Nobel [[Gràtzia Deledda|Gràssia Deledda]] nde faeddat in unos cantos contos, e arresonat de sa festa in ''Elias Portolu''. Su santuàriu est a unos duos chilòmetros dae Lùvula, e sa festa si faghet duas bias a s’annu, in primos de [[Santuaine|santugaine]] e dae prima die a su deghe de [[maju]]: a sa festa e a sa novena bi andat fideles meda. In sas primas tres chidas de su mese de [[Cabidanni|cabudanni]], si faghent festas de importu mannu religiosu e sotziale, in sas crèsias de Nostra segnora de su Meràculu, de Santu Nicola, e de Santu Matzeu. Cada annu, paris cun sa festa religiosa, sos tres priores numenados cada bia, tremesant sa festa pro totu sa bidda, su sàbadu a parte de sero bi coghent su brodu de [[Berveghe de ratza sarda|berbeghe]], sa petza a buddidu, e su sàmbene, e a pustis bi faghent sos ballos. Sa domìniga, paris chi narant sa missa, b’est sa professone e a pustis su pranzu. So borta de die si tirant sos priores noos. == Persones nòdidas == Pàulu Calia: fiat iscenògrafu de [[Federico Fellini]], e como nche traballat in [[Frantza]] dae deghinas de annos, in Sardigna Muss. Bustianu Sanguinetti est pìscamu de [[Tèmpiu]] e in antis fiat in [[Otieri]]: l’at cunsagradu pìscamu [[Karol Józef Wojtyła|Papa Woityla]]. De su tempus coladu est de ammentare Oreste Nemi alias Chircantoni Porcu istudiosu nàschidu e pàschidu in su de XIX sèculos. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Jorgi|sambenadu=Rusta|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=48-49|capìtulu=Lùvula}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=2|capìtulu=Lula|url_capìtulu=https://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710523300006.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=5|capìtulu=Lula|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120526160359/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170553.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-28|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Albino|sambenadu=Bernardini|tìtulu=Le bacchette di Lula|data=1974|editore=La Nuova Italia|tzitade=Firentze|limba=it|OCLC=634839253}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.lula.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Provìntzia de Nùgoro]] [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] 91cyd4pe84qbvb1mz8gj12v54hft6ki Macumere 0 21369 177889 175177 2022-08-22T23:52:31Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}} {{Bidda|nòmene comune=Macumere|populamentu=10.690 <small>31/9/2010</small>|die patronu=27 de trìulas|nòmene patronu=[[Santu Pantaleone Mannu]]|nòmene bividores=Macumeresos|fiscale=E788|istat=091044|prefissu=[[0785]]|cap=08015|comunes lacanantes=[[Bìroro]], [[Bolotana]](SS), [[Bonòlva]] (SS), [[Bòrore]], [[Bortigali]], [[Iscanu]] (OR), [[Semestene]] (SS), [[Sindia]].|apendìtzios=|densidade=87,21|tirada=122,58 Kmq|imàzine=Macomer-Stemma.png|artiore=572|longhiore=8°47′0″|ladiore=40°16′0″|sigla provìntzia=NU|nòmene provìntzia=Nùgoro|s-nòmene rezone=sa Sardigna|nòmene rezone=[[Sardigna]]|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene Istadu=[[Itàlia]]|nòmene ufitziale=Macumere/Macomer|zassu=[http://www.comune.macomer.nu.it/ Giassu Istitutzionale]}} '''Macumere''' est una tzitade de sa [[Provìntzia de Nùgoro]], in sa [[Regiones istòricas de sa Sardigna|regione istòrica]] de su [[Màrghine]], e tenet 9.659 abitantes. == Su nùmene == Segundu una paristòria connota meda in totu sa [[Sardigna]], su nùmene de Macumere benit dae sas paràulas Macu e Mere. Sa veridade est chi Macumere est unu tzentru antigu meda, nàschidu deretu comente bidda de importu mannu ca est in unu giassu ue rugrant totu sas àndalas de sa Sardigna, chi collegant su cabu de giosso cun su cabu de susu. Sa prima atestatzione de su nùmene est istada Macompsissa registrada in s'itineràriu de Tolomeu. Pro su linguista tedescu [[Max Leopold Wagner|Wagner]] su topònimu benit da sa paràula pùnica Macom chi cheret nàrrere "logu". Pro su [[Giovanni Spano|canònigu Spano]] benit dae su fenìtziu Macomel e cheret nàrrere “logu artu, logu de Deus”. Botticini imbetzes narat chi su topònimu benit dae su gregu Magis “pane impastadu” o dae su semìticu Magon + Meli “tzitade de su mele”. [[Massimo Pittau|Pittau]] imbetzes at dadu un’orìgine [[Limba nuraghesa|sardiana]] a su topònimu narende chi tenet su matessi significadu de sa forma fenìtziu-pùnica de Magom - “situ, logu”. Dedola narat chi est imparentadu cun su topònimu de sa bidda de [[Magumadas]] duncas “giassu abitadu” e dae su pùnicu Maqohàr “logu de su monte”. Bisòngiat de ammontare puru chi su cultu de su deus sardu antigu naradu Merre benit postu in assòtziu a sa paràula pùnica Mqm (logu, santuàriu), ma puru Mrr (logu, giassu fortificadu); a pustis bi sunt duas paràulas giudeas Maqom “logu, giassu” e Maron (situ postu in artu, duncas tzitade posta in artu). Sas primas atestatziones sunt registradas in s’[[Edade mèdia|edade de mesu]] e benint dae su [[Condaghe de Santa Maria de Bonàrcado|Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu]] (XI-XII sèculos) cun sa forma Macumeri; dae sas dègumas de su de XIV sèculos (in ue agatamus sas formas de Macumerio e Macomerio); dae sos Protzessos contra de sos [[Judicadu de Arbaree|Arboreas]] de su matessi sèculu in ue agatamus puru sa forma Machumere; e pro agabbare dae su Còdighe Diplomàticu de [[Pasquale Tola|Tola]] in su documentu connotu comente ''S’ùrtima paghe de Lianora'' de s’annu 1388 chi registrat sa forma de Macumeri. == Su sartu == Sa tzitade de Macumere est posta a un’artària de 563 m. in subra de su mare in campos de basaltu, tenet unu territòriu chi mesurat 122, 58 km cuadrados, e chi s’agatat in s’ala de giosso in su Campu naradu Campu Castigadu (m. 430) e in s’ala otzidentale in su Monte de Sant’Antoni (m. 808). Ma est s’ala de su cabu de susu cussa prus manna cun totu sa Campeda (650 m.), su Monte Manai (795 m.), su Monte Muradu (690 m.) e unu tretu de sos Montes de su [[Màrghine]]; in s’ala orientale su territòriu de Macumere est marcadu dae sa badde de su Riu S’Adde. == S'istòria == Su territòriu de Macumere est ricu meda de istigas de cada tempus: sunt istados tzensidos 104 [[Nuraghe|nuraghes]] e/o [[Protonuraghe|protonuraghes]] narados gasi: sunt istadas tzensidas 19 [[Domus de Janas|domus de gianas]] intre de sas cales ammentamus cussa de su Succoronis o Succuronis e sas àteras chi s’agatant in sas necròpoli ipogèicas naradas de Filigosa, Meriaga, Funtana Giaga, Tamara. Sunt istados tzensidos 5 [[dolmen]] narados Aeddo, Edrosu, Terra Tenera, Bidui, Sa Perda de s’Altare, e 16 [[Tumba de sos zigantes|tumbas de sos gigantes]] naradas Edrosu, Chentu Istradas, Sas Giagas, Santa Barbara, Tamuli I, Tamuli II, Tamuli III, Ispadazzu, Lavredu, Sa Pattada, Su Gunventu, Castigadu, Tossilo o Tossilu, Puttu 'e Oes, Solene, sa Figuranchida, Su Cadalanu. Tzensida fintzas una allèe couvert in su giassu naradu Sa Tanca de sa Marchesa e una inuràllia [[Sardigna megalìtica|megalìtica]] narada Pedra Oddetta. Cherent ammentados puru sos 3 amparos chi s’agatant in sas percas in sos logos narados Monte Manai A, Monte Manai B, S’Adde. Pro s’[[Sardigna e Còrsica|època romana]] in Macumere sunt istadas tzensidas sas ruinas naradas Sas Ruinas de su Cumbentu 'e Bangius e tratos de s’istrada romana in sos giassos narados Sa Tanca de Mertzioro Murenu, Santa Maria e in s’essida de sa tzitade pro [[Tàtari]]. Sa crèsia de Macumere de importu prus mannu est cussa de Santu Pantaleo chi s’agatat in s’istradone a curtzu a sas ruinas de su Casteddu (o sa Presone 'Etza): sa crèsia de Santu Pantaleo est istada fraigada in su de XVI sèculos, ma un’ala est prus antiga e fortzis fiat una cresiedda in intro de su Casteddu; sa crèsia est fraigada cun s’istile gòticu-cadalanu e est una de sas mègius testimonias de cuss'època. A curtzu s’agatat sa crèsia de Santa Rughe de su de XVII sèculos chi est cara a cara a sa domo Attene fraigada in s'època aragonesa. In su tzentru istòricu a pagu tretu si podent agatare e bìdere sa domo in ue est nàschidu su poeta tzegu [[Melchiorre Murenu|Mertzioro Murenu]] e cussa chi issu e totu aiat fatu fraigare pro istare. Sas àteras crèsias chi agatamus in su tzentru abitadu sunt cussas de Santa Maria de su Sucursu, fraigada in s’[[Edade mèdia|edade de mesu]] (chi est istada acontzada dae pagos annos e chi in antis fiat dedicada a Santu Nigola) e sa crèsia de Nostra Segnora de Ìtria, chi est antiga meda e s’agatat a curtzu de su campusantu. In su tzentru istòricu b’aiat una cresiedda narada de Sant’Antiogu ma nch’est istada ghetada a s’agabbu de su sèculu passadu. Sas àteras crèsias sunt noas e sunt istadas fraigadas a pustis de s'isvilupu de sa tzitade e sunt sa de sa Madonna de sas Missiones, de Santu Frantziscu e de sa Sacra Famìlia. Sas crèsias in sartu sunt imbetzes cussas de Sant’Antoni de su Monte, fraigada in su de XVIII sèculos e cussas derrotas de Sant’Arbara e de sa Madalena. In sa tzitade, in s’istradone, si podent bìdere palatzos fatos in s’istile liberty a s’agabbu de su de XIX sèculos, chi fiant sas residèntzias de sas famìlias arribadas a Macumere pro contivigiare s’indùstria caseària. Sos bighinados prus antigos de Macumere sunt cussos de Santa Rughe, Sa Rocchitta e s’istradone a sos cales in sos annos de s'isvilupu si sunt annantos cussos de Bonudrau, Padru 'e Làmpadas, Santa Maria e Sertinu; s’ùrtimu imbetzes est istadu cussu de Iscalarba. == Sa cultura == Dae prus de deghe annos in Macumere benit organizada sa Mustra Regionale de su Libru in Sardigna. Dae annos meda benit fata puru una festa in su tzentru istòricu cun sa manifestatzione narada Sete Carrelas chi pro una chida faghet torrare sa gente in sas carreras prus antigas de Macumere. In tzitade s'agatant unu muntone de assòtzios culturales e de volontariadu e sa cunfrarias. In Macumere si podet bisitare su Museu de sas Artes Antigas, sa Domo de [[Melchiorre Murenu|Mertzioro Murenu]], sa Domo Attene e su Museu Archeològicu de su Màrghine. B'est dae 50 annos sa Biblioteca Comunale chi est manna meda e chi tenet sa sede sua in su "Padiglione Castagna" e b'est puru su Tzentru de sos Servìtzios Culturales de s'UNLA chi tenet sa sede sua in sas ex "Casermas Mura". == S'economia == S'atividade econòmica de importu prus mannu fintzas a carchi annu a oe fiat sas indùstrias pro sa produida de su casu e de pannos e mantas. Dae unos cantos annos andant meda bene sos masellos industriales e su traballu pro sa trasformatzione alimentare de sa petza. Est semper forte sa presèntzia de sos sordados, sos de su de 5 Regimentos Gèniu "Guastadores" de sa Brigada Tàtari, cun su cumandu de sa cumpangia de sos Carabineris, e cun sa presèntzia de sa Guàrdia de sa Finàntzia e de sa Politzia. Sa Caserma issoro est istada posta dae su Ministeru de sa Difesa a intro de unu progetu–pilota comente “Caserma aberta e integrada cun su territòriu”, cun una sèrie de inditos chi sunt mirados a sa fraigada de istruturas isportivas e pro su recreu, abertas a sa populatzione tzivile e sos militares cun pischina coberta, àulas multimediales pro s'insegnamentu universitàriu a tesu, Tzentru Polifuntzionale pro su tempus lìberu, campos polivalentes e una discoteca. De importu mannu fintzas sa presèntzia de sas iscolas superiores chi faghent arribare in tzitade sos giòvanos e sos dotzentes dae foras. Est in crisi manna su sistema de sas istradas ferradas. S'economia de Macumere a dies de oe est fata in antis de totu dae sos servìtzios: s'agatant galu ufìtzios de importu mannu, sos isportellos bancàrios, sos artesanos chi ant sas atividades issoro in su giassu de Bonudrau, mentres àteras atividades s'agatant in su giassu industriale de Tossilo a làcana cun su territòriu de [[Bòrore]] e a curtzu de s'istrada Istatale 131. De importu mannu sa presèntzia de sas cooperativas sotziales chi dant assistèntzia manna e traballu a sos disàbiles. In sas ex Casermas “Mura” benit fata sa Fiera de sa Sardigna Tzentrale, cun sa mustra de sos produtos de su cummèrtziu, de sos mastros de s'artesania e de sos servìtzios; sa manifestatzione est divènnida sa de importu prus mannu in Sardigna, segunda petzi a sa Fiera Internatzionale de Casteddu. In su beranu, cando sas normas sanitàrias e veterinàrias lu permitint, benint fatas sas mustras-mercadu (a livellu provintziale, regionale e istatale) de su bestiàmene berbeghinu, càbrinu e bòinu, chi siat iscritu a s’Albu Genealògicu. Macumere at unu territòriu mannu e ricu de pàsculos bonos meda pro s’allevamentu: su bestiàmene est de calidade seletzionada, valutadu 40 milliardos de liras betzas, e in su territòriu de Macumere s’agatant 32.000 [[Berveghe de ratza sarda|berbeghes]] e 3.000 cabras. No est de badas, chi Macumere benit numenada puru comente sa "Sa capitale de su casu". In Macumere, b’at fintzas sa sea de su Cunsòrtziu Sardu-Latziale pro sa Tutela de su Casu Pecorinu-Romanu, su casu sardu chi benit bèndidu de prus in su mundu ([[Istados Unidos de Amèrica|USA]], [[Cànada]], etz.); in sa Zona Industriale s'agatant aziendas meda chi traballant milliones de litros de late a s’annu. In antis de sa crisi manna, Macumere fia sa “Capitale de su Setore Tèssile Sardu”, cun s’Alas-Texal e cun sa Tirsotex, Legler e Queen: aziendas chi in custos annos ant bidu limitadu s’aportu ocupatzionale a pagu o nudda. == Sas festas == Su patronu de Macumere est Santu Pantaleo, chi cada annu benit festadu a sa fine de su mese de [[trìulas]], ma est de importu mannu finas sa festa de Sant’Antoni de su Monte, chi cada annu in sas primas 13 dies de su mese de [[làmpadas]] previdit 13 dies de pregadoria e festa in su Monte de Sas Coas. Benit festada fintzas Santa Maria de su Sucursu. == Persones nòdidas == * Sa famìlia de sos PINNA (XVIII sec.): Domìnigu e Pedru Frantziscu Pinna, chi beniant dae una famìlia de allevadores mannos de bestiàmene: su primu fiat puru magistradu e su segundu imbetzes fiat unu preìderu. Fiant amigos meda de [[Juanne Maria Angioy|Giuanne Maria Angioy]] a su cale aiant dadu un’agiudu mannu in sa martzia dae [[Casteddu]] a [[Tàtari]]. Contra a issos si fiat postu su frade issoro, Sarbadore, chi fiat unu abogadu. * [[Melchiorre Murenu|Mertzioro Murenu]]: nàschidu in su 1803 est mortu in su 1854. Su sambenadu de su babbu suo fiat Ledda. Connotu comente s’Omero de su [[Màrghine]] fiat tzegu dae minore. Est istadu unu de sos [[Poete|poetas]] “a bolu” prus mannos de totu sa [[Sardigna]]. Sa poesia sua fiat de denùntzia contra sos printzipales. * Costantinu Oggiano: nàschidu in 1892 e mortu in su 1964, est istadu deputadu in sos annos Trinta de su de XX sèculos e at semper traballadu pro agricoltura. * Nereide Rudas: nàschida in su 1925 est istada dotzente de Psichiatria in sas Universidades de Roma e [[Universidade de Casteddu|de Casteddu]]. At istudiadu meda sa criminologia sarda e est puru una iscritora famada. * [[Geppi Cucciari]]: nàschida in su 1973, laureada in leges est un’atora, una còmica, un’iscritora e una condutora televisiva famada. == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=M. A.|sambenadu=Sanna|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=50-52|capìtulu=Macumere}} *{{Tzita libru|nùmene=Vittorio|sambenadu=Angius|wkautore=Vittorio Angius|tìtulu=Dizionario geografico storico statistico commerciale degli stati di Sua Maestà il re di Sardegna: Sardegna.|url=https://archive.org/details/dizionariogeogra07casa|atzessu=2021-12-20|annuoriginale=1834|data=2000|editore=Editrice Archivio Fotografico Sardo|tzitade=Nùgoro|limba=it|pp=8-15|volume=X|OCLC=894820561}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=891-901|volume=3|capìtulu=Macomer|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|wkautore=Frantziscu Tzèsare Casula|tìtulu=DI.STO.SA. - Dizionario storico sardo|data=2001|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=877-878|capìtulu=Macomer|OCLC=470391425|ISBN=9788871382418}} *{{Tzita libru|nùmene=Maurizio|sambenadu=Virdis|tìtulu=Il condaghe di Santa Maria di Bonarcado|data=2002|editore=Centro di studi filologici sardi/CUEC|tzitade=Tàtari/Casteddu|limba=sc,it|OCLC=878726576|ISBN=978-88-8467-094-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Cucca|tìtulu=Macomer: documenti, cronache e storia di un centro abitato|data=1996|editore=DAC SERVICE|tzitade=Ceraxius|limba=it|OCLC=954791853}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Cucca|tìtulu=Macomer. Settecento sabaudo|annu=2000|editore=Ghiani|tzitade=Muristenis|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Cucca|tìtulu=La comunità di Macomer in età spagnola|data=2005|editore=Ghiani|tzitade=Muristenis|limba=it|OCLC=955192119}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni|sambenadu=Cucca|tìtulu=Macomer. Ottocento|annu=2006|editore=Ghiani|tzitade=Muristenis|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Giovanni Francesco|sambenadu=Fara|wkautore=Giovanni Francesco Fara|curadore=Enzo Cadoni|tradutore=Maria Teresa Laneri|àteros=cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas|tìtulu=Sardiniae Chorographiam|annuoriginale=1835|data=1992|editore=Gallizzi|tzitade=Tàtari|limba=la,it|p=180|capìtulu=Macomelis|OCLC=886513630}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=493-495|volume=5|capìtulu=Macomer|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170553.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-28|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} *{{Tzita libru|nùmene=Gino|sambenadu=Kalby Pitzolu|tìtulu=Macopsisa, Macomer: cinquemila anni di storia|data=1990|editore=Ripostes|tzitade=Salerno|limba=it|OCLC=879926147}} *{{Tzita libru|nùmene=Gino|sambenadu=Kalby Pitzolu|tìtulu=Sull'origine del nome Macomer|data=1996|editore=S'Alvure|tzitade=Aristanis|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Gino|sambenadu=Kalby Pitzolu|tìtulu=Il centro antico di Macomer|data=1997|tzitade=Aristanis|limba=it}} *{{Tzita libru|nùmene=Mario|sambenadu=Ligia|tìtulu=Macomer: tra storia e leggenda|data=1990|editore=Eurografica|tzitade=Macomer|limba=it|OCLC=879812750}} *{{Tzita libru|nùmene=Alberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=Ricerche archeologiche nel Marghine-Planargia|data=1998|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|pp=9-209|volume=1|OCLC=1146534261|ISBN=978-88-7138-169-5}} *{{Tzita libru|nùmene=Massimo|sambenadu=Pittau|wkautore=Massimo Pittau|tìtulu=I toponimi della Sardegna: significato e origine dei nomi di luogo in 83 comuni|data=2011|limba=it|capìtulu=Macomer|OCLC=767577627|ISBN=978-88-6025-159-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Pietro|sambenadu=Sella|tìtulu=Rationes decimarum Italiae nei secoli XIII e XIV. Sardinia|collana=Studi e testi|data=1945|tzitade=Tzitade de su Vaticanu|limba=it|capìtulu=Ischedas 155, 856, 1304, 2062, 2276 (in sas formas Macomerio e Macumerio)|OCLC=631930398}} *{{Tzita libru|nùmene=Pasquale|sambenadu=Tola|àteros=in sa forma Macumeri|tìtulu=Codex diplomaticus Sardiniae|data=1861-68|tzitade=Torinu|limba=it|p=834/2|volume=1|OCLC=759743536}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comune.macomer.nu.it/|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Categoria:Màrghine]] ld8a3dzfl3casvse99ffjsjt92ruifo Meana 0 21372 177897 177369 2022-08-23T00:24:21Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}} {{LSC}}{{Bidda|nòmene comune=Meana|populamentu=1.655 (28-02-2021)|die patronu=24 Austu|nòmene patronu=[[Santu Altzolu]]|nòmene bividores=meanesos|fiscale=F073|istat=091047|prefissu=[[0784]]|cap=08030|comunes lacanantes=[[Aritzu]], [[Atzara]], [[Brevìe]], [[Làcana]] (OR), [[Samugheo]] (OR)|apendìtzios=[[Primo Maggio|Tiratzone]]|densidade=23,16|tirada=73,8|imàzine=Nuraghe_Nolza_01.JPG|artiore=588|longhiore=9°24′09.91"|ladiore=40°16′15.65″|sigla provìntzia=NU|nòmene provìntzia=Nùgoro|s-nòmene rezone=sa Saldigna|nòmene rezone=[[Sardigna]]|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene Istadu=[[Itàlia]]|nòmene ufitziale=Meana/Meana Sardo|zassu=[https://www.comunemeanasardo.it/index.php]}} '''Meana''' (in [[Limba italiana|italianu]] ''Meana Sardo'') est una [[bidda]] de 1.655 persones<ref>{{Tzita web|url=http://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2021|tìtulu=Datos istat pro su 2021|limba=it}}</ref> de sa [[provìntzia de Nùgoro]] in sa regione de sa [[Barbàgia de Brevìe|Barbàgia de Brebì]]. == Su nùmene == Su nùmene de sa bidda benit dae su latinu MEDIANA “chi est in mesu” e dd’est istadu dadu ca s’agataiat a metade caminu intre [[Casteddu|Càralis]] e [[Terranoa]]. Custu nùmene si leghet pro sa prima borta in su ''Codex Diplomaticus Sardiniae'' (1182). Cun s'unidade de Itàlia su nùmene de Meana arriscat de nche essere bogadu dae sas cartas geogràficas, ca fiat pretzisu a su de una bidda de sa Badde de Susa e cajonaiat problemas amministrativos. Su 14 de cabudanni de su 1862, tando, su Re Vitòriu Emanuele II, a segus de sa proposta de sa comuna e cun s interessamentu de su Ministru de s'internu Rattazzi, decretaiat e autorizaiat sa comuna de Meana a si mutire Meana Sardu. == Su sartu == Meana est in sa regione istòrica de sa [[Barbàgia de Brevìe|Barbàgia de Brebì]]. S’agatat in pees de su Monte Sant’Elia, a 600 metros de artària in su livellu de su mare. Dae sa bidda si nche bidet totu su su sartu lacanàrgiu e est inghiriada dae sas iscras de su rio Araxisi, chi formant cogiones ammajadores intre còdulas e ghetadas de granitu, e chi arribat a su [[Tirsu]]. Manna est sa sienda naturale de su territòriu, ricu de suèrgios, [[Èlighe|èlighes]], [[Lidone|lidones]] e ghinìperos, chi si podent ammirare in su padente de Ortuabis, paris a cada genia de animales. “Su cumonali”, comente lu mutint is meanesos, s'isterret pro 355 ètaros, e est de propiedade de sa Comuna; in mesu si podent galu bìdere finas is forros pro sa carchina. Isparghinados in su sartu s'agatant is ''pinnatzus'', is cuiles in pedra de is pastores. == S'istòria == Sa bidda de Meana s’agatat suta su Monte Sant’Elia, inghiriada de bìngias. Sa presèntzia de s’òmine est testimoniada dae su de IV sèculos in antis de Cristos, comente si podet bìdere dae is istigas archeològicas chi andant dae su [[Tziviltade nuraghesa|tempus nuràgicu]] a cussu [[Sardigna e Còrsica|romanu]] e [[Istòria de Sardigna bizantina|bizantinu]]. Intre is [[Nuraghe|nuraghes]] tocat de mentovare Nolza, istudiadu dae s'archeòlogu [[Giuanni Lilliu]], e Maria Incantada; de su tempus romanu sunt de importu sa funtana romana in localidade Polcilis e sas tumbas de Senna sa pira e Laldà. In su [[Edade mèdia|Medioevu]] faghiat parte de su [[Judicadu de Arbaree|Giuigadu de Arborea]], a pustis fiat intrada in sa segnoria de sa [[Barbàgia de Brevìe|Barbagia de Brebì]]. Meana est mentovada in su [[Condaghe de Santa Maria de Bonàrcado|Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu]], in su de XII sèculos, e in su libru Rationes Decimarum Italiae de su 1342. A pustis fiat parte de sa contea de Santa Sofia. A pustis de èssere colada de manu a medas feudatàrios, fiat guvernada de Raffaele Lostia, finas a cando non fiat riscatada in su 1839 cun sa fine de su sistema feudale. == Monumentos == S’istòria de sa bidda si podet galu bìdere in s’architetura sua, fata de decoros in istile gòticu-aragonesu in sas bentanas e in sas ghennas, istemmas aràldicos, pinnatzolos in pedra de mola, figuras feminiles, portales cun su frontale, crèsias antigas. * Cresiedda de Santu Bàrtulu: crèsia de prètziu, fraigada in su de XVI sèculos, a tres navadas, afiancadas dae sete capellas, cun su presbitèriu cuadradu. A destra de fatzada si pesat su campanile a base cuadrada, is traballos de fràigu sunt incumentzados in su [[1653]]. Est numenada pro sa prima borta in unu documentu datadu 17 ghennàrgiu 1341, però non si notant elementos architetònicos de su de XIV sèculos, e tando si podet pensare chi sa costrutzione chi bidimus como l'apant fraigada a pitzu de una chi esistiat giai e chi de custa non si cunservet memòria. Un'iscrita in su tìmpanu triangulare de su portale permitit de datare su fràigu a su [[1589]]. * Crèsia di Santu Antoni: est una cresiedda minore, posta in su rione chi tenet su matessi nùmene, e restaurada in su [[1962]]. Presentat unu ambiente ùnicu de forma retangulare e est impreada pagu, giai giai petzi pro sa festa de Santu Antoni Abate. * Crèsia de Santu Trabbadore: modificada prus bortas in su tempus, tantu de non bi podere bìdere s'istrutura originale, ca fiat se su [[XV seculu]]. * Crèsia de Santu Franciscu: est sa prus noa: su fràigu est de s'incumintzu de su de XX sèculos. Pro la fraigare ant impreadu fintzas elementos de sa crèsia antiga dedicada a Santu Frantziscu, iscunsacrada in su [[1851]]. * Crèsia de Santu Lussùrgiu: crèsia foraidda de monte profanada in su 1673 e abbandonada, torrada a fraigare in su 1858. Dedicada a [[Santu Lussurgiu|Santu Lussùrgiu]], posta in unu montigru a nord-est de sa bidda; presentat unu ambiente ùnicu a pranta retangulare, cun sa cobertura "a cabanna". In s'altare de perda est postu su frègiu tzirculare postu in orìgine a pitzu de su portale de sa crèsia antiga de Santu Frantziscu. == Sa cultura == Su 24 de [[austu]] si festat a Santu Bàrtulu, su santu amparadore de sa bidda, chi durat 3 dies. Santu Giuanne imbetzes est su 24 de [[làmpadas]] e in cussa ocasione si faghet finas sa Mustra regionale de su casu de [[Berveghe de ratza sarda|berbeghe]] e de cabra de sa [[Sardigna]]. Su 19 de ghennàrgiu est Santu Sebastianu; is festegiamentos cumentzant alluende su Fogadone in is duos bighinados de sa bidda; pro s'ocasione si cumbidant is durches tìpicos e si tocat su primu binu. == Sa limba == Su sardu de Ortueri faghet parte de su grupu de is variantes de mesania, est a nàrrere cussos limbàgios chi sunt a mesania intre is chi benint iscritos impreende sa [[Sardu logudoresu|grafia logudoresa]] e is chi impreant sa [[Sardu campidanesu|grafia campidanesa]]. [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?title=Meana&oldid=177362 Inoghe si podet bìdere unu testu iscritu in meanesu]. Un'àteru esèmpiu sunt is testos de su grupu [[Bumbe Orchestra]], fundadu in Meana, dae chi su cantante Emanuele Pintus cantat in meanesu. == S'economia == Meana est una bidda chi si campat dae s'allevamentu e dae massaria. In is ùrtimos annos sa bidda at postu a frutu sa bellesa de su sartu e sa sienda archeològica sua. Chie arribat a Meana podet fàghere bellas passigiadas in mesu a sa natura e bisitare su [[nuraghe]] Nolza, in su Cùcuru Nolza, su logu prus artu de sa serra in pedra bàina de Su Pranu. == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=M. A.|sambenadu=Piga|wkautore=Mariantonietta Piga|tìtulu=Biddas de sa provìntzia de Nùgoro|annu=2014|editore=Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro|pp=55-56|capìtulu=Meana}} *{{Tzita libru|nùmene=Manlio|sambenadu=Brigaglia|wkautore=Manlio Brigaglia|nùmene2=Salvatore|sambenadu2=Tola|tìtulu=Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna|url=https://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2435&s=17&v=9&c=4459&c1=%22Dizionario+storico-geografico+dei+Comuni+della+Sardegna%22&n=24&ric=1&idtipo=3|data=2006|editore=[[Carlo Delfino editore]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=3|capìtulu=Meana Sardo|url_capìtulu=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2012082710532800009.pdf|OCLC=888708482|ISBN=978-88-7138-430-6}} *{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Floris|tìtulu=La Grande Enciclopedia della Sardegna|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|data=2007|editore=[[La Nuova Sardegna]]|tzitade=Tàtari|limba=it|volume=5|capìtulu=Meana Sardo|url_capìtulu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20071203170553.pdf|OCLC=879939459|atzessu=2021-12-28|dataarchìviu=2012-06-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120611055129/http://www.sardegnacultura.it/j/v/321?s=7&v=9&c=2475&c1=28430&o=1&na=1&n=10|urlmortu=eja}} == Ligàmenes esternos == * {{Tzita web|url=https://www.comunemeanasardo.it|tìtulu=Situ istitutzionale|limba=it}} {{Controllu de autoridade}}{{Template:Provìntzia de Nùgoro}} [[Categoria:Comunes de sa provìntzia de Nùgoro]] [[Categoria:Barbàgia de Brevìe]] qk7dten76uqwr6788kghm6nal895meu Hyper Text Coffee Pot Control Protocol 0 21379 177851 174415 2022-08-22T22:09:23Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Htcpcp_teapot.jpg|thumb|Posta in òpera irònica de su protocollu]] '''Hyper Text Coffee Pot Control Protocol''' ('''HTCPCP''') est unu protocollu de arretza po su controllu, su compudu e sa dianniòstica de [[Cafetera|cafeteras]]. Est spetzificada in sa [[Request for Comments|RFC]] 2324 e publicada comenti brulla su 1 de abrili [[1998]].<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Larry M.|sambenadu=Masinter|data=1998-04-01|tìtulu=Hyper Text Coffee Pot Control Protocol (HTCPCP/1.0)|editore=Internet Engineering Task Force|nùmeru=RFC 2324|limba=en|atzessu=2021-12-01|url=https://datatracker.ietf.org/doc/rfc2324/}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Laura|sambenadu=DeNardis|tìtulu=Protocol Politics: The Globalization of Internet Governance|url=http://books.google.com/books?id=Secqz0XQJIsC&pg=PA27|data=30 settembre 2009|editore=MIT Press|limba=en|pp=27ff|ISBN=978-0-262-04257-4}}</ref> Su 1 de abrili 2014 anti amanniau su protocollu cun sa RFC 7168, incluendi su suportu a is tejeras. == Protocollu == Sa [[Request for Comments|RFC]] 2324 dd'at scrita Larry Masinter comenti sàtira, narendi chi "teniat una punna sèria – identificàt medas de is maneras cun chi HTTP est stètiu amanniau in manera impròpia".<ref>{{Tzita web|url=http://larry.masinter.net|tìtulu=IETF RFCs|autore=Larry Masinter|limba=en}}</ref> Su linguàgiu impreau fiat perou irònicu: po esempru, una fràsia narat "''there is a strong, dark, rich requirement for a protocol designed espressoly [sic] for the brewing of coffee"'' ("ddoi at una netzessidadi forti, scura e arrica de unu protocollu progetau a manera ''espresso'' [sic] po s'infusioni de su cafei"). Mancai s'orìgini sua fessit una brulla, su protocollu at tentu spraxidura in lìnia. S'editori de testu [[Emacs]] ddu ponit in òpera una versioni ladu-clienti chi funtzionat dessintotu<ref>{{Tzita web|url=http://emarsden.chez.com/downloads/|tìtulu=Downloads -=- Eric Marsden|situ=emarsden.chez.com|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref> e unas cantu arrelatas de bug inditant sa farta de suportu po su protocollu in Mozilla.<ref>{{Tzita web|url=https://bugzilla.mozilla.org/show_bug.cgi?id=46647|tìtulu=46647 - (coffeehandler) Joke: HTCPCP not supported (RFC2324)|situ=bugzilla.mozilla.org|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref> Dexi annus apustis de sa publicatzioni de sa RFC, su ''Web-Controlled Coffee Consortium'' (''WC3'') at publicau una primu botza de s'HTCPCP Vocabulary in RDF<ref>{{Tzita web|url=http://canada.esat.kuleuven.be/user/error404/xp/HTCPCP-in-RDF/|tìtulu=HTCPCP Vocabulary in RDF|limba=en|atzessu=2021-12-01|dataarchìviu=2010-01-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100129172417/http://canada.esat.kuleuven.be/user/error404/xp/HTCPCP-in-RDF/|urlmortu=eja}}</ref>, parodia de s'HTTP Vocabulary in ''RDF'' publicau de su World Wide Web Consortium (W3C)<ref>{{Tzita web|url=https://www.w3.org/TR/HTTP-in-RDF/Overview.html|tìtulu=HTTP Vocabulary in RDF 1.0|situ=www.w3.org|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref>. Su 1 abrili 2014 ant publicau sa RFC 7168, chi sterrit su protocollu po suportai in manera prena fintzas is tejeras.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Imran|sambenadu=Nazar|data=2014-04-01|tìtulu=The Hyper Text Coffee Pot Control Protocol for Tea Efflux Appliances (HTCPCP-TEA)|editore=Internet Engineering Task Force|nùmeru=RFC 7168|limba=en|atzessu=2021-12-01|url=https://datatracker.ietf.org/doc/rfc7168/}}</ref> == Cumandus e arrespustas == HTCPCP est un'estensioni de su protocollu HTTP. Is pedidas HTCPCP funt identificadas cun su schema URI <code>coffee</code> (o sa tradutzioni in una de is 29 lìnguas suportadas) e agiungit cancu mètodu: {| | width="200px" valign="top" |<code>BREW</code> o <code>POST</code> |Pedit a su [[Serbidore (informàtica)|serbidori]] HTCPCP de preparai su [[Cafè|cafei]]. S'impreu de POST a po custa operatzioni est deprecau. Ant propostu un'intestada noa HTTP "Accept-Additions", po suportai agiuntas a preferèntzia comenti crema, lati, vanìllia, lamponi, whisky, acuardenti etc. |- valign="top" |<code>GET</code> |Arricit su cafei de su serbidori HTCPCP. |- valign="top" |<code>PROPFIND</code> |Arrecùperat is meta-datus apitzus de su cafei. |- valign="top" |<code>WHEN</code> |Pedit a su serbidori HTCPCP de acabai de ghetai lati in su cafei. |} Su protocollu definit fintzas duus stadus de faddina: {| | width="200px" valign="top" |<code>406 Not Acceptable</code> |Su serbidori HTCPCP po càncua arraxoni no podit fruniri s'agiunta pedida a su cafei, e s'arrespusta iat a depi indicai una lista de agiuntas a disponimentu. In sa RFC si narat chi "in sa pràtica, cafeteras automàticas medas no podint fruniri agiuntas." |- valign="top" |<code>418 I'm a teapot</code> |Su serbidori HTCPCP est una tejera, e no podit preparai su cafei.<ref>{{Tzita web|url=http://www.qdh.org.uk/wordpress/?p=546|tìtulu=A Goblin Teasmade teamaker with an implementation of Error 418|limba=en|atzessu=2 settembre 2015}}</ref> Chi sa cafetera no podit preparai su cafei sceti po su momentu, iat a depi torrai invecis unu còdixi 503.<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Imran|sambenadu=Nazar|data=2014-04-01|tìtulu=The Hyper Text Coffee Pot Control Protocol for Tea Efflux Appliances (HTCPCP-TEA)|editore=Internet Engineering Task Force|nùmeru=RFC 7168|limba=en|atzessu=2021-12-01|url=https://datatracker.ietf.org/doc/rfc7168/}}</ref> Sa versioni de Google de sa pàgina de faddina 418 narat chi "The requested entity body is short and stout. Tip me over and pour me out.", cun riferimentu a sa cantzoni I'm a Little Teapot.<ref>{{Tzita web|url=https://www.google.com/teapot|tìtulu=Error 418 (I'm a teapot)!?|limba=en}}</ref> |} == Movimentu "Save 418" == Su 5 austu [[2017]], Mark Nottingham, presidenti de su grupu de traballu HTTPBIS IETF, at pediu de bogai su còdixi de stadu 418 "I'm a teapot" de sa prataforma Node.js. Sa dii apustis, Nottingham at pediu chi is riferimentus a 418 "I'm a teapot" fessint bogaus de su linguàgiu de programatzioni Go e apustis de Python e de sa libreria HttpAbstractions de ASP.NET. Arrespundendi, su svilupadori de 15 annos Shane Brunswick at creau unu situ web, save418.com, e at fundau su movimentu "Save 418 Movement", narendi chi is riferimentus a 418 "I'm a teapot" in unus cantu progetus funt "''unu promemòria chi is processus asuta de is elaboradoris funt ancora fatus de umanus"'' (''"a reminder that the underlying processes of computers are still made by humans"'')<ref>{{Tzita web|url=https://save418.com/|tìtulu=Save Error Code 418|situ=save418.com|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref>. Su situ de Brunswick est bessiu virali me is oras apustis de sa publicatzioni, arregollendi millas de ''upvotes'' in s'arretza sotziali Reddit, e provochendi s'impreu de massa de s'hashtag Twitter #save418 introdùsiu de Brunswick etotu in su situ de su movimentu. Faendi atentzioni a sa chèscia pùblica, Node.js, Go, Python's Requests e sa libreria HttpAbstractions de ASP.NET ant decìdiu de no bogai 418 "I'm a teapot" de is progetus insoru<ref>{{Tzita web|url=https://github.com/nodejs/node/issues/14644|tìtulu=418 I'm A Teapot · Issue #14644 · nodejs/node|situ=GitHub|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://github.com/aspnet/HttpAbstractions/issues/915|tìtulu=418 I'm a Teapot · Issue #915 · aspnet/HttpAbstractions|situ=GitHub|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://github.com/psf/requests/issues/4238|tìtulu=418 I'm a Teapot · Issue #4238 · psf/requests|situ=GitHub|limba=en|atzessu=2021-12-01}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|data=2021-12-01|tìtulu=The Go Programming Language|editore=Go|limba=en|atzessu=2021-12-01|url=https://github.com/golang/go/issues/21326}}</ref>. == Riferimentus == <references /> == Pàginas ligadas == * [[Trojan Room Coffee Pot]] [[Categoria:Internet]] 9n6lyvxnntz44hsymmz01hmlk5r6b3c COVID-19 0 21383 177795 174746 2022-08-22T19:05:30Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 14 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox|name=COVID-19|labelstyle=background:#E6E6FA|abovestyle=background:#C0C0C0;|subheaderstyle=|title=|above=COVID-19|imagestyle=|captionstyle=|image=[[File:Fphar-11-00937-g001.jpg|200px|alt=Example alt text]]|caption=Didascalia subra sa trasmissione e su tziclu de vida de su COVID-19|data3=[[Infetivologia]]|headerstyle=background:#DCDCDC;|datastyle=|header1=Ispetzialidade|label1=|data1=|header2=|label2=Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed)|data2=|header3=|label3=|titlestyle=|bodystyle=|data7=''[[SARS-CoV-2]]''|label4=does not display (same number as a header)|header5=|label5=|data5=|header6=|label6=Sìntomos|data6=calentura, tùssiu sicu, dolore de gùturu, fadiga, prumonite, [[sindrome de dificultade respiratòria aguda|ARDS]]|header7=|label7=Càusa|header8=Sinònimos e Variantes|label8=|header4=Classificatzione e risursas esternas|data8=|header9=|label9=Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed)|data9=|header10=|label10=|data10=Su/sa Covid, prumonite de coronavirus|belowstyle=|data4=does not display (same number as a header)|below=}} [[File:Symptoms_of_coronavirus_disease_2019_2.0.svg|thumb|260x260px|Sìntomos tìpicos de sa maladia de coronavirus 2019]] Sa '''maladia de coronavirus de 2019''',<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/es/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it|tìtulu=Los nombres de la enfermedad por coronavirus (COVID-19) y del virus que la causa|limba=ispagnolu}}</ref> prus connota comente '''COVID-19''' o '''su/sa covid''', corona e impropiamente tzerriada '''prumonite de coronavirus''' o '''coronavirus''',​ est una [[maladia infetiva]] causada dae su [[SARS-CoV-2]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.02.07.937862v1.full.pdf|tìtulu=Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus: The species and its viruses – a statement of the Coronavirus Study Group|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-02-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200211175312/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.02.07.937862v1.full.pdf|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-china-51466362|tìtulu=Coronavirus officially named Covid-19, says WHO|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-02-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200211162411/https://www.bbc.com/news/world-asia-china-51466362|urlmortu=eja}}</ref>​ Produit sìntomos sìmbigiantes a is de s'influèntzia o catarru, intre is cales s'incluent [[calentura]], [[tùssiu]],<ref>{{Tzita web|url=https://cnnespanol.cnn.com/2020/03/20/sintomas-del-coronavirus-esta-es-la-lista-completa-para-saber-cuando-pedir-ayuda/|tìtulu=Síntomas del coronavirus: esta es la lista completa para saber cuándo pedir ayuda|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-03-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200321103135/https://cnnespanol.cnn.com/2020/03/20/sintomas-del-coronavirus-esta-es-la-lista-completa-para-saber-cuando-pedir-ayuda/|urlmortu=eja}}</ref>​ [[dispnea]] (dificultade respiratòria), [[mialgia]] (dolore musculare)<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Nadine Attal, Valéria Martinez, Didier Bouhassira|data=27 Ghennàrgiu 2021|tìtulu=Potential for increased prevalence of neuropathic pain after the COVID-19 pandemic|rivista=Pain Reports|limba=inglesu}}</ref> ​e [[fadiga]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus-china/questions-answers|tìtulu=Q & A on novel coronavirus|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-02-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200211090248/https://www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus-china/questions-answers|urlmortu=eja}}</ref>​<ref>{{Tzita web|url=https://www.health.gov.au/health-topics/novel-coronavirus-2019-ncov|tìtulu=Novel coronavirus (2019-nCoV)|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-02-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200209233401/https://www.health.gov.au/health-topics/novel-coronavirus-2019-ncov|urlmortu=eja}}</ref> In casos graes si caraterizat pro prodùire [[prumonite]], [[sìndrome de dificultade respiratòria aguda]],<ref>{{Tzita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/clinical-guidance-management-patients.html|tìtulu=Interim Clinical Guidance for Management of Patients with Confirmed Coronavirus Disease (COVID-19)|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-03-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200325174734/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/clinical-guidance-management-patients.html|urlmortu=eja}}</ref>​ sepsi<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/ciencia-y-salud/salud/2020/03/24/5e6cb95afdddffba6b8b45ab.html|tìtulu=La sepsis causa la mayoría de las muertes por coronavirus|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-03-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200324022408/https://www.elmundo.es/ciencia-y-salud/salud/2020/03/24/5e6cb95afdddffba6b8b45ab.html|urlmortu=eja}}</ref>​ e [[choc sèticu]] chi portat unu 3,75% de sos infetados a sa morte segundu s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude|OMS]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.mayoclinic.org/es-es/diseases-conditions/coronavirus/symptoms-causes/syc-20479963|tìtulu=Enfermedad del coronavirus 2019 (COVID-19)|limba=ispagnolu}}</ref>​ No esistet tratamentu ispetzìficu; is mesuras terapèuticas printzipales cunsistent in allebiare is sìntomos e mantènnere is funtziones vitales.<ref>{{Tzita web|url=https://www.mayoclinic.org/es-es/diseases-conditions/coronavirus/symptoms-causes/syc-20479963|tìtulu=Enfermedad del coronavirus 2019 (COVID-19)|limba=ispagnolu}}</ref>​ Sa trasmissione de su [[SARS-CoV-2]] si produit pro mèdiu de gutas piticas — [[microgutas de Flügge]]<ref>{{Tzita web|url=http://alef.mx/carl-flugge-y-las-gotas-de-saliva-que-se-expulsan-al-hablar|tìtulu=Carl Flügge y las gotas de saliva que se expulsan al hablar|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2016-09-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160913053717/http://alef.mx/carl-flugge-y-las-gotas-de-saliva-que-se-expulsan-al-hablar|urlmortu=eja}}</ref>​ — chi s'emitent faeddende, [[Istùrridu|isturridende]], tussende o espirende, chi una borta irrajadas dae unu portadore (chi podet non tènnere sìntomos de sa maladia o dda tènnere in [[Perìodu de costoidu​|costoidu]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=95700|tìtulu=Persistencia del virus SARS-CoV-2 en aerosol y superficies|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-04-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200401145427/https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=95700|urlmortu=eja}}</ref>​ passant deretu a un'àtera persone mediante s'annasadura, o abarrant subra de is trastos e superfìtzies chi inghìriant a s'emissore, e a pustis, a traessu de is manos, chi ddu pinnicant dae s'ambiente impestadu, pigant cuntatu cun is membranas mucosas orales, nasales e oculares, tochende·si sa buca, su nasu o sos ogros.<ref>{{Tzita web|url=https://www.geriatricarea.com/2020/03/03/recomendaciones-de-la-oms-para-protegerse-frente-al-coronavirus/|tìtulu=Recomendaciones básicas de la OMS para protegerse frente al coronavirus|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-03-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200312211030/https://www.geriatricarea.com/2020/03/03/recomendaciones-de-la-oms-para-protegerse-frente-al-coronavirus/|urlmortu=eja}}</ref>​<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Xian Peng, Xin Xu, Yuqing Li, Lei Cheng, Xuedong Zhou & Biao Ren|data=3 martzu 2020|tìtulu=Transmission routes of 2019-nCoV and controls in dental practice|rivista=International journal of oral science|nùmeru=9|limba=inglesu}}</ref> Custa ùrtima est sa bia printzipale de isparghidura, dae chi su virus podet abarrare biu fintzas pro dies in is [[Fòmite|fòmites]] (cale si siat trastu chentza vida, o sustàntzia, chi si s'impestat cun carchi patògenu e capatzu de ddu trasferire dae un'indivìduu a unu àteru).<ref>{{Tzita web|url=https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=95700|tìtulu=Persistencia del virus SARS-CoV-2 en aerosol y superficies|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-04-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200401145427/https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=95700|urlmortu=eja}}</ref>​ Puru est documentada sa trasmissione peri aerosol (< 5μm).​ Is sìntomos aparessent intre duas e batòrdighi dies ([[Perìodu de costoidu​|perìodu de costoidu]]), cun una mèdia de chimbe dies, a pustis de s'espositzione a su [[Virus (biologia)|virus]].​<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/es/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|tìtulu=Coronavirus disease (COVID-19) advice for the public|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-04-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200401093553/https://www.who.int/es/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|tìtulu=2019 Novel Coronavirus|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-01-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200130202038/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Chih-Cheng Lai, Tzu-Ping Shih, Wen-Chien Ko, Hung-Jen Tang, Po-Ren Hsueh|data=17 freàrgiu 2020|tìtulu=Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) and coronavirus disease-2019 (COVID-19): The epidemic and the challenges|rivista=Int J Antimicrob Agents|limba=inglesu}}</ref> Esistet evidèntzia limitada chi sugerit ca su virus si diat pòdere trasmìtere una o duas dies in antis de tènnere sìntomos, dae chi sa [[viremia]] lòmpet a su pitzu a sa fine de su costoidu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Roy M Anderson, Hans Heesterbeek, Don Klinkenberg, T Déirdre Hollingsworth|data=21 martzu 2020|tìtulu=How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?|rivista=The Lancet|volume=395|limba=inglesu}}</ref> Su contàgiu si podet prevènnere cun s'innetada dae manos fitiana, o in ammancu de custa possibilidade sa desinfetzione issoro cun alcol in gel, coberende sa buca cando si tussit o s'isturridat e evitende su cuntatu pròssimu cun àteras persones,<ref>{{Tzita web|url=https://www.geriatricarea.com/2020/03/03/recomendaciones-de-la-oms-para-protegerse-frente-al-coronavirus/|tìtulu=Recomendaciones básicas de la OMS para protegerse frente al coronavirus|limba=ispagnolu}}</ref>​ intre àteras mesuras profilàticas, comente s'impreu de màscaras pro sa cara. S'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude|OMS]] iscunsigiaiat in su mese de martzu [[2020]] s'impreu de sa màscara chirùrgica pro sa populatzione sana,<ref>{{Tzita web|url=https://www.sbs.com.au/news/the-feed/do-you-need-to-wear-a-mask-to-protect-yourself-from-the-coronavirus|tìtulu=DO YOU NEED TO WEAR A MASK TO PROTECT YOURSELF FROM THE CORONAVIRUS?|limba=inglesu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2020-01-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200130103230/https://www.sbs.com.au/news/the-feed/do-you-need-to-wear-a-mask-to-protect-yourself-from-the-coronavirus|urlmortu=eja}}</ref>​ in su mese de abrile s'OMS aiat cunsideradu chi fiat una mesura atzetàbile in carchi istadu. Atualmente s'usu de màscaras chirùrgicas est cunsigiadu comente mèdiu de controllu primàrgiu pro is persones sintomàticas cun s'iscopu de prevènnere s'isparghidura de is microgutas respiratòrias. Est dimustradu ca s'usu de is mascareddas chirùrgicas minimat sa trasmissione de flùidos infetos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Use%20of%20face%20masks%20in%20the%20community_IT.pdf|tìtulu=Use of face masks in the community by non-ill individuals|limba=italianu}}</ref>​ == Riferimentos == <references /> ==Artìculos ligados== * [[Pandèmia de COVID-19]] * [[SARS-CoV-2]] ==Àteros progetos== {{commons|Category:COVID-19}} [[Categoria:Meighina]] iv6rxtl8dnr3yp8ipi86ox30hssqvsi Ermafroditismu 0 21384 177829 174447 2022-08-22T20:51:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 7 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Hermaphrodite symbol.svg|thumb|378x378px|Sìmbulu de s'ermafroditismu]] S''''ermafroditismu''' est una cunditzione caraterizada dae sa presèntzia in un'èssere biu de òrganos reprodutivos funtzionales de is duos [[Sessu|sessos]], masculinu e femininu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/hermaphrodite|tìtulu=hermaphrodite|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.biodic.net/palabra/hermafroditismo/#.Yat8GdDMLIU|tìtulu=hermafroditismo|limba=ispagnolu}}</ref> S'ermafroditismu podet èssere simultàneu o secuentziale. In su primu casu s'organismu tenet ambos duos sessos durante totu sa vida fèrtile, mentras chi in su segundu càmbiat de sessu in su tempus. Chi s'organismu est masculinu e a pustis si faghet fèmina, est protàndru. Si sutzedet a su revessu, est un'organismu protogìnu.​<ref>{{Tzita web|url=http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|tìtulu=Sexo fácil: Animales hermafroditas|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2012-01-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120125070440/http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|urlmortu=eja}}</ref> Sa majoria de sos ermafroditas secuentziales petzi càmbiant de sessu una borta, mancari s'agatet carchi ispètzie chi ddu podent fàghere prus bortas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|tìtulu=Como se reproducen los Peces|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2011-11-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111121100833/http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|urlmortu=eja}}</ref>​ S'istrategia reprodutiva de s'ermafroditismu est ideale pro animales a chi costat agatare àteros èssere pro s'aparigare, chi siat pro s'hàbitat in ue bivent, pro sa densidade de populatzione bàscia, pro s'isulamentu o sa mobilidade lenta. S'isvantàgiu chi a s'àtera banda rapresentat est una efitzèntzia minore in is tareas reprodutivas pro neghe de sa farta de ispetzializatzione.<ref>{{Tzita web|url=http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|tìtulu=Sexo fácil: Animales hermafroditas|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2012-01-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120125070440/http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|urlmortu=eja}}</ref>​ Si narat ca sa majoria de sos ermafroditas non siat funtzionale, ca mancari est possìbile, est pagu comunu (susetotus in is animales) chi acontesset s'autofecundatzione, sa cale s'agatat a berus petzi in unu nùmeru limitadu de ispètzies ermafroditas.<ref>{{Tzita web|url=http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|tìtulu=Sexo fácil: Animales hermafroditas|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2012-01-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120125070440/http://mundobiologia.portalmundos.com/sexo-facil-animales-hermafroditas/|urlmortu=eja}}</ref>​ No est de cunfùndere cun su [[pseudoermafroditismu]], chi descriet is animales chi internamente tenent órganos reprodutivos de unu sessu pero esternamente cumparent comente chi portent òrganos de su sessu opostu.​ === Ispètzies ermafroditas === S'ermafroditismu est rapresentadu ampramente intre is prantas cun frores ([[Magnoliophyta|angiospermas]]). In is animales s'ermafroditismu beru a mèdiu de reprodutzione s'agatar in is [[Invertebradu|invertebrados]] comente s'[[Asteroidea|istedda de mare]],​ [[Stylommatophora|sintzigorros]]​ e [[Lumbricidae|tziringones]]; e, in pisches vàrios.<ref>{{Tzita web|url=http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|tìtulu=Como se reproducen los Peces|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2011-11-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111121100833/http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|urlmortu=eja}}</ref> Esempros de ermafroditas secuentziales, chi benint a èssere sas ispètzies chi cambiant de sessu durante su cursu de sa vida, sunt pisches de famìlia [[Centropomidae]] de [[Serranidae]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|tìtulu=Como se reproducen los Peces|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2011-11-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111121100833/http://www.clubdelamar.org/reproduccion.htm|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ciencia101.com/tag/hermafroditismo-secuencial/|tìtulu=Cambio de sexo en animales|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2010-01-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100110003954/http://www.ciencia101.com/tag/hermafroditismo-secuencial/|urlmortu=eja}}</ref> === Ermafroditismu in s'ispetzie umana === In is umanos s'agantant prusaprestu casos de [[pseudoermafroditismu]], mentras ca s'ermafrodismu a berus est una cunditzione rara meda. Su tèrmine mèigu ermafroditismu s'àplicat a is casos cun gònades cun tessidu de ambos is sessos in proportziones vàrias, dae chi in parte cuntenent follìculos ovàricos e tùbuols seminìferos in sa matessi gònade (ovotestis). Nointames est istada averiguada in is umanos sa capatzidade de prodùire òvulos e ispermatozoos in paris tempus, giai ca tìpicamente unu de is duos tipos non s'isvilupat in manera curreta.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=G Krob, A Braun, U Kuhnle|data=ghennàrgiu 1994|tìtulu=True hermaphroditism: geographical distribution, clinical findings, chromosomes and gonadal histology|rivista=Eur J Pediatr.|limba=inglesu}}</ref> ==Riferimentos== <references /> == Artìculos in ligòngiu == * [[Intersessualidade]] * [[Pseudoermafroditismu]] == Àteros progetos == {{commons|Category:Hermaphroditism|Ermafroditismu}} [[Categoria:Meighina]] [[Categoria:Sessualidade]] 63cat8qw5dqm8li6gq50lfezml6zbn2 Pseudoermafroditismu 0 21385 177934 174449 2022-08-23T11:04:52Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name = Pseudoermafroditismu |bodystyle = |titlestyle = |abovestyle = background:#C0C0C0; |subheaderstyle = |title = |above = Pseudoermafroditismu |imagestyle = |captionstyle = | image = |caption = |headerstyle = background:#DCDCDC; |labelstyle = background:#E6E6FA |datastyle = |header1 = Ispetzialidade | label1 = | data1 = |header2 = | label2 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data2 = |header3 = | label3 = | data3 = [[Genètica]]; [[Endocrinologia]] |header4 = Classificatzione e risursas esternas | label4 = does not display (same number as a header) | data4 = does not display (same number as a header) |header5 = | label5 = ICD-10 | data5 = Q56 [https://icd.who.int/browse10/2010/en#/Q56] |header6 = | label6 = Carateristicas | data6 = Espressione de is carateres sessuales segundàrios e/o primàrios ambigua |header7 = | label7 = Càusa | data7 = Disordines ormonales e/o genèticos |header8 = | label8 = | data8 = |header9 = | label9 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data9 = |header10 = | label10 = | data10 = |belowstyle = |below = }} Su '''pseudoermafroditismu''' est una cunditzione in ue un'indivìduu presentat un'aspetu de su sessu opostu a su [[Cromosòma|cromosòmicu]] o unu [[fenotipu]] sessuale ambìguu. === Pseudoermafroditismu masculinu === In is casos de pseudoermafroditismo masculinu, is càusas pertocant printzipalmente una produtzione iscassa de andrògenos o una resposta insufitziente a custos,<ref>{{Tzita web|url=http://www.msd-italia.it/altre/manuale/tabelle/26105.html|tìtulu=TABELLA 261-5. CAUSE E CARATTERISTICHE DELLO PSEUDOERMAFRODITISMO MASCHILE|limba=italianu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2007-08-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070817132236/http://www.msd-italia.it/altre/manuale/tabelle/26105.html|urlmortu=eja}}</ref> chi podent èssere determinadas dae vàrios fatores comente fartas enzimàticas (comente sa [[5α-redutasi]]) o una resistèntzia perifèrica a s'atzione de sos andrògenos dèpida mescamente a mudàntzias de retzetores. Is indivìduos pseudoermafroditos, pro inibitzione de sa sìntesi o de s'atzione de su [[diidrotestosterone]] (DHT), podent tènnere pene e testìculos de dimensiones normales, ma prus a s'ispissu sunt prus piticos e prus pagu isvilupados, o presentant forma ambìgua; in gènere custos indivìdos non tenent [[ginecomastia]], ma tenent una farta de caràteres sessuales segundàrios comente a barba, pilos de su corpus, profundidade de sa boghe, mancari de norma tèngiant una [[Sessualidade de s'òmine|sessualidade]] e una [[fertilidade]] normale. Unos àteros casos de sìndrome de insensibilidade a sos andrògenos ([[Sìndrome de Morris]]) si podent presentare in vàrias formas: in sa forma cumpleta (CAIS) un'indivìduu cun unu [[cariotipu]] 46, XY si podet isvilupare comente una [[fèmina]], presentende però vagina a fundu tzurpu, ausèntzia de sos òrganos derivados dae is [[dutos de Müller]], [[criptoorchidismu]] (testìculos cuados in intro de su corpus) e [[amenorrea]] primària.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sindromedimorris.org/forme_ais.htm|tìtulu=Le diverse forme di A.I.S.|limba=italianu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2007-07-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070704060948/http://www.sindromedimorris.org/forme_ais.htm|urlmortu=eja}}</ref> In sa forma partziale (PAIS) is sìntomos sunt simbigiantes, ma s'agatat una partziale masculinizatzione e tando genitales ambìguos o prevalentemente masculinos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sindromedimorris.org/forme_ais.htm|tìtulu=Le diverse forme di A.I.S.|limba=italianu|atzessu=2021-12-04|dataarchìviu=2007-07-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070704060948/http://www.sindromedimorris.org/forme_ais.htm|urlmortu=eja}}</ref> === Pseudoermafroditismu femininu === Fintzas in is casos de pseudoermafroditismu femininu, fatu·fatu definidos casos de "androginia", s'agatat una càusa ormonale, determinada dae difetos enzimàticos ([[sìndrome adreno-genitale]]), chi podet giùghere a una virilizatzione prus o prus pagu marcada. Sa [[sìndrome de insensibilidade a sos estrògenos]] est unu tipu de [[intersessualidade]] pagu comuna, chi apartenet a sa categoria de pseudoermafroditismu femininu. Is persones chi nde sunt interessadas tenent [[cariotipu]] 46XX, cun o chentza genitales femininas internas e agiomai semper cun genitales esternos masculinizados (in parte o de manera cumpleta in sa majoria de is casos) presente in fèminas cromosomicas. Cumparent fisicamente in foras mascros e sa diagnòsi est pagu frecuente, fortzis pro su livellu de maduresa de sos òrganos sessuales masculinos esternos. In generale si diagnòsticat in edade de mannas.<ref>{{Tzita libru|autore=Waldemar Ch. Hecker|tìtulu=Surgical Correction of Intersexual Genitalia and Female Genital Malformation|annuoriginale=1985|limba=inglesu}}</ref> Si creet chi custu tipu de ermafroditismu si produit a resurtu de unu fedu femininu normale, chi est istadu espostu a ormones masculinos in etzessu durante s'[[ingraidèntzia]], fortzis durante su protzessu de cumprimentu de sos òrganos sessuales. ==Riferimentos== <references/> ==Artìculos in ligòngiu== * [[Intersessualidade]] * [[Ermafroditismu]] == Àteros progetos == {{commons|Category:Pseudohermaphroditism|Pseudoermafroditismu}} [[Categoria:Sessualidade]][[Categoria:Meighina]] hgz5zvjx1limgm0swm7v80fgjqwmf1r Perìodu de costoidu​ 0 21413 177919 174561 2022-08-23T10:30:42Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} Su '''perìodu de costoidu'''<ref>{{Tzita libru|autore=Antoninu Rubattu|tìtulu=DIZIONARIO UNIVERSALE DELLA LINGUA DI SARDEGNA|editzione=2|annu=2006|editore=editrice democratica sarda|p=56}}</ref> est su tempus intre s'espositzione a un'[[agente biològicu]], e sa cumpàssida de is primas sìngias e sìntomos de una maladia. Sa durada sua podet èssere variàbile, ispetzìfica pro cada maladia, mancari aprossimadamente. Cumprendet su tempus intre su cuntatu cun s'infetzione e su cumintzu clìnicu de sa maladia. Una persone podet fintzas èssere portadora de unu microorganismu chentza de manifestare perunu sìntomu. Pro neghe de unas cantas cunditziones su perìodu de costoidu de is pròpias maladias podent èssere diferentes in is mannos, in is pipios e in is criaduras. == Esempros == {| class="wikitable" !Maladia !Períodu de costoidu !Riferimentos |- |[[Tzellulite (infetzione)|Tzellulite]] causada dae [[Pasteurella multocida]] |prus pagu de 1 die |[http://kidshealth.org/parent/infections/bacterial_viral/cellulitis_p2.html] |- |[[Còllera]] |1 die |[https://web.archive.org/web/20070523140648/http://www.cdc.gov/epo/dih/ddm/ch2_ch.htm] |- |[[Influèntzia]] |1-4 dies |[http://www.cdc.gov/flu/professionals/diagnosis/] |- |[[Iscarlatina]] |1-4 dies |[http://www.emedicine.com/emerg/topic518.htm] |- |[[Romadiu]] |2-5 dies |[http://dermatology.about.com/cs/infectionvirus/g/incubation.htm] |- |[[Virus èbola|Èbola]] |95% 1-21 dies ; 98% 1-42 dies |[http://www.who.int/mediacentre/news/ebola/14-october-2014/en] |- |[[Calentura mantzada de is Montes Rocosos]] |2-14 dies |[http://dermatology.about.com/cs/infectionvirus/g/incubation.htm] |- |[[Coronavirus]] |5-14 dies |[https://www.redaccionmedica.com/secciones/sanidad-hoy/coronavirus-sintomas-iniciales-hasta-5-dias-despues-contagio-4776] |- |[[Síndrome Respiratoria Aguda Severa|SARS]] |fintzas a 10 dies |[http://www.who.int/csr/sars/archive/2003_05_07a/en/] |- |[[Roséola|Rosèola]] |5-15 dies |[http://www.drgreene.com/21_110.html] |- |[[Poliomielite]] |7-14 dies |[https://web.archive.org/web/20070522031307/http://www.gpnotebook.co.uk/cache/-1919287231.htm] |- |[[Tùssiu caninu]] |7-10 dies (4- 21 dies) |[https://www.aeped.es/sites/default/files/documentos/tosferina.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200713062207/http://www.aeped.es/sites/default/files/documentos/tosferina.pdf |date=2020-07-13 }} |- |[[Ermizolu|Rugiore]] |9-12 dies |[http://www.aocd.org/skin/dermatologic_diseases/measles.html] |- |[[Pigota]] |7-17 dies |[https://web.archive.org/web/20130402220850/http://www.bt.cdc.gov/agent/smallpox/overview/disease-facts.asp] |- |[[Tètanu]] generalizadu |7-21 dies |[http://www.emedicine.com/ped/topic3038.htm] |- |[[Pigota burda]] |14-16 dies |[http://dermatology.about.com/cs/infectionvirus/g/incubation.htm] |- |[[Eritema infetivu]] |13-18 dies |[http://dermatology.about.com/cs/infectionvirus/g/incubation.htm] |- |[[Paròtigas]]   |14- 18(fintzas a 25) dies |[https://web.archive.org/web/20071120094122/http://www.vaccineinformation.org/mumps/qandadis.asp] |- |[[Pigone de sa rosa]] |14-21 dies |[http://dermatology.about.com/cs/infectionvirus/g/incubation.htm] |- |[[Mononucleosi infetiva]] |28-42 dies |[https://web.archive.org/web/20081209170555/http://www.cnn.com/HEALTH/library/DS/00352.html] |- |[[Kuru (enfermedad)|Kuru]] |de mèdia intro de 10,3 e 13,2 annos |[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=12094094&dopt=Citation] |} ==Riferimentos== <references /> ==Artìculos ligados== * [[Barantena]] [[Categoria: Meighina]] 17j8xwddycpaf7t11jgdkidhtqj69jt Plantae 0 21420 177928 177418 2022-08-23T10:44:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name=Plantae |abovestyle=background:#C0C0C0; |subheaderstyle= |title= |above=Prantas |imagestyle= |captionstyle= |image=[[File:Diversity of plants (Streptophyta) version 2.png|200px|alt=Example alt text]] |caption=Immàgines de genias diferentes de prantas |headerstyle=background:#DCDCDC; |datastyle= |header1=[[Classificatzione sientìfica]] |label1= |data1= |labelstyle=background:#E6E6FA |label2=Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) |header2= |data2= |header3= |label3= [[Domìniu (biologia)|Domìniu]] |data3= [[Eukaryota]] |header4= |label4= [[Regnu (biologia)|Regnu]] |data4=[[Plantae]] |header5= [[Phylum|Phyla]] |label5= |data5= |header6= |label6= |data6= '''Plantae''' agualat a '''[[Primoplantae]]''' o Archaeplastidae ([[clade]] de achirimentu primàrgiu de [[cloroplastu|cloroplastos]]) * ''[[Rhodelphis]]'' (proto-àligas) * [[Glaucophyta]] * [[Rhodophyta]] (àligas rujas) * '''[[Viridiplantae]] (prantas birdes) ** [[Chlorophyta]] (àligas birdes) ** [[Streptophyta]] *** [[Charophyta]] (àligas birdes, grupu [[parafilèticu]]) *** '''[[Embryophyta]]''' (prantas de terra) **** [[Marchantiophyta]] **** [[Anthocerophyta]] **** [[Bryophyta sensu stricto]] (muscos) **** [[Tracheophyta]] (prantas vasculares) ***** [[Lycophyta]] ***** [[Euphyllophyta]] (prantas cun fògias mannas) ****** [[Pteridophyta]] (fìlighes e cunformes) ****** [[Spermatophyta]] (prantas cun sèmenes) ******* [[Gymnospermae]] ******* [[Magnoliophyta]] (prantas cun frores)] |header7= |label7= |data7= |header8= |label8= |data8= }} Su trèmene '''Plantae''' (dae su [[Limba latina|latinu]]: ''plantae'', "prantas") inditat in [[biologia]] su [[Regnu (biologia)|regnu]] de is '''prantas''', chi benint a is èsseres bios chi pro s'imprus produent s'energia cosa issoro cun sa [[Fotosìntesi clorofilliana|fotosìntesi]], chentza de capatzidade locomotora e cun is [[muros tzellulares]] cumpostos mescamente de tzellulosa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.rae.es/drae/srv/search?id=X3bkT3YaE2x5Nz1GLBd|tìtulu=planta|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-08|dataarchìviu=2013-05-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130509160229/http://www.rae.es/drae/srv/search?id=X3bkT3YaE2x5Nz1GLBd|urlmortu=eja}}</ref>​ Costituint in s'imparis unu grupu [[Monofilia|monofilu]] [[eucariota]] cunformadu de is [[prantas terrestres]] e de sas [[Algae|àligas]] chi relatadas cun issas; sende gasi, non b'at un'acordu intre sos autores subra is làcanas giustas de custu regnu. Su brancu de sa biologia chi istudat is prantas est sa [[botànica]], fintzas connota comente ''fitología''. In sentidu istrintu is prantas terrestres, sunt is organismos eucariotas multicellulars fotosintèticos, chi colant dae is primas [[Chlorophyta|àligas birdes]] chi sunt resèssidas a colonizare sa superfìtzie de sa [[Terra]]. In sentidu prus ampru, si faghet relatu a totu is èsseres bios de calada dae is [[Archaeplastida|Primoplantae]], chi benint a èssere is primos organismos eucariotas fotosintèticos pro achirimentu de is primos [[Cloroplastu|cloroplastos]]. Iscurfent s'energia dae sa lughe de su [[Sole]], chi acabiddant a traessu de sa [[clorofilla]] presente in is cloroplastos, e cun issa realizant sa fotosìntesi, mediante sa cale cunvertint sustàntzias inorgànicas simpres in matèria orgànica cumplessa. Comente a resurtadu de sa fotosìntesi bogant a foras [[ossìgenu]] (mancari, paris a sos animales, nde tenent abbisòngiu pro respirare). Esplorant fintzas s'ambiente chi ddas inghìriat (mescamente a traessu de is [[Raighina|raighinas]]) pro surbire àteros nudiementos essentziales usados pro fraigare, partende dae is produtos de sa fotosìntesi, àteras [[Molècula|molèculas]] de chi tenent abbisòngiu pro subrabìvere.​ Is prantas possedent retroga deingènneros determinada dae unu [[tziclu de vida aplodiplonte]] (s'[[òvulu]] e s'[[anterozoide]] s'isvilupant asessualmente fintzas a si fàghere multicellulares, mancari in medas prantas sunt minores e sunt mascarados dae istruturas de s'istàdiu diplonte). In generale is prantas terrestres gosi comente normalmente ddas reconnoschimus, sunt s'istàdiu diplonte de su tziclu de vida issoro. In s'istàdiu diplonte is prantas podent portare òrganos comente pro esempru, sa [[raighina]], su [[truncu]] e is [[Fògia|fògias]] (o istruturas simbigiantes), e in carchi grupu, [[Frore|frores]] e [[Frutu|frutos]].<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Karban|annu=2008|tìtulu=Plant behaviour and communication|rivista=Ecology Letters|limba=inglesu}}</ref>​ S'importàntzia chi possedent is prantas pro is [[Homo sapiens|umanos]] est indiscutìbile. Chene issas is [[Animalia|animales]] in generale non diant pòdere bìvere, sende chi is prantas ant leadu parte a sa cumpositzione de is [[Gas|gasos]] presentes in s'atmosfera de sa Terra e in is ecosistemas, e sunt sa fonte primàrgia de alimentu pro sos organismos [[Eterotrofia|eteròtrofos]]. == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Plantae}} {| class="noprint wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" |+[[Sistemàtica|Classificatzione de sas ispètzies]] ! valign="bottom" |[[Ernst Haeckel|Haeckel]] (1894)<br />Tres regnos ! valign="bottom" |[[Herbert Copeland|Copeland]] (1938)<br />Bator regnos ! valign="bottom" |[[Robert Whittaker|Whittaker]] (1969)<br />Chimbe regnos ! valign="bottom" |[[Carl Woese|Woese]] (1990)<br />Tres domìnios ! colspan="2" valign="bottom" |[[Thomas Cavalier-Smith|Cavalier-Smith]] (2004)<br />Duos domìnios e sete regnos |- | bgcolor="pink" |'''[[Animalia]]''' | bgcolor="pink" |'''[[Animalia]]''' | bgcolor="pink" |'''[[Animalia]]''' | rowspan="5" bgcolor="plum" |'''[[Eukaryota|Eukarya]]''' | rowspan="5" bgcolor="plum" |'''[[Eukarya|Eukaryota]]''' | bgcolor="pink" |'''[[Animalia]]''' |- | rowspan="3" bgcolor="lightgreen" |'''[[Plantae]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''[[Plantae]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''[[Plantae]]''' <!-- Eukarya --> <!-- Eukarya --> | bgcolor="lightgreen" |'''[[Plantae]]''' |- | rowspan="3" bgcolor="khaki" |'''[[Protista]]''' | bgcolor="lightblue" |'''[[Fungi]]''' <!-- Eukarya --> | bgcolor="lightblue" |'''[[Fungi]]''' |- | rowspan="2" bgcolor="khaki" |'''[[Protista]]''' <!-- Eukarya --> <!-- Eukarya --> | bgcolor="BurlyWood" |'''[[Chromista]]''' |- | rowspan="3" bgcolor="khaki" |'''[[Protista]]''' <!-- Protista --> <!-- Protista --> <!-- Eukarya --> <!-- Eukarya --> | bgcolor="khaki" |'''[[Protozoa]]''' |- | rowspan="2" bgcolor="silver" |'''[[Prokaryota|Monera]]''' | rowspan="2" bgcolor="silver" |'''[[Prokaryota|Monera]]''' | bgcolor="lightgrey" |'''[[Bacteria]]''' | rowspan="2" bgcolor="silver" |'''[[Prokaryota]]''' | bgcolor="lightgrey" |'''[[Bacteria]]''' |- <!-- Procarioti--> | bgcolor="darkgray" |'''[[Archaea]]''' <!-- Procarioti--> <!-- Batteri--> <!-- Prokaryota--> | bgcolor="darkgrey" |'''[[Archaea]]''' |- |} <noinclude> [[Categoria:Biologia]] 2spmh8rp2i9e7qnrkjm9mnvdbkywpme SARS-CoV-2 0 21445 177947 174751 2022-08-23T11:40:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 4 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Infobox|name=Virus |label2=Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) |label6= [[Regnu (biologia)|Regnu]] |header6= |data6= [[Othonavirae]] |label7=[[Phylum]] |header7= |data7=[[Pisuviricota]] |data5=[[Riboviria]] |label5=[[Domìniu (biologia)|Domìniu]] |header5= |data4= |label4= |header4= [[Classificatzione de is virus|Classificatzione tassonòmica]] |data3= |label3= |header3= |data2= |header2= |labelstyle=background:#E6E6FA |data1= |label1= |header1= |header8= |label8= [[Classe (biologia)|Classe]] |data8= [[Pisoniviricetas]] |data9=[[Nidovirales]] |label9= [[Òrdine (biologia)|Òrdine]] |header9= |data10=[[Cordinivirineae]] |label10=[[Suta-òrdine|Suta-ordine]] |header10= |data11=[[Coronaviridae]] |label11=[[Famìlia (biologia)|Famìlia]] |header11= |data12=[[Orthocoronavirinae]] |label12=[[Suta-famìlia (biologia)|Suta-famìlia]] |header12= |data13=[[Betacoronavirus]] |label13=[[Gènere (biologia)|Gènene]] |header13= |data14=[[Sarbecovirus]] |label14=[[Suta-gènene (biologia)|Suta-gènere]] |header14= |data15=[[SARS-related coronavirus]] |label15=[[Ispètzia (biologia)|Ispètzia]] |header15= |data16=IV: [[Virus a ssRNA+]] |label16= |header16=[[Classificatzione de Baltimore]] |data17=IV: [[Virus a ssRNA+]] |label17= |header17= |data18=2019-nCoV |label18= |header18='''Sinònimos''' |data19=2019-nCoV |label19= |header19= |datastyle= |headerstyle=background:#DCDCDC; |caption=Immàgine de su SARS-CoV-2 |image=[[File:Novel Coronavirus SARS-CoV-2.jpg|200px|alt=Example alt text]] |captionstyle= |imagestyle= |above=SARS-CoV-2 |title= |subheaderstyle= |abovestyle=background:#C0C0C0;}} Su '''coronavirus de tipu 2 causadore de sa sìndrome respiratòria aguda severa''',<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it|tìtulu=Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it|situ=[[OMS|Organizatzione Mundiale de sa Salude]]|limba=inglesu}}</ref>​ incurtzadu '''SARS-CoV-2''' (dae s'[[Limba inglesa|inglesu]] ''severe acute respiratory syndrome coronavirus 2'')​​ est unu tipu de [[Orthocoronavirinae|coronavirus]] chi càusat sa [[COVID-19|maladia de coronavirus de 2019]],<ref>{{Tzita web|url=https://www.fundeu.es/recomendacion/coronavirus-claves-de-escritura/|tìtulu=coronavirus, claves de escritura|data=20 ghennàrgiu 2020|limba=ispagnolu|atzessu=2021-12-11|dataarchìviu=2020-01-30|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200130000107/https://www.fundeu.es/recomendacion/coronavirus-claves-de-escritura/|urlmortu=eja}}</ref> s'isparghinadura mundiale de sa cale at provocadu sa [[pandèmia de COVID-19]]. A primìtziu fiat istadu denumenadu '''2019-nCoV''' (in [[Limba inglesa|inglesu]], ''2019-novel coronavirus'', ‘coronavirus nou de 2019’) e aici puru, a s'ocasione, '''HCoV-19''' (in [[Limba inglesa|inglesu]], ''human coronavirus 2019'').<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Shibo Jiang, Zhengli Shi, Yuelong Shu, Jingdong Song, George F Gao, Wenjie Tan et al.|data=21 martzu 2020|tìtulu=A distinct name is needed for the new coronavirus|rivista=The Lancet|volume=395|nùmeru=10228|limba=inglesu}}</ref>​<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Gary Wong, Yu-Hai Bi, Qi-Hui Wang, Xin-Wen Chen, Zhi-Gang Zhang, Yong-Gang Yao|data=maju 2020|tìtulu=Zoonotic origins of human coronavirus 2019 (HCoV-19 / SARS-CoV-2): why is this work important?|rivista=ZR|volume=41|nùmeru=3|limba=inglesu}}</ref>Est istadu iscobertu e isuladu sa prima borta in [[Wuhan]], [[Cina|Tzina]]. Si creet chi tèngiat un'orìgine [[Zoonosi|zoonòtica]], est a nàrrere, chi si siat trasmìtidu dae un'ospedadore animale a un'umanu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Peng Zhou, Xing-Lou Yang, Xian-Guang Wang, Ben Hu, Lei Zhang, Wei Zhang, Hao-Rui Si, Yan Zhu, Bei Li, Chao-Lin Huang, Hui-Dong Chen, Jing Chen, Yun Luo, Hua Guo, Ren-Di Jiang, Mei-Qin Liu, Ying Chen, Xu-Rui Shen, Xi Wang, Xiao-Shuang Zheng, Kai Zhao, Quan-Jiao Chen, Fei Deng, Lin-Lin Liu, Bing Yan, Fa-Xian Zhan, Yan-Yi Wang, Gengfu Xiao, Zheng-Li Shi|data=23 ghennàrgiu 2020|tìtulu=Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin|rivista=bioRxiv|limba=inglesu}}</ref>​ Est unu [[clade]] in intro de sa famìlia de is [[Coronaviridae]], gènere [[Betacoronavirus]], subgènere [[Sarbecovirus]], ispètzie virus [[SARS]]<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Saif Ur Rehman, Laiba Shafique, Awais Ihsan, Qingyou Liu|data=23 martzu 2020|tìtulu=Evolutionary Trajectory for the Emergence of Novel Coronavirus SARS-CoV-2|rivista=Pathogens .|limba=inglesu}}</ref> ​(virus relatzionadu cun sa sìndrome respiratòria aguda severa o grae).<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Coronaviridae Study Group of the International Committee on Taxonomy of Viruses|data=2 martzu 2020|tìtulu=The species Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus: classifying 2019-nCoV and naming it SARS-CoV-2|rivista=Nat Microbiol.|limba=inglesu}}</ref>​ Su [[genoma]] de su [[Virus (biologia)|virus]] est formadu dae una cadena sola de [[ARN]], e si classìficat comente unu [[virus ARN monocatenàriu positivu]]. Sa secuèntzia gènica sua est istada isulada partende dae una mustra otenta dae unu malàidu fèrridu dae [[purmonite]] in sa tzitade tzinesa de [[Wuhan]], mancari sa farta de isperimentatzione de controllu dòpiu tzurpu in sa tècnica de secuentziatzione publicada podet pònnere in cuntierra sa valididade sientìfica de sa tècnica.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Fan Wu, Su Zhao, Bin Yu, Yan-Mei Chen, Wen Wang, Zhi-Gang Song, Yi Hu, Zhao-Wu Tao, Jun-Hua Tian, Yuan-Yuan Pei, Ming-Li Yuan, Yu-Ling Zhang, Fa-Hui Dai, Yi Liu, Qi-Min Wang, Jiao-Jiao Zheng, Lin Xu, Edward C. Holmes & Yong-Zhen Zhang|data=3 freàrgiu 2020|tìtulu=A new coronavirus associated with human respiratory disease in China|rivista=Nature|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/novel-coronavirus-2019.html|tìtulu=Novel Coronavirus 2019, Wuhan, China|limba=inglesu|atzessu=2021-12-11|dataarchìviu=2020-01-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200111004620/https://www.cdc.gov/coronavirus/novel-coronavirus-2019.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Zhang,Y.-Z., Wu,F., Chen,Y.-M., Pei,Y.-Y., Xu,L., Wang,W., Zhao,S., Yu,B., Hu,Y., Tao,Z.-W., Song,Z.-G., Tian,J.-H., Zhang,Y.-L., Liu,Y., Zheng,J.-J., Dai,F.-H., Wang,Q.-M., She,J.-L. and Zhu,T.-Y.|tìtulu=A novel coronavirus associated with a respiratory disease in Wuhan of Hubei province, China|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/09/c_138690570.htm|tìtulu=New-type coronavirus causes pneumonia in Wuhan: expert|limba=inglesu|atzessu=2021-12-11|dataarchìviu=2020-01-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200109084208/http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/09/c_138690570.htm|urlmortu=eja}}</ref>​ Est istadu isuladu sa prima borta su 12 de santandria de su [[2019]]. Su contàgiu dae una persone a un'àtera acontesset mediante gutas de salia emìtidas a traessu de su [[tùssiu]] e is [[Istùrridu|istùrridos]] o espirende (bie [[microgutas de Flügge]]).<ref>{{Tzita web|url=https://www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus-china/questions-answers|tìtulu=Q & A on novel coronavirus|limba=inglesu|atzessu=2021-12-11|dataarchìviu=2020-02-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200204131518/https://www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus-china/questions-answers|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/es/2020/04/21/espanol/estilos-de-vida/coronavirus-ropa-contagio-pelo-zapatos-periodico-infeccion.html?smid=fb-share|tìtulu=¿El virus está en mi ropa? ¿En mis zapatos? ¿En mi pelo? ¿En mi periódico?|limba=ispagnolu}}</ref>​ Podet provocare maladia respiratòria aguda e purmonite grae in is èsseres umanos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Eakachai Prompetchara, Chutitorn Ketloy,Tanapat Palaga|annu=2020|tìtulu=Immune responses in COVID-19 and potential vaccines: Lessons learned from SARS and MERS epidemic|rivista=Asian Pacific Journal of Allergy and Immunology|limba=inglesu}}</ref> ​ In su mese de nadale de 2020 est comintzada una campagna de [[Vatzinu|vatzinatzione]] cun is primos vatzinos aprovados.​ == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:SARS-CoV-2}} [[Categoria:Biologia]] j2juh4l2dhem9lglxvttssc22ro7gio Pisa 0 21470 177925 174927 2022-08-23T10:43:57Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}}{{Bidda|nòmene comune=Pisa|longhiore=10°24′|die patronu=17 làmpadas|nòmene patronu=santu Ranieri|fiscale=G702|istat=050026|prefissu=050|cap=56100 e 56121–56128|comunes lacanantes=Cascina, Collesalvetti (LI), Livorno (LI), San Giuliano Terme|apendìtzios=Calambrone, Coltano, Marina di Pisa, San Piero a Grado-La Vettola, San Rossore, Tirrenia|tirada=185,18|artiore=4|imàzine=Pisa_-_veduta_dall'aereo_4.JPG|nòmene ufitziale=Pisa|densidade=481,39|populamentu=89 144|ladiore=43°43′|nòmene bividores=Pisanos|sigla provìntzia=PI|s-nòmene rezone=sa Toscana|nòmene provìntzia=Pisa|s-nòmene Istadu=s'Itàlia|nòmene rezone=Toscana|nòmene Istadu=Itàlia|zassu=http://www.comune.pisa.it/}} '''Pisa''' est una tzitade de 89 144 bividores<ref>{{Tzita web|url=http://demo.istat.it/bilmens/query.php?lingua=ita&Rip=S3&Reg=R09&Pro=P050&Com=26&anno=2021&submit=Tavola|tìtulu=Bilancio demografico anno 2021 - Pisa (dati provvisori).|limba=it}}</ref>, bidda manna de sa provìntzia omònima in su nord de sa [[Toscana]]. Faghet parte di unu territòriu metropolitanu chi di narant ''àrea pisana'', chi cun is comunos de Calci, Cascina, San Giuliano Terme, Vecchiano e Vicopisano, arribbat a formare unu sistema urbanu de agiumai 200 000 bividores distribuidos in 475 km²<ref>{{Tzita web|url=http://www.comune.pisa.it/pisa2015/index_2.htm|tìtulu=Piano strategico dell'area pisana|situ=www.comune.pisa.it|limba=it|atzessu=2021-12-14|dataarchìviu=2012-08-31|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120831234448/http://www.comune.pisa.it/pisa2015/index_2.htm|urlmortu=eja}}</ref>. In prus, Pisa acasàgiat s'aeroportu prus de importu de sa Toscana, su Galileo Galilei, chi in su [[2019]] at tentu unu tràficu de prus de 5 milliones de passigeris<ref>{{Tzita web|url=http://www.associazione-aeroporto-firenze.it/wp/questione-aeroporto-2/sistema-italiano/poli-aeroportuali-regionali/|tìtulu=Poli aeroportuali regionali|situ=Associazione Valentino Giannotti|limba=it-IT|atzessu=2021-12-14}}</ref>. Intre is monumentos de sa tzitade ddoe at sa Turre inclinada, campanile de su sèculu XII, oe unu de is monumentos italianos prus connotos in su mundu<ref>{{Tzita web|url=https://www.worldatlas.com/articles/the-history-behind-the-most-notable-historical-monuments-of-italy.html|tìtulu=Famous Landmarks in Italy|situ=WorldAtlas|data=2019-08-27|limba=en-US|atzessu=2021-12-14}}</ref>. Sa tzitade est sa sede de tres de is istitutziones universitàrias prus de importu de [[Itàlia]] e de [[Europa]], s'Universidade de Pisa, s'Iscola Normale Superiora e s'Iscola Superiora Sant'Anna, sa sede prus manna de su Cussìgiu Natzionale de sa Chirca (CNR) e de àteros istitutos de chirca. Su territòriu comunale s'incrarat a subra de su [[Mare Lìgure]] cun is bator fratziones suas Marina de Pisa, Tirrenia, Calambrone e San Rossore. Sa tzitade de Pisa in passadu est istada una [[Repùblica de Pisa|repùblica marinara]] de importu. == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Tzitades de sa Toscana]] qomz7xc7xj5cbhec2lpvlj5epmkmgs0 Dénia 0 21477 177826 175067 2022-08-22T20:30:41Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Bidda |nòmene comune=Dénia |densidade=671,66 |zassu=https://www.ayto-denia.es/va/index.aspx |die patronu= |nòmene patronu= |fiscale= |istat= |prefissu= |cap=03700 |comunes lacanantes=[[Benimeli]], [[Gata de Gorgos]], [[Xàbia]], [[Oliva (ispagna)]] ([[Provìntzia de Valencia|V]]), [[Ondara]], [[Pedreguer]], [[Pego]], [[Els Poblets]], [[El Ràfol d'Almúnia]], [[Teulada (Ispagna)|Teulada]], [[El Verger]] |apendìtzios= |populamentu=44.464 |nòmene ufitziale=Dénia (in [[Ispagnolu|castillanu]] Denia) |tirada=62,2 |artiore=22 |longhiore=0°06′36″ |ladiore=38°50′24″ |sigla provìntzia= |nòmene provìntzia=Alacant |s-nòmene rezone=Comunidade Valenciana|s-nòmene Istadu=Ispagna |nòmene rezone=[[Comunidade Valenciana]]|nòmene Istadu=[[Ispagna]]|imàzine=Denia desde el Montgó.jpg}} '''Dénia''' (in [[Limba ispagnola|castillianu]] ''Denia'') est una tzitade de sa [[Comunidade Valenciana]], capitale de sa [[comarca]] de sa [[Marina Alta]] e fintzas de sa comarca istòrica de su [[Marchesadu de Dénia]]. Contat unos 41.553bividores residentes, ma in [[istiu]] sa populatzione podet arribare a si multiplicare pro chimbe, fintzas a 200.000.<ref>{{Tzita web|url=https://lamarinaplaza.com/ca/2019/06/11/fins-on-multipliquen-poblacio-durant-estiu-nostres-municipis/|tìtulu=Fins on multipliquen la població durant l'estiu els nostres municipis|limba=catalanu}}</ref> Su 11 de nadale de su [[2015]] est istada decrarada Tzitade Creativa de sa Gastronomia dae s'[[UNESCO]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.denia.es/va/informacio/actualitat/new.aspx?id=4139|tìtulu=Dénia és declarada Ciutat Creativa de la Gastronomia de la UNESCO|limba=catalanu|atzessu=2021-12-18|dataarchìviu=2016-06-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160602143419/http://www.denia.es/va/informacio/actualitat/new.aspx?id=4139|urlmortu=eja}}</ref> == Istòria == === Istòria antiga === Mancari sa presèntzia de agatamentos archeològicos relativos a un'iaposentamentu [[Ìberos|ibèricu]] in sos intòrinos (Diniu), s'orìgine de sa tzitade de Dénia est cun probabilidade [[Grèghia Antiga|grega]], chi ddi aiant dadu su nùmene de ''Hemeroskopeion''<ref>{{Tzita libru|autore=S. J. Keay, Simon J. Keay|tìtulu=Roman Spain|annu=1988|limba=inglesu}}</ref>. Fiat fata a pustis [[Romanos antigos|romana]]. Su tzentru de ''Dianum'', aici fiat istadu numenada a s'atu de sa fundatzione torra, fiat postu a norte de sa Dénia moderna. Is testos clàssicos e is iscobertas archeològicas inditant chi in su sèculu I a.C. is tropas de [[Quintus Sertorius]] aiant fundadu una base navale a Dianium. Durante s'[[Impèriu romanu|Artu Imperu]], sa tzitade aiat gosadu de unu perìodu de lughidore, colende a s'istadu de [[Municipium (istòria romana)|municipium]]. Intre su 636 e su 693 d.C., durante su perìodu de su [[Visigotos|regnu visigotu]], Denia fiat istada sede episcopale dipendente de [[Toledo (Ispagna)|Toledo]]. === Època musulmana e Reconchista === Durante s'[[Al-Andalus|època musulmana]], sa tzitade aiat tocadu su momentu de lughidore e potèntzia màssimu, acumpangiadu dae unu momentu de atividade culturale manna. ''Dàniya'' fiat istada capitale de sa [[Taifa de Dénia|tāʾifa]] in su [[1010]] de s'emiru [[Mujahid al-Amiri|Mujāhid al-ʿĀmirī]], naradu ''al-Muwaffaq''. Sa tāʾifa aiat pèrdidu s'indipendèntzia in su [[1076]] in favore de sa [[Taifa de Zaragoza]]. Sa [[Reconchista|conchista cristiana]], in su [[1244]], aiat betidu a sa decadèssida de sa tzitade, abarrada giai chentza de bividores a pustis de sa vitòria subra de is ''[[Moros (istòria)|Moros]]''. Fiat torrada a populare in parte de Valentzianos. In su [[1356]] Denia passada a sa [[corona de Aragona]], suta [[Alfonsu I de Sardigna|Alfonsu su Mannànimu]]. Dénia fiat promòvida suta sa [[Ispagna|Corona de Ispagna]] a [[Marchesadu de Dénia|marchesadu]] in su [[1487]]. Su duca de Lerma, su de chimbe marchesos de Dénia e favoridu de [[Filipu III de Ispagna|Filipu III]] permitet a sa tzitade de s'artziare a su rangu de tzitade. === Istòria reghente === A pustis de sa bogada de is [[Moriscos]], musulmanos prus o mancu cunvèrtidos a fortza a su [[cristianèsimu]] ma chi in realidade no aiant abbandonadu sa fide islàmica ([[1609]]), su marchesadu aiat padèssidu un'abbassamentu demogràficu acumpangiadu dae una crisi econòmica manna. Paret difatis chi dae su portu de Denia fiant sarpados, cara a s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica setentrionale]], unos 25.000 Moriscos. Partende dae su [[sèculu XVIII]], Denia aiat partetzipadu in manera ativa a sa [[Gherra de sutzessione ispagnola|Gherra de Sutzessione]] e fiat istada sa prima a proclamare re s'artziduca [[Càralu de Asburgu]]. Sa gherra e is represas aiant batidu un'àtera crisi a sa tzitade. Is [[Borbones]] in fines dd'aiant ocupada su 17 de santandria de su [[1708]]. In su [[sèculu XIX]] Denia fiat torrada a acorpare a sa Corona ([[1804]]) e a bellu torrat a torradu a crèschere siat economicamente siat demograficamente. Is cummèrtzios sunt, dae tando, ligadas a is fainas marineras, a su cummèrtziu de sa [[pabassa]] e – prus de reghente – a su [[turismu]]. ==Riferimentos== <references/> == Àteros progetos == {{commons|Category:Dénia}} [[Categoria:Tzitades de s'Ispagna]][[Categoria:Biddas de sa Comunidade Valenciana]] f3jzt0ci6kfavade07a9hf0c1tzrmav Magreb 0 21478 177890 174971 2022-08-22T23:53:28Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Infobox |name=Magreb |header8= |header5= |label5=Limbas |data5={{Collapsible list | Title= |[[limba araba|àrabu]], [[limba bèrbera|bèrberu]], [[limba frantzesa|frantzesu]], [[limba ispagnola|ispagnolu]], [[Haketia]], [[limba korandje|korandje]]}} |header6= |label6=Nùmene bividores |data6=Magrebinos |header7= |label7=Organizatziones regionales |data7={{Collapsible list | [[Liga Àraba]], [[Unione de su Magreb Àrabu]], [[Comunidade de sos Istados de su Sahel e de su Sahara|CEN-SAD]], [[Unione pro su Mediterràneu]], [[Mercadu Comunu de Àfrica Orientale e Meridionale|COMESA]]}} |label8= Zona orària |label4=Densidade |data8= Dae [[UTC+0]] a [[UTC+2]] |header9= |label9= |data9= |header10= |label10= |data10= |belowstyle= |data4= 16,72 /km<sup>2</sup> |header4= |bodystyle= |headerstyle=background:#FFDB58 ; |titlestyle=|abovestyle=background:#FFD080; |subheaderstyle= |title= |above=<big>Magreb</big><br><sub>المغرب</sub> |imagestyle=|captionstyle=|image=[[File:Maghreb (orthographic projection).svg|200px|alt=Example alt text]] |caption=Mapa polìtica de su Magreb |labelstyle= |data3=105.095.436 |datastyle=|header1=|label1=Istados e territòrios|data1={{Collapsible list | title= 7| [[File:Flag of Algeria.svg|20px]] [[Algeria]]| [[File:Flag of Libya.svg|20px]] [[Lìbia]]| [[File:Flag of Morocco.svg|20px]] [[Marrocu]]| [[File:Flag of Mauritania.svg|20px]] [[Mauritània]]| [[File:Flag of Tunisia.svg|20px]] [[Tunisia]]| [[File:Flag of Western Sahara.svg|20px]] [[Sahara Otzidentale]]| [[File:Flag of Spain.svg|20px]] [[Ispagna]] ([[Plazas de Soberania]])}} |header2= |label2=Tirada |data2=6.045.741 km<sup>2</sup> |header3= |label3=Populatzione |below=}} [[File:Africa (satellite image) (cropped) Magreb.jpg|thumb|262x262px|Immàgine satellitare de sa regione]] Su '''Magreb''' o '''Maghreb''' (in [[Limba araba|àrabu]] المغرب ''al-Maġrib''; in [[Limba bèrbera|bèrberu]], ''Tamazgha'') est unu faeddu chi signìficat literalmente «su logu in ue iscurigat», su [[Ponente]], sa parte prus otzidentale de su [[Àrabos|mundu àrabu]]. S'impreat pro inditare sa parte otzidentale de s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica de su norte]], susetotus [[Algeria]], [[Marrocu]], [[Tunisia]] e [[Lìbia]]. Connotu fintzas comente ''Àfrica nord-otzidentale'', su ''Magreb Àrabu'' (المغرب العربي al-Maghrib al-'Arabi), e [[Berberia]], est una sub-regione de su norte de s'[[Àfrica]] chi est diaderus una parte otzidentale de su mundu àrabu e est mescamente musulmana. Sa regione incluet in s'interi [[Algeria]], [[Lìbia]], [[Mauritània]] (parte de s'[[Àfrica otzidentale]] ), su [[Marrocu]], su [[Sahara Otzidentale]] e sa [[Tunisia]], chi sunt totus istados membros de s'[[Unione de su Magreb Àrabu]] (UMA) francu su [[Sahara Otzidentale]] chi tenet istatus de territòriu perricadu intre su [[Marrocu]] e sa [[Repùblica Àraba de Saharaui Democràtica|RASD]]. In su [[2018]], sa regione teniat una populatzione de prus de 100 milliones de persones.<ref>{{Tzita web|url=http://www.english-for-students.com/Northwest-Africa.html|tìtulu=Northwest Africa|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/historypresentco00russ|tìtulu=History and present condition of the Barbary states|limba=inglesu}}</ref> Su Magreb in generale si definit comente parte manna de s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica de su norte]], inclùende parte manna de su [[Sahara|desertu de su Sahara]], ma escluet [[Egitu]] e [[Sudan|Sudàn]], chi formant parte de su [[Mashrek]], sa parte orientale de su mundu àrabu. Sa definitzione traditzionale de su Magreb, chi dd'allindaiat a is montes de s'[[Atlante (cadena montosa)|Atlante]] e a is pranos de costera de [[Marrocu]], [[Algeria]], [[Tunisia]] e [[Lìbia]], fiat istèrrida cun s'inclusione de [[Mauritània]] e de su territòriu in perricadu de [[Sahara Otzidentale]].<ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/travelsinenglan00noahgoog|tìtulu=Travels in England, France, Spain, and the Barbary States, in the years 1813-14 and 15|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://history.state.gov/milestones/1801-1829/barbary-wars|tìtulu=Barbary Wars, 1801–1805 and 1815–1816|limba=inglesu}}</ref> In antis de sa costitutzione de is istados natzionales modernos in sa regione durante su [[sèculu XX]], Magreb inditaiat masaprestu a un'àrea prus minore, intre su [[mare Mediterràneu]] e is montes de s'[[Atlante (cadena montosa)|Atlante]] in su sud. Fatu·fatu s'incluiat su territòriu de s'estu de sa [[Lìbia]], ma non sa [[Mauritània]] moderna. A sa fine de su [[sèculu XIX]], su trèmene "Magreb" s'usaiat pro si refèrrere a sa regione de su Mediterràneu otzidentale in s'Àfrica setentrionale de costera in generale, e a s'[[Algeria]], su [[Marrocu]] e sa [[Tunisia]], in piessignu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.maghrebarabe.org/en/uma.cfm|tìtulu=L'Union du Maghreb arabe|limba=frantzesu|atzessu=2021-12-18|dataarchìviu=2010-04-20|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100420050932/http://www.maghrebarabe.org/en/uma.cfm|urlmortu=eja}}</ref> Durante su guvernu de su regnu bèrberu de [[Numìdia]], sa regione si fiat unida in forma entidade polìtica indipendente. Custu perìodu fiat istadu sighidu dae su domìniu o influèntzia de s'[[Impèriu romanu]]. FIat sighida a pustis s'ocupatzione curtza de is [[Vàndalos]], remplasados pagu prus a tardu de sa conchista torra e ateretantu curtza, non prus dèbile de is romanos de s'[[Impèriu bizantinu]]. Is califados islàmicos fiant arribados a su pòdere suta su [[Omayyades|califadu omayyade]], su [[Abbasides|califadu abbaside]] e su califadu fatimide. Su domìniu prus de dura fiat istadu su de sos [[Istados barbariscos|istados bèrberos]] locales chi abbratzat unu arcu de tempus dae su sèculu VII a su XIII. S'[[Impèriu otomanu]] etotu aiat controlladu pro una iscuta de tempus partes de sa regione.<ref>{{Tzita web|url=http://www.bartelby.com/65/ma/Maghreb.html|tìtulu=Maghreb|limba=inglesu|atzessu=2021-12-18|dataarchìviu=2007-09-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070929091501/http://www.bartelby.com/65/ma/Maghreb.html|urlmortu=eja}}</ref> [[Algeria]], [[Lìbia]], [[Mauritània]], [[Marrocu]] e [[Tunisia]] ant istabilidu s'[[Unione de su Magreb Àrabu]] in su [[1989]] pro promòvere sa cooperatzione e s'intregatzione econòmica in unu mercadu comunu. S'unione at inclùdidu in su [[Sahara Otzidentale]] in manera implìtzita essende su Marrocu membru, e at postu fine a sa gherra frita longa intre [[Marrocu]] e [[Algeria]] a pitzu de custu territòriu. Sende gasi, custu progressu at tentu durada curtza e su sindacadu como est firmu. Is tensiones intre Algeria e su Marrocu subra su Sahara Otzidentale ant torradu a aparèssere, afortigadas dae perricas de frontera chentza solutzione intre is duos istados. Custos duos cunflitos printzipales ant impedidu su progressu in is obietivos comunos de su sindacadu e in pràtica dd'ant lassadu paradu. S'instabilidade in sa regione e is minetzas creschende pro sa seguresa transfronteras ant torradu pesare is tratativas pro sa cooperatzione regionale. In su mese maju de su [[2015]], is ministros de Afàrios èsteros de s'Unione de su Magreb Àrabu aiant decraradu sa netzessidade de una polìtica de seguresa coordinada. Custu fatu at torradu a dare isperos de lòmpere a carchi forma de cooperatzione.<ref>{{Tzita libru|autore=Samir Amin, mir Amin|tìtulu=The Maghreb in the Modern World: Algeria, Tunisia, Morocco}}</ref> ==Riferimentos== <references /> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Maghreb}} [[Categoria:Geografia]] hva1e5j8xggdjvgz6az6e5o5u6m0ttd 2022 0 21512 177762 177697 2022-08-22T16:00:21Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Annu|XX sèculu|10=2019|16=2025|15=2024|14=2023|13=2022|12=2021|11=2020|9=2018|XXI sèculu|8=2040|7=2030|6=2020|5=2010|4=2000|XXII sèculu|17=2026}}{{Variant|LSC}} Su '''2022''' (MMXXII in nùmeros romanos) est un'annu de su de XXI sèculos incumintzadu in sa die de sàbadu. S'[[ONU]] dd'at decraradu: * annu internatzionale de su [[bidru]]<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://sociemat.es/aprobado-por-la-onu-ano-internacional-del-vidrio-2022/|tìtulu=Aprobado por la ONU: Año Internacional del Vidrio 2022|publicatzione=Sociemat}}</ref>; * annu internatzionale pro s'isvilupu sustenìbile de is montes<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/76/L.28|tìtulu=A/76/L.28 - S - A/76/L.28 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale de is [[Sièntzia de base|sièntzias de base]] pro s'isvilupu sustenìbile<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/76/14|tìtulu=A/RES/76/14 - S - A/RES/76/14 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>; * annu internatzionale de sa [[pisca]] e sa [[acuacultura]] màstrinas<ref>{{Tzita web|url=https://undocs.org/es/A/RES/72/72|tìtulu=A/RES/72/72 - S - A/RES/72/72 -Desktop|situ=undocs.org|limba=es|atzessu=2022-01-01}}</ref>. == Acuntessimentos == === Ghennàrgiu === * 1 ghennàrgiu: ** Incumentzat su turnu de sa [[Frantza]] pro sa presidèntzia de s'[[Unione Europea]]<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2022/01/01/la-francia-assume-la-presidenza-della-ue-per-un-europa-sovrana-e-potente|tìtulu=La "grandeur" francese sbarca a Bruxelles|situ=euronews|data=2022-01-01|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>. ** su Partenariadu Econòmicu Globale Regionale (RCEP) essit bàlidu. Est sa prus àrea de iscàmbiu lìberu manna de su mundu, intre [[Australia|Austràlia]], [[Brunei]], [[Cambògia]], [[Cina|Tzina]], [[Giappone|Giapone]], [[Laos]], [[Noa Zelanda]], [[Singapore]], [[Tailàndia]] e [[Vietnam]]<ref>{{Tzita web|url=https://it.fashionnetwork.com/news/Rcep-cosa-cambiera-l-accordo-di-libero-scambio-in-asia-pacifico-,1365680.html|tìtulu=RCEP: cosa cambierà l'accordo di libero scambio in Asia-Pacifico?|autore=FashionNetwork com IT|situ=FashionNetwork.com|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>. ** una fuida dae unu santuàriu in [[Cachemira]], [[Ìndia]], càusat 12 mortos e 13 ingortos<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/estampida-en-santuario-de-india-deja-al-menos-12-muertos/a-60306399|tìtulu=Estampida en santuario de India deja al menos 12 muertos {{!}} DW {{!}} 01.01.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-02-12}}</ref>. ** in su cuntestu de sa presèntzia militare de sa [[Rùssia]] in sa làcana cun s'[[Ucraina|Ucràina]], su presidente istadunidensu [[Joe Biden]] promitet santziones a su presidente russu [[Vladimir Putin]] si acontesset un'atacu<ref>{{Tzita web|url=https://www.trt.net.tr/espanol/mundo/2022/01/01/biden-ha-advertido-a-putin-con-sanciones-si-ocurre-una-agresion-contra-ucrania-1755438|tìtulu=Biden ha advertido a Putin con sanciones si ocurre una agresión contra Ucrania {{!}} TRT Español|situ=www.trt.net.tr|limba=es-ES|atzessu=2022-02-12}}</ref>. ** [[Israele]] denùntziat su primu infetu de ''flurona'', [[COVID-19]] in pari cun s'influèntzia<ref>{{Tzita web|url=https://www.abc.es/sociedad/abci-coronavirus-israel-detecta-primer-caso-flurona-infeccion-gripe-y-covid-19-202201011732_noticia.html|tìtulu=Israel detecta el primer caso de 'flurona', la infección de gripe y Covid-19 a la vez|situ=abc|data=2022-01-01|limba=es|atzessu=2022-02-12}}</ref>. ** su primu ministru de [[Haiti]], Ariel Henry, subit un'atentadu essende dae sa missa pro su de 218 anniversàrios de s'indipendèntzia de Haiti. S'acuntessimentu lassat 1 mortu e unos cantos ingortos<ref>{{Tzita web|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/415618-primer-ministro-haiti-sale-ileso-ataque|tìtulu=El primer ministro de Haití sale ileso de un ataque de grupo armado que dejó al menos un muerto|situ=RT en Español|limba=es|atzessu=2022-02-12}}</ref>. ** una sèrie de pròidas mannas inundant [[Giacarta]]. Morint a su mancu 43 persones e 400 000 depent lassare sa tzitade<ref>{{Tzita web|url=https://timgate.it/video/topvideo/indonesia-salgono-a-43-i-morti-per-le-inondazioni-a-giacarta.vum|tìtulu=Indonesia, salgono a 43 i morti per le inondazioni a Giacarta|situ=timgate.it|limba=it|atzessu=2022-03-20}}</ref>. * 2 ghennàrgiu: ** su Primu Ministru de su [[Sudan]], Abdalla Hamdok, lassat s'incàrrigu suo. A pustis de unu [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]] militare dd'aiant postu a is arrestos domitziliares; fiat torradu a su podere cun un'acòrdiu cun is militares, moende chèscias de sa populatzione<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2022/01/03/sudan-abdalla-hamdok-dimissioni/|tìtulu=In Sudan si è dimesso il primo ministro|situ=Il Post|data=2022-01-03|limba=it-IT|atzessu=2022-01-31}}</ref>. ** su Parlamentu de [[Sudàfrica]] brùsiat, chene lassare vìtimas<ref>{{Tzita web|url=https://www.semana.com/mundo/articulo/video-voraz-incendio-destruyo-la-sede-del-congreso-de-sudafrica/202208/|tìtulu=Video {{!}} Voraz incendio destruyó la sede del Congreso de Sudáfrica|autore=Semana|situ=Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo|data=2022-01-02|limba=es|atzessu=2022-02-12}}</ref>. * 5 ghennàrgiu: su [[Kazachistàn]] intrat in istadu de emergèntzia e su guvernu lassat s'incàrrigu pro chircare de blocare is chèscias contras a s'aumentu de su prètziu de s'energia<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/articoli/2022/01/kazakistan-in-stato-di-emergenza-il-comune-di-almaty-assaltato-il-governo-si--dimesso-0d7e5235-3c68-4df5-918d-b51bf4ba3fbf.html|tìtulu=Kazakistan in stato di emergenza, il comune di Almaty assaltato. Il governo si è dimesso|situ=RaiNews|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>. * 6 ghennàrgiu: incumentzat una missione de mantenidura de sa paghe in Kazachistàn, comente pedidu dae su presidente<ref>{{Tzita web|url=https://www.open.online/2022/01/06/kazakistan-russia-invio-forza-di-pace/|tìtulu=Kazakistan, la Russia e i suoi alleati inviano nel Paese una «forza di pace»|situ=Open|data=2022-01-05|limba=it-IT|atzessu=2022-01-31}}</ref>. * 9 ghennàrgiu: in sa provìntzia de Giava Tzentrale, [[Indonèsia]], una sèrie de pròidas càusant allagamentos chi òbligant persones medas a lassare is domos issoro<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilmeteo.it/notizie/meteo-cronaca-diretta-indonesia-improvvise-inondazioni-allagano-case-e-strade-a-dieng-il-video-084727|tìtulu=Meteo Cronaca Diretta: Indonesia, improvvise Inondazioni allagano Case e Strade a Dieng. Il VIDEO|situ=ILMETEO.it|data=2022-02-11|limba=it|atzessu=2022-03-20}}</ref>. * 15 ghennàrgiu: s'erutzione de su vulcanu sutamarinu Hunga Tonga-Hunga Haʻapai<ref>{{Tzita web|url=https://www.geopop.it/tonga-tsunami-dopo-leruzione-di-un-vulcano-sottomarino/|tìtulu=Tonga, tsunami dopo l’eruzione di un vulcano sottomarino|situ=Geopop|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>, me in s'artzipèlagu de [[Tonga]], càusat unu maremotu in un'àrea manna de s'Otzèanu Patzìficu, corpende Tonga, [[Figi]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/articoli/2022/01/allarme-tsunami-da-tonga-alle-figi-dopo-leruzione-di-un-vulcano-sottomarino-cfc11e58-4099-4290-b135-4225885941ff.html|tìtulu=Allarme tsunami da Tonga alle Figi dopo l'eruzione di un vulcano sottomarino|situ=RaiNews|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>, [[Vanuatu]], is ìsulas [[Samoa Americanas]], [[Noa Zelanda]], [[Australia|Austràlia]], [[Giappone|Giapone]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilsole24ore.com/art/tonga-erutta-vulcano-sottomarino-e-tsunami-allerta-pacifico-AEnvnL8|tìtulu=Tonga, erutta il vulcano sottomarino. Lo tsunami raggiunge il Giappone, onde anche su costa occidentale Usa|situ=Il Sole 24 ORE|data=2022-01-15|limba=it|atzessu=2022-01-31}}</ref>, [[Rùssia]], [[Canada|Cànada]], [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.mercurynews.com/2022/01/15/tsunami-advisory-issued-for-bay-area-following-volcanic-eruption/|tìtulu=Tsunami surges in the Bay Area follow Pacific volcano eruption|situ=web.archive.org|data=2022-01-15|limba=en|atzessu=2022-01-31|dataarchìviu=2022-01-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20220115213626/https://www.mercurynews.com/2022/01/15/tsunami-advisory-issued-for-bay-area-following-volcanic-eruption/|urlmortu=eja}}</ref>, [[Mèssicu]], [[Ecuadòr]], [[Perù]] e [[Cile]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.cdt.ch/mondo/eruzione-tonga-in-peru-due-donne-morte-per-onde-anomale-IM5079974|tìtulu=Eruzione Tonga: in Perù due donne morte per onde anomale|situ=www.cdt.ch|data=2022-01-16|limba=it-CH|atzessu=2022-01-31}}</ref>. Is undas ochient a 5 persones<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Kirsty|sambenadu=Needham|nùmene2=Praveen|sambenadu2=Menon|url=https://www.reuters.com/world/significant-damage-reported-tongas-main-island-after-volcanic-eruption-2022-01-17/|tìtulu=All homes on one of Tonga's islands destroyed, three dead|publicatzione=Reuters|data=2022-01-18|atzessu=2022-01-31}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.biobiochile.cl/noticias/internacional/america-latina/2022/01/15/reportan-dos-muertes-y-danos-por-tsunami-en-peru-pais-no-emitio-alerta.shtml|tìtulu=Reportan dos muertes y daños por tsunami en Perú: país no emitió alerta {{!}} Internacional {{!}} BioBioChile|situ=web.archive.org|data=2022-01-16|limba=es|atzessu=2022-01-31|dataarchìviu=2022-01-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20220116030122/https://www.biobiochile.cl/noticias/internacional/america-latina/2022/01/15/reportan-dos-muertes-y-danos-por-tsunami-en-peru-pais-no-emitio-alerta.shtml|urlmortu=eja}}</ref>. * 24 ghennàrgiu: acontesset unu [[Corpu de Istadu|corpu de istadu]] militare in [[Burkina Faso]]<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2022-01-24/los-militares-amotinados-en-burkina-faso-detienen-al-presidente-kabore.html|tìtulu=Los militares toman el poder en Burkina Faso mediante un golpe de Estado|autore=José Naranjo|situ=El País|data=2022-01-24|limba=es|atzessu=2022-02-12}}</ref>. * 29 ghennàrgiu: su Parlamentu de sa [[Repùblica Italiana]] torrat a elègere a [[Sergio Mattarella]] comente Presidente de sa Repùblica<ref>{{Tzita web|url=https://www.tgcom24.mediaset.it/politica/mattarella-rieletto-presidente-della-repubblica-con-759-preferenze-il-piu-votato-di-sempre-dopo-pertini-le-emergenze-impon_45012377-202202k.shtml|tìtulu=Mattarella rieletto presidente della Repubblica con 759 preferenze: il più votato di sempre dopo Pertini {{!}} "Le emergenze impongono di non sottrarmi ai doveri"|situ=Tgcom24|limba=IT|atzessu=2022-01-31}}</ref>. * 30 ghennàrgiu: eletziones parlamentares in [[Portugallu]]. Binchet su Partidu Sotzialista<ref>{{Tzita web|url=https://www.france24.com/es/europa/20220130-portugal-elecciones-ps-costa-parlamento|tìtulu=Portugal: Partido Socialista de António Costa obtiene la mayoría absoluta en las elecciones|situ=France 24|data=2022-01-30|limba=es|atzessu=2022-02-12}}</ref>. === Freàrgiu === * 1 freàrgiu:unas 60 persones morint in un'atacu de sa Milìtzia cooperativa pro s'isvilupu de su Congo (Codeco) contras a un'acampamentu de disterrados in sa Provìntzia de Ituri, in s'est de sa [[Repùblica Democràtica de su Congo]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.abc.es/internacional/abci-nueva-matanza-republica-democratica-congo-deja-menos-60-muertos-202202021520_noticia.html|tìtulu=Una nueva matanza en la República Democrática del Congo deja, al menos, 60 muertos|situ=abc|data=2022-02-02|limba=es|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 2 freàrgiu: a su mancu 24 persones morint in unu disàriu in [[Quito]], [[Ecuadòr]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.lacuarta.com/cronica/noticia/al-menos-24-muertos-y-12-desaparecidos-deja-el-aluvion-en-quito/O7IXCXQUXVADROG7J7D4WBD5FU/|tìtulu=Al menos 24 muertos y 12 desaparecidos deja el aluvión en Quito {{!}} Crónica|situ=La Cuarta|limba=es|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 3 freàrgiu: is Fortzas Ispetziales de is [[Istados Unidos de Amèrica]] ochient a [[Abu Ibrahim al-Hashimi al-Qurashi]], [[Terrorismu|terrorista]] e segundu ''califa'' de s'[[Istadu Islamicu|Istadu Islàmicu]]<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-60246129|tìtulu=Islamic State leader Abu Ibrahim al-Qurayshi killed in Syria, US says|publicatzione=BBC News|data=2022-02-04|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 4 freàrgiu: un'aparèchiu Cessna 207 tzacarrat pagu a pustis de pigare su bòlidu in [[Nazca]], [[Perù]], ochiende a 7 persones<ref>{{Tzita web|url=https://www.laestrella.com.pa/internacional/america/220204/7-personas-turistas-mueren-caer-avioneta-peru|tìtulu=Al menos 7 personas, entre ellas turistas, mueren al caer avioneta en Perú|autore=GESE-La Estrella de Panamá|situ=La Estrella de Panamá|limba=es|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 5 freàrgiu: in [[Marrocu]] morit unu pipiu, Ryan Oram a pustis de èssere abarradu 5 dies in unu putzu profundu 32 metros in ue fiat rutu<ref>{{Tzita web|url=https://www.infobae.com/america/mundo/2022/02/05/metro-a-metro-los-rescatistas-se-acercan-a-rayan-en-el-fondo-del-pozo-sin-saber-cual-es-su-estado-de-salud/|tìtulu=Tragedia en Marruecos: murió Rayan, el niño que estuvo cinco días atrapado en un pozo de 32 metros|autore=5 de Febrero de 2022|situ=infobae|limba=es-ES|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 6 freàrgiu: primu turnu de is eletziones generales in [[Costa Rica]]. Nemos de is candidados presidentes lompet a su 40% deis votos, duncas ddoe at a èssere unu segundu turnu su 3 de abrile<ref>{{Tzita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/2/6/costa-rica-votes-in-presidential-election-with-no-clear-favourite|tìtulu=Costa Rica votes in presidential election with no clear favourite|situ=www.aljazeera.com|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 7 freàrgiu: su presidente de [[Frantza]] [[Emmanuel Macron]] e [[Vladimir Putin]] s'addòbiant in [[Mosca]] pro chircare una solutzione a sa [[crisi russu-ucraina de su 2021-2022]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/macron-llama-a-putin-a-encontrar-una-soluci%C3%B3n-que-evite-una-guerra/a-60690078|tìtulu=Macron llama a Putin a encontrar una solución que evite una guerra {{!}} DW {{!}} 07.02.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 8 freàrgiu: ** su [[Paba Beneditu XVI|Paba Emèritu Beneditu XVI]] domandat perdonu a is vìtimas de abusu sessuale a minores pro is faddinas acontèssidas in s'ìnteri de is incàrrigos suos<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/papa-em%C3%A9rito-benedicto-xvi-pide-perd%C3%B3n-por-abusos-y-errores-del-clero-pero-rechaza-acusaciones/a-60699262|tìtulu=Papa emérito Benedicto XVI pide perdón por abusos y errores del clero pero rechaza acusaciones {{!}} DW {{!}} 08.02.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-03-02}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/it-it/notizie/italia/ratzinger-chiede-perdono-per-lo-scandalo-della-pedofilia-ma-non-sono-un-bugiardo/ar-AATC26s|tìtulu=Ratzinger chiede perdono per lo scandalo della pedofilia: "Ma non sono un bugiardo"|situ=MSN|limba=it-IT|atzessu=2022-03-02}}</ref>. ** su presidente de [[Perù]] Pedro Castillo nòminat su de bator guvernos in ses meses<ref>{{Tzita web|url=https://www.elcorreo.com/internacional/america-latina/presidente-peru-designa-20220209175148-ntrc.html|tìtulu=El presidente de Perú designa su cuarto gabinete en solo seis meses|situ=El Correo|data=2022-02-09|limba=es|atzessu=2022-03-03}}</ref>. * 13 freàrgiu: ** su [[Cile]] decrarat s'istadu de emergèntzia in su nord de su paisu pro controllare sa crisi migratòria <ref>{{Tzita web|url=https://www.emol.com/noticias/Nacional/2022/02/16/1046921/jefes-defensa-nacional-norte-funciones.html|tìtulu=El decreto que establece estado de excepción en Macrozona Norte: Quiénes son los jefes de la Defensa y sus facultades {{!}} Emol.com|autore=El Mercurio S.A.P|situ=Emol|data=2022-02-16|limba=es|atzessu=2022-03-03}}</ref>. ** eletziones presidentziales in [[Germania|Germània]]. Frank-Walter Steinmeier est eletu pro sa segunda borta<ref>{{Tzita web|url=https://www.euronews.com/2022/02/13/steinmeier-elected-for-second-term-as-german-president|tìtulu=Steinmeier elected for second term as German president|situ=euronews|data=2022-02-13|limba=en|atzessu=2022-03-03}}</ref>. * 14 freàrgiu: Su [[Canada|Canadà]] decrarat s'istadu de emergèntzia in s'ìnteri de chèscias de s'''Acumpangiamentu de sa Libertade'' contras a s'òbligu de su vatzinu pro sa [[COVID-19]]<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Catharine Tunney|url=https://www.cbc.ca/news/politics/trudeau-premiers-cabinet-1.6350734|tìtulu=Federal government invokes Emergencies Act for first time ever in response to protests, blockades|publicatzione=CBC|data=2022-02-14}}</ref>. * 18 freàrgiu: in Argentina, su guvernadore Gustavo Valdés decrarat sa provìntzia de Corrientes "zona de disacatu ecològicu e ambientale" a pustis chi unu fogu mannu at brusiadu prus de 700.000 ètaros de padente<ref>{{Tzita web|url=https://www.telesurtv.net/news/provincia-argentina-declarada-zona-catastrofe-incendios-20220218-0035.html|tìtulu=Declaran a Corrientes como zona de catástrofe por incendios|situ=www.telesurtv.net|limba=es-ES|atzessu=2022-03-03}}</ref>. * 21 freàrgiu: ** Sa [[Rùssia]] connoschet s'indipendèntzia de sa Repùblica Populare de Donetsk e de sa Repùblica Populare de Lugansk e incumentzat a militarizare sa regione de Donbàs, in s'ìnteri de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|crisi russu-ucraina]]. Is [[ONU|Natziones Unidas]] cundennant custa atzione e preparant santziones econòmicas. **Sa Colòmbia de-penalizat s'[[Abortu|istrumadura]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmostrador.cl/dia/2022/02/21/corte-constitucional-de-colombia-despenaliza-el-aborto-hasta-las-24-semanas-de-gestacion/|tìtulu=Corte Constitucional de Colombia despenaliza el aborto hasta las 24 semanas de gestación|autore=El Mostrador|situ=El Mostrador|data=2022-02-21|limba=es|atzessu=2022-03-03}}</ref>. *23 freàrgiu: s'[[Unione Europea]] ponet santziones a sa Rùssia, limitende·nde s'atzessu a su mercadu finantziàriu<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Sabine|sambenadu=Siebold|nùmene2=Ingrid|sambenadu2=Melander|url=https://www.reuters.com/world/europe/eus-russia-sanctions-take-effect-wednesday-2022-02-23/|tìtulu=EU will hold emergency summit on Thursday to 'hold Russia accountable'|publicatzione=Reuters|data=2022-02-23|atzessu=2022-03-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/lapis/is-penas-contra-a-sa-russia/|tìtulu=Is penas contra a sa Rùssia|situ=sardiniapost|data=2022-02-28|atzessu=2022-03-05}}</ref>. * 24 freàrgiu: [[Invasione russa de s'Ucraina (2022)|sa Rùssia invadet s'Ucràina]]. [[Vladimir Putin]] ameletzat "cunsighèntzias graes" pro is natziones chi ant a intervènnere<ref>{{Tzita web|url=https://www.teleborsa.it/News/2022/02/24/putin-invade-lucraina-avviate-le-operazioni-militari-a-kiev-9.html|tìtulu=Putin invade l'Ucraina, avviate le operazioni militari a Kiev|situ=www.teleborsa.it|limba=it|atzessu=2022-03-02}}</ref>. * 25 freàrgiu: is federatziones isportivas cantzellant o iscòstiant is eventos pranificados in Rùssia a àteros logos. Pro esempru, su ''Grand Prix'' de Formula 1 est cantzelladu e sa finale de Champions League s'at a giogai in [[Parigi]]<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/sport/football/60520933|tìtulu=Russia loses Champions League final & F1 race|publicatzione=BBC Sport|atzessu=2022-03-05}}</ref>. * 26 freàrgiu: sa UE e is Istados Unidos bogant unas cantu bancas russas dae su sistema de pagamentu SWIFT. Custas e àteras santziones creant una crisi finantziària in Rùssia<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-60542433|tìtulu=West to cut some Russian banks off from Swift|publicatzione=BBC News|data=2022-02-27|atzessu=2022-03-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/home/en|tìtulu=Joint Statement on further restrictive economic measures|situ=European Commission - European Commission|limba=en|atzessu=2022-03-03}}</ref>. * 27 freàrgiu: ** Putin ponet is fortzas nucleares istratègicas in istadu de "alerta ispetziale" pro rispondere a is "decraratziones agressivas" de sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|NATO]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/world-europe-60542877|tìtulu=As it happened: Ukraine live updates: Deadly blast at Kyiv TV tower after Russia warns capital|situ=BBC News|limba=en-gb|atzessu=2022-03-05}}</ref>. ** is natziones de s'Unione Europea bandint is bòlidos Russos dae s'ispàtziu aèreu issoro<ref>{{Tzita noas|limba=en-US|url=https://www.washingtonpost.com/world/2022/02/27/airspace-russia-flights-european-countries-ban/|tìtulu=More European nations ban Russian flights from their airspace — including the entire E.U.|publicatzione=Washington Post|atzessu=2022-03-05}}</ref>. ** sa [[Bielorùssia]], cun unu referendum, detzidet de cantzellare su ''status non-nucleare'' suo e de acasagiare is fortzas militares russas in manera permanente<ref>{{Tzita noas|limba=en|sambenadu=Reuters|url=https://www.reuters.com/world/europe/launchpad-russias-assault-ukraine-belarus-holds-referendum-renounce-non-nuclear-2022-02-27/|tìtulu=Belarus referendum approves proposal to renounce non-nuclear status - agencies|publicatzione=Reuters|data=2022-02-27|atzessu=2022-03-05}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|nùmene=Our Foreign|sambenadu=Staff|url=https://www.telegraph.co.uk/world-news/2022/02/28/belarus-opens-door-russian-nuclear-weapons-putin-ally-moves/|tìtulu=Belarus opens door for Russian nuclear weapons as Putin ally moves to commit troops|publicatzione=The Telegraph|data=2022-02-28|atzessu=2022-03-05}}</ref>. *28 freàrgiu: **cun una detzisione de su totu noa, [[Mònaco|Mònacu]], [[Singapore]] e sa [[Corea de su Sud]] ponent santziones econòmicas a sa [[Rùssia]] cun su controllu de is esportatziones e su cungelamentu de su dinari russu. Fintzas [[Isvìtzera]] e [[Isvètzia]] suspendent sa neutralidade issoro apojende in bia militare e diplomàtica s'[[Ucraina|Ucràina]]<ref>{{Tzita noas|limba=en|sambenadu=Reuters|url=https://www.reuters.com/business/wealth-hub-monaco-also-clamping-down-russian-assets-following-ukraine-invasion-2022-02-28/|tìtulu=Monaco clamps down on Russian assets after Ukraine invasion|publicatzione=Reuters|data=2022-02-28|atzessu=2022-03-05}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.aljazeera.com/economy/2022/2/28/in-rare-stand-south-korea-singapore-unveil-sanctions-on-russia|tìtulu=In rare stand, South Korea, Singapore unveil sanctions on Russia|situ=www.aljazeera.com|limba=en|atzessu=2022-03-05}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Michael Shields|autore2=Silke Koltrowitz|url=https://www.reuters.com/world/europe/neutral-swiss-adopt-sanctions-against-russia-2022-02-28/|tìtulu=Neutral Swiss join EU sanctions against Russia in break with past|publicatzione=Reuters|data=2022-02-28}}</ref>. **su Grupu interguvernativu de espertos a pitzus de su càmbiu climàticu at publicadu sa segunda parte de sa de ses relatas, chi narat chi medas de is càmbios sunt immoe definitivos<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.theguardian.com/environment/2022/feb/28/ipcc-issues-bleakest-warning-yet-impacts-climate-breakdown|tìtulu=IPCC issues ‘bleakest warning yet’ on impacts of climate breakdown|publicatzione=the Guardian|data=2022-02-28|atzessu=2022-03-05}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/2022/02/28/pr-wgii-ar6/|tìtulu=Climate change: a threat to human wellbeing and health of the planet. Taking action now can secure our future — IPCC|situ=www.ipcc.ch|limba=en|atzessu=2022-03-05}}</ref>. === Martzu === * 2 martzu: ** in su cuntestu de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|gherra russu-ucràina]], s'esèrtzitu russu arrocat sa tzitade de [[Zaporiyia]], in ue ddoe at sa prus tzentrale nucleare manna de [[Europa]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2022/03/01/621e660ae4d4d8b7128b45b6.html|tìtulu=Los rusos sitian la central nuclear de Zaporiyia|situ=ELMUNDO|data=2022-03-01|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. ** Airbus e Boeing suspendent su suportu a is ariolìnias russas; [[Apple Inc.|Apple]], Nike, Disney, FedEx e àteras firmant is negòtzios econòmicos in Rùssia<ref>{{Tzita web|url=https://www.hosteltur.com/150220_airbus-y-boeing-suspenden-el-mantenimiento-y-soporte-a-las-aerolineas-rusas.html|tìtulu=Airbus y Boeing suspenden el mantenimiento y soporte a las aerolíneas rusas {{!}} Transportes|autore=Hosteltur|situ=Hosteltur: Toda la información de turismo|limba=es-ES|atzessu=2022-03-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ambito.com/mundo/rusia/mas-empresas-suspenden-sus-operaciones-n5383809|tìtulu=Más empresas suspenden sus operaciones en Rusia|situ=www.ambito.com|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. * 3 martzu: s'esèrtzitu de su [[Cile]] emitet unu raportu de cundenna de is crìmines a suta de sa [[ditadura]] de [[Augusto Pinochet]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.biobiochile.cl/noticias/nacional/chile/2022/03/03/verguenza-informe-del-ejercito-de-chile-condena-ejecuciones-y-crimenes-bajo-pinochet.shtml|tìtulu="Vergüenza": Informe del Ejército de Chile condena ejecuciones y crímenes bajo Pinochet|situ=BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile|data=2022-03-03|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. * 4 martzu: sa [[Rùssia]] blocat s'atzessu a [[Twitter]] e [[Facebook]]. * 5 martzu: in s'istàdiu de La Corregitora de [[Ciudad de Querétaro]], [[Mèssicu]], morint a su mancu 17 persones in una gherra intre tifosos<ref>{{Tzita web|url=https://aristeguinoticias.com/0503/deportes/liga-mx-provoca-batalla-campal-entre-barras-de-queretaro-y-altas-el-terror-en-el-estadio-corregidora-video/|tìtulu=Liga MX: Provoca batalla campal entre barras de Querétaro y Atlas el terror en el Estadio Corregidora {{!}} Video|situ=Aristegui Noticias|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sportfair.it/2022/03/rissa-allo-stadio-messico-morti-e-feriti-video/1162373/|tìtulu=Sangue e violenza allo stadio! Almeno 17 morti in Messico: immagini terribili [VIDEO]|situ=SPORTFAIR|data=2022-03-06|limba=it-IT|atzessu=2022-03-20}}</ref>. * 9 martzu: ** eletziones presidentziales in [[Corea de su Sud]]. Binchet su cunservadore Yoon Suk-yeol<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/el-conservador-yook-suk-yeol-nuevo-presidente-de-corea-del-sur/a-61073573|tìtulu=El conservador Yook Suk-yeol, nuevo presidente de Corea del Sur {{!}} DW {{!}} 09.03.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-03-20}}</ref>. ** su cungressu de [[Guatemala]] aprovat una lege chi proibit su coju omosessuale e penalizat s'[[abortu]] cun 5 annos de presone<ref>{{Tzita noas|limba=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-60677336|tìtulu=El Congreso de Guatemala aprueba una ley que prohíbe el matrimonio homosexual y eleva las penas por aborto|publicatzione=BBC News Mundo|atzessu=2022-03-20}}</ref>. ** in [[Sardigna]], unu messàgiu vocale de unu carradore de [[Terraba]], ispainadu chene su permissu de s'autore, ingendrat un'unda de pànicu e is sardos isbòidant is supermercados timende pro no abarrare chene [[Màndigu|produtos alimentares]] pro neghe de un'isciòperu de is carradores<ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/bucamindotos-in-whatsapp-gusariosos-in-facebook/|tìtulu=Bucamindotos in WhatsApp. Gusariosos in Facebook?|autore=Mauro Piredda|situ=Limba Sarda 2.0|data=2022-03-10|atzessu=2022-03-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bufale.net/assalto-ai-supermercati-in-sardegna-dopo-audio-whatsapp-parla-lautore-sono-io-chiedo-scusa/|tìtulu=L'assalto ai supermercati in Sardegna dopo l'allarme degli audio WhatsApp, parla l'autore: "Chiedo scusa"|situ=Bufale|data=2022-03-10|limba=it|atzessu=2022-03-20}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=it-IT|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2022/03/10/news/la-paura-corre-in-chat-in-sardegna-e-assalto-ai-supermarket-1.41288153|tìtulu=La paura corre in chat: in Sardegna è assalto ai supermarket|publicatzione=La Nuova Sardegna|atzessu=2022-03-20}}</ref>. *11 martzu: s'[[Ìndia]] isparat pro una faddina unu mìssile contras a su [[Pakistan]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/india-dispar%C3%B3-accidentalmente-un-misil-a-pakist%C3%A1n/a-61097304|tìtulu=India disparó accidentalmente un misil a Pakistán {{!}} DW {{!}} 11.03.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-03-20}}</ref>. *12 martzu: s'[[Iran]] isparat unos cantos mìssiles contras a su consoladu e una base militare istadunidensos in Erbil, [[Iraq]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/ir%C3%A1n-dice-que-su-ataque-en-erbil-apuntaba-a-instalaciones-israel%C3%ADes/a-61112751|tìtulu=Irán dice que su ataque en Erbil apuntaba a instalaciones israelíes {{!}} DW {{!}} 13.03.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-03-20}}</ref>. *13 martzu: eletziones legislativas in [[Colòmbia]]. Binchet s'unione de manca Pacto Histórico<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/america/2022-03-14/elecciones-legislativas-de-marzo-en-colombia-votaciones-y-resultados-en-vivo.html|tìtulu=Así le hemos contado las elecciones en Colombia 2022|autore=El País|situ=El País América|data=2022-03-13|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. *14 martzu: **[[Israele]] annùntziat de àere sufridu un'atacu informàticu a portales de su guvernu<ref>{{Tzita web|url=https://www.eleconomista.com.mx/internacionales/Israel-declara-haber-sufrido-un-ciberataque-en-portales-gubernamentales-20220314-0074.html|tìtulu=Israel declara haber sufrido un ciberataque en portales gubernamentales|autore=AFP|situ=El Economista|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. **Su grupu messicanu Bimbo annùntziat de suspèndere is negòtzios suos econòmicos in Rùssia<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/mexico/2022-03-14/grupo-bimbo-suspende-sus-inversiones-y-venta-de-productos-en-rusia-ante-la-ofensiva-en-ucrania.html|tìtulu=Grupo Bimbo suspende sus inversiones y venta de productos en Rusia ante la ofensiva en Ucrania|autore=Karina Suárez|situ=El País México|data=2022-03-14|limba=es|atzessu=2022-03-20}}</ref>. **sa Rùssia blocat s'atzessu a sa prataforma [[Instagram]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/articoli/2022/03/la-russia-blocca-instagram-boom-di-vpn-per-aggirare-le-restrizioni-53cf7d86-6eac-42cd-8a9a-6ba2eb94c6de.html|tìtulu=La Russia blocca Instagram: boom di vpn per aggirare le restrizioni|situ=RaiNews|limba=it|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *16 martzu: unu terremotu de magnitudo 7,3 in sa costa de [[Fukushima]], [[Giappone|Giapone]], ingendrat un'allarme tsunami. Ddoe at 4 mortos e unas 100 persones ingortas<ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/it-it/notizie/mondo/terremoto-in-giappone-di-73-al-largo-di-fukushima-diramata-allerta-tsunami-2-milioni-di-case-senza-elettricit-c3-a0/ar-AAV8y1i|tìtulu=Terremoto in Giappone di 7.3 al largo di Fukushima. Diramata allerta tsunami, 2 milioni di case senza elettricità|situ=MSN|limba=it-IT|atzessu=2022-03-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/photogallery/2022/03/terremoto-in-giappone-58be3b80-61ff-44c7-a57a-200b41d3418c.html|tìtulu=Terremoto di magnitudo 7.3 in Giappone: quattro morti e oltre cento feriti|situ=RaiNews|limba=it|atzessu=2022-03-20}}</ref>. *21 martzu: un'aparèchiu de sa China Eastern Airlines, bòlidu 5735 tzacarrat contras a una cadena de montes in Guangxi, Tzina. No subrabivet nemos<ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/es-co/noticias/mundo/se-estrell%C3%B3-avi%C3%B3n-boeing-737-con-132-pasajeros-en-el-suroeste-de-china/ar-AAVjZoZ|tìtulu=Se estrelló avión Boeing 737 con 132 pasajeros en el suroeste de China|situ=MSN|limba=es-CO|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *23 martzu: Antony Blinken, segretàriu de Istadu de is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], decrarat in manera formale chi unos cantos membros de is fortzas armadas russas ant commitidu crìmines de gherra in sa gherra russu-ucràina<ref>{{Tzita web|url=https://www.infobae.com/america/eeuu/2022/03/23/estados-unidos-concluyo-que-las-tropas-rusas-cometieron-crimenes-de-guerra-en-ucrania/|tìtulu=Estados Unidos concluyó que militares rusos cometieron crímenes de guerra en Ucrania|autore=23 de Marzo de 2022|situ=infobae|limba=es-ES|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *25 martzu: Is Istados Unidos annùntziant de bòlere frunire prus gas naturale a s'[[Unione Europea]] pro reduire sa dipendèntzia dae su gas russu<ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/it-it/notizie/mondo/gli-stati-uniti-aumenteranno-le-forniture-di-gas-allunione-europea/ar-AAVufKp|tìtulu=Gli Stati Uniti aumenteranno le forniture di gas all'Unione Europea|situ=MSN|limba=it-IT|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *26 martzu: eletziones generales in [[Malta]]. Binchet su Partidu de su Traballu<ref>{{Tzita web|url=https://electoral.gov.mt/ElectionResults/General|tìtulu=Electoral Commission of Malta|situ=electoral.gov.mt|limba=en|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *29 martzu: sa [[Rùssia]] decrarat chi sa ''prima fase'' de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|gherra]] est acabada e chi Mosca at detzìdidu de "reduire in sustàntzia sa faina militare cara a [[Kiev]] e Chernihiv" cun sa punna de "ammanniare s'aficu retzìprocu pro is negòtzios benidores pro cunsertare e firmare un'acòrdiu de paghe cun s'[[Ucraina|Ucràina]]"<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/world-europe-60890199|tìtulu=As it happened: UK and US urge caution on Russian pledge to reduce attacks​​|situ=BBC News|limba=en-gb|atzessu=2022-04-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/world-europe-60856533|tìtulu=As it happened: Putin 'cannot stay in power', Biden says|situ=BBC News|limba=en-gb|atzessu=2022-04-03}}</ref>. *31 martzu: **serrat s'Expo 2020 de [[Dubai]] a pustis de 6 meses; in s'incumentzu fiat pranificadu pro su 10 de abrile de su [[2021]] ma dd'ant mòvidu pro neghe sa sa [[Pandèmia de COVID-19|pandemia de COVID-19]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.forbes.com/sites/sap/2022/01/07/experience-expo-2020-dubai--a-window-to-the-future/|tìtulu=SAP BrandVoice: Experience Expo 2020 Dubai – A Window To The Future|autore=Judith Magyar|situ=Forbes|limba=en|atzessu=2022-04-03}}</ref>. **s'Organismu Internatzionale de s'Energia Atòmica cunfirmat su retiru de is fortzas russas dae sa Tzentrale Nucleare de Černobyl<ref>{{Tzita web|url=https://www.blogsicilia.it/oltrelostretto/guerra-ucraina-russi-ritiro-chernobyl-kiev/708365/|tìtulu=Guerra in Ucraina, i russi si sono ritirati da Chernobyl, ora è tornata a Kiev|situ=BlogSicilia - Ultime notizie dalla Sicilia|data=2022-04-01|limba=it-IT|atzessu=2022-04-03}}</ref>. === Abrile === * 1 abrile: su presidente de su [[Sri Lanka]] decrarat s'istadu de emergèntzia a pustis de is chèscias in contu de su manìgiu de sa crisi econòmica<ref>{{Tzita web|url=https://www.rainews.it/articoli/2022/04/sri-lanka-colombo-blindata-dopo-una-notte-di-scontri--0f07d34b-cac6-46fd-876c-84a726143cf1.html|tìtulu=Sri Lanka: il presidente Rajapaksa decreta lo stato d'emergenza dopo le proteste davanti casa sua|situ=RaiNews|limba=it|atzessu=2022-04-30}}</ref>. * 2 abrile: in su cuntestu de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|gherra intre Rùssia e Ucràina]], is ucràinos agatant chèntinas de mortos me is caminos de Bucha. Pro [[Joe Biden]] e àteros sunt crìmines de gherra; sa Rùssia negat da beridade de sa noa<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/cosa-sappiamo-davvero-sul-massacro-di-bucha-in-ucraina/|tìtulu=Cos’è successo davvero a Bucha, il racconto del massacro nella città ucraina|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-04-30}}</ref>. * 3 abrile: ** su [[Qatàr|Qatar]] proibit sìmbulos [[LGBT|LGBT+]] me is istàdios in s'ìnteri de is mundiales de fùbalu, pesende sa chistione de su respetu de is deretos tziviles in s'ocasione de eventos isportivos mannos<ref>{{Tzita web|url=https://metronews.it/2022/04/03/no-del-qatar-alle-bandiere-lgbt-insorge-larcigay/|tìtulu=No del Qatar alle bandiere Lgbt+, insorge l'Arcigay|situ=MetroNews|data=2022-04-03|limba=it-IT|atzessu=2022-04-30}}</ref>. ** Eletziones parlamentares in [[Ungheria]]. Su primu ministru Viktor Orbán est torradu a elègere<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Justyna|sambenadu=Pawlak|nùmene2=Krisztina|sambenadu2=Than|url=https://www.reuters.com/world/europe/hungarians-vote-orbans-12-year-rule-tight-ballot-overshadowed-by-ukraine-war-2022-04-03/|tìtulu=Orban scores crushing victory as Ukraine war solidifies support|publicatzione=Reuters|data=2022-04-04|atzessu=2022-04-30}}</ref>. ** Eletziones presidentziales in [[Sèrbia]]. Su presidente Aleksandar Vučić est torradu a elègere<ref>{{Tzita web|url=https://www.tgcom24.mediaset.it/mondo/elezioni-in-serbia-il-filorusso-vucic-vince-e-ottiene-il-secondo-mandato_48268523-202202k.shtml|tìtulu=Elezioni in Serbia, il filorusso Vucic vince e ottiene il secondo mandato|situ=Tgcom24|limba=IT|atzessu=2022-05-01}}</ref>. ** Segundu turnu de is eletziones in [[Costa Rica]]. Su candidadu Rodrigo Chaves Robles est eletu comente a presidente<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Diego|sambenadu=Oré|nùmene2=Alvaro|sambenadu2=Murillo|url=https://www.reuters.com/world/americas/costa-ricans-choose-between-outsider-former-leader-presidential-vote-2022-04-03/|tìtulu=Costa Rica elects maverick Chaves as president in break with establishment|publicatzione=Reuters|data=2022-04-04|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 4 abrile: ** voluntàrios de su progetu InformNapalm ispàinant is datos de Omurbekov Azatbek Asanbekovich, possìbile responsàbile de su degòlliu de Bucha<ref>{{Tzita web|url=https://it.insideover.com/guerra/chi-e-il-presunto-boia-russo-che-ha-guidato-il-massacro-di-bucha.html|tìtulu=Chi è il presunto "boia russo" che ha guidato il massacro di Bucha|situ=InsideOver|data=2022-04-04|limba=it-IT|atzessu=2022-05-01}}</ref>. ** Su presidente de [[Perù]] decrarat s'istadu de emergèntzia a pustis de unas cantu manifestadas de protesta contras s'inflatzione in ue 8 persones sunt mortas e prus de 30 ingortas<ref>{{Tzita web|url=https://peru21.pe/politica/pedro-castillo-dara-mensaje-a-la-nacion-este-lunes-por-la-noche-noticia/|tìtulu=Pedro Castillo dará mensaje a la Nación este lunes por la noche {{!}} POLITICA|autore=NOTICIAS PERU21|situ=Peru21|data=2022-04-05|limba=es|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 6 abrile: is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] annùntziat su blocu de is investimentos in bancas russas, e su [[Rennu Unidu]] at a acabbare de comporare carbone e petròliu comente parte de unu pachete nou de santziones in risposta a is violatziones de is [[deretos umanos]] de sa Rùssia<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2022/04/06/guerra-russia-ucraina-notizie/|tìtulu=Gli Stati Uniti hanno imposto nuove sanzioni contro la Russia|situ=Il Post|data=2022-04-06|limba=it-IT|atzessu=2022-05-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.secoloditalia.it/2022/04/da-londra-nuove-sanzioni-alla-russia-stop-a-import-di-petrolio-mosca-non-esclude-il-default-artificiale/|tìtulu=Da Londra nuove sanzioni alla Russia: stop a import di petrolio. Mosca non esclude il default "artificiale"|situ=Secolo d'Italia|data=2022-04-06|limba=it-IT|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 7 abrile: ** s'Assemblea Generale de s'[[ONU]] suspendet sa Rùssia dae su Cussìgiu pro is Deretos Umanos de [[Ginevra]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/esteri/2022/04/07/news/l_onu_sospende_la_russia_dal_consiglio_dei_diritti_umani_-2919193/|tìtulu=L’Onu sospende la Russia dal Consiglio dei diritti umani|situ=La Stampa|data=2022-04-07|limba=it|atzessu=2022-05-01}}</ref>. ** Su presidente de [[Jemen]] bd Rabbuh Mansur al-Hadia bbandonat s'incàrrigu suo a unu cussìgiu presidentziale comente parte de un'isfortzu pro acabbare una gherra tzivile chi durat dae ora meda<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/apr/07/exiled-yemen-president-steps-aside-amid-hopes-over-truce-abd-rabbu-mansour-hadi|tìtulu=Exiled Yemen president steps aside as truce raises hopes of end to war|autore=Associated Press in Sana'a|situ=the Guardian|data=2022-04-07|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 8 abrile: sa Rùssia ghetat un'atacu cun mìssiles contras s'istatzione ferroviària de Kramatorsk, in ue unos cantos disterrados fiant fuende·si·nche dae sa tzitade. S'atacu càusat a su mancu 50 mortos e 100 fertos<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/missili-russi-uccidono-civili-in-fuga-dalla-guerra-cosa-sappiamo-dellattacco-a-kramatorsk-in-ucraina/|tìtulu=Missili russi uccidono civili in fuga dalla guerra: cosa sappiamo dell’attacco a Kramatorsk, in Ucraina|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-05-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lastampa.it/esteri/2022/04/08/news/guerra_russiaucraina_accordo_su_quinto_pacchetto_sanzioni_ue_embargo_totale_sull_energia_cremlino_perdite_significati-2919439/|tìtulu=Guerra Russia-Ucraina, gli Usa: Mosca sta per mobilitare altri 60mila soldati. Kiev: “A Izium civili bruciati vivi”. Strage a Kramatorsk: 52 morti. Il sindaco di Makarov: trovati 132 corpi, molti in fosse comuni|situ=La Stampa|data=2022-04-07|limba=it|atzessu=2022-05-01}}</ref>. S'imprenta Russa in s'incumentzu aiat tzelebradu s'atacu, ma cando s'est ispainada sa noa de sa morte de tziviles ant ghetadu neghe a is ucràinos<ref>{{Tzita web|url=https://www.nextquotidiano.it/kramatorsk-media-russi-rivendicano-poi-incolpano-ucraina/|tìtulu=I media russi avevano rivendicato l'attacco a Kramatorsk prima di dare la colpa all'Ucraina|situ=nextQuotidiano|data=2022-04-08|limba=it-IT|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 10 abrile: ** primu turnu de is eletziones presidentziales in [[Frantza]]. Su presidente atuale [[Emmanuel Macron]] e [[Marine Le Pen]] ant a passare a su segundu turnu cun, de pare a pare, su 27,85% e su 23,15% de is votos<ref>{{Tzita noas|limba=en|sambenadu=Reuters|url=https://www.reuters.com/world/europe/second-round-french-election-could-see-conservative-pecresse-level-with-macron-2022-01-12/|tìtulu=Second round of French election could see conservative Pecresse level with Macron -poll|publicatzione=Reuters|data=2022-01-12|atzessu=2022-05-01}}</ref>. ** Su primu ministru de [[Pakistan]] Imran Khan depet lassare s'incàrriguu uo a pustis de unu votu de tzensura<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-61055210|tìtulu=Imran Khan ousted as Pakistan's PM after vote|publicatzione=BBC News|data=2022-04-10|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 13 abrile: is casos de [[COVID-19]] in s'ìnteri de sa [[Pandèmia de COVID-19|pandemia incumentzada in su fine 2019]] lompent a 500 milliones<ref>{{Tzita web|url=https://www.axios.com/world-covid-cases-surpass-500-million-67de52f9-5230-42f2-b61d-5cf195b6dd57.html|tìtulu=World surpasses half a billion confirmed COVID cases|autore=Rebecca Falconer|situ=Axios|data=2022-04-13|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 14 abrile: s'inrugradore russu Moskva afundat in su [[Mare Nieddu]]. S'[[Ucraina|Ucràina]] decrarat de dd'àere corpidu cun mìssiles anti-nave, mentres sa [[Rùssia]] narat chi est afundadu in s'ìnteri de una traschia in mare e unu fogu isvilupadu a intro<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-61114843|tìtulu=Russian warship: Moskva sinks in Black Sea|publicatzione=BBC News|data=2022-04-15|atzessu=2022-05-01}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/apr/14/russia-moskva-cruiser-sunk-stormy-seas-defense-ministry|tìtulu=Russia’s Moskva cruiser sinks following Ukrainian claim of missile strike|situ=the Guardian|data=2022-04-15|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 15 abrile: sa politzia de [[Israele]] s'iscòntriat contras a manifestadores [[palestinesos]] in sa Moschea de Al-Aqsa, [[Gerusalemme]], lassende a su mancu 152 ingortos<ref>{{Tzita web|url=https://www.forbes.com.mx/violencia-en-jerusalen-policia-israeli-y-palestinos-se-enfrentan-reportan-152-heridos/|tìtulu=Violencia en Jerusalén: policía israelí y palestinos se enfrentan; reportan 152 heridos|autore=Forbes Staff|situ=Forbes México|data=2022-04-15|limba=es-MX|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 20 abrile: s'Osservatòriu Europeu de s'Emisfèriu Sud annùntziat s'iscoberta de unu tipu nou de isteddu chi esplodet: sa micronova<ref>{{Tzita web|url=https://earthsky.org/space/micronovas-small-mighty-like-nova-explosions/|tìtulu=EarthSky {{!}} Micronovas are new! They’re small, but mighty|situ=earthsky.org|data=2022-04-25|limba=en-US|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 24 abrile: ** segundu turnu de is eletziones presidentziales de [[Frantza]]. [[Emmanuel Macron]] binchet cun su 58% de is votos<ref>{{Tzita web|url=https://www.resultats-elections.interieur.gouv.fr/presidentielle-2022/FE.html|tìtulu=Election présidentielle 2022|situ=www.resultats-elections.interieur.gouv.fr|limba=fr|atzessu=2022-05-01}}</ref>. ** Eletziones parlamentares in [[Islovènia]]. Binchet su Movimentu pro sa Libertade<ref>{{Tzita web|url=https://www.euronews.com/2022/04/24/slovenians-out-to-vote-with-no-single-party-projected-to-rule-without-coalition|tìtulu=Slovenia's Janša defeated by opposition liberal Freedom Movement|situ=euronews|data=2022-04-24|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 26 abrile: sa Rùssia ponet una multa de tres milliones de rublos (agiumai 37.800€) a [[Wikipedia]] pro ispainare informatziones farsas, cun riferimentu a unos cantos artìculos chi contant sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|gherra Russu-Ucràina]] cun informatziones chi andant contra a sa versione ufitziale russa<ref>{{Tzita web|url=https://www.cmjornal.pt/mais-cm/especiais/guerra-na-ucrania/detalhe/russia-condena-wikimedia-a-multa-por-conteudo-falso-sobre-a-invasao|tìtulu=Rússia condena Wikimedia a multa por conteúdo "falso" sobre a invasão|situ=www.cmjornal.pt|limba=pt-PT|atzessu=2022-05-01}}</ref>. * 27 abrile: sa [[Repùblica Tzentrafricana]] adotat su [[Bitcoin]] comente a dinari ufitziale. Est su segundu paisu de su mundu a pustis de [[El Salvadòr|El Salvador]]<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-61248809|tìtulu=Bitcoin becomes official currency in Central African Republic|publicatzione=BBC News|data=2022-04-27|atzessu=2022-05-01}}</ref>. === Maju === [[File:Sag A*.jpg|thumb|Sa fotografia de Sagittarius A*]] * 6 maju: incumentzat un'[[Epidèmia|epidemia]] de [[pigota de sa martinica]], cun s'atopu de su [[Virus (biologia)|virus]] in [[Londra]], [[Rennu Unidu]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2022-DON381|tìtulu=Monkeypox - United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland|situ=www.who.int|limba=en|atzessu=2022-06-12}}</ref>. * 7 maju: su guvernu talebanu de [[Afganistàn]] ponet s'òbligu a is fèminas de portare su Burqa<ref>{{Tzita web|url=https://abcnews.go.com/International/wireStory/afghanistans-taliban-order-women-wear-burqa-public-84560059|tìtulu=Afghanistan's Taliban order women to cover up head to toe|autore=A. B. C. News|situ=ABC News|limba=en|atzessu=2022-05-15}}</ref>. * 9 maju: ** eletziones generales me is [[Filipinas]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.scmp.com/week-asia/politics/article/3151736/philippine-presidential-election-whos-running-whos-favourite-and|tìtulu=Philippine presidential election: the candidates and their China policies|situ=South China Morning Post|data=2021-10-09|limba=en|atzessu=2022-05-15}}</ref>. ** su presidente de su [[Sri Lanka]] presentat is dimissiones suas a pustis de is protestas contras a su guvernu suo in totu su paisu<ref>{{Tzita web|url=https://www.newswire.lk/2022/05/09/prime-minister-mahinda-rajapaksa-resigns/|tìtulu=Prime Minister Mahinda Rajapaksa resigns|situ=NewsWire|data=2022-05-09|limba=en-US|atzessu=2022-05-15}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.newswire.lk/2022/05/09/more-violence-reported-around-the-country-over-100-injured/|tìtulu=More violence reported around the country : Over 100 injured|situ=NewsWire|data=2022-05-09|limba=en-US|atzessu=2022-05-15}}</ref>. * 12 maju: ** sa [[Corea de su Norte]] cunfirmat un'undada de impestos de COVID-19 e òrdinat un'inserru in totu is tzitades de su paisu<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2022/05/12/627c656ee4d4d80e178b45cb.html|tìtulu=Corea del Norte: primer brote de Covid y decimosexto lanzamiento de misiles|situ=ELMUNDO|data=2022-05-12|limba=es|atzessu=2022-05-15}}</ref> ** est publicada sa primu fotografia de s'istòria de [[Sagittarius A*]], s'[[istampu nieddu]] supermassivu in su tzentru de sa [[Camminu de paza|Bia Làtina]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.pbs.org/newshour/science/watch-live-astronomers-reveal-groundbreaking-findings-about-the-milky-way|tìtulu=WATCH: Here's the first image of the black hole at the center of our galaxy|situ=PBS NewsHour|data=2022-05-11|limba=en-us|atzessu=2022-05-15}}</ref>. * 14 maju: in su cuntestu de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|gherra Russu-Ucràina]], is fortzas russas lassant [[Kharkiv]], sa segunda tzitade prus manna de [[Ucraina|Ucràina]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/may/14/ukraine-says-russian-forces-withdrawing-kharkiv|tìtulu=Russia’s Black Sea blockade pushing millions towards famine, G7 says|situ=the Guardian|data=2022-05-14|limba=en|atzessu=2022-05-15}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/world-europe-61441664|tìtulu=Ukraine war latest: Finland formally confirms Nato membership bid|situ=BBC News|limba=en-gb|atzessu=2022-05-15}}</ref>. * 16 maju: ** s'arrocamentu de [[Mariupol]], Ucrània, acabbat cun sa vitòria de sa [[Rùssia]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/may/16/hundreds-of-ukrainian-troops-evacuated-from-azovstal-steelworks-after-82-day-assault|tìtulu=Hundreds of Ukrainian troops evacuated from Mariupol steelworks after 82-day assault|situ=the Guardian|data=2022-05-17|limba=en|atzessu=2022-06-12}}</ref>. ** sa cadena americana [[McDonald's]] lassat sa Rùssia in manera definitiva, bendende is atividades a un'imprendidore locale. McDonald's fiat in Rùssia dae su 1990, pagu a pustis de sa fine de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.ilfattoquotidiano.it/2022/05/16/mcdonalds-lascia-definitivamente-la-russia-dopo-30-anni-dalladdio-perdita-fino-a-14-miliardi-di-dollari/6593320/|tìtulu=McDonald's lascia definitivamente la Russia dopo 32 anni. Dall'addio perdita fino a 1,4 miliardi di dollari|situ=Il Fatto Quotidiano|data=2022-05-16|limba=it-IT|atzessu=2022-06-12}}</ref>. * 20 maju: s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude]] resonat in un'addòbiu de emergèntzia a pitzus de sa [[pigota de sa martinica]], sende chi su nùmeru de impestos est lòmpidu a 100<ref>{{Tzita noas|limba=en|nùmene=Jennifer|sambenadu=Rigby|url=https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/who-hold-emergency-meeting-monkeypox-friday-sources-2022-05-20/|tìtulu=WHO to hold emergency meeting on monkeypox on Friday -sources|publicatzione=Reuters|data=2022-05-20|atzessu=2022-06-12}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/news/item/20-05-2022-who-working-closely-with-countries-responding-to-monkeypox|tìtulu=WHO working closely with countries responding to monkeypox|situ=www.who.int|limba=en|atzessu=2022-06-12}}</ref>. * 21 maju: eletziones federales de [[Australia|Austràlia]]. Binchet Anthony Albanese, de su Partidu de su Traballu<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/world-australia-61532469|tìtulu=Australian election 2022: Anthony Albanese leads Labor to victory|situ=BBC News|limba=en-gb|atzessu=2022-06-12}}</ref>. * 29 maju: primu turnu de is eletziones generales de [[Colòmbia]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.ilpost.it/2022/05/30/colombia-elezioni-presidenziali-ballottaggio-gustavo-petro-rodolfo-hernandez/|tìtulu=In Colombia andranno al ballottaggio Rodolfo Hernández e Gustavo Petro|situ=Il Post|data=2022-05-30|limba=it-IT|atzessu=2022-06-12}}</ref>. === Làmpadas === * 5 làmpadas: a su mancu 50 persones morint in un'atacu a una crèsia catòlica in Owo, [[Nigèria]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/ataque-contra-iglesia-cat%C3%B3lica-deja-al-menos-50-muertos-en-nigeria/a-62039043|tìtulu=Ataque contra iglesia católica deja al menos 50 muertos en Nigeria {{!}} DW {{!}} 05.06.2022|autore=Deutsche Welle (www.dw.com)|situ=DW.COM|limba=es-ES|atzessu=2022-06-19}}</ref>. * 6 làmpadas: un'imprendidore locale ochiet a su ministru de s'ambiente [[Colòmbia|colombianu]] Orlando Jorge Mera<ref>{{Tzita web|url=https://www.elnacional.com/mundo/asesinaron-ministro-de-medio-ambiente-de-republica-dominicana-orlando-jorge-mera/|tìtulu=Asesinaron al ministro de Medio Ambiente de República Dominicana|autore=AFP|situ=EL NACIONAL|data=2022-06-06|limba=es|atzessu=2022-06-19}}</ref>. * 14 làmpadas: [[Danimarca]] e [[Canada|Canadà]] acabbant sa cuntierra a pitzus de soberania de s'[[Ìsula de Hans]], partzende·dda in duos<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-61801682|tìtulu=Whisky Wars: Denmark and Canada strike deal to end 50-year row over Arctic island|publicatzione=BBC News|data=2022-06-14|atzessu=2022-06-19}}</ref>. * 19 làmpadas: segundu turnu de is eletziones generales de [[Colòmbia]]. Binchet su candidadu de manca, su primu de s'istòria, Gustavo Petro<ref>{{Tzita web|url=https://nypost.com/2022/06/20/ex-guerilla-rebel-gustavo-petro-wins-runoff-to-be-colombias-1st-leftist-president/|tìtulu=Ex-guerilla rebel Gustavo Petro wins runoff to be Colombia’s 1st leftist president|autore=Associated Press|situ=New York Post|data=2022-06-20|limba=en-US|atzessu=2022-07-03}}</ref>. * 22 làmpadas. unu terremotu de gradu 5,9 in [[Afganistàn]] ochiet a su mancu a 1000 persones e nde ingollet a su mancu a àteras 1500<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/terremoto-devasta-lafghanistan-1000-morti-e-1500-feriti-si-scava-tra-le-macerie/|tìtulu=Terremoto devasta l’Afghanistan: 1000 morti e 1500 feriti, si scava tra le macerie|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref>. * 24 làmpadas: sa Corte Suprema de is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] cantzellat su deretu costitutzionale a s'[[Abortu|istrumadura]]. Dae custu momentu is istados de s'unione podent detzidere in manera autònoma sa [[Legislatziones subra s'abortu|legislatzione a subra de su tema]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/esteri/usa-corte-suprema-cancella-diritto-daborto/|tìtulu=Usa, Corte Suprema cancella diritto d’aborto|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref>. * 26 làmpadas: is rapresentantes de is paisos de su [[G7]] s'addòbiant in [[Germania|Germània]] pro resonare de sa [[Crisi russu-ucraina (2014-sighende)|crisi russu-ucràina]]. Annùntziant su bandu de s'importatzione de [[oro]] russu<ref>{{Tzita noas|limba=en-GB|url=https://www.bbc.com/news/business-61941589|tìtulu=Ukraine war: UK joins ban on imports of Russian gold|publicatzione=BBC News|data=2022-06-26|atzessu=2022-07-03}}</ref>. * 27 làmpadas: s'[[Iran]] pedit in manera ufitziale de s'unire a su [[BRITS]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.aljazeera.com/economy/2022/6/28/iran-applies-to-join-brics-group-of-emerging-countries|tìtulu=Iran applies to join BRICS group of emerging countries|situ=www.aljazeera.com|limba=en|atzessu=2022-07-03}}</ref>. * 28 làmpadas: ** sa prima ministra de [[Iscotzia|Iscòtzia]], Nicola Sturgeon, annùntziat unu referendum nou pro s'indipendèntzia pro su 19 de su mese de ledàmene de su [[2023]], noe annos a pustis de [[Referendum pro s'indipendentzia iscotzesa de su 2014|cussu fallidu de su 2014]]<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2022/06/28/scozia-la-premier-sturgeon-annuncia-un-nuovo-referendum-sullindipendenza|tìtulu=La Scozia annuncia un nuovo referendum sull'indipendenza|situ=euronews|data=2022-06-28|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref>. ** incumentzat un'addòbiu de sa [[Organizatzione de su Tratadu de s'Atlànticu Norte|OTAN]] de tres dies in [[Madrid]], pro resonare de sa situatzione russu-ucràina de de s'intrada de [[Isvètzia]] e [[Finlàndia]] in s'alleàntzia<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2022/06/29/finlandia-e-svezia-nella-nato-la-decisione-al-summit-di-madrid|tìtulu=Finlandia e Svezia nella Nato, la decisione al summit di Madrid|situ=euronews|data=2022-06-29|limba=it|atzessu=2022-07-03}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nato.int/cps/en/natohq/news_194990.htm|tìtulu=NATO Summit - Madrid, Spain - 28, 29 and 30 June 2022|autore=NATO|situ=NATO|limba=en|atzessu=2022-07-03}}</ref>. === Argiolas/Trìulas === * 1 argiolas/trìulas: sa coja omosessuale essit legale in [[Isvìtzera]], a pustis de unu referendum de su [[2021]]<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2022/07/01/matrimonio-omosessuale-legale-in-svizzera-laure-e-aline-tra-le-prime-a-beneficiarne|tìtulu=Laure e Aline, tra le prime omosessuali a sposarsi in Svizzera|autore=Aleksandar Brezar|situ=euronews|data=2022-07-01|limba=it|atzessu=2022-08-01}}</ref>. * 8 argiolas/trìulas: un'ex militare isparat a Shinzo Abe, ex primu ministru de su [[Giappone|Giapone]], ochiende·ddu in s'ìnteri de unu chistionu pùblicu<ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/esteri/2022/07/09/news/shinzo_abe_gruppo_religioso-357151052/|tìtulu=Shinzo Abe, l'assassino voleva vendicare la madre, ridotta sul lastrico da una setta religiosa|situ=la Repubblica|data=2022-07-09|limba=it|atzessu=2022-08-01}}</ref>. * 12 argiolas/trìulas: ** su [[Mèssicu]] decrarat s'istadu de emergèntzia pro is undas de basca in totu su paisu<ref>{{Tzita web|url=https://noticieros.televisa.com/historia/conagua-declara-el-comienzo-de-una-emergencia-por-sequia-en-mas-de-la-mitad-de-mexico/|tìtulu=Conagua declara el comienzo de una emergencia por sequía en más de la mitad de México|situ=N+|data=2022-07-13|limba=es-MX|atzessu=2022-08-01}}</ref>. ** s'[[Argentina]] protestat in manera formale contra a sa [[Bolìvia]] a pustis chi unu tzitadinu Argentinu est mortu in Bolìvia chene tènnere assistèntzia mèiga, mancari is duos paisos tennerent un'acòrdiu de assistèntzia mùtua<ref>{{Tzita web|url=https://www.rionegro.com.ar/sociedad/un-argentino-murio-en-bolivia-luego-de-que-le-negaran-atencion-medica-2393173/|tìtulu=Un argentino murió en Bolivia luego de que le negaran atención médica|autore=Redacción|situ=Diario Río Negro {{!}} Periodismo en la Patagonia|data=2022-07-12|limba=es|atzessu=2022-08-01}}</ref>. * 18 argiolas/trìulas: eletziones parlamentares in [[Ìndia]]. Binchet sa candidada Draupadi Murmu<ref>{{Tzita noas|limba=en-IN|nùmene=The Hindu|sambenadu=Bureau|url=https://www.thehindu.com/news/national/presidential-election-2022-yashwant-sinha-droupadi-murmu-results-live-updates-july-21-2022/article65663846.ece|tìtulu=2022 Indian presidential election result {{!}} Updates|publicatzione=The Hindu|data=2022-07-21|atzessu=2022-08-01}}</ref>. * 23 argiolas/trìulas: s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude]] decrarat sa [[pigota de sa martinica]] emergèntzia sanitària internatzionale<ref>{{Tzita web|url=https://www.fanpage.it/attualita/vaiolo-delle-scimmie-lorganizzazione-mondiale-della-sanita-dichiara-lemergenza-internazionale/|tìtulu=Vaiolo delle scimmie, l’Organizzazione mondiale della Sanità dichiara l’emergenza internazionale|situ=Fanpage|limba=it|atzessu=2022-08-01}}</ref>. * 24 argiolas/trìulas: su vulcanu Sakurajima in Giapone erutat, chena fàghere dannu a persones o cosas, pesende su livellu de alerta prus artu possìbile me is zonas residentziales a giru<ref>{{Tzita web|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/japans-sakurajima-volcano-erupts-prompting-officials-to-issue-highest-alert/ar-AAZVfvz|tìtulu=Japan's Sakurajima volcano erupts, prompting officials to issue highest alert|situ=MSN|limba=en-US|atzessu=2022-08-01}}</ref>. == Riferimentos == <references/> [[Categoria:Annos]] [[Categoria:XXI seculu]] 2cc0cfr2c70eaqgppnppea4kehtktq9 Repùblica Sotzialista de Romania 0 21542 177938 175818 2022-08-23T11:22:01Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Istadu istòricu|ligàmeneBandera=Flag of Romania (1965–1989).svg |istadu antepostu=[[File:Flag of Romania.svg|15px]] [[Regnu de Romania]] |classes sotziales= |importatziones= |esportatziones= |produtziones= |motu= |innu=''Zdrobite cătușe'' <small>(1947-1953)</small><br> ''Te slăvim, Românie!'' <small>(1953-1968)</small> ''Trei culori'' <small>(1968-1989)</small> |ligàmeneMapa= |nùmene=Repùblica Populare Rumena (1945-1965)<br> <small>''Republica Populară Romînă''</small> ------------------------------- Repùblica Sotzialista de Romania (1965-1989)<br> <small>''Republica Socialistă România''</small> |didascalia= |territòriu originale= |mannària massima=237.500 [[km²]] |ùrtimu cabu de istadu=[[Nicolae Ceausescu|Nicolae Ceaușescu]] |istadu imbeniente=[[File:Flag of Romania.svg|15px]] [[Romania]] |religione de istadu= [[Ateismu de istadu]] |ligàmeneIstemma=Coat of arms of Romania (1965–1989).svg |eventu de incumintzu= Abdicatzione fortzada de [[Mighele I de Romania|Mighele I]] e comintzu de sa [[Gherra frida]] |eventu de fine= [[Rebolussione rumena|Rivolutzione rumena]] |moneda=[[Leu rumenu]] |perìodu populatzione=[[1989]] |populatzione=tzirca 24.102.300 |perìodu de mannària massima=[[1989]] |ligàmeneLocalizatzione=Romania 1956-1990.svg |fine=25 de nadale de su [[1989]] |religiones prus mannas= |incumintzu=30 de nadale de su 1947 |guvernu=[[Repùblica sotzialista]] [[monopartitismu|monopartìtica]] |forma de istadu= [[Repùblica]] |capitale printzipale=[[Bucarest]] |limba ufitziale=[[Limba romuna|Rumenu]] |limba= [[limba tedesca|tedescu]], [[limba ungheresa|ungheresu]] |istadu atuale= [[File:Flag of Romania.svg|15px]] [[Romania]]<br> |didascaliaLocalizatzione= |didascaliaBandera=Bandera}} Sa '''Repùblica Sotzialista de Romania''' (in [[Limba romuna|rumenu]]: ''Republica Socialistă România'') est istadu un'[[Istadu sotzialista]] esìstidu intre su [[1965]] e su [[1989]] in su territòriu chi in die de oe òcupat sa [[Romania]]. Intre su [[1947]] e [[1965]] fiat istada numenada ufitzialmente '''Repùblica Populare Rumena''' (''Republica Populară Română''). Durante custa època sa Romania fiat guvernada dae su [[Partidu Comunista Rumenu]], partende dae s'abdicatzione fortzada de su re [[Mighele I de Romania]] su 30 de nadale de su [[1947]], fintzas a sa furriadura de su regìmene in su mese de nadale de su [[1989]] cun sa [[Rebolussione rumena|rivolutzione rumena]]. Durante is primos annos, is risursas iscassas de sa Romania a pustis de sa gherra fiant istadas gestidas dae sos acòrdios "[[SovRom]]": impresas medas sovièticu-rumenas si fiant installadas in Romania pagu a pustis de sa gherra, pro ammascarare sa pigada de possessu de sa natzione a banda de s'[[Unione Sovietica|URSS]], cosa chi s'agiunghiat a is pagamentos de is dannos de gherra giai pagadas a s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]. Persones medas (segundu sas istimas intre 137<ref>{{Tzita web|url=http://www.asianresearch.org/articles/1555.html|tìtulu=The dynamic of repression: The global impact of the Stalinist model, 1944-1953|limba=inglesu|atzessu=2022-01-15|dataarchìviu=2008-05-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080513173312/http://www.asianresearch.org/articles/1555.html|urlmortu=eja}}</ref> e deghes de millis<ref>{{Tzita web|url=http://www.procesulcomunismului.com/marturii/fonduri/gcaraza/aiud/docs/cap4.htm|tìtulu=Procesul comunismului, contrarevolutiei şi tranzitiei criminale|limba=rumenu}}</ref>) fiant istadas impresonadas pro resones polìticas o econòmicas. Fiat cummìtidu unu nùmeru mannu de abusos, bochiduras, intzidentes e [[Tortura|torturas]] cara a medas persones, printzipalmente oposidores polìticos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.procesulcomunismului.com/marturii/fonduri/mart45_64/|tìtulu=Procesul comunismului, contrarevolutiei şi tranzitiei criminale|limba=rumenu}}</ref> == Istòria == A sa fine de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Gherra Mundiale]], su 8 de maju de su [[1945]], s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] aiat apretadu pro inclùere a su [[Partidu Comunista Rumenu|PCR]] (fintzas a tando illegale) in su guvernu de su pustisgherra, cosa chi a su passare cun su tempus aiat dadu logu a sa bogadura de is polìticos non sotzialistas dae is primos pranos de sa vida polìtica a s'istadu. Su re [[Mighele I de Romania|Mighele I]] fiat istadu obligadu a abdicare e fiat esiliadu de su paisu su 30 de nadale de su [[1947]], in su tempus matessi chi fiat istada aposentada sa ''Repùblica Populare''. Durante is primos annos de sa Repùblica Populare, una cantidade bona de is risursas finantzieras de su paisu fiant gestidas dae sos acòrdios [[SovRom]], chi fiant costituidos dae cumpannias de capitale rumenu-sovièticu aposentadas a pustis de sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Gherra Mundiale]]. Frncas resones òvias de collaboratzione econòmica, est possìbile chi custu tipu de acòrdiu teniant a propòsitu una intrusida maticuada soviètica in Romania, sa matessi chi diat ispricare is rimpàtrios de oposidores russos a URSS. In custa època, diversas persones —su nùmeru vàriat intre chentinas<ref>{{Tzita web|url=http://www.asianresearch.org/articles/1555.html|tìtulu=The dynamic of repression: The global impact of the Stalinist model, 1944-1953|data=21 cabudanni 2003|limba=inglesu|atzessu=2022-01-15|dataarchìviu=2008-05-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20080513173312/http://www.asianresearch.org/articles/1555.html|urlmortu=eja}}</ref>​ e millis<ref>{{Tzita web|url=http://www.procesulcomunismului.com/marturii/fonduri/gcaraza/aiud/docs/cap4.htm|tìtulu=Aiud însângerat, capitolul IV|limba=rumenu}}</ref>​— fiant istadas postas a presone pro resones de caràtere diversu, ma susetotus pro chistiones polìticas. Cara a sos annos [[1960]], su guvernu de sa Repùblica Populare si mustraiat punnadu a una polìtica de istadu prus indipendente dae s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]. In su [[1965]], [[Nicolae Ceausescu|Nicolae Ceauşescu]] aiat ocupadu sa prefetura de su Partidu Comunista e duos annos a pustis fiat istadu isseberadu cabu de istadu rumenu, annu matessi de cando fiat istada istituida sa ''Repùblica Sotzialista'' e fiat torradu a organizare su [[Partidu Comunista de Romania|PCR]]. Sa denùntzia de s'[[Beranu de Praga|interventu militare sovièticu in Praga]] ([[Tzecoslovàchia]]) a banda de Ceauşescu, gasi comente su pàsidu temporale de sa repressione interna fiant bàlidos a su règimene sotzialista nou unu megioru de imàgine tantis in intro de sa Romania matessi comente fintzas in su mundu otzidentale. Ceaușescu aiat refudadu comente si siat de pònnere in pràtica mesuras de [[liberalismu econòmicu]]. S'evolutzione de su règimene suo aiat sighidu su caminu comintzadu dae [[Gheorghe Gheorghiu-Dej|Gheorghiu-Dej]] (presidente anteriore de sa repùblica). Aiat sighidu cun su programma de [[industrializatzione]] intensiva incaminadu a s'autosufitzièntzia econòmica de su paisu chi dae su [[1959]] giai aiat adopiadu sa produtzione industriale e aiat minimadu sa populatzione massaja dae su 78% de sa fine de sos annos [[1940]] a unu 61% in su [[1966]], e unu 49% cara a su [[1971]]. Nointames, pro sa Romania, paris a àteras repùblicas populares de s'estu europeu, s'industrializatzione no aiat batidu a una saegadura sotziale cumprida cun su laorera. Is massajos torraiant fatu·fatu a is biddas issoro o ddoe abarraiant a bìvere, movende a fitianu a sa tzitade. Custu permitiat a is rumenos traballare a massajos e operajos a su matessi tempus.<ref>{{Tzita web|url=https://archivoshistoria.com/nicolae-ceausescu-auge-crisis-caida-modelo-independiente-rumano/|tìtulu=Nicolae Ceaușescu: auge, crisis y caída del modelo independiente rumano|limba=ispagnolu}}</ref> A s'àtera banda fiant fundadas universidades in tzitades minores de Romania chi fiant serbidas a formare professionistas calificados, comente ingegneris, economistas, pranificadores o giuristas, netzessàrios pro su progetu de industrializatzione e isvilupu de su paisu. Sa sanidade rumena puru aiat otentu megioros e reconnoschimentu dae parte de s'[[Organizatzione Mundiale de sa Salude]] (OMS). In su mese maju de su [[1969]], [[Marcolino Gomes Candau]], diretore generale de custa organizatzione, aiat bisitadu sa Romania e aiat decraradu chi is bìsitas de su personale de s'OMS a ispidales rumenos vàrios aiant fatu un'impressione istraordinariamente bona.<ref>{{Tzita web|url=https://archivoshistoria.com/nicolae-ceausescu-auge-crisis-caida-modelo-independiente-rumano/|tìtulu=Nicolae Ceaușescu: auge, crisis y caída del modelo independiente rumano|limba=ispagnolu}}</ref> Is trasformatziones sotziales e econòmicas aiant portadu a unu megioru de is cunditziones de vida de is rumenos. Sa crèschida econòmica aiat permìtidu unos salàrios prus artos chi, cumbinados cun is benefìtzios chi s'Istadu aporriat (assistèntzia mèiga gratùita, pensiones, educatzione universale gratùita a totu is livellos, etz.) aiant cumportadu unu brincu a in antis in cumparàntzia cun sa situatzione de sa populatzione rumena in antis de sa [[Segunda Gherra Mundiale]]. Aici etotu, si fiant permìtidas tzertas pagamentas extra pro is massajos, is cales aiant comintzadu a prodùire de prus.<ref>{{Tzita web|url=https://archivoshistoria.com/nicolae-ceausescu-auge-crisis-caida-modelo-independiente-rumano/|tìtulu=Nicolae Ceaușescu: auge, crisis y caída del modelo independiente rumano|limba=ispagnolu}}</ref> Ceauşescu aiat favorèssidu una polìtica de abertura de sa Romania a is paisos capitalistas de s'[[Europa]] e a àteros paisos comente [[Iugoslàvia|Jugoslàvia]], [[Cina|Tzina]], [[Repùblica Populare Sotzialista de Albania|Albania]] e fintzas [[Germània Ovest]] (opostos a s'URSS). Cun isse fiat istadu a primìtziu unu perìodu de libertade relativa e de aparente prosperidade, chi però non diat durare meda. Giai dae su cumintzu de su mandadu suo, in su [[1966]], sigomente cheriat fàghere crèschere su tassu de naschimentos, Ceaușescu aiat promulgadu una lege chi limitaiat su recursu a s'[[Abortu|istrumìngiu]] e a sa [[contratzetzione]]: petzi is fèminas cun prus de 40 annos e cun a su mancu bator fìgios nde podiant gosare; in su [[1972]] custa possibilidade esìstiat isceti pro is fèminas subra is 45 annos e cun a su mancu chimbe fìgios. Fiat fintzas introdùida una tassa subra su bagadiu chi podiat arribare a currespondere a su 10% de sa pagamenta de su mese, detraida petzi cun sa nàschida de is primos fìgios. Su tassu de natalidade fiat artziadu a sos isteddos, punnende a una crèschida de sa populatzione ativa de is 23 a is 30 milliones de traballadores, ma a s'imbesse sa mortalidade infantile fiat creschida a 83 mortes onni milli nàschidos. Is fèminas cun prus pagu de 45 annos fiant cunvocadas subra su logu de traballu e esaminadas pro cumproare eventuales sìngias de [[ingraidèntzia]]. Medas rumenos fiant fuidos a [[Repùblica Populare de Ungheria|Ungheria]], lassende·si a palas neras de millis de òrfanos famidos (is narados ''decreţei'', fìgios de su diàulu), medas de is cales cun problemas graes de isvilupu, fatu chi diat arribare cun desdeni a connoschimentu de sa comunidade intenatzionale isceti in su [[1990]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.greenme.it/vivere/costume-e-societa/orfani-ceausescu/|tìtulu=Il dramma degli ‘orfani di Ceausescu’: bambini abusati, costretti a vivere tra gli escrementi e abbandonati in orfanotrofio|limba=italianu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/news/2014/dec/10/-sp-ceausescus-children|tìtulu=Ceausescu’s children|limba=inglesu}}</ref> Durante sa segunda metade de sos annos 1970 e 1980, Nicolae Ceauşescu e sa mugere sua aiant portadu a in antis unu règimene dispòticu fundadu subra su cultu de sa persone sua e chi aiat pèrdidu totu cuntatu cun sa realidade. Su degradu de sa vida in Romania, sa corrutzione, sa ruta de su [[muru de Berlinu]] e s'isfaghimentu de su [[Patu de Varsavia|blocu comunista]] aiant criadu su clima idòneu pro chi a sa fine de su [[1989]] Ceauşescu perderet s'apoderamentu de s'esèrtzitu e de su partidu comunista matessi. Fiat fuidu in elicòteru de sa cobertura de su [[Palatzu de su Parlamentu (Bucarest)|Palatzu de su Parlamentu]], e a pustis lassadu in [[Târgoviște]], in ue fiat formalmente arrestadu, protzessadu e giustitziadu summariamente cun sa mugere [[Elena Ceaușescu|Elena]] su 25 de nadale de su [[1989]]. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Socialist Republic of Romania|Repùblica Sotzialista de Romania}} [[Categoria:Istados istoricos]][[Categoria:Romania]] qprgo37yz5kuwm1iczkspvh06qnffo6 Repùblica de is bananas 0 21544 177939 175375 2022-08-23T11:22:24Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Banana Republic Logo.svg|thumb|318x318px|Logo]] [[File:Banana republic.svg|thumb|319x319px|Bandera pro istorchere]] [[File:William Sydney Porter by doubleday.jpg|thumb|297x297px|[[O. Herny]], coniadore de s'espressione]] In [[sièntzias polìticas]], '''Repùblica de is Bananas''' est unu trèmene chi descriet unu paisu politicamente instàbile cun un'[[economia]] chi dependet dae is esportatziones de produtos e risursas limitadas, comente [[Banana|bananas]] o [[Minerale|minerales]]. In su [[1904]], s'autore [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidensu]] [[O. Henry]] aiat coniadu su faeddu pro descrìere a s'[[Honduras]] e paisos a curtzu suta isfrutamentu econòmicu de impresas de [[Istados Unidos]], comente sa [[Unite Fruit Company]] (oe in die [[Chiquita Brands International]]).<ref>{{Tzita libru|autore=O. Henry|tìtulu=Cabbages and Kings|annuoriginale=1904|editore=Doubleday, Page & Company|limba=inglesu|pp=}}</ref> Tìpicamente, una Repùblica de is Bananas tenet una sotziedade cumposta de classes sotziales apigiadas a s'estremu, ingenerale una classe traballadora manna pòbera meda e una [[Plutocratzia|classe guvernadora plutocràtica]], cumposta de afaristas, polìticos e élites militares.<ref>{{Tzita libru|autore=White, Richard Alan|tìtulu=The morass : United States intervention in Central America|annu=1984|editore=New York : Harper & Row|limba=inglesu}}</ref> Sa classe guvernadora controllat su setore primàriu de s'economia peri [[isfrutu de su traballu]];<ref>{{Tzita web|url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-179318358.html|tìtulu=Big-business greed killing the banana.|data=24 maju 2008|limba=inglesu|atzessu=2022-01-16|dataarchìviu=2013-01-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130117083127/http://www.highbeam.com/doc/1G1-179318358.html|urlmortu=eja}}</ref> duncas, Repùblica de is Bananas benit a èssere unu trèmene peorativu pro descrìere a una [[oligarchia]] servile, chi favoressit e apoderat, suta retzida de dinari e corrumpidas, s'isfrutamentu de su laore de prantedos in iscala manna, mescamente cultivos de bananas apuntu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-179318358.html|tìtulu=Big-business greed killing the banana.|data=24 maju 2008|limba=inglesu|atzessu=2022-01-16|dataarchìviu=2013-01-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130117083127/http://www.highbeam.com/doc/1G1-179318358.html|urlmortu=eja}}</ref> Una Repùblica de is Bananas est un'istadu cun un'[[Capitalismu de istadu|economia capitalista de istadu]], in ue s'istadu etotu est gestidu comente un'impresa cummertziale privada a benefìtziu esclusivu de sa classe guvernadora. Tale isfrutamentu est permìtidu dae sa collusione intre s'istadu e is monopòlios econòmicos favorèssidos, in su cale su benefìtziu derivadu dae s'isfrutamentu privadu de terras pùblicas, est propiedade privada, mentras is dèpidos a càrrigu sunt responsabilidade finantziera de su dinari pùblicu. Un'economia isbalantzada aici abarrat limitada dae unu isvilupu econòmicu disuguale intre tzitades e agros e fatu·fatu mìnimat su pòdere de achirida de moneda natzionale a cunsighidu de s'[[Isvalutatzione (economia)|isvalutatzione]], faghende su s'istadu inelegìbile pro retzire [[Cooperatzione a s'isvilupu|agiudos de crèditu internatzionale]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.vanityfair.com/news/2008/10/hitchens200810|tìtulu=AMERICA THE BANANA REPUBLIC|autore=CHRISTOPHER HITCHENS|data=9 santugaine 2008|limba=inglesu}}</ref> == Caraterìsticas assotziadas == # [[Collusione]] intre istadu e interèssios [[Monopòliu|monopolìsticos]], in ue is profetos podent èssere privatizados e is pèrdidas sotzializadas; # Isvalutatzione de sa moneda; # [[Cleptocratzia]]; # Farta de una [[democratzia]] cumprida, cumpetitzione polìtica chi no esistet o petzi de fatzada, [[imbòligos eletorales]] e controllu forte de su guvernu subra de sa [[libertade de espressione]]; # [[Corrutzione]] generalizada e ispainada, massimamente in su [[guvernu]] e in sa [[amministratzione pùblica]]; # Farta de trasparèntzia, controllu e vìnculos legales subra de s'operadu cosa sua, farta de contradditòriu intre tzitadinàntzia e amministratzione pùblica, impossibilidade de cramare in giudìtziu pro tutelare is interèssios pròpios a banda de is tzitadinos; # Iscuncordàntzias fortes intre is situatziones de deretu (cuntentu de is leges vigentes) e is situatziones de fatu (comente sunt in beridade aplicadas); # Sistema giuditziàriu non cunforme, chi non reprimet is reatos de is poderosos corrutos, ma imbetzes est collusu cun issos; # Impreu irresponsàbile de su dinari pùblicu, cun cunsighentes gastos enormes e farta de servìtzios essentziales pro is tzitadinos; # [[Politzia]] corrùmpida e non cunforme in sa reprimida de su crìmene; # Classe polìtica s'ispissu collusa cun su [[Mafia|crìmene organizadu]], mescamente cun su [[narcotràficu]]; # Coidadu iscassu o ausente a s'amparu de su [[deretu de su traballu]] e a s'[[amparu de s'ambiente]]; # Presèntzia de disugualidades fortes e ingiustìtzias sotziales e ispainadura arta de fenòmenos illegales e de discumbèniu sotziale ([[traballu nieddu]], [[traballu de is minores]], [[isfrutamentu de sa prostitutzione]], produtzione e [[tràficu de droga]]) e disinterèssiu a banda de s'Istadu in contu de is problemas de sa populatzione; # Ausèntzia de [[meritocratzia]] in s'atzessu a is càrrigas pùblicas, [[clientelismu]] e [[Nepotismu|nepotismo]] ispainadu. == Riferimentos == <references /> == Artìculos ligados == * [[Finlandizatzione]] * [[Istadu buatone]] * [[Istadu cliente]] * [[Istadu satèllite]] * [[Istadu vassallu]] * [[Neo-colònia]] == Àteros progetos == {{commons|Category:Banana Republic|Repùblica de is bananas}} [[Categoria:Polìtica]] lnq46ofmkxs44lho99tuns75njubnsf Non tzitadinos (Letònia) 0 21682 177908 175632 2022-08-23T01:13:52Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} Is '''non tzitadinos de Letònia''' sunt cussas persones chi, mancari tenende de unu [[passaportu]] lètone, chi non tenent deretu a sa [[tzitadinàntzia]] lètone. Cunforme a sa lege, petzi sunt lètones de prenu deretu is bividores de [[Letònia]] chi ddu fiant su 17 de làmpadas de su [[1940]], is de iscratza dereta issoro e is naturalizados mediante un'esàmene. Pro s'in prus is "non tzitadinos" sunt tzitadinos sovièticos antigos chi fiant arribados a su paisu cando custu fiat parte de su territòriu natzionale de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]. Rapresentaiant prus de 290.000 persones (14.1% de sa populatzione) a su 1 de martzu de su [[2011]]. Segundu sa lege lètone is non tzitadinos non sunt [[Apàtridu|apàtrides]], dae chi a is efetos internatzionales sunt rapresentados dae unu passaportu lètone, mancari "pro istràngios". Comente non sunt tzitadinos de prenu deretu, non tenent deretos eletorales e nemmancu unos cantos àteros deretos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.rusojuz.lv/public/uploads/books/21/book.pdf|tìtulu=Citizens of a Non-Existent State|limba=inglesu|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2017-11-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20171110114441/http://www.rusojuz.lv/public/uploads/books/21/book.pdf|urlmortu=eja}}</ref>​ Pro otènnere sa tzitadinàntzia, is non tzitadinos depent acumprire tzertos rechisitos, comente pro esempru, un'esàmene subra sa legislatzione fundamentale, s'istòria e sa limba lètones. In prus, depent giurare subra sa Costitutzione lètone, gasi comente èssere capatzos de resare su testu de s'innu natzionale lètone.<ref>{{Tzita web|url=http://archive.amnesty.org/report2008/esl/regions/europe-and-central-asia/latvia.html|tìtulu=El estado de los derechos humanos en el mundo|limba=ispagnolu|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2010-12-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101217101942/http://archive.amnesty.org/report2008/esl/regions/europe-and-central-asia/latvia.html|urlmortu=eja}}</ref>​ Pro esempru, s'ex sìndigu de Riga [[Nils Ušakovs]], de ereu russu, si fiat fatu in tzitadinu naturalizadu de [[Letònia]] in su [[1999]]. ==Demografia de sa Letònia== {| border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 | Grupu ètnicu<ref>{{Tzita web|limba=lv|url=http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/Iedzivotaju%20re%C4%A3istrs/010717/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf|tìtulu=Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības|data=14 cabudanni 2017|accesso=15 ghennàrgiu 2022|atzessu=2022-01-22|dataarchìviu=2017-09-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170914034936/http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/Iedzivotaju%20re%C4%A3istrs/010717/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf|urlmortu=eja}}</ref> | Nùmeru de is Non-Tzitadinos | Pertzentuale de is Non-Tzitadinos in su grupu | Pertzentuale de su nùmeru totale de is Non-Tzitadinos |- | Russos | 155&nbsp;931 | 28.2 | 65.6 |- | Bielorussos | 32&nbsp;672 | 47,7 | 13,7 |- | Ucrainos | 23&nbsp;290 | 45,8 | 9,8 |- | Polacos | 8342 | 18,5 | 3,5 |- | Ebreos | 1990 | 23,3 | 0,8 |- | Lètones | 561 | 0,04 | 0,2 |- | Àteros | 14&nbsp;973 | . | 6,3 |- | Totale | 237.759 | 11,2 | 100 |- |} ==Riferimentos== <references/> 7j8zsnvjqgzu2t5xe8wbbkdjv7wau9m Birdura 0 21687 177786 175658 2022-08-22T18:49:29Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}[[File:Marketvegetables.jpg|thumb|Birdura e ortalìssia in unu mercau de is [[Filipinas]].]] '''Birdura''' est unu fueddu impreau in gastronomia po inditai partis vàrias de is [[Plantae|prantas]], comenti follas, truncus moddis e froriduras, impreadas comenti [[màndigu]]. Su fueddu birdura vàriat meda segundu sa cultura, giai chi est unu fueddu prus populare chi no sientìficu. Pro esempru, calincunu cunsìderat su [[cordolinu]] birdura e àterus ddu cunsìderant categoria separada.<ref>{{Tzita web|url=http://www.mypyramid.gov/pyramid/vegetables.html|tìtulu=MyPyramid.gov - Inside The Pyramid - What foods are in the vegetable group?|situ=web.archive.org|data=2011-06-01|limba=en|atzessu=2022-01-25|dataarchìviu=2011-06-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110601143933/http://www.mypyramid.gov/pyramid/vegetables.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.joyofcookingfoods.com/cooking_tips.aspx|tìtulu=Joy of Cooking Tips - Recipe Ideas - Dinner Ideas {{!}} Joy of Cooking Food|situ=web.archive.org|data=2010-02-13|limba=en|atzessu=2022-01-25|dataarchìviu=2010-02-13|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100213094406/http://www.joyofcookingfoods.com/cooking_tips.aspx|urlmortu=eja}}</ref><ref>"Mushrooms" classified under "VEGETABLES". In [http://www.cooks.com/rec/ch/vegetables.html Suggestions - Vegetables] at Cooks.com. Accessed on 2009-06-24].</ref><ref>{{Tzita web|url=http://afsic.nal.usda.gov/nal_display/index.php?info_center=2&tax_level=3&tax_subject=298&topic_id=1424&level3_id=5934|tìtulu=Vegetables and Mushrooms : Alternative Crops and Plants : Alternative Farming Systems Information Center|situ=web.archive.org|data=2012-02-17|limba=en|atzessu=2022-01-25|dataarchìviu=2012-02-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120217103556/http://afsic.nal.usda.gov/nal_display/index.php?info_center=2&tax_level=3&tax_subject=298&topic_id=1424&level3_id=5934|urlmortu=eja}}</ref> Fintzas is àligas bonas a papai, chi si consumant pruschetotu in s'Oriente Estremu, fait a ddas cunsiderai birduras.<ref>'''<small>(FR)</small>''' Michel Pitrat et Claude Foury, coord., ''Histoires de légumes des origines à l'orée du XXIe siècle'', INRA éditions , ISBN 2-7380-1066-0, p. 21.</ref> Birduras comunas funt sa [[Lattuca|làtia]], su [[Spinacia oleracea|spinatzu]], su càuli e su [[Asparagus officinalis|sparau]]. Funt un'elementu indispensàbili de sa dieta mediterrànea.<ref name="cmedit">{{Tzita libru|tìtulu=La alimentación mediterránea: historia, cultura, nutrición|url=http://books.google.cat/books?id=soYsB_4bWm8C&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22R.+Alonso%22&hl=ca&sa=X&ei=3k9JT5bjM6rM0QWTtp2PDg&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=inauthor%3A%22R.%20Alonso%22&f=false|data=Icària Editorial|tzitade=Barcelona|limba=es|ISBN=84-7426-288-7}}</ref> Una categoria de acrarai funt is [[Frore|froris]] de papai, integraus in sa gastronomia ma no cunsideraus (cun càncua ecetzioni) ni birduras ni ortalìssias.<ref name="Hazelton2014">{{Tzita libru|autore=Nika Hazelton|tìtulu=Nika Hazelton's Way with Vegetables: The Unabridged Vegetable Cookbook|url=https://books.google.cat/books?id=KtaOCgAAQBAJ&pg=PA164|data=21 febrer 2014|editore=M. Evans|limba=en|p=164–|ISBN=978-1-59077-271-3}}</ref> == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Alimentos]] nmuqnwna1b6dtiujcmjzgpuz1evhvhu Lagu Baikal 0 21693 177867 175699 2022-08-22T23:09:11Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Infobox |name=Lagu Baikal |header10= |header6= |label6=Profundidade màssima |data6=1642 m |header7=Idrografia |label7= |data7= |header8= |label8=[[Lutone idrogràficu]] |data8=560.000 km<sup>2</sup> |label10=Emissàrios printzipales |label5=Largària |data10=[[Angarà]] |header9= |label9= Imissàrios printzipales |data9=[[Selenga]], [[Barguzin]], [[Verchnjaja Angarà]], [[Turka]], [[Snežnaja]] |header11= |label11= |data11= |belowstyle= |data5= 79 km |header5= |bodystyle= |headerstyle=background:#FFDB58 ; |titlestyle=|abovestyle=background:#FFD080; |subheaderstyle= |title= |above=<big>Lagu Baikal</big><br> <small>''Озеро Байкал''</small> |imagestyle=|captionstyle=|image=[[File:Baikal.A2001296.0420.250m-NASA.jpg|200px|alt=Example alt text]] |caption=Foto satellitare |labelstyle= |data4=636 km |datastyle= |header1= |label1=Posidura |data1=[[Asia|Àsia]], [[Rùssia]], [[Sibèria]]<br> * [[File:Flag of Irkutsk Oblast.svg|15px]] [[Oblast de Irkutsk]] * [[File:Flag of Buryatia.svg|15px]] [[Repùblica de Burjatija]] |header2 =Mannària |label2 = |data2= |header3= |label3=Tirada |data3=31.722 km<sup>2</sup> |header4= |label4=Longària |below=}} Su '''lagu Baikal''' (in [[Limba russa|russu]]: ''Озеро Байкал''; Ózero Baikal) est unu [[lagu]] de orìgine tetònica, postu in su chirru meridionale de sa [[Sibèria]], in [[Rùssia]], intre s'[[oblast de Irkutsk]] in su nord-ovest e sa [[Repùblica de Burjatija|Repùblica federale de Burjatija]] in su sud-est, a curtzu de sa tzitade de [[Irkutsk]]. Su nùmene derivat de su [[Limba tàtara|tàtaru]] Bai-Kul, «lagu ricu». Est fintzas connota comente s'«Ogru Biaitu de Sibèria» o sa «Perla de Àsia». Est sa segunda prus reserva manna de abba durche de su mundu. Custu lagu faghet parte de su sistema fluviale [[Jenisèi]]-[[Angarà]]-lagu Bajkàl-[[Selengà]]-[[Ider]], chi tenet una longària de 5539 km e si cunsìderat su de chimbe rios prus longos de su mundu, a pustis de su [[Riu de sas Amàtzones]], su [[Nilu]], [[Jangtsè]] e su [[Mississippi (frùmene)|Mississippi]]-[[Missouri (frùmene)|Missouri]]. Est unu de is lagos cun ìnditu de trullore prus bàscios in su mundu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.wellesley.edu/Biology/Faculty/Mmoore/Content/JUNG_et_al_2004.pdf|tìtulu=Diel vertical migration of zooplankton in Lake Baikal and its relationship to body size|autore=Jung, J., C. Hojnowski, H. Jenkins, A. Ortiz, C. Brinkley, L. Cadish, A. Evans, P. Kissinger, L. Ordal, S. Osipova, A. Smith, B. Vredeveld, T. Hodge, S. Kohler, N. Rodenhouse, and M. Moore|limba=inglesu|atzessu=2022-01-28|dataarchìviu=2011-06-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110615182026/http://www.wellesley.edu/Biology/Faculty/Mmoore/Content/JUNG_et_al_2004.pdf|urlmortu=eja}}</ref> Contenet a inghìriu su 20% de s'abba durche non cungelada de su mundu e cun 1680 m de profundidade est su lagu prus fungudu de su mundu.<ref>{{Tzita web|url=http://www2.gi.alaska.edu/ScienceForum/ASF9/986.html|tìtulu=The Oddities of Lake Baikal|autore=Carla Helfferich|data=12 trèulas 1990|limba=inglesu|atzessu=2022-01-28|dataarchìviu=2012-04-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120419072226/http://www2.gi.alaska.edu/ScienceForum/ASF9/986.html|urlmortu=eja}}</ref>​ A manu de s'oru orientale de su lagu bivet su [[Buriatos|pòpulu de is buriatos]]. Est istadu numenadu [[Patrimonios de s'Umanidade|Patrimòniu de s'Umanidade]] dae s'[[UNESCO]] in su 1996.6​ ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Lake Baikal|Lagu Baikal}} [[Categoria:Geografia]] rvtzcolwrbxw0x84f5xezhs34g7l4b3 Montes Carpatzos 0 21705 177902 175772 2022-08-23T00:41:05Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{coord|format=dms|display=title}} {{Infobox |name=Montes Carpatzos |header10= |header6= |label6=Artària màssima |data6=[[Gerlachovský štít]] 2.655 m.s.l.m. |header7= |label7= |data7= |header8= |label8= |data8= |label10= |label5=Superfìtzie |data10= |header9= |label9= |data9= |header11= |label11= |data11= |belowstyle= |data5= 190.000 km<small>2</small> |header5= |bodystyle= |headerstyle=background:#FFDB58 ; |titlestyle=|abovestyle=background:#FFD080; |subheaderstyle= |title= |above=<big>Montes Carpatzos</big><br> |imagestyle= |captionstyle= |image=[[File:Carpathians satellite.jpg|200px|alt=Example alt text]] |caption=Foto satellitare |labelstyle= |data4=500 km |datastyle= |header1= |label1=Posidura |data1=[[Europa]]<br> * {{AUT}} * {{SVK}} * {{CZE}} * {{ROU}} * {{SRB}} * {{UKR}} * {{HUN}} |header2 =Caraterìsticas |label2 = |data2= |header3= |label3=Longària |data3=1.500 km<sup>2</sup> |header4= |label4=Ladiore |below=}} Is '''montes Carpatzos''' o simpremente '''Carpatzos''' (in [[Limba ceca|cecu]], [[Limba polonesa|polonesu]] e [[Limba islovaca|islovacu]]: ''Karpaty''; in [[Limba ungheresa|ungheresu]]: ''Kárpátok''; in [[Limba romuna|rumenu]]: ''Carpați''; in [[Limba serba|serbu]]: ''Карпати'' o ''Karpati''; in [[Limba ucraina|ucrainu]]: ''Карпати'', ''Karpaty''; in [[Limba tedesca|tedescu]] ''Karpaten'')<ref>{{Tzita web|url=https://stringfixer.com/tr/Carpathian|tìtulu=Carpathian Mountains|limba=inglesu}}</ref> sunt unu sistema montosu de s'[[Europa orientale]] chi format unu arcu mannu de 1500 km de longària e unos 150 km de ladiore mèdiu, a longu a longu de is fronteras de [[Àustria]], [[Repùblica Ceca]], [[Islovàchia]], [[Polònia]], [[Ucraina]], [[Romania]], [[Bulgaria]], [[Sèrbia]] e norte de [[Ungheria]], cosa chi nde faghet sa segunda cadena de montes prus longa de Europa a pustis de sos [[Alpes iscandìnavos]], (chi lompent a 1700 km). In is Carpatzos s'agatant is populatziones europeas prus mannas de [[Ursus arctos|ursu murinu]], [[Canis lupus lupus|lupu europeu]], [[Rupicapra rupicapra|camussa]] e [[Lynx lynx|lintze]], cun sa cuntzentratzione prus manna in [[Romania]],<ref>{{Tzita web|url=https://ffh-anhang4.bfn.de/arten-anhang-iv-ffh-richtlinie/saeugetiere-sonstige/braunbaer-ursus-arctos.html|tìtulu=Braunbär (Ursus arctos)|limba=tedescu}}</ref>​<ref>{{Tzita web|url=https://www.researchgate.net/publication/228641574_Report_on_the_Conservation_Status_and_Threats_for_Wolf_Canis_lupus_in_Europe|tìtulu=Report on the Conservation Status and Threats for Wolf (Canis lupus) in Europe|autore=Valeria Salvatori, John D C Linnell|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://rewildingeurope.com/areas/southern-carpathians/|tìtulu=Southern Carpathian|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://rewildingeurope.com/rewilding-in-action/wildlife-comeback/lynx/|tìtulu=Return of the missing Lynx|limba=inglesu}}</ref> e prus de su tres unu de totu sas ispètzies de [[Plantae|prantas]] de [[Europa]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.oneearth.org/ecoregions/carpathian-montane-forests/|tìtulu=Carpathian Montane Forests|limba=inglesu}}</ref>​ Is Carpatzos cuntzentrat fintzas abbas termales e minerales. Sa Romania tenet su tres unu de su totale europeu de custas abbas<ref>{{Tzita web|url=http://www.capital.ro/detalii-articole/stiri/bucuresti-statiune-balneara-o-gluma-buna-115796.html|tìtulu=Bucureşti, staţiune balneară – o glumă bună?|limba=rumenu|atzessu=2022-02-01|dataarchìviu=2012-03-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120314025304/http://www.capital.ro/detalii-articole/stiri/bucuresti-statiune-balneara-o-gluma-buna-115796.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.zf.ro/ziarul-de-duminica/reportajul-saptamanii-ruinele-de-la-baile-herculane-si-borsec-nu-mai-au-nimic-de-oferit-6092451|tìtulu=REPORTAJUL SAPTAMANII/ Ruinele de la Baile Herculane si Borsec nu mai au nimic de oferit|limba=rumenu}}</ref> e est su segundu paisu cun superfìtzie prus manna de padentes vìrgines de su continente a pustis de sa [[Rùssia]], cun 250 000 ètaros (65%), de is cales sa majoria s'agatat in is Carpatzos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.jurnalul.ro/stiri/observator/salvati-padurile-virgine-594667.html|tìtulu=Salvaţi pădurile virgine!|limba=rumenu|atzessu=2022-02-01|dataarchìviu=2011-10-27|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20111027163558/http://www.jurnalul.ro/stiri/observator/salvati-padurile-virgine-594667.html|urlmortu=eja}}</ref>​ ​ Su sistema montosu est formadu dae serras chi formant un'arcu dae sa [[Repùblica Ceca]] (3%) in su nord-ovest cara a [[Islovàchia]] (17%), [[Polònia]] (10%), [[Ungheria]] (4%) e [[Ucraina]] (11%) fintzas a sa [[Romania]] (53%) in s'estu e a is [[Ghennas de Ferru]] (in [[Limba romuna|rumenu]] ''Porţile de Fier)'' in su [[Danùbiu]] intre [[Romania]] e [[Sèrbia]] (2%) in su sud. Sa serra prus arta de is Carpatzos est sa de is [[montes Tatra]], a sa frontera intre [[Polònia]] e [[Islovàchia]], ue su pitzu prus artu propassat is 2600 metros. Su segundu pitzu prus artu s'agatat in is Carpatzos orientales rumenos, su [[monte Moldoveanu]] (2.544 m s.l.m.). Is Carpatzos sunt normalmente divididos in tres partes printzipales: is [[Carpatzos otzidentales]] ([[Repùblica Ceca]], [[Polònia]] e [[Islovàchia]]), is [[Carpatzos tzentrales|tzentrales]] (sud-est de [[Polònia]], estu de [[Islovàchia]], [[Ucraina]] e [[Romania]]) e sos [[Carpatzos orientales|orientales]] ([[Romania]] e [[Sèrbia]]).<ref>{{Tzita web|url=http://www.carpathians.pl/carpathians01.html|tìtulu=Carpathian Heritage Society - THE CARPATHIAN MOUNTAINS|limba=inglesu|atzessu=2022-02-01|dataarchìviu=2010-04-06|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100406010559/http://www.carpathians.pl/carpathians01.html|urlmortu=eja}}</ref> Is tzitades prus de importu de is Carpatzos sunt [[Bratislava]] e [[Košice]], in [[Islovàchia]]; [[Cracòvia]] in [[Polònia]]; [[Cluj-Napoca]], [[Sibiu]] e [[Braşov]] in [[Romania]]; [[Miskolc]] in [[Ungheria]]. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Carpathian Mountains|Montes Carpatzos}} [[Categoria:Geografia]] mwd2t6p7239owsyew0fgywc8fbme50z John von Neumann 0 21724 177864 175935 2022-08-22T22:53:14Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}{{Biografia|nùmene=John von Neumann|nùmene_nativu=Neumann János Lajos|immàgine=JohnvonNeumann-LosAlamos.gif|connotu_pro=Contributus a sa fìsica, sa matemàtica e s'informàtica|data_de_nàschida=28 de idas 1903|logu_de_nàschida=Budapest|data_de_morte=8 de friaxu 1957|logu_de_morte=Washington|natzionalidade=Ungheresa|tzitadinàntzia=Ungheresa, stadunidensa|prèmios=Bôcher Memorial Prize (1938)<br> Navy Distinguished Civilian Service Award (1946)<br> Medal for Merit (1946)<br> Medal of Freedom (1956)<br> Enrico Fermi Award (1956)|istitutzione_de_traballu=University of Berlin<br> Princeton University<br> Institute for Advanced Study<br> Los Alamos Laboratory<br>|campu=Matemàtica, fìsica, statìstica, economia, informàtica}} '''John von Neumann''' ([[Budapest]], 28 de [[Nadale|idas]] [[1903]] - [[Washington]], 8 [[Freàrgiu|friaxu]] [[1957]]) est stètiu unu [[Matemàtica|matemàticu]], [[Fìsica|fìsicu]], [[Informàtica|informàticu]], [[Ingenieria|ingenieri]] e polìmata [[Ungheria|ungheresu]]-[[Istados Unidos de Amèrica|stadunidensu]]. Von Neumann est cunsiderau comenti su prus matemàticu de importu de su tempus suu<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Rèdei, Miklos|annu=1999|tìtulu=Unsolved Problems in Mathematics|rivista=The Mathematical Intelligencer|p=3|limba=en|url=http://phil.elte.hu/~redei/cikkek/intel.pdf}}</ref> e "s'ùrtimu rapresentanti de is matemàticus mannus"<ref>{{Tzita libru|nùmene=Charles Coulston|sambenadu=Gillispie|nùmene2=Frederic Lawrence|sambenadu2=Holmes|nùmene3=Noretta|sambenadu3=Koertge|tìtulu=Complete dictionary of scientific biography.|url=https://www.worldcat.org/oclc/187313311|atzessu=2022-02-12|data=2008|tzitade=Detroit, Mich.|limba=en|p=90|OCLC=187313311|ISBN=978-0-684-31559-1}}</ref>. Von Neumann at donau contributus de importu a matèrias medas, comente sa matemàtica (fundamentus de sa matemàtica, anàlisi funtzionali, teoria ergòdica, teoria de is grupus, teoria de sa rapresentatzioni, àlgebra de is operadoris, geometria, topologia e anàlisi numèrica), sa fìsica ([[mecànica cuàntica]], idrodinàmica e mecànica statìstica cuàntica), s'[[economia]] (teoria de is giogus), s'informàtica (architetura de Von Neumann, programatzioni lineari, màchinas auto-replicantis, càrculu stocàsticu) e sa statìstica. Est stètiu unu pioneri de s'aplicatzioni de sa teoria de is operadoris a sa mecànica cuàntica in su svilupu de s'anàlisi funtzionali, e una figura crai in su svilupu de sa teoria de is giogus e de is cuntzetus de automas cellularis, su costruidori universali e s'[[Computer|elaboradori digitali]]. Von Neumann at publicau prus de 150 artìculus in sa vida sua: unus 60 de matemàtica pura, 60 de matemàtica aplicada, 20 de fìsica, e su restu asuba a argumentus matemàticus spetzialis o no matemàticus<ref>{{Tzita libru|nùmene=John|sambenadu=Von Neumann|nùmene2=Marshall H.|sambenadu2=Stone|nùmene3=Robert S.|sambenadu3=Doran|tìtulu=Operator algebras, quantization, and non-commutative geometry : a centennial celebration honoring John von Neumann and Marshall H. Stone : AMS special session on operator algebras, quantization, and non-commutative geometry, a centennial celebration honoring John von Neumann and Marshall H. Stone, January 15-16, 2003, Baltimore, Maryland|url=https://www.worldcat.org/oclc/774059156|atzessu=2022-02-12|data=2004|editore=American Mathematical Society|tzitade=Providence, R.I.|limba=en|p=8|OCLC=774059156|ISBN=978-0-8218-7955-9}}</ref>. S'ùrtimu traballu suu, unu manuscritu incumpriu scritu mentris fiat in su spidali, dd'ant publicau apustis in forma de lìburu, The Computer and the Brain. S'anàlisi sua de sa strutura de s'autoreplicazioni est arribada innantis de sa scoberta de sa strutura de s'[[ADN]]. In una lista de fatus asuba a sa vida sua chi at presentau in s'Acadèmia Natzionale de is Sièntzias, at scritu: "S'ala de su traballu miu chi cunsìderu prus essentziali est cudda apitzus de sa mecànica cuàntica, chi s'est svilupada in Gottinga in su [[1926]], e apustis in [[Berlinu]] in su [[1927]]-[[1929]]. In prus, su traballu miu apitzus de formas vàrias de teoria de is operadoris, Berlinu [[1930]] e Princeton [[1935]]-[[1939]]; apitzus de su teorema ergòdicu, Princeton, [[1931]]-[[1932]]."<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Zund, Joseph D.|annu=2002|tìtulu=George David Birkhoff and John von Neumann: a question of priority and the ergodic theorems, 1931–1932|p=151|limba=en|doi=10.1006/hmat.2001.2338}}</ref> In s'interis de sa [[Segunda gherra mundiale|segunda gherra mundiali]], von Neumann at traballau in su [[Progetu Manhattan]] cun su fìsicu teòricu [[Edward Teller]], su matemàticu [[Stanislaw Ulam]] e àterus, arresolvendi problemas crai de sa fìsica nucleari chi pertocant is reatzionis termonuclearis e sa [[bomba a idrògenu]]. At svilupau is mòllius matemàticus a sa basi de s'''ullera esplosiva''<ref>{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=P47VBYF9Woo|tìtulu=John Von Neumann Documentary - YouTube|situ=web.archive.org|data=2017-02-04|limba=en|atzessu=2022-02-12|dataarchìviu=2017-02-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170204072026/https://www.youtube.com/watch?v=P47VBYF9Woo|urlmortu=eja}}</ref> impreada in s'arma nucleari de tipu a implosioni e at imbentau su fueddu "chilotonu" comenti medida de sa fortza esplosiva ingendrada<ref>{{Tzita libru|nùmene=Norman|sambenadu=Macrae|tìtulu=John von Neumann|url=https://www.worldcat.org/oclc/25248222|atzessu=2022-02-12|data=1992|editore=Pantheon Books|tzitade=New York|limba=en|p=205|OCLC=25248222|ISBN=0-679-41308-1}}</ref>. Apustis de sa gherra, at fatu parti de su Comitau Consultivu Generali de sa Cummissioni po s'Energia Atòmica de is Stadus Aunius e est stètiu consulenti po organizatzionis comenti s'United States Air Force<ref>{{Tzita libru|nùmene=Norman|sambenadu=Macrae|tìtulu=John von Neumann|url=https://www.worldcat.org/oclc/25248222|atzessu=2022-02-12|data=1992|editore=Pantheon Books|tzitade=New York|limba=en|pp=350-351|OCLC=25248222|ISBN=0-679-41308-1}}</ref>, su Ballistic Research Laboratory de s'esèrtzitu<ref>{{Tzita libru|nùmene=Norman|sambenadu=Macrae|tìtulu=John von Neumann|url=https://www.worldcat.org/oclc/25248222|atzessu=2022-02-12|data=1992|editore=Pantheon Books|tzitade=New York|limba=en|pp=279-283|OCLC=25248222|ISBN=0-679-41308-1}}</ref>, s'Armed Forces Special Weapons Project e su Lawrence Livermore National Laboratory. Comenti emigrau ungheresu, apensamentau chi is [[Unione Sovietica|sovièticus]] podessint lompi a sa superioridadi nucleari, at progetau e promòviu sa polìtica de sa destruidura mùtua assegurada po limitai sa cursa a is armamentus. == Riferimentus == <references /> [[Categoria:Biografias]] [[Categoria:Matematicos]] [[Categoria:Ungheresos]] [[Categoria:Americanos (USA)]] psptdmlvja34lppmyehgfdswted4zha Limba aromuna 0 21731 177871 176055 2022-08-22T23:17:56Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Limba|colore=#ABCDEF|fam6=Arumenu|persones={{formatnum:250000}}|tipologia=|fam1=[[Limbas indo-europeas]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam5=[[Limbas romanzas orientales|Romanzas orientales]]|regione=<small>Comunidades linguìsticas minores medas in:</small><br> {{ALB}}<br> {{BGR}}<br> {{GRC}}<br> {{MKD}}<br> {{ROU}}<br> {{SRB}}|iso1=lad|iso2=rup|iso3=rup|sil=RUP|didascalia=|codice=rup|estratu=Tuti iatsâli umineshtsâ s-fac liberi shi egali la nâmuzea shi-ndrepturli. Eali suntu hârziti cu fichiri shi sinidisi shi lipseashti un cu alantu sh-si poartâ tu duhlu-a frâtsâljiljei.|mapa=[[File:South-Balkan-Romance-languages.png|250px]]|nùmene='''Arumenu'''<br> <small>Armãneascã, Armãneshce, Armãneashti, Armãnã</small>}} S''''arumenu''' est una [[Limbas romanzas|limba neolatina]] de su grupu de is [[limbas balcorumenas]] faeddadu in [[Balcanos|su sud-estu de Europa]] dae unas 250 000 persones de su [[Arumenos|pòpulu arumenu]]. Cumpartzit simigiàntzias cun su [[Limba romuna|rumenu]], ma iantimes de custu chi aiat tentu influèntzias de is [[limbas islavas]], s'arumenu at tentu influèntzia de su [[Limba grega|gregu]]. Unos cantos [[Filologia|filòlogos]] no ddu cunsìderat una limba seberada, àteros petzi unu dialetu antigu de su rumenu. Una de is caraterìsticas fonèticas piessignas suas est sa pèrdida de sa f- initziale latina (a su matessi de s'[[Limba ispagnola|ispagnolu]]): ferrum → her, "ferru", mancari custa matessi caraterìstica dda cumpartzet fintzas cun su [[Limba meglenorumena|meglenorumenu]]. Custa limba in die de oe si faeddat in comunidades isparghinadas intre is istados a sighire: [[Grèghia|Grètzia]], [[Bulgaria]], [[Romania]], [[Matzedònia de su Norte]], [[Albania]], [[Sèrbia]] e, pro more de is flussos de migratzione in is [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], in [[Frantza]], in [[Australia|Austràlia]] e in [[Germania|Germània]]. Tale isparghinadura s'ispricat ca durante is sèculos sa majoria de sos arumenos (numenados in tempos colados dae sos islavos "kutzovalacos") fiat istadu fortzadu a unu istile de vida transumante in [[Caravana|caravanas]], sighende tzircùitos in su sud de sa penìsula balcànica. Sa limba s'assimìgiat a su [[Limba romuna|rumenu]], sa diferèntzia prus manna s'agatat in su vocabulàriu. B'at meda prus pagas paràulas de [[Limbas islavas|orìgine islava]] in s'arumenu e nd'at de prus de [[Limba grega|orìgine grega]], riflessu de su cuntatu istrintu de is arumenos cun is [[gregos]] durante s'istòria issoro.<ref>{{Tzita web|url=http://balkans.courriers.info/article16636.html|tìtulu=Les Aroumains, un peuple qui s’en va / Cincari, narod koji nestaje|autore=Nicolas Trifon / Nikola Trifon|situ=Le Courrier des Balkans|data=2010|limba=frantzesu|atzessu=2022-02-17|dataarchìviu=2011-02-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110210081132/http://balkans.courriers.info/article16636.html|urlmortu=eja}}</ref> Si cunsiderat chi intre s'annu [[800]] e su [[1200]] su latinu vulgare faeddadu in is provìntzias balcànicas de s'[[Impèriu romanu|Impèriu Romanu]] si fiat divididu in bator limbas: [[Limba romuna|dacorumenu]], s'arumenu, [[Limba meglenorumena|meglenorumenu]] e [[Limba istrorumena|istrorumenu]]. Una possibilidade pro s'orìgine de s'arrumano est chi, a sa pròpia manera comente su rumenu istandard benit segundu is teorias dae su [[Limba latina|latinu]] allegadu dae is [[getos]], dae is [[dàtzios]] e dae is colonos romanos de s'atuale [[Romania]], s'arumanu derivat de su latinu faeddadu dae is [[tràtzios]] e [[illìrios]] chi biviant in su sud de is [[Balcanos]] (norte de s'[[Epiru]], [[Matzedònia (regione istòrica)|Matzedònia]] e [[Tràchia|Tràtzia]]). Is influèntzias gregas sunt prus fortes chi in cale si siat àtera [[Limbas romanzas|limba romanza]] orientale, susetotus proite s'arumenu usat paràulas gregas pro formare neologismos, mentras chi su rumenu ddas bogat pro sa majoria dae su [[Limba frantzesa|frantzesu]]. Cun s'arribu de is [[Impèriu otomanu|otomanos]] in is Balcanos, s'arumunu at retzidu puru carchi paràula [[Lìngua turca|turca]]. Sa cumponidura lessicale galu si mantenet romanza in sa majoria. == Istatus atuale == In totu is paisos in ue est faeddada, is tendèntzias de [[Assimilatzione culturale|assimilatzione]] de sa populatzione arumena - e duncas de sa limba e cultura issoro . sunt istadas fortes meda. Sa limba arumena est torradu insegus meda, ma sighit a aguantare e sa situatzione sua est megiorende in is ùrtimos binti annos. === Matzedònia de su Norte === Sa [[Matzedònia de su Norte]] est unu paisu in ue is aroumenos tenent istatutu de minoria natzionale e dae su [[2001]], s'arumenu est limba ufitziale in sa tzitade de [[Kruševo]].<ref> In virtude de s'emendamentu n° V. de sa costitutzione [archive], chi is istìpulat ca is limbas de minoria sunt ufitziales a costadu de su [[Limba matzedònia|matzèdonu]] in is localidades in ue sa minoria imbatet a su 20 % de sa populatzione.</ref> In su [[2001]], su linguista americanu Victor A. Friedman aiat averguaiat ca s'arumenu fiat imparadu in [[Skopje]], [[Štip]], [[Bitola]], [[Kruševo]], [[Kumanovo]], [[Struga]] e [[Ohrid]], e chi s'agataiant trasmissiones de ràdiu e de televisione in custa limba.<ref>{{Tzita web|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.farsarotul.org%2FThe%2520Vlah%2520Minority%2520in%2520Macedonia.pdf%2Findex.html#federation=archive.wikiwix.com|tìtulu=The Vlah Minority in Macedonia:Language, Identity, Dialectology, and Standardization|limba=inglesu}}</ref> === Albania === In [[Albania]] puru, is arumenos ant retzidu s'istatutu de minoria natzionale su 13 de santugaine de su [[2017]]. Su chircadore Dorin Lozovanu, de sa [[Moldàvia|Repùblica de Moldàvia]], at iscritu in su [[2012]] chi in is localidades de [[Korçë]], [[Divjaka]], [[Selenicë]] e [[Vlora]] s'agataint iscoas in ue s'insingiaiat s'arumenu comente isseberu optzionale. Annotamala in Divjaka e a Vlorë is servìtzios religiosos si faghiant susetotus in custa limba, e s'agataiat imprenta arumenu.<ref>{{Tzita web|url=https://https://meglenoromanii.files.wordpress.com/2014/12/aromani_meglenoromani_istroromani__berciu_adina__lozovanu_dorin__coman_virgil.pdf|tìtulu=Aromâni, meglenoromâni, istroromâni: aspecte identitare și culturale|autore=Lozovanu, Dorin|limba=rumenu}}</ref> === Romania === In [[Romania]] is arumanos non tenent istatutu giurìdicu perunu, ma s'interèssiu pro sa limba issoro at pigadu una losania tzerta in ie puru. In s'imparu pùblicu, is istitutos podent pònnere intre is cursos optzionales, s'imparu de sa disciplina « Cultura e traditziones arumenas » cumprendende puru letziones de limba. <ref>{{Tzita web|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.edums.ro%2FOMENCS_3590_2016___planuri_cadru_gimnaziu.pdf%2Findex.html#federation=archive.wikiwix.com|tìtulu=Ordin privind aprobarea planurilor-cadru de învățământ pentru învățământul gimnazial|limba=rumenu}}</ref> S'agatant fintzas programmas aprovados dae su Ministèriu de s'imparu, chi prevident un'ora de cursu a sa chida pro custa disciplina. === Grètzia === In [[Grèghia|Grètzia]] s'arumenu est semper istadu una limba subordinada a su [[Limba grega|gregu]], giai in antis de s'intregu in s'[[Prima Repùblica Ellènica|istadu gregu]] de is territòrios in ue sa limba est ispainada. DIfatis, sa limba de sa cultura de is faeddadores arumanos fiat pro traditzione su gregu. Durante sa segunda metade de s'otughentos s'[[Regnu de Romania|istadu rumenu]] aiat abertu iscolas pro is arumanos - sa cale limba est meda simigiante a su [[Limba romuna|rumenu]]. Custa initziativa fiat bida cun suspetu dae sa Grètzia, chi timiat pro non ddos chèrrere assimilare a issa etotu sa Romania. Cun s'intrada de sa [[Repùblica Sotzialista de Romania|Romania]] in su [[Patu de Varsavia|ròdiu sovièticu]] a pustis de sa [[segunda gherra mundiale]] is iscolas fiant serradas e pro is arumanos, perunu imparu formale de sa limba issoro fiat afiantzadu, masaprestu, fiant incoragidos informalmente a faeddare su gregu. Sa comunidade arumana matessi sighiat custa polìtica, e una parte de issos s'oponet a intrada de s'impau de sa limba in su sistema educativu, ca ddu bient comente una manera artifitziale de ddos seberare de is àteros gregos. Cun su colare de is annos, totus is intentos de sa polìtica tzentrale de propònnere s'imparu de sa limba in is iscolas at agatadu respostas negativas de is comunidades interessadas. Sende gasi, su tema de s'imparu de sa limba e de s'amparu de sa comunidade arumena abarrant in Grètzia unu tema delicadu de allegare. == Riferimentos == <references /> == Ligàmenes a foras == * Assòtziu culturale arumenu: https://farsharotu.org/ == Àteros progetos == {{commons|Category:Aromanian language|Limba arumena}} [[Categoria:Limbas]] [[Categoria:Limbas romanzas]] 8piuuiw8f0ldgv8leqjuupnptfeknyw Crisi russu-ucraina (2014-sighende) 0 21740 177809 176766 2022-08-22T19:49:01Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name = Crisi russu-ucraina |bodystyle = |titlestyle = |abovestyle = background:#f34c54; |subheaderstyle = |title =Gherra russu-ucraina |imagestyle = |captionstyle = | image = [[File:2022 Russian invasion of Ukraine.svg|350px|alt=Example alt text]] |caption = Mapa atuale de Ucraina a pustis de s'invasione de sa [[Rùssia]] e sos alliados suos. In colore de rosa is terrìtorios invàdidos e cuntrollados dae s'esèrtzitu russu. |headerstyle = background:#f77d83; |labelstyle = background:#f0e6e6 |datastyle = |header1 = | label1 = | data1 = |header2 = | label2 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data2 = |header3 = | label3 = | data3 = |header4 = | label4 = | data4 = |header5 = | label5 = Data | data5 = 20 de freàrgiu de su [[2014]] - sighende |header6 = | label6 = Logu | data6 = [[Crimea|Penìsula de Crimea]], [[Repùblica Populare de Doneck|Oblast de Doneck]], [[Repùblica Populare de Lugansk|Oblast de Lugansk]], [[Oblast de Kherson]], [[mare de Azov]], [[Rostov]] |header7 = | label7 = Resurtados | data7 = ''in cursu''<br> * Adesione de sa [[Crimea]] e [[Sebastòpoli]] a sa [[Rùssia]]<br> * [[Crisis de Crimea de su 2014]]<br> * Protestas pro-russas in Ucraina de su 2014<br> * [[Gherra de su Donbass]]<br> * Crisi intre Rùssia e Ucraina de su 2021-2022<br> * Invasione russa de Ucraina de su 2022 |header8 = | label8 = | data8 = |header9 = | label9 = | data9 = |header10 = | label10 = | data10 = |header11 = | label11 = Label defined alone does not display (needs data, or is suppressed) | data11 = |header12 = | label12 = | data12 = |header13 = | label13 = | data13 = |header14 = | label14 = | data14 = |belowstyle = |below = }} Sa '''crisi russu-ucraina''' o '''gherra russu-ucraina''',<ref>{{Tzita web|url=https://www.true-news.it/politics/ucraina-cosi-nasce-una-guerra-la-cronologia-dei-fatti-dal-2014-allinvasione|tìtulu=Ucraina, così nasce una guerra. La cronologia dei fatti dal 2014 all’invasione|limba=italianu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9476/|tìtulu=Ukraine crisis: A timeline (2014 – present)|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://tg24.sky.it/mondo/approfondimenti/ucraina-russia-crimea-2014|tìtulu=Guerra Ucraina-Russia, Putin chiede il riconoscimento della Crimea (annessa nel 2014)|limba=italianu}}</ref> est unu cunflitu militare in cursu dae su [[2014]],<ref>{{Tzita web|url=https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-ukraine|tìtulu=Conflict in Ukraine|limba=inglesu}}</ref> chi at tentu tapas diferentes intre is cales si distinghent s'adesione de sa [[Crimea]] a sa [[Rùssia]] e sa [[gherra de su Donbass]], ambas comintzadas cuss'annu matessi e galu sighende.<ref>{{Tzita web|url=https://www.politicaexterior.com/que-es-ucrania-sobre-la-posible-nueva-escalada-en-la-guerra-ruso-ucraniana/|tìtulu=“¿Qué es Ucrania?” Sobre la posible (nueva) escalada en la guerra ruso-ucraniana|limba=ispagnolu}}</ref>​ Is [[Crisi in Ucràina de su 2014|manifestatziones de Euromaidàn]] — chi ant dadu cumintzu de su cunflitu ucràinu — fiant comintzadas in su mese de onniasantu de su [[2013]] in [[Kiev]] a fatu de sa suspensione de sa firma de s'[[Acòrdiu de Assòtziu intre Ucraina e s'Unione Europea]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.dw.com/es/ucranianos-recuerdan-a-ca%C3%ADdos-en-el-estallido-del-euromaid%C3%A1n/a-59894073|tìtulu=Ucranianos recuerdan a caídos en el estallido del Euromaidán|limba=ispagnolu}}</ref> Atualmente est in cursu s'atacu militare e invasione a banda de [[Rùssia]] e de is alliados suos de su territòriu ucrainu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/2022/02/23/ucraina-putin-annuncia-loperazione-militare-e-chiede-la-resa-delle-forze-di-kiev-nel-donbass_370ac469-172c-4c8d-ac7b-1bf08d3fa2af.html|tìtulu=Ucraina: Putin lancia l'attacco a Kiev, guerra nel cuore dell'europa|data=25 de freàrgiu 2022|limba=italianu}}</ref>​ Su 22 de freàrgiu de su [[2014]], a pustis de meses vàrios de protestas e tribulias e a pustis de sa ''Giòbia Niedda'' (20 de freàrgiu) cando fiant mortos prus de 60 manifestadores,<ref>{{Tzita web|url=https://archivo.eluniversal.com.mx/el-mundo/2014/ucrania-vive-dia-mas-violento-989435.html|tìtulu=Ucrania vive día más violento|limba=ispagnolu}}</ref>​ is oposidores aiant pigadu sos ordinagos de su paisu e aiant ocupadu irregularmente sas istitutziones printzipales cun sede in Kiev.<ref>{{Tzita web|url=https://www.publico.es/internacional/rebeldes-toman-parlamento-y-sede.html|tìtulu=Los rebeldes toman el Parlamento y la sede de la Presidencia de Ucrania|limba=ispagnolu}}</ref>​ A fatu, sa [[Rada Suprema]] aiat pigadu su controllu de su paisu in ausèntzia de una parte bona de is membros suos e [[Oleksandr Turčynov]] aiat assùmidu su coordinamentu de su Guvernu e sa presidèntzia de su Parlamentu, cosa chia aiat portadu a sa ruta su guvernu de [[Viktor Janukovyč]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2014/02/22/53086e73e2704ec87a8b456a.html|tìtulu=El Parlamento destituye a Yanukovich y convoca elecciones|limba=ispagnolu}}</ref> Sa Rada Suprema aiat destituidu de su càrrigu a [[Viktor Janukovyč|Janukovyč]] e aiat pigadu su controllu de su paisu votende sa torrada a sa [[Costitutzione de s'Ucraina|Costitutzione de 2004]]. Sa [[Rùssia]] no aiat reconnotu custu guvernu comente autoridade legìtima de Ucraina e aiat decraradu chi s'acontessimentu fiat istadu unu «[[Corpu de Istadu|corpu de istadu]]».<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias/2014/03/140302_ucrania_guerra_rusia_eeuuu_lav|tìtulu=¿Cuán cerca está Ucrania de la guerra?|limba=ispagnolu}}</ref>​ In cunsighèntzia, su Cungressu de is deputados e guvernadores regionales de s'Estu e Sud de Ucraina aiat fatu una giamada a sa resistèntzia e aiant acusadu s'opositzione de non cumprire s'acòrdiu de paghe chi fiat istadu firmadu su 21 de freàrgiu cun su presidente destituidu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.farodevigo.es/mundo/2014/02/23/diputados-rusofilo-crimea-llaman-resistencia-17272499.html|tìtulu=Diputados del Este rusófilo y de Crimea llaman a la resistencia al Maidán|limba=ispagnolu}}</ref>​ Partende dae tando, is residentes de sa metade sud-orientale de Ucraina si sunt espressados contras de su guvernu nou de Kiev.<ref>{{Tzita web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-26354705|tìtulu=Ukraine Crimea: Rival rallies confront one another|limba=inglesu}}</ref>​ A s'àtera banda, in su sud, sa [[crisi de Crimea de 2014]] fiat comintzada in su mese de freàrgiu de cuss'annu, cando su guvernu regionale aiat tzelebradu su referendum separatista subra s'[[Referendum de Crimea (2014)|istatus polìticu de Crimea]]. Fiat sighidu un'interventu militare, in ue is Fortzas Armadas dae sa Rùssia si fiant armadas in sa penìsula de Crimea e in [[Sebastòpoli]], cun s'obietivu de afiantzare sa seguresa de sos ucrainos pro-russos chi biviant in Crimea e is bases russas aposentadas in ie, fintzas a sa nomalizatzione sa situatzione sòtziu-polìtica; contravenende a sos ammonestos de no ocupare lantzados dae sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] e [[Ucraina|Kiev]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.elmundo.es/internacional/2014/03/01/53118b09ca474181578b456c.html|tìtulu=Rusia autoriza enviar su ejército a todo el territorio ucraniano|limba=ispagnolu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/view/121374-lavrov-agresion-sociedad-ucrania|tìtulu=Lavrov: "Los que ahora hablan de 'agresión' son los que polarizaron la sociedad ucraniana"|limba=ispagnolu}}</ref> Aici, su 17 de maju, fiat proclamada s'indipendèntzia de sa [[Repùblica de Crimea]] e s'incràs fiat aprovada s'[[adesione de sa Crimea a sa Rùssia]]. Custu cumbènnidu fiat istadu refudadu dae sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], dae s'[[Unione Europea]] e dae àteros Istados soberanos, in generale otzidentales, mentras fiat istadu apoderadu dae paisos comente [[Bielorùssia]], [[Corea de su Norte]], [[Sìria]] e [[Venezuela]]; s'[[Assemblea Generale de is Natziones Unidas]], pro mèdiu de sa resolutzione 68/262, aiat refudadu s'acorpamentu de sa [[Crimea]]. In is dies a pustis, is tropas militares ucrainas in Crimea si fiant acaradas cun s'esèrtzitu russu fintzas pro acabare retirende·si·nche e abandonende sa penìsula, cun totu chi su guvernu ucrainu totora cunsìderat sa Crimea a parte de su territòriu suo ''de iure''. [[File:War in Ukraine 2022 - es.svg|thumb|357x357px|Mapa de Ucraina, con is obietivos e is movimientos chi faghet Rusia, impare a sos alliados suos ([[Bielorùssia]], [[Repùblica Populare de Doneck|RP de Doneck]] e [[Repùblica Populare de Lugansk|RP de Lugansk]]) e is terrìtorios ucrainos ''de facto'' controllados.]] In s'interi, sa [[gherra de su Donbas]] fiat comintzada su 6 de abrile de su [[2014]]. Su guvernu remplasadore de Ucraina aiat cumintzadu un'operatzione armada contra de is grupos armados russos chi fiant arribados in s'estu de Ucraina a pustis de s'annessione de sa Crimea. Is tropas russas aiant ocupadu su territòriu de s'estu de [[Ucraina]] e is tropas ucrainas aiant aviadu un'operatzione antiterrorìstica. Su nùcleu printzipale de custos grupos, in sa tzitade de [[Slaviansk]], fiat acometadu dae s'esèrtzitu ucrainu e fiant seghidas cumbatas vàrias, chi diant lassare unos cantos mortos. Su cunflitu si fiat duncas isparghinadu a àteras tzitades, comente [[Kramatorsk]] e [[Mariupol]]. Is [[referendum|referendumes]] indipendentistas de is separatistas locales si fiant tentos su 11 de maju in zonas vàrias de is oblasts de [[Repùblica Populare de Doneck|Donetsk]] e [[Repùblica Populare de Lugansk|Lugansk]]. Su 14 de freàrgiu de su [[2015]], pagas oras in antis de su cumintzu de s'àchiu nou de [[Minsk II]], firmadu unas dies in antis, s'àrea de [[Debal'ceve]] fiat galu padessende cumbatas importantes e sa gherra fiat acostende torra a ròdios de Mariúpol.<ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/internacional/2015/02/14/actualidad/1423920496_939826.html|tìtulu=Los firmantes del acuerdo de Minsk constatan el alto el fuego en Ucrania|limba=ispagnolu}}</ref>​ ​ In su mese de santugaine de su [[2015]], [[The Washington Post]] aiat reportadu ca sa Rùssia aiat afiladu unas cantas unidades de élite dae Ucraina a [[Sìria]] in suportu a su presidente sirianu [[Bashar al-Assad]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.foxnews.com/world/2015/10/24/russia-said-to-redeploy-special-ops-forces-from-ukraine-to-syria/|tìtulu=Russia said to redeploy special-ops forces from Ukraine to Syria|limba=inglesu|atzessu=2022-02-24|dataarchìviu=2015-10-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151024085128/http://www.foxnews.com/world/2015/10/24/russia-said-to-redeploy-special-ops-forces-from-ukraine-to-syria/|urlmortu=eja}}</ref> In su nadale de su 2015, su presidente russu [[Vladimir Putin]] aiat ammìtidu chi unos cantos ufitziales de s'intelligence russa fiant traballende in Ucraina, annoditzende chi comente si siat issos non fiant de pònnere a pare cun is tropas regulares.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2015/dec/17/vladimir-putin-admits-russian-military-presence-ukraine|tìtulu=Putin admits Russian military presence in Ukraine for first time|limba=inglesu}}</ref>​ In su mese de freàrgiu de su [[2022]] sa tensione at torradu a si pesare intre [[Rùssia]] e [[Ucraina]], pro neghe de manovras militares ampras e perlongadas de is fortzas armadas russas e bielorussas a longu de una parte manna de sa làcana ucraina e pro su refudu in sustàntzia a banda de sa [[NATO]] de cuntzèdere is garantzias rechèrridas dae sa Rùssia subra una no-ulteriore ispainadura de s'alliàntzia militare otzidentale cara a s'estu, cunsiderada dae is russos una minetza pro sa seguresa natzionale. Su 12 de freàrgiu de su 2022 su presidente ucràinu [[Volodymyr Zelens'kyj]] at pedidu chi siant ammostadas is proas de is pranos de invasione de sa [[Rùssia]].<ref>{{Tzita web|url=https://it.sputniknews.com/20220212/colpo-di-scena-a-kiev-presidente-zelensky-chiede-le-prove-dei-piani-di-invasione-della-russia-15081113.html|tìtulu=Colpo di scena a Kiev: presidente Zelensky chiede le prove dei piani di invasione della Russia|limba=italianu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ukrinform.ua/rubric-society/3402766-zelenskij-vvazae-so-informprostir-perenasicenij-povnomasstabnou-vijnou.html|tìtulu=Зеленський вважає, що інформпростір перенасичений «повномасштабною війною»|limba=ucrainu}}</ref> Su 24 de freàrgiu de su 2022 sa Rùssia at annuntziadu s'inghitzu de atacos militares contra de sedes militares ucrainas, retzende su disaprovu de sa comunidade internatzionale.<ref>{{Tzita web|url=https://www.lemonde.fr/international/live/2022/02/24/crise-en-ukraine-vladimir-poutine-annonce-une-operation-militaire-dans-l-est-du-pays_6115008_3210.html|tìtulu=Ukraine : la Russie bombarde des cibles militaires dans tout le pays, la communauté internationale condamne une « agression »|limba=frantzesu}}</ref> ==Riferimentos== <references/> [[Categoria:Ucraina]] 6je33m9e4f81lpplwnkfriq04xd67lm Sa pramma pintada 0 21749 177951 176157 2022-08-23T11:42:33Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}[[File:Cosir.png|thumb|Traballadura de sas fògias de pramma]] Sa '''pramma pintada''' est una tècnica artesanale chi si basat subra s'impreu de fògias de pramma segadas e intritzidas s'una cun s'àtera. Sas prammas intritzidas benint impreadas mescamente in [[Europa meridionale]] in s'àmbitu de su ritu de sa [[Dominiga de sas prammas|domìniga de sas prammas]], die in ue [[Gesùs]], pro sa traditzione cristiana, aiat fatu s'intrada sua in [[Gerusalemme]], acollidu dae su pòpulu cun ramos de pramma. == Collida == [[File:Museu_del_Palmerar_inside1.jpg|thumb|Ogetu litùrgicu in prammas intritzidas espostu in su museu de Elche]] sa matèria prima pro custa genia de traballadura sunt sas fògias de pramma, largas e puntudas, chi s'isvilupant a ventàlliu partende dae su tenaghe chi las collegat a su truncu. Sa collida de custas fògias est unu traballu chi bisòngiat de li dare cara pro no arruinare s'àrbore; s'impreant in gènere fundos agrestes. S'època prus dèchida a sa collida est sa fine de s'[[istiu]]. == Ogetos de impreu comunu in fògias de pramma == Intre sos trastes e sos ogetos chi cun tècnicas diferentes de traballu benint creados fatu-fatu partende dae sas fògias de pramma faghet a ammentare: [[File:Ampolla_Folrada_de_Pauma.png|thumb|Ampulla aforrada cun fògias de pramma]] * De domo: ** cuntenidores pro alimentos, ** cofas e còrbulas pro su trasportu de àteros ogetos, ** iscobas, a bortas cun sa màniga in linna, ** trastes pro allumingiare su fogu, ** istojas e tapetes, ** sediles e iscannos, ** bàntzigos pro pipios. * Trastes agrìculos: ** bonetes pro òmines e animales, ** cofas de apicare a coddu de sos animales pro nche pònnere s'addescu, ** isportinos de formas e funtziones diferentes, mescamente pro animales de soma. == Ispainadura == [[File:Intreccio_con_due_rigonfiamenti.jpg|thumb|Sa pramma pintada: intretzu cun duas unfraduras]] === Sardigna === Sa pramma pintada est un'ogetu rituale traditzionale fatu de ramos de pramma segados e intritzidos, impreadu in sa domìniga de sas prammas. S'arte de s'intretzu in [[Sardigna]], nàschida dae sa traballadura de fundos ispontàneos dèchidos a custu tratamentu (sa [[Prammittu|pramma nana]] l'ant impreada giai dae sa preistòria), si fiat isvilupada in orìgine pro netzessidades familiares e mescamente pro sa realizatzione de ogetos de impreu fitianu, afirmende·si a pustis fintzas in su cultu religiosu.<ref name="sardegnadigitallibrary.it">{{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=626&id=54|tìtulu=Sardegna DigitalLibrary - Video - Olzai: intreccio delle palme|situ=www.sardegnadigitallibrary.it|limba=it|atzessu=2022-02-26}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.leviedellasardegna.eu/larte_dellintreccio_i_cestini_sardi.html|tìtulu=L'Arte dell'intreccio, i Cestini Sardi|situ=Le Vie della Sardegna|limba=it-IT|atzessu=2022-02-26}}</ref> A diferèntzia de cuddos pro sa famìlia, sos intretzos fatos cun punnas religiosas fiant ocasione de traballu in grupu pro sos intritzidores.<ref name="sardegnadigitallibrary.it" /><ref>{{Tzita web|url=http://www.listephoenix.com/wp-content/uploads/2012/01/DORE-2011-sardegna-it.pdf|tìtulu=La Trdizione della Palma Intrecciata in Sardegna|sambenadu=Dore|nùmene=Maria Nevina|limba=it}}</ref> === Ligùria === Sa produtzione de manufatos de pramma intritzida est fintzas ispainada in [[Ligùria]]. In particulare in Bordighera sunt tìpicos sos ''Palmureli'', prammas intritzidas chi benint beneitas sa die de [[Dominiga de sas prammas|Domìniga de sas Prammas]] e chi sos artesanos locales frunint dae sèculos a su [[Tzitade de su Vaticanu|Vaticanu]] pro custa tzelebratzione.<ref>{{Tzita libru|autore=AA.VV.|tìtulu=Liguria, Piemonte, Valle d'Aosta, Lombardia|url=https://books.google.it/books?id=Xyesv6GQtpUC&pg=PA18&dq=Palmureli&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwiX8dq-kKffAhWBKewKHVKkDcUQ6AEIKjAA#v=onepage&q=Palmureli&f=false|annu=2002|editore=Touring Editore|limba=it|p=18}}</ref> === Valèntzia === Fintzas in [[Comunidade Valenciana|Valèntzia]] sos manufatos de pramma intritzida tenent una traditzione longa meda. In Elche, in su ''Museu de su Palmeral'', bi sunt setziones dedicadas a custa produtzione tìpica<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Spagna centrale e meridionale|url=https://books.google.it/books?id=z8sqSP0Oe_YC&pg=PA189&dq=palma+intrecciata+spagna&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwjjgv6Lk6ffAhXopIsKHTGzCJ8Q6AEIMjAC#v=snippet&q=intrecciate&f=false|annu=2011|editore=EDT|limba=it}}</ref> === Lìbia === In medas paisos africanos sas fògias de prammas las impreant pro prodùere ogetos de impreu comunu. In particulare in [[Lìbia]] unos cantos tzentros abitados si sunt in su tempus ispetzializados in sa produtzione de bursas, còrbulas e istojas impreende custu materiale.<ref>{{Tzita libru|nùmene=Anthony|sambenadu=Ham|tìtulu=Libia|url=https://books.google.it/books?id=BujnFe06rNUC&pg=PA115&dq=lavorazione+delle+foglie+di+palma&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwjrk7m0oKffAhXQGewKHdPTB9cQ6AEIOjAD#v=onepage&q=lavorazione%20delle%20foglie%20di%20palma&f=false|annu=2007|editore=EDT|limba=it|p=115}}</ref> == Riferimentos == <references /> == Bibliografia == * {{Tzita libru|nùmene=Maria Nevina|sambenadu=Dore|nùmene2=Ignazio|sambenadu2=Orrù|tìtulu=Sa pramma pintada: la cultura della palma in Sardegna|data=2015|editore=S'Alvure|tzitade=Aristanis|limba=it|OCLC=914253013|ISBN=978-88-95701-36-3|SBN=IT\ICCU\CAG\2047699}} * {{Tzita web|url=http://www.italia.listephoenix.com/wp-content/uploads/2011/12/BIOARCHIVIO-2012-Palm-Sunday-La-Domenica-delle-palme.pdf|tìtulu=La Domenica delle palme e il rito ebraico di Soukkhot: storia di una tradizione giudaico-cristiana|limba=it}} * {{Tzita libru|nùmene=Antoni|sambenadu=Barber Vallès|nùmene2=Ismael|sambenadu2=Guardiola i Mora|tìtulu=Rams de palma blanca: l'artesania de la palma blanca al migjorn valencià|url=http://www.tonibarber.com/ETNO/PALMABLANCA/index.html|data=1996|editore=Fundació Bancaixa|tzitade=València|limba=ca|OCLC=807250027|ISBN=978-84-88715-55-5|atzessu=2022-02-26|dataarchìviu=2013-05-12|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130512075101/http://www.tonibarber.com/ETNO/PALMABLANCA/index.html|urlmortu=eja}} [[Categoria:Artesania]] [[Categoria:Cultura sarda]] 80ul22y00rkj634cg6axd300aghv1e9 Francos 0 21780 177837 176389 2022-08-22T21:14:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox |name = Francos |bodystyle = |titlestyle = |abovestyle = background:#C04000; |subheaderstyle = |title = |above = Francos |imagestyle = |captionstyle = |image = [[File:Franks expansion.gif|250px|alt=Example alt text]] |caption = Ispainadura de is francos |headerstyle = |labelstyle = |datastyle = |label3=Limba |header1= |label1=Perìodu istòricu |data1= sèculos III - XI (pro is Francos ''stricto sensu'') |header2= |label2=Etnia |data2=[[pòpulos germànicos|germànicos]] |header3= |data7= |header4= |data4=[[Paganèsimu]]; [[Cristianèsimu]] netzeanu a partire dae su sèculu VI - VII, [[catolitzèsimu]] dae su sèculu XI. |header5= |label5= Àrea de orìgine |data5= A primìtziu in s'oru orientale de su cursu artu e mèdiu de su frùmene [[Rhin]], a pustis aiant costituidu su [[Regnu de is Francos]] |header6= |label6= |header7= |label7= |header8= |label8= |data3=[[limba franca (Francos)|limba franca]] |data8= |header9= |label9= |data9= |header10= |label10= |data10= |belowstyle= |label4=Religione |below=}} Is '''Francos''' ([[Limba latina|latinu]]: ''Franci'' o ''gens Francorum'') fiat unu grupu de [[pòpulos germànicos]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2720?|tìtulu=Franks (Franci)|limba=inglesu}}</ref> su nùmene de is cales s'agatat pro sa prima borta ammentuadu in cartas [[Impèriu romanu|romanas]] de su [[sèculu III]], e fiat assòtziadu cun tribùs intre su riu [[Rhin]] bàsciu e su riu [[Ems]], in sa làcana de s'[[Impèriu romanu]].<ref>{{Tzita libru|autore=H. Schutz: Tools|tìtulu=Weapons and Ornaments: Germanic Material Culture in Pre-Carolingian Central Europe|annu=2001|limba=inglesu|p=42}}</ref> Prus a tardu su trèmene fiat assòtziadu a dinastias germànicas romanizadas aposentadas in territòriu de s'[[Impèriu romanu de Otzidente|Impèriu Romanu Otzidentale]] a curtzu de collassare, chi a sa fine aiat pigadu possessu de sa regione intrea intre sa [[Lòira|Loira]] e su [[Rhin]]. Aiant duncas impostu su pòdere issoro subra medas àteru regnos post-romanos e [[pòpulos germànicos]]. A comintzare de [[Càralu su Mannu]] in s'[[800]], is soberanos francos fiant reconnotos dae sa [[Catolitzèsimu|Crèsia catòlica]] che sutzessores de is soberanos betzos de s'[[Impèriu romanu de Otzidente]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.encyclopedia.com/history/modern-europe/german-history/holy-roman-empire|tìtulu=HOLY ROMAN EMPIRE|limba=inglesu}}</ref> Cun totu chi su nùmene francu no aparesset fintzas a su [[sèculu III]], calicunas tribùs francas primitivas fiant nodidas a is romanos de diora suta is nùmenes pròpios issoro, siat comente alliados chi ddis fruniant sordados, siat comente inimigos. Su nùmene nou de ''francos'' primu aparèssidu a primu cando is romanos e is alliados issoro aiant pèrdidu su controllu de sa regione de [[Rhin]]. Is Francos fiat primu reportados traballende impare pro afracare su territòriu romanu. Nointames dae su comintzu is francos aiant padèssidu issos etotu atacos chi beniant de foras de is làcanas issoro, ghiados dae is [[sàssones]], pro esempru, e sende chi fiant tribùs de frontera teniant disìgiu de mòvere a su territòriu romanu, cun su cale aiant tentu durante sèculos cuntatos istrintos. Intre is pòpulos francos a sa frontera de Roma subra su frùmene [[Rhin]] s'agataiant is [[Francos Sàlios]] a chi dae primìtziu fiat istadu permìtidu de bìvere in territòriu romanu, e is [[Francos Ripuàrios]] chi, a pustis de tentativos medas, a sa fine aiant conchistadu sa tzitade romana de frontera de [[Colònia]]. Prus a tardu, in unu perìodu de gherra intre is annos 450 e 460, [[Childericus I]], unu Francu, fiat unu intre vàrios cabos militares chi cumandaiant is fortzas romanas cun orìgines ètnicas vàrias in sa [[Gàllia]] romana (aprossimadamente sa Frantza moderna). Childericus e su fìgiu suo [[Chlodovechus I|Chlodovechus]] aiat cumpètidu cun su romanu [[Aegidius]] pro su tìtulu de "gurrei" de is Francos assòtziados cun in fortzas romanas subra sa Lòira. (Segundu [[Gregòriu de Tours]], Aegidius aiat tentu su tìtulu de gurrei de is Francos pro 8 annos mentras chi Childericus fiat in esìliu). Custu tipu nou de regnu, fortzis ispiradu dae [[Alaricus I]],<ref>{{Tzita libru|autore=Halsall, Guy|tìtulu=Barbarian Migrations and the Roman West 376–568|annu=2007|limba=inglesu}}</ref> rapresentat su cumintzu de sa [[dinastia merovìngia]] sa cale aiat acabadu conchistende sa majoria de sa [[Gàllia]] durante su [[sèculu VI]], istabilende fintzas su cumandu a pitzu de totu is regnos francos subra sa frontera de su [[Rhin]]. Fiat subra sa base de custu [[impèriu merovìngiu]] chi is [[Impèriu carolìngiu|Carolìngios]] a sa fine fiant arribados a èssere bidos comente sos Imperadores noos de [[Europa otzidentale|Europa Otzidentale]] in s'[[800]]. In su [[Arta Edade Mèdia|Artu]] e [[Bàsciu Mesuevu]] sos europeos Otzidentales aiant sigladu sa lealidade issoro cun sa [[Catolitzèsimu|Crèsia catòlica romana]] e aiat cumbàtidu comente alliados in is [[Crosadas|Crotzadas]] in Terra Santa. In su [[1099]], sa populatzione de crutzados de [[Gerusalemme]] pro sa majoria contaiat ocupadores frantzesos chi, in cussu tempus, fiant galu narados a comente Francos, e àteros europeos comente ispagnolos, tedescos e ungheresos. Is Crutzados frantzesos aiant importadu sa [[limba frantzesa]] in s'[[Oriente Mèdiu]], faghende·nde sa base de sa [[limba franca]] de sos [[Istados crosados|istados de Crutzados]].<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=JYDOrzMpgGcC&pg=PT34&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|tìtulu=The Story of French|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.biu.ac.il/js/rennert/history_9.html|tìtulu=Jerusalem in the Crusader Period|limba=inglesu|atzessu=2022-03-13|dataarchìviu=2019-09-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190924080936/https://www.biu.ac.il/js/rennert/history_9.html|urlmortu=eja}}</ref> Custu fatu aiat tentu efetos subra is nùmenes europeos Otzidentales in limbas medas.<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=GIAMvwKObWoC&pg=PA62&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|tìtulu=Byzantium, a World Civilization|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Richard Bulliet, Pamela Crossley, Daniel Headrick, Steven Hirsch, Lyman Johnson|tìtulu=The Earth and Its Peoples, Brief Edition, Complete|data=11 ghennàrgiu 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Janet L. Nelson|tìtulu=The Frankish World, 750-900|data=1 ghennàrgiu 1996|editore=A&C Black|limba=inglesu}}</ref> S'[[Europa otzidentale|Europa Otzidentale]] est connota a mudas comente "''Frangistan''" pro is [[Persia|persianos]].<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=ypFmkJ95AsAC&pg=PA206&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|tìtulu=Research on Old French: The State of the Art|limba=inglesu}}</ref> A fatu de su [[Tratadu de Verdun]] in su [[843]], su Regnu francu fiat partzidu a tres regnos seberados: [[Frantza Otzidentale]], [[Frantza Mèdia]] e [[Frantza Orientale]]. In su [[870]] sa Frantza Mèdia fiat torrada a partzire, cun sa majoria de su territòriu suo partzida intre [[Frantza Otzidentale]] e [[Frantza Orientale]], su cale pro custu diat formare is nùcleos de su Regnu benidore de [[Regnu de Frantza|Frantza]] e su [[Sacru Romanu Impèriu]], cun Frantza Otzidentale chi a sa fine aiat mantentu su nùmene. ==Riferimentos== <references/> ==Àteros progetos== {{commons|Category:Frankish people|Francos}} [[Categoria:Istòria]] i7yg0uny6li6qdly1wqrp3uemt9lkze Fukushima 0 21812 177839 176639 2022-08-22T21:23:49Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Bidda|nòmene comune=Fukushima|imàzine=Fukushima_City_with_a_view_of_Fukushima_Station.jpg|nòmene ufitziale=Fukushima-shi|nòmene Istadu=[[Giapone]]|nòmene rezone=Tōhoku|s-nòmene Istadu=su Giapone|s-nòmene rezone=Tōhoku|ladiore=37°37′28″|longhiore=140°34′15″|artiore=67|tirada=767,72|populamentu=287 357|densidade=374,3|prefissu=024|cap=07201-0|zassu=https://www.city.fukushima.fukushima.jp}} '''Fukushima''' (in [[Limba giapponesa|giaponesu]]: 福島市 ''Fukushima-shi'') est una tzitade de su [[Giappone|Giapone]], bidda manna de sa prefetura omònima a subra de s'ìsula de Honshū. In su [[2019]] sa tzitade teniat unos 287.000 abitantes. Est connota prus che totu pro su [[disastru nucleare de Fukushima Dai-ichi]], acontèssidu in sa tzentrale omònima a unos 60 km a tesu in lìnia de àera. == Istòria == In passadu ddi naraiant "Shinobu-no-sato," bidditzolu de Shinobu. In su sèculu XII, su sennore feudale Suginome Taro aiat fraigadu su casteddu Suginome e su bidditzolu aiat cumintzadu a s'isvilupare a giru de su casteddu de Fukushima. In su perìodu Edo, Fukushima aiat cumintzadu a prosperare gràtzias a sa produtzione de seta e de is tèssidos suos e su nòmine suo est essidu famadu fintzas in [[Kyoto]]. A pustis de su "Rinnovamentu Meiji" in su [[1868]] ant istabilèssidu in Fukushima un'ufìtziu de sa prefetura e unu de sa Banca de su Giapone. Custa est istada sa prima banca natzionale in sa regione de Tōhoku.<ref>{{Tzita libru|autore=Toru Takeda|autore2=Tomio Hishinuma|autore3=Kinuyo Kamieda|tìtulu=Hello! Fukushima - International Exchange Guide Book|annu=1988|editore=Fukushima Mimpo Press|tzitade=Fukushima|p=66|cid=Toru Takeda ''et al.''}}</ref> Sa tzitade est istada fundada su 1 de abrile de su [[1907]]. Su 1 de trìulas de su [[2008]] a Fukushima ant agiuntu sa localidade de Iino, chi aparteniat a su Distretu de Datas. === S'intzidente in sa tzentrale nucleare ===  {{Càstia fintzas|Disastru nucleare de Fukushima Dai-ichi}} Sa tzitade at tentu una notoriedade mundiale improvisa cando, a pustis de su terremotu de su 11 de martzu [[2011]] est acontèssidu unu [[Disastru nucleare de Fukushima Dai-ichi|intzidente grae]] in sa tzentrale nucleare, chi s'agatat 60 chilòmetros a tesu. Pro neghe de is livellos de radiatziones, mancari no apant giutu a s'evacuatzione de sa tzitade, is bividores ant prefertu a abarrare in domo a merì, ismenguende is fainas econòmicas noturnas in tzitade.<ref>{{Tzita web|url=https://www.reuters.com/article/2011/03/31/uk-japan-fukushima-idUSLNE72U02K20110331|tìtulu=Bars empty in lonely city near Japan nuclear accident|atzessu=1 maggio 2019|dataarchìviu=2015-11-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20151125035257/http://www.reuters.com/article/2011/03/31/uk-japan-fukushima-idUSLNE72U02K20110331|urlmortu=eja}}</ref> == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Tzitades de s'Asia]] fi8uflc6qks3qlazcukgmksli23xp6z Ingurtosu 0 21824 177853 176772 2022-08-22T22:19:43Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|format=dms|display=title}}{{LSC}} [[File:Ingurtosu.jpg|thumb|Panorama de Ingurtosu. Si podet bìdere su palatzu de sa diretzione minerària.]] '''Ingurtosu'''<ref>{{Tzita web|url=https://www.prolocoarbus.it/ProLoco-Arbus/ingurtosu-storia-del-villaggio-minerario-di-ingurtosu|tìtulu=Ingurtosu - Storia del Villaggio minerario di Ingurtosu|situ=www.prolocoarbus.it|limba=it|atzessu=2022-04-07}}</ref> est un'apenditzu de su comunu de [[Arbus]], chi est a tesu unos 10 km de sa bidda e at acasagiadu, paris cun [[Montevecchio]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.minieremontevecchio.it/|tìtulu=Montevecchio, Sardegna|limba=it|atzessu=2019-04-18|dataarchìviu=2010-10-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101019045555/http://www.minieremontevecchio.it/|urlmortu=eja}}</ref>, una de is prus [[Istòria minerària de Sardigna|minieras de importu de sa Sardigna]]. A su tzensu generale de sa populatzione e de is abitatziones de su [[2011]] contaiat 9 bividores<ref>{{Tzita web|url=http://www.istat.it/storage/cartografia/variabili-censuarie/dati-cpa_2011.zip|tìtulu=Indicatori 2011 località R20 (Sardegna)|limba=it}}</ref>. == Orìgine de su nòmine == Su nòmine suo benit dae su gurtùrgiu de is angiones, chi pobulaiat is chelos de custa àrea. Segundu àteros su nòmine est sa contratzione de ''ingurtidroxu'', forsis cun riferimentu a calicunu iscavu mineràriu cun orìgine antiga meda. == Istòria == [[File:Laveria_Brassey,_Naracauli,_Ingurtosu.jpg|left|thumb|Laveria Brassey, Naracauli, Ingurtosu.]] Oe est unu bidditzolu isciusciadu e bòidu, ma in passadu fiat arribbadu a acasagiare agiumai a chimbe mìgia persones, funtzionende comente tzentru de diretzione de sa miniera de Ingurtosu e de sa de Gennamari, chi faghiant ambos parte de su cumplessu mineràriu mutidu ''filone di Montevecchio'', de in ue bogaiant [[prumu]], [[zingu]] e [[prata]]. Sa miniera, chi aiat comintzadu sa faina estrativa sua in su [[1855]], fiat arribada a s'espansione màssima in s'incumintzu de su sèculu XX. Sa prima crisi, cun su litzentziamentu de operajos medas, est acontèssidu in su [[1943]]. In su pustisgherra sa faina fiat torrada a incumintzare, ma su declinu fiat oramai aviadu e in su [[1968]] sa miniera est istada serrada. In su bidditzolu mineràriu s'agataiant su palatzu de sa diretzione, ''“Su casteddu”'', fatu cara a su [[1870]], in istile neomedievale, a imitatzione de unu palatzu tedescu, in positzione dominante a subra de su restu de su cumplessu, chi cumprendet abitatziones de impreados, sa crèsia, s'ispàciu, sa posta, su [[campusantu]] e finas un'ispidale. Me in sa badde chi collegat su bidditzolu a su mare s'agatant unos cantos putzos mineràrios, comente su Putzu Gal, restauradu<ref>{{Tzita web|url=https://www.beniculturali.it/comunicato/a-ingurtosu-restaurato-il-pozzo-gal|tìtulu=A Ingurtosu restaurato il Pozzo Gal|situ=Ministero per i Beni e le Attività culturali e per il Turismo|limba=it|atzessu=2022-04-07}}</ref> e furriadu a àrea de museos a subra de sa vida de is operajos, e is rùderes mannos de sa laveria Brassey, fata in localidade Naracauli in su [[1900]], cando su propietàriu de sa miniera fiat su nòbile inglesu Lord Brassey. Sa badde acabbat con is "''Dunas de Piscinas''" in ue su minerale bogadu beniat carradu, gràtzias a unu caminu de ferru fatu in su [[1871]], pro èssere a pustis imbarcadu<ref>{{Tzita web|url=https://arbus.it/ingurtosu/le-miniere-di-ingurtosu/|tìtulu=Le miniere di Ingurtosu|situ=Arbus|limba=it-IT|atzessu=2022-04-07}}</ref>. Oe Ingurtosu est unu monumentu de archeologia industriale minerària e faghet parte de su ''Parcu Geomineràriu Istòricu e Ambientale'' de sa [[Sardigna|Regione Sardigna]], insertadu in sa rete GEO-PARKS de s'UNESCO. == Galleria de immàgines == <gallery> File:Laveria Brassey.JPG|Laveria Brassey File:Ingurtosu, ex direzione.jpg|Ex diretzione de sa miniera File:Piscinas, mine trolleys on the beach.jpg|Vagoneddos mineràrios in sa praja de Piscinas File:Arbus - Miniera di Naracauli (07).JPG|Miniera de Naracauli </gallery> == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Provìntzia de su Campidanu de Mesu]] buhz9ygg8ut7a9pmu19inuffw7fhqgd Iqbal Masih 0 21854 177854 177109 2022-08-22T22:22:36Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{CAM}}{{Biografia|nùmene=Iqbal Masih<br> اقبال مسیح|immàgine=Ehsan_Ullah_Khan_meets_a_shy_and_afraid_Iqbal_Masih.png|descritzione=Masih cun s'ativista Ehsan Ullah Khan de su Bandhua Mukti Morcha in Sheikhupura in su cabudanni de su [[1992]]|connotu_pro=Gherra contras a su traballu de is pipius|data_de_nàschida=1983|logu_de_nàschida=Muridke, Punjab, [[Pakistan]]|data_de_morte=16 abrili [[1995]]|logu_de_morte=Muridke, Punjab, Pakistan|tzitadinàntzia=Pachistana|prèmios=Reebok Human Rights Award (1994)<br> World's Children's Prize for the Rights of the Child (2000)|càusa_de_sa_morte=[[Mortorzu|Bocidroxu]]}} '''Iqbal Masih''' (Muridke, [[Pakistan]], [[1983]] - Muridke, Pakistan, 16 abrili [[1995]]) est stètiu unu pipiu traballadori Pachistanu e ativista contras a su traballu abusivu de is pipius in Pakistan.<ref name="FairFair2016">{{Tzita libru|autore=Fair|nùmene=C. Christine|autore2=Gregory|nùmene2=Shaun|tìtulu=Pakistan in National and Regional Change: State and Society in Flux|data=8 April 2016|editore=Routledge|limba=en|p=38|tzitatzione=The plight of Pakistan's bonded labourers came to international attention briefly with the murder of 12-year-old Christian Iqbal Masih in 1995.|ISBN=9781134924653}}</ref><ref name="Winter1999">{{Tzita libru|autore=Winter|nùmene=Jeanette|tìtulu=Tikvah: Children's Book Creators Reflect on Human Rights|url=https://archive.org/details/tikvahchildrensb0000unse|annu=1999|editore=[[Chronicle Books]]|limba=en|p=[https://archive.org/details/tikvahchildrensb0000unse/page/84 84]|tzitatzione=Iqbal Masih was born into a poor Christian family in the village of Muridke, in Pakistan.|ISBN=9781587170973}}</ref><ref name="WV1995">{{Tzita libru|tìtulu=World Vision, Volumes 38-39|url=https://books.google.com/books?id=9LAlAQAAIAAJ|annu=1995|editore=World Vision|limba=en|p=41|tzitatzione=Police harassment and death threats levelled at Kailash Satyarthi, chairman of the South Asian Coalition on Child Servitude, have prompted worldwide concern for the Indian activist's safety. But it's too late for Pakistani Christian Iqbal Masih, 12, a former bonded carpet-weaver who traveled the world crusading against child labor and succeeded in shutting down many carpet factories in Pakistan. On Easter Sunday, 1995, he was shot dead in his home village in Muridke. A victim of target killing.}}</ref><ref name="Ryan1995">{{Tzita web|url=https://www.csmonitor.com/1995/0503/03181.html|tìtulu=Iqbal Masih's Life -- a Call To Human Rights Vigilance|sambenadu=Ryan|nùmene=Timothy|editore=[[The Christian Science Monitor]]|limba=en|tzitatzione=But on a more complex and sinister level, there is some connection between the fact that Iqbal was Christian and the fact that he was pressed into slavery in the first place.|atzessu=2018-03-10}}</ref><ref name=":0">{{Tzita web|url=https://www.catholicnewsagency.com/news/15712/archbishop-calls-for-day-against-child-slavery-to-be-dedicated-to-memory-of-catholic-boy|tìtulu=Archbishop calls for Day Against Child Slavery to be dedicated to memory of Catholic boy|situ=Catholic News Agency|limba=en|atzessu=2021-12-20}}</ref> == Biografia == Iqbal Masih est nàsciu in su [[1983]] in Muridke, una tzitadi comertziali a foras de Lahore in Punjab, Pakistan, in una famìlia catòlica pòbera.<ref name="FairFair2016"/><ref name="Winter1999"/><ref name="WV1995"/><ref name="Ryan1995"/><ref name=":0"/> A càturu annus, sa famìlia dd'at imbiau a traballai po agiudai a pagai is dèpidus.<ref name="Blair Underwood">{{Tzita libru|autore=Iqbal Masih|autore2=Blair Underwood|curadore=Robin Broad|tìtulu=Global Backlash: Citizen Initiatives for a Just World Economy|data=2002|editore=Rowman & Littlefield|limba=en|p=199|capìtulu=Presentation and Acceptance of Reebok Youth in Action Award|url_capìtulu=https://books.google.com/books?id=VMv4t6-2S4UC&pg=PA199|ISBN=978-0742510340}}</ref> Sa famìlia sua iat pigau in prèstitu 600 rùpias (prus pagu de 12 dòllarus americanus de su perìodu) de un'imprendidori chi teniat una faina de tessìngiu de tapetus. In càmbiu, Iqbal depiat traballai in s'asienda fintzas a ndi-ddu torrai totu. Dònnia dii si-ndi depiat pesai innantis de s'obrescidroxu e andai a traballai a traessu de unu caminu scuru. In su logu de traballu ddu ligànt a su telàrgiu cun cadenas po no nci fui, che a sa parti manna de is àterus pipius. Iqbal sciiat chi su dèpidu no iat a essi pagau in pagu tempus e no ndi podiat prus. Iat segau unu de is tapetus e custu dd'iat postu in arguai cun su meri de s'asienda Hussain Khan. == Fuida e ativismu == A s'edadi de 10 annus, Iqbal si-nc'est fuiu de su cautivèriu apustis de ai scobertu chi sa Corti Suprema de Pakistan iat bandiu su cautivèriu po dèpidus.<ref name="Sandy">{{Tzita libru|autore=Sandy Hobbs|autore2=Jim McKechnie|autore3=Michael Lavalette|tìtulu=Child Labor: A World History Companion|url=https://archive.org/details/childlaborworldh0000hobb/page/153|data=1999-10-01|editore=ABC-CLIO|limba=en|pp=[https://archive.org/details/childlaborworldh0000hobb/page/153 153–154]|ISBN=978-0874369564}}</ref> At intentau de denuntziai s'impresàriu Ashad a sa politzia, ma issus nci-dd'ant torrau a portai a s'asienda.<ref name=":1">{{Tzita web|url=http://moralheroes.org/iqbal-masih/|tìtulu=Iqbal Masih {{!}} moralheroes.org|sambenadu=Kile|nùmene=J.|limba=en|atzessu=2021-07-15}}</ref> Iqbal est torrau a fui e at atèndiu sa scola de su fronti po sa liberatzioni de is traballadoris in cautivèriu (Bandhua Mukti Morcha, BMM) e cumpletau su cursu de cuàturu annus in duus annus sceti<ref name=":1" />. Iqbal at agiudau a prus de 3.000 pipius pachistanus a fui cara a sa libertadi e pronuntziau arraxonus in totu su mundu. At disigiau de bessiri abogau po tenni prus ainas po liberai a traballadoris in cautivèriu e at incumentzau a bisitai àterus paisus, comenti a sa [[Isvètzia|Svètzia]] e is [[Istados Unidos de Amèrica|Stadus Aunius]], po cumpartziri sa stòria sua e incorai a àterus a s'auniri a sa gherra contras a su cautivèru de is pipius.<ref>{{Tzita web|url=http://www.britishpakistanichristians.org/blog/iqbal-masih-pakistans-unsung-hero|tìtulu=Iqbal Masih Pakistan's Forgotten Hero|sambenadu=Chowdhry|nùmene=Wilson|limba=en}}</ref> In su [[1994]] dd'ant onorau cun su Reebok Human Rights Award in [[Boston]] e in s'arrexonu de atzetadura at nau: "Seu unu de cuddus millionis de pipius chi megant de sunfriri in [[Pakistan]] po su traballu in cautivèriu e de is pipus, ma seu sortau ca gràtzias a is sfortzus de su Bandhua Mukti Morcha seu torrau in libertadi e m'agatu ainnantis a bosàterus oi. Apustis de ai otentu sa libertadi, seu intrau in sa scola de su BMM e ddoi seu studiendi imoi. Po nosu, comenti a pipius sciaus, Ehsan Ullah Khan e su BMM ant fatu sa pròpiu faina chi [[Abraham Lincoln]] at fatu po is sciaus de Amèrica. Oi, bosàterus seis lìberus e deu puru seu lìberu."<ref>{{Tzita web|url=https://activefolklore.files.wordpress.com/2011/02/masih-presentation-of-reebok-award.pdf|tìtulu=Human Rights Youth in Action Award|limba=en}}</ref> == Morti == Iqbal est mortu su 16 de abrili de su 1995, dii de [[Pasca|Pasca Manna]], a 12 annus sceti de edadi. Dd'at sparau a sa schina Ashraf Hero, unu drogau de eroina<ref>{{Tzita web|url=http://solidaridad.net/iqbal/do-not-buy-these-carpets|tìtulu=Do not buy these carpets! {{!}} Iqbal Masih|situ=web.archive.org|data=2014-09-11|limba=en|atzessu=2022-04-28|dataarchìviu=2014-09-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140911222405/http://solidaridad.net/iqbal/do-not-buy-these-carpets|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/ashraf-hero-heroin-addict-and-murdereer-of-iqbal-ashraf-in-news-photo/542406700|tìtulu=Ashraf Hero, heroin addict and murdereer of Iqbal Ashraf, in custody...|situ=Getty Images|limba=en-us|atzessu=2022-04-28}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://pangaea.org/street_children/asia/lahore.htm|tìtulu=Iqbal Masih's Murder|situ=pangaea.org|limba=en|atzessu=2022-04-28}}</ref>. Su BMM at acusau luegus sa ''Màfia de is Tapetus'', contendi fintzas chi Iqbal iat giai arriciu ameletzus de personas ligadas a s'industria de is tapetus, ma s'arrelata de sa Cummissioni po is Deretus Umanus de su Pakistan narat chi no ddoi at proa peruna de custa tesi. Fintzas sa mama at nau de no crei chi sa ''Màfia de is Tapetus'' nc'intràt cun sa morti de Iqbal<ref>{{Tzita web|url=https://www.sfgate.com/news/article/Plot-Discounted-in-Death-of-Pakistani-Boy-3035970.php|tìtulu=Plot Discounted in Death of Pakistani Boy|situ=SFGATE|data=1995-04-21|limba=en-US|atzessu=2022-04-28}}</ref>. Is fradilis chi ddu fiant acumpangendi cudda dii ant contau versionis diferentis de is acuntessimentus, lassendi dudas apitzus de sa beridadi<ref>{{Tzita web|url=http://solidaridad.net/iqbal/a-bullet-cannot-kill-a-dream|tìtulu=A bullet cannot kill a dream {{!}} Iqbal Masih|situ=web.archive.org|data=2014-09-11|limba=en|atzessu=2022-04-28|dataarchìviu=2014-09-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20140911224401/http://solidaridad.net/iqbal/a-bullet-cannot-kill-a-dream|urlmortu=eja}}</ref>. [[File:Iqbal_Masih_placa_Almería.JPG|thumb|Placa in memòria de Iqbal Masih in Almería, Spànnia]] [[File:Plaza_Iqbal_Masih,_santiago_de_Compostela,_Spain.jpg|thumb|Eshan Ullah Khan bisitat sa pratza de Iqbal Masih in [[Santiago de Compostela]], Spànnia]] [[File:Vitoria_-_Estatua_homenaje_a_Iqbal_Masih_(Casto_Solano,_1995)_1.jpg|thumb|'Is piciocas e piciocus de Vitoria-Gasteiz in omàgiu a Iqbal Masih', memoriali in [[Vitoria-Gasteiz]], Spànnia]] == Erèntzia == * Sa batalla de Iqbal at ispirau sa creatzioni de unas cantu organizatzionis che We Charity,<ref>{{Tzita web|url=http://newint.org/easier-english/child_labour/iqbal.html|tìtulu=Iqbal and Craig: Two children against child labour|data=19 January 2016|limba=en|atzessu=19 January 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160201093909/http://newint.org/easier-english/child_labour/iqbal.html|dataarchìviu=2016-02-01}}</ref> unu movimentu de caridadi cun basi in [[Canada|Canadà]], e sa Iqbal Masih Shaheed Children Foundation,<ref>{{Tzita web|url=http://www.imscf.org|tìtulu=Iqbal Masih Shaheed Children Foundation|data=2016-01-19|limba=en}}</ref> chi at abertu prus de 20 scolas in [[Pakistan]]. * In su [[1994]], Iqbal at bisitau sa Broad Meadows Middle School in Quincy, Massachusetts,<ref>{{Tzita web|url=http://www.goodweave.org/index.php?pid=9341|tìtulu=Broad Meadows Middle School, Paragraph 5|data=2016-01-19|limba=en}}</ref> e chistionau a is studiantis. At ispirau su programa apustis-scola ODW (Operation: Day's Work) de su maistu Ronald Adams<ref>{{Tzita web|url=http://www.odw-usa.org/|tìtulu=Operation Day’s Work – USA|situ=Operation Day’s Work|data=2016-05-15|limba=en|atzessu=2022-04-25}}</ref>. * Sa stòria de su lìburu ''Iqbal'' de Francesco D'Adamo est basada apitzus de is acuntessimentus berus, de su puntu de bista de una piciochedda chi ddi narant Fatima<ref>{{Tzita web|url=http://www.scholastic.com/teachers/book/iqbal|tìtulu=Iqbal|sambenadu=Francesco D'Adamo|data=2016-01-19|limba=en}}</ref>. * In su 1994 dd'ant giau su ''Reebok Youth in Action Award''.<ref>{{Tzita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cW15xzLt2VI|tìtulu=Iqbal Masih, Child Hero|sambenadu=GoodWeave|data=18 March 2013|limba=en|urlarchìviu=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211222/cW15xzLt2VI|dataarchìviu=2021-12-22}}</ref> * In su [[1996]] su Movimiento Cultural Cristiano<ref>{{Tzita web|url=http://www.movimientoculturalcristiano.org/|tìtulu=Movimiento Cultural Cristiano – Web Oficial|situ=www.movimientoculturalcristiano.org|limba=es}}</ref> e su Camino Juvenil Solidario ant promòviu su 16 de abrili comenti Dii Internatzionali contras su cautivèriu de is pipius in [[Ispagna|Spànnia]] e [[Amèrica Latina]].<ref>{{Tzita web|url=http://solidaridad.net/iqbal/welcome-to-the-website-of-iqbal-masih-in-solidaridad-net.|tìtulu=Welcome to the website of Iqbal Masih in solidaridad.net - Iqbal Masih|situ=solidaridad.net|limba=en}}</ref> * In su [[1998]] s'''Istituto Comprensivo Iqbal Masih'' de [[Trieste]], Itàlia, at pigau su nòmini de issu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.iqbalmasihtrieste.it/storia.htm|tìtulu=Iqbal Masih - Storia|situ=www.iqbalmasihtrieste.it|limba=it|atzessu=2016-05-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20161214090120/http://www.iqbalmasihtrieste.it/storia.htm|dataarchìviu=2016-12-14}}</ref> * In su [[2000]] dd'ant onorau cun su World's Children's Prize for the Rights of the Child e a Piazzale dei Traghetti Iqbal Masih de [[Gènova]] dd'ant postu su nòmini suu. * Su lìburu ''The Little Hero: One Boy's Fight for Freedom'' de su [[2006]] contat sa stòria de s'erèntzia sua.<ref>{{Tzita libru|autore=Crofts|nùmene=Andrew|tìtulu=The Little Hero: One Boy's Fight for Freedom - Iqbal Masih's Story|url=https://books.google.com/books?id=DFsFAQAAIAAJ|data=2006|limba=en|ISBN=9781904132844}}</ref> * In su [[2009]] su cungressu de is Stadus Aunius at stabilèssiu su prèmiu annuali Iqbal Masih po s'eliminatzioni de su trabalu de is pipius.<ref>{{Tzita web|url=http://www.dol.gov/ilab/issues/child-labor/iqbal/|tìtulu=Iqbal Masih Award|data=2016-01-16|limba=en}}</ref> * Su 16 abrili [[2012]], su Cunsillu de Santiago, apustis de sa proposa de su Movimiento Cultural Cristiano, at inaugurau una pratza cun su nòmini de Iqbal in [[Santiago de Compostela]], [[Ispagna|Spànnia]].<ref>{{Tzita web|url=http://saingalicia.blogspot.com/2012/02/iqbal-masih-ya-tiene-plaza-en-santiago.html|tìtulu=SAIn Galicia: IQBAL MASIH YA TIENE PLAZA EN SANTIAGO DE COMPOSTELA|situ=SAIn Galicia|data=2012-02-23|limba=es|atzessu=2022-04-28}}</ref> * S'abogau po is deretus de is pipius Kailash Satyarthi<ref>{{Tzita web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2014/|tìtulu=The Nobel Peace Prize 2014|situ=Nobelprize.org|limba=en|atzessu=2016-02-11}}</ref> at bintu su [[Prèmiu Nobel]] po sa Paxi de su [[2014]]. In s'arraxonu suu at arremonau a Iqbal, dedichendi su prèmiu a issu e a is àterus màrtiris.<ref>{{Tzita web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2014/satyarthi-lecture_en.html|tìtulu="Let Us March!" Nobel Lecture by Kailash Satyarthi, Oslo, 10 December 2014.|editore=Nobelprize.org|limba=en|tzitatzione=I give the biggest credit of this honour to my movement's Kaalu Kumar, Dhoom Das and Adarsh Kishore from India and Iqbal Masih from Pakistan who made the supreme sacrifice for protecting the freedom and dignity of children. I humbly accept this award on behalf of all such martyrs, my fellow activists across the world and my countrymen.|atzessu=2016-02-11}}</ref> * In su [[2016]], s'est giogau su "X Iqbal Masih Rugby Tournament" in [[Catania]], [[Sitzìlia]].<ref>{{Tzita web|url=http://sicilia.federugby.it/il-comitato/news/1044-x-torneo-qcoppa-iqbal-masihq-2324-aprile-2016.html|tìtulu=X Torneo "Coppa Iqbal Masih" 23/24 aprile 2016|sambenadu=Stampa|nùmene=Ufficio|situ=sicilia.federugby.it|limba=it}}</ref> * Su 17 aprili [[2017]], s'Universidadi de Salamanca at detzìdiu de festai dònnia 16 aprili comenti Dii contras a su cautivèriu, in su nòmini de Iqbal Masih.<ref>{{Tzita web|url=http://www.graduadosocialsalamanca.es/visita-meuk.html|tìtulu=Colegio Oficial de Graduados Sociales de Salamanca|situ=www.graduadosocialsalamanca.es|limba=es}}</ref> == Riferimentus ==   <references /> [[Categoria:Deretos umanos]] r3w6ap8bt6ftm7zg5yd6eoh8pz5fsxr Dubai 0 21883 177825 177395 2022-08-22T20:27:02Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 7 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}}{{Bidda|nòmene comune=Dubai|imàzine=Dubai_night_birds_eye_view.jpg|nòmene Istadu=Emirados Àrabos Unidos|s-nòmene Istadu=sos Emirados Àrabos Unidos|nòmene ufitziale=Dubai|ladiore=25°16′11″|longhiore=55°18′34″|artiore=0|tirada=3.885|populamentu=3 304 046 <small>(11-09-2019)</small>|densidade=850,46|zassu=http://www.dm.gov.ae/}} '''Dubai''' (in [[Limba araba|àrabu]]: دبيّ‎, ''Dubayy'', forsis dae "trisinare" o "cabixeta" o "pibitzireddu") est una tzitade de is [[Emirados Àrabos Unidos|Emirados Arabi Unidos]], capitale de s'emiradu omònimu. Tenet 3 304 046 bividores e s'agatat cara a sud de su Golfu Pèrsicu, in sa [[Penìsula àraba]]. == Istòria == Su primu mentovu iscritu de Dubai est de su [[1095]], mentras su prus insediamentu antigu connotu comente a tzitade est de su [[1798]]. Dubai est istada istituida in manera formale in su cumintzu de su sèculu XIX dae sa tribù de is Banu Yas, e est abarrada a suta de su controllu de sa tribù finas a chi in su [[1892]] su [[Regnu Unidu de Bretagna Manna e Irlanda|Rennu Unidu]] at assùmidu s'amparu suo. Su logu geogràficu suo dd'aiat fatu tzentru de importu pro su cummèrtziu e su portu suo at incomintzadu a s'isvilupare dae su cumintzu de su sèculu XX. Is primas testimonias iscritas sunt de su [[1799]]. Su prus edifìtziu antigu de sa tzitade est su Forte de al-Fahīdī, fatu in su [[1787]], chi oe in die acasàgiat su Museu de Dubai. In antis, in s'ìnteri de su sèculu XVIII, si fiat istabilèssida in sa zona sa famìlia Āl Bū Falāsa, chi apartenet a sa tribù de is Banu Yas. Sa tzitade est abarrada dipendente dae [[Abu Dhabi]] finas a su [[1833]]. == Geografia fìsica == === Territòriu === [[File:Dubai_map_city.svg|thumb|Una mapa de sa tzitade de Dubai]] [[File:Dubai_2010.JPG|thumb|Bista de Dubai dae [[Jumeirah]]]] Dubai s'agatat in sa costa de su Golfu Pèrsicu de is [[Emirados Àrabos Unidos]], in manera aprossimativa a livellu de su mare. S'emiradu de Dubai allàcanat cun [[Abu Dhabi]] in su sud, Sharjah in su nord-est e cun su Golfu Pèrsicu a oru-oru de totu sa costa otzidentale sua. Hatta, un'exclave minore de Dubai, est inghiriada in tres lados dae s'Omàn, mentras allàcanat cun sos emirados de Ajman in su ovest e de Ras a su-Khaima in su nord. Dubai s'estendet a subra de una superfìtzie de 4.114 km2, meda de prus de sa superfìtzie sua de 3.900 km2 de in antis de is interventos de bonìfica. Dubai est a intro de su desertu Aràbicu, ma sa topografia de Dubai est diferente meda de su de s'ala meridionale de is Emirados Àrabos Unidos, sende chi una parte manna de su paesàgiu de Dubai est fatu de dunas arenosas, mentras is desertos pedrosos s'agatant prus a fitianu in s'ala meridionale de su paisu.<ref>{{Tzita web|url=http://uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/14.pdf|tìtulu=Environmental Development and Protection in the UAE|sambenadu=Aspinall|nùmene=Simon|situ=web.archive.org|limba=en|atzessu=2022-04-18|dataarchìviu=2017-06-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170621184159/http://uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/14.pdf|urlmortu=eja}}</ref> S'arena est fine, neta e arba, cun arrogos de coraddos e conchìgios. A est de sa tzitade, is pranuras costeras cobertas de sale, connotas comente ''sabkha'', lassant su logu a dunas de arena. Prus a est, is dunas essint prus mannas e pro more de s'òssidu de ferru si tinghent de una tonalidade rujastra.<ref name="pop7">{{Tzita web|url=http://www.ite.org/traffic/documents/AB00H5001.pdf|tìtulu=Historic population statistics|data=|atzessu=2009-07-31}}</ref> Su desertu pranu lassat posca su logu a is Montes Hajjar otzidentales, cun su profilu bicheddadu a puntas chi arribbant a 1.300 metros, a oru-oru de sa làcana de Dubai intre s'Omàn e Hatta. === Clima === Dubai tenet unu clima sub-tropicale desèrticu. Cun ierros mites e istades caentes meda. S'istajone istiale incumentzat in sa metade de abrile e acabbat in sa metade de onniasantu, cun temperaduras màssimas semper a subra de is 30°C. Argiolas e austu sunt is meses prus caentes cun temperaduras màssimas a inghìriu de is 43-45°C, cun puntas de 49-53°C. S'umidade, pro neghe de sa presèntzia de su [[mare]], faghet pagu soportàbile su calore, ispinghende is emiros a is residèntzias istiales prus a s'internu. Sa temperadura de su mare, in su mese de cabudanni, podet superare fintzas is 35°C e pro custu in su Golfu Persico est possìbile osservare is temperaduras marinas prus artas de totu sa Terra. S'ierru est curtzu meda: durat dae sa metade de idas a sa metade de freàrgiu e si nche cuntzentrant agiumai totu is pròidas annuales, a mèdia 100–150 mm ma cun irregularidades fortes ònnia annu. Is episòdios proinosos sunt raros ma violentos e podent causare discumbènios numerosos in tzitade. Is temperaduras màssimas me is meses ierriles andant a inghìriu de 24-25 °C e vàriant meda: s'ispissu su bentu caente forte de su desertu aràbicu podet aporrire su calore istiale a su prètziu, cun traschias de arena e bentu, e a pustis càmbiat in àera frisca cun mèngua lestra de sa temperadura fintzas de prus de 30°C. Sa temperadura mìnima calant pagu a fitianu a suta de 16°C, cun su primadu ufitziale de 7°C.<ref>{{Tzita web|url=http://www.dubaiairport.com/dubaimet/MET/Climate.aspx|tìtulu=.:DUBAI METEOROLOGICAL OFFICE:.|situ=web.archive.org|data=2010-12-18|limba=en|atzessu=2022-04-18|dataarchìviu=2010-12-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20101218070259/http://www.dubaiairport.com/dubaimet/MET/Climate.aspx|urlmortu=eja}}</ref> === Partzidura amministrativa === Sa tzitade de Dubai est partzida in 9 setores, partzidos in comunidade. Ddoe at prus de 130 comunidades in Dubai. == Infrastruturas e trasportos == Su trasportu in Dubai dipendet dae s'Autoridade pro is Caminos e su Trasportu. Su sistema de trasportu pùblicu depet acarare sa cungestione e problemas de fidabilidade chi unu grandu programma de investimentos est chirchende de risòlvere.<ref>{{Tzita web|url=http://archive.gulfnews.com/articles/07/12/14/10174695.html|tìtulu=Gulfnews: Dubai traffic woes inflict losses of Dh4.6b a year|editore=Archive.gulfnews.com|data=|limba=en|atzessu=2009-07-14}}</ref> In su [[2009]], segundu is istatìsticas de su comunu de Dubai, ddoe aiat unas 1.021.880 veturas in tzirculatzione.<ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/environment/public-transport-regains-allure-as-car-free-day-gets-under-way-1.584210|tìtulu=Gulfnews: Public transport regains allure as Car-free Day gets under way|editore=Archive.gulfnews.com|data=2010-02-17|limba=en|atzessu=2010-04-29}}</ref> In su ghennàrgiu de su [[2010]] su nùmeru de residentes chi ant impreadu su trasportu pùblicu est istadu pari a su 6% de sa populatzione.<ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/traffic-transport/rta-wants-30-of-dubai-residents-on-public-transport-1.571138|tìtulu=Gulfnews: Rta wants 30 of dubai residents on public transport|editore=Archive.gulfnews.com|data=2010-01-21|limba=en|atzessu=2010-04-29}}</ref> Mancari su guvernu apat imbestidu meda in infrastruturas istradales de Dubai, custu no at tentu su passu cun sa crèschida de nùmeru de veìculos. Custu, unidu cun su fenòmenu de su tràficu induidu, at giutu a problemas semper prus mannos de cungestione de sa viabilidade.<ref name="gulftalent.com">{{Tzita web|url=http://www.gulftalent.com/home/hr-article23.html|tìtulu=Dubai Overtakes Cairo in Traffic Congestion - GulfTalent.com|editore=GulfTalent.com|data=2007-02-07|limba=en|atzessu=2009-07-14}}</ref> === Caminos === Chimbe de is caminos printzipales de is Emirados Arabos, est a nàrrere sa '''E 11''' (Caminu de Sheikh Zayed), sa '''E 311''' (Caminu de is Emirados), sa '''E 44''' (Autocaminu Dubai-Hatta), sa '''E 77''' (Autocaminu Dubai-Al Habab) e sa '''E 66''' (Caminu Oud Metha), colant a traessu de Dubai, connetende sa tzitade cun àteros tzentros urbanos de su paisu. De importu pro sa viabilidade tzitadina sunt su Ponte Al Maktoum, su Ponte Al Garhoud, su Tunnel Al Shindagha, su Business Bay Crossing e su Floating Bridge chi collegant s'ala orientale e s'ala otzidentale de sa tzitade.<ref>{{Tzita web|url=https://www.rta.ae/wpsv5/wps/portal/!ut/p/kcxml/04_Sj9SPykssy0xPLMnMz0vM0Y_QjzKLN4g3NvMASYGZJkb6kWhijggRX4_83FT9IH1v_QD9gtzQiHJHR0UA8kPctg!!/delta/base64xml/L3dJdyEvd0ZNQUFzQUMvNElVRS82XzBfMzZJ|tìtulu=RTA Portal - Traffic & Roads - Projects - Completed Projects|situ=web.archive.org|data=2010-06-25|limba=en|atzessu=2022-04-18|dataarchìviu=2010-06-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100625002211/https://www.rta.ae/wpsv5/wps/portal/!ut/p/kcxml/04_Sj9SPykssy0xPLMnMz0vM0Y_QjzKLN4g3NvMASYGZJkb6kWhijggRX4_83FT9IH1v_QD9gtzQiHJHR0UA8kPctg!!/delta/base64xml/L3dJdyEvd0ZNQUFzQUMvNElVRS82XzBfMzZJ|urlmortu=eja}}</ref> Su trasportu pùblicu in Dubai est manigiadu dae s'Autoridade pro is Caminos e su Trasportu. Su servìtziu de postales tzitadinu in su [[2008]] serbiat 140 rotas e at carradu a 109,5 milliones de passigeris. De sa fine de su [[2010]] ddoe at 2.100 postales in servìtziu ispainados in sa tzitade.<ref>{{Tzita web|url=http://www.thenational.ae/article/20090609/NATIONAL/706089859/1010|tìtulu=Dubai buses may be privatised – The National Newspaper|editore=Thenational.ae|data=2009-06-08|limba=en|atzessu=2009-07-14}}</ref> S'autoridade de su trasportu at annuntziadu su fràigu de 500 postales climatizados noos, e su de àteros 1.000 postales in totu is emirados pro animare s'impreu de su trasportu pùblicu.<ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/traffic-transport/air-conditioned-bus-shelters-for-dubai-1.195356|tìtulu=Gulfnews: Air-conditioned bus shelters for Dubai|editore=Archive.gulfnews.com|data=2010-03-06|limba=en|atzessu=2006-03-10}}</ref> Dubai tenet fintzas unu grandu servìtziu de tassì, chi rapresentant su prus mèdiu de trasportu pùblicu impreadu a intro de s'emiradu, cun unos 3.000 taxi in servìtziu manigiados dae cumpangias vàrias, siat pùblicas siat privadas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.dubaicity.com/About_dubai/Dubai_transportation.htm|tìtulu=Dubai City Transportation System {{!}} Bus Transportation Services in Dubai {{!}} Dubai Public Transportation System|situ=web.archive.org|data=2011-02-21|limba=en|atzessu=2022-05-14|dataarchìviu=2011-02-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110221104010/http://www.dubaicity.com/About_dubai/Dubai_transportation.htm|urlmortu=eja}}</ref> Onni die in Dubai is tassì acumprint una mèdia de 192.000 biàgios carrende a unas 385.000 persones. In su [[2009]] su servìtziu tassì at passadu is 70 milliones de biàgios fatos carrende in manera aprossimativa a 140,45 milliones de passigeris.<ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/traffic-transport/dubai-metro-gives-boost-to-public-transport-in-city-1.592986|tìtulu=Gulfnews: Dubai Metro gives boost to public transport in city|editore=Archive.gulfnews.com|data=2010-03-06|limba=en|atzessu=2010-04-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://dtc.dubai.ae/|tìtulu=Dubai Taxi Corporation|limba=en|atzessu=2010-07-05}}</ref> === Trasportu aèreu === S'Aeroportu Internatzionale de Dubai est s'aeroportu printzipale de Dubai e serbit fintzas àteros emirados de sa natzione. S'iscalu in su 2009 fiat su de 15 in su mundu pro tràficu de passigeris e su de 6 in su mundu pro tràficu internatzionale de passigeris.<ref>{{Tzita web|url=http://www.thenational.ae/article/20080429/BUSINESS/400804065|tìtulu=2008 Annual Report|editore=Dubai Airport|limba=en|atzessu=2022-05-14|dataarchìviu=2010-01-11|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100111173544/http://www.thenational.ae/article/20080429/BUSINESS/400804065|urlmortu=eja}}</ref> In prus de èssere unu nodu de importu pro su tràficu de passigeris, est su ses in su mundu pro tràficu de mertze, moende in su [[2014]] 2.370.000 tonnelladas de produtos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.dubaiairports.ae/corporate/media-centre/press-releases/detail/dxb-takes-over-top-spot-for-international-passenger-traffic|tìtulu=DXB Takes Over Top Spot for International Passenger Traffic|situ=web.archive.org|data=2015-04-29|limba=en|atzessu=2022-05-14|dataarchìviu=2015-04-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150429044632/http://www.dubaiairports.ae/corporate/media-centre/press-releases/detail/dxb-takes-over-top-spot-for-international-passenger-traffic|urlmortu=eja}}</ref> S'Emirates est sa cumpangia de bandera de Dubai, in su [[2018]] at serbidu 150 destinatzione me is 5 continentes.<ref>{{Tzita web|url=https://www.emirates.com/us/english/destinations/?key=backpacking|tìtulu=Where we fly|situ=Emirates United States|limba=en-US|atzessu=2022-05-14}}</ref> Su fràigu de s'Aeroportu Internatzionale de Dubai-Al Maktoum est istadu annuntziadu in su [[2004]]. Sa prima ala de s'aeroportu, cun una pista manna bastante de acollire is A380, unu terminale pro is cargo bonu pro mòere 250.000 tonnelladas de produtos e unu terminale capatzu de acollire a 5 milliones de passigeris cada annu est istadu abertu su 27 de làmpadas [[2010]], isceti pro su tràficu cargo.<ref>{{Tzita web|url=http://www.arabianbusiness.com/582245-dubais-second-airport-to-open-on-june-27|tìtulu=Dubai's second airport to open on June 27 - Transport - ArabianBusiness.com<!-- Titolo generato automaticamente -->|limba=en|atzessu=2010-07-13}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.dwc.ae/site/DubaiWorldCentraltogolivein2010SheikhAhmed.html|tìtulu=Dubai World Central - DWC Home|situ=web.archive.org|data=2010-05-19|limba=en|atzessu=2022-05-14|dataarchìviu=2010-05-19|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20100519130509/http://www.dwc.ae/site/DubaiWorldCentraltogolivein2010SheikhAhmed.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/business/aviation/al-maktoum-international-airport-begins-operations-1.646783|tìtulu=Al Maktoum International airport begins operations|editore=Gulf News|data=2010-06-27|limba=en|atzessu=2010-06-28}}</ref> Su trasportu de is passigeris est incomintzadu a sa fine de martzu [[2011]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/06/21/343468/pictures-skycargo-777-tests-new-dubai-al-maktoum-airport.html|tìtulu=PICTURES: SkyCargo 777 tests new Dubai Al-Maktoum Airport|editore=Flightglobal.com|data=2010-06-21|limba=en|atzessu=2010-06-25}}</ref> Una borta cumpletadu, s'iscalu internatzionale de Al Maktoum at a essire su prus aeroportu mannu de su mundu cun 6 pistas, 4 terminales e una capatzidade annuale de 160 milliones de passigeris e 12 milliones de tonnelladas de mertzes.<ref>{{Tzita web|url=http://gulfnews.com/business/aviation/al-maktoum-international-airport-receives-first-flight-1.644057|tìtulu=Al Maktoum International airport receives first flight|editore=Gulf News|data=2010-06-21|limba=en|atzessu=2010-06-21}}</ref> === Metropolitana === Su sistema de sa metropolitana, chi est istadu inchingiadu in parte su 9 cabudanni de su [[2009]], est essidu de su totu operativu in su [[2014]].<ref>{{Tzita web|url=http://www.zawya.com/projects/project.cfm/pid151106013921?cc|tìtulu=Dubai RTA – Dubai Metro – Blue Line|editore=zawya|data=2009-09-11|limba=en}}</ref> Sa Metropolitana de Dubai est sa prima in totu sa [[penìsula àraba]]. Dubai at annuntziadu chi at a cumpletare su collegamentu de su sistema ferruviàriu a lestresa arta de sos [[Emirados Àrabos Unidos|EAU]], chi s'at a collegare cun totu su Cussìgiu de Cooperatzione de su Golfu e forsis fintzas cun s'Europa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.railway-technology.com/features/feature43064/|tìtulu=The GCC Rail Revolution|editore=Railway- technology.com|data=2008-09-29|limba=en|atzessu=2009-06-11}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.zawya.com/projects/project.cfm/pid190607012406|tìtulu=GCC Rail Network|editore=zawya projects|data=2010-04-14|limba=en|atzessu=2010-04-25}}</ref> === Portos === Ddoe sunt duos portos cummertziales in Dubai, Port Rashid e Jebel Ali. Jebel Ali est su prus portu artifitziale mannu de su mundu, su printzipale in totu s'[[Oriente Mèdiu]] e su de sete in su mundu pro tràficu de mertze.<ref>{{Tzita web|url=http://www.worldportsource.com/ports/ARE_Port_of_Jebel_Ali_1423.php|tìtulu=Port of Jebel Ali|editore=worldportsource.com|data=2008-08-14|limba=en|atzessu=2010-04-25}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://aapa.files.cms-plus.com/Statistics/WORLD%20PORT%20RANKINGS%2020081.pdf|tìtulu="World Port Rankings – 2008"|editore=American Association of Port Authorities|data=2008-04-15|limba=en|atzessu=2010-05-05}}</ref> == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Tzitades de s'Asia]] ehmy0p9ayl2ljn1l3gogt9qgd1pjndr Little Bay 0 21885 177885 177408 2022-08-22T23:40:34Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Little Bay - Montserrat.jpg|thumb|Bista de sa bidda e su portu de Little Bay]] '''Little Bay''' est una tzitadedda chi amegant de fraigare in s'ìsula caraìbica de Montserrat pro nde fàghere sa [[capitale]]. Est acanta de [[Brades]], sa capitale ''de facto'' provisòria a pustis de s'erutzione de su [[1997]]. == Istòria == Sa populatzione at dèpidu abbandonare in su 1997 sa capitale ufitziale de Montserrat, [[Plymouth (Montserrat)|Plymouth]], in su sud de s'ìsula, a pustis chi s'erutzione de su vulcanu Soufrière Hills de su [[1995]] dd'at interrada. Dae insandus sunt istados fatos unos cantos edifìtzios guvernativos provisòrios in Brades, chi est essida capitale polìtica in su [[1998]]. In s'incomintzu, su trasferimentu depiat èssere temporàneu, ma dae tando est abarrada ''de facto'' sa capitale de s'ìsula. Su progetu est finantziadu dae su guvernu de Montserrat e de su Dipartimentu pro s'isvilupu internatzionale de su guvernu britànnicu.<ref>{{Tzita web|url=http://projects.dfid.gov.uk/project.aspx?Project=113987|tìtulu=Montserrat Little Bay port development to boost economy, connectivity|situ=Caribbean News Now|limba=en|atzessu=2020-09-02}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://investmontserrat.com/where-to-invest/the-capital-town/|tìtulu=The Capital Town - Explore current and future projects you could invest in.|situ=Invest Montserrat|limba=en|atzessu=2022-05-15}}</ref> In su [[2012]] est istadu detzìdidu unu pranu pro su fràigu de edifìtzios guvernativos. Intre is àteras cosas, at a èssere fatu unu portu nou, chi at a èssere bonu a manigiare naves finas a una longària de 300 metros. Custu diat dèpere favorire fintzas su tràficu de is naves de crusiera.<ref>{{Tzita web|url=http://mdc.ms/infrastructure/|tìtulu=Infrastructure|situ=Montserrat Development Corporation|limba=en|atzessu=2020-09-02|dataarchìviu=2014-11-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20141129045916/http://mdc.ms/infrastructure/|urlmortu=eja}}</ref> Su costu totale istimadu est de a su mancu 200 milliones de dòllaros de Istados Unidos, sa metade pro su portu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.themontserratreporter.com/mdc-chairman-calls-little-bay-development-and-port-project-ambitious/|tìtulu=MDC Chairman calls Little Bay Development and port project, ‘ambitious’|autore=Travis Jarvis|limba=en|atzessu=2022-05-01}}</ref> In su [[2013]] est incomintzadu su traballu pro aprontare s'àrea pro su fràigu. In su maju [[2019]] ant incomintzadu a fraigare su portu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.caribbeannewsnow.com/2019/05/20/montserrat-little-bay-port-development-to-boost-economy-connectivity/|tìtulu=Montserrat Little Bay port development to boost economy, connectivity – Caribbean News Now|situ=web.archive.org|data=2019-07-01|limba=en|atzessu=2022-05-15|dataarchìviu=2019-07-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190701202524/https://www.caribbeannewsnow.com/2019/05/20/montserrat-little-bay-port-development-to-boost-economy-connectivity/|urlmortu=eja}}</ref> == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Rennu Unidu]] 0e2norur50qf5f0o9fj7n1qehi7zbfe Pigota de sa martinica 0 21899 177922 177510 2022-08-23T10:41:04Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 2 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Monkeypox.jpg|thumb|Efetos de sa pigota de sa martinica in una pipia de bator annos]] Sa '''pigota de sa martinica''' est una maladia infetiva [[Virus (biologia)|virale]] rara, presente prus che totu in localidades remotas de paisos tropicales de s'[[Africa Tzentrale|Àfrica tzentrale]] e otzidentale, chi de is sìntomos podet simigiare a sa [[pigota]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.jidc.org/index.php/journal/article/view/1204/386|tìtulu=The eradication of smallpox, a success story for modern medicine and public health: What lessons for the future? {{!}} Tognotti {{!}} The Journal of Infection in Developing Countries|situ=web.archive.org|data=2015-04-02|limba=en|atzessu=2022-06-14|dataarchìviu=2015-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150402163650/http://www.jidc.org/index.php/journal/article/view/1204/386|urlmortu=eja}}</ref>. == Etziopatogènesi == A sa maladia ddi narant "pigota de sa martinica" ca dd'ant osservada sa prima borta in su [[1958]] me is martinicas de laboratòriu ''[[Macaca fascicularis]]''<ref>{{Tzita publicatzione|autore=I. Arita|tìtulu=Smallpox and monkeypox in non-human primates|limba=en|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2554549/|PMID=5303409|autore2=D. A. Henderson}}</ref>. In realidade, in s'istadu naturale suo su virus corfit is roidores (mescamente [[Ischirolu|ischirolos]], ratos e [[Mus musculus|sòrighes]]), e podet èssere trasmìtidu a is primados (e duncas fintzas a is èsseres umanos) dae is animales infetos a traessu de unu cuntatu istrintu ([[sàmbene]] o mòssidos). S'agente etziològicu est su ''Monkeypox virus'', unu virus de su gènere ''Orthopoxvirus'', famìlia ''Poxviridae'', chi simìgiat a su ''Variola'' (su [[Virus (biologia)|virus]] de sa [[pigota]]) e a su ''Vaccinia'' (su virus impreadu in su [[vatzinu]] de sa pigota)<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Nissin|sambenadu=Moussatché|data=2008-06-01|tìtulu=When good vaccines go wild: Feral Orthopoxvirus in developing countries and beyond|rivista=The Journal of Infection in Developing Countries|volume=2|nùmeru=03|pp=156–173|limba=en|atzessu=2022-06-14|doi=10.3855/jidc.258|url=https://jidc.org/index.php/journal/article/view/19738346|nùmene2=Clarissa R.|sambenadu2=Damaso|nùmene3=Grant|sambenadu3=McFadden}}</ref>. Est possìbile sa trasmissione inter-umana de su virus: si suspetaiat in base a un'epidèmia de su [[1997]] in sa provìntzia de su Kasai Orientale ([[Repùblica Democràtica de su Congo|Repùblica Democràtica de Congo]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00050245.htm|tìtulu=Human Monkeypox -- Kasai Oriental, Democratic Republic of Congo, February 1996-October 1997|situ=www.cdc.gov|limba=en|atzessu=2022-06-14}}</ref> e dd'ant a pustis cunfirmadu cun un'istùdiu epidemiològicu ''ad hoc''<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Y J Hutin|coautores=R J Williams, P Malfait, R Pebody, V N Loparev, S L Ropp, M Rodriguez, J C Knight, F K Tshioko, A S Khan, M V Szczeniowski e J J Esposito|tìtulu=Outbreak of human monkeypox, Democratic Republic of Congo, 1996 to 1997.|limba=en|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2631782/?tool=pubmed|PMID=11384521}}</ref>. Unas cantas àteras epidèmias raras sunt acontèssidas in [[Repùblica Tzentrafricana]] in su 2016.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=http://reliefweb.int/report/central-african-republic/monkeypox-central-african-republic|tìtulu=Monkeypox in Central African Republic|publicatzione=ReliefWeb|data=14 ottobre 2016|atzessu=14 ottobre 2016}}</ref> == Epidemiologia == Sa maladia est una zoonosis chi s'osservat cando non cando in bidditzolos [[Àfrica|africanos]] remotos, mescamente de su [[Repùblica Democràtica de su Congo|Congo]] e in medida minore de su [[Sudan|Sudàn]]. In su [[2003]] sunt istados dianniosticados fintzas unos cantos impestos de pigota de sa martinica me is [[Istados Unidos de Amèrica]], in sugetos chi aiant tentu cuntatu istrintu cun [[Cynomys]] malàidos<ref>{{Tzita web|url=http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no12/06-0454.htm|tìtulu=Assessment of Risk for Monkeypox, United States {{!}} CDC EID|situ=web.archive.org|data=2009-04-24|limba=en|atzessu=2022-06-14|dataarchìviu=2009-04-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20090424045110/http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no12/06-0454.htm|urlmortu=eja}}</ref>. == Ispainadura == Is datos epidemiològicos registrados in sa [[Repùblica Democràtica de su Congo|Repùblica Democràtica de Congo]] ammustrant una crèschida manna cun su tempus de is atopos de maladia intre is èsseres umanos. Si creet chi sa patologia si siat ispainende intre is persones non prus amparadas dae sa vatzinatzione contra a sa [[Pigota|pigota umana]]<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Anne W.|sambenadu=Rimoin|data=2010-09-14|tìtulu=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo|rivista=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|nùmeru=37|pp=16262–16267|limba=en|atzessu=2022-06-14|doi=10.1073/pnas.1005769107|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1005769107|nùmene2=Prime M.|sambenadu2=Mulembakani|nùmene3=Sara C.|sambenadu3=Johnston}}</ref>. A foras de s'Àfrica, s'ùnica ispainadura bera in antis de su 2022 est istada s'epidèmia de su 2003 in s'Amèrica de su Nord. In su maju 2019 ant atopadu una borta sa maladia in [[Singapore]]<ref>{{En}} [https://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019 News Scan for May 09, 2019]</ref>. === Impestos de su 2022 === Su 6 maju 2022 in su [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]] ant cunfirmadu su primu atopu de pigota de sa martinica in un'òmine benende dae unu biàgiu in [[Nigèria]], chi aiat incumintzadu a nd'isvilupare is sìntomos giai in su 29 de abrile, mentras ancora s'agataiat in cue.<ref>{{Tzita web|url=https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2022-DON381|tìtulu=Monkeypox - United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland|atzessu=21 maggio 2022}}</ref> Incumentzende dae sa metade de maju, is atopos aumentant siat in su Rennu Unidu, siat in àteros paisos.<ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/uk-scotland-61435476|tìtulu=Monkeypox contact tracing extended to Scotland|publicatzione=BBC News|data=13 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-london-61449214|tìtulu=Monkeypox: Two more confirmed cases of viral infection|publicatzione=BBC News|data=14 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/health-61470940|tìtulu=Monkeypox: Four more cases detected in England|publicatzione=BBC News|data=16 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita noas|limba=en|url=https://www.bbc.com/news/health-61520228|tìtulu=UK monkeypox cases double to 20 - Sajid Javid|publicatzione=BBC News|data=20 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://elpais.com/sociedad/2022-05-18/madrid-eleva-a-23-el-numero-de-casos-sospechosos-de-sufrir-viruela-de-los-monos-atendidos-la-region.html|tìtulu=Sanidad confirma que los análisis de los siete primeros casos sospechosos de viruela del mono han dado positivo|autore=Oriol Güell|data=18 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref name="vrtnws">{{Tzita web|url=https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/05/19/apenpokken-eerste-geval-in-ons-land/|tìtulu=Eerste besmetting met apenpokkenvirus vastgesteld in ons land|autore=VRT NWS|data=19 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.bostonherald.com/2022/05/18/massachusetts-confirms-rare-monkeypox-case-the-first-in-the-us-this-year/|tìtulu=Massachusetts confirms rare monkeypox case, the first in the US this year|data=18 maggio 2022|atzessu=21 maggio 2022}}</ref><ref>[https://www.ilmessaggero.it/roma/news/vaiolo_delle_scimmie_sintomi_come_si_trasmette_virus_casi_roma_cos_e_vaccino_news_oggi-6711760.html Vaiolo delle scimmie, sesto caso a Roma. Galli: «Contagiosità alta tramite saliva»]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.adnkronos.com/vaiolo-delle-scimmie-primo-caso-in-lombardia_1Ci5MRft2klhF7JHemJ7V5|tìtulu=Vaiolo delle scimmie, primo caso in Lombardia|autore=Adnkronos|data=24 maggio 2022|atzessu=29 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ilmessaggero.it/salute/focus/vaiolo_delle_scimmie_casi_spallanzani_roma_contagio_sintomi_cosa_e_ultime_notizie-6701862.html|tìtulu=Vaiolo delle scimmie, tre i casi a Roma. Spallanzani al lavoro per isolare il virus: «Così capiremo se il vaccino protegge»|data=20 maggio 2022|atzessu=20 maggio 2022}}</ref> Segundu s'OMS e s'ECDC is impestos cunfirmados in Paisos in ue custa maladia no est endèmica sunt 219, distribuidos in 19 Istados in tres regiones de su globu e sa parte manna de issos sunt in Europa.<ref>{{Tzita web|url=https://it.euronews.com/2022/05/27/vaiolo-delle-scimmie-200-casi-confermati-da-oms-i-medici-no-a-stigma-sociale|tìtulu=Vaiolo scimmie: 200 casi confermati. I medici: no a stigma sociale|autore=Giulia Avataneo|data=27 maggio 2022|atzessu=29 maggio 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.quotidiano.net/cronaca/vaiolo-delle-scimmie-italia-casi-1.7717698|tìtulu=Vaiolo scimmie, Ecdc: "219 casi nel mondo". Primo caso in Emilia-Romagna, due in Lombardia}}</ref> In s'agabbu de maju, su grupu britànnicu Human Animal Infections and Risk Surveillance (HAIRS) at avèrtidu chi su virus at a pòdere arribare a sa fàuna agreste e duncas essire endèmicu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.gov.uk/government/collections/human-animal-infections-and-risk-surveillance-group-hairs|tìtulu=Human Animal Infections and Risk Surveillance group (HAIRS)|atzessu=2 giugno 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.dailymail.co.uk/news/article-10867655/Global-monkeypox-threat-upgraded-moderate-World-Health-Organization.html|tìtulu=UK monkeypox cases jump 70% in just three days to 179 as health chiefs say anyone who develops a new rash should abstain from SEX|data=30 maggio 2022|atzessu=2 giugno 2022}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.gov.uk/government/publications/hairs-risk-assessment-monkeypox/qualitative-assessment-of-the-risk-to-the-uk-human-population-of-monkeypox-infection-in-a-canine-feline-mustelid-lagomorph-or-rodent-uk-pet|tìtulu=Qualitative assessment of the risk to the UK human population of monkeypox infection in a canine, feline, mustelid, lagomorph or rodent UK pet|data=27 maggio 2022|atzessu=3 giugno 2022}}</ref> == Clìnica == [[File:MonkeyPoxCDC3.png|thumb|Manifestatziones erutivas de sa maladia in una pipia africana de 7 annos, in s'ex Zaire<ref>{{Tzita libru|autore2=Donald Henderson|autore3=I. Arita|tìtulu=Smallpox and its Eradication|url=https://apps.who.int/iris/handle/10665/39485|annu=1988|editore=WHO|tzitade=Genève|pp=|ISBN=92-4-156110-6}}</ref>. ]] Is sinnos e sìntomos simìgiant a is de sa [[pigota]]. Incumentzant unas 12 dies a pustis de s'espositzione cun male-istare generale (callentura, dolore de conca, dolores musculares) e linfoadenopatia. De sòlitu durat dae duos a bator chidas.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Jezek Z.|coautores=Szczeniowski M, Paluku KM, Mutombo M|data=austu 1987|tìtulu=Human monkeypox: clinical features of 282 patients|rivista=J Infect Dis.|volume=156|nùmeru=2|pp=293-8|limba=en|PMID=3036967}}</ref> Cumparit, a pustis de 1-3 dies de sa callentura initziale, un'erutzione cutànea, de sòlitu incumentzende dae sa cara<ref name="Bayer">{{cita pubblicazione|autore=Bayer-Garner IB|data=|mese=gennaio|rivista=J Cutan Pathol.|volume=32|pp=28-34|doi=10.1111/j.0303-6987.2005.00254.x|pmid=15660652|anno=2005|titolo=Monkeypox virus: histologic, immunohistochemical and electron-microscopic findings.|numero=1|lingua=en}}</ref>. Sa mortalidade In Àfrica est de belle su 10% (sa de su ''Variola maior'', sa forma grave de sa pigota, est tres bortas prus arta)<ref>{{Tzita publicatzione|nùmene=Anne W.|sambenadu=Rimoin|data=2010-09-14|tìtulu=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo|rivista=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|nùmeru=37|pp=16262–16267|limba=en|atzessu=2022-06-14|doi=10.1073/pnas.1005769107|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1005769107|nùmene2=Prime M.|sambenadu2=Mulembakani|nùmene3=Sara C.|sambenadu3=Johnston}}</ref>. Finas a pagora no esistiat unu tratamentu ispetzìficu. Dae s'agabbu de ghennàrgiu 2022, s'EMA at autorizadu s'impreu a intro e s'Unione Europea de su tecovirimat<ref>{{Tzita web|url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga|tìtulu=Tecovirimat SIGA|atzessu=19 maggio 2022}}</ref>, aplicàbile fintzas a àteros virus de sa pròpiu famìlia (''Poxviridae''). == Prevenimentu == Disinfetantes bonos contra a is Orthopocsvirus che su de sa pigota de sa martinica sunt s'Ipocloritu de sòdiu (a su 0,5%), su clorocsilenolu, sa formaldèide e sa paraformaldèide.<ref>{{En}} [https://www.cfsph.iastate.edu/Factsheets/pdfs/monkeypox.pdf Monkeypox]</ref> == Riferimentos == <references /> == Ligàmines esternos == * [http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/factsheet.htm Ischeda de su CDC a subra de sa pigota de sa martinica] * {{Tzita web|url=https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2022-DON385|tìtulu=Multi-country monkeypox outbreak in non-endemic countries|data=1º gennaio 1900|cid=|atzessu=26 maggio 2022}} * {{Tzita web|url=https://www.nlm.nih.gov/cgi/mesh/2002/MB_cgi?term=MONKEYPOX+VIRUS|tìtulu=National Library of Medicine - MeSH}} * {{Tzita web|url=http://www.virology.net/Big_Virology/BVDNApox.html|tìtulu=The Big Picture Book of Viruses: Poxviridae}} [[Categoria:Meighina]] 71eemrxtt7zqy1c4s6vu4hj2ww0x70t Belle Gunness 0 21902 177782 177525 2022-08-22T18:41:28Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 1 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} {{Infobox||name=Belle Gunness|data8=[[Selbu]], [[Norvègia]] 11 de onniasantu 1859|data10= |header5= |label5=Vìtimas averigurdas |data5=40+ |header6= |label6=Vìtimas suspetadas|data6=60+ |header7= |label7=Perìodu de is bochiduras |data7=1884 - 1908 |header8= |label8=Logos |header9= |header10= |label9=Mètodos de ochidura |data9=Afracada cun destrale, abbelenamentu |header4= |label4=Morte |data4=[[La Porte (Indiana)|La Porte]] 28 abrile de su [[1908]], s'incasu chi siat morta diaderus in s'intzèndiu |header11= |label11=Arrestu |data11= |header12= |label12=Cundenna |data12=peruna |header13= |label13=Tempus de presonia |data13= mai arrestada |header14=|label14=|data14=|header15=|label15=|data15=|header16=|label16=|data16=|header17=|label17=|data17=|header18=|label18=|data18=|header19=|label19= |data19= |belowstyle= |label10=Àteros crìmenes |data3=[[Selbu]], 11 de onniasantu de su [[1859]] |bodystyle= |caption=Retratu de su 1903 |titlestyle= |abovestyle=background:#C2B280; |subheaderstyle= |title= |above=Belle Sorenson Gunness |imagestyle= |captionstyle= |image=[[File:Belle gunness br d 640068a.jpg|250px|alt=Example alt text]] |headerstyle=Background:#C2B280; |label3=Naschimentu |labelstyle= |datastyle= |header1= |label1=Àteros nùmenes |data1=Brynhild Paulsdatter Størseth, Brynhild Paulsdatter Storset |header2= |label2=Paranùmenes |data2=Belle de s'Inferru |header3= |below=}}'''Belle Sorenson Gunness''', nàschida '''Brynhild Paulsdatter Størseth''' o '''Brynhild Paulsdatter Storset''' ([[Selbu]], 11 de onniasantu de su [[1859]] – [[La Porte (Indiana)|La Porte]], 28 de abrile de su [[1908]]?), est istada una [[Assassinu in filera|assassina in filera]] [[Norvègia|norvegesa]] naturalizada istadunidense. Est una de is prus produtivas de totu s'istòria de [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] cun a su nessi 40 bochiduras averguadas. S'orìgine de Belle Gunness, gasi comente de parte manna de sa vida sua, est inghiriada dae ispeculatziones, mistèrios e fàulas. Parte manna de sos istòricos chi si sunt ocupados dae custu afare sustenet chi fiat nàschida s'11 de onniasantu de su [[1859]], a manu de su lagu de [[Selbu]], [[Sør-Trøndelag]], in [[Norvègia]],<ref>{{Tzita web|url=http://www.alco.org/libraries/lcpl/belle.html|tìtulu=The Legend Of Belle Gunness|limba=inglesu|atzessu=2022-06-19|dataarchìviu=2006-03-10|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20060310092159/http://www.alco.org/libraries/lcpl/belle.html|urlmortu=eja}}</ref>​ Fiat batijada cun su nùmene de Brynhild Paulsdatter Størset. Segundu custas versiones, su babbu fiat istadu s'operaju Paul Pedersen Størset, e sa mama fiat Berit Olsdatter. Brynhild diat èssere sa minore de oto frades, sa famìlia de is cales biviat in Størsetgjerdet, una sienda minore in Innbygda, Selbu, a curtzu de [[Trondheim]], sa tzitade prus manna de sa Norvègia tzentrale. In is annos 1890 in [[Chicago]] ([[Illinois]]) e in sos annos [[1900]] in [[La Porte (Indiana)|La Porte]] ([[Indiana]]), e a 80 km in su sud-est de Chicago (Istados Unidos), Belle Gunness fortzis aiat ochidu a is chimbe fìgios biològicos suos e a sa fìgia adotiva, gasi comente a is duos maridos, a una fortzis a duas fìgias de su segundu maridu suo e a una trintina de operajos agrìculos chi traballaiant in sa fatoria sua. Mancari custu cumportamentu, aiat postu un'annùntziu in unu giornale pro agatare maridu nou; e comente a cunsighèntzia de custu annùntziu, aiat intervistadu pretendentes vàrios (una deghina) bènnidos a dda bìdere cun totu is benes chi ddi parteniant, ma a pustis de custa vìsitas issos non fiant istados bidos prus dae nemos. Su 28 de abrile de su [[1908]], unu fogu aiat iscagiadu sa domo sua de 'La Porte', e in cue intre is ruinas fiant istados agatados is corpos de fìgios suos vàrios impare a cussu de una fèmina isconcada. Custa sircunstàntzia aiat fatu pensare in sa morte de Belle Gunness matessi, mancari, carchi duda fiant naschidas a sa lestra a pustis de chi bighinos e amigos vàrios aiant afirmadu chi su corpus de sa fèmina isconcada non currespondiat cun su de Gunness. Custas decraratziones fiant istadas cunfirmadas dae is mesuras pigadas subra custu carasu, e s'autòpsia aiat dimustradu chi sa fèmina in chistione fiat morta pro abbenenamentu cun [[istrichinina]]. Is autoridades aiant concluidu tando in unu primu tempus chi su corpus iscobertu in sa fatoria iscapada a tènnere non currispondiat a su de Belle Gunness, ma pagu a pustis, una pròtesi dentale identificada giai comente de Belle Gunness fiat istada agatada intre is chinisas de sa domo, cosa chi aiat portadu a s'isceriffu a decrarare ufitzialmente chi sa fèmina fiat morta in su fogu. De totu manera, medas dudas e dimandas si fiant postas in custas dies subra sa fine berdadera de Belle Gunness. Unu mese a pustis de su fogu, chircas cumpridas dae un'òmine a fatu de s'isparessimentu de su frade, aiant portadu a s'iscoberta de unos baranta carasos in is terras a inghìriu. A sa lughe de custos agatamentos si fiat pòdidu istabilire tando, chi Gunness diat àere pòdidu ochire a baranta-noe persones intre 1896 e 1908, intre issas calicunos de ses fìgios, is duos maridos, unos trinta operajos e a una deghina de pretendentes. == Riferimentos == <references /> == Àteros progetos == {{commons|Category:Belle Gunness}} [[Categoria:Serial Killer]] 65nv22yxae5un9qjq8tegwz39edn9tk Calentamentu globale 0 21928 177796 177749 2022-08-22T19:08:19Z InternetArchiveBot 10458 Sarvende 3 fonte(es) e etichetende·nde 0 comente morta(as).) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{LSC}} [[File:Change in Average Temperature.svg|thumb|321x321px|Is càmbios de temperaduras fintzas a oe sunt istados prus fortes in is ladiores setentrionales e subra is territòrios continentales. ]] [[File:Global Temperature Anomaly-es.svg|thumb|321x321px|Curva de sa temperadura mèdia de is otzèanos, dae su 1880 a su presente (2013).]] [[File:Greenhouse-gas-emission-scenarios-01.png|thumb|320x320px|Pòssibiles iscenàrios de emissiones de gasos serra in su benidore]] Cun '''calentamentu globale''' o '''calentamentu mundiale''' s'inditat in [[climatologia]] s'aumentu de durada longa de sa [[temperadura atmosfèrica]] mèdia de su [[Clima|sistema climàticu]] de sa [[Terra]] pro neghe de su rafortzu de s'[[efetu serra]]. Est un'aspetu de su comintzu de su càmbiu climàticu atuale, dimustradu dae sa medida direta de sa temperadura, su registru de temperaduras de s'ùrtimu millènniu e de efetos vàrios de su calentamentu globale giai visìbiles.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climatechange/myths-vs-facts-denial-petitions-reconsideration-endangerment-and-cause-or-contribute_.html|tìtulu=Myths vs. Facts: Denial of Petitions for Reconsideration of the Endangerment and Cause or Contribute Findings for Greenhouse Gases under Section 202(a) of the Clean Air Act|limba=inglesu}}</ref>​ In su passadu, ddoe funt istadas variatziones istòricas de su clima de sa Terra cun proas batidas dae istùdios in [[paleoclimatologia]], ma is chi sunt acontessende in die de oe ddu sunt faghende a unu ritmu chentza de pretzedentes chi non podet èssere ispricadu dae càusa naturale peruna, pro custu, segundu s'evidèntzia sientìfica de su calentamentu globale, custu càmbiu dràsticu podet èssere dèpidu petzi a s'atividade umana desmesurada de is ùrtimos tempos, sa cale est una de is càusas printzipales de su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://climate.nasa.gov/evidencia.amp|tìtulu=Cambio climático: ¿Cómo sabemos lo que sabemos?|limba=ispagnolu}}</ref>​ Is trèmenes calentamentu globale e càmbiu climàticu fatu·fatu s'usant chentza de ddos distìnghere,​ ma de forma prus pretzisa calentamentu globale est s'acreschimentu globale de is temperaduras de superfìtzie e s'aumentu projetadu causadu in manera dominante dae is atividades umanas intensas (antròpicu), mentras chi cùmbiu climàticu incluet tantis su calentamentu globale comente sos efetos suos subra su [[clima]].​ Mancari ddoe siant istados perìodos preistòricos de calentamentu globale, is càmbios vàrios osservados dae metade su sèculu XX no ant tentu pretzedentes dae dècadas a millènnios.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=4|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita publicatzione|autore=Richard Pallardy|data=22 de abrile 2022|tìtulu=IPCC Report Analysis: The Top Five Measures to Halve Emissions by 2030|p=2|limba=inglesu}}</ref> In su [[2013]], su De chimbe Raportos de Valutatzione (AR5) de su [[Grupu Interguvernamentale de Espertos subra su Càmbiu Climàticu]] (IPCC) aiat conclùidu chi «est meda dàbile chi s'influèntzia umana siat istada sa càusa dominante de su rcalentamentu osservadu dae sa metade de su sèculu XX».<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/|tìtulu=Climate Change 2013: The Physical Science Basis|limba=inglesu}}</ref>​ Sa influèntzia umana prus manna est istada s'emissione de [[gasos de efetu serra]] comente su [[diòssidu de carbòniu]], [[metanu]] e [[òssidos de azotu]]. Is projetziones de modellos climàticos resumidos in s'AR5 aiant inditadu chi durante su sèculu presente sa temperadura superfitziale globale at a artziare fortzis intre 0,3 a 1,7 °C in iscenàrios de emissiones prus bàscias e 2,6 a 4,8 °C pro is prus mannos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_TS_FINAL.pdf|tìtulu=climatechange2013.org|limba=tedescu}}</ref>​ Custas congruidas sunt istadas apoderadas dae sas acadèmias natzionales de sièntzia de is paisos industrializados printzipales<ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/joint-statements-on-climate-change-from-nas-around-world.html|tìtulu=Joint Statements on Climate Change from National Academies of Science Around the World|data=27 de ghennàrgiu 2017|limba=inglesu}}</ref>​ e non sunt cuntierradas dae peruna organizatzione sientìfica de prestìgiu natzionale o internatzionale.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=DiMento, Joseph F; Doughman, Pamela|annu=2007|tìtulu=Climate change : what it means for us, our children, and our grandchildren|rivista=Cambridge, Mass. : MIT Press|limba=inglesu}}</ref>​ Su càmbiu climàticu benidore e sos efetos assòtziados ant a èssere diferentes dae una regione a un'àtera de su mundu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_FGD_TS.pdf|tìtulu=Technical Summary - IPCC AR6 WGI|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://archive.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/tssts-5-3.html|tìtulu=TS.5.3 Regional-Scale Projections|limba=inglesu}}</ref>​ Is efetos antitzipados includent un'aumentu de is temperaduras globales, un'artziada de su livellu de su mare, unu càmbiu de is regìmenes de propiduras e un'ispainadura de is [[Desertu|desertos]] subtropicales.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Jian Lu,Gabriel A. Vecchi,Thomas Reichler|data=24 de martzu 2007|tìtulu=Expansion of the Hadley cell under global warming|rivista=Atmospheric Science|limba=inglesu}}</ref>​ S'isetat chi su calentamentu siat prus mannu in sa terra prus chi non in is [[Otzèanu|otzèanos]] e chi su prus grae interesset a s'[[Àrticu]], cun su retiru dae sas [[Niera|nieras]], su [[permafrost]] e sa [[banchisa]]. Àteros efetos dàbiles includent fenòmenos meteorològicos estremos prus fitianos, comente undadas de calore, sicàngias, abbasde trainu e niadas fortes;<ref>{{Tzita web|url=https://phys.org/news/2011-03-global-snowstorms-scientists.html|tìtulu=Global warming means more snowstorms: scientists|data=1 de martzu 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://skepticalscience.com/Record-snowfall-disproves-global-warming.htm|tìtulu=Does record snowfall disprove global warming?|limba=inglesu}}</ref>​ atzidificatzione de s'otzèanu e estintzione de ispètzies pro neghe de règimenes de temperadura variàbiles. Intre sos efetos umanos significativos suos s'includet sa minetza a sa seguresa alimentare pro sa mèngua de rendimentu de is regortas e sa pèrdida de hàbitat pro neghe de allagamentos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=David S. Battisti and Rosamond L. Naylor|data=9 de ghennàrgiu 2009|tìtulu=Historical Warnings of Future Food Insecurity with Unprecedented Seasonal Heat|rivista=Science|volume=323|limba=inglesu}}</ref>​ Pro su fatu chi su sistema climàticu tenet una inèrtzia manna e is gasos de efetu de serra ant a sighire in s'atmosfera pro tempus longu, medas de custos efetos ant a sighire non petzi pro dècadas o sèculos, si nono pro deghes de millis de annos.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Peter U. Clark, Jeremy D. Shakun, Shaun A. Marcott, Alan C. Mix, Michael Eby, Scott Kulp, Anders Levermann, Glenn A. Milne, Patrik L. Pfister, Benjamin D. Santer, Daniel P. Schrag, Susan Solomon, Thomas F. Stocker, Benjamin H. Strauss, Andrew J. Weaver, Ricarda Winkelmann, David Archer, Edouard Bard, Aaron Goldner, Kurt Lambeck, Raymond T. Pierrehumbert & Gian-Kasper Plattner|data=8 de freàrgiu 2016|tìtulu=Consequences of twenty-first-century policy for multi-millennial climate and sea-level change|rivista=Nature Climate Change|limba=inglesu}}</ref>​ Is respostas possìbiles a su calentamentu globale includent sa mitigatzione mediante sa reduida de sas emissiones, s'adatamentu a sos efetos suos, sa fraigadura de sistemas resilientes a sos efetos suos e una possìbile ingegneria climàtica benidora. Sa majoria de is paisos sunt parte de sa [[Cunventzione Marco de is Natziones Unidas subra su Càmbiu Climàticu]] (CMNUCC),<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/status-of-ratification/status-of-ratification-of-the-convention|tìtulu=Status of Ratification of the Convention|limba=inglesu}}</ref>​ s'obietivu ùrtimu de su cale est prevènnere unu càmbiu climàticu antròpicu perigulosu.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/what-is-the-united-nations-framework-convention-on-climate-change|tìtulu=What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?|limba=inglesu}}</ref>​ Sa CMNUCC at adotadu una sèrie de polìticas destinadas a minimare sas emissiones de gasu de efetu serra<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch13s13-2-1.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group III: Mitigation of Climate Change|limba=inglesu|atzessu=2022-08-18|dataarchìviu=2013-03-09|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20130309012120/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch13s13-2-1.html|urlmortu=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.iea.org/topics/world-energy-outlook|tìtulu=The world’s most authoritative source of energy-market analysis and projections|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 maju 2011|limba=inglesu}}</ref>​ e agiudare in s'adatamentu a su calentamentu globale.<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2005/sbi/eng/18.pdf|tìtulu=Sixth compilation and synthesis of initial national communications from Parties not included in Annex I to the Convention|data=25 de santuaine 2005|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2011/sbi/eng/inf01.pdf|tìtulu=Compilation and synthesis of fifth national communications|data=20 de maju 2011|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch17.html|tìtulu=Climate Change 2007: Working Group II: Impacts, Adaptation and Vulnerability|limba=inglesu|atzessu=2022-08-18|dataarchìviu=2018-11-03|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181103172451/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch17.html|urlmortu=eja}}</ref>​ Is membros de sa CMNUCC ant cuncordadu chi si recherent reduidas mannas de sas emissiones<ref>{{Tzita web|url=https://unfccc.int/resource/docs/2010/cop16/eng/07a01.pdf#page=2|tìtulu=The Cancun Agreements: Outcome of the work of the Ad Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action under the Convention|limba=inglesu}}</ref>​ e chi su calentamentu globale benidore si depet limitare meda a suta de 2,0 °C respetu a su livellu preindustriale<ref>{{Tzita web|url=https://nap.nationalacademies.org/read/12781/chapter/2|tìtulu=America's Climate Choices|limba=inglesu}}</ref>​ cun isfortzos pro ddu limitare a 1,5 °C.<ref>{{Tzita web|url=https://edition.cnn.com/2015/12/12/world/global-climate-change-conference-vote/|tìtulu=Obama: Climate agreement 'best chance we have' to save the planet|data=14 de nadale 2015|limba=inglesu}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/environment/2015/dec/12/paris-climate-deal-key-points|tìtulu=Paris climate deal: key points at a glance|data=12 de nadale 2015|limba=inglesu|atzessu=2022-08-18|dataarchìviu=2016-08-01|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160801074432/https://www.theguardian.com/environment/2015/dec/12/paris-climate-deal-key-points|urlmortu=eja}}</ref>​ Sa reatzione de su pùblicu a su calentamentu globale e su pensamentu subra de sos efetos suos puru sunt aumentende. Unu raportu globale de 2015 de [[Pew Research Center]] aiat agatadu chi una mèdia de 54% ddu cunsìderat «unu problema sèriu meda». Esistent diferèntzias regionales significativas, cun is [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidenses]] e [[Cina|tzinesos]], sas economias de sos cales sunt responsàbiles de sas emissiones annuales de CO₂ majores, intre de is prus pagu apessamentados.<ref>{{Tzita web|url=https://www.pewresearch.org/global/2015/11/05/global-concern-about-climate-change-broad-support-for-limiting-emissions/|tìtulu=Global Concern about Climate Change, Broad Support for Limiting Emissions|data=5 de onniasantu 2015|limba=inglesu}}</ref>​ == Riferimentos == <references /> [[Categoria:Clima]] j5e6luy9a8fn1p16g0g7o8ut9qf879h Cuntierra:420 (cannabis) 1 21931 177764 2022-08-22T16:02:10Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 10 ligàmene(s) esternos in [[420 (cannabis)]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177763 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.santacruzsentinel.com/archive/2007/April/24/local/stories/08local.htm *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.huffingtonpost.com/2009/04/20/what-420-means-the-true-s_n_188320.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://sfcitizen.com/blog/2010/04/20/a-huge-turn-out-for-420-day-on-hippie-hill-in-san-franciscos-golden-gate-park/ *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.dailycamera.com/news/2008/apr/20/cus-420-pot-smoke-out-draws-10000/ *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.dailycamera.com/archivesearch/ci_14855977?IADID=Search-www.dailycamera.com-www.dailycamera.com *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20110428042509/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Canada/2009/04/19/9165666-sun.html remplasadu cun https://archive.is/20120712204535/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Canada/2009/04/19/9165666-sun.html pro http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Canada/2009/04/19/9165666-sun.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.digitaljournal.com/article/290409 *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.samesun.com/blog/420-day-cannabis-festival/ *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.newswire.ca/en/releases/archive/April2011/19/c5308.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://wiki4weed.com/archive/thousands-marijuana-smokers-gather-vancouver-celebrate-420/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 18:02, 22 Aus 2022 (CEST) 2k2bv6m2p0e1inkahpm4041e7ec3a45 Cuntierra:Andorra 1 21932 177770 2022-08-22T16:30:37Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmene(s) esternos in [[Andorra]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177769 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20100704014724/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html annantu a https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 18:30, 22 Aus 2022 (CEST) sezfnlnu0riw8514zdtphzjmjkktd5v Cuntierra:Asessualidade 1 21933 177777 2022-08-22T17:16:16Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Asessualidade]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177776 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://archive.md/20120605023508/findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_41/ai_n6274004 remplasadu cun https://archive.is/20120605023508/findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_41/ai_n6274004 pro http://findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_41/ai_n6274004 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 19:16, 22 Aus 2022 (CEST) o4vwn11h4v68e09342rbluxc9yp0gxg Cuntierra:BLC1 1 21934 177780 2022-08-22T18:28:02Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[BLC1]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177779 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20220812204442/https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/abca90 annantu a https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/abca90 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 20:28, 22 Aus 2022 (CEST) 7dnybsykeol1rin0vav08bobbb9wrrl Cuntierra:Bessude 1 21935 177785 2022-08-22T18:45:40Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Bessude]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177784 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20100501140635/http://www2.actaliscertymail.it/ annantu a http://comune.bessude@actaliscertymail.it/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 20:45, 22 Aus 2022 (CEST) hqk2moh49dn7gb0io2isbudkqja6jck Cuntierra:Coudu 1 21936 177807 2022-08-22T19:45:03Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Coudu]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177806 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20050429084558/http://www.nasa.gov/worldbook/comet_worldbook.html remplasadu cun https://web.archive.org/web/20100111235152/http://www.nasa.gov/worldbook/comet_worldbook.html pro http://www.nasa.gov/worldbook/comet_worldbook.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 21:45, 22 Aus 2022 (CEST) doy833igk5g3harta75aqhtkhfc446x Cuntierra:Diana di l'Alba 1 21937 177816 2022-08-22T20:04:08Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Diana di l'Alba]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177815 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20060212034109/http://perso.wanadoo.fr/sintineddi/diana.htm annantu a http://perso.wanadoo.fr/sintineddi/diana.htm . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 22:04, 22 Aus 2022 (CEST) 35l7e7hyea0t9et6pv6bd1gba6gmxpa Cuntierra:Fukushima 1 21938 177840 2022-08-22T21:23:50Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Fukushima]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177839 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20151125035257/http://www.reuters.com/article/2011/03/31/uk-japan-fukushima-idUSLNE72U02K20110331 annantu a https://www.reuters.com/article/2011/03/31/uk-japan-fukushima-idUSLNE72U02K20110331 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 23:23, 22 Aus 2022 (CEST) pku5qqviz9ufgn2e35biryns65a9elr Cuntierra:Limba italiana 1 21939 177874 2022-08-22T23:22:05Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmene(s) esternos in [[Limba italiana]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177873 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20120210212620/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ita remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110729043245/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ita pro http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ita *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.italian-language.biz/italian/history.asp . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 01:22, 23 Aus 2022 (CEST) 7jgmt5qltp460xvspzqctdlm9h53ox5 Cuntierra:Little Bay 1 21940 177886 2022-08-22T23:40:35Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 2 ligàmene(s) esternos in [[Little Bay]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177885 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20160124162044/http://mdc.ms/infrastructure/ remplasadu cun https://web.archive.org/web/20141129045916/http://mdc.ms/infrastructure/ pro http://mdc.ms/infrastructure/ *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro https://www.caribbeannewsnow.com/2019/05/20/montserrat-little-bay-port-development-to-boost-economy-connectivity/ . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 01:40, 23 Aus 2022 (CEST) alnxc6bgntlnkt2375eybxq2htwqd9h Cuntierra:Mercùriu (praneta) 1 21941 177900 2022-08-23T00:33:29Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmene(s) esternos in [[Mercùriu (praneta)]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177899 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20110728044444/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110821222253/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html pro http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.planetary.org/explore/topics/mercury/ *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20110728044444/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html remplasadu cun https://web.archive.org/web/20110821222253/http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html pro http://www.planetary.org/explore/topics/compare_the_planets/terrestrial.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 02:33, 23 Aus 2022 (CEST) nocqx4jc28no656yyonp0k45xp6in3n Cuntierra:Moscòviu 1 21942 177905 2022-08-23T00:46:17Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Moscòviu]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177904 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20151231074712/http://www.iupac.org/news/news-detail/article/discovery-and-assignment-of-elements-with-atomic-numbers-113-115-117-and-118.html annantu a http://www.iupac.org/news/news-detail/article/discovery-and-assignment-of-elements-with-atomic-numbers-113-115-117-and-118.html . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 02:46, 23 Aus 2022 (CEST) k5b52egywl45pei5euhchtreak9wwpf Cuntierra:Non tzitadinos (Letònia) 1 21943 177909 2022-08-23T01:13:53Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmene(s) esternos in [[Non tzitadinos (Letònia)]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177908 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.rusojuz.lv/public/uploads/books/21/book.pdf *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://archive.amnesty.org/report2008/esl/regions/europe-and-central-asia/latvia.html *Archìviu https://web.archive.org/web/20170914034936/http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/Iedzivotaju%20re%C4%A3istrs/010717/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf annantu a http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/Iedzivotaju%20re%C4%A3istrs/010717/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 03:13, 23 Aus 2022 (CEST) tkxzw8z92cgui5imgm1kmyb7i9l3275 Cuntierra:Papore de abba 1 21944 177917 2022-08-23T10:23:35Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Papore de abba]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177916 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20021123031727/http://nsdl.arm.gov/ annantu a http://www.nsdl.arm.gov/Library/glossary.shtml . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 12:23, 23 Aus 2022 (CEST) akoxvrlux49hlyeehqczgmjmeayaff5 Cuntierra:Perìodu de costoidu​ 1 21945 177920 2022-08-23T10:30:42Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Perìodu de costoidu​]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177919 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20200713062207/http://www.aeped.es/sites/default/files/documentos/tosferina.pdf annantu a https://www.aeped.es/sites/default/files/documentos/tosferina.pdf . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 12:30, 23 Aus 2022 (CEST) qdghia1ztm3qjc0r34l4dz09yan35g2 Cuntierra:Pitaia 1 21946 177927 2022-08-23T10:44:17Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 3 ligàmene(s) esternos in [[Pitaia]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177926 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro http://www.miamiherald.com/living/home-garden/article1977019.html *Formatatzione acontzada/impreu acontzadu pro https://rehat.net/manfaat-buah-naga-untuk-kecantikan-kesehatan-dan-masakan/ *Ligàmene de archìviu https://web.archive.org/web/20171118210349/https://books.google.com/books?id=Au3RBQAAQBAJ&pg=PA105 remplasadu cun https://web.archive.org/web/20220112131157/https://books.google.com/books?id=Au3RBQAAQBAJ&pg=PA105 pro https://books.google.com/books?id=Au3RBQAAQBAJ&pg=PA105 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 12:44, 23 Aus 2022 (CEST) aaco15er7a13i2yra66nkpyop2rqr02 Cuntierra:Qaem Shahr 1 21947 177937 2022-08-23T11:09:13Z InternetArchiveBot 10458 Notìfica de fontes modificadas chi bisòngiant de una revisione) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki == Ligàmenes esternos modificados (Austu 2022) == Salude a totus, Como como apo modificadu in manera automàtica 1 ligàmene(s) esternos in [[Qaem Shahr]]. Pro praghere averguade [https://sc.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=177936 sa modìfica mea]. Si tenides preguntas o bisongiades chi su robot ignoret sos ligàmenes o sa pàgina de su totu, bisitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|custa pàgina de sas PF]] pro àteras informatziones. Apo fatu custas modìficas: *Archìviu https://web.archive.org/web/20210629045312/https://www.rai.ir/page-rai/fa/0/form/pId9820 annantu a https://www.rai.ir/page-rai/fa/0/form/pId9820 . Pompiade·bos sas preguntas fitianas pro informatziones in subra de s’acontzu de sos errores cun su robot. Adiosu - [[Usuàriu:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] ([[Cuntierra usuàriu:InternetArchiveBot|talk]]) 13:09, 23 Aus 2022 (CEST) rnhmp211ts179lnpnllkqpceopb81m5