Wikipedia sqwiki https://sq.wikipedia.org/wiki/Faqja_kryesore MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Speciale Diskutim Përdoruesi Përdoruesi diskutim Wikipedia Wikipedia diskutim Skeda Skeda diskutim MediaWiki MediaWiki diskutim Stampa Stampa diskutim Ndihmë Ndihmë diskutim Kategoria Kategoria diskutim Portal Portal diskutim TimedText TimedText talk Moduli Moduli diskutim Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 6721 2467616 1838973 2022-08-05T09:56:28Z 213.163.118.248 wikitext text/x-wiki '''5 gushti''' është dita e 217-të e [[Kalendari gregorian|kalendarit gregorian]] (dita e 218-t në [[Vit i brishtë|vitin e brishtë]]) - kështu që deri në fund të vitit kanë mbetur edhe 148 ditë. {{Tabelamuajve}}{{Muaj 31|korrik|gusht|shtator}} ==Ngjarje== [[Figura:William Wallace.jpg|thumb|100px|[[William Wallace]]]] [[Figura:Mayflower in Plymouth Harbor, by William Halsall.jpg|thumb|100px|[[Mayflower]]]] *[[1100]] - [[Henry I i Anglisë|Henry I]] emërohet Mbret i Anglisë në [[Westminster Abbey]]. *[[1305]] - [[William Wallace]], i cili udhëheqi [[Skocia|skocezët]] në rezistencë ndaj Anglisë, kapet nga anglezët afër qytetit [[Glasgow]] dhe u transferua në [[Londër]] për gjykim dhe ekzekutim. '''(figura)''' *[[1583]] - [[Humphrey Gilbert]] themelon kolonin e tijë të parë [[Anglia|anglze]] në [[Afrika e VEriut|Afrkën e Veriut]] në vendin e quajtur tani [[St John's, Newfoundland]]. *[[1620]] - Anija ''[[Mayflower]]'' arrin në [[Southampton]]. *[[1772]] - Fillon ndarja e parë e [[Polonia|Polonisë]] *[[1860]] - [[Charles XV i Suedisë|Carl IV]] i [[Suedi-Norvegjisë]] emërohet mbret i [[Norvegjia|Norvegjisë]], në [[Trondheim]]. *[[1882]] - Themelohet kompani [[Standard Oil of New Jersey]], njohur tani si [[Exxon]]. *[[1882]] - U dekretua [[ligji i luftës]] në [[Japoni]]. *[[1888]] - [[Bertha Benz]] nget makinën nga [[Mannheim]] në [[Pforzheim]] në udhëtimin e parë të largët me automobil. *[[1901]] - [[Peter O'Connor]] arrin rekorin e parë në [[kërcimi në gjatësi|kërcim në gjatësi]] të pranuar nga [[Asociacioni Ndërkombëtarë i Federatave të Atletiks|IAAF]]. Rekordi do të mbetet i pa thyeshëm për 20 vite me rradhë. *[[1912]] - [[Taxi]] shërbimi i parë në [[Japoni]] fillon në [[Ginza]], [[Tokyo]]. *[[1914]] - Në [[Cleveland]], [[Ohio]], vendoset [[semafori]] i parë elektrik. *[[1940]] - [[LDB]] : [[Latvia]] aneksohet nga [[Bashkimi Sovjetik]]. *[[1949]] - Në [[Ekuador]] një [[dridhja e tokës|dridhje tokës]] shkatërron 50 qytete dhe mrr jeten e mëse 6000 personave. *[[1960]] - [[Burkina Faso]], atëherë e njohur si "Volta e Sipërme", shpall pavarësinë nga [[Franca]]. *[[1962]] - Burgoset [[Nelson Mandela]] dhe vuan denimin gjer në vitin [[1990]]. *[[1969]] - [[Programi Mariner]]: [[Mariner 7]] bën fluturimin më të afër ndaj [[marsi]]t, 3,524 kilometra afër. *[[1981]] - [[Ronald Reagan]] pushon nga puna 11,359 shtrajkues të kontrollit të trafikut ajrorë të cilët kundërshtuan urdhërin e tijë që të kthehen në punë. * [[1995]] - [[Knini]] pushtohet nga [[Kroacia]] gjat operacionit [[Operacioni Futruna|Furtuna]]. Dita festohet si dita e fitores në Kroaci. ==Lindje== * [[1930]] - [[Neil Armstrong]], astronaut Amerikan 1958 - Ramadan Krasniqi - Dani * [[1967]] - [[Thomas Lang]], muzikant austriak * [[1968]] - [[Marine Le Pen]], politikane franceze * [[1975]] - [[Kajol]] - [[Aktore]] nga [[India]] ==Vdekje== *[[1962]] - [[Marilyn Monroe]] - [[aktore]] Amerikane ==Festa dhe përvjetore== [[Kategoria:Gusht]] m5n8uy4orb9xtte38zhcoze730zcb21 2467617 2467616 2022-08-05T09:57:12Z 213.163.118.248 wikitext text/x-wiki '''5 gushti''' është dita e 217-të e [[Kalendari gregorian|kalendarit gregorian]] (dita e 218-t në [[Vit i brishtë|vitin e brishtë]]) - kështu që deri në fund të vitit kanë mbetur edhe 148 ditë. {{Tabelamuajve}}{{Muaj 31|korrik|gusht|shtator}} ==Ngjarje== [[Figura:William Wallace.jpg|thumb|100px|[[William Wallace]]]] [[Figura:Mayflower in Plymouth Harbor, by William Halsall.jpg|thumb|100px|[[Mayflower]]]] *[[1100]] - [[Henry I i Anglisë|Henry I]] emërohet Mbret i Anglisë në [[Westminster Abbey]]. *[[1305]] - [[William Wallace]], i cili udhëheqi [[Skocia|skocezët]] në rezistencë ndaj Anglisë, kapet nga anglezët afër qytetit [[Glasgow]] dhe u transferua në [[Londër]] për gjykim dhe ekzekutim. '''(figura)''' *[[1583]] - [[Humphrey Gilbert]] themelon kolonin e tijë të parë [[Anglia|anglze]] në [[Afrika e VEriut|Afrkën e Veriut]] në vendin e quajtur tani [[St John's, Newfoundland]]. *[[1620]] - Anija ''[[Mayflower]]'' arrin në [[Southampton]]. *[[1772]] - Fillon ndarja e parë e [[Polonia|Polonisë]] *[[1860]] - [[Charles XV i Suedisë|Carl IV]] i [[Suedi-Norvegjisë]] emërohet mbret i [[Norvegjia|Norvegjisë]], në [[Trondheim]]. *[[1882]] - Themelohet kompani [[Standard Oil of New Jersey]], njohur tani si [[Exxon]]. *[[1882]] - U dekretua [[ligji i luftës]] në [[Japoni]]. *[[1888]] - [[Bertha Benz]] nget makinën nga [[Mannheim]] në [[Pforzheim]] në udhëtimin e parë të largët me automobil. *[[1901]] - [[Peter O'Connor]] arrin rekorin e parë në [[kërcimi në gjatësi|kërcim në gjatësi]] të pranuar nga [[Asociacioni Ndërkombëtarë i Federatave të Atletiks|IAAF]]. Rekordi do të mbetet i pa thyeshëm për 20 vite me rradhë. *[[1912]] - [[Taxi]] shërbimi i parë në [[Japoni]] fillon në [[Ginza]], [[Tokyo]]. *[[1914]] - Në [[Cleveland]], [[Ohio]], vendoset [[semafori]] i parë elektrik. *[[1940]] - [[LDB]] : [[Latvia]] aneksohet nga [[Bashkimi Sovjetik]]. *[[1949]] - Në [[Ekuador]] një [[dridhja e tokës|dridhje tokës]] shkatërron 50 qytete dhe mrr jeten e mëse 6000 personave. *[[1960]] - [[Burkina Faso]], atëherë e njohur si "Volta e Sipërme", shpall pavarësinë nga [[Franca]]. *[[1962]] - Burgoset [[Nelson Mandela]] dhe vuan denimin gjer në vitin [[1990]]. *[[1969]] - [[Programi Mariner]]: [[Mariner 7]] bën fluturimin më të afër ndaj [[marsi]]t, 3,524 kilometra afër. *[[1981]] - [[Ronald Reagan]] pushon nga puna 11,359 shtrajkues të kontrollit të trafikut ajrorë të cilët kundërshtuan urdhërin e tijë që të kthehen në punë. * [[1995]] - [[Knini]] pushtohet nga [[Kroacia]] gjat operacionit [[Operacioni Futruna|Furtuna]]. Dita festohet si dita e fitores në Kroaci. ==Lindje== * [[1930]] - [[Neil Armstrong]], astronaut Amerikan * ((1958)) - Ramadan Krasniqi - Dani * [[1967]] - [[Thomas Lang]], muzikant austriak * [[1968]] - [[Marine Le Pen]], politikane franceze * [[1975]] - [[Kajol]] - [[Aktore]] nga [[India]] ==Vdekje== *[[1962]] - [[Marilyn Monroe]] - [[aktore]] Amerikane ==Festa dhe përvjetore== [[Kategoria:Gusht]] 6gcuamc67s87shkivhfrtpeyiv6vm1d 2467618 2467617 2022-08-05T09:57:45Z 213.163.118.248 wikitext text/x-wiki '''5 gushti''' është dita e 217-të e [[Kalendari gregorian|kalendarit gregorian]] (dita e 218-t në [[Vit i brishtë|vitin e brishtë]]) - kështu që deri në fund të vitit kanë mbetur edhe 148 ditë. {{Tabelamuajve}}{{Muaj 31|korrik|gusht|shtator}} ==Ngjarje== [[Figura:William Wallace.jpg|thumb|100px|[[William Wallace]]]] [[Figura:Mayflower in Plymouth Harbor, by William Halsall.jpg|thumb|100px|[[Mayflower]]]] *[[1100]] - [[Henry I i Anglisë|Henry I]] emërohet Mbret i Anglisë në [[Westminster Abbey]]. *[[1305]] - [[William Wallace]], i cili udhëheqi [[Skocia|skocezët]] në rezistencë ndaj Anglisë, kapet nga anglezët afër qytetit [[Glasgow]] dhe u transferua në [[Londër]] për gjykim dhe ekzekutim. '''(figura)''' *[[1583]] - [[Humphrey Gilbert]] themelon kolonin e tijë të parë [[Anglia|anglze]] në [[Afrika e VEriut|Afrkën e Veriut]] në vendin e quajtur tani [[St John's, Newfoundland]]. *[[1620]] - Anija ''[[Mayflower]]'' arrin në [[Southampton]]. *[[1772]] - Fillon ndarja e parë e [[Polonia|Polonisë]] *[[1860]] - [[Charles XV i Suedisë|Carl IV]] i [[Suedi-Norvegjisë]] emërohet mbret i [[Norvegjia|Norvegjisë]], në [[Trondheim]]. *[[1882]] - Themelohet kompani [[Standard Oil of New Jersey]], njohur tani si [[Exxon]]. *[[1882]] - U dekretua [[ligji i luftës]] në [[Japoni]]. *[[1888]] - [[Bertha Benz]] nget makinën nga [[Mannheim]] në [[Pforzheim]] në udhëtimin e parë të largët me automobil. *[[1901]] - [[Peter O'Connor]] arrin rekorin e parë në [[kërcimi në gjatësi|kërcim në gjatësi]] të pranuar nga [[Asociacioni Ndërkombëtarë i Federatave të Atletiks|IAAF]]. Rekordi do të mbetet i pa thyeshëm për 20 vite me rradhë. *[[1912]] - [[Taxi]] shërbimi i parë në [[Japoni]] fillon në [[Ginza]], [[Tokyo]]. *[[1914]] - Në [[Cleveland]], [[Ohio]], vendoset [[semafori]] i parë elektrik. *[[1940]] - [[LDB]] : [[Latvia]] aneksohet nga [[Bashkimi Sovjetik]]. *[[1949]] - Në [[Ekuador]] një [[dridhja e tokës|dridhje tokës]] shkatërron 50 qytete dhe mrr jeten e mëse 6000 personave. *[[1960]] - [[Burkina Faso]], atëherë e njohur si "Volta e Sipërme", shpall pavarësinë nga [[Franca]]. *[[1962]] - Burgoset [[Nelson Mandela]] dhe vuan denimin gjer në vitin [[1990]]. *[[1969]] - [[Programi Mariner]]: [[Mariner 7]] bën fluturimin më të afër ndaj [[marsi]]t, 3,524 kilometra afër. *[[1981]] - [[Ronald Reagan]] pushon nga puna 11,359 shtrajkues të kontrollit të trafikut ajrorë të cilët kundërshtuan urdhërin e tijë që të kthehen në punë. * [[1995]] - [[Knini]] pushtohet nga [[Kroacia]] gjat operacionit [[Operacioni Futruna|Furtuna]]. Dita festohet si dita e fitores në Kroaci. ==Lindje== * [[1930]] - [[Neil Armstrong]], astronaut Amerikan * [[1958]] - Ramadan Krasniqi - Dani * [[1967]] - [[Thomas Lang]], muzikant austriak * [[1968]] - [[Marine Le Pen]], politikane franceze * [[1975]] - [[Kajol]] - [[Aktore]] nga [[India]] ==Vdekje== *[[1962]] - [[Marilyn Monroe]] - [[aktore]] Amerikane ==Festa dhe përvjetore== [[Kategoria:Gusht]] is39bo4lzzt1kh9ygsi6rcrmp6fmyhj 0 9224 2467619 2155451 2022-08-05T10:20:43Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki '''Viciana'''<ref>Grup autorësh:Vushtrria - Viciana me rrethinë, Kuvendi Komunal, Vushtrri, 2003, fq. 41 - 53</ref> apo latinisht '''Vicianum'''<ref>Emërtimi VICIANUM gjendet vetëm në burimet latine si dhe në ato burime tjera të ndikuara prej burimeve latine. Në vend të kësaj e kemi fjalën bukurtingëlluese VICIANA.</ref> ishte qytet i vjetër iliro-dardan<ref>Gazmend Rizaj:Toponimi Viciana në hartografinë evropiane, Vushtrria - Viciana me rrethinë, Vushtrri, 2003, fq. 53 - 59</ref> i cili ndodhej afër qytetit të sotëm të [[Vushtrri]]së,<ref>Jusuf Osmani:Vendbanimet e Kosovës, Vushtrria, Prishtinë, 2005, fq. 23</ref> ([[Viçitrina]] - Vuçitërna, në [[Kosovë]]. ==Historiku== Pra në kohën e vjetër në gjuhën latine VICIANUM, apo në gjuhën vendase VICIANA (Ana e Viçave), një emër ky i lashtë ilir, është quajtur një vendbanim afër qytetit të sotëm të [[Vushtrria|Vushtrrisë]]. Fakti që në lashtësi Vushtrria është quajtur VICIANA, e dëshmon edhe mbishkrimi i gjetur në rrethin e Kumanovës, që konsiderohet shenjë e kahjes së rrugës për në Vicianë.<ref>Grup autorësh:Vushtrria - Viciana me rrethinë, Kuvendi Komunal, Vushtrri, 2003, fq. 47 - 48</ref> Viciana përmendet edhe në hartën mesjetare të ashtuquajtur [[Tabula Peutingeriane]] (Shih). Në këtë hartë përmenden edhe një varg vendesh iliro-shqiptare, si p.sh. në rrugën Lissus - Naisso përmenden këto qytete: Lissus, Ad Picaria, Creueni, Gabuleo, Theranda, '''Viciano''', Vindenis, Ad Fines, Hammeo, Ad Herculem, Naisso. Sipas këtij itinerari, distanca ndërmjet Vicianës dhe Therandës ishte 37 km, kurse distanca ndërmjet Vicianës dhe Vindenisit ishte 29,6 km."<ref>Dr. Gazmend Rizaj: Toponimi "Viciana" në hartografinë evropiane, Vushtrria-Viciana me rrethina, Kuvendi Komunal, Vushtrri, 2003, fq.53</ref> ==Shih edhe== * [[Sanxhaku i Viçitrinës|Viçitrina]] * [[Vushtrria]] * [[Tabula Peutingeriane]] == Tabula == {{wide image|TabulaPeutingeriana.jpg|10000px|''Tabula Peutingeriane'' - Që nga brigjet Britanike dhe Iberiane në perëndim deri tek India në lindje.}} == Referime == {{reflist}} {{iliria}} {{ilirët}} [[Kategoria:Qytete ilire]] [[Kategoria:Dardani]] [[Kategoria:Dardania]] c8fgfd0zugxdv7vj6fhjttzlgmo7vds 0 14172 2467603 2349302 2022-08-05T03:22:31Z InternetArchiveBot 115207 Lidhje të jashtme të shpëtuara: 1 Lidhje të jashtme të etiketuara si të vdekura: 0) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = Kuito | native_name = Quito | nicknames = <small>Luz de América (Drita e Amerikës) | mottoes = | image_flag = Flag of Quito.svg | flag_link = Flamuri i Kuitos | image_seal = Coat of Arms of Quito.svg | seal_link = Emblema e Kuitos | image_skyline = Quito montage.png <!--Administrimi territorial--> |Rajoni = 2 |Provinca = [[Provinca Pichincha|Pichincha]] |Kantoni = [[Kantoni Quito|Kuito]] |Kryetari = Santiago Guarderas <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = 372.39 | population_total = <small>(2020)</small> 2.011.388 |Dendësia = 7.200 <!-- Të dhëna--> |Lartësia = 2.850 | population_demonym = | established_date = 6 dhjetor 1534 | postal_code = EC1701 |Prefiksi = (0)2 | registration_plate = |Aeroporti = | website = [http://www.quito.gob.ec www.quito.gob.ec] | gjer_g=0 | gjer_m=14 | gjer_s= | gjat_g=78 | gjat_m=31 | gjat_s= }} '''Quito''' (shqip: Kuito), zyrtarisht '''San Francisco de Quito''', është kryeqyteti i [[Ekuadori]]t. Ai ndodhet në një lartësi prej 2.850 metra mbi nivelin e detit dhe është kështu kryeqyteti zyrtar më i lartë në botë. Kuito ndodhet në pellgun lumor Guayllabamba, në shpatet lindore të Pichinchas, një tokë vullkanike aktive në malet e Andeve. Me një popullsi prej 1.978.376 banorësh (2019), Kuito është qyteti i dytë më i populluar në Ekuador, pas [[Guayaquil]]. Ai është gjithashtu kryeqyteti i provincës Pichincha dhe qendra e Kantonit (Distriktit Metropolitan) Quito. Në vitin 2008, qyteti u caktua si selia e Bashkimit të Kombeve të Amerikës së Jugut. [[Skeda:Quito AvVenezuela basilicadelvotonacional.JPG|thumb|right|300px|Quito [[Ekuador]] ]] [[File:Plaza de San Francisco en Centro histórico de Quito, Ecuador.JPG|Sheshi San Francisco, Kuito|thumb|center|800px]] [[File:Teleferico de quito23.JPG|thumb|right|400px|[[TelefériQo]]]] ==Guápulo de Quito== <gallery> File:(Guápulo) Buena Vista black and white.JPG File:(Guápulo) Calle pic. z.JPG File:(Guápulo) Calle pic. e.JPG File:(Iglesia de Guápulo) vista to gonzalez suarez quito.JPG File:(Iglesia de Guápulo) pic. b.JPG File:(Guápulo) Calle pic. b.JPG File:(Guápulo) Calle pic. a.JPG </gallery> == Lidhje të jashtme == * [http://www.ecuadors.org/quito/ Quito Ekuadori] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060526010526/http://www.ecuadors.org/quito/ |date=26 maj 2006 }} {{Commonsart|Ecuador|{{PAGENAME}}}} [[Kategoria:Kryeqytete të botës]] [[Kategoria:Kryeqytete në Amerikën e Jugut]] [[Kategoria:Qytete në Ekuadorë]] fu6trk4afjdp03f4vrfk35ismzcocfb 0 32839 2467548 2000469 2022-08-04T15:02:53Z 77.222.27.78 Gami wikitext text/x-wiki {{coord|43.734|N|19.206|E|display=title}} [[Figura:Lim River Mouth.JPG|thumb|right|300px| Lumi Lim]] '''Limi''' është një lum i trojeve që kalon nëpër [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Sanxhakun e Pazarit të Ri]]. Lumi '''Lim''' është lum malor i cili rrjedh nga [[Liqeni i Plavës]]. Emrin e ka marrë nga fjala "lum".<ref>Dr. [[Ejup Mushoviq]]: Novi Pazar i okolina, faqe 90.</ref> [[File:Lim Drina.JPG|right|thumb|300px|Mouth of Lim]] Rrjedh nëpër [[Plavë]], [[Berane]] dhe [[Bjello Pole]] në Mal të Zi. Pastaj hyn në territorin e Serbisë nëpër Prijepole dhe [[Priboji|Priboj]], futet në territorin e Bosnjës dhe Hercegovinës dhe në afërsi të vendbanimit Megjegje të Vishegradit derdhet në lumin [[Drina]]. == Shih edhe == * [[Zhanica]] ==Referime== {{reflist}} [[Kategoria:Lumenj në Mal të Zi]] [[Kategoria:Lumenj në Shqipëri]] [[Kategoria:Lumenj në Serbi]] [[Kategoria:Lumenj në Bosnje dhe Hercegovinë]] cv4w5dnoduuma654bpadjb217w3ixk0 2467549 2467548 2022-08-04T15:33:41Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet e [[Special:Contributions/77.222.27.78|77.222.27.78]] ([[Përdoruesi diskutim:77.222.27.78|diskutimet]]) në versionin e fundit nga [[Përdoruesi:Klein Muçi|Klein Muçi]]. wikitext text/x-wiki {{coord|43.734|N|19.206|E|display=title}} [[Figura:Lim River Mouth.JPG|thumb|right|300px| Lumi Lim]] '''Limi''' është një lum i trojeve shqiptare që kalon nëpër [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Sanxhakun e Pazarit të Ri]]. Lumi '''Lim''' është lum malor i cili rrjedh nga [[Liqeni i Plavës]]. Emrin e ka marrë nga fjala shqipe "lum".<ref>Dr. [[Ejup Mushoviq]]: Novi Pazar i okolina, faqe 90.</ref> [[File:Lim Drina.JPG|right|thumb|300px|Mouth of Lim]] Rrjedh nëpër [[Plavë]], [[Berane]] dhe [[Bjello Pole]] në Mal të Zi. Pastaj hyn në Shqipëri. Pastaj hyn në territorin e Serbisë nëpër Prijepole dhe [[Priboji|Priboj]], futet në territorin e Bosnjës dhe Hercegovinës dhe në afërsi të vendbanimit Megjegje të Vishegradit derdhet në lumin [[Drina]]. == Shih edhe == * [[Zhanica]] ==Referime== {{reflist}} [[Kategoria:Lumenj në Mal të Zi]] [[Kategoria:Lumenj në Shqipëri]] [[Kategoria:Lumenj në Serbi]] [[Kategoria:Lumenj në Bosnje dhe Hercegovinë]] ncysgm8vwm7fzotuvr7ie5zjfeyuyvj 10 46837 2467573 2464928 2022-08-04T17:56:10Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet nga [[Special:Contributions/130.0.28.31|130.0.28.31]] duke përdorur QuickRollback: Vandalizëm. wikitext text/x-wiki {{Njoftim | tipi = përmbajtje | stili = | figura =[[Image:Other languages icon.svg|55px|djathtas|Shpjegim]] | figra_djathtas = | përmbajtja = '''{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}|Ky artikull|Kjo faqe}} ka përmbajtje ose është {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}|i tëri|e tëra}} në gjuhë të huaj, dhe jo në [[Shqip|gjuhën shqipe]].'''{{#if:{{{1|}}}{{{data|}}}| <small>({{{1|}}})</small>}}<br/><small>Pjesa e mëposhtme e artikullit nuk është e tëra në gjuhën shqipe ose termet, fjalët, fjalitë e përdorura në gjuhë të huaja nuk janë të përkthyera ose komentuara në shqip. Kjo pjesë bie në kundërshtim me rregulloren e Wikipedisë në gjuhën shqipe, për këtë arsye '''NUK MUND''' të merret si e saktë '''derisa të rregullohet'''</small>. |} <!-----------------------------------------------Kat------------------------------------------------> <!--{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}| [[Kategoria: Artikuj për përmirësim|{{#if: {{{1|}}}{{{categoria|}}}|/{{{1|}}}{{{categoria|}}}}}]]}}--> {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}|[[Kategoria:Për përmirësim:Gjuha|{{PAGENAME}}]] }} }} <noinclude> <!-----------------------------------------------Përdorimi------------------------------------------> <code>'''<nowiki>{{Gjuha shqipe}}</nowiki>'''</code><br> <code>'''<nowiki>{{Gjuha shqipe|koha}}</nowiki>'''</code> <code>'''<nowiki>{{Gjuha shqipe|kategoria|koha}}</nowiki>'''</code> <!-----------------------------------------------kat------------------------------------------------> </noinclude> [[Kategoria:Për përmirësim:Gjuha|!]] <!-----------------------------------------------if---kat-------------------------------------------> {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}}|[[Kategoria:Stampa pastrimesh|{{PAGENAME}}]]}} 5ubepkoa2l2i6eqciiotneppbtow42v 0 68359 2467593 2426245 2022-08-04T20:32:54Z 146.0.16.230 wikitext text/x-wiki {{fjala}} {{Infobox settlement |Emri = Phoenix | native_name = | settlement_type = Qytet | nicknames = | mottoes = {{{Moto|}}} | image_skyline = PhoenixMontage02.jpg | image_caption = Pamje nga Feniks | image_flag = Flamurit te Phoenix.png | flag_link = Flamuri i Feniksit | image_seal = | seal_link = <!--Administrimi territorial--> |Shteti = SHBA |Shteti federal = [[Arizona]] |Qarku = [[Maricopa County]] |Kryetari i Bashkisë = Greg Stanton <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = 1.341,48 | population_total = <small>(2010)</small> 1.445.632 |Dendësia = 1.145,79 <!-- Të dhëna--> |Lartësia = 331 | population_demonym = | established_date = 1867 |Zona Kohore = [[UTC-7]] |Ora Verore = nuk ka | postal_code = 85001–85099 |Prefiksi = 480, 602, 623 |Aeroporti = | website = [http://www.phoenix.gov/ www.phoenix.gov] | map_size = 280 | image_map = |CoordAddon = type:city_region:US-DC | gjer_g=33 | gjer_m=27 | gjer_s=0 | gjer_dr =N | gjat_g=112 | gjat_m=04 | gjat_s=0 | gjat_dr =W }} [[Figura:Phoenix_skyline.jpg|parapamje| image_skyline nga Feniks]] '''Phoenix''' ''([[shqiptimi|lexo:]] Feniks)'', ({{IPA|ˈfiːˌnɪks}}, [[O'odham language|O'odham]] ''Skikik'', [[Yavapai language|Yavapai]] ''Wasinka'', [[Western Apache]] ''Fiinigis'', [[Navajo language|Navajo]] ''Hoozdo'', [[Mojave language|Mojave]] ''Hachpa 'Anya Nyava'')<ref>Munro, P et al. ''A Mojave Dictionary'' Los Angeles: UCLA, 1992</ref> është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i shtetit amerikan të [[Arizona|Arizonës]]. Feniksi është kryeqyteti me më shumë popullsi në SHBA. Ai është i vetmi kryeqytet me popullsi me më shumë se një milion banorë dhe është qyteti i 6-të më i madh i SHBA-së <ref name="usa1">{{cite web |url=http://quickfacts.census.gov/qfd/states/04/0455000.html |title=Phoenix QuickFacts from US Census Bureau |publisher=United States Census Bureau |accessdate=11 shtator 2012 |archive-date=21 maj 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120521120746/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/04/0455000.html |url-status=dead }}</ref><ref name="2007popest">{{cite web|url=http://www.census.gov/popest/cities/tables/SUB-EST2007-04-04.csv|title=Annual Estimates of the Population for Incorporated Places in Arizona|publisher=[[United States Census Bureau]]|date=2008-07-10|accessdate=2008-07-14}}</ref> ku sipas të dhënave të vitit 2010 kishte 1,445,632 banorë. == Gjeografia == == Ekonomia == == Kultura == == Personalitete == == Referime == {{ref}} == Lidhje të jashtme == [[Kategoria:Qytete në SHBA]] [[Kategoria:Kryeqytete të shteteve të SHBA-së]] [[Kategoria:Qytete në Arizona]] {{cung}} 05docqxqgazhswujxy3w6o63inypjxz 0 78476 2467613 2465043 2022-08-05T09:31:11Z Drenisa 112234 removed [[Category:Iliri]]; added [[Category:Gjuha ilire]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Për përmirësim}} [[Skeda:Illyrian Tribes (Shqipe).svg|right|thumb|200px|Fiset ilire në lashtësi.]] {{Shiko gjithashtu|Gjuha ilire (moderne)}} '''Gjuha ilire''' ose '''ilirishtja''' i përket familjes së [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhëve indo-evropiane]] dhe ka qenë e folur në pjesën perëndimore të [[Ballkani]]t<ref>N e se [[gjuha messape]] ka qenë shumë afër gjuhës ilire dhe konsiderohet si gjuhë ilire, pra ilirishtja ishte folur edhe në jug të [[Itali]]së.</ref> Në kohën e lashtë quheshin si fise. Por sipas disa studimeve thuhet se gjuha e ilirëve është shumë e ngjashme me shqipen e sotme.[[ilire]]: [[Ardianët]], [[Dalmatët]], [[Panonët]], [[Autariatët]], [[Taulantët]] (shih [[fiset ilire]]).Ilirët flisnin një gjuhë që dallonte nga popujt e tjerë që jetonin në gadishullin e Ballkanit. Mendohet se ilirët nuk e kanë lënë të shkruar gjuhën e tyre. Deri më sot nuk është gjetur asnjë dokument i shkruar në gjuhën ilire. Nga gjuha ilire janë trashëguar sot rreth 1000 emra njerëzish,perëndish,fisesh,vendesh,lumenjsh e malesh. Këto fjalë janë gjetur në mbishkrime të ndryshme,në shkrimet e autorëve të vjetër grekë e latinë,si dhe në monedhat e gjetura në teritoret ilire.Nga studimi i tyre është aritur në përfundimin se gjuha ilire bën pjesë në grupin e gjuhëve indoeuropiane .Me anë të gjuhës shqipe,studiuesit sot kanë mundur të shpjegojnë kuptimin e shumë fjalëve ilire si:bilë (bijë), sika (thika) ,aran (arë) ,baro (bari) etj.Emra ilirë si Bardhyl,Agron,Teuta,Genti,Pirro etj emra të cilët përdoren e dhe sot në trevat shqiptare. == Fjalët ilire == Vetëm pak fjalë të ilirishtes janë cituar nga burimet klasike nga ato romake apo greke, dhe nga këto vetëm katër janë identifikuar me etnonimin ''Illyrii'' ose ''Illurioí'' ; të tjerat duhet të identifikohen tërthorazi : {|border="1" cellspacing="0" cellpadding="4" class="wikitable" ! !! '''dëshmia''' !! '''kuptimi''' !! '''[[etimologjia]]''' !! '''[[cognate]]s''' |- | abeis || || "snakes" || PIE * || Lat ''anguis'', Old High Germ ''unc'', Lith ''angìs'', Gk ''óchis'' "snake", ''echis'' "viper", Toch ''auk'' "snake", Arm ''auj'', Russ ''už'', Skt ''áhis'', Av ''aži'' |- | bagaron || || "warm" || PIE *|| Phrygian ''bekos'' "bread", Alb ''bukë'' "bread", Eng ''bake'', Lat ''focus'' "hearth", Old Ir ''goba'' "blacksmith", Gk ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame" |- | brisa || || "husk of grapes"|| PIE *|| Alb ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng ''broth'', Lat ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir ''bruth'' "heat, wrath", Thrac ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk ''apéphrysen'' "to seethe, boil" |- | deuádai || || "satyrs" || PIE * || Skt ''dhūnoti'' "he shakes", Gk ''thýein'' "to rage, seethe", ''théeion'' "sulfur vapor", Eng ''dizzy'', Old Eng ''dwæs'' "foolish", Paeonian ''Dýalos'' "Dionysos", Lat ''furere'' "to rage", ''belua'' "wild animal", Old Ir ''dásacht'' "rage, fury", Lith ''dvesiù'' "to perish, die (animals)", Hitt ''tuhhai'' "to gasp" |- | mandos || || "small horse"|| PIE * || Alb ''mëz, mâz'' "poney", Thrac ''Mezēnai'' "divine horseman", Mess Iuppiter ''Menzanas'' (divinity) |- | mantía || || "bramblebush" || PIE * || Old and dial. Alb ''mandë'', mod. Alb ''mën, man'' "berry, mulberry" |- | rhinos || || "fog, mist" || PIE * || Old Alb ''ren'', mod. Alb ''re, rê'' "cloud" |- | sabaia, sabaium, sabaius || || "a type of [[beer]]" || PIE * || Eng ''sap'', Lat ''sapere'' "to taste", Skt ''sabar'' "sap, juice, nektar", Avestan ''višāpa'' "having poisonous juices", Arm ''ham'', Gk ''hapalós'' "tender, delicate", Old Ch Slav ''sveptŭ'' "bee's honey" |- | sibina (Lat.), sibyna (Lat.), sybina (Lat.); σιβυνη (Gk.), σιβυνης (Gk.), συβινη (Gk.), ζιβυνη (Gk.)|| [[Festius]], citing [[Ennius]]<ref>A Grammar Of Modern Indo-European: Language & Culture, Writing System & Phonology, Morphology And Syntax by Carlos Quiles,2007,ISBN 84-611-7639-1,"sibina(Lat), sibyna(Lat), sybina(Lat); σιβυνης(Gk.) σιβυνη(Gk.) συβινη(Gk.) ζυβινη(Gk.); a 'hunting spear' generally 'spear', 'pike'; an Illyrian word according to Festius citing Ennius; is compared to συβηνη (Gk.) found in Aristophanes Thesmophoriazusai; the word appears in context of a barbarian speaking.Akin to Persian zopin,Arm ''savin'' 'spit'"</ref>; is compared to ''συβηνη'' (Gk.), "flute case", a word found in [[Aristophanes]]' ''[[Thesmophoriazusai]]''; the word appears in the context of a barbarian speaking || "a hunting spear", generally, "a spear", "[[Pike (weapon)|pike]]" || PIE * || Alb ''thupër'' "bar, stick"<ref name=gjeneruar_automatikisht1>Hamp 2007</ref>, cf. Pers ''zôpîn'', Arm ''səvīn'' "a spit" |- | sica, sicca (Lat.)|| First notice in [[Ennius]]: ''illyrii restant sicis sybinisque fodentes'', of Illyrian soldiers;<ref>Wilkes (1992)</ref><ref>Catilinarians By Marcus Tullius Cicero, Andrew R. Dyck Edition: illustrated Published by Cambridge University Press, 2008 ISBN 0-521-83286-1, 9780521832861 link [http://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C&pg=PA96&dq=sica+thracian&lr=&as_brr=3]</ref> later used in [[Natural History (Pliny)|Pliny]] to describe Thracian implements || "curved knife, dagger" || PIE * || Alb ''thika'' "knife"<ref name=gjeneruar_automatikisht1 /><ref>Basic Albanian etymologies By Martin E. Huld Edition: illustrated Published by Slavica Publishers, 1984 Original from the University of Michigan ISBN 0-89357-135-0, 9780893571351</ref>, cf. Lat ''sicca'' "dagger", Lat ''sicarii'' "assassins" |- |} Some additional words have been extracted by linguists from toponyms, hydronyms, anthroponyms, etc. : * ''Agruvium'' "along the coast between Risinum and Butua": IE *aĝr-; cf. Skt ''ájraḥ'' "pasture, field", Lat ''ager'', Gk ''agrós'', Goth ''akrs'' * ''Bindus'' "river god"; cf. Old Ir ''banne'' "drop", Skt ''bindú, vindú'' "drops, gob, spot", possibly Lat ''fōns Bandusiae'' * ''Bosona'', "Bosna river", literally "running water": IE *bheg-, bhog- "to run"; cf. Old Ch Slav ''bĕžati'' "to flee, run", Lith ''bėgti'' "to flee", Gk ''phébesthai'' "to flee", ''phóbos'' "fear", Alb ''boj'' "to drive, mate", Eng ''beck'' "brook, stream", Middle Ir ''búal'' "flowing water", Hindi ''bhāg'' "to flee" * mons ''Bulsinus'', "Büžanim hill": IE *bhl.kos; cf. Eng ''balk'', Middle Ir ''blog'' "piece, fragment", Lat ''fulcrum'' "bedpost", Gk ''phálanx'' "trunk, log", Lith ''balžiena'' "crossbar", Serb ''blazína'' "roof beam", Skt ''bhuríjāu'' "cart arms" * ''Derbanoí'', An''derva'': IE *derv; cf. Eng ''tree'', Alb ''dru'' "wood", Old Ch Slav ''drĕvo'' "tree", Welsh ''derw'' "oak", Gk ''dóry'' "wood, spear", ''drýs'' "oak, tree", Lith ''derva'' "pine wood", Hitt ''taru'' "tree, wood', Thrac ''taru'' "spear", Skt ''dru'' "tree, wood", ''daru'' "wood, log" * ''Dizēros'', An''dízētes'': IE *digh; cf. Eng ''dough'', Gk ''teîchos'' "wall", Lat ''fingere'' "to shape, mold", Old Ir ''com-od-ding'' "he builds, erects", Old Russ ''dĕža'' "kneading trough", Arm ''dez'' "heap", Skt ''dehah'' "body, form" * ''Domator'', personal name; cf. Old Ir ''damnaid'' "he binds, breaks a horse", ''dam'' "ox", Eng ''tame'', dialectal Germ ''zamer'' "ox not under the yoke", Alb ''dem'' "young bull", Lat ''domāre'' "to tame", ''domitor'' "tamer", Gk ''dámnēmi'' "to break in", ''dámalos'' "calf", Skt ''dāmyáti'' "he is tame; he tames" * ''Loúgeon''. [[Strabo]] in his Geography mentions "a marsh called Lougeon" (which has been identified as [[Lake Cerknica]] in [[Slovenia]]) by the locals (Illyrian and Celtic tribes), ''Lougeon'' being Strabo's rendition of the local toponym into Greek. cf. Alb ''lag'' "to wet, soak, bathe, wash" (< PA *''lauga''), ''lëgatë'' "pool" (< PA *''leugatā''), ''lakshte'' "dew" (< PA * ''laugista''); further akin to Lith ''liűgas'' "marsh", Old Ch Slav ''luža'' "pool", Thrac ''Lýginos'' "river name"<ref>Strabo 7.43, "élos loúgeon kaloúmenon"</ref> * stagnus ''Morsianus'' "marshlands in Pannonia": IE *merĝ; cf. Middle High Germ ''murc'' "rotten, withered, boggy", Old Ir ''meirc'' "rust", Alb ''marth'' "to shiver, shudder", Lith ''markýti'' "to rust" * ''Naro'': IE *nor; cf. Lith ''nãras'' "diving duck", Russ ''norá'' "hole", Serbo-Croat ''po-nor'' "abyss" * ''Nedinum'': IE *ned; cf. Skt ''nadas'' "roarer" * ''Oseriates'', "lakes"; akin to Old Ch Slav ''ozero'' (Serb-Croat ''jezero''), Latvian ''ezers'', Old Pruss ''assaran'', Gk ''Achérōn'' "river in the underworld" * ''Pelso'' (Latin authors referred to modern [[Lake Balaton]] as "''lacus Pelso''", ''Pelso'' being a hydronym from the local inhabitants), ''Pelso'' apparently meant "deep" or "shallow": IE ''*pels-''; cf. Czech ''pleso'' "deep place in a river, lake", Welsh ''bwlch'' "crack", Arm ''pelem'' "to dig" * ''Tergitio'', "merchant"; cf. Old Ch Slav ''trĭgĭ'' (Serbo-Croat ''trg'') "market", Old Russ ''tŭrgŭ'' "market", Latv ''tirgus''<ref>This group is considered to be cognate with the Italian city name of Trieste; Alb ''treg'' "market" might be a borrowing from South Slavic.</ref> * ''Teuta'', ''Teutana'': IE *teuta- "people"; cf. Lith ''tauta'' "people", Germ ''Deutsch'' "German", Old Eng ''theod'' "people", Old Ir ''túath'' "clan", Umbrian ''tota'' "people", Oscan ''touto'' "city", Hitt ''tuzzi'' "army" * ''Tómaros'', Tomorr mountain; cf. Old Ir ''temel'' "darkness", Middle Ir ''teimen'' "dark grey", Old High Germ ''demar'' "darkness", ''dinstar'' "dark", Lat ''tenebrae'' "darkness", ''temere'' "by chance, rashly", Skt ''tamas'' "darkness", ''tamsrah'' "dark", Old Ch Slav ''tima'' "darkness" * ''Ulcisus'' mons, ''Ulcinium'' (city), ''Ulcisia'' castra; cf. Eng ''wolf'', Old Alb ''ulk'', Alb ''ujk'', Avestan ''vəhrkō'', Farsi ''gurg'', Skt ''vṛkas'', Old Ch Slav ''vlŭkŭ'', Russ ''volcica'', Lith ''vil~kas'', Lat ''lupus'', Gk ''lýkos'' * ''Volcos'', river name in Pannonia; cf. Old Ir ''folc'' "heavy rain, wet weather", Welsh ''golchi'' "to wash", obsolete Eng ''welkin'' "cloud", Old High Germ ''welk'' "moist", Old Ch Slav ''vlaga'' "moisture, plant juice", ''vŭlgŭkŭ'' "wet"<ref>Wilkes (1992): "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen Teuta of the third century BC derives from ''teutana'', which means `queen'." (p. 72)</ref><ref>Wilkes (1992): "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Das- menus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between ..." (p. 71)</ref> === Antroponimet ilire === == Fjalë ilire që hynë në gjuhën romake == * tsica ("thikë") {{long line}} dha "sicca" ne gjuhën romake (me etimologji hipotetike, ende s'është vertetuar), edhe mbase "thikë" në shqip. == Kentum apo Satem == Në të gjitha këto raste të mbështetësit e karakterit kentum e konsiderojnë gjuhën ilire PIE k * ^&gt; / * k / ose PIE* ^ g&gt; / * g / pasuar nga një / l / apo / r / të jetë dëshmi e një karakteri kentum të gjuhës ilire. Megjithatë, ngjan se edhe në gjuhën shqipe dhe Balto-sllave të cilat janë gjuhë Satem, në këtë pozicionin fonetik e palatovelaret janë përgjithësisht depalatizuar (depalatizimi i PIE k * ^&gt; * k dhe g * ^&gt; * g para / r / dhe / l / veçanërisht në shqipe). == Shih edhe == * [[Iliri]] * [[Iliria]] * [[Iliriku]] * [[Ilirologjia]] * [[Detaria ilire]] * [[Mitologjia ilire]] * [[Mbretëria e Ilirisë]] * [[Lista e fiseve antike ilire]] * [[Lista e personaliteteve ilire]] == Referime == <references/> == Lidhje te jashtme == * [http://www.wordgumbo.com/ie/cmp/illy.htm Short Illyrian Glossary] * [http://groups.yahoo.com/group/Illyrians/?yguid=232262967 Illyria and Illyrians] <br/> {{Iliria}} [[Kategoria:Gjuhët indo-evropiane|Ilire]] [[Kategoria:Gjuha ilire]] 6a39wb6z5xb6884lyrus7bper75kinm 0 79970 2467614 2426190 2022-08-05T09:31:47Z Drenisa 112234 added [[Category:Gjuha ilire]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{pp}} '''Mesapishtja''' (e njohur edhe si gjuha e mesapeve) është një gjuhe e vdekur indo -evropiane të Evropës Jug-lindore në Itali, e folur dikur në rajonin e Puglia. Ajo ishte folur nga tre Iapygian fiset e rajonit: Messapians, Dauni dhe Peucetii. Gjuha, ka qenë ruajtur në rreth 300 mbishkrime daton nga 6 deri në shekullin 1 pes. Messapian mund të ketë qenë një gjuhë ilire. Gjuhët ilire u folur kryesisht në anën tjetër të Detit Adriatik. Lidhje midis Messapian dhe Ilir është bazuar kryesisht në emrat personale të gjetura në varr mbishkrimet dhe në referenca klasike, që vështirë se çdo gjurmë të gjuhës ilire janë të majtë. Gjuha Messapian u zhduk pasi që Perandoria romake pushtoi rajonin Apulia dhe asimiloi kështu banorët. ==Tekstet mesape== Pak nga shkrimet mespe jane deshifruar, ne se vertete jane deshifruar ne rregull. Nga mbishkrimi [[Vaste]] i (''Corpus Inscriptionum Messapicarum 149''),nje pasazh qe ndofta kosssiton me se shumti ne nje emer personi: :''klohi zis thotoria marta pido vastei basta veinan aran in daranthoa vasti staboos xohedonas daxtassi vaanetos inthi trigonoxo a staboos xohetthihi dazimaihi beiliihi inthi rexxorixoa kazareihi xohetthihi toeihithi dazohonnihi inthi vastima daxtas kratheheihi inthi ardannoa poxxonnihi a imarnaihi'' Per kete shkrim tjeter mesap (Grotta della Poesia, [[Melendugno]], [[Lecce]]),eshte dhene nje perkthim nga [[Cornell University]]: :''klauhi Zis'' :''Dekias Artahias'' :''Thautouri andirahho'' :''daus apistathi vinaihi'' '''Ne anglisht''' :''Hear Zeus,'' :''Dekias Artahias'' :''to the infernal Thaotor'' :''set up (the rest untranslated)'' '''Ne shqip''' degjo zeus Dekias Arhatahias ne ferrin e Thaotor vendos ( mbetja eshte e paperkthyer) Ketu, ''klauhi'' eshte interpretuar deri tani si "degjo" (<[[PIE]] ''*kleu-'', "te degjosh"); ''Zis'' eshte interpretuar si [[Zeus]] ne mesapisht ; ''Dekias'' eshte emër i parmë (krahaso Latinisht [[Decius (name)|Decius]]); ''Artahias'' ështe nje [[patronym]] ose [[nomen gentile]] me mesapishten [[genitive]] ''-as'' suffix; ''Thautori'' ngjan të jetë një zoti i ferrit për shkak të vendosjes së tij pranë asaj që duket të jetë një mbiemër, ''andirahho'' (perhaps from PIE ''*ndher-'', "under"). Një tjetër mbishkrim mesapik nga [[Galatina]] eshte datuar si i [[shek i 2 PES]]: :''klohi zis anthos thotorridas ana aprodita apa ogrebis'' Ndarja e dy elementeve të fundit është e pasigurtë (''apa'', ''ogrebis'', sic tregohet ketu). ''Klohi'' (si ''klauhi'' në mbishkrimin paraprak) Ndoshta do të thotë "listen, hear"(degjo). ''Zis'' eshte ndoshta zeusi ne mesapishte, Si në mbishkrimin e mëparshëm. ''Aprodita'' eshte nje fjale e huazuar nga [[Ancient Greek|Greek]] ''[[Aphrodite]]''. ''Anthos Thotorridas'' eshte nje [[anthroponym]] mesap, duke treguar një emër personal plus patronimik ose nje nomen gentile (emer nderi) ne gjinore (''-as''). Gjuha mesape është ruajtur në një grup pakët tekstesh prej ndoshta pesëdhjetë mbishkrime, nga të cilat vetëm disa përmbajnë më shumë se emrat e duhur, dhe disa pak glosa te shkrimtartet e vjeter te mbledhura nga [[Theodor Mommsen|Mommsen]] (''Unteritalische Dialekte'', p.&nbsp;70). Fatkeqësisht, shumë pak mbishkrime origjinale ekzistojnë tani, megjithëse disa mbeten në muzeun në Taranto. Transkriptet e vetme të kënaqshme janë ato të dhëna nga:(perkth:Gjuha Messapian të ruhet në një grup i vogël i mbishkrimeve ndoshta pesëdhjetë, nga të cilat vetëm pak të përmbajë më shumë se emrat e duhur, dhe në disa glosses në shkrimtarët e lashtë të mbledhura nga Mommsen (Unteritalische Dialekte, p.&nbsp;70). #Mommsen (loc. cit.)<ref>John P Droop në ''Annual of the British School at Athens'' (1905-1906), xli. 137</ref> Një numër i madh i mbishkrimeve të mbledhura nga [[Gian Francesco Gamurrini|Gamurrini]] në shtojcat e [[Ariodante Fabretti|Fabretti]]'s ''Corpus inscriptionum italicarum'' janë falsifikime, dhe teksti i pjesës tjetër raportohet si pakujdesi. Prandaj është e sigurt të mbështetesh në tekstet e mbledhura nga Mommsen, të përmbledhura megjithëse ato janë nga leximet e ndryshme dhënë atij nga autoritete të ndryshme. Përkundër këtyre vështirësive, sidoqoftë, janë vërtetuar disa fakte me rëndësi të konsiderueshme. Mbishkrimet, për aq sa është e sigurt të gjykohet nga kopjet e gjetjeve më të vjetra dhe nga faksimilet e Droop-it nga më të rejat, janë të gjitha në alfabetin Tarentino-Jonian (with <no font for this character> for v and <no font for this character> for h). Për kufijtë e datës 400-150 pes mund të konsiderohet si afërsisht e mundshme; dy mbishkrimet më të rëndësishme - ato të Bindisi dhe Vastemay mbase i caktohet përkohësisht [[3rd century BC]]. Përpjekja e parë e Mommsen për t'u marrë me mbishkrimet dhe gjuhën arriti rezultate të forta, por jo shumë ne sasi, kryesori i të cilave ishin [[genitival]] karakteri i mbaresave ''-aihi'' dhe ''-ihi''; dhe vlera bashkëlidhëse e ''inthi'' (loc. cit. 79-84 sg(1). Që nga viti 1850 është bërë pak përparim. The Norwegian scholar [[Alf Torp]] (1853–1916) in ''Indogermanische Forschungen'' (1895), V, 195, deals fully with the two inscriptions just mentioned, and practically sums up all that is either certain or probable in the conjectures of his predecessors. Vështirë se më shumë se disa fjalë mund të thuhet se janë ndarë dhe përkthyer me siguri--''kalatoras'' (masc. gen. sing.) "of a herald" (written upon a herald's staff which was once in the Naples Museum); ''aran'' (acc: sing. fem.) "arable land"; ''mazzes'', "greater" (neut. acc. sing.), the first two syllables of the Latin ''maiestas''; while ''tepise'' (3rd [[Grammatical number|sing.]] aorist [[indicative|indic.]]) "placed" ose "offered"; and forms corresponding to the article (''ta'' = Greek ''to'') seem also probable. Disa karakteristika fonetike të gjuhës mund të konsiderohen mjaft të sigurta: #the change of [[PIE]] short ''-ǒ-'' to ''-ǎ-'' (as in the last syllable of the genitive ''kalatoras'') #of final ''-m'' to ''-n'' (as in ''aran'') #of ''-ni-'' to ''-nn-'' (as in the Messapian [[praenomen]] ''Dazohonnes'' vs. the [[Illyrian languages|Illyrian]] praenomen ''Dazonius''; the Messapian genitive ''Dazohonnihi'' vs. Illyrian genitive ''Dasonii'', etc.) #of ''-ti-'' to ''-tth-'' (as in the Messapian praenomen ''Dazetthes'' vs. Illyrian ''Dazetius''; the Messapian genitive ''Dazetthihi'' vs. the Illyrian genitive ''Dazetii''; nga nje ''Dazet-'' stem common in Illyrian and Messapian) #of ''-si-'' to ''-ss-'' (as in Messapian ''Vallasso'' for ''Vallasio'', a derivative from the shorter name ''Valla'') #the loss of final ''-d'' (as in ''tepise''), and probably of final ''-t'' (as in ''-des'', mbase kuptimore "set", from PIE ''*dhe-'', "to set, put") #the change of voiced aspirates in [[Proto-Indo-European language|Proto-Indo-European]] to plain voiced consonants: PIE ''*dh-'' or ''*-dh-'' to ''d-'' or ''-d-'' (Mes. ''anda'' < PIE ''*en-dha-'' < PIE ''*en-'', "in"; compare Gr. ''entha'') and PIE ''*bh-'' or ''*-bh-'' to ''b-'' or ''-b-'' (Mes. ''beran'' <PIE ''*bher-'', "to bear") #''-au-'' before (at least some) consonants becomes ''-ā-'': ''Bāsta'', from ''Bausta'' #the form ''penkaheh''—which Torp very probably identifies with the [[Oscan language|Oscan]] stem ''pompaio''—a derivative of the Proto-Indo-European numeral ''*penkwe-'', "five". Nëse ky identifikim i fundit është i saktë do të tregonte, that in Messapian (as in [[Venetic]]) the original labiovelars (''k<sup>w</sup>'', ''g<sup>w</sup>'', ''gh<sup>w</sup>'') were retained as gutturals and not converted into labials. Ndryshimi i ''o'' në ''a'' është jashtëzakonisht interesant, e asocion me degët veriore të Indo-Evropës si p.sh. [[Germanic languages|Germanic]], [[Albanian language|Albanian]] dhe [[Lithuanian language|Lithuanian]], dhe që nuk shfaqet në ndonjë dialekt tjetër jugor të njohur deri më tani. {{Fact|date=March 2008}} ''[[Aphrodite]]''greke shfaqet në formë ''Aprodita'' (dat. sing., fem.). Përdorimi i dyfishtë i [[bashkëtingëllore]]ve që tashmë është vënë në mbishkrimet mesapiane është lidhur shumë ngushtë nga Deecke me traditën që e njëjta praktikë u ofrua në Romë nga poeti [[Ennius]] i cili vinte nga qyteti mesap Rudiae (Festus, p.&nbsp;293 M). Emrat e përveçëm në mbishkrime tregojnë sistemin e rregullt italik të emrave xhentile, të paraprirë nga një paraemer personal; dhe se disa mbishkrime tregojnë tiparin interesant i cili shfaqet në Tables of Heraclea të një kreshte apo steme, siç është një trekëndësh ose një spirancë, e veçantë për familje të veçanta. E njëjta gjë rishfaqet në [[Iovilae]] të [[Capua]] dhe [[Cumae]]. ==Fjale mesape== {| class="wikitable" ! Elementi leksikor mesapian || Proposed cognates |-- |-- | Bréntion (nga mesapishtja ''bréndon, bréntion'') ([[Brindisi]], [[Italy]]) || [[gjuha suedeze|suedisht]] ''brinde'' "shqip: dre angl:elk", [[gjuha letoneze|letonishtja]] ''briêdis'' "deer", [[gjuha lituane|lituanishtja]] ''briedis'', "elk", [[Old Prussian language|Old Prussian]] ''braydis'', "elk"<ref>Orel, Vladimir. ''Albanian Etymological Dictionary''. Leiden, Netherlands: Brill, 1998.</ref>, [[Thracian language|Thracian]] ''Brendike'' [https://web.archive.org/web/20080517094300/http://soltdm.com/geo/arts/eisdikaia/eisdikaia_r.htm] (i cili ishte një toponim trak i vendosur pikërisht në lindje të [[Dikaia]]) [[Albanian language|Albanian]] ''bri, brî'' (pl. brirë, brinë) "horn; antler" [< late Proto-Albanian *''brina'' < earlier *''brena'']<ref>Orel, Vladimir. ''A Concise Historical Grammar of the Albanian Language: Reconstruction of Proto-Albanian''. Leiden, Netherlands: Brill, 2000.</ref>. The Messapian word is glossed early as "deer", then narrowed in meaning to a deer's head (cf. Strabo ''caput cervi''), then possibly by metonymy to its antlers in early Albanian, and by extension any excrescence, thus modern "horn". |-- |Menzana |-- |penkaheh || Torp e identifikon kete si nje fjale mesape per numrmin "pese", nga PIE ''*penkwe-'', "pese" |} ==Bibliografia== *[[W. Deecke]] in a series of articles in the Rheinisches Museum, xxxvi. 576 sqq.; xxxvii. 373 sqq. ; xl. 131 sqq.; xlii. 226 sqq. *[[S. Bugge]], ''Bezzenbergers Beiträge'', vol. 18. *[[L. Ceci]] ''Notizie degli Scavi'' (1908), p.&nbsp;86; and one or two others are recorded by [[Professor Viola]], ibid. 1884, p.&nbsp;128 sqq. and in ''Giornale degli Scavi di Pompei'', vol. 4 (1878), pp.&nbsp;70 sqq. The place-names of the district are collected by [[Robert Seymour Conway|R. S. Conway]], ''The Italic Dialects'', p.&nbsp;31; for the Tarentine-Ionic alphabet see ibid. ii., 461. Për një diskutim të çështjes së rëndësishme etnologjike të origjinës së Mesapëve shih: *[[Wolfgang Helbig]], ''Hermes'', xi. 257 *[[P. Kretschmer]], ''Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache'', pp.&nbsp;262 sqq., 272 sqq. *[[H. Hirt]], ''Die sprachliche Stellung der Illyrischen'' (''Festschrift fur [[H. Kiepert]]'', pp.&nbsp;179–188) == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Gjuha shqipe]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje te jashtme == * it [http://www.altosalentorivieradeitrulli.it/nuova_pagina_17.htm Civiltà messapica] * [http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/1503336/Archaeologists-find-western-worlds-oldest-map.html Archaeologists find western world's oldest map]. Telegraph Newspaper Online, November 19, 2005. *[https://web.archive.org/web/20120717021122/http://indoeuro.bizland.com/tree/balk/messapic.html Messapic] *[http://linguistlist.org/forms/langs/get-familyid.cfm?CFTREEITEMKEY=IEO Unclassified Indo-European,Messapian] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090327163538/http://linguistlist.org/forms/langs/get-familyid.cfm?CFTREEITEMKEY=IEO |date=27 mars 2009 }} [[Kategoria:Gjuhë të shuara]] [[Kategoria:Gjuhët indo-evropiane]] [[Kategoria:Dialekte]] [[Kategoria:Gjuha ilire]] 0r17hc983pzpo9yh5evjctiys26ub62 0 93568 2467591 2361142 2022-08-04T20:23:49Z 146.0.16.230 wikitext text/x-wiki {{joref}} {{pp}} '''Helena''' ({{lang-el|Ἑλένη}}) - e bija e [[Zeusi]]t, zotit suprem dhe e [[Ledës]], më e bukura prej të gjitha grave vdekatare. [[Figura:Helen of Troy.jpg|thumb|]] E ëma, Leda, ishte gruaja e Tindareut, mbret i Spartës me të cilin ka pasur dy fëmijë, bijën Klitemnestrën dhe djalin Kastorin. Me bukurinë e vet Leda e ka magjepsur edhe vetë Zeusin. Kështu Zeusi u shndërrua në [[Mjellma|mjellmë]] dhe magjepsi [[Leda|Ledën]]. Nga dashuria e saj me perënditë, Zeusin, u lindën dy fëmijë: [[Helena]] dhe [[Polideuki]]. Tindareu nuk ka pasur asgjë kundër pjesëmarrjes së Zeusit në shumimin e familjes së tij, andaj fëmijët e vet dhe thjeshtrit, i ka rritur si duhet. Me djem nuk ka pasur vështirësi të posaçme. Që të dy u bënë trima të famshëm dhe arritën në qiell ku edhe sot ndriçojnë si Bineqët ose Dioskurët. Edhe me Klitemnestrën, së paku deri sa ishte e re, nuk ka pasur vështirësi. E martoi për Agamemnonin, mbretin e Mikenës. Vështirësi më të mëdha ka pasur me Helenën. Ishte ende vajzë tejet e re, ndërsa për bukurinë e saj është folur larg, andaj e dëshironte Tezeu, mbreti i Athinës dhe me ndihmën e shokut të vet Piritout, e rrëmbeu. E çliruan vëllazërit Kastor dhe Polideuk dhe e këthyen në shtëpi.Së shpejti në Spartë erdhën krushqarët e rinjë për Helenën. Me kohë aty u gjenden të gjithë mbretërit dhe fëmijët e mbretërve akeas, të cilët dëshironin të martohen. Grindjet e tyre rreth Helenës gati e sollën Greqinë deri te gremina e luftës. Katastrofën e pengoi mendjeprehtësia e Odiseut, mbretit të Itakës. Ai në mënyrë të thjeshtë, origjinale, e këshillon Tindareun: që t'i lejë anash të gjitha konsideratat dinastike dhe politike e t'i lejojë Helenës që ta zgjedhë burrin sipas dëshirës së vet. Krushqarët u pajtuan me këtë mendim dhe me betim u obliguan se zgjedhjen e saj do ta pranojnë pa kurrfarë kundërshtimi dhe se fituesin nuk do ta vrasin dhe në asnjë mënyrë nuk do ta fyejnë, por në çdo gjë do t'i ndihmojnë. Me fat ose pa fat, i zgjedhuri i saj ishte Menelau, vëllau i Agamemnonit. Pas martesës i lindi e bija Hermiona dhe kur Tindareu vdiq, Menelau e trashëgoi fronin spartan. Çdo gjë ka qenë në rregull madje as Menelau dhe as Helena nuk kanë parandjerë se çka po u pergatit ndërkohë fati. Atëbotë në shpellën e kentaurëve ishte dasma e Peleut, mbretit të Ftisë me Tetidën, hyjneshën e detit, në të cilën kanë marrë pjesë të gjithë zotërat. Vetëm Erida, hyjnesha e grindjes, nuk ka qenë e ftuar që mos t'ua prish harenë. Erida e fyer për t'u hakmarrë në mesin e hyjneshave Afrodita, Hera dhe Ethena e hudh mollën e artë, në të cilën shkruante „më të bukurës". Hyjneshat menjëherë si një, donin ta merrnin mollën, sepse secila prej tyre, gjë që është e kuptueshme, e konsideronte veten më të bukur. Ndërkaq nga kjo lindi grindja në zgjidhjen e së cilës nuk ka dashur të ndërhyjë as zoti suprem Zeusi. Dëshironte ta ketë qetësinë e vet andaj i urdhëroi zotit Hermes që ta marrë mollën dhe t´i dërgojë hyjneshat në malin Ida, jo larg Trojës, ku jeton bariu i quajtur Parid. Ky le ta zgjidhë këtë mosmarrëveshje. Paridi ishte i biri i Priamit, mbretit trojan. Arsye e mirë e vendimit të Zeusit ka qenë, sepes jetonte në mal e jo në pallatin mbretëror. Para lindjes së Paridit e ëma e tij ka ëndrruar se do ta lindë një vravashkë të ndezur, e cila do ta ndezë Trojën. Magjistari ëndrrën e ka shpjeguar në mënyrë që djali që do të lindë do të jetë shkaktar i shkatërrimit të Trojës. Për këtë arsye mbreti i Trojës urdhëroi që fëmija menjëherë pas lindjes të dërgohet në malin Ida dhe atje të vendoset në kaçubën e pyllit. Fëmijën e mori dhe e ushqeu arusha, e pastaj e gjet bariu Agelau dhe e rriti si fëmijë të vetin. Për prejardhjen mbretërore të Paridit ka ditur vetëm Zeusi. Kur Paridi e pa Hermesin, lajmëtarin e Zeusit, deshti të ikë, por i ra ndërmend se Hermesi do ta zë gjithsesi dhe kështu e dëgjoi urdhërin e tij. Paridi e mori mollën dhe filloi t'i shikojë hyjneshat. Të triat i dukeshin njesoj të bukura. Mendoi gjatë dhe vendosi mu atëherë kur hyjneshat ndikuan në të në mënyrë që ligjet dhe gjyqet njerëzore në esencë nuk lejojnë. Gruaja e Zeusit, Hera, i premtoi pushtet mbi tërë Azinë, hyjnesha e luftës Athena, famën luftarake, ndërsa hyjnesha e dashurisë dhe e bukurisë Afrodita gruan më të bukur në botë. Dhe Paridi mollën ia dha Afroditës. Për Helenën atëbotë as që kishte ndëgjuar, por Afrodita bëri që Paridi sa më shpejtë ta njohë. Rrugëve të fatit Paridi së shpejti arriti në Trojë, ku e njohu motra e tij, Kasandra, magjistare dhe profeteshë e famshme. Mbreti Priam, i cili ka vuajtur gjatë për shkak të braktisjes së të birit të vet, kështu që e pranoi me gëzim të madh dhe e fut në pallatin mbretëror. Këtu Afrodita e porosit Paridin që ta ndërtojë anijen dhe të lundrojë për në Spartë, vend i njohur për nga bukuria e grave të tyre. Paridi e ndëgjoi përkundër pikëllimit të madh të Herës dhe Athenës të cilat për shkak të shkeljes së sedrës, si atij, ashtu edhe Trojës i kanë dëshiruar çdo gjë më të keqe. Mbreti Menelau e pranoi Paridin dhe shokun e tij, Enenë, i cili e ka përcjellë ashtu siç u ka hije mysafirëve nga Troja e famshme. Për nderë të tyre ua përgaditi gostinë dhe i njohtoi me gruan e vet. Po se Paridi u gjet fytyrë për fytyrë me gruan më të bukur prej të gjitha grave vdekatare, në shikim të parë u dashurua në të. Edhe ai i pëlqeu asaj. Ditën e dytë Menelau kërkoi ndjesë prej mysafirëve të vet, sepse, për shkak të nje pune të ngutshme, ka qenë i detyruar të udhëtojë për në Kretë. U dëshiroi qëndrim të këndshëm, ndërsa Helenës i urdhëroi që t'ua plotësojë të gjithë dëshirat. Arsyeja pse Helena fjalët e burrit ia ka shpjeguar vetes mjaft gjërë, para së gjithash fajin e kishte Afrodita. Ka nxitur te Helena aso dashurie, sa që ka harruar burrin vet, të bijën dhe atdheun dhe fshehtas lundroi me të në Trojë. Prandaj Helena me Paridin shkoi vullnetarisht. Ndërkaq, versioni i dytë pohon se Paridi e ka detyruar, madje edhe me dhunë e ka marrë. Nuk dihet a kanë lundruar drejt për në Trojë. Siç duket, së pari kanë shkuar në udhëtim dasmor në Egjipt, pastaj një kohë kanë kaluar në Sidon, dhe në Trojë arritën pas disa vjetësh. Sidoqoftë, kështu apo ashtu, Helena u zhduk nga Sparta dhe me të edhe thesari mbretëror. Kuptohet se Menelau nuk ka mundur të kalojë mbi gjithë këtë dhe të qëndrojë sikur nuk ka ndodhur asgjë. Shkoi në Mikenë te vëllau i vet, Agamemnoni dhe e luti për ndihmë. Agamemnoni e këshilloi që me mbretin e Itakës, Odiseu, të shkojë në Trojë dhe ta lutë mbretin e Trojës Priamin, që t'ia kthejë Helenën. Poqese Priami nuk e sheh të arsyeshme ta korrigjojë veprën e Paridit t'i kërcnohet me luftë. Priami e refuzoi lutjen Menelaut dhe Agamenoni kaloi prej kërcënimit në vepër. I luti për ndihmë të gjithë mbretërit e akeasve të cilët dikur i kishin premtuar Menelauit se si burrit të Helenes, në çdo gjë do t'i ndihmojnë. Këtë ndihmë ia premtuan edhe të gjithë sundimtarët e tjerë akeas. Të gjithë, iu kanë përgjegjur, ose vetë ose i dërguan djemët e tyre, dhe secil e ka sjellë ushtrinë e vet sipas mundësive të veta. Më në fund nën udhëheqjen e Agamemnonit u nis ushtria prej njëqind mijë akeasve kundër Trojës. Kështu pra, për shkak të Helenës dhe Paridit, shpërtheu lufta e gjatë dhe e përgjakur trojane, e cila përfunodi me shkatërrimin e Trojës dhe vrasjen e trimave më të mirë akeas. Helena u pendua së shpejti për veprën e vet, të vjetër dhe atij të ri u ka sjellë aq shumë vuajtje. Mbreti Priam, në të vërtetë, kurrë nuk e ka çortuar, mirëpo ajo ka ditur se e tërë Troja e ka urrejtur si shkaktare të luftës dhe secila grua që në luftë e ka humbur burrin ose djalin ia ka bërë këtë me dije me shikim të vetin. Mbi të gjitha, shpjet u erdhi në vete nga dashuria e Paridit. Siç u tregua, ai edhe nuk ka qenë burrë ideal. Vërtet, ka qenë i bukur dhe kujdesej për pamjen e vet. Mirëpo, në asgjë tjetër nuk ka mundur të krahasohet me burrin e saj të parë. Gjatë luftës ndjenjat e saj ndaj Paridit u ftofën dhe, më në fund, shndërruan në urretje. Në luftë shpesh tregohej si frikacak dhe mashkulli i cili nuk sjellej siç i ka hije burrit te gruaja e humb çdo dinjitet. Paridi në luftë ka korrur edhe disa suksese, por asnjë me trimërinë e vet. Madje, e ka vrarë edhe Alkilin, kreshnikun më të madh akeas, mirëpo, jo në betejë te drejtpërdrejtë, por me shigjetën trathtare nga prita, të cilën e ka drejtuar zoti Apollon. Edhe vetë vdekja në mënyrë të ngjashme. Deri sa shetiste nëper mure e goditi shigjeta e helmuar e Filoktetit, shigjitarit akeas dhe ia shkaktoi plagën e pashërueshme. I çmendur prej dhëmbjeve Paridi iku prej Troje dhe shkoi në malin Ida, ku vdiq i braktisur prej të gjithëve. Shokët e tij të mëparshëm e gjetën aty të futur në kaçub dhe ia përgatitën varrimin modest. Helena nuk iu afrua stivës së tij. Në ndërkohe ngushllohej te vëllau i tij, Deifobi i ri. Nuk u dëfrye gjatë me të. Me rastin e pushtimit të Trojës e vrau mbreti Menelau në odën e saj. Takimi i sërishëm i Helenës me Menelaun për të kaloi që është për t'u befasuar, mirë. Në të vertetë, Menelau kurrë nuk ka besuar se ka shkuar vullnetarisht me Paridin dhe ka qenë i bindur, se me shkatërrimin e Trojës vetëm e ka çliruar prej ofshameve dhe vuajtjeve. Kuptohet se Helena e perkrahte në këtë bindje dhe ia ka shprehur gëzimin e pakufijshëm, që më në fund, e ka çliruar. Me triumf të madh hyri në anijen e tij dhe udhëtoi për në Spartë. Pas shtatë viteve bredhjesh Helena e pa vendlindjen e vet. Menjeherë pas ujëdhesës Lezbos shtërngata i shpartallon anijet e Menelaut te kepi i Suniut. Menelau e humb timonierin e vet, ndërsa para kepit Mele sërish e kap shtërngata dhe anijen e tij e çon deri te buzëderdhja e Nilit. Kështu Helena përsëri u gjet në Egjipt, të cilin e ka njohur gjatë udhëtimit me Paridin. Vite të tëra ka bredhur me Menelaun përgjatë brigjeve të Nilit, nëpër Libi, Feniki dhe vende të tjera. Arriti në Sidon. Më në fund, sërish kthehet në Egjipt, ku Menelau e shpagoi lundrimin e tij fatlum për në atdhe me flijimin e begatshëm. Para largimit mbretëresha egjiptiane Polidamna ia dha Helenës barin e rnrekullueshëm të përgaditur prej hirit të bimëve magjike. Kush e pi me verë ai i harron të gjitha mjerimet. E mjaftueshme ka qenë një gote e vogël dhe Helena harroi dy burrat e mëparshëm në Trojë, ndërsa Menelau mundimet që për shkak të saj i ka vuajtur. Në Spartë Helena jetoi e lumtur me Menelaun. Ishin përsëri të lidhur me dashurinë fatlume madje jo vetëm deri në vdekje, por dhe pas saj, sepse zotërat të dy i kanë sjellë në Elize, ku i kalojnë ditët në lumturi të amshueshme. Helena është njëra prej shembëlltyrave më interesante të miteve greke dhe deri më sot jeton në vetëdijen e njerëzimit si simbol i gruas së bukur dhe avanturiste. Gjatë dy mijë e pesëqind vjeteve të shkuara ka kaluar nëpër ndryshime të shumta. Homeri e përshkruan si grua tërësisht simpatike. Euripidi në tragjedinë Trojanet (e viti 415 para e.s.) e gjykon, duke menduar se i ëshë shmangur dënimit edhe pse ka qenë shkas i shkatërrimit të Trojës, ndërsa gratë e tjera trojane për shkak të saj kanë përjetuar vuajtje të shumta. Në tragjedinë Helena (e vitit 412 para e.s.) Përkundër kësaj, mendon se Hlelena kurrsesi nuk ka qenë në Trojë, por pas ikjes prej Spartes ka mbetur në Egjipt, ku ka jetuar me ndere deri në kohën e ardhjes së Menelaut. Sofokliu e paraqet në dramen Dasma e Helenës, si grua besnike dhe të dashuruar. Kështu flasin autorët antikë, sepse kjo dramë nuk është ruajtur. Filozofi Gorgia në Fjalimin mbi Helenën nga fillimi i shek. IV para es. e mbron tezën se ikja e saj prej burrit nuk meriton vlerësim negativ. Poeti Simonid, gjaja në një këngë e dënon, ndërsa në tjetrën e lavdëron. Lidhur me këtë asgjë nuk do të ishte e jashtëzakonshme, por pas këngës se parë poeti verbohet, dhe pas të dytës sërish sheh. Poeti romak Ovidi ndaj saj ka pasur aq mirëkuptim (në Heroidet) sa ka pasur Vergjili fjalë ndëshkimi. Edhe më kontradiktorë është kuptimi për të në veprat e shkrimtarëve, poetëve dlhe muzikantëve modernë. Pasi që gruaja e bukur, e cila përveç bukurisë e ka edhe atë që rëndom quhet e kaluara përherë i ka tërhequr artistët, Helena hyn në radhën e figurave të femrave antike, e cila më së shumti është trajtuar nga asrpekti artistik. Nga antika janë ruajtur gati njëqind e njëzet vaza me pamjen e saj. Këto janë: Tezeu dhe Helena pesë vaza (njëra prej tyre është me siguri nga mesi i shek para e.s., dhe gjendet në Muzeun Popullor në Sofje), Menelau dhe Helena më se njëzet (njëra nga mesi i shek. VII para e.s. dhe sot gjendet në Muzeun e Iraklionit - Kretë), Rrëmbimi i Helenës më se tridhjetë (më e njohura e Maikronit është me siguri e vitit 480 para e.s. dhe gjendet në Muzeun e Arteve të Bukura në Boston), Menelau e ndjek Helenën më se gjashtëdhjetë etj. Paridi dhe Helena, ndërkaq, janë ruajtur vetëm në një (në vazën nga fillhni i shek. VII para e.s., dhe sot gjendet në Muzeun Metropolitan në Nju Jork). Prej veprave skulpturale antike veçmas është i njohur basrelievi Rrëmbimi i Helenës i shek III - II para e.s., dhe gjendet në Muzeun e Lateranit në Romë. Prej pikturave të kohës së re vlen të përmendet Rrëmbimi i Helenës, me siguri vepër e një nxënësi të Fra Angelico (Fra Angjelikut) ndoshta e Benozzo Gazzoliut (Benoxo Gaxohu), sepse kjo është vepër e parë me tematikë antike prej mbarimit të botës antike (me siguri mesi i shek. XV dhe gjendet ne Galerinë Kombëtare në Londër). Prej pikturave të mëvonshme po e përmendim vetëm Paridin dhe Helenën e Jacques Louis (Zhak Lui) Davidit (e vitit 1788 dhe sot gjendet në Luver të Parisit). Në vitin 1966 Rrëmbimin e Helenës publiku ka mundur ta shohë në goblenin e madh nga seria me pamjet nga lufta e Trojës, i punuar në mesin e shek. XVII, që, sipas modelit evropian, e kanë endur vektarët kinezë në Macau, koloni portugeze (sot gjendet në Muzeun Metropolitan në Nju Jork), Fati i Helenës ka qenë, kuptohet, temë e shpeshtë edhe në vepra të muzikës serioze dhe të lehtë. Si „grua frivole dhe aventuriste çfarë ka kudo" e ka paraqitur në operetë Helena e bukur e Jacques Offenbachut (Zhak Ofenbahut), si ,grua bujare dhe krenare e cila, më në fund, iu nënshtrua epshit të nxitur me dinakrinë e djaloshit të dashuruar e ka paraqitur Christoph Willibaild Glucku (Kristof Villibald Gluku) në vitin 1770 në operen Paridi dhe Helena. Është e qartë se shumica nuk ka shkuar pas fjalëve të Herodotit: „Burrat me mendje të shëndoshë kurrë nuk mërziten për gratë e rrëmbyera. Sikur ato mos të kishin dashur, nuk do të rrëmbeheshin". Në fund edhe një shënim: në qoftë se sot nuk dyshojnë se lufta e Trojës vërtet është ngjarje historike (me siguri kah mbarimi i shek. XIII para e.s.), Helenën mund ta lëmë anash nga kërkimet e shkaqeve të saj reale. Për shkak të një gruaje, madje edhe aq të bukur sikur se e përshkruan Homeri, nuk do të nisen në lundrim dhe në luftë më se njëqind anije me njëqind mijë ushtarë në kuverta. Duket se lufta e Trojës, ndonëse jashtëzakonisht madhështore ka qenë thjeshtë ekspeditë kusarësh e grekëve evropianë kundër bashkëfishorëve të vet të Azisë së Vogël dhe se ka qenë e motivuar me dëshirën që ta marrin pasurinë legjendare të „qytetit të mbretit Priam". Se ky qytet vërtet ka qenë i pasur, kanë dëshmaur gërmimet e Kajnrih Shlimanit në vitin 1871-1878, i cili në gërmadhat e Trojës e ka zbuluar pasurinë, vlera e së cilës i tejkalon të gjitha masat ekzistuese.Vetëm "diademi i Helenës nga Argu" përbëhet prej 16.533 copëzash që jane të karakterit të argjendarisë më të pastër dhe i cili me stilin e vet artistik nuk i përngjet asgjë që deri më atëherë ka qenë e njohur nga bota antike. Shlimani në Trojë ka gjetur gjithësej dhjetë grumbuj të objekteve prej arit. Pjesa më e madhe e tyre, për fat të keq, është zhdukur në mbarim të Luftës së Dytë Botërore në Berlin. Kty==Helena e Trojës dhe misteri i saj == Laomedonti, mbreti i parafundit i Trojës, ishte ai që refuzoi t’u jepte shpërblimin për punën e bërë ndërtuesve të Ilionit me kryemjeshtër Aeakun, të atin e Peleut dhe Telamonit, dhe për më tepër i kërcënoi ata se do t’ju priste veshët nëse e mërzisnin prapë me kërkesën e tyre. Kjo grimcë nga legjenda e Ilionit, sa lojë e një mbreti prepotent, fsheh brenda saj edhe zanafillën e një kërcënimi të mundshëm të Trojës, një mbretëri që aso kohe ishte shumë e fuqishme dhe që mbrohej nga një sistem fortifikues tepër i sofistikuar . Shqetësimi dhe frika nga ndonjë agresion i mundshëm teukro-dardan ishte një arsye e mjaftueshme që 100 mbretër dhe princër nga gjithë gadishulli i Hemit, të mblidheshin nën drejtimin e Agamemnonit të Mikenës, për të ndëshkuar mburravecët trojanë. Ndëshkuesit e këtij rreziku u vetëquajtën Akej, që pak a shumë do të thotë besëtarë të së drejtës së mohuar dhe të sprovës burrërore hakmarrëse. S’do mend që prijësit akeas e kishin kuptuar se Troja ishte një rrezik i afërt për secilin prej tyre, ndaj asnjeri nuk nguroi të merrte pjesë në ekspeditën më të tmerrshme ndëshkuese të kohës, që çoi në shkatërrimin e saj. Të gjithë besëtarët e Aulidës, njëqind mijë frymë dhe njëmijë e njëqind e tetëdhjetë anije, të udhëhequr nga më shumë se njëqind mbretër pranuan si naltmadhni Agamemnonin. Në ngjarjen epokale të luftës së Trojës protagonistë ishin luftëtarët akeas nga njëra anë dhe ata teukro-dardanë bashkë me qytetarët e Ilionit nga ana tjetër, ndërsa si dëshmitarë të gjitha hyjnitë e Olimpit. Dhe padyshim që nuk mungonte asnjë nga burrat e lashtësisë të shquar për trimëri, të cilët në këtë luftë do të provonin fuqinë e rinisë, mençurinë dhe bujarinë e më të vjetërve, tmerret e luftës, dhembjen e humbjes, dredhinë pellazge për ta shkrumbuar Trojën nga themelet, lavdinë e fitores së akeasve dhe përjetësimin e kësaj ngjarjeje. Ishte kjo ngjarje trimërore që e ktheu në epos përplasjen e akeasve me Trojën dhe që e kurorëzuan Homerin në përjetësinë e universit letrar. Për të fituar besimin e të gjithë akeasve, Agamemnoni, sipas këshillave të orakullit të Delfit flijoi të bijën, Efigjeninë, që kjo fushatë të shkonte mbarë, por Ilioni, për akeasit kishte qenë dhe vazhdonte të mbetej një enigmë madhështie dhe force. Prepotenca trojane e manifestuar nga mbreti i tyre Laomedont përbënte një rrezik real, që nuk u kalua aq lehtë, as nga brezi pasardhës i kryemjeshtrit Aeak, i cili arriti ta ndëshkonte arrogancën e Trojës te pasardhësit e Laomedontit, më saktë tek i biri i tij Priami. Rreziku i vërtetë i Trojës vinte para së gjithash nga trimëria teukre me në krye Hektor zëmadhin. Teukrit ishin trima të çartur, dhe nëse një ditë do të mësynin drejt perëndimit, mund t’ju prisnin akeasve jo vetëm veshët, por edhe kokat. Për trimëri mund të krahasoheshin me Hektorin vetëm Akili dhe Ajaksi, të dy nipa të Aeakut. Në këto kushte urtia akease e kishte kuptuar se pa një plan të mirëmenduar, Troja do të vazhdonte të mbetej për ta një yll rrëzëllues sa ndjellës aq dhe i frikshëm. Akeasve nuk u mungonte as rinia, as trimëria, as shpirti i aventurës, por këto nuk mjaftonin për një ndërmarrje kaq marramendëse, ku duheshin llogaritur mirë sakrificat e jetëve njerëzore. Pra ishte vendosur të shkatërrohej Troja, simboli i fuqisë, pasurisë, mirëqenies, e cila për akeasit ishte një rrezik i vërtetë, mirëpo zbërthimi i misterit trojan, për çdo mendje të thjeshtë të asaj epoke, qe i pamundur, ndaj dukej si një aventurë vrasëse për këdo që do të përpiqej ta arrinte. Kjo bëri që akeasit të mos vlerësonin si faktorë të luftës te armiku vetëm forcën fizike dhe atë numerike, por t’i jepnin përparësi rrahjes dhe mbrujtjes së mendimit në kuvendin e tyre. Ata kuptuan se diferenca në këtë përplasje do të kishte të bënte kryesisht me forcën e të menduarit dhe të gjykuarit. Në rrafshin kohor akeasit mendonin në mënyrë komplekse tre dimensionale dhe i bënin vlerësimet kolegjialisht në kuvendin e burrave, që ishte institucioni më i rëndësishëm i zhvillimit të mendjes dhe i të menduarit abstrakt, i cili drejtohej nga inteligjenca dhe këshilli i të urtëve, ku bënin pjesë Nestori, Odisea e të tjerë. Kuvendi akeas vërtet e respektonte hierarkinë e postit, por nuk përjashtonte pjesëmarrjen në të të asnjë luftëtari e për më tepër të mendimit të tij, si në rastin e Tersidit, i cili pasi morri mbështetjen e Akilit shprehu hapur në këtë kuvend mendimin e tij. Ky kuvend ishte kudhra ku rrihej mendimi dhe nga ku kalohej në vendimmarrje të njëzëshme e të pakundërshtueshme. Nga kjo pikëpamje, akeasit kishin përparësi ndaj trojanëve, te të cilët vendimmarrja ishte hierarkike dhe ashtu si pushteti, ishte atribut i trashëgueshëm nga mbreti te pinjolli i tij më i fortë. Pra akeasit kishin mbërritur në një stad më të lartë të zhvillimit shoqëror se trojanët dhe trikohësia në të menduarit e tyre bashkë me fjalën e kuvendit ishin armët e tyre më të efektshme, Prej kohësh akeasit ishin përpjekur të depërtonin mendërisht në kështjellën e Ilionit, por ky qytet u fanitej si një mit, ndaj ata duke i dhënë rëndësi rrahjes së mendimit, i hapën udhë emancipimit të tyre. Këtu nuk duhet harruar se vendimi kolegjial i akeasve bazohej edhe te forma e besimit zeusian, që ata e kishin shpirtëzuar. Madje rolin e femrës jo vetëm në jetën familjare, por edhe shoqërore, ata kishin filluar ta përvetësonin si vlerë emancipuese. Kjo është e kuptueshme po të vëmë re organizimin e hierarkisë në Olimp, ku jo rastësisht ka baraspeshë në raportin e hyjnive me hyjneshat. Të dyja linjat, si mashkullorja dhe femërorja gëzonin adhurim të veçantë ndër akeasit, në besimin e të cilëve një vend të veçantë zinte hyjnesha Hera, që ishte mbrojtësja e jetës familjare, e bashkëshortësisë dhe hyjnesha, të cilën çiftet e besonin si mbrojtësen e fatit të tyre. Në shoqërinë akease dallohen qartë katër tipe femrash: Penelopa, femra ideale për ruajtjen e shtratit bashkëshortor; Klitemnestra, femra tipike e tradhtisë dhe e krimit bashkëshortor; Cirçea, Briseida dhe Kriseida, bukuroshet e flirteve dashurore që i tundojnë dhunshëm të dashurit e tyre, kujtojmë Akilin për Briseidën dhe Odisenë për Cirçean; dhe Helena, bukuroshja e pashoqe e cila, mendojmë se për motivin madhor të mbrojtjes së qenies akease, duhet të ketë pranuar marrjen përsipër të misionit për zbulimin e misterit trojan, duke vënë në shërbim të këtij qëllimi hiret dhe bukurinë e saj. Helena, protagonistja kryesore e luftës 10-vjeçare midis akeasve dhe Trojës, edhe pse na shfaqet përherë e mbështjellë me një tis misteri, nuk është përgojuar nga asnjë mendje e zgjuar për veprimet e saj. Sot, pas afro më shumë se 30 shekujsh, Helena nuk na shfaqet vetëm përmes përshkrimit të saj fizik dhënë nga Homeri, por edhe përmes gjendjes së saj shpirtërore dhënë nga studiuesit, që janë marrë me të e që kanë analizuar motivet, sjelljen, pasionet dhe vlerësimet e saj. Por nga ana tjetër, ajo ndoshta është e vetmja figurë femërore artistike, që është dashur të mishërohet te figura të tjera reale të shfaqura apo të heshtura të historive konspirative, që lidhen me ngjarje të tjera epokale, padyshim duke ruajtur vetëm thelbin e saj. Manteli i Helenës është ngjallur dhe veshur nga mjaft femra të zgjuara që kanë shërbyer në misionet e mistershme të shërbimit inteligjent të të gjitha kohërave duke neutralizuar e deri shkatërruar madhështinë e shumë burrave të shquar e të lavdishëm. Madhështia e një qyteti qëndron te shpirti i qytetarëve të tij dhe te arkitektura e tij mbrojtëse. E tillë ishte Troja, e cila kishte tërhequr vëmendjen jo vetëm të akeasve, por edhe të hyjnive të Olimpit, të cilat do t’i frymëzonin ata për ta sfiduar Ilionin. Urtia akease duhet ta kishte pikasur se Ilioni kishte disa përparësi: ishte një kështjellë e fuqishme mbrojtëse, banorët e tij dalloheshin për shpirtin e paepur luftarak dhe kishin aleatë të shumtë, ndaj largpamësia e tyre e drejtuar nga Odisea është befasuese, kur e fillon përplasjen me trojanët paraprakisht duke u ngritur atyre një grackë shpirtërore. Në rrëfimet e Homerit, protagonisti i shkatërrimit të Trojës, Odise itakasi, është i kudondodhur, diku si mik, diku si tregtar, diku si udhëtar i largët, një model i plotësisë së një burri udhëprijës, kështu që, një sy vëzhgues me lehtësi e kupton se ky ideator mendjemprehtë i bie të jetë themeluesi i armës më të sofistikuar, asaj të shërbimit inteligjent, që edhe pse fillimisht lindi për qëllime mbrojtëse, nën drejtimin ekspansionist u shndërrua në vrasës dhe shkatërrues. Virgjili këtë armë e quante “Dredhia Pellazge”, ”Dredhia e Odisesë” apo “Dredhia Mirmidonase”. Dihet se në kohë paqeje, burrat, trimërinë e tyre e harxhonin më së shumti pas bukurisë femërore, gjuetisë, ngrënie-pirjeve gazmore dhe tregtisë. Bukuria femërore ua ngaste mendimin të gjithëve kur dëgjonin të flitej për të, por ca mjaftoheshin duke e soditur, ndërsa ca të tjerë duke u trallisur si të marrë pas saj. Mirëpo bukuria që do të mbahej mend në jetë të jetëve, ishte ajo e bukuroshes së Spartës, Helenës marramendëse, e përzgjedhur si më e bukura ndër vdekatarët nga vetë hyjnesha Afroditë, pa misteret e së cilës, shpirtrave njerëzorë do t’ju mungonte personaliteti, karakteri dhe vullneti i stuhishëm, që shënjojnë tërë historinë njerëzore. Helena, e bija e Tindarit, mbretit të Spartës, ishte vërtet aq e bukur, sa edhe vetë Odisea qe marrë mendsh pas saj, por jo si gjithë të tjerët, pasi qëllimi i tij i vërtetë ishte ta dërgonte Helenën si të besuarën e tij në Trojë. Sipas legjendës, Menelau nuk ishte mëtonjësi i vetëm për shtratin e Helenës, pasi në pallatin e Tindarit, u mblodh e tërë paria akease. Por a thua të ishte dalldia pas kësaj femre, shkaku i luftës së Trojës? Po sipas legjendës dëshirat e këtyre trimave do të qenë kthyer në tragjedi sikur Nestori të mos e kishte këshilluar Tindarin që zgjedhjen ta bënte vetë Helena, e cila zgjodhi për burrë më të druajturin prej tyre, Menelaun, ndërsa të tjerët i njohu si vëllamë. Çdokush sot do ta komentonte dasmën e tyre si një rit, ku akeasit më tepër improvizuan një spektakël “mëtonjësish” për të nxitur kureshtjen dhe imagjinatën e kujtdo që e dëgjonte, çka as më pak e as më shumë ishte si një lloj “Miss Ballkani” i Shek. XII p.e.s., ku konkuronte vetëm Helena. Po pse u mblodhën gjithë mbretërit e rinj akeas në Spartë, kur dihej se ishte fjala vetëm për një bukuri? Pse ata u ranë aq fort tamtameve kur vetëm njëri prej tyre do ta kishte fatin ta shijonte atë bukuri hyjnore? Të gjitha hamendjet të çojnë në gjasën se mbretërit dhe princat e rinj akeas kishin rënë në një mendje të kurdisnin një dredhi. Se kush e pati fatin të binte pre e kësaj dredhie, ne sot e dimë të gjithë. Është e thjeshtë për t’u kuptuar se akeasit në atë martesë kishin ardhur jo vetëm si dasmorët, por edhe si ahengxhinjtë e dasmës tragjike të shpirtit trojan. Prej kohësh ata e kishin vlerësuar shpirtin trojan si më të frikshmin, ndaj u mblodhën dhe vendosën të “ofronin” një dhuratë aq të rrallë, që çdo burrë do ta kishte zili, Helenën e Spartës, së cilës përveç ditirambeve, iu thur edhe një legjendë. Sipas saj, hyjnesha e grindjes, ngaqë nuk e kishin ftuar në një martesë hyjnish, vjen në këtë dasmë dhe nga mëria hedh një mollë të artë, në të cilën qenë gdhendur fjalët “më të bukurës”. Kaq ishte dashur që të niste sherri midis Afroditës, Herës dhe Atenës. Hyjneshat, për të zgjidhur grindjen mes tyre iu drejtuan Paridit, princit të Trojës, dhe Afrodita, për të siguruar mbështetjen e tij, i premtoi si shkëmbim se do t’i jepte gruan më të bukur në botë. Me këtë premtim Afrodita u bë shkak për fillimin e një prej ngjarjeve më epike të lashtësisë. Troja, sipas Homerit ndoshta do të kishte pasur një fat tjetër po të mos ekzistonin hiret e hyjneshës Afroditë, prej bukurisë së të cilës, Paridi i Trojës, më i vogli djalë i Priamit, u verbua kur iu desh të zgjidhte më të bukurën ndër tre hyjneshat. Për sytë e një djaloshi, por jo vetëm të tij, në këtë botë nuk kishte gjë më të bukur se Afrodita, prandaj krejt pafajësisht, Paridi nuk do të nguronte t’ia jepte mollën asaj. Që nga ai çast, molla e më të bukurës u kthye në “mollën e sherrit”, ngaqë ai mori prej Afroditës premtimin se do ta gëzonte me Helenën e Spartës, gruan më të bukur të gadishullit të Hemit. Para-mithija në këtë rast, nuk është thjesht një përrallë, por një motiv për ta tërhequr Paridin drejt kurthit, ku s’kishte moshatar të tij që nuk do të binte. Nuk qe e beftë ardhja e Paridit të Trojës në Spartë. Legjenda thotë se Paridi ia kishte ndierë zërin kësaj bukurie edhe atje larg në pyjet e Dardanisë, kur ishte pjekur me tre hyjneshat: Herën, Atenën dhe Afroditën. Menelau, mbreti i Spartës e priti Paridin sipas sërës, me të gjitha nderimet që i takonin një pinjolli mbretëror. Në gostinë e shtruar për nder të tij, Paridi u takua me zonjën e Spartës, mbretëreshën Helenë, bukuria e së cilës kishte vënë në sprovë dhe tundim edhe pleqtë më të urtë e jo më një adoleshent të pamësuar me kësi sprovash. Gjithsesi, mbetet ende enigmë fakti, pse Menelau e la mikun në pallat me gruan, ndërsa vetë shkoi në Kretë të gjuante për t’i sjellë mbretëreshës qime të Minotaurit, që ajo të lindte djalë. Nga ky fakt marrim shkas të mendojmë se çiftit mbretëror Menela-Helenë, duhet t’i jetë kërkuar sakrifica më sublime, të cilën ata pas një dileme të dhimbshme, e kanë pranuar si detyrën e luftëtarit. Helena duhet ta ketë pranuar këtë vetëflijim si një detyrim ndaj besëlidhjes së madhe akease, e po kështu edhe një burrë e një luftëtar i madh si Menelau, i cili për ta mposhtur dhimbjen që po ndjente nga kjo sakrificë, shkoi në Kretë të humbte mendjen duke gjuajtur Minotaurin. E parë thjesht si tradhëti, për çdokënd që nuk është në brendi të konspiracionit, kjo do të mjaftonte që legjenda e fatit të paracaktuar nga hyjnesha Afroditë, të ishte e besueshme. Gjithmonë sipas Homerit, Paridi u dashurua marrëzisht pas mbretëreshës Helenë dhe me ndihmën e Afroditës i mbushi asaj mendjen të linte Spartën për të shkuar me të në Trojë. Në fakt, Afrodita do ta ndihmonte vërtet Paridin të sillte Helenën në Trojë, duke hapur kështu siparin e konfliktit më të madh të lashtësisë. Homeri na jep vetëm atë çfarë duket, kur na e sjell këtë konflikt si të shkaktuar nga Paridi dhe si të drejtë për Menelaun dhe vëllamët akeas që të hakmerreshin ndaj Trojës, e cila kurrsesi nuk duhet ta kishte pranuar Paridin, që theu zakonin e mikpritjes dhe prishi bashkëshortësinë e mikpritësit. Pra, akeasit e shfrytëzuan si pretekst ngjarjen e Spartës, ku Menelau humbi Helenën, që sipas mendësisë së kohës përkthehej cënim i të drejtës bashkëshortore, duke i hapur kështu udhën gjithë asaj përplasjeje marramendëse vrastare. Kishte kohë që familja konsiderohej si njësia themelore qytetëruese, prandaj asnjë nga trimat e lashtësisë nuk do të nguronte të merrte pjesë në ekspeditën ndëshkuese kundër Trojës. Ndoshta edhe neve sot do të na pëlqente, që ta ndëshkonim Trojën sipas këtij modeli letrar, por logjika na bën të mendojmë se gjithë ky konflikt, më tepër se për Helenën, u nxit dhe u realizua nisur nga shkaqe dhe motive, që prej kohësh i ndillnin akeasit të mposhtnin Trojën. Kostas Varnalis na thotë me gojën e Menelaut: Nuk do t’ju vëmë vetëm nderin në vend, por edhe do t’ju ngopim me pasuri, me ara dhe me livadhe pa cak, me ranishte gjithë ar; me shpella me gurë të çmuar, kope lopësh të panumërta, me kuaj dhen dhe dhi. Edhe me gra të bukura e të kolme. Do të kaloni tërë ditën me banjë, sherbete dhe gjellë të zgjedhura. Ato çmenden për të huajt! I ndukin nga mënga dhe i çojnë vetë në shtëpi. Të gjitha këto do të bëhen tonat dhe, për më tepër, edhe ato pesëdhjetë pallatet e Priamit, që janë më të pasura se edhe vetë Olimpi! Sekush nga ju do të bëhet një mbret me pallatin dhe haremin e vet. Dhe kush do të qëndrojë atje përgjithmonë, pastë uratën tonë! Ai që do të kthehet në Atdhe, do të ketë çdo mundësi për të blerë një mbretëri të tërë. Dhe të gjithë ju do të bëheni pasardhës mbretërish dhe perënditë do te jenë pasardhësit tuaj! Kështu do të shpëtojmë kulturën nga rreziku, por edhe veten tonë. Por, po s’i ndëshkuam, atëherë gjer edhe mullixhinjtë do të na sulen të na rrëmbejnë gratë!... Trojanët edhe sikur të mos na kishin turpëruar, prapë nuk duhet të ekzistojnë. Rroftë pra, lufta e Nderit dhe nderi i luftës, Preja! Parajsa Ilion duhej të pushtohej patjetër e gjithsekush prej tyre të bënte realitet ëndrrën e tij. Troja qe koka e përbindëshit aziatik që shumë herë më pas do ta tentonte nusen e ujërave të planetit(Hemin). Si ndërtim Ili-oni, që edhe nga vetë emri do të thotë “Dielli i Gjithësisë”, ishte vërtet arritja më e madhe arkitektonike e kohës dhe mbahej si i papushtueshëm, çka do ta nxiste pellazgun e mençur Odise të vriste mendjen për dredhinë e duhur. Siç thamë më lart, pas shumë dilemave, ai duhet ta ketë ndarë mendjen t’i ofronte si “dhuratë” këtij “Dielli të Gjithësisë” një bukuri si Helena, që vetë hyjnesha Afroditë e kishte aq fort për zemër, e cila me dëshirë pranoi të mbiquhej Helena e Trojës, një cilësor ky, që jo vetëm e largon atë shumë nga Sparta, por e mbulon edhe me mister. Nisur nga këto, i bie të besojmë se: Helena nuk vendosi të arratisej nga marrëzia e dashurisë për Paridin dhe se bashkë me “dhuratën” e dytë, kalin e drunjtë, përbëjnë dyshen vrasëse dhe shkatërruese të shërbimit inteligjent akeas, të cilësuar si “Dredhia e Odisesë”. Nuk është e nevojshme ta risjellim këtu linjën e kalit të drunjtë, i cili gjoja u ndërtua nga akeasit si dhuratë kushtuar Pallada Atenës dhe u bë aq gjigant që trojanët të mos kishin mundësi ta fusnin brenda në qytet përmes portës Skee, duke i paralajmëruar indirekt që nëse, nisur nga dëshira për ta bërë këtë dhuratë të tyren, ata do ta dëmtonin kalin kushtuar hyjneshës, në një mënyrë apo në një tjetër do ta pësonin prej furisë së saj dhe katastrofa e tyre do t’ishte e sigurt. Deri më sot të gjithë kanë menduar se lufta shpërtheu ngaqë Paridi kishte cenuar besën dhe mikpritjen akease si edhe sedrën e burrave akeas, që nuk mundën t’ia fitonin zemrën Helenës, çka u bë sebepi që nxiti krijimin e “Besëlidhjes Akease”, e cila nuk shihte shpagë tjetër veç luftës kundër Trojës. Por asnjë nuk mund ta marrë si shumë bindës këtë argument, sapo sjell ndërmend dredhitë e panumërta të pellazgëve dhe dinakërinë e Odisesë. Vështirë se ndokush nuk do ta besonte mëkatin e Helenës, e aq më tepër mitin e mollës së artë që paracaktoi fatin e Trojës. Mirëpo dilema që na mundon është: kemi të bëjmë me një lojë dashurie, si rezultat i premtimit që Afrodita hyjnore i bëri Paridit, apo me një vendim të hyjnive për të ndëshkuar sfidën e Trojës ndaj vetë Olimpit, që e parë në planin njerëzor mund të përkthehet si një pranim me dëshirë i Helenës për t’u bërë pjesë e një misioni tepër sekret pellazgo-hyjnor, natyrisht me qëllim ndëshkimin e sfidës trojane. Fundi i Trojës na bën të besojmë se Helena ka mbartur brenda vetes jo vetëm këtë ndëshkim, por edhe misterin e tij të madh. Një ndër enigmat që jemi përpjekur të sqarojmë në këtë shkrim, është si arriti Helena dhe Paridi të largoheshin aq lehtë dhe pse aq papritur? Thua ajo e bëri këtë e shtyrë nga dashuria apo thjesht nuk priste koha për detyrën që i kishin ngarkuar? Kur Paridi mbërriti si mysafir në Spartë, Helena ishte nëna e Hermionës, ndaj dhe mundësia që ajo të goditej nga shigjetat e Erosit, siç pretendon Gorgia në Lavd Helenës, ishte shumë e vogël. Por më pak i besueshëm është edhe fakti tjetër, që në pallatin mbretëror të Spartës të kishte roje kaq teveqele dhe të pabesa ndaj mbretit Menela. Mirëpo ka edhe diçka që na bën të bindemi se largimi i saj i papritur, ose nxitimi i saj drejt Trojës, nuk kishte të bënte me shpirtin, por vetëm me mendjen. Helena jo vetëm duhet të jetë instruktuar gjerësisht për atë që do të bënte, por ka qenë dhe e vetëdijshme se e fshehur nën petkun e një tradhtie bashkëshortore, askujt prej trojanëve nuk do t’i shkonte ndërmend që kjo bukuri mund të shkrumbonte diellin e tyre, Ilionin. Mirë fshehja e misionit të saj falë hireve femërore, do të bënte të mekej çdo mendje teukre. Homeri nuk harron të na tregojë se gjatë luftës 10-vjeçare, Helena është takuar më se njëherë me Odisenë dhe Diomedin, të cilët kishin hyrë në Trojë të maskuar si tregtarë, zanat që Odisea e ushtronte shpesh gjatë misioneve të tij zbuluese, që sot quhen misione të shërbimeve inteligjente. Labirintin arkitektonik të portës Skee, që ishte një hyrje mbrojtëse e pakalueshme për forcat akease, Odisea duhet ta ketë parë me sytë e tij vetëm falë ndihmës së Helenës dhe pikërisht në këtë kohë atij duhet t’i ketë lindur edhe ideja e kalit të drunjtë. Por përveç dhënies së informatave, thelbi i misionit të saj duhet të ketë qenë zhbërja e shpirtit trojan, duke i dhënë Diomedit të dhëna lidhur me të fshehtat e besimit të tyre. Madje duke qenë se Helena jetoi në Trojë rreth 10 vjet, është e arsyeshme të besojmë se ajo do t’ia këtë shtënë atij ndërmend grabitjen e statujës së Palladës në tempullin e hyjneshës Atena, mbrojtëses së Trojës, që do të sillte te trojanët ndjenjën e fatalitetit dhe rënien e shpirtit të tyre luftarak. E kush mund ta kryente këtë mision më mirë se një e besuar si Helena, me hire femërore aq të lavdëruara. Por le të kthehemi te statuja e Palladës në tempullin e hyjneshës Atena, e cila si për gjithë qytetet e lashtësisë, ishte edhe mbrojtësja e Trojës. Rrëmbimi nga Diomedi i Palladës së Atenës trojane do t’i jepte menjëherë frytet e veta. ”Vjedhja” e saj mbolli te trojanët pasigurinë dhe ua bjeri atyre shpirtin luftarak. Fakti që Troja përfundoi në flakë e vërteton më së miri ndikimin që kishte te njerëzit e lashtë besimi te hyjnitë dhe në veçanti besimi tek Atena. Ndjenja e fatalitetit duhet ta ketë pushtuar tërësisht jetën e Trojës dhe ndoshta shumë trojanë të përpunuar nga Helena e shitën shpirtin duke pranuar të bashkëpunonin me Odisene dhe Diomedin në vjedhjen e Palladës për ndonjë përfitim tepër të majmë. Pas kësaj vjedhjeje shoqëria trojane nisi të humbte unitetin e saj shpirtëror. Fjalët e vërteta të orakullit Laokoont apo parashikimin e Kasandrës për fatin tragjik që e priste Trojën nuk i besonte më njeri. Hyjnesha Atenë nuk ishte më mbrojtësja e kuvendit dhe e të drejtës, nuk kujdesej më për fëmijët, të sëmurët dhe për mirëqenien e trojanëve. Diomedi u kishte grabitur trojanëve besimin te fitorja dhe kurajon për të luftuar. Pas kësaj, i kishte ardhur radha dredhisë tjetër pellazge, kalit të drunjtë, që do të shndërrohej në “lodrën” më mashtruese dhe më të frikshme të të gjitha kohërave, me të cilën Odisea do ta mbyllte këtë konflikt kaq të gjatë e të mundimshëm. Kureshtjen për këtë ngrehinë me përmasa gjigante ua fashiti trojanëve një farë Sinoni nga Argosi, ish luftëtar akeas i fshehur diku në një kënetë pranë pyllit të Trojës, i cili gjoja kishte shpëtuar për fat prej të vetëve ngaqë ishte grindur fort me Odisenë. Kur Priami pyeti çfarë të bëjmë me kalin gjigant prej druri, Laokoonti i ndezur prej zemërimit dhe i ndjekur prej një turme të madhe, vrapoi tatëpjetë qytetit duke bërtitur: “O derëzinj, ejani në vete, ç’kujtoni ju se armiku është bujar? Kujtoni se dhuratat e Danajve janë pa dredhi? Kështu e njihni ju Odisenë?” Por mashtrimi funksionoi. Trojanët i shembën vetë me duart e tyre muret e portës Skee, që kjo “lodër” të hynte pa u dëmtuar brenda në qytet, duke u shkatërruar kështu edhe modeli më i shkëlqyer mbrojtës i asaj kohe. Tani të vijmë edhe njëherë te Helena dhe te fakti domethënës pse ajo nuk u largua pa u shkrumbuar Troja gjer në fund. Kjo mund shpjegohet me statusin e saj si misionare tepër e veçantë e strategjisë akease për shkatërrimin përfundimtar të Trojës, që mendojmë se e mbështet edhe më tepër hipotezën e hedhur në këtë shkrim. Sa më sipër mund të përforcohet edhe nga ngjarja ku Menelau vret Paridin, që sipas një arsyetimi, do ta detyronte Helenën të largohej nga Troja. Mirëpo ajo jo vetëm nuk u largua, por pranoi të martohej me të kunatin, Dejfobin, që sipas një arsyetimi tjetër, na shtyn të mendojmë se e kreu këtë akt ngaqë nuk mund ta linte të pa përfunduar misionin e saj, çka mund të bëhej shkak që akeasit të humbnin burimin e informacionit për gjendjen dhe fuqinë e Ilionit. Ja përse Helena u largua nga Troja vetëm atëherë kur e pa atë të shkrumbuar tërësisht, duke mbetur kështu dëshmitarja më e fundit e fundit të tmerrshëm të Ilionit. Pas gjithë këtij parashtrimi është e arsyeshme të besojmë se suksesi i gjithë ndërmarrjes akease u arrit falë taktikës brilante të ideatorit të saj, Odise mendimtarit dhe forcës së dinakërisë së tij, që qëndronte te shkathtësia e të menduarit, vlerësimi i situatës në tërë kompleksitetin e saj dhe te besimi që ai kishte te aftësitë e të gjithë besëlidhësve. Si përfundim mund të themi se misteri që vesh triumfin e akeasve mbi Trojën, para së gjithash duhet kërkuar te forca e arsyes. [[Kategoria:Mitologjia greke]] kz6jwn974sdhkwoh8cma27ghmbl42jh 0 96889 2467531 2396366 2022-08-04T13:39:15Z Oheloel 143826 wikitext text/x-wiki {{Faqe e palidhur|data=shtator 2012}} '''Mulla Iljaz Spahia''' ishte [[hoxhë]], [[mësues]], arsimdashës, dijetar, [[atdhetar]], [[luftëtar]]... Luftoj për të drejtat e popullit [[shqiptar]], për bashkimin kombëtar. Për këtë u burgos, u pushkatua, u masakrua, por kurrë nuk është pendua. Fjalët e fundit të tij, para pushkatimit, janë amanet, porosi, për çdo brezni: "Ne, si të gjithë [[shqiptarët]] e tjerë, s'kemi ç'presim tjetër prej jush, pos plumbit dhe thikës pas shpine. Mashtroheni se mund ta zhdukni këtë popull, se mund ta shtypni shpirtin liridashës të tij. Njëlloj si të parët tanë, edhe neve ua kemi lënë porosi brezave që të mos kenë besë në racën tuaj". - [[Mulla Iljaz Spahiu – Broja|Mulla Iljaz Broja]] == Jetëshkrimi == Iljaz Spahia lindi në vitin [[1892]], në katundin [[Kastriot]] të [[Drenica|Drenicës]]. Rrjedh nga një familja e varfër fshatare, me pak tokë e bagëti, por nga një familje bujare, fetare e atdhetare. Si fëmijë ishte djalë shumë i zgjuar, por meqë nuk kishte shkollë në katundin e tij, babai e dërgoi për t'u shkolluar në [[Vushtrri]]. Në shkollën fillore të Vushtrrisë, ky bir fshatari, në sjellje, në mësime ishte gjithmonë i pari... Posa i kreu mësimet fillestare në Vushtrri, babai e dërgon në [[Pejë]], ku regjistrohet në [[Medrese]]në e Pejës. Në [[Medreseja|Medresenë]] e Pejës, edhe pse në rrethana politike, ekonomike, tejet të vështira, Iljaz Spahia u dallua për sjellje e notat më të mira. Në medrese përvetësoj njohuri në shumë lëmi, të cilat e frymëzuan, e formuan, e kalitën, e përgatitën për beteja të reja... Në vitin [[1916]], në moshën 24 vjeçare, Mulla Iljazi Spahia e veshi petkun fetar, e filloi detyrën e hoxhës, [[imami]]t, [[mësuesi]]t, [[predikues]]it në [[Xhamia|Xhaminë]] e Burojës, ku për pak vite do të bëhet shembull për hoxhallarët e [[Kosovës]]... Në vitin 1918, me themelimin e shtetit me emrin [[Mbretëria Serbo-Kroate Sllovene]], që pas dhjetë vjetësh u shndërrua në [[Mbretëria e Jugosllavisë]], [[Kosovë]]s e gjithë shqiptarëve iu shtua zullumi, gazepi prej [[Serb]]isë... Mulla Iljaz Spahia gjatë shërbimit në Xhaminë e Burojës nuk u kufizua vetëm në shërbesat fetare, por ai e zgjeroj veprimtarinë edhe në çështjet arsimore, kulturore, kombëtare... Nga zullumi, nga gazepi i [[Sërbia|Serbisë]], nëpër malet e Kosovës filluan të veprojnë çetat e lirisë. Ndërsa, nëpër malet e Drenicës dëgjoheshin pushkët e çetës të [[Azem Galica|Azem Galicës]]. Azem Bejta me luftëtarët e tij, që luftonin për lirinë e Kosovës, ka ndodhur shpesh, gjenin prehje, pushim e strehim, në Xhaminë e Burojës... Në Xhaminë e Burojës, Mulla Iljaz Spahia, hoxha i ri, ju shërbente me dashamirësi luftëtarëve që luftonin për liri... Shërbente me këshilla, me bukë, armatim, me vullnetarë të rinj, që ishin përgatitë nga Mulla Iljazi për me vdekë, m'u ba fli, për Kosovë, për [[Shqipni]]... Mulla Iljazi nga [[Xhamia]] e Burojës mbante lidhje të vazhdueshme edhe me [[Kadri Prishtina|Hoxha Kadri Prishtinën]], në Shkodër, drejtuesin e Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës. Por, një ditë, kur po ngjitej në kulmin e veprimtarisë, Mulla Iljaz Spahia u arrestua nga xhandarmëria e [[Jugosllavi]]së. .. Në burg, [[hoxha]], Mulla Iljazi, nuk u përkul, qëndroj burrënisht, nuk u pendua për çka kishte veprua dhe më në fund, nga presioni i hoxhallarëve me ndikim, u lirua... Pas burgut, fshatarët e Burojës e të Drenicës e pritën hoxhën, Mulla Iljazin, për shkak të qëndrimit të tij burrënor, e pritën si një hero popullor... Prej asaj dite, nga dashunija, fshatarësia nuk e thërrisnin më Mulla Iljaz Spahia, por Mulla Iljazi i Burojës, trimi i Kosovës... Mulla Iljazi e vazhdoj veprimtarinë e tij fetare-atdhetare në formën legale, përmes Organizatës "[[Xhemijeti|Xhemijet]]" (Bashkimi), e cila përpiqej të shpëtohet ajo çka mund të shpëtohet, të mbrohet ajo që nga armiku mund të shkatërrohet... Fjalët e hoxhës, që dëgjoheshin me vëmendje, me respekt në xhami, nëpër oda, ishin Fjalët e [[Kur'ani]]t, ato ndikuan që popullsia shqiptare të mos shpërngulet, por t'i qëndroj besnik [[Drenicë]]s, Kosovës, [[Vatani]]t... Fjalë t e urta hyjnore u bënë ilaç për zemrat njerëzore... Gjatë viteve [[1941]]-[[1946]], pasi që [[Mbretëria e Jugosllavisë]] u shkatërrua, Mulla Iljaz Broja e vazhdoj veprimtarinë e tij duke e kundërshtuar fashizmin [[italian]], duke luftuar kundër bandave armike, siç ishin formacionet partizane-çetnike... Çetnikët e gjeneralit [[Drazha Mihajlloviq]], përmes komandantëve të tij si [[Bllagoje Boshkoviq]] dhe [[Zhivoje Markoviq]], kishin organizue bandat çetnike të cilat plaçkitnin, digjnin, vranin, masakronin fshatra të tëra të banuara me shqiptarë në rrethin e [[Gjilani]]t, Vushtrrisë e në veçanti në rrethin [[Mitrovicë]]s. Mulla Iljaz Broja me luftëtarët e tij, me ndihmën e luftëtarëve e atdhetarëve si [[Shaban Polluzha]], Mehmet Gradica, Mulla Idriz Hajrullahu i Gjilanit, Qazim Bajraktari i [[Astrazupi|Astrazubit]], e të tjerë, luftuan plotë frymëzim, kundër bandave çetnike deri në [[Novi Pazar]] e [[Koloshini|Kollashin]]... Kur forcat partizane-çetnike e morën pushtetin, Mulla Iljazi e vazhdoj veprimtarinë me bashkëluftëtarë r e tij në fshehtësi... Në muajin nëntor të vitit [[1944]], OZNA arreston e burgos dhe e torturon Ibrahimin, djalin e hoxhës, Mulla Iljazit, kurse një muej më parë OZNA e kishte pushkatue mikun e hoxhës, bashkëluftëtarin e tij, hoxhën e Xhamisë së [[Istogu]]t, Haxhi Jahja Dacin nga [[Peja]]... Gjatë tërë dimrit të vitit [[1945]], Mulla Iljazi ishte pjesëmarrës në të gjitha betejat që u zhvilluan në Drenicë, të udhëhequra nga Shaban Polluzha... Pas vrasjes së Shaban Polluzhës, Mulla Iljazi bashkëpunon me Prof. [[Ymer Berisha|Ymer Berishën]] dhe organizatën nacionaliste "Besa Shqiptare", e cila përpiqej për bashkimin e trojeve shqiptare... Në javën e parë të muejit të dytë, shkurt, [[1946]], OZNA e zbulon vendstrehimim e hoxhës, Mulla Iljazit, me qindra policë e ushtarë e rrethojnë fshatin [[Lecine]], kullën e [[Sokol Ymeri]]t dhe në mëngjes fillojnë gjuejtjet me armë... Për të mos pësua [[fëmijët]], [[gratë]], [[hoxha]], Mulla Iljazi del krenar nga kulla e Sokol Ymerit, por bishat menjëherë e godasin hoxhën, e lidhin, të lidhur e torturojnë, kurse të nesërmen, në mëngjes, me [[8]] [[shkurt]] [[1946]] e pushkatojnë... Para pushkatimit, i thanë, folë hoxhë tash : Fjalët e fundit të hoxhës : "Ne, si të gjithë shqiptarët e tjerë, s'kemi ç'presim tjetër prej jush, pos plumbit dhe thikës pas shpine. Mashtroheni se mund ta zhdukni këtë popull, se mund ta shtypni shpirtin liridashës të tij. Njëlloj si të parët tanë, edhe neve ua kemi lënë porosi brezave që të mos kenë besë në racën tuaj". Të nesërmen, me [[9]] [[shkurt]] [[1946]], fshatarët e [[Brojë]]s e muarrën trupin e bekuar të hoxhës, por të pushkatuar, të masakruar dhe e varrosën me nderime në oborrin e Xhamisë së Burojës. Varri i hoxhës dijetar, atdhetar e luftëtar, në oborrin e Xhamisë së Burojës, është një vend që vizitohet, një vend që nderohet, pran tij bëhen du'a, lutje, për shpirtin e tij, që u sakrifikua, që u bë fli, për t'u bashkua [[Kosova]] me [[Shqipëri]]. [[Allahu]] e paste meshiruar. [[Kategoria:Myslimanë]] [[Kategoria:Shqiptarë]] [[Kategoria:Lindje 1892]] [[Kategoria:Vdekje 1946]] igbqo9xzhu293yh2tsmxl495zgf6oe3 0 121538 2467557 1727812 2022-08-04T16:55:15Z 79.106.209.120 F!nhldhxlylgykgygklglsgmCXNafknfaskgcezjceutcetucdkzvdzkvfluvdzlm zovruovrivrzovdzivszivsizfupbo dzvdz8vdgo si so wikitext text/x-wiki {{Faqe e palidhur|data=shtator 2012}} kryekemboret jan orgaizma t' gjall qe studiohen nga dega e biologjis zoologjia pra ata mundet me u than se perbejn boten e gjalle. Keto shtaze jetojne n' dete dhe oqeane dhe njihen si notues shum t' mir dhe shum t' levizshem. t8o7riu2bvxd6clgyfip579flfljs24 2467571 2467557 2022-08-04T17:54:35Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet e [[Special:Contributions/79.106.209.120|79.106.209.120]] ([[Përdoruesi diskutim:79.106.209.120|diskutimet]]) në versionin e fundit nga [[Përdoruesi:178.175.106.106|178.175.106.106]]. wikitext text/x-wiki {{Faqe e palidhur|data=shtator 2012}} kryekemboret jan orgaizma te gjall qe studiohen nga dega e biologjis zoologjia pra ata mund te thuhet se perbejn boten e gjalle. Keto shtaze jetojne ne dete dhe oqeane dhe njihen si notues shume te mire dhe shume te levizshem. 2qaisw7i9722xq3ld4vjyw2hsmo1zep 0 133091 2467533 2116246 2022-08-04T13:46:44Z Oheloel 143826 wikitext text/x-wiki '''Iljaz Spahiu''' u lind në vitin 1892, në katundin [[Kostërca|Kosterc]] të [[Drenicë]]s është hero kombtar. == Jetëshkrimi == Mulla Iljaz Spahiu – Broja shkollen fillore e kreu në [[Vushtrri]], ndërsa të mesmen në [[Medrese]]në e [[Pejë]]s, të cilën e kryen me notat maksimale. Në vitin 1916, në moshën 24-vjeçare, Iljaz Spahiu e filloi detyrën e imamit dhe mësuesit në Xhaminë e [[Brojë]]s në Drenicë. Pas disfatës së Austro-Hungarisë dhe pushtimit të serishëm [[Serbia|serb]] të [[Kosovë]]s, [[Xhamia]] e Brojës shërben edhe si strehë për [[Azem Galica|Azem Bejtë-Galicën]], të cilin Mulla Iljaz Spahiu e kishte dajë. Për shkak të lidhjeve me [[Kadri Prishtina|Hoxha Kadri Prishtinën]], drejtuesin e [[Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”|Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës]] me seli në Shkodër, Mulla Iljaz Spahiu u arrestua nga xhandarmëria e [[Serbët|serbe]]. Në burg, Mulla Iljazi, nuk u përkul, qëndroi burrërisht, nuk u pendua për çka kishte vepruar dhe më në fund, nga presioni i kryemyftiut të [[Mbretëria Jugosllave|Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene]], u lirua, për çka populli e priti si hero. Kjo dhe bëri që nga atëherë e tutje të jetë i njohur në gjithë Kosovën, si [[hoxha]] i Brojës –trimi i Kosovës. Mulla Iljazi ishte një ndër themeluesit dhe aktivistët më të shquar të Organizatës “[[Xhemijeti|Xhemijet]]” (Bashkimi), e cila përfaqësonte shqiptarët në Parlamentin e Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene. Më 1941, Mulla Iljaz Spahiu – Broja së bashku me Shaban Polluzhën, Mehmet Gradicën, Mulla Idriz Hajrullahun e [[Gjilani]]t, Qazim Bajraktarin e [[Astrazupi|Astrazubit]], e të tjerë organizoi rreth 5000 luftëtarë për të mbrojtur [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Sanxhakun e Novi Pazarit]], që po rrezikohej nga [[çetnikët]]. Më 1943 Mulla Iljaz Spahiu –Broja merr pjesë në themelimin e [[Lidhja e Dytë e Prizrenit|Lidhjes së Dytë të Prizrenit]], kryetar i së cilës zgjidhet [[Rexhep Mitrovica]]. Po në këtë vit kur Rexhep Mitrovica zgjidhet kryeministër i Shqipërisë, Mulla Iljaz Spahiu –Broja, zgjidhet deputet i Drenicës në Asamblenë Kombëtare (Parlamentin e Shqipërisë) në Tiranë. Më 1945, Mulla Iljazi ishte pjesëmarrës në të gjitha betejat që u zhvilluan në Drenicë, të udhëhequra nga [[Shaban Polluzha]], ishte krahu i djathtë i tij dhe ideolog i kryengritjes. Pas vrasjes së Shaban Polluzhës, Mulla Iljazi Iljaz Spahiu –Broja së bashku me prof. [[Ymer Berisha|Ymer Berishën]] themelon organizatën “Besa Shqiptare”, e cila përpiqej për një aleancë me anglo-amerikanët kundër komunizmit për një rend demokratik. Më 8 shkurt 1946, Mulla Iljaz Spahiu –Broja rrethohet nga OZN-a jugosllave në fshatin [[Leçina|Leqinë]] dhe pushkatohet në fshatin Zllakuçan, së bashku me bashkëluftëtarët e tij. Më 9 shkurt 1946, fshatarët e Brojës e morën trupin e pajetë të hoxhës, dhe e varrosën me nderime në oborrin e Xhamisë së Brojës, ku edhe sot vazhdon të nderohet nga njerëz nga e gjithë Kosova. == Burimi i të dhënave == * [http://www.zeri.info/artikulli/3/20/68149/heronjte-e-kosoves/ zeri.info]{{Lidhje e thyer}} [[Kategoria:Deputetë të Kuvendit të Shqipërisë]] [[Kategoria:Biografi]] 6s1cfef76dqodc9h6qf2tx7m4k1iu14 0 135316 2467553 1340874 2022-08-04T16:43:44Z 79.106.209.120 F!nhldhxlylgykgygklglsgmCXNafknfaskgcezjceutcetucdkzvdzkvfluvdzlm zovruovrivrzovdzivszivsizfupbo dzvdz8vdgo si so wikitext text/x-wiki {{Gjuha shqipe}} '''Mikela Mema''' (born June 26, 1997) is an actress from Puglia, Italy. Her breakthrough was when playing the role of Kira, a character from the movie [[Maya]] of the director Pluton Vasi. [[Skeda:Mikela Mema.jpg|thumb|Mikela Mema]] 77j8hqaxv0gllpb11lc1rx3i9c45ggr 0 137818 2467532 2459159 2022-08-04T13:45:12Z 79.106.209.120 tv tv tv tv tv së do Dr jo o plotë IP po po po ku je hhuuk6 t ne be bb wikitext text/x-wiki '''Toskërishtja veriore''' flitet në rrethet e Beratit, të Fierit, të Skraparit, të Pogradecit, të Korçës, të Kolonjës, në ato zona të rretheve të Përmetit e të Tepelenës që ndodhen në krahun e djatht të Vjosës dhe në Vlor e në fshatrat veriore e verilindore të saj, kufiri në kët an arrin pak më në jug të qytetit të Vlorës. [[Kategoria:Dialektet e gjuhës shqipe]] qouf085wyb6t9r032yngz3basuzv71k 0 151783 2467554 2032437 2022-08-04T16:53:23Z 79.106.209.120 F!nhldhxlylgykgygklglsgmCXNafknfaskgcezjceutcetucdkzvdzkvfluvdzlm zovruovrivrzovdzivszivsizfupbo dzvdz8vdgo si so wikitext text/x-wiki == Hyrje == Internet Protocol Security eshte protokol i dizajnuar me mundsu komunikim te sigurt duke shfrytezuar TCP/IP. IPsec perfshin tri fusha funksionale, ku edhe bazohet e tan puna e ketij protokolli: * Authentifikimi (Authentication) * Fshehtesia (Confidentiality) * Menaxhimi I celesave (Key Management) Authentifikimi kryhet permes HMAC(Hash based Message Authentication Code)[1].Cilido funksion kriptografik mund te shfrytezohet per kalkulimin e HMAC. Siguria e ketij kodi varet drejteperdrejte nga siguria e hash funksionit me te cilin eshte llogaritur. Fshehtesia arrihet permes Encapsulation Security Payload(ESP),qe eshte format enkriptimi.ESP eshte nje Header qe shtohet menjhere pas Header-it te zakonshem te nje IP pakete dhe shfrytezohet me siguru fshehtesi,authentifikim te origjines se te dhenave dhe anti-replay service qe parandalon perseritjen e paketave.Se cilen prej ketyre funksioneve e kryn varet prej kushteve te vendosura ne Security Association(SA) si dhe prej pozites ku eshte implementuar ne topologjine e rrjetes. Mekanizmi I menaxhimit te celesave te IPsec perfshin vendosjen dhe shperndarjen e nje celesi secret. [2]Ky process kryhet duke u bazuar ne OAKLY Key Determination Protocol dhe ISAKMP. IPsec mundeson komunikim te sigurte brenda nje LAN-i(Local Area Network) ,brenda nje WAN-i(Wide Area Network) privat ose publik,si dhe ne Internet.Tipari kryesor i tij eshte mundesia e authentifikimit dhe kriptimit te te gjithe trafikut ne nivelin IP.[1] Protokolet IPsec operojne ne pajisje te rrjetes ,sic jane ruteret (router) ose firewall-at,te cilet e lidhin LAN-in me boten e jashtme.Pajisjet e rrjetes te konfiguruara me IPsec I kriptojne dhe kompresojne te gjitha te dhenat qe kalojne ne WAN, dhe I dekriptojne e dekompresojne te gjitha te dhenat qe vijne prej WAN. Ky protokoll gjen zbatim te madh ne konfigurimin e rrjetave lokale virtuale, per qajse te sigurte ne te dhena prej larg (remote access) permes Internet-it,per rritjen e sigurise ne transaksione elektronike,etj. Implementimi I IPsec ne nje firewall ose router ofron siguri te larte qe mund te aplikohet ne te gjithe trafikun qe kalon neper perimeter.Meqe ndodhet nen shtresen e transportit eshte transparente per aplikacionet softuerike.Prandaj,me implementimin e IPsec nuk ka nevoje te behet asnje adaptim softuerik perkates.<ref>Cryptography and Network Security-Stalling, 5th Edition, Prentice Hall</ref> == Parimet e punes se IPsec == IPsec i arrin funksionalitet e veta permes : * Authentication Header (AH) * Encapsulating Security Payload (ESP) * Internet Key Exchange (IKE) * Algoritmeve Kriptografike === Authentication Header (AH) === AH siguron integritetin e te dhenave dhe authentifikimin e IP paketave. Formati I ketij header-I perbehet prej: * Next Header (8 bit)-Percakton tipin e te dhenave te vendosura pas HA. * Payload Length (8 bit)-Percakton numrin e fjaleve kodike 32-biteshe ne AH minus 2. * Reserverd –Fushe e rezervuar per shfrytezime ne te ardhmen.Vlera e saj fillestare eshte zero. * SPI (32 bita)-Fushe e cila e identifikon ne menyre unike Security Association te vendosur mes derguesit dhe marresit te paketes. * Sequence Number (32 bit)-Kjo fushe permban nje numerues qe I sherben anti-replay funksionit te protokollit.Edhe nese derguesi vazhdimisht dergon te njejten pakete ky numerues duhet te qendroje ne poziten e njejte,derisa te mos vij paketa vijuese. * Authentication Data-Kjo fushe permban Integrity Check Value ose MAC per paketen.Gjatesia e saj eshte variabile ,por duhet te jete shumefish I 32 bitave<ref>Internet Security, Cryptographic Principles, Algorithms and Protocols-John Wiley &Sons</ref> === Encapsulating Security Payload (ESP) === ESP Header-i eshte dizajnuar per te ofruar sherbime te sigurise ne IPv4 dhe IPv6.Permes tij kriptohen te dhenat dhe sigurohet integriteti I tyre.Arsyeja pse perveq ESP shfrytezohet edhe AH per siguri,integritet si dhe authetifikim te origjines se te dhenave eshte se ESP nuk mund te kriptoje pjese te header-it te zakonshem te nje IP pakete.[4] Formati I nje ESP pakete perfshin: * Security Parameters Index, SPI –Vlere 32 biteshe qe e identifikon ne menyre unike Security Association. * Sequence Number (32 bit)-Fushe e cila permban nje numerator qe e kontrollon pranimin e paketave me rradhe. * Payload Data –Permban te dhena te specifikuara ne Next Header fushen.Gjatesia e kesaj fushe eshte variabile.Nese algoritmi kriptografik kerkon vektore inicializues ,atehere ky vektore do te vendosej ne kete fushe. * Padding-Nevojitet per te kontrolluar qe ciphertext-I te perfundoje ne kufi te vleres 32 bit si dhe per te kontrolluar qe algoritmi kriptues te marr blloqet e plaintext-it ne gjatesi adekuate.Pra,nese bitat qe duhet te kriptohen nuk jane shumefish I gjatesise se bllokut qe e merr algoritmi kriptues ,te dhenes I shtohen edhe disa bita dhe pastaj kalon neper procesin e kriptimit. * Pad Length-Kjo fushe tregon per numrin e bitave te shtuar gjate procesit te padding-ut.Vlerat e saj mund te jene prej 0-255,ku vlera 0 nenkupton se nuk eshte shtuar asnje bit. * Next Header-Tregon per tipin e te dhenave ne fushen Payload Data. * Authentication Data-Permban vleren ICV te llogaritur per ESP paketen pa te dhenat per authentifikim.<ref>RFC 4303- http://www.rfc-editor.org/rfc/rfc4303.txt</ref> == Internet Key Exchange (IKE) == === Protokoli OAKLEY per percaktimin e celesit === Diffie-Hellman algoritmi per shkembim te celesave eshte mekanizem ne te cilin dy shfrytezues vendosin per nje celes te perbashket pa pase nevoje per shfrytezimin e procesit te kriptimit ne mes. [2]Ky celes eshte I gatshem pastaj per kriptimin e te dhenave dhe komunikimi mund te filloje menjehere.Protokoli OAKLEY e refinon kete algoritem, duke I shtuar celesit nje identifikues per secilen pale pjesemarrese ne komunikim. OAKLEY perdore cookies per: anti-clogging dhe emertim te celesave.Krijimi I tyre jep rezultation e nje funksioni nje-kahor te applikuar mbi nje vlere sekrete,per TCP IP adresen e derguesit dhe marresit, per UDP portin e derguesit dhe marresit. Anti-Clogging Cookie ofron mbrojtje ndaj sulmeve per mohim ne qasje (access denial) duke shfrytezuar ne menyre racionale resurset e CPU per te authentifikuar derguesin e paketes. OAKLEY po ashtu kontrollon perseritjen e paketave duke ruajtur nje numer te gjeneruar rastesisht prej transmetuesit.Keta numra mund te dergohen si pjese te paketave per shkembimin e celesit. ISAKMP (Internet Security Association and Key Management Protocol) ISAKMP merret me menaxhimin e SA (Security Association) dhe percaktimin e celesit kriptografik per Internet. SA e ISAKMP eshte e dy anshme,qe nenkupton se ne momentin kur vendoset secila prej paleve mund te inicioje komunikimin. [5]Me perdorimin e fazave te ketij protokoli behet vendosje shume e shpejte e celesave. ISAKMP dallon prej protokoleve te tjera per vendosjen e celesave per shkak se ben nje ndarje strikte ne mes te detajeve se SA dhe te dhenave per shkembim te celesave.Ky protokoll mund te implementohet mbi cdo lloj protokoli transmetues ,dhe eshte protocol standard per shkembimin e celesave per IPsec.<ref>Firewalls and Internet Security-William R.Cheswick,Steven M.Bellovin,Aviel D.Rubin-2nd Edition</ref> == Algoritmet Kriptografike == Kriptimi I te dhenave behet sipas protokolit ESP.ESP shfrytezon algoritme simetrike per kriptim,nder te cilat DES ne modin CBC,IDEA,CAST,RC5 and Blowfish. [2] Qe te aplikohet kriptimi,derguesi duhet te vendose te dhenat ne Payload,te beje Padding dhe te kriptoje rezultatin.Derguesi I krypton keto te dhenat me celesin e vendosur,permes algoritmit kriptues ne modin e vendosur sipas SA. Kriptimi I te dhenave behet perpara authentifikimit,prandaj ne bllokun e fituar te ciphertext-it nuk perfshihen te dhenat per authentifikim. Marresi e merr paketen dhe e dekripton Payload-in,Padding-un,Pad Length-in dhe Next Header.Dekriptimi I te dhenave ne anen e marresit nuk fillon perderisa te mos kryhet authentifikimi.Pasi te jete bere authentifikimi , verifikimi dhe dekriptimi kryhen paralelisht.Kur keto veprime kryhen parallel ,duhet te sigurohet qe paketa e dekriptuar te mos kaloje ne ndonje process te radhes pa u kryer verifikimi.Ky princip I punes mundeson detektimin e shpejte te gabimeve gjate procesit te transmetimit te paketave. Authentifikimi kryhet permes algoritmeve simetrike (sic eshte DES) dhe hash funksioneve (SHA1, MD5). [2]Algoritmet simetrike shfrytezohen per verifikimin e MAC (Keyed Message Authentication Code) ,ndersa hash funksionet per kontrollimin e integritetit te te dhenave. Modet e Punes Te dy protokolet AH dhe ESP i perkrahin dy mode te punes, modin transportues dhe ate tunel. Modi Transport Modi Transport ofron mbrojtje per protokolet e shtresave te larta. ESP ne kete mod kripton dhe authentifikon (opcionale) vetem te dhenat e paketes pa header (IP Payload). [1] AH ne anen tjeter e authentifikon Payload-in dhe pjeset e zgjedhura te IP header-it. [1] Modi Tunnel Modi Tunnel ofron mbrojtje per te gjithe IP paketen.Per te arritur kete mbrojtje ,pasi paketes ti shtohen header-at e AH dhe ESP, paketa se bashku me header-in e saj ku perfshin edhe pjeset e sigurise(IPsec) trajtohet sin je Payload( te dhena pa IP header) dhe ketij payload-I I shtohet pastaj nje header I jashtem. [1]Pra,paketa qe duhet te dergohet vendoset teresisht brenda nje pakete tjeter me nje tjeter IP header. Ky mod I punes shfrytezohet kur sistemet qe komunikojne jane router-a ose firewall-a. ESP ne kete mod kripton dhe authentifikon (opcionale) paketen e brendshme ,pra payload-in e paketes totale,duke perfshire ketu edhe header-in e paketes se brendshme. [1] AH e authentifikon tere paketen e brendshme dhe pjese te header-it te jashtem. [1] SA (Security Association) Nje SA eshte nje lidhje logjike e nje-anshme mes nje derguesi dhe nje marresi qe mundeson vendosjen e sigurise se trafikut ne te cilin behet komunikimi. [1] Nje SA identifikohet ne menyre unike permes tre parametrave: * Security Parameters Index (SPI) * IP Destination Address * Security Protocol Identifier Security Parameters Index eshte nje kod qe vendoset ne AH dhe ESP header-at per te njoftuar sistemin marres per cilin SA duhet te procesohet paketa. IP Destination Address eshte adresa e destinacionit te paketes(EndPoint) qe mund te jete shfrytezues fundor,ose router,firewall. Security Protocol Identifier eshte fushe qe tregon nese SA eshte e tipit AH ose ESP.Kjo fushe vendoset ne IP header-in e jashtem te paketes. Nje SA vendoset ne Security Association Database e definuar permes shtate parametrave: * Security Parameter Index * Sequence Number Counter * Sequence Counter Overflow * Anti-Replay Window * AH Informacioni * ESP Informacioni * Jete-gjatesia e SA Security Parameter Index eshte nje vlere 32 biteshe e cila e identifikon ne menyre unike SA-ne. Sequence Number Counter eshte vlere 32 biteshe qe shfrytezohet per gjenerimin e fushes Sequence Number ne header-at e AH dhe ESP. Sequence Counter Overflow vlere e cila tregon nese ka ndodhe nje overflow te Sequence Number numeratori dhe duhet te nderpritet transmetimi I paketave ne kete SA. Anti-Replay Window perdoret per te treguar nese paketa qe ka ardhur eshte e perseritur. AH Informacioni permban algoritmin per authentifikim,celesat dhe parametrat tjeter te nevojshem per AH. ESP Informacioni permban algoritmin per authentifikim dhe kriptim,celesat dhe parametrat tjere te nevojshem per ESP. Jete-gjatesia e SA eshte nje interval kohor pas te cilit SA prezente duhet te nderrohet me nje te re.<ref>RFC 2409- http://www.ietf.org/rfc/rfc2409.txt</ref> ==Referime== {{reflist}} iodns5q8onmigpy29j3nxwdi3ts9jl0 2467583 2467554 2022-08-04T18:40:18Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet e [[Special:Contributions/79.106.209.120|79.106.209.120]] ([[Përdoruesi diskutim:79.106.209.120|diskutimet]]) në versionin e fundit nga [[Përdoruesi:Klein Muçi|Klein Muçi]]. wikitext text/x-wiki == Hyrje == Internet Protocol Security eshte protokol i dizajnuar per te mundesuar komunikim te sigurt duke shfrytezuar TCP/IP. IPsec perfshin tri fusha funksionale, ku edhe bazohet e tere puna e ketij protokolli: * Authentifikimi (Authentication) * Fshehtesia (Confidentiality) * Menaxhimi I celesave (Key Management) Authentifikimi kryhet permes HMAC(Hash based Message Authentication Code)[1].Cilido funksion kriptografik mund te shfrytezohet per kalkulimin e HMAC. Siguria e ketij kodi varet drejteperdrejte nga siguria e hash funksionit me te cilin eshte llogaritur. Fshehtesia arrihet permes Encapsulation Security Payload(ESP),qe eshte format enkriptimi.ESP eshte nje Header qe shtohet menjhere pas Header-it te zakonshem te nje IP pakete dhe shfrytezohet per te siguruar fshehtesi,authentifikim te origjines se te dhenave dhe anti-replay service qe parandalon perseritjen e paketave.Se cilen prej ketyre funksioneve e kryn varet prej kushteve te vendosura ne Security Association(SA) si dhe prej pozites ku eshte implementuar ne topologjine e rrjetes. Mekanizmi I menaxhimit te celesave te IPsec perfshin vendosjen dhe shperndarjen e nje celesi secret. [2]Ky process kryhet duke u bazuar ne OAKLY Key Determination Protocol dhe ISAKMP. IPsec mundeson komunikim te sigurte brenda nje LAN-i(Local Area Network) ,brenda nje WAN-i(Wide Area Network) privat ose publik,si dhe ne Internet.Tipari kryesor i tij eshte mundesia e authentifikimit dhe kriptimit te te gjithe trafikut ne nivelin IP.[1] Protokolet IPsec operojne ne pajisje te rrjetes ,sic jane ruteret (router) ose firewall-at,te cilet e lidhin LAN-in me boten e jashtme.Pajisjet e rrjetes te konfiguruara me IPsec I kriptojne dhe kompresojne te gjitha te dhenat qe kalojne ne WAN, dhe I dekriptojne e dekompresojne te gjitha te dhenat qe vijne prej WAN. Ky protokoll gjen zbatim te madh ne konfigurimin e rrjetave lokale virtuale, per qajse te sigurte ne te dhena prej larg (remote access) permes Internet-it,per rritjen e sigurise ne transaksione elektronike,etj. Implementimi I IPsec ne nje firewall ose router ofron siguri te larte qe mund te aplikohet ne te gjithe trafikun qe kalon neper perimeter.Meqe ndodhet nen shtresen e transportit eshte transparente per aplikacionet softuerike.Prandaj,me implementimin e IPsec nuk ka nevoje te behet asnje adaptim softuerik perkates.<ref>Cryptography and Network Security-Stalling, 5th Edition, Prentice Hall</ref> == Parimet e punes se IPsec == IPsec i arrin funksionalitet e veta permes : * Authentication Header (AH) * Encapsulating Security Payload (ESP) * Internet Key Exchange (IKE) * Algoritmeve Kriptografike === Authentication Header (AH) === AH siguron integritetin e te dhenave dhe authentifikimin e IP paketave. Formati I ketij header-I perbehet prej: * Next Header (8 bit)-Percakton tipin e te dhenave te vendosura pas HA. * Payload Length (8 bit)-Percakton numrin e fjaleve kodike 32-biteshe ne AH minus 2. * Reserverd –Fushe e rezervuar per shfrytezime ne te ardhmen.Vlera e saj fillestare eshte zero. * SPI (32 bita)-Fushe e cila e identifikon ne menyre unike Security Association te vendosur mes derguesit dhe marresit te paketes. * Sequence Number (32 bit)-Kjo fushe permban nje numerues qe I sherben anti-replay funksionit te protokollit.Edhe nese derguesi vazhdimisht dergon te njejten pakete ky numerues duhet te qendroje ne poziten e njejte,derisa te mos vij paketa vijuese. * Authentication Data-Kjo fushe permban Integrity Check Value ose MAC per paketen.Gjatesia e saj eshte variabile ,por duhet te jete shumefish I 32 bitave<ref>Internet Security, Cryptographic Principles, Algorithms and Protocols-John Wiley &Sons</ref> === Encapsulating Security Payload (ESP) === ESP Header-i eshte dizajnuar per te ofruar sherbime te sigurise ne IPv4 dhe IPv6.Permes tij kriptohen te dhenat dhe sigurohet integriteti I tyre.Arsyeja pse perveq ESP shfrytezohet edhe AH per siguri,integritet si dhe authetifikim te origjines se te dhenave eshte se ESP nuk mund te kriptoje pjese te header-it te zakonshem te nje IP pakete.[4] Formati I nje ESP pakete perfshin: * Security Parameters Index, SPI –Vlere 32 biteshe qe e identifikon ne menyre unike Security Association. * Sequence Number (32 bit)-Fushe e cila permban nje numerator qe e kontrollon pranimin e paketave me rradhe. * Payload Data –Permban te dhena te specifikuara ne Next Header fushen.Gjatesia e kesaj fushe eshte variabile.Nese algoritmi kriptografik kerkon vektore inicializues ,atehere ky vektore do te vendosej ne kete fushe. * Padding-Nevojitet per te kontrolluar qe ciphertext-I te perfundoje ne kufi te vleres 32 bit si dhe per te kontrolluar qe algoritmi kriptues te marr blloqet e plaintext-it ne gjatesi adekuate.Pra,nese bitat qe duhet te kriptohen nuk jane shumefish I gjatesise se bllokut qe e merr algoritmi kriptues ,te dhenes I shtohen edhe disa bita dhe pastaj kalon neper procesin e kriptimit. * Pad Length-Kjo fushe tregon per numrin e bitave te shtuar gjate procesit te padding-ut.Vlerat e saj mund te jene prej 0-255,ku vlera 0 nenkupton se nuk eshte shtuar asnje bit. * Next Header-Tregon per tipin e te dhenave ne fushen Payload Data. * Authentication Data-Permban vleren ICV te llogaritur per ESP paketen pa te dhenat per authentifikim.<ref>RFC 4303- http://www.rfc-editor.org/rfc/rfc4303.txt</ref> == Internet Key Exchange (IKE) == === Protokoli OAKLEY per percaktimin e celesit === Diffie-Hellman algoritmi per shkembim te celesave eshte mekanizem ne te cilin dy shfrytezues vendosin per nje celes te perbashket pa pase nevoje per shfrytezimin e procesit te kriptimit ne mes. [2]Ky celes eshte I gatshem pastaj per kriptimin e te dhenave dhe komunikimi mund te filloje menjehere.Protokoli OAKLEY e refinon kete algoritem, duke I shtuar celesit nje identifikues per secilen pale pjesemarrese ne komunikim. OAKLEY perdore cookies per: anti-clogging dhe emertim te celesave.Krijimi I tyre jep rezultation e nje funksioni nje-kahor te applikuar mbi nje vlere sekrete,per TCP IP adresen e derguesit dhe marresit, per UDP portin e derguesit dhe marresit. Anti-Clogging Cookie ofron mbrojtje ndaj sulmeve per mohim ne qasje (access denial) duke shfrytezuar ne menyre racionale resurset e CPU per te authentifikuar derguesin e paketes. OAKLEY po ashtu kontrollon perseritjen e paketave duke ruajtur nje numer te gjeneruar rastesisht prej transmetuesit.Keta numra mund te dergohen si pjese te paketave per shkembimin e celesit. ISAKMP (Internet Security Association and Key Management Protocol) ISAKMP merret me menaxhimin e SA (Security Association) dhe percaktimin e celesit kriptografik per Internet. SA e ISAKMP eshte e dy anshme,qe nenkupton se ne momentin kur vendoset secila prej paleve mund te inicioje komunikimin. [5]Me perdorimin e fazave te ketij protokoli behet vendosje shume e shpejte e celesave. ISAKMP dallon prej protokoleve te tjera per vendosjen e celesave per shkak se ben nje ndarje strikte ne mes te detajeve se SA dhe te dhenave per shkembim te celesave.Ky protokoll mund te implementohet mbi cdo lloj protokoli transmetues ,dhe eshte protocol standard per shkembimin e celesave per IPsec.<ref>Firewalls and Internet Security-William R.Cheswick,Steven M.Bellovin,Aviel D.Rubin-2nd Edition</ref> == Algoritmet Kriptografike == Kriptimi I te dhenave behet sipas protokolit ESP.ESP shfrytezon algoritme simetrike per kriptim,nder te cilat DES ne modin CBC,IDEA,CAST,RC5 and Blowfish. [2] Qe te aplikohet kriptimi,derguesi duhet te vendose te dhenat ne Payload,te beje Padding dhe te kriptoje rezultatin.Derguesi I krypton keto te dhenat me celesin e vendosur,permes algoritmit kriptues ne modin e vendosur sipas SA. Kriptimi I te dhenave behet perpara authentifikimit,prandaj ne bllokun e fituar te ciphertext-it nuk perfshihen te dhenat per authentifikim. Marresi e merr paketen dhe e dekripton Payload-in,Padding-un,Pad Length-in dhe Next Header.Dekriptimi I te dhenave ne anen e marresit nuk fillon perderisa te mos kryhet authentifikimi.Pasi te jete bere authentifikimi , verifikimi dhe dekriptimi kryhen paralelisht.Kur keto veprime kryhen parallel ,duhet te sigurohet qe paketa e dekriptuar te mos kaloje ne ndonje process te radhes pa u kryer verifikimi.Ky princip I punes mundeson detektimin e shpejte te gabimeve gjate procesit te transmetimit te paketave. Authentifikimi kryhet permes algoritmeve simetrike (sic eshte DES) dhe hash funksioneve (SHA1, MD5). [2]Algoritmet simetrike shfrytezohen per verifikimin e MAC (Keyed Message Authentication Code) ,ndersa hash funksionet per kontrollimin e integritetit te te dhenave. Modet e Punes Te dy protokolet AH dhe ESP i perkrahin dy mode te punes, modin transportues dhe ate tunel. Modi Transport Modi Transport ofron mbrojtje per protokolet e shtresave te larta. ESP ne kete mod kripton dhe authentifikon (opcionale) vetem te dhenat e paketes pa header (IP Payload). [1] AH ne anen tjeter e authentifikon Payload-in dhe pjeset e zgjedhura te IP header-it. [1] Modi Tunnel Modi Tunnel ofron mbrojtje per te gjithe IP paketen.Per te arritur kete mbrojtje ,pasi paketes ti shtohen header-at e AH dhe ESP, paketa se bashku me header-in e saj ku perfshin edhe pjeset e sigurise(IPsec) trajtohet sin je Payload( te dhena pa IP header) dhe ketij payload-I I shtohet pastaj nje header I jashtem. [1]Pra,paketa qe duhet te dergohet vendoset teresisht brenda nje pakete tjeter me nje tjeter IP header. Ky mod I punes shfrytezohet kur sistemet qe komunikojne jane router-a ose firewall-a. ESP ne kete mod kripton dhe authentifikon (opcionale) paketen e brendshme ,pra payload-in e paketes totale,duke perfshire ketu edhe header-in e paketes se brendshme. [1] AH e authentifikon tere paketen e brendshme dhe pjese te header-it te jashtem. [1] SA (Security Association) Nje SA eshte nje lidhje logjike e nje-anshme mes nje derguesi dhe nje marresi qe mundeson vendosjen e sigurise se trafikut ne te cilin behet komunikimi. [1] Nje SA identifikohet ne menyre unike permes tre parametrave: * Security Parameters Index (SPI) * IP Destination Address * Security Protocol Identifier Security Parameters Index eshte nje kod qe vendoset ne AH dhe ESP header-at per te njoftuar sistemin marres per cilin SA duhet te procesohet paketa. IP Destination Address eshte adresa e destinacionit te paketes(EndPoint) qe mund te jete shfrytezues fundor,ose router,firewall. Security Protocol Identifier eshte fushe qe tregon nese SA eshte e tipit AH ose ESP.Kjo fushe vendoset ne IP header-in e jashtem te paketes. Nje SA vendoset ne Security Association Database e definuar permes shtate parametrave: * Security Parameter Index * Sequence Number Counter * Sequence Counter Overflow * Anti-Replay Window * AH Informacioni * ESP Informacioni * Jete-gjatesia e SA Security Parameter Index eshte nje vlere 32 biteshe e cila e identifikon ne menyre unike SA-ne. Sequence Number Counter eshte vlere 32 biteshe qe shfrytezohet per gjenerimin e fushes Sequence Number ne header-at e AH dhe ESP. Sequence Counter Overflow vlere e cila tregon nese ka ndodhe nje overflow te Sequence Number numeratori dhe duhet te nderpritet transmetimi I paketave ne kete SA. Anti-Replay Window perdoret per te treguar nese paketa qe ka ardhur eshte e perseritur. AH Informacioni permban algoritmin per authentifikim,celesat dhe parametrat tjeter te nevojshem per AH. ESP Informacioni permban algoritmin per authentifikim dhe kriptim,celesat dhe parametrat tjere te nevojshem per ESP. Jete-gjatesia e SA eshte nje interval kohor pas te cilit SA prezente duhet te nderrohet me nje te re.<ref>RFC 2409- http://www.ietf.org/rfc/rfc2409.txt</ref> ==Referime== {{reflist}} r3xewlmb7x38mox6zemxpy1wcbtxy5v 0 190960 2467564 2442675 2022-08-04T17:43:18Z 185.174.208.162 /* Prodhime origjinale */ wikitext text/x-wiki {{Infobox kanal televiziv | name = Tring Tring | logofile = Tring Tring TV.png | logosize = | logocaption = | logoalt = | logo2 = | owner = [[Tring TV]] | established = | test card = | test of transmission = | airdate = | launch = 1 Maj 2009 | closed date = | picture format = [[16:9|SDTV 16:9]] | channeltype = | share = | share as of = | share source = | network = | parent = | key people = | slogan = | motto = | country = [[Shqipëri]] | language = [[Shqip]] | broadcast area = [[Shqipëri]], [[Kosovë]] | affiliates = [[Televizion]] | headquarters = [[Tiranë]], [[Shqipëri]] | former names = | replaced names = | replaced by names = | sister names = [[Tip TV]] | timeshift names = | web = {{URL|http://www.tring.al}} | terr serv 1 = | terr chan 1 = | sat serv 1 = | sat chan 1 = | cable serv 1 = | cable chan 1 = | cable serv 2 = | cable chan 2 = | cable serv 3 = | cable chan 3 = | sat radio serv 1 = | sat radio chan 1 = | iptv serv 1 = | iptv chan 1 = | online serv 1 = | online chan 1 = | 3gmobile serv 1 = }} '''Tring Tring''' është një kanal shqiptar për fëmijë të moshës 1-10 vjeç. Tring Tring ofron një përzgjedhje serialesh dhe filmash të animuar, të gjithë të dubluar në shqip dhe janë mbështetur te gjërat që pëlqejnë fëmijët: superheronj, zana, robotë, dinozaurë, kafshë, zgjidhje misteresh, situata komike etj. Gjithashtu, pikë e rëndësishme e këtij kanali janë emisionet edukative dhe argëtuese shqip të gjitha prodhime të platformës dixhitale Tring. Këto prodhime janë pritur pozitivisht si nga fëmijët, ashtu edhe nga prindërit. Tring Tring u lançua më 1 maj 2009 <ref>http://pt.kingofsat.net/channelhistory.php?ch=7186</ref> nga platforma ''[[Tring TV|Tring]]''. ==Programacioni== ===Prodhime origjinale=== * Mirëmëngjes * Artist Tak Fak * Plastelina Magjike * Të Mësojmë Sëbashku * My Little English Book * Erdhën Shkronjat <ref>https://www.youtube.com/watch?v=jVMmueNQkMA</ref> * Art & Fun * Hip Hop Show * Na Ishte Njëherë *Une Gatuaj <ref>https://www.youtube.com/watch?v=74OgP7J97Uo</ref> ===Seriale=== * [[Winx club|Winx Club]] * [[Akademia Mbretërore]] * PopPixie * Ben 10 <ref>https://www.youtube.com/watch?v=k635NzN1C8g</ref> * Vajzat Mjau * Kubiks * Kirbi * [[Digimon]] * Përrallat e Andersenit * Fëmija i Hekurt * Iron Man * Astropeshku * Masha dhe Ariu * Derrkucja Pepa <ref>https://www.youtube.com/watch?v=x1EGkqtZYcg</ref> * Sid Djali Shkencëtar * Yu-Gi-Oh! * Daigander * Mr. Bean * Kung Fu Dino * Prudence Petitpa * Viva Pinata * Pingu * Superman * Bags Bani * Popai * Angus dhe Sheril * Arushi Bernard * Kambu * Zoobabu * Ibi * Kanaçet Gazmore * Qukapiku Udi * Aventurat e Reja të Vajzës së Oqeanit * Pokojo * Ada Shkenctarja * Heronjt e Nates * Lepurushi Milo * Mifi dhe miqte * Ne kopshtin e endrave * Tomas dhe miqte Ndizni motorret ===Filma=== * [[Borëbardha dhe shtatë xhuxhat (film 1937)|Borëbardha dhe Shtatë Xhuxhat]] * [[Hirushja]] * Hirushja II: Ëndrrat Bëhen Realitet * Hirushja III: Loja e Fatit * Bukuroshja e Fjetur * [[Sirena e Vogël]] * Sirena e Vogël II: Kthim në Thellësi * Sirena e Vogël: Historia e Arielit * E Bukura dhe Bisha * [[Aladini dhe llampa|Aladini]] * Këmbora * Pinoku * [[Bambi]] * [[Piter Pan]] * Piter Pan: Kthim në Ishullin që nuk Ekziston * Shpata në Gur * Mbreti Luan II: Mbretëria e Simbës * Lilo dhe Stiç * Herkuli * Planeti i Thesarit * [[Anastasia (film 1997)|Anastasia]] * Barbi dhe Arrëthyesi * Barbi Raperonzola * Barbi Princesha dhe e Varfëra * Barbi Pegasus * Barbi Sirena * Barbi 12 Princeshat Kërcimtare * Barbi Princesha e Ishullit të Humbur * Barbi Mariposa * Sabrina: Shoqe Përgjithmonë * Inspektori Gaxhet: Çështja e Fundit * Djali i Kohës * Denis Harrakati: Kontrolli i Lundrimit * Arçi dhe Njeriu i Egër * Ishulli i Dinosaurëve * Madalena * Skuadra Spektakolare * Ishulli i Thesarit * Këngët e Krishtlindjeve * Rreth Botës për 80 Ditë * I Mrekullueshmi Zorro * 20,000 Lega nën Det * Epoka e Akullnajave * Epoka e Akullnajave 2: Shkrirja * [[Madagascar|Madagaskar]] * [[Madagascar 2: Escape 2 Africa|Madagaskar 2: Arratisje në Afrikë]] * [[Open Season 2|Sezoni i Gjuetisë 2]] * [[Toy Story|Bota e Lodrave]] * [[Finding Nemo|Në Kërkim të Nemos]] * Përbindëshat * Takim me Robinsonët * Planeti 51 * Përtej Gardhit * Xhungla * [[Dragon Ball|Sferat e Dragoit: Zona e Vdekjes]] * [[Dragon Ball|Sferat e Dragoit: Më i Fuqishmi në Botë]] * Anastasia Burbank * Pokahontas * Vajza e Xhunglës dhe Ishulli i Dinosaurëve * Ali Baba dhe 40 Hajdutët * Tristani dhe Izolda * Konti i Monte-Kristos * Tomi dhe Xherri: Gara e Çmendur * Tomi dhe Xherri: Piratët * Bratz: Yjet e Muzikës * [[Winx club|Winx Club: Sekreti i Mbretërisë së Humbur]] == Referime == {{Reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.tring.al Faqja zyrtare] {{Televizioni në Shqipëri}} [[Kategoria:Stacione televizive në Shqipëri]] 0962u82verqgl2oqpwrbqlyyfa0d2mk 0 196243 2467559 2463558 2022-08-04T17:32:47Z 37.35.66.166 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''Rimanishtë''' | native_name = | settlement_type = Fshat | image_flag = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | flag_link = <!-- p.sh: Flamuri i Prishtinës --> | image_seal = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | seal_link = <!-- p.sh: Stema e Prishtinës --> | seal_size = <!-- p.sh: 50px --> | image_skyline = | image_caption = <!--Administrimi territorial--> |Rajoni = [[Rajoni i Podujeves|Llap]] |Komuna = [[Komuna e Podujeves|Llap]] |Kryetari i Komunës = |Partia udhëheqëse = <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = |Sipërfaqja urbane = |Sipërfaqja metropolitane = | population_total = | population_total_viti = 2011 |Dendësia = <!-- Të dhëna tjera--> | population_demonym = | established_date = |Krahina = |Lartësia = 772 | postal_code = |Prefiksi = |Aeroporti = | registration_plate = | website = |E-Posta = <!--Harta--> | image_map = | map_caption = | image_map_gjerësi = |CoordAddon = <!--Koordinatat Mënyra #1--> | gjer_g=42 | gjer_m=46 | gjer_s=2 | gjer_dr = N | gjat_g=21 | gjat_m=11 | gjat_s=54 | gjat_dr = E }} '''Rimanishtë''' është një vendbanim në komunën e Prishtinës, [[Kosovë]]. == Gjeografia == Etimologjia e toponimit ''Rimanishtë'' është me prejardhjen [[Vllahishtja|arumune]], prej një kohë në të kaluarën kur arumunët ([[Vllehët|vlleh]]) jetonin në atë trevë.<ref name=Baliu>Begzad Baliu (Mars 2013), "[http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf Toponimia Arumune në Kosovë] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180714005122/http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf |date=14 korrik 2018 }}", Konferenca: Lidhjet Kulturore dhe Historike Shqiptaro-Rumune, Universiteti Fan S. Noli Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjisë, Shtëpia Botuese "Promo Print", Korçë, ISBN: 9789928146144, Marrë më 4 Shkurt 2018, fq. 99.</ref> Rimanishtë është një fshat i cili gjendet 15 kilometra në verilindje të [[Prishtinë]]s, në aksin rrugor Prishtinë-Podujevë. Fshati Rimanishtë nga Prishtina është larg 15&nbsp;km dhe kufizohet me këto fshatra, me Besinë, Vranidollin, Serocin, Ternavën, Vanocin, Sharbanin, Siqevën dhe Lebanën. Naltësia mbidetare e Rimanishtës është prej 600 m deri në 1000 m, në malet e këti fshati ekzistojnë shumë llojë të drunjeve, poashtu ka bimë nga më të ndryshmet, edhe prej atyre që përdoren edhe në mjekësi për barna, toka është e cilësisë së lartë, por këtu kultivohen të gjitha kulturat bujqësore, madje edhe përimet e të gjitha llojeve, këtu gjenden edhe shumë llojë të pemëve, të cilësisë së mirë me rëndimente shumë të mira. Rrugët e Rimanishtës janë të gjitha të kalueshme me automjetë dhe mjetë tjera motorike. Banorët e Rimanishtës janë të ndarë në disa lagje si Rexha, Musliu, Lahu, Arifi, Mustafa, Syla etj. Më tepër së gjysma e territorit të fshatit është mal kurse gjysma tjetër është livadhe dhe tokë e punushme e cilësisë tejet të mirë. == Demografia == Ma tepër se gjysma e popullsisë së këti fshati janë autokton, të besimit musliman, me kulturë dhe tradita të pastërta shqiptare. Ka rreth 140 shtëpi me 950 banorë. <!-- == Ekonomia == --> <!-- == Kultura == --> == Historia == Sipas disa studimeve të pakonfirmuara, Rimanishta si vendbanim ka ekzistue edhe para shekullit XIV. Rimanisht fshat malore i cili shtrihet në veri lindje të [[Prishtine]]s në dokumentet e gjetura daton qe nga shekulli i XIV i njohur me emrin Rimaniste. Disa persona nga Rimanishta janë edhe: Nazmi Mustafa(kryetar i Prishtinës), Avni Arifi(ministër)Rrahman Fetahu(aktorë), Kastriot Rexha-Majk(këngëtar),Muhamed Arifi (aktorë),Albina Arifi(sportiste),Dibran Rexha dhe Qerim Arifi (ish të burgosur politikë) <!-- == Shih dhe këtë == --> == Burimet == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == *[http://www.fallingrain.com/world/KV/20/Rimaniste.html vendndodhja] [[Kategoria:Fshatra në Kosovë]] [[Kategoria:Fshatra në komunën e Prishtinës]] {{Komuna e Prishtinës}} {{KO-gjeo-cung}} qvu85sghmjv39kxgmwmczu38fjwzyxt 2467560 2467559 2022-08-04T17:35:07Z 37.35.66.166 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''Rimanishtë''' | native_name = | settlement_type = Fshat | image_flag = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | flag_link = <!-- p.sh: Flamuri i Prishtinës --> | image_seal = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | seal_link = <!-- p.sh: Stema e Prishtinës --> | seal_size = <!-- p.sh: 50px --> | image_skyline = | image_caption = <!--Administrimi territorial--> |Rajoni = [[Rajoni i Podujeves|Llap]] |Komuna = [[Komuna e Podujeves|Llap]] |Kryetari i Komunës = |Partia udhëheqëse = <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = |Sipërfaqja urbane = |Sipërfaqja metropolitane = | population_total = | population_total_viti = 2011 |Dendësia = <!-- Të dhëna tjera--> | population_demonym = | established_date = |Krahina = |Lartësia = 772 | postal_code = |Prefiksi = |Aeroporti = | registration_plate = | website = |E-Posta = <!--Harta--> | image_map = | map_caption = | image_map_gjerësi = |CoordAddon = <!--Koordinatat Mënyra #1--> | gjer_g=42 | gjer_m=46 | gjer_s=2 | gjer_dr = N | gjat_g=21 | gjat_m=11 | gjat_s=54 | gjat_dr = E }} '''Rimanishtë''' është një vendbanim në komunën e Prishtinës, [[Kosovë]]. == Gjeografia == Etimologjia e toponimit ''Rimanishtë'' është me prejardhjen [[Vllahishtja|arumune]], prej një kohë në të kaluarën kur arumunët ([[Vllehët|vlleh]]) jetonin në atë trevë.<ref name=Baliu>Begzad Baliu (Mars 2013), "[http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf Toponimia Arumune në Kosovë] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180714005122/http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf |date=14 korrik 2018 }}", Konferenca: Lidhjet Kulturore dhe Historike Shqiptaro-Rumune, Universiteti Fan S. Noli Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjisë, Shtëpia Botuese "Promo Print", Korçë, ISBN: 9789928146144, Marrë më 4 Shkurt 2018, fq. 99.</ref> Rimanishtë është një fshat i cili gjendet 15 kilometra në verilindje të [[Prishtinë]]s, në aksin rrugor Prishtinë-Podujevë. Fshati Rimanishtë nga Prishtina është larg 15&nbsp;km dhe kufizohet me këto fshatra, me Besinë, Vranidollin, Serocin, Ternavën, Vanocin, Sharbanin, Siqevën dhe Lebanën. Naltësia mbidetare e Rimanishtës është prej 600 m deri në 1000 m, në malet e këti fshati ekzistojnë shumë llojë të drunjeve, poashtu ka bimë nga më të ndryshmet, edhe prej atyre që përdoren edhe në mjekësi për barna, toka është e cilësisë së lartë, por këtu kultivohen të gjitha kulturat bujqësore, madje edhe përimet e të gjitha llojeve, këtu gjenden edhe shumë llojë të pemëve, të cilësisë së mirë me rëndimente shumë të mira. Rrugët e Rimanishtës janë të gjitha të kalueshme me automjetë dhe mjetë tjera motorike. Banorët e Rimanishtës janë të ndarë në disa lagje si Rexha, Musliu, Lahu, Arifi, Mustafa, Syla etj. Më tepër së gjysma e territorit të fshatit është mal kurse gjysma tjetër është livadhe dhe tokë e punushme e cilësisë tejet të mirë. == Demografia == Ma tepër se gjysma e popullsisë së këti fshati janë autokton, të besimit musliman, me kulturë dhe tradita të pastërta shqiptare. Ka rreth 140 shtëpi me 950 banorë. <!-- == Ekonomia == --> <!-- == Kultura == --> == Historia == Sipas disa studimeve të pakonfirmuara, Rimanishta si vendbanim ka ekzistuar para shekullit XIV. Rimanishta një fshat malorë i cili shtrihet në verilindje të [[Prishtine|Prishtinë]]s në dokumentet e gjetura daton që nga shekulli i XIV i njohur me emrin "Rimaniste". Disa persona nga Rimanishta janë edhe: Nazmi Mustafa(kryetar i Prishtinës), Avni Arifi(ministër)Rrahman Fetahu(aktorë), Kastriot Rexha-Majk(këngëtar),Muhamed Arifi (aktorë),Albina Arifi(Sportiste),Dibran Rexha dhe Qerim Arifi (ish të burgosur politikë) <!-- == Shih dhe këtë == --> == Burimet == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == *[http://www.fallingrain.com/world/KV/20/Rimaniste.html vendndodhja] [[Kategoria:Fshatra në Kosovë]] [[Kategoria:Fshatra në komunën e Prishtinës]] {{Komuna e Prishtinës}} {{KO-gjeo-cung}} cpzm6frako7immf67ukpbbfdem9doke 2467581 2467560 2022-08-04T18:28:26Z Drenisa 112234 Refuzoi 3 ndryshimet e fundit të tekstit (nga [[Speciale:Kontributet/185.173.204.134|185.173.204.134]] dhe [[Speciale:Kontributet/37.35.66.166|37.35.66.166]]) dhe riktheu rishikimin 2388133 nga Lablahu wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''Rimanishtë''' | native_name = | settlement_type = Fshat | image_flag = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | flag_link = <!-- p.sh: Flamuri i Prishtinës --> | image_seal = <!-- Pa ''Skeda:'' në fillim --> | seal_link = <!-- p.sh: Stema e Prishtinës --> | seal_size = <!-- p.sh: 50px --> | image_skyline = | image_caption = <!--Administrimi territorial--> |Rajoni = [[Rajoni i Prishtinës|Prishtinë]] |Komuna = [[Komuna e Prishtinës|Prishtinë]] |Kryetari i Komunës = |Partia udhëheqëse = <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = |Sipërfaqja urbane = |Sipërfaqja metropolitane = | population_total = | population_total_viti = 2011 |Dendësia = <!-- Të dhëna tjera--> | population_demonym = | established_date = |Krahina = |Lartësia = 772 | postal_code = |Prefiksi = |Aeroporti = | registration_plate = | website = |E-Posta = <!--Harta--> | image_map = | map_caption = | image_map_gjerësi = |CoordAddon = <!--Koordinatat Mënyra #1--> | gjer_g=42 | gjer_m=46 | gjer_s=2 | gjer_dr = N | gjat_g=21 | gjat_m=11 | gjat_s=54 | gjat_dr = E }} '''Rimanishtë''' është një vendbanim në komunën e [[Komuna e Prishtinës|Prishtinës]], [[Kosovë]]. == Gjeografia == Etimologjia e toponimit ''Rimanishtë'' është me prejardhjen [[Vllahishtja|arumune]], prej një kohë në të kaluarën kur arumunët ([[Vllehët|vlleh]]) jetonin në atë trevë.<ref name=Baliu>Begzad Baliu (Mars 2013), "[http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf Toponimia Arumune në Kosovë] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180714005122/http://www.unkorce.edu.al/sites/default/files/fakulteti_edukimit/botimi_i_rumanise_i_redaktuar.pdf |date=14 korrik 2018 }}", Konferenca: Lidhjet Kulturore dhe Historike Shqiptaro-Rumune, Universiteti Fan S. Noli Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjisë, Shtëpia Botuese "Promo Print", Korçë, ISBN: 9789928146144, Marrë më 4 Shkurt 2018, fq. 99.</ref> Rimanishtë është një fshat i cili gjendet 15 kilometra në verilindje të [[Prishtinë]]s, në aksin rrugor Prishtinë-Podujevë. Fshati Rimanishtë nga Prishtina është larg 15&nbsp;km dhe kufizohet me këto fshatra, me Besinë, Vranidollin, Serocin, Ternavën, Vanocin, Sharbanin, Siqevën dhe Lebanën. Naltësia mbidetare e Rimanishtës është prej 600 m deri në 1000 m, në malet e këti fshati ekzistojnë shumë llojë të drunjeve, poashtu ka bimë nga më të ndryshmet, edhe prej atyre që përdoren edhe në mjekësi për barna, toka është e cilësisë së lartë, por këtu kultivohen të gjitha kulturat bujqësore, madje edhe përimet e të gjitha llojeve, këtu gjenden edhe shumë llojë të pemëve, të cilësisë së mirë me rëndimente shumë të mira. Rrugët e Rimanishtës janë të gjitha të kalueshme me automjetë dhe mjetë tjera motorike. Banorët e Rimanishtës janë të ndarë në disa lagje si Rexha, Musliu, Lahu, Arifi, Mustafa, Syla etj. Më tepër së gjysma e territorit të fshatit është mal kurse gjysma tjetër është livadhe dhe tokë e punushme e cilësisë tejet të mirë. == Demografia == Ma tepër se gjysma e popullsisë së këti fshati janë autokton, të besimit musliman, me kulturë dhe tradita të pastërta shqiptare. Ka rreth 140 shtëpi me 950 banorë. <!-- == Ekonomia == --> <!-- == Kultura == --> == Historia == Sipas disa studimeve të pakonfirmuara, Rimanishta si vendbanim ka ekzistue edhe para shekullit XIV. Rimanisht fshat malore i cili shtrihet në veri lindje të [[Prishtine]]s në dokumentet e gjetura daton qe nga shekulli i XIV i njohur me emrin Rimaniste. Disa persona nga Rimanishta janë edhe: Nazmi Mustafa(kryetar i Prishtinës), Avni Arifi(ministër)Rrahman Fetahu(aktorë), Kastriot Rexha-Majk(këngëtar),Muhamed Arifi (aktorë),Albina Arifi(sportiste),Dibran Rexha dhe Qerim Arifi (ish të burgosur politikë) <!-- == Shih dhe këtë == --> == Burimet == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == *[http://www.fallingrain.com/world/KV/20/Rimaniste.html vendndodhja] [[Kategoria:Fshatra në Kosovë]] [[Kategoria:Fshatra në komunën e Prishtinës]] {{Komuna e Prishtinës}} {{KO-gjeo-cung}} ove77bsogda7wx8ccytop53n9dhlrd9 0 249545 2467547 1883756 2022-08-04T14:37:52Z Alrax1 83401 wikitext text/x-wiki {{pp}} {{joref}} '''Bekim Lumi''' ([[Suhareka|Suharekë]], 17 dhjetor 1966 - 30 korrik 2018)<ref>{{Cite web|date=30 korrik 2018|title=Biografi e përmbledhur e regjisorit të ndjerë, Bekim Lumi|url=https://portalb.mk/544943-biografi-e-permbledhur-e-regjisorit-te-ndjere-bekim-lumi/|url-status=live|language=sq}}</ref> ka qenë regjisor teatri dhe profesor i dramaturgjisë nga Kosova. ==Jetëshkrimi== Studioi letërsi shqipe në universitetin e Prishtinës (1987-91) dhe regji teatri në Akademinë e Arteve të Bukura në Tiranë (1992-96). Lumi ishte një ndër regjisorët më të vlerësuar në fushën e teatrit në Kosovë, profesor në Fakultetin e Arteve në Universitetin e Prishtinës. Ndër veprat që ai ka vënë në skenë mund të përmendim Teatri Laborator “Loja”, Prishtinë 2010 – William Shakespeare, “Këmisha e gjakut” (bazuar në tragjeditë “Makbethi”, “Rikardi III” dhe “Hamleti” të W. Shakespeare-it, si dhe në disa tekste të Kanunit të Lekë Dukagjinit), Teatri Laborator “Loja”, Prishtinë 2008 – Eugene Ionesco, “Çifti Martin”, Teatri Kombëtar i Kosovës, Prishtinë 2006 – Federico Garcia Lorca, “Shtëpia e Bernarda Albës”, Teatri Kombëtar i Kosovës, Prishtinë 2005 – A. P. Çehov, “Arushani” & “Fejesa” (dy komedi), Teatri Kombëtar i Kosovës, Prishtinë 2003 – Slavomir Mrozhek, “Galani”, Teatri “Dodona”, Prishtinë 2002 – Eugene Ionesco, “Mësimi”, Teatri “Dodona”, Prishtinë 2000 – “Kësulëkuqja në botën e minave” (shfaqje me kukulla), Teatri “Loja”, Mynih (Gjermani) 1999 – A. P. Çehov, “Për gruan dhe tokën e jap edhe kokën” (komedi e adaptuar mbi disa tekste të Çehov-it dhe mbi disa fragmente të Kanunit të Lekë Dukagjinit), Teatri “Loja”, Mynih (Gjermani) 1998 – Gjergj Fishta, “Zogu i shqiptarit dhe zogu i gomarit” (tragjikomedi mbi veprat epike dhe satirike “Lahuta e Malcis’ ”, “Gomari i Babatasit”, “Anzat e Parnasit”), Teatri “Loja” & Theater Truebuene, Mynih (Gjermani), etj. Lumi ka qënë kryeredaktor i revistës teatrale “Loja”. Ai është vlerësuar me Mirënjohje Speciale “Sound of MESS” me shfaqjen “Këmisha e gjakut”, Festivali Ndërkombëtar i Teatrit MESS, Sarajevë (Bosnje e Hercegovinë). Në vitin 2011 ka marrë çmimin “Shfaqja më e mirë muzikore” për shfaqjen “Çifti Martin”, Festivali Ndërkombëtar i Teatrit Kamertal – Vratza (Bullgari). Çmimi “Shfaqja më e mirë” – Shfaqja “Mësimi”, Festival International del Teatro – Lugano (Zvicër). U nda nga jeta më 30 korrik 2018 pas një sëmundje. [[Kategoria:Biografi shqiptarësh]] [[Kategoria:Regjisorë shqiptarë]] [[Kategoria:Vdekje 2018]] 9love7797p9a1ygckd8eu32esfvvatb 0 250714 2467566 2466982 2022-08-04T17:45:44Z 185.174.208.162 /* Lista e kanaleve */Adding Bubble wikitext text/x-wiki {{Neutralitet i dyshimtë}}{{Infobox company | name = Tring TV Sh.A | logo = | logo_size = 200 | type = Joint stock company | industry = [[Komunikimi]], [[Prodhime mediatike]] | genre = | founder = [[Artan Dulaku]] | area_served = [[Shqipëri]], [[Kosovë]], [[Europë]], [[Amerika Veriore]] | key_people = Ridvana Dulaku (CEO and shareholder) | products = | services = Programe televizive, Shërbim Interneti dhe Telefoni. | revenue = | operating_income = | net_income = | assets = | equity = | owner = Holta Dulaku (33%) Melina Dulaku (33%) Ridvana Dulaku (34%) | num_employees = | parent = Media Vizion Sh.A | divisions = | footnotes = | intl = | homepage = {{URL|http://www.tring.al/|Official website}} | foundation = | location_city = [[Tirana]] | location_country = [[Albania]] | location =Rruga 'e Qelqit' Kombinat | locations = | market cap = }} '''Tring''' (poashtu '''''Tring Digital''''') është një platformë digjitale satelitore dhe tokësore shqiptare. Kompania vepron në fushën e medias, transmetimeve televizive, telekomunikimit dhe ofron shërbime interneti, telefonie dhe shërbime televizive kabllore, tokësore, satelitore dhe My Tring IPTV në Shqipëri e në të gjithë botën. == Informata teknike == Tring transmeton nga sateliti Eutelsat 16A 16.0E EAST EUROPE B në këto frekuenca : Freq 11400, symbol Rate 13846 Msym, polarizimi vertikal dhe Freq 11427, symbol Rate 27500 Msym, polarizim vertikal. Që prej filleve të tij, Tring e nisi me dekodera në teknologjinë SD(standard-definition), Opentech ODS 3000C, më pas nga viti 2012 u implementua teknologjia HDTV (High Definition Television) me dekoder të tipit KSF-S660HDCO. Prej vitit 2015 Tring TV hodhi në treg dekoderin My Tring IPTV, fjala e fundit e teknologjisë. Ky dekoder multi-funksional ka një sërë funksionesh interaktive si PVR, Timeshift, VOD, Multiscreen, Rrjeti Ndalo Live, EPG. Ky dekoder nuk ka nevojë për antenë Tokësore apo parabol satelitore pasi të gjitha kanalet aksesohen nëpërmjet internetit dhe madje në disa pajisje në të njëjtën kohë. Në vitin 2014 Tring kaloi në platformën satelitore MPEG-4, duke i ofruar klientëve një cilësi maksimale figure dhe zëri e shoqëruar kjo me një rritje të numrit të kanaleve për të gjithë abonentët e Tring. == Historia == Ajo që e bën Tring të suksesshëm, është përmbajtja e programeve që ofron për abonentët. Sot Tring transmeton: - 29 kanale SD dhe 11 kanale HD, gjithsej 40 kanale në platformën tokësore. - 38 kanale SD dhe 12 kanale HD, gjithsej 50 kanale në platformën satelitore. - 103 kanale SD dhe 17 kanale HD, gjithsej 120 kanale në IPTV. - 120 kanale në shërbimin mobile (OTT, My Tring IPTV Mobile). Organizimi i kanaleve bëhet sipas tematikës së programeve që ata transmetojnë. Kështu, Tring ka krijuar 3 kanale që u dedikohen tërësisht fëmijëve dhe adoleshentëve, të cilët përbëjnë edhe një nga pjesët më të vyera të platformës e ku është investuar së tepërmi vit pas viti. Prodhimet origjinale për Tring Tring, Tip TV e Kids, me karakter didaktik dhe argëtues e bënë Tring të jetë argëtimi i të gjithë fëmijëve shqiptarë të cilët jetojnë jashtë atdheut. Tre kanale tematikë dedikuar dokumentarit. Tring History, Tring Planet, Tring World janë tashmë enciklopedia e gjithsecilit duke ofruar të reja e fakte nga çdo fushë e jetës. Tring TV ka krijuar plot 8 kanale që i kushtohen botës së filmit (Jolly HD, 3 Plus, Tring Super HD, Tring Action HD, Tring Life, Tring Comedy, Tring Fantasy, Tring Shqip), me një gamë të gjerë zhanresh dhe produksionesh, duke qenë kështu vërtet “kinemaja në shtëpinë tuaj”! Disa kanale kushtuar muzikës janë Click TV, Folk Plus, BBF, City TV apo Elrodi TV me muzikë shqip dhe folkun shqiptar duke e përcjellë traditën tonë kudo ku shqiptarët jetojnë. Kanali "Smile" dedikuar familjes, është kanali ku transmetohen skeçe dhe batuta humori, show humori si Al Pazar dhe Apartamenti 2XL prodhime të Vizion Plus. Pesë kanale sportive HD janë pjesë e buqetës, bashkë edhe me një kanal tërësisht në dispozicion të abonentëve dhe atyre që duan të bëhen pjesë e kësaj familjeje të madhe, duke i njohur me programet, shërbimet, ofertat dhe të rejat më të fundit (Info Channel). == Kronologjia == '''2006''' * Tring u themelua si pjesë e Albanian Satellite Communications (ASC). '''2008''' * Tring Tv u krijua për të hedhur në treg markën Tring Communications. '''2009''' * Tring përmbylli marrëveshjen për transmetimin e TRING TV në rrjetin kabllor televiziv të Kosovës, “Kujtesa”. '''2010''' * Tring TV filloi të transmetonte për herë të parë në rrjetin kabllor televiziv Blizoo, pjesë e Austria Telecom. * Tring TV përmbylli marrëveshjen e transmetimit të Tring TV në rrjetin e PTK Kosova IPTV. * Në bashkëpunim me Vizion Plus, Tring solli në ekranin shqiptar dy shfaqje: “Dancing with the Stars”, një konkurs vallëzimi i licencuar nga BBC, dhe Apartamenti 2XL, një shfaqje komike e improvizuar ku aktorët nuk kishin dialogë apo një skenar të shkruar më herët. Aktorët viheshin në dijeni vetëm për pikënisjen e historisë dhe gjithçka që pasonte ishte improvizim. * Në gusht të po këtij viti, Tring TV mori të drejtat ekskluzive të transmetimit të Premier League deri në vitin 2013 dhe nisi transmetimin në kanalet e tij sportive. '''2011''' * Tring TV filloi të transmetonte për herë të parë Tring TV në Maqedoni, në rrjetin IPTV, T-mobile, pjesë e Deutsche Telecom. * Në vitin 2011 filloi prezantimin emisioni për fëmijë, Artist Tak Fak, ku fëmijët mësonin jo vetëm të pikturonin, por edhe të bënin art me objektet më të thjeshta të jetës së përditshme. Ky emision vazhdon ende transmetimet në vitin 2020, me sezonin e tij të pestë. * Po në të njëjtin vit u transmetua për herë të parë emisioni edukativ për fëmijë, “Erdhën Shkronjat”. Një format televiziv që u mëson të vegjëlve të shkruajnë dhe të lexojnë. '''2012''' * TRING TV dhe Tring Communications ndryshuan markat dhe logot e tyre, duke u bashkuar nën një markë të njëjtë, TRING. * Në gusht të vitit 2012, për herë të parë në Shqipëri u prezantua kanali Living, revista Living dhe portali Living. Formate këto që i kushtohen “Lifestyle”. a. Kanali Living Është një kanal televiziv i platformës Tring. Living synon kryesisht pjesën femërore të publikut, duke transmetuar gjithçka mbi jetën dhe mbi stilin e jetës. Living është një markë me kanalin e tij televiziv, me revistën, faqen e internetit. Living hapi faqen e internetit në vitin 2012. Kjo faqe është e pranishme edhe në rrjetet sociale, siç është Facebook, Instagram apo Twitter. b. Revista Living Revista Living u prezantua njëherazi me kanalin Living. Ajo është një revistë sezonale, e cila në fokus ka femrat. Në këtë revistë mund të lexohen informacione se si mund të përmirësohet stili i jetesës dhe këshilla mbi arredimet e brendshme dhe të jashtme, mbi gatimin dhe po ashtu edhe këshilla bukurie. Kjo revistë botohet katër herë në vit. c. Portali Living Portali “Living.al” është faqja më e larmishme dhe më e plotë që mund të gjeni “online” në gjuhën shqipe. Në “Living”, ju do të gjeni informacione të shumta dhe mjaft interesante për të gjitha grupmoshat. * “Fresk Fare” i ofrohet ekranit si Musical & Comedy me 12 seri për shikuesit mbi 10 vjeç. * Emisionet për fëmijë të transmetuara në vitin 2012 nga Tring ishin: Plastelina Magjike, Hip Hop Show, Tring Art Club dhe Të mësojmë së bashku. * Tring nisi për herë të parë transmetimet ekskluzive të UEFA Champions League. * Tring TV mori të drejtat ekskluzive të transmetimit të UEFA Europa League deri në vitin 2015. '''2013''' * Tring kaloi në platformën tokësore transmetimet MPEG 4. '''2014''' * Tring kaloi në platformën satelitore transmetimet MPEG 4 * Prill: Tring prezantoi My Tring IPTV në rrjetin Albtelecom. * Në vitin 2014 nisën transmetimin emisionet “Mirëmëngjes” dhe “Na ishte një herë”. Programi “Na ishte një herë” është një format televiziv për fëmijë, ku emra të njohur të fushave të ndryshme u tregojnë fëmijëve përrallat klasike më të bukura të folklorit shqiptar e të huaj. * Më 2014 u prezantua formati i humorit Sketch (Jo) Show. * Për herë të parë në Tring, në vitin 2014, ndryshe nga kategoritë e transmetuara më parë, nisi transmetimi i prodhimeve dhe serialeve turke. Një risi dhe absolutisht një sukses ky i platformës Tring. * U transmetuan serialet turke dhe latine ku mund të përmendim: Dashuri dhe ndëshkim (Ask ve Ceza), Forca e Fatit. '''2015''' * Tring prezantoi Brandin IPTV. My Tring IPTV, My Tring IPTV Mobile dhe OTT në çdo cep të botës, duke përfshirë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. * Më 2015 nisi transmetimi i premierave: Stina e Qershive * U prezantua emisioni për të vegjlit Art & Fun, si një nga prodhimet e Tring * Tring fitoi sërish të drejtat e transmetimit të UEFA Champions League për sezonin 2015-2018 '''2016''' * Tring solli në Shqipëri disa nga serialet më të famshme turke, si Premtimi, Dashuri me Qira dhe Mbretëresha e natës. * Serialet latine të transmetuara në vitin 2016: Zemër e Egër (Corazon Salvaje), Valeria (Tierra de pasiones), Triumfi i dashurisë, Gabriel, Tereza, Bukuroshja pa fat. '''2017''' * Më 2017 nisi transmetimi i disa serialeve turke, si: Nusja nga Stambolli (Istanbullu Gelin), Znj. Fazilet dhe të bijat (Fazilet Hanim ve Kizlari), Mos u dorëzo (Asla Vazgecmem). Gjithashtu, u transmetuan këto seriale latine: Përgjithmonë jotja, Shumë dashuri. '''2018''' * Më 2018 nisi transmetimi i disa serialeve turke, latine dhe spanjolle, si: Baba me kohë të plotë, E vërteta (La Verdad), Perla e zezë (Siyah Inci), Hëna e plotë (Dolunay), Një histori nga Bodrumi (Bodrum Masali), Ambicie në udhëkryq, Zonjat e familjes Bravo, Tri Anat, Një dashuri nga e shkuara, Pesë yjet. * Për fëmijët e vegjël u krijua emisioni Ana dhe Ariu, ku fëmijët, nëpërmjet aventurave, mësonin informacione nga fusha të ndryshme. * Tring fitoi për herë të tretë të drejtat ekskluzive të transmetimit të UEFA Champions League për sezonin 2018-2021 '''2019''' * Më 2019, Tring solli disa nga prodhimet më të fundit turke, latine dhe spanjolle, si: Mos ma lësho dorën (Elimi Birakma), Hakmarrje e ëmbël (Tatli Intikam), Një puthje në errësirë (Erkenci Kus), Më thirr nënë (Aglama Anne), Persona (Sahsiyet), E vërteta (La Verdad), Në kërkim të së vërtetës (Halka), Ribashkimi (Vuslat), Rejan (Hercai), Sekretet e shtetit (Secretos de Estado), Arratisja (La Fuga), Atentati (Los Nuestros), Dashuri dhe sekrete (Kimse bilmez), Maria Magdalena, Zonja e hekurt, Taksistja, Asgjë personale, Fi. * Më 2019 u zhvillua reality show “Albanian Designers Competition” –ADC, ku u tregua rrugëtimi i 10 konkurrentëve në fushën e stilimit. * Familja Kuqezi erdhi si një serial komedi, më e veçantë, e zhanrit “Situationcomedy”, prodhuar dhe realizuar nga Tring në vitin 2019-2020. * Prezantohet për herë të parë emisioni Treshat. Një show/komedi që sjell temat e përditshme, gjithmonë nëpërmjet humorit. * Stand Up Albania erdhi si një bashkëpunim në ekranin e Tring, ku gjimnazistët e grupmoshës 14-18 vjeç marrin pjesë në një garë-maratonë me skenarët e tyre. '''2020''' Tring vazhdon të transmetojë prodhimet ekskluzive turke, latine dhe spanjolle, si: Stambolli i pamëshirshëm (Zalim Istanbul),Molla e ndaluar (Yasak Elma),Molla e ndaluar (Yasak Elma), A vjen më pas dashuria (Afili Ask), Të duash deri në vdekje, Maria Magdalena, Verë dhe dashuri. * Si një ndër prodhimet më të fundit të Tring erdhi emisioni Play. Një program argëtimi dhe edukimi nëpërmjet lojërave për fëmijë. Fëmijët do të argëtohen, por edhe do të jenë në sfidë me njëri-tjetrin. * Më 30 mars 2020, Tring nisi transmetimin e kanalit më të ri kushtuar premierave turke; Kanal D-Drama. Kanal i cili transmeton 24 orë, 7 ditë të javës, serialet më të ndjekura. D-Drama nisi njëkohësisht 5 premierat: Dashuri dhe mëkat, Krenari dhe respekt, Koha kalon, Dashuri e plagosur, Dashuria e jetës sime. * Tring fitoi për herë të katërt të drejtat ekskluzive të transmetimit të UEFA Champions League për sezonin 2021-2024 == Lista e kanaleve == * '''Kanalet gjeneraliste:''' [[Vizion Plus|Vizion Plus HD]], RTV AdriaNet, RTV ORA [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH 1 HD]], Alsat Macedonia, Apollon TV, Rrokum TV, BESA, Euro AL, ERA TV, Tema TV, RTV 21, Zjarr TV, Shenja TV. KTV RTK 1 * '''Kanalet dedikuar stilit të jetesës:''' Living HD. * '''Kanalet kushtuar traditës shqiptare''': Tring Shqip. * '''Kanalet kushtuar serialeve:''' Jolly HD, 3 Plus, SMILE * '''Kanalet informative''': Kanali 7 News, Ora News, FAX News, News 24, * '''Kanalet për filma''': Tring Super HD, Tring Action HD, Tring Life, Tring Comedy, Tring Fantasy. * '''Kanale për të gjithë familjen:''' HI TV, Muse. * '''Kanalet për dokumentarë''': Tring History, Tring Planet, Tring World, Travel Channel * '''Kanalet sportive''': [[Tring Sport HD|Tring Sport News HD]], [[Tring Sport HD|Tring Sport 1 HD]], [[Tring Sport HD|Tring Sport 2 HD]], [[Tring Sport HD|Tring Sport 3 HD]], [[Tring Sport HD|Tring Sport 4 HD]]. * '''Kanalet për fëmijë''': [[Tring Tring]], [[Tip TV]], Kids. Bubble * '''Kanalet muzikore''': Click TV, BBF Music, Tirana TV, Folk Plus, Elrodi TV, City TV, FolkloRit. * '''Kanalet për të rritur:''' Desire, Bizarre, Bunga Bunga. * '''Kanalet e huaja:''' Rai 1, Rai 2, Rai 3, Antenna 1 Europe, Kanal D Drama, FOX, FOX Life, FOX Crime, RTL, RTL INTRO, ZDF, Rai Scuola, Rai News 24, Super RTL, VOX, Arte, Fashion HD, Hayat Plus, A TV, Star Tv, Russia Today, TV 5 Monde Europe, RTV 21 MIX, RTV 21 Plus, RTV 21 Popullore, RTV 21 Junior, Euro Channel, Show HD, Deutsche Welle, Das Erste, EuroStar TV, Mega TV, Power Turk, A TV, AL Jazeera International, AL Jazeera Balkans, BBC World News, EuroNews, France 24 English, France 24 Francais, CNBC Europe, Bloomberg Europe TV, TVE International, TRT 1 Turk, CNN International, Fine Living, Luxe.tv HD, Cartoon Network, Food Network, Hayat Folk, MFM TV. * '''Kanalet radio në të dyja platformat:''' Club FM Radio, Radio Ora News, Radio +2, NRG Radio. == Referenca == # https://www.tring.al/iptv/ofertat/my-tring-iptv-ne-rrjetin-tring/kanalet # https://www.tring.al/rreth-tring # https://www.tring.al/rreth-tring/kompania # https://www.tring.al/rreth-tring/kompania/teknologjia/ # https://www.tring.al/rreth-tring/kompanite-e-grupit/ # https://sq.kingofsat.net/pack-tring.php # https://www.lyngsat.com/packages/Tring-Digital.html # https://www.tring.al/kanali-d/ # https://www.vizionplus.tv/champions-league-qendron-ne-tring-te-gjitha-ndeshjet-ekskluzivitet-deri-ne-vitin-2024/ == Shiko edhe == * [[Media shqiptare]] * [[Edil Al Group]] * [[Artan Dulaku]] * [[Vizion Plus]] * [[Tring Sport HD]] * [[Tring Tring]] * [[Tip TV]] * [[Living Media]] == Lidhje të jashtme == * Faqja Zyrtare e Tring http://www.tring.al * Për Europë faqja zyrtare https://www.tring-tv.eu/ {{Televizioni në Shqipëri}} [[Kategoria:Kompani në Shqipëri]] [[Kategoria:Platformë Televizive]] 95oqyz126lsre0o9cqu4pkc80ljor7n 0 256959 2467575 2464949 2022-08-04T17:59:35Z AT44 12961 Reverted 1 edit by [[Special:Contributions/130.0.28.31|130.0.28.31]] ([[User talk:130.0.28.31|talk]]): Pa ref wikitext text/x-wiki '''Milaim Zeka''' u lind ne vitin 1963 ne [[Podujeva]] shqiptar nga Kosova dhe deputet i Kuvendit të Kosovës. {{biografi-cung}} [[Kategoria:Biografi shqiptarësh]] [[Kategoria:Shqiptarë nga Kosova]] [[Kategoria:Kosovë]] hh3bpgfnf0pcqksi2hgm13ithhol3dh 0 279933 2467551 2437101 2022-08-04T16:35:13Z 137.250.220.59 removed spaces wikitext text/x-wiki '''Elisabeth André''' është një shkencëtare gjermane e kompjuterave nga Saarlouis-i, Saarland është i specializuar në ndërfaqet inteligjente të përdoruesit, Agjentët Virtual dhe LLogaritjen Social. <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19|archive-date=19 mars 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180319213729/https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|url-status=dead}}</ref> == Arsimi == * Në vitin 1988 është diplomuar ne degen e shkencave kompjuterike tek Universiteti i Saarland-ës. * Në vitin 1995 ësthë dimplomuar për Shkneca Kompjuetirke PhD tek Universiteti i Saarland-ës. Interesat e hulumtimit të André përfshijnë Affective Computing, Agents Conversational Agents, Interaction Multimodal Makineri-Njerëz dhe Procesi i Sinjalit Social. <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> == Karriera == * Në vitet 1988-2001 bashkëpunoi në kërkimin shkencor në Qendrën Gjermane të Kërkimit për Inteligjencën Artificiale <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19}}</ref> * 1995 Studiues i lartë * 1999 Studiues kryesor në Qendrën Gjermane të Kërkimit për Inteligjencën Artificiale në Saarbrücken, Gjermani <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> * 2001-deri më tani Profesor i Shkencave Kompjuterike dhe Kryetari Themelues i Multimedia në Qendër Njerëzore në Universitetin e Augsburg. * 2004-2006 Drejtor Menaxhues në Institutin e Shkencave Kompjuterike në Universitetin e Augsburg * 2007 — Përfaqësues i Fondacionit Gjerman për Kërkime mbi Inteligjencën Artificiale, Imazhin dhe Përpunimi i Fjalimit * 2008-deri më tani Anëtare e bordit Shqyrtues të Fondacionit të Kërkimeve Gjermane Andre ishte gjithashtu Kryetare e Përgjithshme dhe në Programin për konferenca të shumta ACM SIGCHI. <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> == Arritjet == * Në vitin 1995 mori cmimin e informacionit tek Informacioni i Teknologjisë Europiane. <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19}}</ref> * Në vitin 1998 mori cmimin e RoboCup Scientific. * Në vitin 2000 cmimin për letrën më të mirë për Konferencën Ndërkombëtare të Përdoruesve Inteligjentë. * 2005 cmimi më i mirë për Demo Convivio për Teknologjitë e Agjentit në Qendër të Njerëzve * 2007 u vlerësua me Bursën Alcatel-Lucent në Qendrën Ndërkombëtare për Arte dhe Kulturë * 2007, 2008, 2009 ishte Finalistja më e mirë e letrës në Konferencën Ndërkombëtare për Agjentët Virtual Inteligjentë <ref>{{Cito web|url=http://www.academia-net.org/profil/prof-dr-elisabeth-andre/1133568|title=Prof. Dr. Elisabeth André - AcademiaNet|website=www.academia-net.org|language=en|accessdate=2018-03-24}}</ref> == Referime == {{Reflist}} [[Kategoria:Lindje 1961]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] els3hkfk8zjlbb3cp6ihb1ucbdk8huh 2467555 2467551 2022-08-04T16:54:38Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet e [[Special:Contributions/137.250.220.59|137.250.220.59]] ([[Përdoruesi diskutim:137.250.220.59|diskutimet]]) në versionin e fundit nga [[Përdoruesi:Smallem|Smallem]]. wikitext text/x-wiki '''Elisabeth André''' është një shkencëtare gjermane e kompjuterave nga Saarlouis-i, Saarland është i specializuar në ndërfaqet inteligjente të përdoruesit, Agjentët Virtual dhe LLogaritjen Social. <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19|archive-date=19 mars 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180319213729/https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|url-status=dead}}</ref> == Arsimi == <br /> * Në vitin 1988 është diplomuar ne degen e shkencave kompjuterike tek Universiteti i Saarland-ës. * Në vitin 1995 ësthë dimplomuar për Shkneca Kompjuetirke PhD tek Universiteti i Saarland-ës. Interesat e hulumtimit të André përfshijnë Affective Computing, Agents Conversational Agents, Interaction Multimodal Makineri-Njerëz dhe Procesi i Sinjalit Social. <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> == Karriera == * Në vitet 1988-2001 bashkëpunoi në kërkimin shkencor në Qendrën Gjermane të Kërkimit për Inteligjencën Artificiale <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19}}</ref> * 1995 Studiues i lartë * 1999 Studiues kryesor në Qendrën Gjermane të Kërkimit për Inteligjencën Artificiale në Saarbrücken, Gjermani <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> * 2001-deri më tani Profesor i Shkencave Kompjuterike dhe Kryetari Themelues i Multimedia në Qendër Njerëzore në Universitetin e Augsburg. * 2004-2006 Drejtor Menaxhues në Institutin e Shkencave Kompjuterike në Universitetin e Augsburg * 2007 — Përfaqësues i Fondacionit Gjerman për Kërkime mbi Inteligjencën Artificiale, Imazhin dhe Përpunimi i Fjalimit * 2008-deri më tani Anëtare e bordit Shqyrtues të Fondacionit të Kërkimeve Gjermane Andre ishte gjithashtu Kryetare e Përgjithshme dhe në Programin për konferenca të shumta ACM SIGCHI. <ref name=":1">{{Cite news|url=https://sigchi.org/awards/sigchi-award-recipients/2017-sigchi-awards/#elisabeth-andre|title=2017 SIGCHI Awards|work=ACM SIGCHI|access-date=2018-03-19|language=en-US}}</ref> == Arritjet == * Në vitin 1995 mori cmimin e informacionit tek Informacioni i Teknologjisë Europiane. <ref name=":0">{{Cito web|url=https://www.leopoldina.org/de/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/1456/|title=Mitgliederverzeichnis|website=www.leopoldina.org|language=de|accessdate=2018-03-19}}</ref> * Në vitin 1998 mori cmimin e RoboCup Scientific. * Në vitin 2000 cmimin për letrën më të mirë për Konferencën Ndërkombëtare të Përdoruesve Inteligjentë. * 2005 cmimi më i mirë për Demo Convivio për Teknologjitë e Agjentit në Qendër të Njerëzve * 2007 u vlerësua me Bursën Alcatel-Lucent në Qendrën Ndërkombëtare për Arte dhe Kulturë * 2007, 2008, 2009 ishte Finalistja më e mirë e letrës në Konferencën Ndërkombëtare për Agjentët Virtual Inteligjentë <ref>{{Cito web|url=http://www.academia-net.org/profil/prof-dr-elisabeth-andre/1133568|title=Prof. Dr. Elisabeth André - AcademiaNet|website=www.academia-net.org|language=en|accessdate=2018-03-24}}</ref> == Referime == {{Reflist}} [[Kategoria:Lindje 1961]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] fs3t3pqdyojzd4vwztr5althjaz4anj 0 279978 2467620 2439890 2022-08-05T11:13:51Z 176.58.194.47 /* Jeta personale */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person|emri=Miguel Herrán|image=Miguel Herrán.jpg|alt=<!-- descriptive text for use by speech synthesis (text-to-speech) software -->|known_for=|datëlindja=25 prill 1996|vendlindja=[[Malaga]], [[Andaluzia]], [[Spanjë]]|kombësia=Spanjoll|profesioni=Aktor|vitet aktiv=2015-akoma}} '''Miguel Herrán''' (lindur më 25 prill 1996) është një aktor spanjoll. Ai njihet më së shumti për interpretimin e roleve të Aníbal "Río" Cortés në ''[[La casa de papel]]'' dhe Christian Varela Expósito në ''[[Élite]]''. Në vitin 2016, ai fitoi ''Çmimin Goya për Aktorin më të mirë të ri'' për rolin e tij në filmin ''[[ Asgjë në kthim |A cambio de nada]]''. == Jeta e hershme == Herrán lindi në [[Malaga]] dhe u zhvendos në [[Madridi|Madrid]] me nënën e tij si fëmijë, ku ata jetuan në lagjen [[ Chamberí |Chamberí]]. Ai nuk ishte shumë i dhënë pas shkollës dhe ëndërronte të rritet për të qenë një mekanik. == Karriera == Një takim i rastësishëm me aktorin dhe regjisorin Daniel Guzman në rrugët e Malaga çoi në audicionimin e Herrán për rolin e Dario në filmin ''[[ Një cambio de nada |A cambio de nada]]'', për të cilin ai fitoi një çmim Goya për vitin 2016.<ref>{{Cite news|url=https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/miguel-herran-jaime-lorente-rio-denver-casa-de-papel-serie-netflix-asi-son-actores-motos-futbol-atletico-madrid-murcia-malaga-instagram-fans/32356|title=Así son Miguel Herrán y Jaime Lorente, 'hermanos' dentro y fuera de la pantalla|last=Hernández|first=Nuria|date=17 korrik 2018|work=[[Vanity Fair (magazine)|Vanity Fair]]|access-date=22 korrik 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190329210324/https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/miguel-herran-jaime-lorente-rio-denver-casa-de-papel-serie-netflix-asi-son-actores-motos-futbol-atletico-madrid-murcia-malaga-instagram-fans/32356|archive-date=29 mars 2019|language=es|url-status=dead}}</ref> Në vitin 2017, ai aktroi si Rio në serialin e Antena 3 ''[[La casa de papel]]'', i cili u zgjodh më vonë nga Netflix. Më 2018, ai luajti si Christian Varela Expósito në [[Netflix|serialin]] origjinal të [[Netflix]] ''[[Élite]]''.<ref>{{Cite news|url=https://www.teenvogue.com/story/elite-netflix-cast|title=Meet the Cast of "Elite," Netflix's Thrilling New Mystery Series|last=Jeunesse|first=Marilyne|date=2 tetor 2018|work=[[Teen Vogue]]|access-date=22 korrik 2019|publisher=[[Condé Nast]]|language=es}}</ref> == Jeta personale == Që nga 2017, ai ka një lidhje me aktore spanjolle [[Úrsula Corberó]], të cilën e takoi në xhirimet e serialit televiziv ''[[La casa de papel]]''.<ref>{{Cite web|last=Hungama|first=Bollywood|date=2020-04-03|title=Money Heist couple Úrsula Corberó and Miguel Herrán share a kiss in April issue of GQ : Bollywood News - Bollywood Hungama|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/features/money-heist-couple-ursula-corbero-miguel-herran-share-kiss-april-issue-gq/|access-date=2022-08-05|language=en}}</ref> == Filmografia == === Film === {| class="wikitable sortable" ! Viti ! Titulli ! Roli ! class="unsortable" | Shënime |- | 2015 | ''Nothing in Return'' | Darío | |- | 2016 | ''Nomeolvides'' | Asistent drejtori | Film i shkurter |- | 2016 | ''1898, Our Last Men in the Philippines'' | Soldado Carvajal | |- | 2017 | ''The Invisible Guardian'' | Miguel Ángel | |- | 2018 | ''Some Time Later'' | Ray | |- | 2018 | ''Alegría, tristeza'' | Terroristi | |- | 2020 | ''Hasta el cielo'' | Ángel |Rol Kryesor |} === Televizion === {| class="wikitable sortable" ! Viti ! Titulli ! Roli ! class="unsortable" | Shënime |- | 2017-2021 | ''[[La casa de papel]]'' | Aníbal "Río" Cortés | Roli kryesor |- | 2018–2019 <ref>{{Cito web|url=https://www.instagram.com/p/B3pvfV1JlNN/|title=La 3 temporada de Élite no contará con la participación de Miguel Herrán (Christian).|publisher=Instagram|date=16 tetor 2019|accessdate=22 tetor 2019}}</ref> | ''[[Élite]]'' | Christian Varela Expósito | Roli kryesor (sezoni 1) <br />Mysafir (sezoni 2) (9 episode) |} == Çmime dhe nominime == {| class="wikitable sortable" ! Viti ! Çmimi ! Kategoria ! Puna ! Rezultati ! class="unsortable" | {{Abbr|Ref.|Reference}} |- | 2016 | Goya Awards | Best New Actor | rowspan="3" | ''Nothing in Return'' |{{Won}} | <ref>{{Cite news|url=https://www.elespanol.com/cultura/20160209/100990267_0.html|title=El Goya que salvó mi vida|last=Zurro|first=Javier|date=10 shkurt 2016|work=[[El Español]]|access-date=30 mars 2019|language=es}}</ref> |- | 2016 | Premios CEC | Best New Actor |{{Nom}} | <ref>{{Cito web|url=http://www.imdb.com/event/ev0000179/2016/1/|title=Cinema Writers Circle Awards, Spain (2016)|website=IMDb|accessdate=2019-03-30}}</ref> |- | 2016 |ASECAN Awards | Best Male Performance |{{Nom}} | <ref>{{Cito web|url=http://www.imdb.com/event/ev0004228/2016/1/|title=ASECAN (2016)|website=IMDb|accessdate=2019-03-30}}</ref> |} == Referime == {{Reflist}} == Lidhje të jashtme == * {{IMDb name|id=5969653|name=Miguel Herrán}} [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] [[Kategoria:Lindje 1996]] j9eu2fvw4ki7bzea7wpc2y8kchzoc3y 0 294997 2467546 2419662 2022-08-04T14:33:07Z CommonsDelinker 1198 Materiali multimedial [[:c:File:Flag_of_Mountain_ASSR_(1921-1924).svg|Flag_of_Mountain_ASSR_(1921-1924).svg]] u largua nga faqja; Ai u fshi nga Commons nga [[:c:User:Rubin16|Rubin16]] me arsyetimin: per [[:c:Commons:Deletion requests/Unreliable emblems of wikitext text/x-wiki [[Skeda:Flag of the Chechen Republic.svg|parapamje|240px|Flamuri i Çeçenisë]] '''Flamuri i Çeçenisë''' është një drejtkëndësh me brinjë në përpjesëtim 2:3, i njëjti përpjestim me [[Flamuri i Rusisë|flamurin e Federatës Ruse]]. Flamuri përbëhet nga tre shirita horizontale, nga lart poshtë: e gjelbërt, që përfaqëson [[Islami]]n; e bardhë; dhe e kuqe; mbivendosur mbi ta është një brez i ngushtë vertikal i bardhë në ngritës, që përmban zbukurimin kombëtar, një model i katër formave të rrotullës së artë. Shiritat horizontale janë në përpjesëtime 4:1:3. Ky flamur, i prezantuar në vitin 2004, përdoret kryesisht nga qeveria e [[Çeçenia|Çeçenisë]] ndërsa flamujt e pavarur përdoren zakonisht nga forcat e opozitës. == Flamuj historik == Nga viti 1957 deri në 1978, flamuri sovjetik i [[Republika Socialiste Sovjetike Autonome Çeçeno-Ingushe|RSSA Çeçeno-Ingushe]] u bazua në [[Flamuri i Republikës Federale Socialiste Sovjetike Ruse|flamurin e RSFS-së Ruse]] me shtimin e një shirit vertikal blu në anën e ngritësit dhe emrin e shkurtuar të Republikës (НГӀАССР në [[Gjuha çeçene|çeçenisht]] dhe [[Gjuha ingushe|ingushtisht]], dhe ЧИАССР në [[Gjuha ruse|rusisht]]). Në vitin 1978, këta emra të shkurtuar u zëvendësuan me versionet e plota: ЧЕЧЕНО-ИНГУШСКАЯ АССР në rusisht, НОХЧ-ГӀАЛГӀАЙН АССР në çeçenisht dhe НОХЧ-ГӀАЛӀАЙ АССР në Ingushtisht. <gallery> Skeda:Знамя_Шейха-Мансура.jpg|Flamuri i Çeçenisë nga fundi i vitit 1785 deri më 8 mars 1840 Skeda:Горская Республика.png| Republika Malore e Kaukazit Verior në 1917-1920 Skeda:Flag of the Chechen-Ingush ASSR (1937-1944).gif|RSSA Çeçeno-Ingushe më 1937–1944 Skeda:Flag_of_Chechen-Ingush_ASSR_(1957-1978).svg|Flamuri i RSSA Çeçeno-Ingushe më 1957–1978 Skeda:Flag of Chechen-Ingush ASSR (1978-1991).svg|Flamuri i RSSA Çeçeno-Ingushe më 1978–1991 </gallery> == Flamuj pas epokës sovjetike == === Republika Çeçene e Içkerisë === Disa flamuj janë përdorur nga mbështetësit e [[Republika Çeçene të Içkerisë|Republikës Çeçene të Içkerisë]]. Më i zakonshmi prej tyre është flamuri i gjelbër me vija të kuqe dhe të bardha. Përmasat e tij janë afërsisht 7:11. Skema e ngjyrave është e gjelbërt, e bardhë, e kuqe, e bardhë, e gjelbër, me dy të tretat e sipërme të flamurit në të gjelbërtën dhe një të tretën e mbetur në vija të bardha, të kuqe, të bardha dhe jeshile me gjerësi të barabartë. Një shembull tjetër i njohur është i ngjashëm me këtë flamur, por ka stemën e vendit të përfshirë në model. Çdo ngjyrë ka për qëllim të simbolizojë një aspekt të karakterit kombëtar çeçen. E gjelbra është ngjyra e jetës, e kuqja simbolizon gjakderdhjen në luftën për liri dhe e bardha përfaqëson rrugën drejt një të ardhme të ndritur..<ref>[http://www.crwflags.com/fotw/flags/ru-ce_h9.html Flags of the World: Independentist flag of Chechenia]</ref> Këta flamuj u përdorën kryesisht nga mbështetësit e [[Xhohar Dudajev|Dzhohar Dudajev]], [[Asllan Maskadov|Aslan Mashadov]] dhe pasardhësit e tyre. Përveç këtyre, disa modele të tjera janë përdorur nga fraksione të ndryshme të lëvizjes pavarës, dhe madje edhe palët e vetme kanë përdorur flamuj të ndryshëm në të njëjtën kohë. <gallery> Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|Flamuri kombëtar i Republikës Çeçene të Içkerisë pa stemë Flag of the Chechen Republic of Ichkeria (with COA).svg|Flamuri kombëtar i Republikës Çeçene të Içkerisë me stemë Coat of Arms of the Chechen Republic of Ichkeria.svg|Stema e Republikës Çeçene të Içkerisë </gallery> === Opozita besnike === [[Skeda:Flag of Chechen Republic before 2004.svg|parapamje|Flamuri çeçen pro-ruse]] Kundërshtimi pro-[[Moskë]]s ndaj Dudajev përdori një flamur me dizajn të ngjashëm me ndryshimin kryesor që ishte përmbysja e vija të kuqe dhe të bardha dhe raporti i tyre i ndryshëm i gjerësisë. Përmasat e tij raportohet të jenë 7:11 dhe përbëhet nga 5 vija horizontale: e gjelbër, e kuqe, e bardhë, e kuqe dhe e gjelbër, përpjestimi i gjerësisë së të cilave është 4:1:1:1:1.<ref>[http://www.crwflags.com/fotw/flags/ru-ce_ru.html Flags of the World: Pro-Russian flag of Chechenia]</ref> Nuk është përdorur që kur u zëvendësua nga flamuri aktual i Republikës Çeçene. == Shih edhe == * [[Stema e Republikës Çeçene]] == Referimet == {{reflist}} [[Kategoria:Flamuj të subjekteve federale të Rusisë|Republika Çeçene]] srpxxnxbz85f5yoiaka8emv7bqa2mxl 0 300804 2467552 2194661 2022-08-04T16:42:38Z 79.106.209.120 wikitext text/x-wiki Truri i njeriut eshte shum i ngarkuar nga shumllojshmeri e mendimeve. Nje nga pasojat e mendimeve eshte gjykimi. Nga gojedhenat e te tjereve truri yne merr informacione te ndryshme te drejta apo jo te drejta. Si pasoje e akumulimit te mendimeve per dike apo diçka ne fillojme te paragjykojme. Nje tru me i pjekur bene gjykim me te drejte. Truri qe eshte me i pjekun ka me shume njohuri rreth sjelljeve njerezore, menyra e jeteses apo e formimit te nje gjeje. Kur truri jone ka me shume informacione te sakta gjykimi mund t' jete me i vogel apo i drejte. Gjykimi i shumte qe shfaqet nga njerezit ndaj nje njeriu ka pasoja te medha. Gjendja psikologjike e njeriut te gjykuar ndryshon dhe shpesh here mundet me ra shume posht. Nga gjykimet e teperta mund te shkaktohen semundje te ndryshme psikologjike. Njerezit e gjykuar shpesh here mund te jene me agresiv. jo5d4j851ns0elc9m3mv5g35qferskc 0 304249 2467558 2230707 2022-08-04T17:06:46Z 93.70.102.145 Shtova permbajtje wikitext text/x-wiki Florjan Binaj lindi në Tirane në 11 tetor 1985 dhe është një aktor shqiptar. I cili ka marrë pjesë në filmin [[Gjallë]]. Ai njihet dhe për rolet e tij si komedian në Show-n e mbrëmjes [[Portokalli]]. Ai ka lindur në 1985. <ref>https://issuu.com/nationalfilmcenter/docs/albanian_film_production_2015-2017/92 </ref> <ref>https://www.imdb.com/name/nm5337421/bio </ref> == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Aktorë shqiptarë]] [[Kategoria:WikiFilmat SQ]] r3z8i27y4d0fww4k966vtv3xd5k5idn 2 314850 2467602 2442303 2022-08-05T03:08:42Z AlexBTR 139946 /* Artikujt e mi të krijimit */ wikitext text/x-wiki [[Përdoruesi:AlexBTR|AlexBTR]] ([[Përdoruesi diskutim:AlexBTR|diskutimet]]) 16 prill 2022 15:15 (CEST) {{ROM}} == Artikujt e mi të krijimit == * [[Reyhan Angelova]] * [[Azis]] * [[Taraf TV]] b48xaeywyvxcah5fhbs97qkehqdh7lf 0 317476 2467535 2466918 2022-08-04T13:59:11Z Oheloel 143826 wikitext text/x-wiki {{Infobox traktat | name = Traktati i Aleancës Serbo-Shqiptare | long_name = Traktati i fshehtë i aleancës serbo-shqiptare | image = University of Nis.JPG | image_width = 180px | caption = Ndërtesa Banovina në Nish (e cila ka qenë pjesë e [[Universiteti i Nishit|Universitetit të Nishit]] që nga viti 1966) ku u nënshkrua traktati | date_signed = 17 shtator 1914 | location_signed = [[Nish]], [[Mbretëria e Serbisë]] | negotiators = [[Skeda:Flag of Kingdom of Serbia from 1882-1918.png|25px]] [[Nikolla Pashiq]]<br /> [[Skeda:Essad Pasha's flag.svg|25px]] [[Esad pashë Toptani]] | signatories = [[Mbretëria e Serbisë]]<br /> [[Republika e Shqipërisë së Mesme]] }} '''Traktati i Aleancës Serbo-Shqiptare''', gjithashtu i njohur si '''Traktati i Nishit''', ishte një traktat i fshehtë i nënshkruar në [[Nish]] midis [[Esad pashë Toptani]]t dhe kryeministrit [[Nikolla Pashiq]] të [[Mbretëria e Serbisë|Mbretërisë së Serbisë]] më 17 shtator 1914. == Prapavija == {{Kryesor|Kryengritja e Shqipërisë së Mesme}} Më 17 maj 1914 [[Esad pashë Toptani]] u akuzua se kishte ndihmuar [[Kryengritja e Shqipërisë së Mesme|Kryengritjen e Fshatarëve]] kundër [[Princ Vidi]]t.<ref>{{cite web | url = http://www.albanianphotography.net/en/dmm.html | title= Albania under prince Wied | first= Robert | last= Elsie | author-link= Robert Elsie | archive-url= https://web.archive.org/web/20110717003848/http://www.albanianphotography.net/en/dmm.html |language=en |quote= It was obvious to Wied and the Dutch officers that Essad Pasha had his hand in the unrest. |archive-date= 17 korrik 2011 | url-status = dead | access-date= 25 janar 2011 }}</ref> Ai u internua në [[Itali]] më 20 maj pa gjyq.<ref>{{cite web | url = http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1914_2.html | title= An Uprising in the Six-Month Kingdom | first= Duncan | last= Heaton-Armstrong | publisher=Gervase Belfield and Bejtullah Destani (I.B. Tauris, in association with the Centre for Albanian Studies) |language=en |year=2005 | archive-url= https://web.archive.org/web/20110723010044/http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1914_2.html |quote= Essad would be sent into exile, without a trial.| archive-date= 23 korrik 2011 | url-status = dead | access-date= 25 janar 2011 }}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.albanianphotography.net/en/dmm.html | title= Albania under prince Wied | first= Robert | last= Elsie | author-link= Robert Elsie | archive-url= https://web.archive.org/web/20110717003848/http://www.albanianphotography.net/en/dmm.html |language=en |quote= to exile Essad Pasha to Italy |archive-date= 17 korrik 2011 | url-status = dead | access-date= 25 janar 2011 }}</ref> Në Itali, ai u prit me nder, pasi përfaqësuesit italianë dhe austriak luajtën role në intrigat që rrethuan revoltën.<ref>{{Citation |last= Jelavich |first= Barbara |title=History of the Balkans: Twentieth century |url=https://books.google.com/books?id=Hd-or3qtqrsC&dq=albanian+congress+in+trieste+1913&pg=PA100 |access-date= 25 janar 2011 |volume=2 |orig-year= 1983 |year= 1999 |publisher= The Press Syndicate of University of Cambridge |location= Cambridge, United Kingdom |language=en |isbn= 0-521-27459-1 |page=103 |quote= The Italian and Austrian representatives played roles in intrigues surrounding this event...to Italy, and there received with honor. }}</ref> Vetëm një javë pas largimit të princit Vidit nga Durrësi më 3 shtator 1914, u ngrit një revoltë tjetër e dhunshme. Rebelët arritën të rrethonin Durrësin, të burgosnin përkrahësit e Vidit, të thërrisnin princin [[Islami në Shqipëri|mysliman]] dhe të krijonin Senatin për [[Shqipëria e Mesme|Shqipërinë e Mesme]].<ref>{{cite book | last = Vickers | first = Miranda | title = The Albanians: a modern history | publisher = I.B.Tauris | language=en | year = 1999 |quote= Barely a week after Wied's departure yet another violent revolt, this time led by supporters of Young Turks, laid siege on Durres. The rebels raised Ottoman flag, imprisoned Wied's supporters and called for, upon other things, a Muslim prince.... the insurgents set up a Senate for Central Albania| page=85 |isbn = 978-1-86064-541-9 | url = https://books.google.com/books?id=IzI0uOZ2j6gC}}</ref> [[Skeda:Hôtel d'Essad-pacha - Portrait d'Essad Pacha dans son bureau - Salonique - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - APOR111327.jpg|parapamje|majtas|Esad pashë Toptani]] == Traktati == [[Skeda:NikolaPasic--serbiaherpeopleh00petruoft.png|parapamje|Nikolla Pashiq]] Në vjeshtën e vitit 1914 Esad Pasha vendosi të pranonte ftesën e Senatit të Shqipërisë së Mesme për t'u kthyer dhe për t'i udhëhequr ata.<ref>{{Citation |last= Batakoviq |first= Dushan T. |author-link= Dushan T. Batakoviq |title= The Kosovo Chronicles |language=en |url= http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20100906083534/http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-date= 6 shtator 2010 |url-status= live |access-date= 19 janar 2011 |publisher= Knižara Plato |location= Belgrade, Serbia |isbn= 86-447-0006-5 |chapter=Serbian government and Essad Pasha Toptani |year= 1992 |chapter-url=http://balkania.tripod.com/resources/history/kosovo_chronicles/kc_part2e.html |quote= The senate of free towns in central Albania invited Essad Pasha to take over power.}}</ref> Së pari ai udhëtoi për në [[Nishi|Nish]], [[Mbretëria e Serbisë]], ku ai dhe kryeministri serb [[Nikola Pashiq]] nënshkruan '''traktatin e fshehtë të aleancës serbo-shqiptare''' më 17 shtator 1914.<ref>{{Citation |last= Bataković |first= Dušan T. |author-link= Dušan T. Bataković |title= The Kosovo Chronicles |url= http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20100906083534/http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-date= 6 shtator 2010 |url-status= live |access-date= 19 janar 2011 |publisher= Knižara Plato |location= Belgrade, Serbia |language=en |isbn= 86-447-0006-5 |chapter=Serbian government and Essad Pasha Toptani |year= 1992 |chapter-url=http://balkania.tripod.com/resources/history/kosovo_chronicles/kc_part2e.html |quote= Essad Pasha signed a secret alliance treaty with Pasic on September 17.}}</ref> Traktati u nënshkrua në ndërtesën e Banovinës (e cila është pjesë e [[Universiteti i Nishit|Universitetit të Nishit]] që nga viti 1966), e cila është afër kalasë së Nishit.<ref>{{cite web |url=http://www.nistourism.org.rs/banovina-en.html |title=Banovina |publisher=Tourist Organization of Niš web site |location= Niš |archive-url=https://web.archive.org/web/20110411040119/http://www.nistourism.org.rs/banovina-en.html |archive-date=11 prill 2011 |url-status=live |access-date=12 mars 2011 |language=en |quote=Banovina building is located on the right bank of the Nisava, close to the entrance to the Fortress....On 4 September 1914 in this building the “Treaty between Serbia and Albania”, also known as “Nis Treaty” was signed by Essad Pashё Toptani and Nikola Pasic.... since 1966 the building has been the seat of the University of Nis. }}</ref> Traktati kishte pesëmbëdhjetë pika të cilat krijuan institucionet politike dhe ushtarake serbo-shqiptare dhe [[Aleanca ushtarake|aleancën ushtarake]] të [[Shqipëria|Shqipërisë]] dhe [[Mbretëria e Serbisë|Mbretërisë së Serbisë]]. Traktati parashikonte një rrugë hekurudhore për në Durrës, mbështetjen financiare dhe ushtarake të Mbretërisë së Serbisë për pozitën e Esad Pashës si sundimtar shqiptar dhe regjistroi demarkacionin nga një komision serbo-shqiptar.<ref>{{Citation |last= Batakoviq |first= Dushan T. |author-link= Dushan T. Batakoviq |title= The Kosovo Chronicles |url= http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20100906083534/http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-date= 6 shtator 2010 |url-status= live |access-date= 19 janar 2011 |publisher= Knižara Plato |location= Belgrade, Serbia |language=en |isbn= 86-447-0006-5 |chapter=Serbian government and Essad Pasha Toptani |year= 1992 |chapter-url=http://balkania.tripod.com/resources/history/kosovo_chronicles/kc_part2e.html |quote= The 15 points envisaged the setting up of joint political and military institutions,... focused on a military alliance, the construction of an Adriatic railroad to Durazzo and guarantees that Serbia would support Essad Pasha's election as the Albanian ruler. ...The demarcation between the two countries was to be drawn by a special Serbo-Albanian commission}}</ref> Traktati i lejoi Esad Pashës të ndryshonte disa pika, sepse traktati do të kishte nevojë për marrëveshjen e Asamblesë Kombëtare Shqiptare. Kjo do të ishte e mundur pasi [[Pasha]] të zgjidhej sundimtar. [[Serbia]] kontraktoi të furnizonte një [[Ndërhyrje (politik)|ndërhyrje ushtarake]] për të mbrojtur sundimin e Pashait dhe për të subvencionuar [[Xhandarmëria|xhandarmërinë]] e tij duke paguar 50.000 [[dinar]]ë në muaj për furnizimet ushtarake shqiptare.<ref>{{Citation |last= Batakoviq |first= Dushan T. |author-link= Dushan T. Batakoviq |title= The Kosovo Chronicles |url= http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20100906083534/http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/kosovo_chronicles/index.html |archive-date= 6 shtator 2010 |url-status= live |access-date= 19 janar 2011 |publisher= Knižara Plato |location= Belgrade, Serbia |language=en |isbn= 86-447-0006-5 |chapter=Serbian government and Essad Pasha Toptani |year= 1992 |chapter-url=http://balkania.tripod.com/resources/history/kosovo_chronicles/kc_part2e.html |quote= Essad Pasha was to confirm the treaty only upon being elected ruler, with consent from the National Assembly: this left maneuvering space for revising individual provisions. Serbia, at the invitation of Essad Pasha, carry out a military intervention to protect his regime Essad Pasha was to confirm the treaty only upon being elected ruler, with consent from the National Assembly: this left maneuvering space for revising individual provisions. Serbia was obligated to finance Pasha's gendarmery and supply the necessary military equipment by paying off 50,000 dinars per month.}}</ref> == Pasojat == Në tetor 1914 Esad Pasha u kthye në Shqipëri. Me mbështetjen financiare [[Mbretëria e Italisë|italiane]] dhe [[Mbretëria e Serbisë|serbe]] ai krijoi forca të armatosura në [[Lugina Dibër|Dibër]] dhe pushtoi brendësinë e Shqipërisë dhe Durrësit.<ref>{{cite book | last = Vickers | first = Miranda | title = The Albanians: a modern history | publisher = I.B.Tauris | year = 1999 |language=en |quote= In October 1914 Essad returned to Albania, where he managed, with Italian and Serbian financial backing and a force raised in Diber - to march into interior of Albania to take Durres| page=87 |isbn = 978-1-86064-541-9 | url = https://books.google.com/books?id=IzI0uOZ2j6gC}}</ref> == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Traktatet e Mbretërisë së Serbisë|Nish]] [[Kategoria:Traktate të fshehta|Nish]] [[Kategoria:Marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Serbisë]] pu9cixi5l2f94u94apc37llq1m5rlku 0 317517 2467536 2466925 2022-08-04T14:05:40Z Oheloel 143826 wikitext text/x-wiki [[Skeda:EthnicAlbania1911.jpg|djathtas|parapamje|Shpërndarja etnike e shqiptarëve, ''Atlasi historik'', Nju Jork, 1911]] Ky artikull përfshin informacione mbi '''historinë demografike''' të [[Kosova|Kosovës]]. == Parahistoria == Dardanët ( /ˈ d ɑːr d ə n aɪ / {{Lang-la|Dardani}}) ishin një fis [[Gjuhët paleo-ballkanike|paleo-ballkanik]], i cili jetonte në një rajon që u quajt [[Mbretëria e Dardanisë|Dardania]] pas vendosjes së tyre atje. <ref>[https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0073%3Aentry%3D%232163 "Δαρδάνιοι, Δάρδανοι, Δαρδανίωνες"] Dardanioi, Georg Autenrieth, "A Homeric Dictionary", at Perseus</ref> <ref>[http://www.archives.nd.edu/cgi-bin/lookup.pl?stem=dardani&ending= Latin Dictionary]</ref> Pjesët lindore të rajonit ishin në zonën e kontaktit [[Iliro-thrake|trako-ili.]]. Në kërkimet arkeologjike, emrat ilirë mbizotërojnë në Dardaninë perëndimore (Kosova e sotme), dhe herë pas here shfaqen në Dardaninë lindore (Serbia e sotme juglindore), ndërsa emrat trakë gjenden në pjesët lindore, por mungojnë në atë perëndimore. Kështu, identifikimi i tyre qoftë si fis [[Ilirët|ilir]] apo [[Trakët|thrakas]] ka qenë objekt debati; Marrëdhënia etnogjuhësore midis dy grupeve është kryesisht e pasigurt dhe e debatuar edhe vetë. <ref name="Papazoglu131">{{Harvnb|Papazoglu|1978}}</ref> <ref name="WM">{{Cite book|last=Waldman|first=Carl|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|last2=Mason|first2=Catherine|date=2006|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=1438129181|page=205}}</ref> Përputhja e emrave ilirë, duke përfshirë edhe ata të elitës sunduese, në Dardani me ata të ilirëve të jugut sugjeron një "thrakizim" të pjesëve të Dardanisë. <ref name="RoismanWorthington2011">{{Cite book|last=Joseph Roisman|url=https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC|title=A Companion to Ancient Macedonia|last2=Ian Worthington|date=7 korrik 2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-5163-7|page=301}}</ref> <ref name="Wilkes-1992-85">{{Harvnb|Wilkes|1992}}</ref> [[Straboni]] në [[Strabonis Geographica|gjeografinë]] e tij i përmend ata si një nga tre popujt më të fortë [[Ilirët|ilirë]], dy të tjerët janë [[Ardianët]] dhe [[Autariatët]]. <ref>Strabo's geography - http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0239</ref> {{Sfn|Hammond|1966}} == Antikiteti romak == Pas pushtimit romak të Ilirisë, romakët kolonizuan dhe themeluan disa qytete në rajon, si [[Ulpiana]], [[Prizreni|Theranda]] dhe [[Vushtrria|Vicianum]], <ref>Hauptstädte in Südosteuropa: Geschichte, Funktion, nationale Symbolkraft by Harald Heppner, page 134</ref> më vonë duke e përfshirë në provincën romake të [[Iliriku|Ilirikut]] në vitin 59 pes. Më pas, ajo u bë pjesë e [[Mëzia|Moesia Superior]] në vitin 87 pes. Rajoni u ekspozua ndaj një numri në rritje të sulmeve 'barbare' nga shekulli i IV pes e tutje, duke kulmuar me [[Sllavët|shpërnguljet sllave]] të shekujve VI dhe VII. Arkeologjikisht, mesjeta e hershme përfaqëson një ndërprerje në të dhënat materiale. {{Sfn|Curta|2001}} Rënia e gjetjeve materiale korrespondon me efektet që [[murtaja e Justinianit]] ndoshta ka pasur në të gjithë Ballkanin pasi miliona njerëz vdiqën dhe shumë rajone u shpopulluan. Rënia e popullsisë në Ballkan ndikoi pjesërisht në shpërnguljet sllave që pasuan në shekujt e ardhshëm. <ref>[https://www.researchgate.net/publication/270956735_The_plague_pandemic_and_Slavic_expansion_in_the_6th-8th_centuries The plague pandemic and Slavic expansion in the 6th–8th centuries]</ref> == Mesjeta e hershme == Rajoni kishte qenë pjesë e romakëve dhe bizantit derisa u zhvilluan sulmet e para të mëdha sllave në mesin e mbretërimit të Justinianit. Në vitet 547 dhe 548 sllavët pushtuan territorin e Kosovës moderne, dhe më pas arritën deri në Durrës në bregdetin verior shqiptar dhe arritën deri në Greqi. {{Sfn|Malcolm|1998}} Megjithëse Ballkani ishte bastisur nga fiset sllave, vendosja dhe fuqia e hershme sllave në Kosovë nuk ishte e madhe, {{Sfn|Malcolm|1998}} derisa rajoni më vonë u zhyt në Perandorinë Bullgare në vitet 850, ku krishterimi dhe kultura bizantine-sllave u çimentua. Kjo epokë paraqet formimin e shumicës së toponimeve sllave në Kosovë të cilat pasqyrojnë zhvillimin e vjetër bullgar. <ref>{{Cite book|last=Ducellier|first=Alain|url=https://books.google.com/books?id=aNEW0jtOjK8C&pg=PA30|title=The Case for Kosova: Passage to Independence|date=2006|publisher=Anthem Press|isbn=0857287125|editor-last=Di Lellio|editor-first=Anna|page=30|chapter=Is it true that Albanians invaded Kosova?}}</ref> [[Goranët]] në Kosovë përfaqësojnë popullsinë e fundit në Kosovë që ende flet një dialekt bullgar/maqedonas. <ref>{{Cite book|last=Steinke|first=Klaus|url=https://books.google.com/books?id=01LeCwAAQBAJ|title=The Palgrave Handbook of Slavic Languages, Identities and Borders|date=2016|publisher=Springer|isbn=1137348399|editor-last=Kamusella|editor-first=Tomasz|pages=365–73|chapter=Identity Problems of the Gorani in Eastern Albania and Kosovo|editor-last2=Nomachi|editor-first2=Motoki|editor-last3=Gibson|editor-first3=Catherine}}</ref> Pas rënies së Perandorisë Bullgare, Rajoni u bë më vonë përsëri pjesë e Perandorisë Bizantine pasi perandoria u rivendos plotësisht dhe do të qëndronte nën sundimin bizantin për gati dy shekuj pas kësaj {{Sfn|Malcolm|1998}} deri më vonë kur Princi i Madh serb Stefan Nemanja, i cili e kishte zgjeruar perandorinë e tij në jug dhe në Kosovë e pushtoi në fund të shekullit të 12-të. <ref>Fine 1994, p. 7 {{Quote|the Hungarian attack launched in 1183 with which Nemanja was allied [...] was able to conquer Kosovo and Metohija, including Prizren.}}</ref> Sipas studiuesve serbë, edhe pse shqiptarët jetonin midis [[Liqeni i Shkodrës|liqenit të Shkodrës]] dhe [[Lumi i Devollit|lumit Devoll]] në vitet 1100, shpërngulja e shqiptarëve në fushat e [[Rrafshi i Dukagjinit|RRafshin e Dukagjinit]] filloi në fund të shekullit në fjalë. <ref>{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|page=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/25 25]|url-access=registration}}</ref> Disa nga shqiptarët e ardhur u asimiluan nga serbët dhe [[malazezët]]. <ref name="Madgearu2627">{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|pages=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/26 26]–27|url-access=registration}}</ref> Sipas historianit [[Noel Malcolm]], gjuhët [[Vllehët|vllaho]] - [[Rumunët|rumune]] dhe [[Arumunët|arumune]] e kanë origjinën në rajon nga [[ilirët]] dhe [[trakët]] e romanizuar <ref>[https://books.google.no/books/about/Kosovo.html?id=GGQ_AQAAIAAJ&redir_esc=y Kosovo: A Short History, Origins: Serbs, Albanians and Vlachs. ]</ref> e cila ishte një zonë kontakti midis gjuhës shqipe dhe rumune <ref>Kosovo: A Short History, Origins, Serbs, Albanians and Vlachs</ref> <ref>[https://books.google.no/books/about/The_Early_History_of_the_Rumanian_Langua.html?id=_s8cAQAAIAAJ&redir_esc=y The Early History of the Rumanian Language], Andre Du Nay</ref> Toponimet [[Vllehët|vllaho]] - [[Rumunët|rumune]] dhe [[Arumunët|arumune]] janë të pranishme në zonat përreth, si [[Surdulli|Surdul]] në [[Serbia|Serbinë]] Jugore. [[Katuni i Poshtëm|Donji Katun]], [[Katuni i Epërm|Gornji Katun]], [[Katun (Aleksinac)]] [[Katundi (Vranjë)|Katun (Vranje)]] në [[Serbia|Serbinë]] Jugore, [[Katun (Plevla)|Katun, Pljevlja]], Katun Božički dhe Katun Nahija në Mal të [[Mali i Zi|Zi]] . [[Katun (komuna)|Katun]] është një stil jetese i lidhur me [[Vllehët|njerëzit e romancës lindore]] . [[Katun (komuna)|Katun]] do të thotë 'fshat' në [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]], [[Vllahishtja|arumune]] dhe [[Gjuha rumune|rumune]]. Kur Stefan Deçani themeloi manastirin e tij të Deçanit në vitin 1330, ai iu referua 'fshatrave dhe katuneve të vllehëve dhe shqiptarëve' në zonën e Drinit të Bardhë. <ref>[https://books.google.no/books?id=GGQ_AQAAIAAJ&q=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&dq=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&hl=no&sa=X&redir_esc=y Malcolm 1998], p. 54</ref> Mbreti Stefan Deçani i dha manastirit të Deçanit tokë kullotë së bashku me katunët vllahë dhe shqiptarë përreth lumenjve Drin dhe Lim, nga të cilët duhej të mbanin kripë dhe të siguronin punë bujkrobërie për manastirin. <ref>Wilkinson, Henry Robert (1955).</ref> [[Zakoniku i Dushanit|Kodi i Dushanit]] përfshinte një ndalim të martesave ndërmjet serbëve dhe [[Vllehët|vllehëve]] <ref>Noel Malcolm 1998, Kosovo: A Short History</ref> <ref>Zef Mirdita - [https://hrcak.srce.hr/clanak/157940 Balkanski Vlasi u svijetlu podataka Bizantskih autora]</ref> Mbrojtja e fshatarëve sllavë me [[Zakoniku i Dushanit|Kodin e Dushanit]] detyroi shumë [[Vllehët|vlleh]] të shpërngulen nga Serbia.<ref>Endre Haraszti; (1977) Origin of the Rumanians (Vlach Origin, Migration and Infiltration to Transylvania) p. 60-61; Danubian Press,</ref> Disa emra personalë shqiptarë dhe emra vendesh shfaqen në pjesë të ndryshme të Kosovës dhe [[Maqedonia e Veriut|Maqedonisë së Veriut]] në shekullin e 13-të, emri i parë i identifikueshëm shqiptar që u shfaq në Kosovë, i dëshmuar në një deklaratë të vitit 1253 nga serb ''Knez'' Miroslav. <ref name="Madgearu2627"/> Deri në vitin 1330, frekuenca e emrave të identifikueshëm shqiptarë në një krisobull të vitit 1330 që përshkruan pronat në Deçan është "shumë", megjithëse përpjekjet për të konstatuar përqindje të besueshme të popullsisë shqiptare në lidhje me serbët në këtë periudhë ose më vonë përshkruhen nga Madgearu. <ref name="Madgearu2627" /> Prania e fshatrave [[Vllehët|vllahe]] në rrethinën e Prizrenit dëshmohet në vitet 1198–1199 nga një statut i Stefan Nemanjës. <ref>Madgearu. ''The Wars of the Balkan Peninsula''. Page 33.</ref> Një popullsi e vjetër shqiptare jetonte në rajon para periudhës osmane <ref>A Hanzic - Nekoliko Vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji</ref> <ref>Milan Sufflay - Povijest Sjevernih Arbanasa, p. 61-2</ref> <ref>Ibid, p 34-5</ref> == Shekujt 9-13 == === Sundimi bullgar === Midis viteve 830 dhe rreth 1015 rajoni ishte bullgar. Sipas Richard J. Crampton, zhvillimi i shkrim-leximit të kishës së vjetër sllave gjatë shekullit të 10-të pati efektin e parandalimit të asimilimit të sllavëve të jugut në kulturën bizantine, gjë që promovoi formimin e një identiteti të veçantë bullgar në atë zonë. <ref>{{Cite book|last=Crampton|first=R. J.|title=A Concise History of Bulgaria|publisher=Cambridge University Press|year=2005|edition=2nd|page=[https://books.google.com/books?id=Ylz4fe7757cC&pg=PA15 15]}}</ref> Më pas ajo iu dorëzua Perandorisë Bizantine si një provincë e quajtur Bullgaria Bizantine . === Sundimi bizantin === Në vitin 1072 në këtë zonë u ngrit një rebelim i pasuksesshëm i udhëhequr nga pronari vendas bullgar Georgi Voiteh dhe në vitin 1072 në Prizren ai u kurorëzua "Car i Bullgarisë". Në fund të shekullit të 11-të, domenet bizantine në Ballkan u bënë një arenë armiqësish të ashpra. Në fund të shekullit të 12-të, zyrtarisht Bizanti ishte ende sovran. Shpërbërja e [[Bizanti]]t ishte e plotë kur në vitin 1204 Kryqëzata e Katërt pushtoi [[Kostandinopoja|Kostandinopojën]]. == Mesjeta e vonë == Krisobullët që lidhen me të drejtat tatimore për manastiret [[Kisha Ortodokse Lindore|ortodokse]] përbëjnë shumicën dërrmuese të burimeve ekzistuese për demografinë e disponueshme të Kosovës në shekullin e 14-të. Krisobullët e Deçanit (1321–31) të mbretit serb Stefan Deçanski përmbajnë një listë të detajuar të pronave dhe të drejtave bujqësore të taksave që manastiri ortodoks serb i [[Manastiri i Deçanit]] mbante mbi vendbanimet dhe komunitetet e ndryshme në një zonë që shtrihej nga Serbia jugore ([[Sanxhaku (krahinë)|Sanxhaku]] modern). [[Kosova]], [[Mali i Zi]] dhe pjesë të [[Shqipëria|Shqipërisë]] veriore . Krisobullët u nënshkruan nga mbreti Stefan Urosh III, i cili konfirmoi të drejtat ekzistuese dhe i dha të reja manastirit.  Krizobullët listuan se [[Manastiri i Deçanit|Manastiri Deçanit]] kishte të drejta bujqësore tatimore mbi 2097 familje meropsi (bujq-bujqër të varur), 266 familje [[Vllehët|vllahe]] (komunitete baritore) dhe 69 ''sokalniki'' (mjeshtrit). Në mesin e vendbanimeve mbi të cilat Deçani kishte të drejta tatimore në Kosovën e sotme, gjenden serbët që jetojnë përkrah shqiptarëve dhe vllehëve. Në krisobulën e artë të [[Stefan Dushani]]t (1348) gjithsej nëntë fshatra shqiptare përmenden në rrethinën e Prizrenit në mesin e komuniteteve që kishin detyrime tatimore. {{Sfn|Malcolm|1998}} <ref name="Wilkinson183">{{Cite journal|last=Wilkinson|first=Henry Robert|year=1955|title=Jugoslav Kosmet: The evolution of a frontier province and its landscape|journal=Transactions and Papers (Institute of British Geographers)|volume=21|issue=21|pages=183|jstor=621279}}</ref> Gjatë kësaj periudhe, tek një pjesë e shqiptarëve duket se ka ndodhur një shkallë serbizimi dhe konvertimi në [[Kisha Ortodokse Serbe|ortodoksinë serbe]]. {{Sfn|Malcolm|1998}} Regjistrimi i [[Tatimi|taksave]] [[kadastra]]le [[Perandoria Osmane|osmane]] ([[Defteri|defter]]) i vitit 1455 në rrethin e Brankoviqit (defter Vuk-ili) është një nga regjistrat tatimorë osmanë më të vjetër në Ballkan. Rrethi i Brankoviqit në kohën e defterit përfshinte pjesë të [[Serbia|Serbisë]] qendrore (rrethi i sotëm i [[Qarku i Toplicës|Toplicës]] dhe rajoni historik i Rashkës), një pjesë të Malit të Zi verilindor dhe pjesë të Kosovës lindore ([[Fusha e Kosovës|rrafshin e Kosovës]]).<ref name="Bobic">{{Cite book|last=Bobić|first=Mirjana|url=https://books.google.com/books?id=IeQPCwAAQBAJ|title=The History of Families and Households: Comparative European Dimensions|date=2015|publisher=BRILL|isbn=978-9004307865|editor-last=Sović|editor-first=Silvia|pages=73–78|chapter=The Reconstruction of Domestic Communities in the Branković Region of Serbia in 1455|editor-last2=Thane|editor-first2=Pat|editor-last3=Viazzo|editor-first3=Pierpaolo}}</ref> * 480 fshatra, * 13,693 meshkuj të rritur, * 12,985 banesa, * 14.087 kryefamiljarë (480 të veja dhe 13.607 meshkuj të rritur). Studiuesit jugosllavë dhe serbë që përkthejnë defterin, duke arritur në përfundimin se: <ref>In 1972 the [[Sarajevo]] Institute of Middle Eastern Studies translated the original Turkish census and published an analysis of it Kovačević Mr. Ešref, Handžić A., Hadžibegović H. ''Oblast Brankovića – Opširni katastarski popis iz 1455.'', Orijentalni institut, Sarajevo 1972. Subsequently, others have covered the subject as well such as Vukanović Tatomir, ''Srbi na Kosovu'', Vranje, 1986.</ref> * 13,000 banesa të pranishme në të 480 fshatrat dhe qytetet * 75 banesa në 34 fshatra * 46 banesa në 23 fshatra * 17 banesa në 10 fshatra * 5 në Laushë, Viçitrin * 1 banesë në Viçitrin Nga të gjithë emrat e përmendur në këtë regjistrim, të kryer nga osmanët në vitin 1455, në një pjesë të Kosovës Lindore, 96,3% e emrave ishin me origjinë sllave, 1,90% me origjinë romake, 1,56% me origjinë të pasigurt, 0,26% me origjinë shqiptare, 0,25% me origjinë greke etj. Studiuesit serbë konsiderojnë se defteri tregon një popullsi vendase me shumicë dërrmuese serbe. Madgearu në vend të kësaj argumenton se seria e defterëve nga viti 1455 e tutje "tregon se Kosova... ishte një mozaik i fshatrave serbe dhe shqiptare", ndërsa Prishtina dhe Prizreni kishin tashmë popullsi të konsiderueshme myslimane shqiptare, dhe se i njëjti defter i vitit 1455 tregon praninë e shqiptarëve në Tetovë <ref>{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|page=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/27 27]|url-access=registration}}</ref> Ky interpretim i shtetasve që jetojnë atje është i paqartë dhe i pasigurt për të përcaktuar në fakt serbët, shqiptarët, bullgarët, grekët, hebrenjtë dhe kroatët që kanë jetuar në Kosovë në vitin 1455 për arsye se osmanët nuk kanë kryer asnjëherë regjistrime të popullsisë në bazë të kombësisë. ose gjuhës. Të dhënat tatimore kadastrale osmane përmendin vetëm fenë e banorëve në Kosovë dhe jo nacionalitetet. <ref>{{Cite web|last=Sowards|first=Steven W.|date=maj 1996|title=Lecture 3: The principles of Ottoman rule in the Balkans|url=https://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/lecture3.html|website=taff.lib.msu.edu|publisher=Michigan State University}}</ref> Saktësia dhe qëndrueshmëria e regjistrimit është vënë në dyshim siç tregohet në shembullin e [[Janjeva|Janjevës]] (një fshat kryesisht katolik kroat në Kosovën lindore) e cila sipas leximit të regjistrit kishte vetëm një familje kroate. <ref name="Bobic"/> Një analizë toponimike e fshatrave të anketuara në defter tregon se 70% kishin origjinë sllave, 14% e përzier sllave dhe josllave dhe 12% me origjinë të panjohur. <ref name="MiljkovicCojocaru">{{Cite journal|last=Miljkovic|first=Ema|last2=Cojocaru|first2=Ionut|date=2016|title=Migrations as a constant of the Serbian history: On the example of Kosovo and Metohija under the Ottoman rule|url=http://aos.ro/wp-content/anale/IVol8Nr2Art.1.pdf|journal=Annals of the Academy of Romanian Scientists|volume=8|issue=2|access-date=13 korrik 2022|archive-date=22 prill 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180422170154/http://aos.ro/wp-content/anale/IVol8Nr2Art.1.pdf|url-status=bot: unknown}}</ref> Duke qenë se defterët regjistronin vetëm mbajtësit e [[Timari|timareve]] dhe fermerët e varur, grupet që shoqërisht nuk bënin pjesë në asnjërën nga këto dy klasa nuk përfshiheshin në defter. Kjo është me shumë mundësi arsyeja që vllehët (si një kategori shoqërore që nuk bënte pjesë në hierarkinë feudale osmane) nuk u regjistruan në rajonin që mbulonte defteri.<ref name="Bobic"/> Defterët e viteve 1485–1487 të [[Sanxhaku i Shkodrës|Sanxhakut të Shkodrës]] dhe të pjesëve të zonave të ish Brankoviqit shënuan: * Rrethi i [[Vushtrria|Viçitrinës]]: ** 16.729 familje të krishtera (412 në [[Prishtina|Prishtinë]] dhe [[Vushtrria|Viçitrinë]] ) ** 117 familje [[Myslimanët|myslimane]] (94 në Prishtinë dhe 83 në zonat rurale) * Rrethi i [[Peja|Pejës]]: ** [[Peja|Pejë]] (qytet) ** 121 familje të krishtera ** 33 familje myslimane * Suho Grlo dhe [[Rrafshi i Dukagjinit|Dukagjini]] : ** 131 familje të krishtera * Klina – nacionalitetet e paqarta sipas të dhënave osmane në bazë të fesë * [[Deçani|Deçan]] – kombësitë e paqarta sipas të dhënave osmane të bazuara në fe * Zonat rurale: ** 6,124 familje të krishtera ( ''99%'' ) ** 55 familje myslimane ( ''1%'' ) Bursa për Kosovën ka përfshirë anketat provinciale osmane që kanë zbuluar përbërjen etnike të shekullit të 15-të të disa vendbanimeve të Kosovës. Megjithatë, historianët serbë dhe shqiptarë që përdorin këto shënime kanë bërë shumë prej tyre, ndërsa kanë vërtetuar pak. <ref>{{Cite journal|last=Anscombe|first=Frederick|year=2006|title=The Ottoman Empire in Recent International Politics – II: The Case of Kosovo|url=https://eprints.bbk.ac.uk/576/1/Binder1.pdf|journal=The International History Review|volume=28|issue=4|pages=785|doi=10.1080/07075332.2006.9641103|jstor=40109813}}</ref> == Shekulli i 16-të == === 1520–1535 === * [[Viçitrina]]: 19.614 amvisëri ** të krishterët ** 700 familje myslimane (3.5%) * [[Prizreni]] ** të krishterët ** 359 familje myslimane (2%) === 1591 === Defter osman nga viti 1591: <ref>TKGM, TD № 55 (412), (Defter sandžaka Prizren iz 1591. godine).</ref> * [[Prizreni]]&nbsp;– Shumica e krishterë, pakicë e rëndësishme myslimane * [[Gora]]&nbsp;– Nuk regjistrohen kombësi. vetëm përkatësitë fetare të banorëve. * [[Opoja|Opoje]]&nbsp;– Shumica e krishterë, pakicë e rëndësishme myslimane == Shekujt 17-18 == Në shekullin e 17-të në pjesë të rajonit të Kosovës Perëndimore duket se flitej shqip, ndërsa rajoni lindor fliste sllavisht. {{Sfn|Malcolm|1998}} <ref>Anscombe, Frederick F 2006 - http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf</ref> Peshkopi katolik [[Pjetër Mazreku]] vuri në dukje në vitin 1624 se katolikët e Prizrenit ishin 200, serbët (ortodoksë) 600 dhe [[myslimanët]], pothuajse të gjithë shqiptarë, numëronin 12,000 <ref>[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no#v=onepage&q&f=false Malcolm 2020 p . 136]</ref> Në veprën e tij të vitit 1662, udhëtari osman [[Evlija Çelebiu|Evlija Çelebi]] vuri në dukje se banorët të Vushtrrisë ishin kryesisht shqiptarë. <ref>[https://books.google.no/books?id=fZOfbwAACAAJ&redir_esc=y Evliya Celebi p . 17]</ref> Sipas [[Evlija Çelebiu]]t, Kosova perëndimore dhe qendrore ishte e banuar me shqiptarë <ref>[http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf Anscombe, Frederick ]</ref> Një ambasadë angleze në [[Stamboll]] në vitin 1690 raportoi se austriakët kishin kontaktuar me 20,000 shqiptarë në Kosovë që kishin kthyer armët kundër turqve <ref>[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no Noel Malcolm 2020 p . 135]</ref> [[Johann Georg von Hahn]] vuri në dukje se popullsia shqiptare në Kosovë në vitin 1689 kishte dalë në anën e austrisë kundër turqve <ref>[http://www.albanianhistory.net/1858_Hahn/index.html 1858 Johann Georg von Hahn: Travels in Dardanian Albania]</ref> Grupe të rëndësishme të popullsive shqiptare jetonin në [[Kosovë]], veçanërisht në perëndim dhe qendër para dhe pas [[Lufta e Madhe Turke|pushtimit të Habsburgëve]] të viteve 1689-1690. <ref name="Anscombe2222">Anscombe, Frederick F, (2006). "[http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf The Ottoman Empire in Recent International Politics – II: The Case of Kosovo]". ''The International History Review''. '''28'''.(4): 767–774, 785–788.</ref> {{Sfn|Malcolm|1998}} Për shkak të luftërave osmane-habsburge dhe pasojave të tyre, disa shqiptarë nga Shqipëria veriore bashkëkohore dhe Kosova Perëndimore u vendosën brenda zonës së gjerë të Kosovës në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të, ndonjëherë të nxitur nga autoritetet osmane. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Maynard2009">Geniş, Şerife, and Kelly Lynne Maynard (2009). "[https://archive.today/20160507022158/http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263200903009619 Formation of a diasporic community: The history of migration and resettlement of Muslim Albanians in the Black Sea Region of Turkey.]" ''Middle Eastern Studies''. '''45'''. (4): 556–557.</ref> Persekutimet e njëpasnjëshme të serbëve nga osmanët në Ballkanin jugor rezultuan në migrime në zonat nën kontrollin e [[Monarkia Hapsburge|monarkisë Hapsburge]], veçanërisht gjatë Luftës së [[Lufta e Madhe Turke|Madhe Turke]] të viteve 1683-1699. Gjatë asaj lufte midis [[Perandoria Osmane|osmanëve]] dhe [[Hapsburgët|habsburgëve]], ajo çoi në arratisjen e një numri të konsiderueshëm shqiptarësh dhe serbësh që kishin qëndruar në anën e Austrisë, nga brenda dhe jashtë Kosovës, në [[Vojvodina|Vojvodinën]] e kontrolluar nga [[Austria]] dhe në kufirin ushtarak .&nbsp;– Patriarku Arsenije III, një nga refugjatët, i referohej 30,000 ose 40,000 shpirtrave, por një burim monastik shumë më i vonë i referohej 37,000 familjeve. Historianët serbë e kanë përdorur këtë burim të dytë për të folur për një migrim të madh të serbëve . Luftërat e viteve 1717–1738 çuan në një eksod të dytë të refugjatëve (shqiptarë dhe serbë) nga brenda dhe jashtë Kosovës, së bashku me reprezaljet, skllavërimin dhe dëbimin e një numri shqiptarësh dhe serbësh nga osmanët fitimtarë. {{Sfn|Malcolm|1998}} Sipas [[Noel Malcolm]], dëshmitë historike nuk mbështesin një eksod masiv të serbëve në vitin 1690 dhe as një vendbanim masiv të dhunshëm të shqiptarëve <ref>[https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/oso/9780198857297.001.0001/oso-9780198857297-chapter-7 The ‘Great Migration’ of the Serbs from Kosovo (1690)].</ref> <ref name="Noel Malcolm 1998">[https://books.google.no/books?id=GGQ_AQAAIAAJ&q=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&dq=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&hl=no&sa=X&redir_esc=y Noel Malcolm 1998]</ref> Nëse popullsia serbe u shterua në vitin 1690, duket sikur ajo duhet të jetë zëvendësuar me hyrje të serbëve nga zona të tjera <ref name="Malcolm 2020 p . 143">[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no#v=onepage&q&f=false Malcolm 2020 p . 143]</ref> Migrime të tilla serbe në Kosovë kanë ndodhur pas vitit 1690 me kalimin e kohës, nga shumë zona të ndryshme. <ref name="Malcolm 2020 p . 143" /> <ref name="Noel Malcolm 1998"/> Pati gjithashtu një migrim të shqiptarëve nga Shqipëria e Veriut, por këto ishin procese të ngadalta dhe afatgjata në vend që të përfshinin nxitjen e papritur të popullsisë në një vakum <ref name="Malcolm 2020 p . 143" /> <ref name="Noel Malcolm 1998" /> Gjatë [[Lufta e Madhe Turke|Luftës së Madhe Austro-Turke]], udhëheqësit katolikë shqiptarë [[Pjetër Bogdani]] dhe [[Toma Raspasani]] mblodhën katolikët dhe [[Islami në Kosovë|myslimanët shqiptarë të Kosovës]] për kauzën pro-austriake. Pas luftës, kur [[Kosova]] nuk u bë pjesë e perandorisë së Habsburgëve, pasuan reprezalje të ashpra. Një numër i madh i shqiptarëve katolikë {{Sfn|Malcolm|1998}} dhe serbëve <ref name="Pahumi" /> ikën në veri ku shumë "vdiqën, disa nga uria, të tjerët nga sëmundjet" përreth [[Budapesti|Budapestit]] . {{Sfn|Malcolm|1998}} Pas arratisjes së serbëve, [[Detashmenti İpek|Detashmenti i Pejës]] i detyroi shqiptarët katolikë në veri të Shqipërisë të shpërnguleshin në rrafshnaltat tashmë të shpopulluara të Serbisë jugore dhe i detyroi ata të konvertoheshin në Islam atje. <ref name="Pahumi">Pahumi, Nevila (2007). "The Consolidation of Albanian Nationalism". Page 18.</ref> Përveç kësaj, autoritetet osmane filluan një fushatë të gjerë të [[Islamizimi|islamizimit]] të sllavëve vendas që mbetën në [[Kosovë]] gjatë kësaj kohe. Në rajonin e [[Gora|Gorës]], [[islamizimi]] i detyruar i popullsisë vendase sllave pa shfaqjen e një grupi të veçantë etnik të islamizuar sllav të njohur si [[Goranët|populli goran]].<ref>{{Cite journal|last=Radovanovic|first=Milovan|date=2002|title=Šar Mountain and its župas in south Serbia's Kosovo-Metohija region N|url=http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-7599/2002/0350-75990251007R.pdf|journal=Journal of the Geographical Institute Jovan Cvijic|volume=51|issue=51|pages=7–22|doi=10.2298/IJGI0251007R|access-date=17 shtator 2021}}</ref> Sipas Noel Malcolm, shqiptarët që u detyruan dhe u zhvendosën nga osmanët ishin kryesisht fisi katolik Kelmendi nga malet e [[Gegëria|Shqipërisë së Veriut]] që ishin rebeluar dhe kishin kryer bastisje kundër osmanëve. Si pasojë, [[osmanët]] i vendosën me forcë në fusha për t'i kontrolluar më mirë. Shumë nga këto familje u kthyen në Shqipërinë e Veriut, ndërsa disa qëndruan. {{Sfn|Malcolm|1998}} == Shekulli 19 == [[Skeda:Albania-ethnique1898.jpg|djathtas|parapamje| Harta etnografike e Ballkanit (detaj), ''Atlas Général Vidal-Lablache'', Paris, 1898.]] Kosova ishte pjesë e [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]], i cili përfshinte Kosovën, pjesë të [[Maqedonia e Veriut|Maqedonisë]] veriore dhe veriperëndimore, pjesë të Malit të [[Mali i Zi|Zi]] modern lindor dhe një pjesë të madhe të rajonit të [[Sanxhaku (krahinë)|Sanxhakut]] . Të dhënat e shekullit 19 për [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetin e Kosovës]] priren të jenë mjaft kontradiktore, duke u dhënë herë epërsi numerike herë [[Shqiptarët|shqiptarëve]] e ndonjëherë [[Serbët|serbëve]]. Statistikat osmane konsiderohen si jo të besueshme, pasi perandoria numëronte qytetarët e saj sipas fesë dhe jo kombësisë, duke përdorur të dhënat e lindjeve dhe jo anketat e individëve. Një hartë e botuar nga etnografi francez G. Lejean <ref name="Wilkinson">H.R. Wilkinson, Maps and Politics; a review of the ethnographic cartography of Macedonia, Liverpool University Press, 1951</ref> në vitin 1861 tregon se shqiptarët jetonin në rreth 57% të [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] ndërsa një hartë e ngjashme, e botuar nga udhëtarët britanikë G.M. Mackenzie dhe A.P. Irby <ref name="Wilkinson" /> në vitin 1867 tregon pak më pak; këto harta nuk tregojnë se cila popullsi ishte më e madhe në përgjithësi. Sidoqoftë, hartat nuk mund të përdoren për të matur popullsinë, pasi ato lënë jashtë densitetin. Hartat e botuara nga historiani gjerman Kiepert <ref name="Wilkinson">H.R. Wilkinson, Maps and Politics; a review of the ethnographic cartography of Macedonia, Liverpool University Press, 1951</ref> në vitin 1876, J. Hahn <ref name="Wilkinson" /> dhe konsulli austriak K. Sax, <ref name="Wilkinson" /> tregojnë se ''shqiptarët'' jetojnë në pjesën më të madhe të territorit të asaj që është [[Kosova]] e sotme, megjithatë, ato nuk tregojnë se cili popullsia është më e madhe. Sipas tyre, rajonet e [[Mitrovica|Mitrovicës]] së Kosovës dhe [[Fushë Kosova|Fushë Kosovës]] ishin të vendosura kryesisht nga ''serbët'', ndërsa pjesa më e madhe e territorit të pjesëve perëndimore dhe lindore të krahinës së sotme ishte vendosur nga ''shqiptarë myslimanë'' . Një statistikë austriake <ref>Detailbeschreibung des Sandzaks Plevlje und des Vilajets Kosovo (Mit 8 Beilagen und 10 Taffeln), Als Manuskript gedruckt, Vien 1899, 80–81.</ref> e botuar në vitin 1899 vlerëson popullsinë e [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] : * 349,350 prej të cilave nuk përmendet përkatësia kombëtare sipas burimit Gjatë dhe pas Luftës Serbo-Otomane tëviteve 1876–78, midis 30,000 dhe 70,000 myslimanëve, kryesisht shqiptarë, [[Dëbimi i shqiptarëve 1877-1878|u dëbuan nga]] ushtria serbe nga [[Sanxhaku i Nishit]] (që ndodhet në veri-lindje të Kosovës bashkëkohore) dhe u larguan në [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetin e Kosovës]] . <ref>Pllana, Emin (1985). "Les raisons de la manière de l'exode des refugies albanais du territoire du sandjak de Nish a Kosove (1878–1878) [The reasons for the manner of the exodus of Albanian refugees from the territory of the Sanjak of Niš to Kosovo (1878–1878)] ". ''Studia Albanica''. '''1''': 189–190.</ref> <ref>Rizaj, Skënder (1981). "Nënte Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878–1880) [Nine English documents about the League of Prizren (1878–1880)]". ''Gjurmine Albanologjike (Seria e Shkencave Historike)''. '''10''': 198.</ref> <ref>Şimşir, Bilal N, (1968). ''Rumeli’den Türk göçleri. Emigrations turques des Balkans [Turkish emigrations from the Balkans]''. Vol I. Belgeler-Documents. p. 737.</ref> <ref name="Elsie2010">{{Cite book|last=Elsie|first=Robert|title=Historical Dictionary of Kosovo|publisher=Scarecrow Press|year=2010|isbn=9780333666128|page=XXXII}}</ref> <ref>Stefanović, Djordje (2005). "Seeing the Albanians through Serbian eyes: The Inventors of the Tradition of Intolerance and their Critics, 1804–1939." ''European History Quarterly''. '''35'''. (3): 470.</ref> Serbët nga rajoni i [[Lumi i Llapit|Llapit]] u shpërngulën në Serbi gjatë dhe pas luftës së vitit 1876 dhe refugjatët shqiptarë të ardhur (''muhaxhirë'') ripopulluan fshatrat e tyre. {{Sfn|Jagodić|1998}} Përveç rajonit të Llapit, një numër i konsiderueshëm refugjatësh shqiptarë u zhvendosën në pjesë të tjera të Kosovës veriore krahas kufirit të ri osmano-serb. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Uka194286" /> <ref name="Osmani4850">{{Harvnb|Osmani|2000}}.</ref> Shumica e refugjatëve shqiptarë u zhvendosën në mbi 30 vendbanime të mëdha rurale në Kosovën qendrore dhe juglindore. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Uka194286" /> <ref name="Osmani444750515460">{{Harvnb|Osmani|2000}}.</ref> Shumë refugjatë gjithashtu u shpërndanë dhe u vendosën në qendrat urbane që rritën ndjeshëm popullsinë e tyre. <ref>{{Cite journal|last=Jagodić|first=Miloš|year=1998|title=The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878|url=http://balkanologie.revues.org/265|journal=Balkanologie|volume=2|issue=2|doi=10.4000/balkanologie.265}} para. 30.</ref> <ref name="Uka194286">{{Cite book|last=Uka|first=Sabit|url=https://books.google.com/books?id=cGHGPgj1_tIC|title=Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në Kosovë:(1877/1878-1912)|publisher=Verana|year=2004a|isbn=9789951864503|location=Prishtina|pages=194–286|trans-title=The expulsion of the Albanians from Sanjak of Nish and their resettlement in Kosovo: (1877/1878-1912)}}</ref> <ref name="Osmani4364">{{Cite book|last=Osmani|first=Jusuf|url=https://books.google.com/books?id=rm8tAQAAIAAJ|title=Kolonizimi Serb i Kosovës [Serbian colonization of Kosovo]|year=2000|isbn=9789951040525|location=Era|pages=43–64}}</ref> Diplomatët perëndimorë që raportuan në vitin 1878 e vendosën numrin e familjeve të refugjatëve në 60,000 familje në Maqedoni, me 60-70,000 refugjatë nga Serbia të shpërndara brenda [[Vilajetit të Kosovës]]. <ref name="Malcolm228229" /> Guvernatori osman i Vilajetit të Kosovës vlerësoi në vitin 1881 se numri i refugjatëve ishte rreth 65,000 me disa të zhvendosur në sanxhakët e [[Sanxhaku i Shkupit|Shküpit]] dhe [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Yeni Pazar]] . <ref name="Malcolm228229">{{Harvnb|Malcolm|1998}}</ref> Në periudhën e vonë osmane, [[Vilajeti i Kosovës]] përmbante një popullsi të larmishme të shqiptarëve myslimanë dhe serbëve ortodoksë, e cila ishte e ndarë sipas vijave fetare dhe etnike. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Shqiptarët myslimanë përbënin shumicën e popullsisë në Vilajetin e Kosovës që përfshinte një pjesë të rëndësishme të klasave urbane-profesionale dhe pronare të qyteteve të mëdha. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> Kosova perëndimore përbëhej nga 50.000 banorë dhe një zonë e dominuar nga sistemi fisnor shqiptar me 600 shqiptarë që vdisnin çdo vit nga [[gjakmarrja]]. <ref name="Gawrych3034">{{Cite book|last=Gawrych|first=George|url=https://books.google.com/books?id=wPOtzk-unJgC|title=The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913|publisher=IB Tauris|year=2006|isbn=9781845112875|location=London|pages=30, 34}}</ref> [[Malësia e Gjakovës]] përmbante 8 fise që ishin kryesisht myslimanë dhe në zonën e [[Luma|Lumës]] afër Prizrenit kishte 5 fise, kryesisht myslimanë. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Popullsia e zonave fisnore përbëhej nga malësorë kosovarë. <ref name="Gawrych34" /> Qyteti i Pejës kishte [[Laramanët|kripto-të krishterë të]] cilët ishin të [[Kisha katolike në Kosovë|besimit katolik]] . <ref name="Gawrych34" /> [[Boshnjakët]] myslimanë, gjuha amtare e të cilëve ishte sllavishtja, përbënin një numër të konsiderueshëm të popullsisë së [[Vilajeti]]t të Kosovës dhe ishin të përqendruar kryesisht në [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Sanxhaku i Jenipazarit]]. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> [[Çerkezët në Kosovë|Refugjatët çerkezë]] [[Gjenocidi çerkez|të ardhur nga Rusia]] u zhvendosën nga autoritetet osmane brenda [[Vilajetit të Kosovës]] në vitin 1864, duke numëruar rreth 6,000 njerëz deri në vitet 1890. <ref name="Gawrych35" /> Në gjysmën veriore të [[Vilajetit të Kosovës]], serbët ortodoksë ishin grupi më i madh i krishterë dhe përbënin shumicën brenda zonave lindore. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> Disa mijëra [[Arumunët|arumunë]] banonin në Vilajetin e Kosovës.<ref name="Gawrych35" /> [[Bullgarët]] jetonin në gjysmën jugore të Vilajetit të Kosovës. <ref>{{Harvnb|Gawrych|2006|p=35.}}</ref> Të dhënat provinciale osmane për vitin 1887 vlerësojnë se shqiptarët përbënin më shumë se gjysmën e popullsisë së [[Vilajetit të Kosovës]] të përqendruar në [[Sanxhaku|sanxhaqet]] e [[Sanxhaku i Pejës|Pejës]], [[Sanxhaku i Prizrenit|Prizrenit]] dhe [[Sanxhaku i Prishtinës|Prishtinës]]. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Në sanxhaqet e Jenipazarit, Tashligjes dhe [[Sanxhaku i Shkupit|Shküpit]], shqiptarët përbënin një pjesë më të vogël të popullsisë. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Shënim: Territori i [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] ishte krejt ndryshe nga [[Kosova]] e sotme. == Fillimi i shekullit të 20-të == [[Skeda:Ethnic_Kosovo_1911.gif|parapamje| Përbërja etnike e Kosovës në vitin 1911]] Studiuesi gjerman Gustav Weigand dha këto të dhëna statistikore për popullsinë e Kosovës, <ref name="Weigand">Gustav Weigand, Ethnographie von Makedonien, Leipzig, 1924; Густав Вайганд, [http://www.kroraina.com/knigi/gw/gw_index.html Етнография на Македония] (Bulgarian translation)</ref> bazuar në situatën e paraluftës në Kosovë në vitin 1912: * [[Kazaja e Prishtinës|Rrethi i Prishtinës]] : 53 ''%'' shqiptarë, ''37 %'' serbë * [[Kazaja e Prizrenit|Rrethi i Prizrenit]] : ''63%'' shqiptarë, ''36%'' serbë * [[Kazaja e Viçitrinës|Rrethi i Viçitrinës]] : ''90%'' shqiptarë, ''10%'' serbë * Rrethi i [[Ferizaji|Ferizajt]] : ''70%'' shqiptarë, ''30%'' serbë * [[Kazaja e Gjilanit|Rrethi i Gjilanit]] : ''75%'' shqiptarë, ''23%'' serbë * [[Kazaja e Mitrovicës|Rrethi i Mitrovicës]] : ''60%'' serbë, ''40%'' shqiptarë Dukagjini me qytetin e [[Gjakova|Gjakovës]] përkufizohet më tej si pothuajse ekskluzivisht shqiptare nga Weigand. <ref name="Weigand"/> == Luftërat Ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore (Mali i Zi dhe Serbia) == Kosova ishte pjesë e Perandorisë Osmane dhe pas [[Luftërat Ballkanike|Luftërave Ballkanike]] (1912–1913), pjesa perëndimore u përfshi në Mal të Zi dhe pjesa tjetër në Serbi.<ref name="Qirezi384553">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Duke cituar burime serbe, [[Noel Malcolm]] gjithashtu thekson se në vitin 1912 kur [[Kosova]] ra nën kontrollin [[Mbretëria e Serbisë|serb]], "popullsia ortodokse serbe [ishte] në më pak se 25%" e gjithë popullsisë së Kosovës. <ref>{{Cite news|date=26 shkurt 2008|title=Is Kosovo Serbia? We ask a historian|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/world/2008/feb/26/kosovo.serbia|access-date=24 mars 2014}}</ref> Duke filluar nga viti 1912, [[Mali i Zi]] filloi përpjekjet e tij për kolonizim dhe miratoi një ligj për procesin gjatë vitit 1914 që synonte shpronësimin e 55,000 hektarëve tokë shqiptare dhe transferimin e saj tek 5,000 [[Malazezët në Kosovë|kolonët malazezë]]. <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Një kolonizim serb i Kosovës ndodhi gjatë Luftërave Ballkanike. <ref name="Hadri5960">{{Cite journal|last=Hadri|first=Ali|year=1967|title=Kosovo i Metohija u Kraljevini Jugoslaviji|journal=Istorijski Glasnik|issue=1–2|pages=59–60}}</ref> Serbia ndërmori masa për kolonizim duke miratuar një dekret që synonte kolonistët brenda "zonave të sapoçliruara" që u ofronte familjeve 9 hektarë tokë. <ref name="Qirezi53" /> == Periudha e ndërluftës Jugosllave == Pas Luftës së Parë Botërore, kontrolli serb mbi Kosovën u rivendos dhe Mbretëria ndoqi një politikë për të ndryshuar demografinë kombëtare dhe fetare të Kosovës dhe për të serbizuar zonën përmes [[Reforma agrare dhe kolonizimi i Kosovës|kolonizimit]] . <ref name="Karoubi175176">{{Cite book|last=Karoubi|first=Mohammad Taghi|url=https://books.google.com/books?id=v_dADwAAQBAJ&pg=PT270|title=Just or Unjust War?: International Law and Unilateral Use of Armed Force by States at the Turn of the 20th Century|publisher=Routledge|year=2017|isbn=9781351154666|pages=175–176}}</ref> <ref name="Iseni312">{{Harvnb|Iseni|2008}}</ref> <ref name="LeurdijkZandee13">{{Harvnb|Leurdijk|Zandee|2001}}</ref> [[Kosova]] ishte një zonë ku serbët nuk ishin popullatë shumicë dhe shteti kërkonte ndryshime demografike në ato zona përmes reformës së tokës dhe politikës së kolonizimit. <ref name="GulyasCsullog230231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Një dekret i ri i nxjerrë në vitin 1919 dhe më vonë në vitin 1920 rifilloi procesin e kolonizimit në vendet ku jetonin shqiptarët në Kosovë dhe në Maqedoninë e Vardarit. <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> === Regjistrimi i vitit 1921 === [[Skeda:Distribution_of_Races_on_the_Balkans_in_1922_Hammond.png|djathtas|parapamje|300x300px| Harta etnografike e Evropës në vitin 1922, C.S. Hammond & Co.]] [[Skeda:Distribution_of_races_in_the_Balkans_c.1910.jpg|djathtas|parapamje|300x300px| Shpërndarja e racave në Gadishullin Ballkanik dhe Azinë e Vogël në 1923, William R. Shepherd Atlas]] * Regjistrimi i popullsisë së Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve të vitit 1921 për territoret që përfshijnë Kosovën e sotme numëronte 439,010 banorë: : Sipas fesë: * [[Myslimanët|Muslimanët]] : 329,502 ( ''75.1%'' ) * [[Kisha Ortodokse Serbe në Kosovë|Serbët ortodoksë lindorë]] : 93,203 ( ''21.2%'' ) * [[Kisha katolike|Katolikët]] romakë: 15,785 ( ''3.6%'' ) * [[Judaizmi|Hebrenj]] : 427 * Katolikët grekë : 26 : Sipas gjuhës amtare: * [[Gjuha shqipe|Shqip]] : 288,907 ( ''65.8%'' ) * [[Gjuha serbokroate|Serbe ose kroate]] : 114,095 ( ''26.0%'' ) * [[Gjuha turke|Turqisht]] : 27,915 ( ''6.4%'' ) * [[Gjuha rumune|Rumanisht]] -Cincarian ( [[Vllahishtja|Arumune]] ): 402 * [[Gjuha sllovene|Sllovenisht]] : 184 * [[Gjuha gjermane|gjermanisht]] : 30 * [[Gjuha hungareze|Hungarisht]] : 12 Në regjistrimin e popullsisë jugosllave të vitit 1921, shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë së Kosovës me rreth 64 për qind me rreth 72 për qind që i përkisnin besimit mysliman. <ref name="LeurdijkZandee13">{{Harvnb|Leurdijk|Zandee|2001}}</ref> Kolonizimi i Kosovës dhe Maqedonisë së Vardarit i sponsorizuar nga qeveria filloi në vitin 1920 kur më 24 shtator Kuvendi i Mbretërisë Jugosllave miratoi ''Dekretin për kolonizimin e Krahinave Jugore të Jugosllavisë'' . <ref name="Bokovoy254">{{Cite book|last=Bokovoy|first=Melissa|title=Staging the Past: The Politics of Commemoration in Habsburg Central Europe, 1848 to the Present|publisher=Purdue University Press|year=2001|isbn=9781557531612|editor-last=Bucur|editor-first=Maria|pages=254|chapter=Scattered Graves, Ordered Cemeteries: Commemorating Serbia's Wars of National Liberation, 1912–1918|editor-last2=Wingfield|editor-first2=Nancy M.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RJzkg6o_dm4C&pg=PA254}}</ref> <ref name="LeurdijkZandee13" /> <ref name="Boskovska163164">{{Harvnb|Boškovska|2017}}.</ref> Dekretet ishin menduar si një shpërblim për ish-ushtarët dhe [[çetnikët]] për shërbimin e tyre gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore me stimuj të ofruar për t'u vendosur në [[Kosovë]] që u lejonin atyre të pretendonin midis 5 dhe 10 hektarë tokë. <ref name="Clark10">{{Cite book|last=Clark|first=Howard|url=https://books.google.com/books?id=OTW9XKUmrxsC&pg=PA10|title=Civil resistance in Kosovo|publisher=Pluto Press|year=2000|isbn=9780745315690|page=10}}</ref> <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> <ref name="GulyasCsullog231" /> Veteranët ushtarakë që u vendosën në [[Kosovë]] njiheshin si ''dobrovoljac'' (vullnetarë) dhe ishin një grup politikisht i besueshëm për shtetin. <ref name="GulyasCsullog231" /> Procesi i kolonizimit solli edhe ardhjen e burokratëve serbë në Kosovë së bashku me familjet e tyre. <ref name="GulyasCsullog231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Gjatë viteve 1919–1928 erdhën rreth 13.000 deri në 15.914 familje serbe për të jetuar në Kosovë sipas kushteve të dekreteve. <ref name="Qirezi5354">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Ndërmjet viteve 1918 dhe 1923, si rezultat i politikave shtetërore, 30.000 deri në 40.000 shqiptarë kryesisht myslimanë migruan në rajonet [[Turqia|turke]] të [[Izmiri|Izmirit]] dhe [[Anadolli|Anadollit]] . <ref name="Iseni313">{{Harvnb|Iseni|2008}}</ref> Sipas [[Antonio Baldacci]], regjistrimi jugosllav i vitit 1921 nënvlerësoi ndjeshëm numrin e shqiptarëve që jetonin në Kosovë. {{Sfn|Malcolm|1998}} === Regjistrimi i vitit 1931 === * Sipas regjistrimit të popullsisë [[Mbretëria Jugosllave|të Mbretërisë së Jugosllavisë të]] vitit 1931, në Kosovën e sotme kishte 552.064 banorë. : Sipas fesë: * [[Myslimanët|Muslimanët]] : 379,981 ( ''68.83%'' ) * [[Kisha Ortodokse Serbe në Kosovë|Serbë ortodoksë]] : 150,745 ( ''27.31%'' ) * Katolikët romakë: 20,568 ( ''3,73%'' ) * Ungjilltarët : 114 ( ''0,02%'' ) * të tjera: 656 ( ''0.12%'' ) <gallery> Skeda:KiM_-_Verski_sastav_po_naseljima_1931.gif|Struktura fetare e Kosovës sipas vendbanimeve 1931 (organizimi territorial nga viti 1961) </gallery> [[Skeda:Map_of_Serbian_colonization_in_Vardar_Macedonia_20_century.jpg|djathtas|parapamje|250x250px| Kolonizimi serb në Kosovë dhe Maqedoninë e Vardarit ndërmjet viteve 1920 dhe 1930. Zonat e kolonizuara janë në vija të trasha të zeza të çelura dhe vendbanimet e kolonizuara tregohen si katrorë të zinj]] : Sipas gjuhës amtare: * [[Shqiptarët|Shqiptarë]] : 331,549 (60.06 ''%'' ) * [[Serbët]], [[Kroatët]], [[Sllovenët]] dhe [[Maqedonët e sotëm|Maqedonasit]] : 180,170 (32.64 ''%'' ) * [[Hungarezët]] : 426 ( ''0.08%'' ) * [[Gjermanët]] : 241 ( ''0.04%'' ) * [[Sllavët|sllavë]] të tjerë: 771 ( ''0.14%'' ) * të tjera: 38,907 ( ''7.05%'' ) <gallery> Skeda:KiM_-_Jezicki_sastav_po_naseljima_1931.gif|Struktura gjuhësore e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1931 (organizimi territorial nga viti 1961) </gallery>Deri në vitet 1930, përpjekjet dhe angazhimet për rritjen e popullsisë serbe kishin dështuar pasi regjistrimi i popullsisë jugosllave (1931) tregoi se shqiptarët përbënin 62 përqind të popullsisë së Kosovës. <ref name="Karoubi175176"/> <ref name="LeurdijkZandee14">{{Cite book|last=Leurdijk|first=Dick|url=https://books.google.com/books?id=IJZpAAAAMAAJ|title=Kosovo: From crisis to crisis|last2=Zandee|first2=Dick|publisher=Routledge|year=2001|isbn=9781351791571|pages=14}}</ref> <ref name="Boskovska168">{{Harvnb|Boškovska|2017|p=168}}</ref> Kolonizimi kishte arritur të ndryshojë pjesërisht situatën demografike në Kosovë dhe përqindja e shqiptarëve ishte ulur nga 65 për qind (289.000) në vitin 1921 në 61 për qind (337.272) në vitin 1931 dhe serbët nga 28 për qind (114.000) u rritën në 32 për qind (178.848). <ref name="GulyasCsullog231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Autoritetet shtetërore u përpoqën të zvogëlojnë popullsinë shqiptare përmes "migrimit të detyruar", një proces që u rrit gjatë dekadës. <ref name="Karoubi175176"/> <ref name="LeurdijkZandee14" /> Faza e dytë e kolonizimit jugosllav filloi në vitin 1931, kur më 11 korrik u nxor ''Dekreti për kolonizimin e rajoneve jugore'' . <ref name="Bokovoy254"/> <ref name="Boskovska164">{{Cite book|last=Boškovska|first=Nada|url=https://books.google.com/books?id=ICSPDwAAQBAJ&pg=PA163|title=Yugoslavia and Macedonia Before Tito: Between Repression and Integration|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2017|isbn=9781786730732|page=164}}</ref> Kjo fazë e kolonizimit u konsiderua e pasuksesshme sepse vetëm 60 deri në 80 mijë njerëz (rreth 17-20 mijë familje) treguan gatishmëri për t'u bërë kolonë dhe për të fituar tokë, nga të cilët shumë nuk arritën ta ndiqnin. <ref name="Clark10"/> <ref name="GulyasCsullog231" /> Me bazë në Ankara, të dhënat e mbledhura për vitet 1919-1940 nga Legata Jugosllave tregojnë 215.412 shqiptarë të emigruar në Turqi, ndërsa të dhënat e mbledhura nga ushtria jugosllave tregojnë se deri në vitin 1939, 4.046 familje shqiptare shkuan të jetonin në Shqipëri. <ref name="Qirezi47">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Për vitet 1918-1921, Sabrina Ramet citon vlerësimin se dëbimet e shqiptarëve e zvogëluan numrin e tyre nga rreth 800,000 – 1,000,000 brenda Kosovës në rreth 439,500. <ref name="Ramet198">{{Cite book|last=Ramet|first=Sabrina P.|url=https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame|title=Social currents in Eastern Europe: The sources and consequences of the great transformation|publisher=Duke University Press|year=1995|isbn=9780822315483|page=[https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame/page/n217 198]}}</ref> Midis 1923-1939, rreth 115,000 qytetarë jugosllavë migruan në Turqi dhe burimet jugosllave dhe turke thonë se shqiptarët përbënin pjesën më të madhe të atij grupi të popullsisë. <ref name="Gingeras161">{{Harvnb|Gingeras|2009}}.</ref> Burimet jugosllave minimizuan numrin e shqiptarëve që u larguan nga rajoni. Burimet zyrtare jugosllave pohuan se midis viteve 1927-1939 rreth 23,601 myslimanë nga [[Kosova]] u larguan për në Turqi (19,279) dhe në Shqipëri (4,322). Numri i saktë i shqiptarëve që u dëbuan është vështirë të përcaktohet, por midis 200,000 dhe 300,000 emigrantë u zhvendosën nga [[Jugosllavia]] kryesisht në Turqi midis Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore. Nga viti 1923 deri në vitin 1939, shqiptarët përbënin rreth 100,000 në totalin e popullsisë që u largua nga Jugosllavia. <ref name="Gingeras161" /> Studiuesit shqiptarë nga Shqipëria dhe Kosova e vendosin numrin e refugjatëve shqiptarë nga 300,000 e lart në qindra mijëra dhe deklarojnë se ata u larguan nga Jugosllavia për shkak të detyrimit. <ref name="Gingeras164" /> <ref name="Iseni312313">{{Cite book|last=Iseni|first=Bashkim|url=https://books.google.com/books?id=gAdlqwCm_9sC&pg=PA312|title=La question nationale en Europe du Sud-Est: genèse, émergence et développement de l'indentité nationale albanaise au Kosovo et en Macédoine|publisher=Peter Lang|year=2008|isbn=9783039113200|pages=312–313}}</ref> <ref name="Mulaj69" /> Vlerësime të tjera të dhëna nga studiues jashtë Ballkanit për shqiptarët e Kosovës që emigruan gjatë viteve 1918–1941 janë midis 90,000–150,000 ose 200,000–300,000. <ref name="LeurdijkZandee14"/> <ref name="Mulaj69">{{Harvnb|Mulaj|2008}}</ref> Deri më sot, arkivi i Ministrisë së Jashtme turke nuk është i disponueshëm në lidhje me këtë çështje dhe si i tillë është i vështirë të përcaktohet numri total i shqiptarëve që kanë mbërritur në Turqi gjatë periudhës mes dy luftërave. <ref name="Gingeras164">{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=6DF4dNEjenIC|title=Sorrowful Shores: Violence, Ethnicity, and the End of the Ottoman Empire 1912–1923|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780191609794|location=Oxford|pages=164}}.</ref> == Lufta e Dytë Botërore == [[Skeda:Map_of_Kosovo_during_WW_II.png|djathtas|parapamje| Kosova në vitin 1941]] Gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]], një zonë e madhe e Kosovës iu bashkëngjit [[Shqipëria nën pushtimin italian (1939–43)|Shqipërisë së kontrolluar nga Italia]] . <ref name="Sullivan15" /> <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Shqiptarët e Kosovës kërkuan të korrigjojnë politikat e kaluara të kolonizimit dhe sllavizimit dhe marrëdhëniet e pushtetit ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve u përmbysën në administratën e re. <ref name="Sullivan15" /> <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Si rezultat, serbët vendas dhe serbët e tjerë që kishin mbërritur më parë si pjesë e planit të kolonizimit, do të shënjestroheshin nga grupet e shqiptarëve të armatosur. <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Fushatat e drejtuara kundër serbëve pasuan dhe përfshinin shkatërrimin e pronave, vrasjet dhe dëbimet. <ref name="Sullivan15" /> <ref name="Ramet198"/> <ref name="CakajKrasniqi154155">{{Cite book|last=Cakaj|first=Gent|url=https://books.google.com/books?id=IWMqDwAAQBAJ|title=Kosovo and Serbia: Contested Options and Shared Consequences|last2=Krasniqi|first2=Gëzim|publisher=University of Pittsburgh Press|year=2017|isbn=9780822981572|editor-last=Mehmeti|editor-first=Leandrit I.|pages=154–155|chapter=The role of Minorities in the Serbo-Albanian Quagmire|editor-last2=Radeljić|editor-first2=Branislav}}</ref> Shumica e kolonëve malazezë dhe serbë të përbërë nga burokratë dhe ''dobrovoljac'' ikën nga Kosova në Serbinë ose Malin e Zi të pushtuar nga Boshti . <ref name="Sullivan15">{{Cite book|last=Sullivan|first=Brian|title=The Emerging Strategic Environment: Challenges of the Twenty-first Century|publisher=Praeger Publishers|year=1999|isbn=9780275965730|editor-last=Murray|editor-first=Williamson|page=15|chapter=The Balkans: Of What is Past, or Passing, or to Come|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TSxud2zjVEgC&pg=PA15}}</ref> <ref name="GulyasCsullog236" /> Një vlerësim tregon se numri i serbëve që u detyruan të largoheshin shkon në 70,000-100,000. <ref name="Ramet198" /> Historiografia serbe vlerëson se rreth 100,000 serbë u larguan nga [[Kosova]] gjatë viteve 1941–1945. <ref name="GulyasCsullog236">{{Cite journal|last=Gulyás|first=László|last2=Csüllög|first2=Gábor|year=2015|title=History of Kosovo from the First Balkan War to the End of World War II (1912 –1945|url=https://khv.zcu.cz/export/sites/ffkhv/en/research/vbhr/archiv/2015/WBHR_2015_Number_2.pdf|journal=West Bohemian Historical Review|issue=2|pages=236}}</ref> Burime të tjera serbe e tregojnë numrin në 250,000. Gjatë kësaj periudhe, Vickers vlerëson se forca pushtuese italiane lehtësoi vendosjen e deri në 72,000 shqiptarëve nga Shqipëria në Kosovë. {{Sfn|Vickers|1998}} Pasoi një konflikt tredimensional, i cili përfshinte përkatësitë ndëretnike, ideologjike dhe ndërkombëtare, ku i pari ishte më i rëndësishmi. Megjithatë, këto konflikte ishin relativisht të nivelit të ulët në krahasim me zonat e tjera të Jugosllavisë gjatë viteve të luftës, me një historian serb që vlerësoi se 3,000 shqiptarë dhe 4,000 serbë e malazezë u vranë, dhe dy të tjerë vlerësuan të vdekur nga lufta në 12,000 shqiptarë dhe 10,000 serbë e malazezë. . {{Sfn|Malcolm|1998}} Një hetim zyrtar i kryer nga qeveria jugosllave në vitin 1964 regjistroi rreth 8,000 vdekje të lidhura me luftën në Kosovë ndërmjet viteve 1941 dhe 1945, 5,489 prej të cilëve ishin serbë dhe malazezë dhe 2,177 ishin shqiptarë. <ref>{{Cite book|last=Frank|first=Chaim|url=https://books.google.com/books?id=k6sqlTGHpsAC|title=Antisemitism in Eastern Europe: History and Present in Comparison|publisher=Peter Lang|year=2010|isbn=978-3-631-59828-3|editor-last=Petersen|editor-first=Hans-Christian|location=[[Bern]]|pages=97–98|editor-last2=Salzborn|editor-first2=Samuel}}</ref> == Jugosllavia komuniste == Pas Luftës së Dytë Botërore dhe vendosjes së sundimit komunist në Jugosllavi, programi i kolonizimit u ndërpre, pasi [[Josip Broz Tito|Presidenti Tito]] donte të shmangte konfliktet sektare dhe etnike. <ref name="Sells54">{{Cite book|last=Sells|first=Michael Anthony|url=https://books.google.com/books?id=FAdxZ6F2uEAC&pg=PA54|title=The bridge betrayed: Religion and Genocide in Bosnia|publisher=University of California Press|year=1996|isbn=9780520922099|page=54}}</ref> Tito miratoi një dekret të përkohshëm në mars 1945 që ndalonte kthimin e kolonistëve, ku përfshiheshin disa çetnik dhe pjesa tjetër që u larguan gjatë luftës duke kërkuar strehim. <ref name="Qirezi49" /> <ref name="Lampe228" /> Dy javë më vonë Tito nxori një dekret tjetër dhe e ndoqi atë me një ligj në gusht 1945 që lejonte një kthim të kushtëzuar për një pakicë kolonësh. <ref name="Qirezi49" /> <ref name="Lampe228">{{Cite book|last=Lampe|first=John R.|url=https://books.google.com/books?id=AZ1x7gvwx_8C&pg=PA228|title=Yugoslavia as History: Twice there was a Country|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=9780521774017|page=228}}</ref> Në total, rastet e kthimit ishin 11,168, me 4,829 raste të konfirmuara, 5,744 raste të konfirmuara pjesërisht dhe 595 raste të mohuara. <ref name="Qirezi49">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Një pjesë e vogël e popullsisë së mëparshme koloniste u kthye në Kosovë dhe riposedoi tokën, me një pjesë më të madhe të numrit të tyre (4000 familje) më vonë u larguan në zona të tjera të Jugosllavisë. <ref name="Qirezi49" /> Nga viti 1945-1948, qeveria jugosllave hapi kufirin me Shqipërinë me rreth 25,000 shqiptarë që kaluan dhe u vendosën në Kosovë. Shumica e këtyre mërgimtarëve të pasluftës ishin anëtarë të familjeve të shqiptarëve të vendosur në Kosovë gjatë Luftës së Dytë Botërore nga forcat pushtuese italiane. {{Sfn|Vickers|1998}} Pas Luftës së Dytë Botërore dhe ndarjes Jugosllavi-Shqipëri, autoritetet jugosllave u përpoqën të minimizonin lidhjet midis shqiptarëve të Shqipërisë dhe Kosovës dhe të zbatonin një politikë "turqizimi" që inkurajonte arsimin në gjuhën turke dhe emigrimin në Turqi midis shqiptarëve. <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Në vitin 1953 u arrit një marrëveshje midis Titos dhe [[Mehmet Fuat Qypriliu|Mehmet Fuat Köprülü]], ministrit të jashtëm të Turqisë, që nxiti emigrimin e shqiptarëve në Anadoll. <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Migrimi i detyruar në Turqi u rrit dhe numrat e përmendur nga Klejda Mulaj për vitet 1953-1957 janë 195,000 shqiptarë që largohen nga Jugosllavia dhe për vitin 1966, rreth 230,000 njerëz. <ref name="Mulaj45" /> Historiani [[Noel Malcolm]] e vendosi numrin e shqiptarëve që largoheshin për në Turqi në 100,000 midis viteve 1953-1966. <ref name="Qirezi50" /> Faktorët e përfshirë në rritjen e migrimit ishin frikësimi dhe presioni ndaj popullatës shqiptare për t'u larguar përmes një fushate të drejtuar nga shefi i policisë jugosllave [[Aleksandar Rankoviç]] që zyrtarisht u deklarua se kishte për qëllim frenimin [[Nacionalizmi shqiptarë|e nacionalizmit shqiptar]] . <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Kosova nën kontrollin e Rankoviqit shihej nga Turqia si individi që do të zbatonte “Marrëveshjen e Gjentëlmene”. <ref name="Qirezi50">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Në të njëjtën kohë, një fazë e re e kolonizimit ndodhi në rajon pasi familjet malazeze dhe serbe u vendosën në Kosovë. <ref name="Mulaj45" /> Situata përfundoi në vitin 1966 me largimin e Rankoviqit nga posti i tij. <ref name="Mulaj45">{{Cite book|last=Mulaj|first=Klejda|url=https://books.google.com/books?id=sGQVdG63WPYC&pg=PA69|title=Politics of ethnic cleansing: nation-state building and provision of in/security in twentieth-century Balkans|publisher=Lexington Books|year=2008|isbn=9780739146675|page=45}}</ref> === Regjistrimet === ==== Regjistrimi i vitit 1948 ==== [[Skeda:Zabrana_povratka_kolonistima.jpg|djathtas|parapamje|247x247px| Në vitin 1945, dekreti që ndalonte përkohësisht kthimin e kolonistëve u botua në listën periodike qeveritare ''Službeni list''.]] 727 820 gjithsej banorë * 498,242 [[Shqiptarët|shqiptarë]] ( ''68.46%'' ) * 171,911 [[Serbët|serbë]] ( ''23.62%'' ) * 28,050 [[Malazezët|malazezë]] ( ''3.86%'' ) * 11,230 [[Romët|romë]] ( ''1.54%'' ) * 5290 [[Kroatët|kroatë]] ( ''0.73%'' ) * 1,315 [[Turqit|turq]] ( ''0.18%'' ) * 526 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]] ( ''0.07%'' ) * 362 [[Rusët|rusë]] ( ''0,05%'' ) * 283 [[Sllovenët|sllovenë]] ( ''0.04%'' ) * 197 [[Gjermanët|gjermanë]] ( ''0.03%'' ) * 83 [[Hungarezët|hungarez]] ( ''0.01%'' ) * 77 [[Bullgarët|bullgarë]] ( ''0.01%'' ) * 39 italianë * 31 rusin * 29 çekë * 18 [[Rumunët|rumunë]] * 2 sllovakë * 9,679 [[Myslimanët|muslimanë]] të pavendosur ( ''1.33%'' ) * 456 të tjera dhe të panjohura ( ''0.06%'' ) ==== Regjistrimi i vitit 1953 ==== 963.959 gjithsej banorë * 524,559 [[Shqiptarët|shqiptarë]] ( ''64.91%'' ) * 189,969 [[Serbët|serbë]] ( ''23.51%'' ) * 34,583 [[Turqit|turq]] ( ''4.28%'' ) * 31,343 [[Malazezët|malazezë]] ( ''3.88%'' ) * 6201 [[Kroatët|kroatë]] ( ''0.77%'' ) * 972 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]] ( ''0.12%'' ) * 411 [[Sllovenët|sllovenë]] ( ''0.05%'' ) * 6,241 jugosllavë të pavendosur ( ''0.77%'' ) * 401 [[Sllavët|sllavë]] të tjerë ( ''0.05%'' ) * 13,561 të tjerë ( ''1.68%'' ) ==== Regjistrimi i vitit 1961 ==== 1 956 196 gjithsej banorë * 646,604 shqiptarë ( ''67.08%'' ) * 227,016 serbë ( ''23.55%'' ) * 37,588 malazezë ( ''3.9%'' ) * 8,026 muslimanë etnikë ( ''0.83%'' ) * 7251 kroatë ( ''0.75%'' ) * 5203 jugosllavë ( ''0.54%'' ) * 3,202 romë ( ''0.33%'' ) * 1,142 maqedonas ( ''0.12%'' ) * 510 sllovenë ( ''0.05%'' ) * 210 hungarez ( ''0.02%'' ) <gallery> Skeda:Kosovo ethnic 1961.png|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1961.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1961_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:Kosovo1961Ethnic.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:KiM-UA-1961.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - US N 1961.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - US 1961.gif|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - UC N 1961.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - UH N 1961.GIF|Shpërndarja e kroatëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1971 ==== * 916.168 shqiptarë ose 73,7% * 228,264 serbë ( ''18.4%'' ) * 31,555 malazezë ( ''2.5%'' ) * 26,000 myslimanë sllavë ( ''2.1%'' ) * 14,593 romë ( ''1.2%'' ) * 12,244 turq ( ''1.0%'' ) * 8,000 kroatë ( ''0.7%'' ) * 920 jugosllavë ( ''0.1%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1971.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1971_2.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:Kosovo1971Ethnic.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB_-_KiM_-_UA_N_1971.gif|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:KiM - Udeo Albanaca po naseljima 1971.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - US 1971.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - UC 1971.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - UM 1971.GIF|Shpërndarja e myslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1981 ==== 359,346 banorë gjithsej <ref name="Political Parties of Eastern Europe">{{Cite book|last=Bugajski|first=Janusz|url=https://books.google.com/books?id=9gGKtLTQlUcC|title=Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era|publisher=The Center for Strategic and International Studies|year=2002|isbn=1563246767|location=New York|page=479}}</ref> * 1,226,736 shqiptarë ( ''77.42%'' ) * 209,498 serbë ( ''13.2%'' ) * 27,028 malazezë ( ''1.7%'' ) * 2676 jugosllavë ( ''0.2%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1981.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1981_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:Kosovo1981Ethnic.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UA N 1981.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UA 1981.gif|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:KiM-US-1981.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UM N 1981.gif|Shpërndarja e myslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:KiM-UC-1981.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UR 1981.gif|Shpërndarja e romëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:Ethnic composition of Kosovo 1981.png|Përbërja etnike e Kosovës në vitin 1981 me enklavat serbe të paraqitura si në vitin 2011 </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1991 ==== ===== Popullsia e regjistruar ===== Sipas rezultateve zyrtare statistikore jugosllave, pothuajse të gjithë shqiptarët dhe disa romë dhe [[Myslimanët (kombësi)|myslimanë etnikë]] bojkotuan regjistrimin pas thirrjes së [[Ibrahim Rugova|Ibrahim Rugovës]] për të bojkotuar institucionet serbe. 359,346 banorë gjithsej <ref name="Political Parties of Eastern Europe"/> Sipas përkatësisë etnike: * 194.190 serbë * 57,758 muslimanë (pakica e bojkotuar) * 44,307 romë (minoriteti i bojkotuar) * 20.356 malazezë * 9091 shqiptarë (shumica e bojkotuar) * 10.446 turq * 8,062 kroatë ( [[Janjevët|Janjevci]], Letnicani) * 3457 jugosllavë <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1991_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 (popullsia e regjistruar) Skeda:SRB - KiM - URoma N 1991.GIF|Shpërndarja e romëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991. </gallery> : Sipas fesë: * 216,742 (60,32%) ortodoksë * 126.577 (35,22%) myslimanë * 9990 (2,78%) katolikë * 1,036 (0,29) Ateist * 4,417 (1,23) E panjohur <gallery> Skeda:KiM_-_Verski_sastav_po_naseljima_1991.gif|Struktura fetare e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991. (popullsia e regjistruar) </gallery> ===== Popullsia e vlerësuar ===== Enti statistikor i Krahinës Autonome të Kosovës ka vlerësuar numrin e përgjithshëm të shqiptarëve, myslimanëve dhe romëve. 1 956 196 gjithsej banorë Sipas përkatësisë etnike: * 1,596,072 shqiptarë ( ''81.6%'' ) * 194,190 serbë ( ''9.9%'' ) * 66,189 muslimanë ( ''3.4%'' ) * 45,745 romë ( ''2.34%'' ) * 20,365 malazezë ( ''1.04%'' ) * 10,445 turq ( ''0.53%'' ) * 8,062 kroatë ( [[Janjevët|Janjevci]], Letnicani) ( ''0,41'' ) * 3,457 jugosllavë ( ''0.18%'' ) * 11,656 të tjerë ( ''0.6%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1991_1.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Etnicki_sastav_po_naseljima_1991_1-2.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Albanaca_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e shqiptarëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Srba_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Muslimana_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e muslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:Ethnic map of Kosovo, municipalities (1991).png|Harta etnike e Kosovës, të dhënat e vitit 1991 </gallery> Korrigjimet nuk duhet të konsiderohen të jenë plotësisht të sakta. Numri i shqiptarëve nganjëherë konsiderohet si i nënvlerësuar. Nga ana tjetër, ndonjëherë konsiderohet si një mbivlerësim, duke u nxjerrë nga censa e mëparshme që besohet se janë mbivlerësime. Enti i Statistikave të Kosovës thekson se cilësia e regjistrimit të vitit 1991 është “e dyshimtë”. [https://web.archive.org/web/20070626234926/http://www.ks-gov.net/esk/esk/pdf/english/population/Kosovo_population.pdf]. Në shtator 1993, parlamenti boshnjak ia ktheu emrin historik ''[[Boshnjakët|Boshnjakë]]'' . Disa muslimanë kosovarë kanë filluar ta përdorin këtë term për t'iu referuar vetes që nga ajo kohë. == Qeveria e Millosheviqit (1990) == Deri në vitin 1992, situata në Kosovë u përkeqësua dhe politikanët nga të dyja palët ishin në një ngërç drejt zgjidhjeve për të ardhmen e rajonit. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Shqetësimet u rritën në mesin e serbëve dhe u krijua një organizatë e quajtur Blloku Serb për Kolonizimin e Kosovës në [[Prishtinë]], që synonte t'i bënte zyrtarët shtetërorë me qendër në Beograd për të rritur popullsinë serbe brenda Kosovës. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Si i tillë, shteti vuri në dispozicion kredi për ndërtimin e apartamenteve dhe shtëpive së bashku me mundësi punësimi për malazezët dhe serbët që zgjodhën të zhvendoseshin në rajon. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Në mars të vitit 1992, rreth 3000 persona nga [[Serbomalazezët në Shqipëri|minoriteti serb në Shqipëri]] kishin emigruar në Kosovë pasi kishin pranuar ofertën e qeverisë. <ref name="JanjicLalajPula290">{{Cite book|last=Janjić|first=Dušan|title=Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative|last2=Lalaj|first2=Anna|last3=Pula|first3=Besnik|publisher=Purdue University Press|year=2013|isbn=9781557536174|editor-last=Ingrao|editor-first=Charles W.|page=290|chapter=Kosovo under the Milošević Regime|editor-last2=Emmert|editor-first2=Thomas A.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=IDMhDgCJCe0C&pg=PA290}}</ref> Në atë kohë, qeveria nën Presidentin [[Sllobodan Millosheviç|Slobodan Millosheviç]] ndoqi kolonizimin mes një situate vështirësish financiare dhe burimesh të kufizuara. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Ligjet u miratuan nga parlamenti i Serbisë që kërkonin të ndryshonin balancën e pushtetit në Kosovë në lidhje me ekonominë, demografinë dhe politikën. <ref name="Mertus466" /> Parlamenti i Serbisë më 11 janar 1995 miratoi ''Dekretin për kolonizimin e Kosovës të Republikës Federale të Jugosllavisë'' . <ref name="Bellamy115" /> Ai përshkruante përfitimet e qeverisë për serbët që dëshironin të shkonin dhe të jetonin në Kosovë me kredi për të ndërtuar shtëpi ose për të blerë banesa të tjera dhe ofronin parcela toke falas. <ref name="Bellamy115" /> <ref name="Mertus466">{{Cite journal|last=Mertus|first=Julie A.|year=2009|title=Operation allied force: Handmaiden of independent Kosovo|journal=International Affairs|volume=85|issue=3|pages=466|doi=10.1111/j.1468-2346.2009.00808.x}}</ref> Pak serbë e pranuan ofertën për shkak të përkeqësimit të situatës në Kosovë në atë kohë. <ref name="Bellamy115">{{Cite book|last=Bellamy|first=Alex J.|title=The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions|publisher=Routledge|year=2012|isbn=9781136334764|editor-last=Booth|editor-first=Ken|page=115|chapter=Human wrongs in Kosovo, 1974–99|chapter-url=https://books.google.com/books?id=e4MsBgAAQBAJ&pg=PA115}}</ref> Rreth 10,000 refugjatë serbë nga Krajina dhe mbi 2000 nga Bosnja u zhvendosën në Kosovë, për shkak të [[Luftërat në Jugosllavi|Luftërave Jugosllave]] . <ref name="ChronKosAlb" /> Në vitin 1995, qeveria u përpoq të ndryshonte ekuilibrin etnik të rajonit përmes zhvendosjes së planifikuar të 100,000, më vonë reduktuar në 20,000 refugjatë serbë nga Krajina në [[Kroacia|Kroaci]] në Kosovë. <ref name="ChronKosAlb">{{Cite web|title=Chronology for Kosovo Albanians in Serbia|url=https://www.refworld.org/docid/469f38f51e.html|access-date=21 janar 2013|publisher=[[University of Maryland]]}}</ref> <ref name="vanSelm45" /> Disa nga refugjatët serbë kundërshtuan shkuarjen në Kosovë. <ref name="vanSelm45" /> Në vitin 1996, statistikat zyrtare të qeverisë vendosën numrin e refugjatëve në Kosovë në 19,000. <ref name="vanSelm45" /> Shumica e refugjatëve serbë u larguan më pas dhe disa mbetën. <ref name="Bellamy115"/> Në fillim të vitit 1997, numri i refugjatëve serbë të zhvendosur në Kosovë ishte 4000 <ref name="vanSelm45">{{Cite book|last=van Selm|first=Joanne|url=https://books.google.com/books?id=-90jLdliTFUC&q=bus-load|title=Kosovo's Refugees in the European Union|publisher=Continuum International Publishing Group|year=2000|isbn=978-1-85567-641-1|pages=4–5}}</ref> dhe 6000 në fillim të vitit 1999 <ref name="HumanRightsWatch">{{Cite web|date=gusht 1999|title=Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo|url=https://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|publisher=[[Human Rights Watch]]}} para. 35.</ref> Me përkeqësimin e situatës sociopolitike, shqiptarët e Kosovës që numëronin rreth 300,000 u larguan gjatë kësaj periudhe për në Evropën Perëndimore. <ref name="Qirezi52">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Pas shpërthimit të konfliktit ndërmjet qeverisë së Millosheviçit dhe [[Ushtria Çlirimtare e Kosovës|Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës]], në fillim të vitit 1997, rreth 9,000 refugjatë serbë dhe afër 20,000 serbë lokalë u larguan nga Kosova. <ref name="OSCE226">{{Cite web|last=[[OSCE]]|date=1999|title=Kosovo/Kosova, As Seen, As Told, An analysis of the human rights findings of the OSCE Kosovo Verification Mission, October 1998 to June 1999|url=https://www.osce.org/odihr/17772?download=true|publisher=OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights|page=226}}</ref> === Lufta e Kosovës (1999) === Gjatë [[Lufta e Kosovës|luftës së Kosovës]] (1997–1999), forcat serbe, me sa duket, dëbuan nga Kosova mes 800,000 – 1,000,000 shqiptarë duke përdorur taktika të tilla si konfiskimi i dokumenteve personale për ta vështirësuar ose parandaluar ndonjë kthim në të ardhmen. <ref name="Qirezi5153">{{Cite book|last=Qirezi|first=Arben|title=Kosovo and Serbia: Contested Options and Shared Consequences|publisher=University of Pittsburgh Press|year=2017|isbn=9780822981572|editor-last=Mehmeti|editor-first=Leandrit I.|pages=51–53|chapter=Settling the self-determination dispute in Kosovo|editor-last2=Radeljić|editor-first2=Branislav|chapter-url=https://books.google.com/books?id=IWMqDwAAQBAJ&pg=PT73}}</ref> Shqiptarët e Kosovës më vonë u kthyen pas ndërhyrjes së NATO-s dhe përfundimit të luftës. Në vitin 1999, më shumë se 11,000 vdekje u raportuan në zyrën e [[Gjykata e Hagës për ish Jugosllavinë|Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-prokuroren e Jugosllavisë,]] [[Carla del Ponte|Carla Del Ponte]] . <ref>{{Cite news|date=10 nëntor 1999|title=World: Europe UN gives figure for Kosovo dead|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/514828.stm|url-status=live|access-date=5 janar 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100420192736/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/514828.stm|archive-date=20 prill 2010}}</ref> Gjatë luftës u vranë gjithsej rreth 10,317 civilë, nga të cilët 8,676 ishin shqiptarë, 1,196 serbë dhe 445 romë dhe të tjerë, përveç 3,218 anëtarëve të vrarë të formacioneve të armatosura. <ref>{{Cite web|date=4 shkurt 2015|title=Kosovo Memory Book Database Presentation and Expert Evaluation|url=http://www.kosovomemorybook.org/wp-content/uploads/2015/02/Expert_Evaluation_of_Kosovo_Memory_Book_Database_Prishtina_04_02_2015.pdf|website=kosovomemorybook.org}}</ref> Deri në vitin 2010, rreth 3,000 persona ishin ende të zhdukur, nga të cilët 2,500 shqiptarë, 400 serbë dhe 100 [[Romët|romë]] . <ref>{{Cite news|last=KiM Info-Service|date=7 qershor 2000|title=3,000 missing in Kosovo|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/781310.stm|url-status=live|access-date=5 janar 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100420192727/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/781310.stm|archive-date=20 prill 2010}}</ref> Në ditët pas tërheqjes së Ushtrisë Jugosllave, afër 80,000 (pothuajse gjysma e 200,000 që vlerësohet se jetonin në Kosovë) civilë serbë dhe të tjerë joshqiptarë u larguan nga Kosova. <ref>{{Cite web|date=gusht 1999|title=Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo|url=https://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120902070934/http://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|archive-date=2 shtator 2012|publisher=[[Human Rights Watch]]}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Hudson|first=Robert|url=https://books.google.com/books?id=wkQ3I6GyClEC&pg=PA29|title=After Yugoslavia: Identities and Politics Within the Successor States|last2=Bowman|first2=Glenn|date=2012|isbn=9780230201316|page=30}}</ref> <ref>{{Cite web|date=4 gusht 1999|title=Kosovo Crisis Update|url=http://www.unhcr.org/3ae6b80f2c.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016002408/http://www.unhcr.org/3ae6b80f2c.html|archive-date=16 tetor 2015|publisher=[[United Nations High Commissioner for Refugees|UNHCR]]}}</ref> <ref>{{Cite web|date=6 tetor 2006|title=Forced Expulsion of Kosovo Roma, Ashkali and Egyptians from OSCE Participated state to Kosovo|url=http://www.osce.org/odihr/21342?download=true|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151126062302/http://www.osce.org/odihr/21342?download=true|archive-date=26 nëntor 2015|publisher=[[Organization for Security and Co-operation in Europe|OSCE]]}}</ref> <ref name="Wills">{{Cite book|last=Siobhán Wills|url=https://books.google.com/books?id=QoqQ7kBrlSAC&pg=PA219|title=Protecting Civilians: The Obligations of Peacekeepers|date=26 shkurt 2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-953387-9|page=219}}</ref> Vlerësimet e numrit të serbëve që u larguan kur forcat serbe u larguan nga [[Kosova]] variojnë nga 65,000 në 250,000. <ref>Coordinating Centre of Serbia for Kosovo-Metohija: [https://web.archive.org/web/20040416201639/http://www.serbia.sr.gov.yu/coordination_centre/index.html Principles of the program for return of internally displaced persons from Kosovo and Metohija].</ref> Përveç kësaj, më pak se njëqind refugjatë serbë nga Kroacia mbetën në Kosovë. <ref name="HumanRightsWatch"/> == Shekulli 20 == === Regjistrimi i vitit 2011 === Në regjistrimin e vitit 2011 kishte 1,739,825 banorë. ECMI "thirr për kujdes kur i referohet regjistrimit të vitit 2011", për shkak të bojkotit nga komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës dhe bojkotit të pjesshëm nga serbët dhe romët në jug të Kosovës. <ref>{{Cite news|title=ECMI: Minority figures in Kosovo census to be used with reservations|publisher=ECMI|url=http://www.infoecmi.eu/index.php/ecmi-minority-figures-in-kosovo-census-to-be-used-with-reservations/}}</ref> Sipas të dhënave, kjo është përbërja etnike e Kosovës: * [[Shqiptarët|Shqiptarë]] : 1,616,869 (92.9%) * [[Serbët|Serb]] *: 25,532 (1.5%) * [[Boshnjakët|boshnjakë]] : 27,553 (1.6%) * [[Turqit]] : 18,738 (1.1%) * [[Ashkali]] : 15,436 (0.9%) * [[Ashkali|Egjiptianët]] : 11,524 (0.6%) * [[Goranët|goranë]] : 10,265 (0.6%) * [[Romët|Romë]] : 8,824 (0.5%) * Të tjera: 2352 (0.1%) * Të paspecifikuara: 2752 (0.1%) Që nga viti 2014, ka rreth 96,000 serbë të Kosovës dhe rreth 3/4 e tyre jetojnë në [[Koloshini i Ibrit|veri të Kosovës]].<ref name="Cocozelli">{{Harvnb|Cocozelli|2016|p=267}}</ref><gallery> Skeda:Kosovo ethnic map 2011 census.GIF|Harta etnike e Kosovës 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Albanians in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Shqiptarët në Kosovë|shqiptarëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Serbs in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Serbët në Kosovë|serbëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Bosniaks in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Boshnjakët në Kosovë|boshnjakëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Turks in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Turqit në Kosovë|turqve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Gorani in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e goranëve në Kosovë 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Roma(ashkali,egyptians) in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Romët në Kosovë|romëve, ashkalive dhe egjiptianëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. </gallery> == Shih edhe == * [[Demografia e Vilajetit të Kosovës]] * [[Enklavat serbe në Kosovë]] * [[Demografia e Kosovës]] == Literatura == *{{cite book |last1=Cocozelli |first1=Fred |editor1-last=Ramet |editor1-first=Sabrina |title=Ethnic Minorities and Politics in Post-Socialist Southeastern Europe |date=2016 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1316982778 |url=https://books.google.com/books?id=FpEwDQAAQBAJ&pg=PA267}} *{{Cite book|last=Curta|first=Florin|author-link=Florin Curta|title=The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700|year=2001|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=rcFGhCVs0sYC|isbn=9781139428880}} *{{Cite book|last=Curta|first=Florin|author-link=Florin Curta|title=Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250|year=2006|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|url=https://archive.org/details/southeasterneuro0000curt|url-access=registration|isbn=9780521815390}} *{{cite journal|last=Hammond|first=Nicholas Geoffrey Lemprière|title=The Kingdoms in Illyria circa 400-167 B.C.|journal=The Annual of the British School at Athens|publisher=British School at Athens|volume=61|year=1966|jstor=30103175|pages=239–253|doi=10.1017/S0068245400019043}} *{{Cite book|last=Malcolm|first=Noel|author-link=Noel Malcolm|title=Kosovo: A Short History|publisher=Macmillan|url=https://books.google.com/books?id=GGQ_AQAAIAAJ|year=1998|isbn=9780333666128}} * {{Cite book|last=Papazoglu|first=Fanula|author-link=Fanula Papazoglu|title=The Central Balkan Tribes in pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians|year=1978|location=Amsterdam|publisher=Hakkert|url=https://books.google.com/books?id=Up4JAQAAIAAJ}} *{{cite thesis|last1=Prendergast|first1=Eric|year=2017|title=The Origin and Spread of Locative Determiner Omission in the Balkan Linguistic Area |url=https://escholarship.org/uc/item/7nk454x6|publisher=UC Berkeley}} * {{cite book|last=Vickers|first=Miranda|year=1998|title=Between Serb and Albanian: A History of Kosovo|url=https://archive.org/details/betweenserbalban00vick|publisher=Columbia University Press|isbn=0-631-19807-5}} * {{cite book|last=Wilkes|first=J. J.|year=1992|title=The Illyrians|publisher=Blackwell |isbn=0-631-19807-5}} == Referime == {{reflist|3}} [[Kategoria:Demografia e Kosovës]] [[Kategoria:Historia e Kosovës]] rcdw37at6agw1vw5ea07va5tut5g489 0 317931 2467587 2465948 2022-08-04T19:20:07Z KrasniqiGashi 143979 /* Lidhje të jashtme */ wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = Replused | birth_name = Joris Mirena | birth_date = {{Birth date and age|4|1|2002|df=yes}} | birth_place = Gjenevë, [[Zvicra|Zvicër]] | occupation = muzikant | image = Replused.jpg | genre = Vaporwave | years_active = 2015–prezente | label = Records DK, Apathyc Records | website = [https://replused.bandcamp.com/ Faqja Zyrtare] }} Joris Mirena, (lindur më 4 janar 2002 në Gjenevë, Zvicër) i njohur më mirë si Replused, është një artist zviceran nga skena elektronike i cili njihet për një seri albumesh vaporwave.<ref>1</ref><ref>2</ref><ref>3</ref><ref>4</ref> Ai ka lindur në [[Gjeneva|Gjenevë]] të [[Zvicra|Zvicrës]] por është me origjinë nga Kosova dhe aktualisht jeton në Zvicër. Ai ka nxjerrë shumë albume dhe EP me pseudonime të ndryshme. [https://g.co/kgs/e5ofpW Replused] është gjithashtu një inxhinier zëri dhe dizajner grafik. Stili i Replused është mjaft i larmishëm. Në diskografinë e tij gjejmë [http://wikipedia.org/wiki/Vaporwave vaporwave], [https://www.vanpaugam.com/blog/what-are-barber-beats barberbeats], apo edhe muzikë progresive elektronike. Replused filloi karrierën e tij në fillim të viteve [[2015]], pas së cilës ai filloi të regjistronte punë solo nën emrin e tij dhe një shumëllojshmëri të gjerë pseudonimi. Ai nënshkroi me labelin [http://Distrokid.com Records DK] në 2021 dhe krijoi labelin e tij Apathyc Records në 2022. ==Diskografia== *''Blank Future'' (2022) *''Holographic Sunset'' (2022) *''アラビアンナイト'' (2022) *''Virtual Plaza'' (2022) *''Heart'' (2022) *''Honolulu'' (2022) *''dancing on the sun'' (2022) *''NOW THAT'S WHAT I CALL VAPORWAVE'' (2022) *''Her Eyes'' (2022) *''vapor404'' (2022) *''時間を過ごすために'' (2016) *''私は退屈です'' (2015) '''EP''' *''エンチャント '' (2022) == Referime == {{Reflist}} * [https://freepressinfo.com/replused-fusiona-musica-vaporwave-y-arte-3d/] Intervistë në spanjisht me Joris Mirenën për karrierën e tij në botën e artit dhe muzikës] * [https://themagazineplus.com/2022/07/06/replused-who-made-a-name-in-the-world-of-music-industry-at-the-age-of-only-20/] Amerikan Magazine] * [https://businessnewsday.com/replused-journey-from-designer-to-musical-artist/] Amerikan Magazine - Udhëtim nga stilisti në artist muzikor] * [https://todayonetime.com/replused-a-growing-multi-talented-french-musical-artistgraphic-designerand-internet-personality/] Artikull për muzikën e tij] * [https://www.6tnews.com/know-how-replused-manage-to-establish-himself-as-an-musician/] Dije se si Replused arriti të vendoset si muzikant nga një artikull i revistës amerikane] == Lidhje të jashtme == *https://replused.bandcamp.com/ Official Bandcamp site *https://www.youtube.com/channel/UCGpLxd8utLowJQqUpaDqwFw Official YouTube channel *https://www.facebook.com/Replused/ Official Facebook page *https://www.instagram.com/replused Official page of the artist on Instagram [[Kategoria:Lindje 2002]] [[Kategoria:Muzikant]] [[Kategoria:Muzikant shqiptarë]] [[Kategoria:Muzikant zviceranë]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] ipfu4k7o8ev44tmr7fbpjmsnt0ggqvb 2467588 2467587 2022-08-04T19:31:42Z KrasniqiGashi 143979 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = Replused | birth_name = Joris Mirena | birth_date = {{Birth date and age|4|1|2002|df=yes}} | birth_place = Geneva,[[Switzerland|Switzerland]] | occupation = musician | image = Replused.jpg | genre = Vaporwave | years_active = 2015–present | label = Records DK, Apathyc Records | website = [https://replused.bandcamp.com/ official website] }} Joris Mirena, (born January 4, 2002 in Geneva, Switzerland) better known as Replused, is a Swiss artist from the electronic scene who is known for a series of vaporwave albums<ref>1</ref>. He was born in [[Geneva|Geneva]] in [[Switzerland|Switzerland]] but is originally from Kosovo and currently lives in Switzerland. He has released many albums and EPs under various aliases. [https://g.co/kgs/e5ofpW Replused] is also a sound engineer and graphic designer. Replused's style is quite diverse. In his discography we find [http://wikipedia.org/wiki/Vaporwave vaporwave], [https://www.vanpaugam.com/blog/what-are-barber-beats barberbeats], or even progressive electronic music. Replused filloi karrierën e tij në fillim të viteve [[2015]], pas së cilës ai filloi të regjistronte punë solo nën emrin e tij dhe një shumëllojshmëri të gjerë pseudonimi. He signed with the label [http://Distrokid.com Records DK], [https://symphonic.com/ Symphonic Distribution] and he created his own label Apathyc Records in 2022. ==Discography== *''Blank Future'' (2022) *''Holographic Sunset'' (2022) *''アラビアンナイト'' (2022) *''Virtual Plaza'' (2022) *''Heart'' (2022) *''Honolulu'' (2022) *''dancing on the sun'' (2022) *''NOW THAT'S WHAT I CALL VAPORWAVE'' (2022) *''Her Eyes'' (2022) *''vapor404'' (2022) *''時間を過ごすために'' (2016) *''私は退屈です'' (2015) '''EP''' *''エンチャント '' (2022) == Referime == {{Reflist}} https://replused.bandcamp.com/ * [https://freepressinfo.com/replused-fusiona-musica-vaporwave-y-arte-3d/] Interview in Spanish with Joris Mirena about his career in the world of art and music] * [https://themagazineplus.com/2022/07/06/replused-who-made-a-name-in-the-world-of-music-industry-at-the-age-of-only-20/] American Magazine] * [https://businessnewsday.com/replused-journey-from-designer-to-musical-artist/] Amerikan Magazine - Journey from designer to music artist] * [https://todayonetime.com/replused-a-growing-multi-talented-french-musical-artistgraphic-designerand-internet-personality/] Article about his music] * [https://www.6tnews.com/know-how-replused-manage-to-establish-himself-as-an-musician/] Learn how Replused managed to establish themselves as a musician from an American magazine article] == Links == *https://replused.bandcamp.com/ Official Bandcamp site *https://www.youtube.com/channel/UCGpLxd8utLowJQqUpaDqwFw Official YouTube channel *https://www.facebook.com/Replused/ Official Facebook page *https://www.instagram.com/replused Official page of the artist on Instagram [[Kategoria:Lindje 2002]] [[Kategoria:Muzikant]] [[Kategoria:Muzikant shqiptarë]] [[Kategoria:Muzikant zviceranë]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] dht971nvo28xo6fa5xua9x94ttmaq85 2467607 2467588 2022-08-05T08:51:25Z AT44 12961 wikitext text/x-wiki {{grise|Artikulli i shkruar në gjuhë të huaj dhe me referime të dobëta.}} {{Infobox musical artist | name = Replused | birth_name = Joris Mirena | birth_date = {{Birth date and age|4|1|2002|df=yes}} | birth_place = Geneva,[[Switzerland|Switzerland]] | occupation = musician | image = Replused.jpg | genre = Vaporwave | years_active = 2015–present | label = Records DK, Apathyc Records | website = [https://replused.bandcamp.com/ official website] }} Joris Mirena, (born January 4, 2002 in Geneva, Switzerland) better known as Replused, is a Swiss artist from the electronic scene who is known for a series of vaporwave albums<ref>1</ref>. He was born in [[Geneva|Geneva]] in [[Switzerland|Switzerland]] but is originally from Kosovo and currently lives in Switzerland. He has released many albums and EPs under various aliases. [https://g.co/kgs/e5ofpW Replused] is also a sound engineer and graphic designer. Replused's style is quite diverse. In his discography we find [http://wikipedia.org/wiki/Vaporwave vaporwave], [https://www.vanpaugam.com/blog/what-are-barber-beats barberbeats], or even progressive electronic music. Replused filloi karrierën e tij në fillim të viteve [[2015]], pas së cilës ai filloi të regjistronte punë solo nën emrin e tij dhe një shumëllojshmëri të gjerë pseudonimi. He signed with the label [http://Distrokid.com Records DK], [https://symphonic.com/ Symphonic Distribution] and he created his own label Apathyc Records in 2022. ==Discography== *''Blank Future'' (2022) *''Holographic Sunset'' (2022) *''アラビアンナイト'' (2022) *''Virtual Plaza'' (2022) *''Heart'' (2022) *''Honolulu'' (2022) *''dancing on the sun'' (2022) *''NOW THAT'S WHAT I CALL VAPORWAVE'' (2022) *''Her Eyes'' (2022) *''vapor404'' (2022) *''時間を過ごすために'' (2016) *''私は退屈です'' (2015) '''EP''' *''エンチャント '' (2022) == Referime == {{Reflist}} https://replused.bandcamp.com/ * [https://freepressinfo.com/replused-fusiona-musica-vaporwave-y-arte-3d/] Interview in Spanish with Joris Mirena about his career in the world of art and music] * [https://themagazineplus.com/2022/07/06/replused-who-made-a-name-in-the-world-of-music-industry-at-the-age-of-only-20/] American Magazine] * [https://businessnewsday.com/replused-journey-from-designer-to-musical-artist/] Amerikan Magazine - Journey from designer to music artist] * [https://todayonetime.com/replused-a-growing-multi-talented-french-musical-artistgraphic-designerand-internet-personality/] Article about his music] * [https://www.6tnews.com/know-how-replused-manage-to-establish-himself-as-an-musician/] Learn how Replused managed to establish themselves as a musician from an American magazine article] == Links == *https://replused.bandcamp.com/ Official Bandcamp site *https://www.youtube.com/channel/UCGpLxd8utLowJQqUpaDqwFw Official YouTube channel *https://www.facebook.com/Replused/ Official Facebook page *https://www.instagram.com/replused Official page of the artist on Instagram [[Kategoria:Lindje 2002]] [[Kategoria:Muzikant]] [[Kategoria:Muzikant shqiptarë]] [[Kategoria:Muzikant zviceranë]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] mw7bqzedbm49mit552i1z12np2ss95z 3 318017 2467550 2467294 2022-08-04T15:50:35Z 178.197.239.40 wikitext text/x-wiki përshendetje ake mundsi ta rikthesh artikullin e me emrin artistik EFEM per qfar arsye e preke ate ore esht i njohur si efem jo si festim mehmeti o nderuar[[Speciale:Kontributet/2A02:1210:56ED:CF00:FC6C:CFC0:B3C1:3690|2A02:1210:56ED:CF00:FC6C:CFC0:B3C1:3690]] 2 gusht 2022 19:59 (CEST) :https://sq.wikipedia.org/wiki/Festim_Mehmeti rikthje ne EFEM per qfar arsyje e prek kte ore i nderuar [[Përdoruesi:Donflori|Donflori]] ([[Përdoruesi diskutim:Donflori|diskutimet]]) 2 gusht 2022 20:50 (CEST) ::Pershendetje [[Përdoruesi:Klein Muçi]] mund ta rishikosh ket ketu ky beri gabim ky Doardear nuk esht i njohur ne ket mënyr ore ësht i njohur si efem tregoj keti qfar administratori je ti kush te dha privilegje ty ore [[Përdoruesi:Doardear]] [[Përdoruesi:Donflori|Donflori]] ([[Përdoruesi diskutim:Donflori|diskutimet]]) 2 gusht 2022 20:55 (CEST) == Rreth artikullit [[EFEM]] == Përshëndetje bashkëpunëtor, e vlerësojmë shumë punën tuaj në Wikipedia, por ka disa rregulla themelore. Emërtimi i artikujve për artistët duhet të bëhet sipas emrit, me të cilin njihen ata (qoftë ai emër artistik ose real). Ju lutem t'i riktheni redaktimet e zhvendosjes te artikulli [[Festim Mehmeti]]. Herën tjetër, nëse doni ta zhvendosni një artikull, është mirë të bëhet fillimisht një diskutim mes redaktorësh në Wiki dhe pastaj të merret një vendim i përbashkët dhe në pajtueshmëri të plotë. Nëse keni diçka për të shtuar, ju lutem vendoseni poshtë këtij mesazhi! Faleminderit! --[[Përdoruesi:Berishasinan|Berishasinan]] ([[Përdoruesi diskutim:Berishasinan|diskutimet]]) 3 gusht 2022 01:03 (CEST) n2gqasyfso8saolbn72nfthf4hqu05g 2467556 2467550 2022-08-04T16:55:11Z AT44 12961 U kthyen ndryshimet e [[Special:Contributions/178.197.239.40|178.197.239.40]] ([[Përdoruesi diskutim:178.197.239.40|diskutimet]]) në versionin e fundit nga [[Përdoruesi:Berishasinan|Berishasinan]]. wikitext text/x-wiki përshendetje ake mundsi ta rikthesh artikullin e me emrin artistik EFEM per qfar arsye e preke ate ore esht i njohur si efem jo si festim mehmeti o nderuar[[Speciale:Kontributet/2A02:1210:56ED:CF00:FC6C:CFC0:B3C1:3690|2A02:1210:56ED:CF00:FC6C:CFC0:B3C1:3690]] 2 gusht 2022 19:59 (CEST) :https://sq.wikipedia.org/wiki/Festim_Mehmeti rikthje ne EFEM per qfar arsyje e prek kte ore i nderuar [[Përdoruesi:Donflori|Donflori]] ([[Përdoruesi diskutim:Donflori|diskutimet]]) 2 gusht 2022 20:50 (CEST) ::Pershendetje [[Përdoruesi:Klein Muçi]] mund ta rishikosh ket ketu ky beri gabim ky Doardear nuk esht i njohur ne ket mënyr ore ësht i njohur si efem tregoj keti qfar administratori je ti kush te dha privilegje ty ore [[Përdoruesi:Doardear]] [[Përdoruesi:Donflori|Donflori]] ([[Përdoruesi diskutim:Donflori|diskutimet]]) 2 gusht 2022 20:55 (CEST) == Medalje pune == {{Medalje pune}} -[[Përdoruesi:AT44|AT44]] ([[Përdoruesi diskutim:AT44|diskutimet]]) 2 gusht 2022 15:25 (CEST) == Rreth artikullit [[EFEM]] == Përshëndetje bashkëpunëtor, e vlerësojmë shumë punën tuaj në Wikipedia, por ka disa rregulla themelore. Emërtimi i artikujve për artistët duhet të bëhet sipas emrit, me të cilin njihen ata (qoftë ai emër artistik ose real). Ju lutem t'i riktheni redaktimet e zhvendosjes te artikulli [[Festim Mehmeti]]. Herën tjetër, nëse doni ta zhvendosni një artikull, është mirë të bëhet fillimisht një diskutim mes redaktorësh në Wiki dhe pastaj të merret një vendim i përbashkët dhe në pajtueshmëri të plotë. Nëse keni diçka për të shtuar, ju lutem vendoseni poshtë këtij mesazhi! Faleminderit! --[[Përdoruesi:Berishasinan|Berishasinan]] ([[Përdoruesi diskutim:Berishasinan|diskutimet]]) 3 gusht 2022 01:03 (CEST) rtsf08ve5le3l2dsdn06m8182zydtrh 0 318035 2467598 2467340 2022-08-04T22:29:43Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki '''Kusaj ibn Kilab ibn Murrah''' ([[Gjuha arabe|arabisht]]: قصي ٱبن كلاب ٱبن مرة, ''Qusayy ibn Kilāb ibn Murrah''; rr. 400–480), lindur '''Zejd''' ({{lang-ar|زيد}}),<ref name="IbnIshaq1">{{cite book|author1=Ibn Ishaq|author-link1=Ibn Ishaq|title=The Life of Muhammad|language=en|page=3}}</ref> ishte një pasardhës [[Ismaelitët|ismaelit]] i Profetit [[Ibrahimi|Ibrahim]], bonjak herët ai do të ngrihej për t'u bërë Mbret i [[Meka|Mekës]] dhe udhëheqës i fisit [[Kurejsh]].<ref name="Lings">{{cite book |last=Lings|first=Martin|title=Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources|year=1983|publisher=[[George Allen & Unwin]]|language=en|page=6|isbn=0946621330}}</ref> Ai njihet më së shumti për të qenë [[Pema e familjes së Muhamedit|paraardhës]] i dinastive [[Emevitët|Omejad]], [[Dinastia Abaside|Abasid]] dhe dinastive të tjera [[Benu Hashim|Hashemite]], të cilat përfshinin [[Pejgamberët në Islam|Profetin Islam]] [[Muhamed]], si dhe kalifin e 3-të dhe të 4-të [[Kalifati Rashidun|Rashidun]]: [[Osman ibn Afan|Uthmanin]] dhe [[Aliu]]n, dhe [[Hilafeti|kalifët]] e mëvonshëm [[Kalifati Umajad|Umajad]], [[Kalifati Abasid|Abasid]] dhe [[Fatimitët|Fatimidët]] së bashku me disa prej tyre, dinastitë më të shquara në [[Orienti|orient]].<ref name="IbnHisham">{{cite book |last=Ibn Hisham |title=The Life of the Prophet Muhammad |language=en |volume=1 |page=181 }}</ref> == Prapavija == Babai i tij ishte [[Kilab ibn Murrah]], i cili vdiq kur Kusaji ishte foshnjë. Sipas traditës [[islam]]e, ai ishte pasardhës i [[Ibrahimi]]t ([[Abrahami]]) përmes djalit të tij [[Ismaili]]t ([[Ismael]]). Vëllai i tij i madh [[Zuhrah ibn Kilab]] ishte paraardhësi i fisit [[Benu Zuhrah]]. Pas vdekjes së babait të tij, nëna e tij [[Fatimah bint Sa'd]] ibn Sayl u martua me Rabi'ah ibn Haram nga fisi Beni Azra, i cili e mori me vete në Siri, ku ajo lindi një djalë të quajtur Darraj.<ref name="ruqaiyyah3">{{cite web |last=Maqsood |first=Ruqaiyyah Waris |url=http://www.ruqaiyyah.karoo.net/articles/prophfamily3.htm |title=The Prophet's Line Family No 3 – Qusayy, Hubbah, and Banu Nadr to Quraysh |publisher=Ruqaiyyah Waris Maqsood Dawah |language=en |access-date=1 korrik 2013}}</ref> Xhaxhai i tij ishte [[Tejm ibn Murrah]] [[Patronimi#Arabisht|ibn]] [[Murrah ibn Ka'b]] ibn [[Lu'ayy ibn Ghalib]] ibn [[Fihr ibn Malik]] ibn [[en-Nadr ibn Kinanah]], i cili ishte nga Kurejsh el-Bitah (d.m.th. Kurejshinjtë që jetonin pranë [[Qabeja|Qabes]] në [[Mekë]].<ref name="ruqaiyyah3"/> == Jeta në Siri == Kusaj u rrit duke e trajtuar njerkën e tij, Rabi'ah, si babanë e tij. Kur shpërtheu një grindje midis Kusajit dhe disa anëtarëve të fisit Rabi'ah, ata e qortuan atë dhe e tradhtuan faktin se nuk e konsideruan kurrë si një prej tyre. Kusaj iu ankua nënës së tij, e cila iu përgjigj: "O biri im", ajo tha, "prejardhja jote është më fisnike se e tyre, ti je djali i Kilab ibn Murrah dhe populli yt jeton në afërsi të Shtëpisë së Shenjtë në Mekë". Për shkak të kësaj, Qusayy u largua nga Siria dhe u kthye në Mekë.<ref name="ruqaiyyah3"/> == Jeta në Mekë == Kur Kusaji erdhi në moshë, [[Hulail ibn Hubshiyyah]], prijësi i fisit [[Banu Khuza'a]], ishte administrator dhe rojtar i Qabes. Së shpejti Kusaj kërkoi dhe u martua me vajzën e Hulail, [[Hubba bint Hulail|Hubbah]]. Kur vjehrri i tij vdiq pas një beteje e cila përfundoi në arbitrazh, ai ia dha çelësat e Qabes Hubbe. Hulail preferoi Kusajin si pasardhës nga djemtë e tij dhe sipas vullnetit të Hulail, Kusaj mori kujdestarinë e Qabes pas tij. Kusaj solli të afërmit e tij më të afërt të Kurejshëve dhe i vendosi në luginën e Mekës, përveç [[Xhamia e Shenjtë|Shenjtërores]] - vëllain e tij Zuhrah, xhaxhain e tij [[Tejm ibn Murrah]], djalin e një xhaxhai tjetër Makhzum ibn Yaqaza, dhe kushërinjtë e tjerë të tij Juma dhe Sahm, të cilët ishin më afër.<ref name="Armstrong">{{cite book |last=Armstrong|first=Karen|title=Muhammad: A Biography of the Prophet|year=2001|publisher=Phoenix|language=en|page=66|isbn=0946621330}}</ref> Këta dhe pasardhësit e tyre njiheshin si ''Quraysh al-Biṭāḥ'' ("Quraysh of the Hollow"), ndërsa të afërmit e tij më të largët u vendosën në luginat e kodrave përreth dhe në fshat përtej dhe njiheshin si ''Quraysh aẓ-Ẓawāhir'' ("Kurejshët e periferive").<ref name="Lings"/> Kusaj e rindërtoi Qaben nga një gjendje kalbjeje dhe i detyroi njerëzit arab të ndërtonin shtëpitë e tyre rreth saj. Ai dihet se ka ndërtuar "bashkinë" e parë në [[Gadishulli Arabik|Gadishullin Arabik]], një banesë e gjerë e cila njihej si Shtëpia e Kuvendit. Krerët e klaneve të ndryshme u takuan në këtë sallë për të diskutuar problemet e tyre sociale, tregtare, kulturore dhe politike. Kusaj krijoi ligje në mënyrë që pelegrinët që shkonin në Mekë të furnizoheshin me ushqim dhe ujë, të cilat paguheshin nga një taksë që paguanin njerëzit. Ai shpërndau përgjegjësitë për t'u kujdesur për vizitorët gjatë pelegrinazhit, për t'u kujdesur për Qaben, për luftën dhe për të qetësuar midis fiseve të panumërta që jetonin në Mekë.<ref name="Lings"/> == Bijtë == Kusai kishte shumë djem, disa prej tyre Abd, [[Abd-al-Dar ibn Qusai|Abd-al-Dar]], [[Abd Manaf ibn Qusai|Abd Manaf]] dhe [[Abd-al-Uzza ibn Qusai|Abd-al-Uzza]].<ref name="Lings"/> Ishte një karakteristikë e theksuar e linjës së Kusait se në çdo brez do të kishte një njeri që ishte krejtësisht i shquar. Në mesin e katër djemve të tij, Abd Manaf u nderua tashmë në jetën e tij. Megjithatë, Kusaj preferoi të lindurin e tij të parë, Abd-al-Dar, megjithëse ishte më pak i aftë nga të gjithë, kështu që ai veçoi Abd Manaf djalin e tij të dytë për nderin dhe prestigjin e tij. Pak para vdekjes së Kusajit, ai investoi të gjitha të drejtat, kompetencat e tij dhe ia kaloi pronësinë e Shtëpisë së Kuvendit Abd Manaf. == Referime == {{Reflist}} [[Kategoria:Lindje 400]] [[Kategoria:Vdekje 480]] [[Kategoria:Paraardhësit e Muhamedit]] [[Kategoria:Kurejsh]] dreures3wvu01xuns87ot8zmy0auoze 3 318072 2467561 2022-08-04T17:36:18Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Zgjimmustafa}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 4 gusht 2022 19:36 (CEST) oy6v5b0s8g7qa04euf3kxsjper8mp5x 0 318073 2467562 2022-08-04T17:36:20Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/1098361677|Proposed Illyrian vocabulary]]" wikitext text/x-wiki Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]] . Asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]]   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë:   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut):   Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët . Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike:   Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]:   Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane:   Panonia veriore: Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë:   Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref>   == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417 . [[Kategoria:Gjuhë]] 62gbrvf0jrk6286nxde4wfa9cu1a5au 2467563 2467562 2022-08-04T17:39:07Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]]   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë:   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut):   Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët . Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike:   Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]:   Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane:   Panonia veriore: Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë:   Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref>   == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] pt9h9ja5wgf5fwfo69yyitelfzs5ki6 2467565 2467563 2022-08-04T17:43:52Z Drenisa 112234 /* ilire jugore */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë:   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut):   Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët . Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike:   Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]:   Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane:   Panonia veriore: Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë:   Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref>   == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] h223p1sc9isa37mod9z0hxw3hmfp65e 2467567 2467565 2022-08-04T17:47:19Z Drenisa 112234 /* Delmatae */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]:   Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane:   Panonia veriore: Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë:   Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref>   == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 5oam5ixp80l7kn4q5la4bvycksdkmwh 2467568 2467567 2022-08-04T17:49:52Z Drenisa 112234 /* Panonia */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref>   == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] cvy4m1jeucsbb26msujab3ocau1oxgz 2467569 2467568 2022-08-04T17:51:09Z Drenisa 112234 /* Teonimet ilire */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] :   === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] ax73dohmddhecsplg1rzq8uhv6ho6c1 2467570 2467569 2022-08-04T17:52:27Z Drenisa 112234 /* Keltike */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha greke|greqishtja]] : === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 1drsp6bjfvao5g5gpvdgfghqc619bof 2467572 2467570 2022-08-04T17:54:45Z Drenisa 112234 /* Greke */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] ccqqk1f0nh5oawp4bnb3ctnpwn8i7vj 2467574 2467572 2022-08-04T17:56:42Z Drenisa 112234 /* Latinisht */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], the ancient Greek name for [[Ardiaei]] (''ardis'', 'head of the arrow, sting'). One challenge to this theory is that the suggested root-word ''ardis'' does not necessarily form 'Ardiaioi', by the rules of Greek language.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], tribal exonym, ("Κεραύνιοι, "Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", "renowned man") *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, tribal exonym *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 89r8w55xcyn1hocw7hdfmec98cebib8 2467576 2467574 2022-08-04T18:04:39Z Drenisa 112234 /* Greke */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "to strike", ose rrënja ''*bha'', "say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere meaning `to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'say' or 'tell', the Latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (from [[Ancient Greek|Greek]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (attested at Dyrrhachium; the name is [[adjective|adjectival]], meaning "from [[Epetium]]", a town now known as Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (in [[Liburnian language|Liburnian]] as ''Plaetor''; [[Venetic language|Venetic]] ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Queen Teuta|Teuta]], Teutana means ''Queen'' in Illyrian. *Tito, Titus (also the Illyrian name of the river [[Krka (Croatia)|Krka]]) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 8jdwfi5l6zigld1n9a0swb1oqj7z6og 2467577 2467576 2022-08-04T18:13:06Z Drenisa 112234 /* Gjuha ilire jugore */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (or Pantus, inscription unclear), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (the native Delmatae stem Germanus, Germus, with the Venetic/Liburnian ''-icus'' suffix) *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 4fntbc939urb3ib2t0901x0u5katxnw 2467578 2467577 2022-08-04T18:17:41Z Drenisa 112234 /* Delmatae */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (also common among the Delmatae) *Dasas, Dasius (also common among the Delmatae) *Scenobarbus (also common among the Delmatae) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (possibly Thracian) *Callo *Daetor *Iauletis ([[genitive]]) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (genitive) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] nh14wnbodh3gafgv979dyutim8h7awj 2467579 2467578 2022-08-04T18:21:09Z Drenisa 112234 /* Panonia */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thracian or Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greek and Celtic){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (possible){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] qwmy3u87rvvw1otg7wqibqy04ss22la 2467580 2467579 2022-08-04T18:23:54Z Drenisa 112234 /* Keltike */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Vërtetim''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! '''Bashkëlindësit e''' propozuar |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] tfh86hd1ghzzl5froxn1ekb65b2utbm 2467582 2467580 2022-08-04T18:33:40Z Drenisa 112234 /* Lemat ilire */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 2w0c4wmecgqb9otq20zgtlwob249d9y 2467586 2467582 2022-08-04T18:56:14Z Drenisa 112234 /* Shih edhe */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' Deri më tani asnjë tekst ilir nuk ka mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar nga Hans Krahe <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: mbishkrime, gloss të fjalëve ilire në tekstet klasike, emra - duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), toponime dhe emrat e lumenjve—dhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera. Kategoria e fundit është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 8rkivwz40h91xycinxb62h18ppi2986 2467589 2467586 2022-08-04T19:51:16Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] b2in2rlgln1ifijgao8kx9obr584vqc 2467590 2467589 2022-08-04T19:54:00Z Drenisa 112234 /* Shih edhe */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> Gjuha [[Mesapishtja|mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] scvei9va7v9wcut5w4i3kvok749w06a 2467592 2467590 2022-08-04T20:32:22Z 46.99.98.198 wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] 4g2nxps3913byvt3o5hvychauzvzj0o 2467595 2467592 2022-08-04T21:31:34Z Drenisa 112234 /* Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] b9bgodwvgm2fxkmudivrpipy98wfymn 2467596 2467595 2022-08-04T21:55:04Z Drenisa 112234 /* Toponime, hidronime, antroponime */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. {| class="wikitable" |+ !Emri !Shënime !Përngjasime të propozuara !Anglisht !Etimologjia PIE !Fjalë të përafërta |- |''Balios (Βάλιος)'' |Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). <ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref>[[Apostolos Athanassakis|Athanassakis]] supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane ''badius''/''*balius'', përmes një burimi ilir.<ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref> |Alb. ''balë'' 'horse with white spot on forehead', Gk. ''phaliós'' 'having a white patch', Lith. ''balas/baltas'' 'white', OCS ''bĕlu'' 'white' |'[[Dapple grey|dapple]]', 'related to a white color' |''*bʰĕl-'' | |- |''[[Bardhyli]] (Βάρδυλις)'' |Mbret ilir |Alb. ''i bardhë''<ref>{{Cite book|last=Ivić|first=Pavle|url=https://books.google.com/books?id=DAQbAAAAIAAJ&q=Bardylis|title=Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac|year=1985|pages=59|isbn=9788670250758}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rosetti|first=Alexandru|url=https://books.google.com/books?id=6X0IAQAAIAAJ&q=Bardylis|title=Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours|year=1973|pages=52}}</ref> Messapic: ''bardulos''<ref>{{Cite book|last=Arnold Joseph|first=Toynbee|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ&q=%22or+%27Bardylis%27+(Diodorus,+Book+XVI,+chap.+4,+%C2%A7+3),+or+%27Bardyllis%27+(Plutarch,+Pyrrhus,+chap.+9)+is+related+to+the+word+%27bardulos%27,+meaning+%27grey%27,+in+the+%27Messapian%27+(i.e.+Calabrian)+language.%22|title=Some problems of Greek history|year=1969|pages=116|isbn=978-0-19-215249-7}}</ref> |Alb. "white''"'' Messapic'':'' "grey" |''*bʰreh₁ǵ-'' | |- |''[[Dalmatët]]'' |Fis ilir |Alb. ''delmë, delë''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://eeo.aau.at/wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Illyrisch.pdf|title=Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens|publisher=In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke|year=2002|isbn=978-3-85129-510-8|pages=952}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|url=https://www.academia.edu/489633|title="Cadmus and Harmonia in Illyria"|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schütz|first=István|title=Fehér foltok a Balkánon|publisher=Balassi Kiadó|year=2006|isbn=9635064721|location=Budapest|pages=127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morić|first=Ivana|url=https://hrcak.srce.hr/169386|title=Običaji Delmata|journal=Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru|publisher=Rostra|year=2012|volume=5|issue=5|location=University of Zadar|pages=63}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736|pages=25}}</ref> Orel rejects this analogy<ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ&q=Albanian+Etymological+Dictionary|title=Albanian Etymological Dictionary|publisher=BRILL|year=1998|isbn=978-9004110243|pages=58–59}}</ref> |"sheep" | |''[[Delminium]]'' (capital city of the Dalmatae, near [[Tomislavgrad]])<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=188}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|url=https://books.google.com/books?id=NLcWAQAAIAAJ&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae|title=The Illyrians: History and Culture|year=1977|isbn=0-8155-5052-9|pages=197}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šimunović|first=Petar|url=https://hrcak.srce.hr/118625|title=Folia Onomastica Croatica|year=2013|issue=22|pages=164}}</ref> ''Dalmana (ancient city in [[North Macedonia|N. Macedonia]])''<ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736}}</ref> |- |''[[Dardanët]] (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι)'' |Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale. Lidhet me shqipen [[wiktionary:dardhë|dardhë]].<ref name=":7">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|publisher=Wiley|year=1992|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref name=":8">{{cite book|last=Demiraj|first=Bardhyl|title=Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz|series=Leiden Studies in Indo-European|volume=7|year=1997|language=de|place=Amsterdam, Atlanta|publisher=Rodopi |page=121}}</ref> Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.<ref>{{cite book |last1=Baliu |first1=Begzad |title=Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] |date=2012 |publisher=Era |isbn=978-9951040556 |page=73 |url=https://upload.wikimedia.org/wikibooks/sq/9/9d/Begzad_Baliu._Onomastike_dhe_identitet_paust.pdf}}</ref> |Alb. ''dardhë''<ref name=":7" /><ref name=":8" /> |"pear" |*''g'hord-'', *''dheregh-'' |''[[Dardanians (Trojan)|Dardanoi]] in the area of ancient Troy'' ''[[Dardanelles]]'' Dardi in [[Daunians|Daunia]] |- |''[[Dassareti]] (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - [[Sesarethus|Sessarethes]] (Σεσαρήθιος)'' |Fis ilir me emër të përafërt.<ref>{{Cite journal|last=Ujes|first=Dubravka|date=2002|title=Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines|url=https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2002_num_6_158_1438|journal=Revue numismatique|volume=6th|issue=158|pages=103–129|doi=10.3406/numi.2002.1438}}</ref><ref>{{Cite book|last=Winnifrith|first=Tom J.|url=https://books.google.com/books?id=dkRoAAAAMAAJ|title=Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania|year=2002|isbn=0-7156-3201-9|location=London: Duckworth|pages=46}}</ref> |Ep. Gr. ''daksa'' (δάξα)<ref name=":5" /> |"sea" | |Affine to the [[Dexaroi|Chaonian Greek Dexaroi]]<ref name=":5" /><ref name=":6" /> |- |''[[Deipaturos|Deipatyros]] (Δειπάτυροϛ)'' |Hyjni e Stimfëve epirotas,<ref>{{Cite book|last=Mallory, James P.; Adams, Douglas|url=https://books.google.com/books?id=tF5wAAAAIAAJ|title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-929668-2|location=Oxford, England|pages=408–409}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Benveniste|first=Émile|url=https://books.google.com/books?id=KX_0jwEACAAJ|title=Dictionary of Indo-European Concepts and Society|publisher=Hau Books (University of Chicago Press)|year=2016|isbn=978-0-9861325-9-9|pages=166}}</ref> që konsiderohet si një emër me origjinë ilire <ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite book|last=West|first=Martin L.|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0199280759|pages=176}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fortson|first=Benjamin W.|url=https://books.google.com/books?id=_kn5c5dJmNUC|title=Indo-European Language and Culture: an Introduction|publisher=John Wiley & Sons|year=2009|isbn=978-1405188968|pages=470}}</ref> | |"sky father" | |[[Demeter]]<ref name=":3" /> |- |''[[Dimallum]] - [[Dimale]] (Διμάλη)'' |Qytet ilir |Alb. dy male<ref>{{Cite book |last=Illyés |first=Elemér |url=http://archive.org/details/ethniccontinuity0000illy_f0n9 |title=Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area |date=1992 |publisher=Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K |others=Internet Archive |isbn=978-0-88033-146-3}}</ref><ref>{{harvnb|Doçi|2008|p=718}}</ref><ref>{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=932 |language=sq}}</ref> |'two mountains' | | |- |[[Enchele|''Enchelii'']] ''(Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς)'' |Fis ilir |Alb. ''ngjalë''<ref>{{Cite book|last=Topalli|first=Kolec|title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe|publisher=Jozef|year=2017|location=Durrës, Albania|pages=1060}}</ref> |"eel" |''*h₂engʷʰ-'' | |- |''[[Taulantii]] (Ταυλάντιοι)'' |Fis ilir që jetonte pranë [[Helidonët|helidonëve]] (në greqisht do të thotë "gëlltitje", arsyeja kryesore e lidhjes me gjuhën shqipe "dallëndyshe") <ref name="Šašel Kos 1993 119">{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Cadmus and Harmonia in Illyria|publisher=Arheološki Vestnik|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=98}}</ref><ref>{{Cite book|last=Eichner|first=Heiner|title=Illyrisch – die unbekannte Sprache|publisher=Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German)|year=2004|isbn=3-85460-215-4|location=Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya|pages=107–108}}</ref> |Alb''. dallëndyshe''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=244}}</ref><ref name="Šašel Kos 1993 119"/><ref>{{Cite book|last=Matzinger|first=Joachim|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ|title="The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800|publisher=Walter de Gruyter|year=2018|isbn=978-3-11-054243-1|pages=1790}}</ref> |"swallow" | |''[[Chelidones]] (Χελιδόνιοι)'' |- |[[Trieste|''Tergeste'']] |Qytet ilir |Alb. treg<ref>{{Cite book |last=Vasmer |first=Max |url=https://www.worldcat.org/oclc/187204 |title=Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde |date=1971 |publisher=[Osteuropa-Institut] |others=Herbert Bräuer |isbn=3-447-00781-8 |location=Berlin |oclc=187204}}</ref><ref name=":9">{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=1487 |language=sq}}</ref> |'marketplace' | |[[Tergolape]], [[Opitergium]]<ref name=":9" /> |- |''[[Teuta|Teuta(na)]] (Τεύτα)'' |Teuta është deminutiv i emrit Teutana<ref>[[Teuta#CITEREFBoardmanSollberger1982|Boardman & Sollberger 1982]], pp. 869–870; [[Teuta#CITEREFMalloryAdams1997|Mallory & Adams 1997]], p. 288; [[Teuta#CITEREFWilkes1992|Wilkes 1992]], p. 72; [[Teuta#CITEREFWest2007|West 2007]], p. 137; [[Teuta#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], p. 1869</ref> |Got. ''þiudans'' "king"<ref>{{Cite book|last=J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond|first=John; E.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC|title=The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.)|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=0521224969|pages=869–870}}</ref><ref>{{Cite book|last=West, . (). . . ISBN .|first=Martin L|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-928075-9|pages=137}}</ref> |"people" |''*teutéh₁-'' | |- |''[[Ulcin|Ulcinium]] (Ουλκίνιον)'' |Qytet ilir |Alb''. ujk - ulk''<ref name=":7"/><ref>{{Cite book|last=Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan|url=https://books.google.com/books?id=5pCBRsfJMv8C|title=Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian"|publisher=University of California Press|year=1963|pages=108}}</ref><ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ|title=Albanian etymological dictionary|publisher=Brill|year=1998|isbn=9004110240|pages=484}}</ref> |"wolf" |''*wĺ̥kʷos'' | |- |''[[Vendum]]'' |Qytet ilir |Alb. vend<ref name="Orel 1998"/> |'place, location' | | |} Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmatae === Janë regjistruar qindra emra Delmatae. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] nzs1421gpof60mfy6lbax93ag2ubbgu 2467597 2467596 2022-08-04T21:58:23Z Drenisa 112234 /* Delmatae */ wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. {| class="wikitable" |+ !Emri !Shënime !Përngjasime të propozuara !Anglisht !Etimologjia PIE !Fjalë të përafërta |- |''Balios (Βάλιος)'' |Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). <ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref>[[Apostolos Athanassakis|Athanassakis]] supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane ''badius''/''*balius'', përmes një burimi ilir.<ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref> |Alb. ''balë'' 'horse with white spot on forehead', Gk. ''phaliós'' 'having a white patch', Lith. ''balas/baltas'' 'white', OCS ''bĕlu'' 'white' |'[[Dapple grey|dapple]]', 'related to a white color' |''*bʰĕl-'' | |- |''[[Bardhyli]] (Βάρδυλις)'' |Mbret ilir |Alb. ''i bardhë''<ref>{{Cite book|last=Ivić|first=Pavle|url=https://books.google.com/books?id=DAQbAAAAIAAJ&q=Bardylis|title=Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac|year=1985|pages=59|isbn=9788670250758}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rosetti|first=Alexandru|url=https://books.google.com/books?id=6X0IAQAAIAAJ&q=Bardylis|title=Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours|year=1973|pages=52}}</ref> Messapic: ''bardulos''<ref>{{Cite book|last=Arnold Joseph|first=Toynbee|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ&q=%22or+%27Bardylis%27+(Diodorus,+Book+XVI,+chap.+4,+%C2%A7+3),+or+%27Bardyllis%27+(Plutarch,+Pyrrhus,+chap.+9)+is+related+to+the+word+%27bardulos%27,+meaning+%27grey%27,+in+the+%27Messapian%27+(i.e.+Calabrian)+language.%22|title=Some problems of Greek history|year=1969|pages=116|isbn=978-0-19-215249-7}}</ref> |Alb. "white''"'' Messapic'':'' "grey" |''*bʰreh₁ǵ-'' | |- |''[[Dalmatët]]'' |Fis ilir |Alb. ''delmë, delë''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://eeo.aau.at/wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Illyrisch.pdf|title=Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens|publisher=In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke|year=2002|isbn=978-3-85129-510-8|pages=952}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|url=https://www.academia.edu/489633|title="Cadmus and Harmonia in Illyria"|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schütz|first=István|title=Fehér foltok a Balkánon|publisher=Balassi Kiadó|year=2006|isbn=9635064721|location=Budapest|pages=127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morić|first=Ivana|url=https://hrcak.srce.hr/169386|title=Običaji Delmata|journal=Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru|publisher=Rostra|year=2012|volume=5|issue=5|location=University of Zadar|pages=63}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736|pages=25}}</ref> Orel rejects this analogy<ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ&q=Albanian+Etymological+Dictionary|title=Albanian Etymological Dictionary|publisher=BRILL|year=1998|isbn=978-9004110243|pages=58–59}}</ref> |"sheep" | |''[[Delminium]]'' (capital city of the Dalmatae, near [[Tomislavgrad]])<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=188}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|url=https://books.google.com/books?id=NLcWAQAAIAAJ&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae|title=The Illyrians: History and Culture|year=1977|isbn=0-8155-5052-9|pages=197}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šimunović|first=Petar|url=https://hrcak.srce.hr/118625|title=Folia Onomastica Croatica|year=2013|issue=22|pages=164}}</ref> ''Dalmana (ancient city in [[North Macedonia|N. Macedonia]])''<ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736}}</ref> |- |''[[Dardanët]] (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι)'' |Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale. Lidhet me shqipen [[wiktionary:dardhë|dardhë]].<ref name=":7">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|publisher=Wiley|year=1992|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref name=":8">{{cite book|last=Demiraj|first=Bardhyl|title=Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz|series=Leiden Studies in Indo-European|volume=7|year=1997|language=de|place=Amsterdam, Atlanta|publisher=Rodopi |page=121}}</ref> Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.<ref>{{cite book |last1=Baliu |first1=Begzad |title=Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] |date=2012 |publisher=Era |isbn=978-9951040556 |page=73 |url=https://upload.wikimedia.org/wikibooks/sq/9/9d/Begzad_Baliu._Onomastike_dhe_identitet_paust.pdf}}</ref> |Alb. ''dardhë''<ref name=":7" /><ref name=":8" /> |"pear" |*''g'hord-'', *''dheregh-'' |''[[Dardanians (Trojan)|Dardanoi]] in the area of ancient Troy'' ''[[Dardanelles]]'' Dardi in [[Daunians|Daunia]] |- |''[[Dassareti]] (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - [[Sesarethus|Sessarethes]] (Σεσαρήθιος)'' |Fis ilir me emër të përafërt.<ref>{{Cite journal|last=Ujes|first=Dubravka|date=2002|title=Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines|url=https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2002_num_6_158_1438|journal=Revue numismatique|volume=6th|issue=158|pages=103–129|doi=10.3406/numi.2002.1438}}</ref><ref>{{Cite book|last=Winnifrith|first=Tom J.|url=https://books.google.com/books?id=dkRoAAAAMAAJ|title=Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania|year=2002|isbn=0-7156-3201-9|location=London: Duckworth|pages=46}}</ref> |Ep. Gr. ''daksa'' (δάξα)<ref name=":5" /> |"sea" | |Affine to the [[Dexaroi|Chaonian Greek Dexaroi]]<ref name=":5" /><ref name=":6" /> |- |''[[Deipaturos|Deipatyros]] (Δειπάτυροϛ)'' |Hyjni e Stimfëve epirotas,<ref>{{Cite book|last=Mallory, James P.; Adams, Douglas|url=https://books.google.com/books?id=tF5wAAAAIAAJ|title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-929668-2|location=Oxford, England|pages=408–409}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Benveniste|first=Émile|url=https://books.google.com/books?id=KX_0jwEACAAJ|title=Dictionary of Indo-European Concepts and Society|publisher=Hau Books (University of Chicago Press)|year=2016|isbn=978-0-9861325-9-9|pages=166}}</ref> që konsiderohet si një emër me origjinë ilire <ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite book|last=West|first=Martin L.|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0199280759|pages=176}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fortson|first=Benjamin W.|url=https://books.google.com/books?id=_kn5c5dJmNUC|title=Indo-European Language and Culture: an Introduction|publisher=John Wiley & Sons|year=2009|isbn=978-1405188968|pages=470}}</ref> | |"sky father" | |[[Demeter]]<ref name=":3" /> |- |''[[Dimallum]] - [[Dimale]] (Διμάλη)'' |Qytet ilir |Alb. dy male<ref>{{Cite book |last=Illyés |first=Elemér |url=http://archive.org/details/ethniccontinuity0000illy_f0n9 |title=Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area |date=1992 |publisher=Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K |others=Internet Archive |isbn=978-0-88033-146-3}}</ref><ref>{{harvnb|Doçi|2008|p=718}}</ref><ref>{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=932 |language=sq}}</ref> |'two mountains' | | |- |[[Enchele|''Enchelii'']] ''(Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς)'' |Fis ilir |Alb. ''ngjalë''<ref>{{Cite book|last=Topalli|first=Kolec|title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe|publisher=Jozef|year=2017|location=Durrës, Albania|pages=1060}}</ref> |"eel" |''*h₂engʷʰ-'' | |- |''[[Taulantii]] (Ταυλάντιοι)'' |Fis ilir që jetonte pranë [[Helidonët|helidonëve]] (në greqisht do të thotë "gëlltitje", arsyeja kryesore e lidhjes me gjuhën shqipe "dallëndyshe") <ref name="Šašel Kos 1993 119">{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Cadmus and Harmonia in Illyria|publisher=Arheološki Vestnik|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=98}}</ref><ref>{{Cite book|last=Eichner|first=Heiner|title=Illyrisch – die unbekannte Sprache|publisher=Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German)|year=2004|isbn=3-85460-215-4|location=Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya|pages=107–108}}</ref> |Alb''. dallëndyshe''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=244}}</ref><ref name="Šašel Kos 1993 119"/><ref>{{Cite book|last=Matzinger|first=Joachim|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ|title="The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800|publisher=Walter de Gruyter|year=2018|isbn=978-3-11-054243-1|pages=1790}}</ref> |"swallow" | |''[[Chelidones]] (Χελιδόνιοι)'' |- |[[Trieste|''Tergeste'']] |Qytet ilir |Alb. treg<ref>{{Cite book |last=Vasmer |first=Max |url=https://www.worldcat.org/oclc/187204 |title=Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde |date=1971 |publisher=[Osteuropa-Institut] |others=Herbert Bräuer |isbn=3-447-00781-8 |location=Berlin |oclc=187204}}</ref><ref name=":9">{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=1487 |language=sq}}</ref> |'marketplace' | |[[Tergolape]], [[Opitergium]]<ref name=":9" /> |- |''[[Teuta|Teuta(na)]] (Τεύτα)'' |Teuta është deminutiv i emrit Teutana<ref>[[Teuta#CITEREFBoardmanSollberger1982|Boardman & Sollberger 1982]], pp. 869–870; [[Teuta#CITEREFMalloryAdams1997|Mallory & Adams 1997]], p. 288; [[Teuta#CITEREFWilkes1992|Wilkes 1992]], p. 72; [[Teuta#CITEREFWest2007|West 2007]], p. 137; [[Teuta#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], p. 1869</ref> |Got. ''þiudans'' "king"<ref>{{Cite book|last=J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond|first=John; E.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC|title=The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.)|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=0521224969|pages=869–870}}</ref><ref>{{Cite book|last=West, . (). . . ISBN .|first=Martin L|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-928075-9|pages=137}}</ref> |"people" |''*teutéh₁-'' | |- |''[[Ulcin|Ulcinium]] (Ουλκίνιον)'' |Qytet ilir |Alb''. ujk - ulk''<ref name=":7"/><ref>{{Cite book|last=Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan|url=https://books.google.com/books?id=5pCBRsfJMv8C|title=Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian"|publisher=University of California Press|year=1963|pages=108}}</ref><ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ|title=Albanian etymological dictionary|publisher=Brill|year=1998|isbn=9004110240|pages=484}}</ref> |"wolf" |''*wĺ̥kʷos'' | |- |''[[Vendum]]'' |Qytet ilir |Alb. vend<ref name="Orel 1998"/> |'place, location' | | |} Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmate === Janë regjistruar qindra emra nga rajoni i delmatëve. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] j5gldtiq7mf2a5emjtj01z72xv21aw8 2467608 2467597 2022-08-05T09:17:37Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Fjalori i propozuar ilir]] tek [[Fjalori i propozuar i ilirishtes]] wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar ilirë''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar, kështu që burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponime dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të vendosura të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. {| class="wikitable" |+ !Emri !Shënime !Përngjasime të propozuara !Anglisht !Etimologjia PIE !Fjalë të përafërta |- |''Balios (Βάλιος)'' |Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). <ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref>[[Apostolos Athanassakis|Athanassakis]] supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane ''badius''/''*balius'', përmes një burimi ilir.<ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref> |Alb. ''balë'' 'horse with white spot on forehead', Gk. ''phaliós'' 'having a white patch', Lith. ''balas/baltas'' 'white', OCS ''bĕlu'' 'white' |'[[Dapple grey|dapple]]', 'related to a white color' |''*bʰĕl-'' | |- |''[[Bardhyli]] (Βάρδυλις)'' |Mbret ilir |Alb. ''i bardhë''<ref>{{Cite book|last=Ivić|first=Pavle|url=https://books.google.com/books?id=DAQbAAAAIAAJ&q=Bardylis|title=Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac|year=1985|pages=59|isbn=9788670250758}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rosetti|first=Alexandru|url=https://books.google.com/books?id=6X0IAQAAIAAJ&q=Bardylis|title=Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours|year=1973|pages=52}}</ref> Messapic: ''bardulos''<ref>{{Cite book|last=Arnold Joseph|first=Toynbee|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ&q=%22or+%27Bardylis%27+(Diodorus,+Book+XVI,+chap.+4,+%C2%A7+3),+or+%27Bardyllis%27+(Plutarch,+Pyrrhus,+chap.+9)+is+related+to+the+word+%27bardulos%27,+meaning+%27grey%27,+in+the+%27Messapian%27+(i.e.+Calabrian)+language.%22|title=Some problems of Greek history|year=1969|pages=116|isbn=978-0-19-215249-7}}</ref> |Alb. "white''"'' Messapic'':'' "grey" |''*bʰreh₁ǵ-'' | |- |''[[Dalmatët]]'' |Fis ilir |Alb. ''delmë, delë''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://eeo.aau.at/wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Illyrisch.pdf|title=Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens|publisher=In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke|year=2002|isbn=978-3-85129-510-8|pages=952}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|url=https://www.academia.edu/489633|title="Cadmus and Harmonia in Illyria"|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schütz|first=István|title=Fehér foltok a Balkánon|publisher=Balassi Kiadó|year=2006|isbn=9635064721|location=Budapest|pages=127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morić|first=Ivana|url=https://hrcak.srce.hr/169386|title=Običaji Delmata|journal=Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru|publisher=Rostra|year=2012|volume=5|issue=5|location=University of Zadar|pages=63}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736|pages=25}}</ref> Orel rejects this analogy<ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ&q=Albanian+Etymological+Dictionary|title=Albanian Etymological Dictionary|publisher=BRILL|year=1998|isbn=978-9004110243|pages=58–59}}</ref> |"sheep" | |''[[Delminium]]'' (capital city of the Dalmatae, near [[Tomislavgrad]])<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=188}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|url=https://books.google.com/books?id=NLcWAQAAIAAJ&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae|title=The Illyrians: History and Culture|year=1977|isbn=0-8155-5052-9|pages=197}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šimunović|first=Petar|url=https://hrcak.srce.hr/118625|title=Folia Onomastica Croatica|year=2013|issue=22|pages=164}}</ref> ''Dalmana (ancient city in [[North Macedonia|N. Macedonia]])''<ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736}}</ref> |- |''[[Dardanët]] (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι)'' |Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale. Lidhet me shqipen [[wiktionary:dardhë|dardhë]].<ref name=":7">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|publisher=Wiley|year=1992|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref name=":8">{{cite book|last=Demiraj|first=Bardhyl|title=Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz|series=Leiden Studies in Indo-European|volume=7|year=1997|language=de|place=Amsterdam, Atlanta|publisher=Rodopi |page=121}}</ref> Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.<ref>{{cite book |last1=Baliu |first1=Begzad |title=Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] |date=2012 |publisher=Era |isbn=978-9951040556 |page=73 |url=https://upload.wikimedia.org/wikibooks/sq/9/9d/Begzad_Baliu._Onomastike_dhe_identitet_paust.pdf}}</ref> |Alb. ''dardhë''<ref name=":7" /><ref name=":8" /> |"pear" |*''g'hord-'', *''dheregh-'' |''[[Dardanians (Trojan)|Dardanoi]] in the area of ancient Troy'' ''[[Dardanelles]]'' Dardi in [[Daunians|Daunia]] |- |''[[Dassareti]] (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - [[Sesarethus|Sessarethes]] (Σεσαρήθιος)'' |Fis ilir me emër të përafërt.<ref>{{Cite journal|last=Ujes|first=Dubravka|date=2002|title=Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines|url=https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2002_num_6_158_1438|journal=Revue numismatique|volume=6th|issue=158|pages=103–129|doi=10.3406/numi.2002.1438}}</ref><ref>{{Cite book|last=Winnifrith|first=Tom J.|url=https://books.google.com/books?id=dkRoAAAAMAAJ|title=Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania|year=2002|isbn=0-7156-3201-9|location=London: Duckworth|pages=46}}</ref> |Ep. Gr. ''daksa'' (δάξα)<ref name=":5" /> |"sea" | |Affine to the [[Dexaroi|Chaonian Greek Dexaroi]]<ref name=":5" /><ref name=":6" /> |- |''[[Deipaturos|Deipatyros]] (Δειπάτυροϛ)'' |Hyjni e Stimfëve epirotas,<ref>{{Cite book|last=Mallory, James P.; Adams, Douglas|url=https://books.google.com/books?id=tF5wAAAAIAAJ|title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-929668-2|location=Oxford, England|pages=408–409}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Benveniste|first=Émile|url=https://books.google.com/books?id=KX_0jwEACAAJ|title=Dictionary of Indo-European Concepts and Society|publisher=Hau Books (University of Chicago Press)|year=2016|isbn=978-0-9861325-9-9|pages=166}}</ref> që konsiderohet si një emër me origjinë ilire <ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite book|last=West|first=Martin L.|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0199280759|pages=176}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fortson|first=Benjamin W.|url=https://books.google.com/books?id=_kn5c5dJmNUC|title=Indo-European Language and Culture: an Introduction|publisher=John Wiley & Sons|year=2009|isbn=978-1405188968|pages=470}}</ref> | |"sky father" | |[[Demeter]]<ref name=":3" /> |- |''[[Dimallum]] - [[Dimale]] (Διμάλη)'' |Qytet ilir |Alb. dy male<ref>{{Cite book |last=Illyés |first=Elemér |url=http://archive.org/details/ethniccontinuity0000illy_f0n9 |title=Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area |date=1992 |publisher=Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K |others=Internet Archive |isbn=978-0-88033-146-3}}</ref><ref>{{harvnb|Doçi|2008|p=718}}</ref><ref>{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=932 |language=sq}}</ref> |'two mountains' | | |- |[[Enchele|''Enchelii'']] ''(Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς)'' |Fis ilir |Alb. ''ngjalë''<ref>{{Cite book|last=Topalli|first=Kolec|title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe|publisher=Jozef|year=2017|location=Durrës, Albania|pages=1060}}</ref> |"eel" |''*h₂engʷʰ-'' | |- |''[[Taulantii]] (Ταυλάντιοι)'' |Fis ilir që jetonte pranë [[Helidonët|helidonëve]] (në greqisht do të thotë "gëlltitje", arsyeja kryesore e lidhjes me gjuhën shqipe "dallëndyshe") <ref name="Šašel Kos 1993 119">{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Cadmus and Harmonia in Illyria|publisher=Arheološki Vestnik|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=98}}</ref><ref>{{Cite book|last=Eichner|first=Heiner|title=Illyrisch – die unbekannte Sprache|publisher=Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German)|year=2004|isbn=3-85460-215-4|location=Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya|pages=107–108}}</ref> |Alb''. dallëndyshe''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=244}}</ref><ref name="Šašel Kos 1993 119"/><ref>{{Cite book|last=Matzinger|first=Joachim|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ|title="The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800|publisher=Walter de Gruyter|year=2018|isbn=978-3-11-054243-1|pages=1790}}</ref> |"swallow" | |''[[Chelidones]] (Χελιδόνιοι)'' |- |[[Trieste|''Tergeste'']] |Qytet ilir |Alb. treg<ref>{{Cite book |last=Vasmer |first=Max |url=https://www.worldcat.org/oclc/187204 |title=Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde |date=1971 |publisher=[Osteuropa-Institut] |others=Herbert Bräuer |isbn=3-447-00781-8 |location=Berlin |oclc=187204}}</ref><ref name=":9">{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=1487 |language=sq}}</ref> |'marketplace' | |[[Tergolape]], [[Opitergium]]<ref name=":9" /> |- |''[[Teuta|Teuta(na)]] (Τεύτα)'' |Teuta është deminutiv i emrit Teutana<ref>[[Teuta#CITEREFBoardmanSollberger1982|Boardman & Sollberger 1982]], pp. 869–870; [[Teuta#CITEREFMalloryAdams1997|Mallory & Adams 1997]], p. 288; [[Teuta#CITEREFWilkes1992|Wilkes 1992]], p. 72; [[Teuta#CITEREFWest2007|West 2007]], p. 137; [[Teuta#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], p. 1869</ref> |Got. ''þiudans'' "king"<ref>{{Cite book|last=J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond|first=John; E.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC|title=The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.)|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=0521224969|pages=869–870}}</ref><ref>{{Cite book|last=West, . (). . . ISBN .|first=Martin L|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-928075-9|pages=137}}</ref> |"people" |''*teutéh₁-'' | |- |''[[Ulcin|Ulcinium]] (Ουλκίνιον)'' |Qytet ilir |Alb''. ujk - ulk''<ref name=":7"/><ref>{{Cite book|last=Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan|url=https://books.google.com/books?id=5pCBRsfJMv8C|title=Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian"|publisher=University of California Press|year=1963|pages=108}}</ref><ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ|title=Albanian etymological dictionary|publisher=Brill|year=1998|isbn=9004110240|pages=484}}</ref> |"wolf" |''*wĺ̥kʷos'' | |- |''[[Vendum]]'' |Qytet ilir |Alb. vend<ref name="Orel 1998"/> |'place, location' | | |} Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmate === Janë regjistruar qindra emra nga rajoni i delmatëve. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] j5gldtiq7mf2a5emjtj01z72xv21aw8 2467610 2467608 2022-08-05T09:22:12Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar i ilirishtes''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar. Burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponimet dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat ilir gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur me gjuh;n ilire, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. {| class="wikitable" |+ !Emri !Shënime !Përngjasime të propozuara !Anglisht !Etimologjia PIE !Fjalë të përafërta |- |''Balios (Βάλιος)'' |Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). <ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref>[[Apostolos Athanassakis|Athanassakis]] supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane ''badius''/''*balius'', përmes një burimi ilir.<ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref> |Alb. ''balë'' 'horse with white spot on forehead', Gk. ''phaliós'' 'having a white patch', Lith. ''balas/baltas'' 'white', OCS ''bĕlu'' 'white' |'[[Dapple grey|dapple]]', 'related to a white color' |''*bʰĕl-'' | |- |''[[Bardhyli]] (Βάρδυλις)'' |Mbret ilir |Alb. ''i bardhë''<ref>{{Cite book|last=Ivić|first=Pavle|url=https://books.google.com/books?id=DAQbAAAAIAAJ&q=Bardylis|title=Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac|year=1985|pages=59|isbn=9788670250758}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rosetti|first=Alexandru|url=https://books.google.com/books?id=6X0IAQAAIAAJ&q=Bardylis|title=Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours|year=1973|pages=52}}</ref> Messapic: ''bardulos''<ref>{{Cite book|last=Arnold Joseph|first=Toynbee|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ&q=%22or+%27Bardylis%27+(Diodorus,+Book+XVI,+chap.+4,+%C2%A7+3),+or+%27Bardyllis%27+(Plutarch,+Pyrrhus,+chap.+9)+is+related+to+the+word+%27bardulos%27,+meaning+%27grey%27,+in+the+%27Messapian%27+(i.e.+Calabrian)+language.%22|title=Some problems of Greek history|year=1969|pages=116|isbn=978-0-19-215249-7}}</ref> |Alb. "white''"'' Messapic'':'' "grey" |''*bʰreh₁ǵ-'' | |- |''[[Dalmatët]]'' |Fis ilir |Alb. ''delmë, delë''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://eeo.aau.at/wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Illyrisch.pdf|title=Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens|publisher=In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke|year=2002|isbn=978-3-85129-510-8|pages=952}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|url=https://www.academia.edu/489633|title="Cadmus and Harmonia in Illyria"|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schütz|first=István|title=Fehér foltok a Balkánon|publisher=Balassi Kiadó|year=2006|isbn=9635064721|location=Budapest|pages=127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morić|first=Ivana|url=https://hrcak.srce.hr/169386|title=Običaji Delmata|journal=Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru|publisher=Rostra|year=2012|volume=5|issue=5|location=University of Zadar|pages=63}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736|pages=25}}</ref> Orel rejects this analogy<ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ&q=Albanian+Etymological+Dictionary|title=Albanian Etymological Dictionary|publisher=BRILL|year=1998|isbn=978-9004110243|pages=58–59}}</ref> |"sheep" | |''[[Delminium]]'' (capital city of the Dalmatae, near [[Tomislavgrad]])<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=188}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|url=https://books.google.com/books?id=NLcWAQAAIAAJ&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae|title=The Illyrians: History and Culture|year=1977|isbn=0-8155-5052-9|pages=197}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šimunović|first=Petar|url=https://hrcak.srce.hr/118625|title=Folia Onomastica Croatica|year=2013|issue=22|pages=164}}</ref> ''Dalmana (ancient city in [[North Macedonia|N. Macedonia]])''<ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736}}</ref> |- |''[[Dardanët]] (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι)'' |Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale. Lidhet me shqipen [[wiktionary:dardhë|dardhë]].<ref name=":7">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|publisher=Wiley|year=1992|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref name=":8">{{cite book|last=Demiraj|first=Bardhyl|title=Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz|series=Leiden Studies in Indo-European|volume=7|year=1997|language=de|place=Amsterdam, Atlanta|publisher=Rodopi |page=121}}</ref> Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.<ref>{{cite book |last1=Baliu |first1=Begzad |title=Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] |date=2012 |publisher=Era |isbn=978-9951040556 |page=73 |url=https://upload.wikimedia.org/wikibooks/sq/9/9d/Begzad_Baliu._Onomastike_dhe_identitet_paust.pdf}}</ref> |Alb. ''dardhë''<ref name=":7" /><ref name=":8" /> |"pear" |*''g'hord-'', *''dheregh-'' |''[[Dardanians (Trojan)|Dardanoi]] in the area of ancient Troy'' ''[[Dardanelles]]'' Dardi in [[Daunians|Daunia]] |- |''[[Dassareti]] (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - [[Sesarethus|Sessarethes]] (Σεσαρήθιος)'' |Fis ilir me emër të përafërt.<ref>{{Cite journal|last=Ujes|first=Dubravka|date=2002|title=Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines|url=https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2002_num_6_158_1438|journal=Revue numismatique|volume=6th|issue=158|pages=103–129|doi=10.3406/numi.2002.1438}}</ref><ref>{{Cite book|last=Winnifrith|first=Tom J.|url=https://books.google.com/books?id=dkRoAAAAMAAJ|title=Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania|year=2002|isbn=0-7156-3201-9|location=London: Duckworth|pages=46}}</ref> |Ep. Gr. ''daksa'' (δάξα)<ref name=":5" /> |"sea" | |Affine to the [[Dexaroi|Chaonian Greek Dexaroi]]<ref name=":5" /><ref name=":6" /> |- |''[[Deipaturos|Deipatyros]] (Δειπάτυροϛ)'' |Hyjni e Stimfëve epirotas,<ref>{{Cite book|last=Mallory, James P.; Adams, Douglas|url=https://books.google.com/books?id=tF5wAAAAIAAJ|title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-929668-2|location=Oxford, England|pages=408–409}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Benveniste|first=Émile|url=https://books.google.com/books?id=KX_0jwEACAAJ|title=Dictionary of Indo-European Concepts and Society|publisher=Hau Books (University of Chicago Press)|year=2016|isbn=978-0-9861325-9-9|pages=166}}</ref> që konsiderohet si një emër me origjinë ilire <ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite book|last=West|first=Martin L.|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0199280759|pages=176}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fortson|first=Benjamin W.|url=https://books.google.com/books?id=_kn5c5dJmNUC|title=Indo-European Language and Culture: an Introduction|publisher=John Wiley & Sons|year=2009|isbn=978-1405188968|pages=470}}</ref> | |"sky father" | |[[Demeter]]<ref name=":3" /> |- |''[[Dimallum]] - [[Dimale]] (Διμάλη)'' |Qytet ilir |Alb. dy male<ref>{{Cite book |last=Illyés |first=Elemér |url=http://archive.org/details/ethniccontinuity0000illy_f0n9 |title=Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area |date=1992 |publisher=Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K |others=Internet Archive |isbn=978-0-88033-146-3}}</ref><ref>{{harvnb|Doçi|2008|p=718}}</ref><ref>{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=932 |language=sq}}</ref> |'two mountains' | | |- |[[Enchele|''Enchelii'']] ''(Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς)'' |Fis ilir |Alb. ''ngjalë''<ref>{{Cite book|last=Topalli|first=Kolec|title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe|publisher=Jozef|year=2017|location=Durrës, Albania|pages=1060}}</ref> |"eel" |''*h₂engʷʰ-'' | |- |''[[Taulantii]] (Ταυλάντιοι)'' |Fis ilir që jetonte pranë [[Helidonët|helidonëve]] (në greqisht do të thotë "gëlltitje", arsyeja kryesore e lidhjes me gjuhën shqipe "dallëndyshe") <ref name="Šašel Kos 1993 119">{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Cadmus and Harmonia in Illyria|publisher=Arheološki Vestnik|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=98}}</ref><ref>{{Cite book|last=Eichner|first=Heiner|title=Illyrisch – die unbekannte Sprache|publisher=Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German)|year=2004|isbn=3-85460-215-4|location=Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya|pages=107–108}}</ref> |Alb''. dallëndyshe''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=244}}</ref><ref name="Šašel Kos 1993 119"/><ref>{{Cite book|last=Matzinger|first=Joachim|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ|title="The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800|publisher=Walter de Gruyter|year=2018|isbn=978-3-11-054243-1|pages=1790}}</ref> |"swallow" | |''[[Chelidones]] (Χελιδόνιοι)'' |- |[[Trieste|''Tergeste'']] |Qytet ilir |Alb. treg<ref>{{Cite book |last=Vasmer |first=Max |url=https://www.worldcat.org/oclc/187204 |title=Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde |date=1971 |publisher=[Osteuropa-Institut] |others=Herbert Bräuer |isbn=3-447-00781-8 |location=Berlin |oclc=187204}}</ref><ref name=":9">{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=1487 |language=sq}}</ref> |'marketplace' | |[[Tergolape]], [[Opitergium]]<ref name=":9" /> |- |''[[Teuta|Teuta(na)]] (Τεύτα)'' |Teuta është deminutiv i emrit Teutana<ref>[[Teuta#CITEREFBoardmanSollberger1982|Boardman & Sollberger 1982]], pp. 869–870; [[Teuta#CITEREFMalloryAdams1997|Mallory & Adams 1997]], p. 288; [[Teuta#CITEREFWilkes1992|Wilkes 1992]], p. 72; [[Teuta#CITEREFWest2007|West 2007]], p. 137; [[Teuta#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], p. 1869</ref> |Got. ''þiudans'' "king"<ref>{{Cite book|last=J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond|first=John; E.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC|title=The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.)|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=0521224969|pages=869–870}}</ref><ref>{{Cite book|last=West, . (). . . ISBN .|first=Martin L|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-928075-9|pages=137}}</ref> |"people" |''*teutéh₁-'' | |- |''[[Ulcin|Ulcinium]] (Ουλκίνιον)'' |Qytet ilir |Alb''. ujk - ulk''<ref name=":7"/><ref>{{Cite book|last=Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan|url=https://books.google.com/books?id=5pCBRsfJMv8C|title=Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian"|publisher=University of California Press|year=1963|pages=108}}</ref><ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ|title=Albanian etymological dictionary|publisher=Brill|year=1998|isbn=9004110240|pages=484}}</ref> |"wolf" |''*wĺ̥kʷos'' | |- |''[[Vendum]]'' |Qytet ilir |Alb. vend<ref name="Orel 1998"/> |'place, location' | | |} Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h ₁ eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmate === Janë regjistruar qindra emra nga rajoni i delmatëve. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhë]] b5sujdpb1u3yll4sriykoi034ie1u1n 2467611 2467610 2022-08-05T09:27:13Z Drenisa 112234 removed [[Category:Gjuhë]]; added [[Category:Gjuha ilire]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki ''Ky artikull përmban informacione për fjalorin e [[Gjuha ilire|gjuhës ilire]]'' '''Fjalori i propozuar i ilirishtes''' është një përpjekje e studiuesve dhe shkencëtarëve për hartimin e një fjalori të gjuhës ilire. Dihet se deri më tani asnjë tekst ilir nuk është zbuluar të ketë mbijetuar. Burimet për identifikimin e fjalëve ilire janë identifikuar fillimisht nga [[Ilirologjia|ilirologu]] [[Hans Krahe]] <ref name="Krahe 1955">{{Harvnb|Krahe|1955}}.</ref> si katër llojesh: 1. mbishkrime, 2. glosa të fjalëve ilire në tekstet klasike, 3. emrat, duke përfshirë emrat e përveçëm (kryesisht të gdhendura në gurë varresh), 4. toponimet dhe emrat e lumenjve. Si një kategori tjetër mund të konsiderohen edhe fjalët e huazuara ilire në gjuhë të tjera me gjithë se kjo kategori është dëshmuar veçanërisht e diskutueshme. Emrat ilir gjenden në burime që variojnë në më shumë se një mijëvjeçar, duke përfshirë dëshmi [[Numizmatika|numizmatike]], si dhe forma origjinale të të emrave të vendeve. <ref name="Krahe 1955" /> [[Mesapishtja|Gjuha mesapiane]], e cila mund të jetë e lidhur me gjuh;n ilire, ka një korpus të vogël të dëshmuar, por nuk është në objektin e kësaj faqeje për shkak të pasigurisë për lidhjen e saj me ilirishten. == Etimologjitë e propozuara == === Lemat ilire === Kjo është një listë lemash të përmendura shprehimisht si ilire nga autorët klasikë. {| class="wikitable" !Lemë ! '''Dëshmuar''' ! '''Kuptimi anglisht''' ! '''[[Etimologjia]]''' PIE ! ''' Përngjasime të propozuara''' |- | bra ( ''βρα'' ) | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<βρα>· ἀδελφοί, ὑπὸ Ἰλλυρίων'' | "vëlla" | PIE * ''bʰréh₂tēr'' | shqip "vëlla/vllâ" që do të thotë vëlla, germ. "Bruder", Ing. "vëlla", të dyja të barasvlefshme në kuptim. |- | ''deuádai (Δευάδαι)'' | Hesychius : <ref>{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-05-29|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> ''<Δευάδαι>· οἱ Σάτοι, παρὰ Ἰλλυρίων'' | "satyrs" | PIE * ''dʰu̯ésmi'' | Alb. ''dash'' "dash", Skt. ''dhūnoti'' "ai tundet", Gk. ''thýein'' "të tërbohet, ziej", ''théeion'' "avulli i squfurit", eng. ''dizzy'', ''Paionian Dýalos'' "Dionysos", lat. ''furere'' "të tërbohet", ''belua'' "kafshë e egër", Ir i vjetër. ''dásacht'' "furi, tërbim", Lith. ''dvesti'' "të krokosh, të humbasësh, të vdesësh (kafshët)", ''dvelksmas'' "frymë, vaft, aura", Hitt. ''tuhhai'' "të gulçoj", Rus. ''dɨhánije'' "frymë, vaft", ''duh'' "shpirt, shpirt, mendje, atmosferë, fantazmë, erë" gjithashtu "gjallë, frymëmarrje, gatishmëri, kuptim, vërtetësi", ''dušá'' "shpirt, zemër, mirësi, vërtetësi". |- | ''*Rhinos'' ose ''Rhinon (ῥινόν)'' | Scholion to Odisea 5.281: <ref>{{Cite book|last=Radoslav Katičić|url=http://archive.org/details/AncientLanguagesOfTheBalkans|title=Ancient Languages of the Balkans|date=1976}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Wilhelm|first=Dindorf|url=https://books.google.com/books?id=Ne8NAwAAQBAJ&dq=%CE%9F%CE%AF+%CE%B4%CE%AD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD+%CE%8A%CE%BB%CE%BB%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%82+%CF%81%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BD+%CE%BB%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BD+%CF%84%CE%AE%CE%BD+%CE%AC%CF%87%CE%BB%CF%8D%CE%BD&pg=PA272|title=Scholia Gr?ca in Homeri Odysseam Ex Codicibus Aucta Et Emendata|publisher=Рипол Классик|isbn=978-5-87561-453-8|language=el}}</ref> ''Οί δέ λέγουσιν Ἰλλυριούς ῥινόν λέγειν τήν άχλύν'' | "fog, mist" | PIE * ''h₁rinéHti'' | Alb i Vjetër. ''ren'', mod. Alb. ''re, rê'' "re", <ref name="Mata19">Matasovic, Ranko (2019). [http://mudrac.ffzg.unizg.hr/~rmatasov/Albanian.pdf A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European]. University of Zagreb. Page 5.</ref> ''rij, rî'' 'të bëj të lagësht'; më tej në Gk. (Lesbike) ''orínein'' "për të lëvizur", e vjetër Ch. sllav. ''rinǫti'' "të rrjedhë", Skt. ''riṇá-ti'' "për të derdhur, le të rrjedhë". |- | ''sabaia'', ''sabaium'', ''*sabaius'' | [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]] : <ref>{{Cite web|title=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum, Liber XXVI, chapter 8, section 2|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Amm.+26.8.2&fromdoc=Perseus:text:2007.01.0081|access-date=2021-05-29|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> ''Est autem sabaia ex ordeo vel frumento in liquorem conversus paupertinus in Illyrico potus'' [[Jeronimi|Jerome]] : <ref>{{Cite web|title=RE:Sabaia, sabaium – Wikisource|url=https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sabaia,_sabaium|access-date=2021-05-29|website=de.wikisource.org|language=de}}</ref> ζύθον, ''quod genus est potionis ex frugibus aquaque confectum et vulgo in Dalmacie Pannoniaeque provinciis gentili barbarok sermone appellatur sabaium'' | "[[Birra|beer]] " | PIE * ''sap-'' | Ing. ''sap'', lat. ''sapere'' "për shije", Skt. ''sabar'' "lëngje, lëng, nektar", ''višāpa avestane'' "që ka lëngje helmuese", ''proshutë'' krahu, Gk. ''hapalós'' "i butë, delikat", i vjetër Ch. sllav. ''sveptŭ'' "mjaltë blete"; huazuar në lat. dhe prej andej në Itali. ''zabaglione'' "pije e shkumëzuar". |- | ''*sibina'' (La. ''sibyna'' ~ ''sybina'' ; gr. σιβυνη ~ σιβυνης ~ συβινη ~ ζιβυνη) | [[Ennius]] (Annals, 5.540): <ref name="Wilkes">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|date=1996-01-09|publisher=Wiley|isbn=978-0-631-19807-9|language=en}}</ref> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Festius e krahasoi me ''συβηνη'' (gk.), "rast flauti", një fjalë që gjendet te [[Aristofani]] ' ''Thesmophoriazusai'' ' | "një shtizë gjuetie", në përgjithësi, "një shtizë", " pike " | | Alb. ''thupër'' "bar, shkop" ( [[Gjuha proto-shqipe|Proto-Alb]] . *tsupina "shkop"), <ref name="Orel 1998">{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://www.worldcat.org/oclc/38411461|title=Albanian etymological dictionary|date=1998|publisher=Brill|isbn=90-04-11024-0|location=Leiden|oclc=38411461}}</ref> <ref>{{Harvnb|Hamp|Ismajli|2007}}.</ref> Pers. ''zôpîn'', Arm. ''səvīn'' "një pështymë". |- | ''[[Sika|sica]]'' (lat. ''sica'' ~ ''sicca'' ) | Përmendur për herë të parë në [[Ennius]] ( ''Annals'', 5.540): <ref name="Wilkes" /> ''Illyrii restant sicis sybinisque fodentes'' Të ushtarëve ilirë; <ref>{{Harvnb|Cicero|Dyck|2008}}</ref> më vonë u përdor në Plini për të përshkruar mjetet trake | "thikë e lakuar, kamë" | PIE * ''ḱeh₁kʷeh2'' | Alb. ''thika'' 'thikë', <ref>{{Harvnb|Best|de Vries|Henri Frankfort Foundation|1982}}.</ref> Ir i vjetër. ''cath'' "i mençur", lat. ''cōs'', (gjen. ''cōtis'' ) "gur guri", ''catus'' "i mprehtë, akut", eng. ''hone'', Arm. ''sur'' "mprehtë", ''srem'' "të mprehësh", Avest. ''saēni'' "tenxhere", ''sal'' "pllakë, kudhër", Skt. ''śitá'' "i mprehtë"; huazuar në lat. ''sicca'' "kamë", lat. ''sicarii'' "vrasësit", Rus. ''siečiénije'' "prerje, prerje; prerje tërthore", ''siečj, rassiekatj'' "të fshikullosh, fshikullosh; të presësh, të copëtosh, të ndash, të këputësh". |- |} === Lemat mesapike === [[Mesapishtja|Gjuha mesapike]] shpesh konsiderohet si e afërt me ilirishten <ref>{{Harvnb|Boardman|Sollberger|1982|p=870}}; {{Harvnb|Buda|1984|p=50}}; {{Harvnb|Pisani|1987|p=506}}; {{Harvnb|Mallory|Adams|1997}}; {{Harvnb|West|2007}}; {{Harvnb|Marchesini|2009|p=154}}; {{Harvnb|Dzino|2014|p=48}}</ref> edhe pse ende nuk ka konsensus mes studiuesve për afërsinë e tyre. <ref>[[Messapic language#CITEREFWoodard2008|Woodard 2008]], p. 11; [[Messapic language#CITEREFFortson2004|Fortson 2004]], p. 407</ref> <ref>[[Messapic language#CITEREFMatzinger2015|Matzinger 2015]], p. 62: "Finché non sono risolti in maniera soddisfacente i vari e difficili problemi della fonologia storica dell’illirico vero e proprio è, al momento attuale, impossibile se non inutile effettuare una comparazione linguistica tra il messapico e l’illirico."; [[Messapic language#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], pp. 1842–1843: "At the present time, realistically speaking, it is not possible to situate Messapic within the framework of the Indo-European language family (...). The question of whether Messapic is a dialect of “Illyrian”, (...) much less the Illyrian language, is in my view an issue belonging to the history of scholarship and is no longer current."</ref> Shih [[Mesapishtja|lemat mesapike]] për një listë të fjalëve mesapisht. === Fjalë joilire me origjinë të mundshme ilire === Krahas fjalëve të përmendura shprehimisht si ilire, studiuesit kanë nxjerrë një listë fjalësh joilire që mund të kenë rrjedhur nga gjuha ilire. {| class="wikitable" |+ !Lema !Gjuha e burimit !Shënime !'''Kuptimi në anglisht''' !'''Etimologjia PIE''' !Përngjasime të propozuara |- |''bagaron (βαγαρόν)'' |Gjuha greke lakoniane<ref name=":0">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Β - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%92|access-date=2021-06-02|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":0" /> <βάγαρον>· χλιαρόν. Λάκωνες Përkufizuar si "Gk.-Ilir." nga Pokorny.<ref name=":1">{{Cite book|last=J. Pokorny|url=http://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch|title=Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch}}</ref> |"warm" |PIE *''bʰōg-'' |Alb. ''bukë'' "bread", Phrygian ''bekos'' "bread", Eng. ''bake'', Lat. ''focus'' "hearth", Old Ir. ''goba'' "blacksmith", Gk. ''phōgein'' "to roast", Armenian ''bosor'' "red", ''bots'' "flame", Rus. ''bagrovɨj, bagrianɨj'' "crimson, saturated red, color of dark blood, purpur", ''bagriéc, bagrianiec'' "redness of someone's face, cheeks, of heated up material (e.g. metal), crimson cloth, fabric". |- |''brisa'' |[[Latinisht]]<ref>{{Cite web|title=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, brīsa|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=brisa|access-date=2021-06-02|website=www.perseus.tufts.edu}}</ref> |Kaluar nga [[Gjuha ilire]] në [[Gjuha latine|latinisht]], por me origjinë thrake.<ref>{{Cite book|last=Kolec|first=Topalli|title=Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe|publisher=Botimet Jozef|year=2017|location=Durrës|pages=201}}</ref> Pokorny në vend të kësaj flet për një origjinë mesapike ose venetike të fjalës brisa.<ref name=":1" /> |"husk of grapes" | |Alb. ''bërsí'' "lees, dregs; mash", Eng. ''broth'', Lat. ''defrutum'' "new wine boiled down", Welsh ''brwd'' "brewage", Old Ir. ''bruth'' "heat, wrath", Thrac. ''brỹtos'' "barley alcohol", ''brỹtion'' "wine must", Gk. ''apéphrysen'' "to seethe, boil", ? Lith. ''bręsti'' "to mature, ripe", ''brendimas'' "ripening", also ''brinkti'' "to swell", ''brinkìmas'' "swelling" ?, Rus. ''braga, bražka'' "must, ale, unfinished or badly produced alcohol drink", ''broditj'' "to ferment (brew)", ''brožénije'' "fermentation (brewage)". |- |daksa -*dassa (δάξα) |Gjuha greke<ref name=":4">{{Cite web|title=Γλώσσαι/Δ - Βικιθήκη|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%B9/%CE%94|access-date=2021-06-20|website=el.wikisource.org|language=el}}</ref> |Hesychius<ref name=":4" /> <δάξα>· θάλασσα. Ἠπειρῶται Konsiderohet me origjinë ilire.<ref name=":5">{{Cite book|last=Kunstmann, Heinrich; Thiergen, Peter|url=https://library.oapen.org/bitstream/id/5ca0240d-cb67-447b-838c-e448c1f84200/1003655.pdf|title=Beiträge zur Geschichte der Besiedlung Nord- und Mitteldeutschlands mit Balkanslaven|publisher=Sagner|year=1987|pages=111–112}}</ref> Mund të lidhet me fisin ilir të [[Dasaretët|dasaretëve]].<ref name=":5" /> dhe fisin kaonian [[Dexaroi]]<ref name=":6">{{Cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ|title=Some problems of Greek history|publisher=Oxford University Press|year=1969|isbn=9780192152497|pages=107–108}}</ref> |"sea" | |Alb. detë/deti "sea" |} === Toponime, hidronime, antroponime === Disa fjalë janë nxjerrë nga toponimet dhe antroponimet. {| class="wikitable" |+ !Emri !Shënime !Përngjasime të propozuara !Anglisht !Etimologjia PIE !Fjalë të përafërta |- |''Balios (Βάλιος)'' |Emri i njërit prej kuajve të Akilit. Dyshohet të jetë me origjinë të huaj (trake, frigjike apo ilire). <ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 1–2. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref>[[Apostolos Athanassakis|Athanassakis]] supozon një huazim në latinisht nga gjuha osko - umbriane ''badius''/''*balius'', përmes një burimi ilir.<ref>Athanassakis, Apostolos N. “Akhilleus’s Horse Balios: Old and New Etymologies”. In: ''Glotta'' 78, no. 1/4 (2002): 7. http://www.jstor.org/stable/40267134.</ref> |Alb. ''balë'' 'horse with white spot on forehead', Gk. ''phaliós'' 'having a white patch', Lith. ''balas/baltas'' 'white', OCS ''bĕlu'' 'white' |'[[Dapple grey|dapple]]', 'related to a white color' |''*bʰĕl-'' | |- |''[[Bardhyli]] (Βάρδυλις)'' |Mbret ilir |Alb. ''i bardhë''<ref>{{Cite book|last=Ivić|first=Pavle|url=https://books.google.com/books?id=DAQbAAAAIAAJ&q=Bardylis|title=Zbornik Šeste jugoslovenske onomastičke konferencije: Donji Milanovac|year=1985|pages=59|isbn=9788670250758}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rosetti|first=Alexandru|url=https://books.google.com/books?id=6X0IAQAAIAAJ&q=Bardylis|title=Brève histoire de la langue roumaine des origines à nos jours|year=1973|pages=52}}</ref> Messapic: ''bardulos''<ref>{{Cite book|last=Arnold Joseph|first=Toynbee|url=https://books.google.com/books?id=_18bAAAAYAAJ&q=%22or+%27Bardylis%27+(Diodorus,+Book+XVI,+chap.+4,+%C2%A7+3),+or+%27Bardyllis%27+(Plutarch,+Pyrrhus,+chap.+9)+is+related+to+the+word+%27bardulos%27,+meaning+%27grey%27,+in+the+%27Messapian%27+(i.e.+Calabrian)+language.%22|title=Some problems of Greek history|year=1969|pages=116|isbn=978-0-19-215249-7}}</ref> |Alb. "white''"'' Messapic'':'' "grey" |''*bʰreh₁ǵ-'' | |- |''[[Dalmatët]]'' |Fis ilir |Alb. ''delmë, delë''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://eeo.aau.at/wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Illyrisch.pdf|title=Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens|publisher=In Bister, Feliks J.; Gramshammer-Hohl, Dagmar; Heynoldt, Anke|year=2002|isbn=978-3-85129-510-8|pages=952}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|url=https://www.academia.edu/489633|title="Cadmus and Harmonia in Illyria"|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schütz|first=István|title=Fehér foltok a Balkánon|publisher=Balassi Kiadó|year=2006|isbn=9635064721|location=Budapest|pages=127}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morić|first=Ivana|url=https://hrcak.srce.hr/169386|title=Običaji Delmata|journal=Rostra : Časopis Studenata Povijesti Sveučilišta U Zadru|publisher=Rostra|year=2012|volume=5|issue=5|location=University of Zadar|pages=63}}</ref><ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736|pages=25}}</ref> Orel rejects this analogy<ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ&q=Albanian+Etymological+Dictionary|title=Albanian Etymological Dictionary|publisher=BRILL|year=1998|isbn=978-9004110243|pages=58–59}}</ref> |"sheep" | |''[[Delminium]]'' (capital city of the Dalmatae, near [[Tomislavgrad]])<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1996|isbn=9780631146711|pages=188}}</ref><ref>{{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|url=https://books.google.com/books?id=NLcWAQAAIAAJ&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae|title=The Illyrians: History and Culture|year=1977|isbn=0-8155-5052-9|pages=197}}</ref><ref>{{Cite book|last=Šimunović|first=Petar|url=https://hrcak.srce.hr/118625|title=Folia Onomastica Croatica|year=2013|issue=22|pages=164}}</ref> ''Dalmana (ancient city in [[North Macedonia|N. Macedonia]])''<ref>{{Cite book|last=Duridanov|first=Ivan|url=https://core.ac.uk/download/pdf/12037585.pdf|title=Die Hydronymie des Vardarsystems als Geschichtsquelle|publisher=Böhlau Verlag|year=1975|isbn=3412839736}}</ref> |- |''[[Dardanët]] (Δαρδάνιοι, Δάρδανοι)'' |Fisi i cili jetonte në rajonin historik të Dardanisë në Ballkanin qendror. Dardania vendoset në një rajon onomastik kalimtar midis ilirishtes jugore dhe dalmatisë me veçori rajonale. Lidhet me shqipen [[wiktionary:dardhë|dardhë]].<ref name=":7">{{Cite book|last=Wilkes|first=John|url=https://books.google.com/books?id=l8q0QgAACAAJ&q=Wilkes+the+illyrians|title=The Illyrians|publisher=Wiley|year=1992|isbn=9780631146711|pages=244}}</ref><ref name=":8">{{cite book|last=Demiraj|first=Bardhyl|title=Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz|series=Leiden Studies in Indo-European|volume=7|year=1997|language=de|place=Amsterdam, Atlanta|publisher=Rodopi |page=121}}</ref> Si toponim shfaqet në shumë krahina shqipfolëse: Dardhishtë (Kaçanik), Dardhë (Korçë), Dardhas (Pogradec), Zall i Dardhës (Dibër), Darzë (Ulqin), Dardhatar (Zelenikovë), Dardhës (Molise), Dardhëza (Morea). Krusheva (nga protosllavishtja kruša , "dardhë") dhe toponime të tjera të lidhura me to janë propozuar si përkthime sllave të jugut të toponimeve darda.<ref>{{cite book |last1=Baliu |first1=Begzad |title=Onomastika e Kosoves: Ndermjet miteve dhe identiteteve [Onomastics of Kosovo: Between Myth and Identity] |date=2012 |publisher=Era |isbn=978-9951040556 |page=73 |url=https://upload.wikimedia.org/wikibooks/sq/9/9d/Begzad_Baliu._Onomastike_dhe_identitet_paust.pdf}}</ref> |Alb. ''dardhë''<ref name=":7" /><ref name=":8" /> |"pear" |*''g'hord-'', *''dheregh-'' |''[[Dardanians (Trojan)|Dardanoi]] in the area of ancient Troy'' ''[[Dardanelles]]'' Dardi in [[Daunians|Daunia]] |- |''[[Dassareti]] (Δασσαρῆται, Δασσαρήτιοι) - [[Sesarethus|Sessarethes]] (Σεσαρήθιος)'' |Fis ilir me emër të përafërt.<ref>{{Cite journal|last=Ujes|first=Dubravka|date=2002|title=Recherche sur la localisation de Damastion et ses mines|url=https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2002_num_6_158_1438|journal=Revue numismatique|volume=6th|issue=158|pages=103–129|doi=10.3406/numi.2002.1438}}</ref><ref>{{Cite book|last=Winnifrith|first=Tom J.|url=https://books.google.com/books?id=dkRoAAAAMAAJ|title=Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania|year=2002|isbn=0-7156-3201-9|location=London: Duckworth|pages=46}}</ref> |Ep. Gr. ''daksa'' (δάξα)<ref name=":5" /> |"sea" | |Affine to the [[Dexaroi|Chaonian Greek Dexaroi]]<ref name=":5" /><ref name=":6" /> |- |''[[Deipaturos|Deipatyros]] (Δειπάτυροϛ)'' |Hyjni e Stimfëve epirotas,<ref>{{Cite book|last=Mallory, James P.; Adams, Douglas|url=https://books.google.com/books?id=tF5wAAAAIAAJ|title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-929668-2|location=Oxford, England|pages=408–409}}</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Benveniste|first=Émile|url=https://books.google.com/books?id=KX_0jwEACAAJ|title=Dictionary of Indo-European Concepts and Society|publisher=Hau Books (University of Chicago Press)|year=2016|isbn=978-0-9861325-9-9|pages=166}}</ref> që konsiderohet si një emër me origjinë ilire <ref name=":2" /><ref name=":3">{{Cite book|last=West|first=Martin L.|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0199280759|pages=176}}</ref><ref>{{Cite book|last=Fortson|first=Benjamin W.|url=https://books.google.com/books?id=_kn5c5dJmNUC|title=Indo-European Language and Culture: an Introduction|publisher=John Wiley & Sons|year=2009|isbn=978-1405188968|pages=470}}</ref> | |"sky father" | |[[Demeter]]<ref name=":3" /> |- |''[[Dimallum]] - [[Dimale]] (Διμάλη)'' |Qytet ilir |Alb. dy male<ref>{{Cite book |last=Illyés |first=Elemér |url=http://archive.org/details/ethniccontinuity0000illy_f0n9 |title=Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area |date=1992 |publisher=Hamilton, Ont. : Hunyadi OCS, M K |others=Internet Archive |isbn=978-0-88033-146-3}}</ref><ref>{{harvnb|Doçi|2008|p=718}}</ref><ref>{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=932 |language=sq}}</ref> |'two mountains' | | |- |[[Enchele|''Enchelii'']] ''(Ἐγχέλιοι/Ἐγχελεῖς)'' |Fis ilir |Alb. ''ngjalë''<ref>{{Cite book|last=Topalli|first=Kolec|title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe|publisher=Jozef|year=2017|location=Durrës, Albania|pages=1060}}</ref> |"eel" |''*h₂engʷʰ-'' | |- |''[[Taulantii]] (Ταυλάντιοι)'' |Fis ilir që jetonte pranë [[Helidonët|helidonëve]] (në greqisht do të thotë "gëlltitje", arsyeja kryesore e lidhjes me gjuhën shqipe "dallëndyshe") <ref name="Šašel Kos 1993 119">{{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Cadmus and Harmonia in Illyria|publisher=Arheološki Vestnik|year=1993|pages=119}}</ref><ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=98}}</ref><ref>{{Cite book|last=Eichner|first=Heiner|title=Illyrisch – die unbekannte Sprache|publisher=Die Illyrer. Archäologische Funde des 1. Vorchristlichen Jahrtausends aus Albanien (in German)|year=2004|isbn=3-85460-215-4|location=Museum für Urgeschichte Asparn an der Zaya|pages=107–108}}</ref> |Alb''. dallëndyshe''<ref>{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1992|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford, United Kingdom|pages=244}}</ref><ref name="Šašel Kos 1993 119"/><ref>{{Cite book|last=Matzinger|first=Joachim|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ|title="The lexicon of Albanian"; Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. pp. 1788–1800|publisher=Walter de Gruyter|year=2018|isbn=978-3-11-054243-1|pages=1790}}</ref> |"swallow" | |''[[Chelidones]] (Χελιδόνιοι)'' |- |[[Trieste|''Tergeste'']] |Qytet ilir |Alb. treg<ref>{{Cite book |last=Vasmer |first=Max |url=https://www.worldcat.org/oclc/187204 |title=Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde |date=1971 |publisher=[Osteuropa-Institut] |others=Herbert Bräuer |isbn=3-447-00781-8 |location=Berlin |oclc=187204}}</ref><ref name=":9">{{Cite book |last=Topalli |first=Kolec |title=Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe |publisher=Botimet Jozef |year=2017 |isbn=978-9928-241-33-7 |location=Durrës |pages=1487 |language=sq}}</ref> |'marketplace' | |[[Tergolape]], [[Opitergium]]<ref name=":9" /> |- |''[[Teuta|Teuta(na)]] (Τεύτα)'' |Teuta është deminutiv i emrit Teutana<ref>[[Teuta#CITEREFBoardmanSollberger1982|Boardman & Sollberger 1982]], pp. 869–870; [[Teuta#CITEREFMalloryAdams1997|Mallory & Adams 1997]], p. 288; [[Teuta#CITEREFWilkes1992|Wilkes 1992]], p. 72; [[Teuta#CITEREFWest2007|West 2007]], p. 137; [[Teuta#CITEREFDe Simone2017|De Simone 2017]], p. 1869</ref> |Got. ''þiudans'' "king"<ref>{{Cite book|last=J. Boardman; E. Sollberger; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond|first=John; E.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC|title=The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (part 1) (2 ed.)|publisher=Cambridge University Press|year=1982|isbn=0521224969|pages=869–870}}</ref><ref>{{Cite book|last=West, . (). . . ISBN .|first=Martin L|url=https://books.google.com/books?id=ZXrJA_5LKlYC|title=Indo-European Poetry and Myth|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-928075-9|pages=137}}</ref> |"people" |''*teutéh₁-'' | |- |''[[Ulcin|Ulcinium]] (Ουλκίνιον)'' |Qytet ilir |Alb''. ujk - ulk''<ref name=":7"/><ref>{{Cite book|last=Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan|url=https://books.google.com/books?id=5pCBRsfJMv8C|title=Ancient Indo-European Dialects, "The Position of Albanian"|publisher=University of California Press|year=1963|pages=108}}</ref><ref>{{Cite book|last=Orel|first=Vladimir|url=https://books.google.com/books?id=yJQYAQAAIAAJ|title=Albanian etymological dictionary|publisher=Brill|year=1998|isbn=9004110240|pages=484}}</ref> |"wolf" |''*wĺ̥kʷos'' | |- |''[[Vendum]]'' |Qytet ilir |Alb. vend<ref name="Orel 1998"/> |'place, location' | | |} Lema të tjera janë: * ''Agruvium'' "përgjatë bregut midis Risinum dhe Butua": IE *aĝr-; kf. Skt. ''ájraḥ'' "kullotë, fushë", lat. ''ager'', Gk. ''agrós'', gotik. ''akrs'' * ''Bindus'' "zot lumi"; kf. Alb. ''lidh'' "të bind, të besoj", ''përbindësh'' "përbindësh", Ir i vjetër. ''banne'' "drop", Skt. ''bindú, vindú'' "pika, gob, vend", ndoshta lat. ''fōns Bandusiae'' dhe Lusit. ''Bandua'' . <ref>Witczak, K. T. (2006). "[https://www.academia.edu/11590361/Two_Phonological_Curiosities_of_the_Thracian_Language Two Phonological Curiosities of the Thracian Language]". In: ''Linguistique Balkanique'' 45(3), p. 491.</ref> * ''Bosona'' "Lumi Bosna", fjalë për fjalë "ujë i rrjedhshëm": IE *bheg-, bhog- "të vraposh"; Alb. ''dë-boj'' "të përzënë, të përzënë", Veri. Alb. ''bosi'' "bërës, krijues", Rus. ''bĕg'' "vrapim; (punë) rrjedhë", e vjetër Ch. sllav. ''bĕžati'' dhe Rus. ''bĕžatj'' "të ikësh, të vraposh; të punosh, të rrjedhësh", Lith. ''begti'' "të ikësh, të vraposh", Gk. ''phébesthai'' "të ikësh", ''phóbos'' "frikë", eng. ''beck'' "përroi, përrua", Ir i mesëm. ''búal'' "ujë që rrjedh", hindisht ''bhāg'' "të ikësh" * ''mons Bulsinus'' "kodra Büžanim": IE *bʰl̥kos; <ref name="doi.org">[[Radoslav Katičić|Katicic, Radoslav]]. ''Ancient Languages of the Balkans''. Part 1. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2012 [1976]. p. 174. https://doi.org/10.1515/9783111568874</ref> krh. Ing. ''balk'', Alb. ''bligë'' "copë druri e pirun", Ir i mesëm. ''blog'' "copë, fragment", lat. ''pikëmbështetje'' "shtyl shtrati", Gk. ''phalanx'' "trung, trung", Lith. ''balžiena'' "crossbar", serb. ''blazína'' "trare çati", Skt. ''bhuríjāu'' "krahët e karrocave" * ''Derbanoí'', ''Anderva'' : IE *derw; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''pemë'', Alb. ''dru'' "dru", Vjetër Ch. sllav. ''drĕvo'' "pemë", Rus. ''dérevo'' "pemë, dru", uellsisht ''derw'' "lisi", Gk. ''dóry'' "dru, shtizë", ''drýs'' "lisi, pemë", Lith. ''derva'' "dru pishe", Hitt. ''taru'' "pemë, dru", thrak. ''taru'' "shtizë", skt. ''dru'' "pemë, dru", ''daru'' "dru, trung" * ''Dizēros'', ''Andízētes'' : IE *digh; <ref name="doi.org" /> krh. Ing. ''brumë'', Gk. ''teikhos'' "mur", lat. ''gishti'' "për të formuar, myk", Ir i vjetër. ''com-od-ding'' "ai ndërton, ngre", Rus i Vjetër. ''dĕža'' "lug brumosjeje", krah. ''dez'' "grumbull", Skt. ''dehah'' "trup, formë" * ''Domator'', emri personal; kf. Ir i vjetër. ''damnaid'' "ai lidh, thyen një kalë", ''dam'' "kau", Ing. i ''zbutur'', dialektor Germ. ''zamer'' "kau jo nën zgjedhë", Alb. ''dem'' "dem i ri", lat. ''domāre'' "të zbutur", ''domitor'' "zbutës", Gk. ''dámnēmi'' "për të thyer", ''dámalos'' "viç", Skt. ''dāmyáti'' "ai është i zbutur; ai zbut", Rus. ''odomashnivat''' "për të zbutur" * ''Loúgeon'' : [[Straboni]] në ''Gjeografinë'' e tij përmend "një moçal të quajtur Lougeon" (i cili është identifikuar si Liqeni Cerknica në [[Sllovenia|Slloveni]] ) nga vendasit (fiset ilire dhe kelte), ''Lougeon'' është interpretimi i Strabonit të toponimit vendas në greqisht. kf. Alb. ''vonesë'' "të laget, njomet, lahet, lahet", ''lëgatë'' "pishinë", grykë " ''lug'', kanal uji, derdhje", Lith. ''liűgas'' "pishinë", Vjetër Ch. sllav. & Rusi. ''luža'' "pishinë", Rus. ''loža, lože, lógovo'' "vend pushimi, vend pritjeje, shtrati, strofka", Rus. ''ležátj'' "të gënjesh, pushosh, rrish" dhe ''ložitj'' "të shtrish, të vendosësh", Thrak. ''Lýginos'', emri i lumit <ref>Strabo. ''Geography'', 7.43: "élos loúgeon kaloúmenon".</ref> * ''stagnus Morsianus'' "toka kënetore në Panoni": IE *merĝ; kf. Germ i mesëm i lartë. ''murc'' "kalbur, i tharë, moçal", Ir i vjetër. ''meirc'' "ndryshk", Alb. ''marth'' "të dridhet, dridhet", Lith. ''markýti'' "të ndryshket" * ''Naro'' : IE *as; kf. Alb. "hum-nerë" "greminë, humnerë", Lith. ''nãras'' "rosa zhytëse; zhytës", rus. ''norá'' "vrimë, strofkë", serbo-kroate. ''po-as'' "humne" * ''Nedinum'' : IE *ned; kf. Skt. ''nadas'' "ulëritës" <ref name="doi.org" /> * ''Oseriates'' "liqenet": IE *h <sub>1</sub> eĝʰero; <ref name="doi.org" /> krh. serbo-kroat. ''jȅzero'', Rusi. ''ózero'', Lith. ''éžeras'', letonisht ''ȩzȩrs'', Gk. ''Achérōn'' "lumi në botën e krimit" * ''Pelso'' (autorët latinë iu referuan [[Liqeni Ballaton|liqenit Balaton]] modern si " ''lacus Pelso'' ", ''Pelso'' që është një hidronim nga banorët vendas), ''Pelso'' me sa duket do të thoshte "i thellë" ose "i cekët": IE ''*pels-'' ; kf. Rusia. ''ples'' (vend i thellë në liqen ose lumë), Alb veri. ''fellë'' (nga ''fell'' "thellë"), çekisht ''pleso'' "vend i thellë në një lumë, liqen", uellsisht ''bwlch'' "çarje", Arm. ''pelem'' "për të gërmuar" * ''Tergitio'' "tregtar"; kf. Alb. ''tregtar'' (nga ''treg'', market), Ch. sllav. ''trĭgŭ'' (serbo-kroatisht ''tȑg'' ) "treg", Rus. ''torg'' "pazar", Lith. ''tūrgus'', letonisht. ''tirgus'', suedez. ''torg'' . Ky grup konsiderohet të jetë i lidhur me emrin e qytetit italian të [[Trieste|Triestes]] . * ''Teuta'', ''Teutana'' : IE *teuta- "njerëz"; kf. Lith. ''tauta'' "njerëz", germ. ''Deutsch'' "German", Old Eng. ''theod'' "populli", Gali. ''teuta'' “fisi”, Ir i vjetër. ''túath'' "klan", Umbrian ''tota'' "njerëz", ''Oscan touto'' "qytet", Hitt. ''tuzzi'' "ushtri", Alb. (shqipja e veriut ose dialekti gegë) ''tetanë'' "të gjithë" (sinonim i mundshëm arkaik i shqipes për "popull") * ''Ulcisus mons'', ''Ulcinium'' (qytet), ''Ulcisia castra'' : krh. Ing. ''ujku'', Alb i Vjetër. ''ulk'', Alb. ''ujk'', avestan ''vəhrkō'', [[Gjuha perse|persisht]] ''gurg'', Skt. ''vṛkas'', Vjetër Ch. sllav. ''vlŭkŭ'', Russ. ''volk'', ''volcíca'', Lith. ''vil̃kas'', lat. ''lupus'', Gk. ''lykos'' * ''Volcos'', emri i lumit në Panoni; kf. Ir i vjetër. ''folc'' "shiu i dendur, moti i lagësht", ''golçi'' uellsian "për t'u larë", i vjetëruar eng. ''welkin'' "re", Old High Germ. ''welk'' "i lagësht", gjermanisht ''Wolke'' "re", e vjetër Ch. sllav. dhe Rusia. ''vlaga'' "lagështi, lëng bimësh", ''Vollga'', emri i lumit në Rusi, ? ''vŭlgŭkŭ'' "i lagur", letonisht. ''val̃ mishrat'' "lagështi", Alb. ''ulmej'' "të lagësh, të lagur" == Antroponimet e propozuara ilire == [[Skeda:Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia,_Albania.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg/220px-Tombstone_with_an_Illyrian_name._Apollonia%2C_Albania.jpg|parapamje| Mbishkrim grek me onomastikë ilire (emër dhe patronim) në një stelë varrimi, shekulli II p.e.s., Apollonia, Shqipëri. <ref name="Ceka19">{{Cite book|last=Ceka|first=Neritan|url=https://books.google.com/books?id=yeRhPgAACAAJ&q=Apollonia|title=Apollonia: History and Monuments|publisher=Migjeni|year=2005|isbn=9789994367252|pages=19}} "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."</ref>]] Antroponimet e mëposhtme rrjedhin nga ilirishtja ose nuk janë ende të lidhura me një gjuhë tjetër përveç rasteve kur shënohen, si për shembull emrat Delmatae me origjinë liburne. Alföldy identifikoi pesë provinca kryesore onomastike brenda zonës ilire:  1) ilirët "e vërtetë" në jug të lumit [[Lumi i Neretvës|Neretva]] në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe që shtrihen në jug deri në [[Epiri|Epir]] ; 2) [[Delmatët|Delmatae]], të cilët zinin bregun e mesëm të Adriatikut midis "ilirëve të vërtetë" në jug dhe [[Liburnët|Liburnëve]] në veri; 3) [[Liburnët]], një degë e Venetikut në Adriatikun verilindor; 4) [[Japodët|Iapodët]], të cilët banonin në veri të Delmatëve dhe prapa (në brendësi të) Liburnëve bregdetarë; 5) [[Lista e fiseve antike ilire|Panonianët]] në trojet veriore dhe në Bosnje, Malin e Zi verior dhe Serbinë Perëndimore.  [[Radosllav Katiçiq|Katičić]] nuk njeh një zonë të veçantë onomastike panoniane dhe përfshin Panoninë me Delmacinë. <ref>{{Harvnb|Katičić|1965}}</ref> Më poshtë, renditen emra nga katër nga pesë zonat onomastike të Alföldy-it, përjashtuar liburnishten, që janë identifikuar si të ngjashëm me Venetishten . Detajohet edhe një zonë [[Dardania|dardane]] . <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen ''Teuta'' of the third century BC derives from ''teutana'', which means 'queen'."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Dasmenus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between them and other areas indicate more than that the languages spoken by peoples in the Illyrian territories were somehow related if not altogether common."</ref> <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "The fourth of the Venetic-speaking peoples around the head of the Adriatic were the Liburni, who occupied the coast and islands between Istria and the river Titus (Krka) and had been known to the Greeks since at least the eighth century BC."</ref> === Gjuha ilire jugore === [[Skeda:King_Baton.png|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/King_Baton.png/220px-King_Baton.png|parapamje| Monedhë nga Apolonia me mbishkrimin ΒΑΤΩΝ]] [[Skeda:King_Monounios.jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/King_Monounios.jpg/220px-King_Monounios.jpg|parapamje| Monedhë nga Dyrrhachioni me mbishkrimin ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΟΝΟΥΝΙΟΥ]] {{div col|colwidth=22em}} *Agirrus *Agron *Andena (f., dëshmuar në [[Dyrrhachium]]), Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Annaeus/Annaius *Antis (f.) *[[Ballaios]] *[[Bardyllis]] *''Bato'', mund të rrjedh nga rrënja latine ''battuere'', "të godasësh - to strike", ose rrënja ''*bha'', "thuaj, trego - say, tell".<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=73}}: "Emri i zakonshëm Bato mund të rrjedh prej rrënjës latine, battuere me kuptimin `të godasësh - to strike', ose vetëm nga rrënja ''*bha'' 'thuaj ose trego - say' or 'tell', the latin ''fari''."</ref> *[[Birkena]] *Blodus, Bledis *Boiken *Boria, Bora *Breigos *Brykos *[[Cleitus (kthjellim - disambiguation)|Cleitus]]/Kleitos (nga [[greqishtja e vjetër]]) *[[Daors]] *Dasius *Dazaios, Dazas, Dazos *[[Ditus]] *Epe(n)tinus (dëshmuar në Dyrrhachium; është mbiemër, me kuptimin "nga Epetiumi", qyteza Strobeč) *Epicadus *[[Epidius]] *Genthena, [[Genthios]], [[Gentius]] *[[Glaukias]] (from Greek) *[[Glavus]] *[[Grabos]] *[[Laiscus]] *[[Madena]] *[[Messor]] *[[Monunius]] *[[Mytilus (kthjellim - disambiguation)|Mytilus]] *[[Pinnes]] *[[Pleuratus]] *Pladomenus *Plare(n)s *[[Plator]] (në [[Gjuha liburne|liburnisht]] si ''Plaetor''; Venetisht ''Plaetorius'', cp. [[Latin]] ''[[Plaetoria (gens)|Plaetorius]]'') *Posantio *Pravaius *[[Scerdis]] *[[Skerdilaidas]] *Tatta *Temus, Temeia *[[Teuda]] *[[Teuta e Ilirisë|Teuta]], Teutana ka kuptimin ''Mbretëreshë'' në ilirisht. *Tito, Titus (gjithashtu emri ilir i lumit Krka) *Vendes *Verzo *[[Zanatis]] *Ziraeus {{div col end}}   === Delmate === Janë regjistruar qindra emra nga rajoni i delmatëve. Emrat karakteristik përfshijnë: {{div col|colwidth=18em}} *Andena, Andes, [[Andis]], [[Andio]], Andia *Aplis, Apludus, Aplus, Aplius *Apurus *Baezo *Beusas, Beuzas *Curbania *Cursulavia *Iato *Lavincia *Ledrus *Messor *Paio, Paiio *Panes, Panias, Panius (ose Pantus, mbishkrim i paqartë), Panentius *Pant(h)ia/Panto (f.) *Pinsus *Pladomenus *Platino *Samuntio *Seio, Seiio *Statanius, Staticus, Stato, Status *Sestus, Sextus, Sexto *Tito *Tizius *Tritus *Var(r)o {{div col end}}   Emrat Delmatae të përbashkëta me [[Panonët]] (disa gjenden edhe te ilirët e jugut): {{div col|colwidth=18em}} *Bardurius. *Bato *Carius *Dasantilla *Dasas, Dazas *Dasto *Plator, Platino *Scenobarbus, Scenobardos (?) *Verzo *Verzulus {{div col end}} Disa emra Delmatae ndoshta e kanë origjinën nga Liburnët. Ky përfundim bazohet në [[Prapashtesa|prapashtesat]] liburne : -icus, -ica, -ocus, -ico; dhe nga shpërndarja e emrave midis Liburnive/Venetëve dhe nga mungesa ose pamjaftueshmëria e tyre në zona të tjera onomastike: {{div col|colwidth=18em}} *Acenica *Clevata *Darmocus *Germanicus (emër autokton Delmatë Germanus, Germus me prapashtesën Venetishte/Liburnishte ''-icus'') *Labrico *Lunnicus *Melandrica *Turus {{div col end}}  Nga ilirët e jugut janë të pranishëm emrat Boria, Epikadus, Laedikalius, Loiskus, Pines dhe Tato e disa të tjerë. Nga japodët, Diteio dhe Ve(n)do, dhe disa emra me origjinë [[Gjuhët keltike|kelte]] (nuk tregohen këtu). === Panonia === Disa emra të vërtetuar ndër [[Panonët]]: {{div col|colwidth=18em}} *Bato (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Dasas, Dasius (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Scenobarbus (i zakonshëm edhe mes Delmatësh) *Carvus *Laidus *Liccaius *Plator *Temans *Tueta *Varro *Verzo {{div col end}} Emrat e mëposhtëm kufizohen në krahinën onomastike Panoniane: {{div col|colwidth=18em}} *Arbo *Arsa (ndosha me prejardhje Thrakase) *Callo *Daetor *Iauletis (gjin.) *Pirusta *Proradus *Scirto *Vietis (gjin.) {{div col end}} Panonia veriore: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Breucus *Dases *Dasmenus *Licco *Liccaius {{div col end}} Emrat e dëshmuar ndër [[Kolapianët]], një fis ilir i Panonisë: {{div col|colwidth=18em}} *Bato *Cralus *Liccaius *Lirus *Plassarus {{div col end}}  Ndër [[Jasët]] : Skena. [[Breukët]]: Scilus Bato (emri dhe mbiemri), Blaedarus, Dasmenus, Dasius, Surco, Sassaius, Liccaius, Lensus. [[Amantinët|Amantini]], [[Skordiskët]] : Terco, Precio, Dases, Dasmenus. === Mesapike === * Dasius, formë latine e një emri [[Mesapishtja|Mesapik]] nga Italia jugore. <ref>{{Harvnb|Williams|2004}}: "1 Dasius: The Latin form of a Messapic name from southern Italy..."</ref> === Teonimet ilire === Emrat e mëposhtëm të perëndive ( teonime ) rrjedhin ndoshta nga disa gjuhë ( [[Liburnët|liburne]], ilire, etj.) dhe janë emra perëndish të adhuruara nga [[Lista e fiseve antike ilire|ilirët]] . Megjithatë, ata njihen përmes Interpretatio romana dhe emrat e tyre mund të jenë të korruptuar. <ref>{{Harvnb|Wilkes|1995}}: "Illyrian deities are named on monuments of the Roman era, some in equation with gods of the classical pantheon. ... Thus several deities occur only in Istria, including Eia, Malesocus, Boria and Iria. Anzotica was the Liburnian Venus and appears in the traditional image of the classical goddess. Other local deities were Latra, Sentona and the nymph Ica, worshipped in eastern Istria at a spring still known by praying in relief sculpture, Knez 1974 (ritual vessel), Baçe 1984 (temple architecture in Illyrian Albania)."</ref> {{div col|colwidth=18em}} *Anzotica *Armatus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, Armatus at Delminium (Duvno) who was evidently a war god of the Delmatae, and the Latin Liber who appears with the attributes of Silvanus and Terminus..."</ref> *Bindus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=200}}: "Continuity in a local tradition of engraved ornament is to be seen on other monuments of the Roman period, including altars dedicated by chiefs of the Japodes at the shrine of Bindus Neptunus at a spring near Bihac (see figure 30)."</ref> *Boria *Eia *Ica *Iria *Latra *Malesocus *Medaurus<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=247}}: "The Illyrian town Rhizon (Risinium) on the Gulf of Kotor had its protective deity Medaurus..."</ref> *Sentona *Thana<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana">{{harvnb|Wilkes|1995|pp=246–247}}: "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topuško..."</ref> *Vidasus<ref name="Wilkes-Vidasus-Thana"/> {{div col end}} == Ndikimet e jashtme == Gjuha e [[Greqishtja e lashtë|lashtë greke]] do të ishte bërë një ndikim i jashtëm i rëndësishëm mbi ilirishtfolësit që pushtuan tokat ngjitur me [[Lista e qyteteve antike në Iliri|kolonitë e lashta greke]], kryesisht në bregdetin e Adriatikut. <ref>{{Harvnb|Davison|Gaffney|Wilkes|Marin|2006|p=21}}; {{Harvnb|Pomeroy|Burstein|Donlan|Roberts|2008|p=255}}.</ref> [[Taulantët]] dhe [[Bylinët|Bylionët]], sipas [[Straboni|Strabonit]], ishin bërë dygjuhësh. <ref>{{Harvnb|Lewis|Boardman|1994}}</ref> [[Keltët]] pushtues që u vendosën në tokat e banuara nga ilirët i sollën ilirët në kontakt me [[gjuhët keltike]] dhe disa fise u keltizuan veçanërisht ato në [[Dalmacia|Dalmaci]] <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=426}}.</ref> <ref>{{Harvnb|Bunson|1995}}.</ref> dhe [[Panonët|Panoni]] . <ref>{{Harvnb|Hornblower|Spawforth|2003|p=1106}}.</ref> Kontakti intensiv mund të ketë ndodhur në atë që tani është [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja]], [[Kroacia]] dhe [[Serbia]] . Për shkak të këtij kontakti intensiv dhe për shkak të burimeve klasike kontradiktore, është e paqartë nëse disa fise të lashta ishin ilire apo [[Keltët|kelte]] (p.sh: [[Skordiskët|Scordiskët]]) <ref>{{Harvnb|Ó hÓgáin|2003|p=60}}.</ref> apo të përziera në shkallë të ndryshme. [[Trakët]] dhe [[paionët]] pushtuan gjithashtu tokat e populluara nga ilirët, duke i sjellë ilirët në kontakt me gjuhën thrakase dhe gjuhën paione . Sigurisht, asnjë studim serioz gjuhësor i gjuhës ilire nuk do të mund të bëhej pa përfshirjen e latinishtes, përveç gjuhëve të lashta greke, trake dhe kelte, pasi popujt që flisnin ato gjuhë u regjistruan si nga historianët e lashtë ashtu edhe nga ata modernë se kanë jetuar në tokat e banuara. nga ilirët në një periudhë kohore të historisë ose në një tjetër. E fundit, por sigurisht jo më pak e rëndësishme, çdo studim gjithëpërfshirës i gjuhës ilire duhet të marrë parasysh fjalorin indo-evropian. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> === Keltike === Emrat e mëposhtëm ilirë rrjedhin nga [[Gjuhët keltike|keltishtja]] : {{div col|colwidth=18em}} *Aioia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Ammida (questionable){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Andetia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Argurianus (Thrakase o Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Arvus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Baeta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Belzeius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bidna{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Boio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Bricussa{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Cambrius{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Catta{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Dussona{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Enena{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iaca{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Iacus{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Iaritus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Kabaletus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Lautus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Litus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Madusa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Madussa{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Mallaius{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Mascelio{{sfn|Wilkes|1995|p=75}} *Matera (e psigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Matisa{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Mellito (Greke dhe Keltike){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nantanius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Nantia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Nindia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Nonntio{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Pinenta (mbase ?){{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Poia{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sarnus{{sfn|Wilkes|1995|pp=76, 82}} *Seius{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Seneca (e pasigurtë){{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sicu{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} *Sinus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Sisimbrius{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} *Totia{{sfn|Wilkes|1995|p=82}} *Vepus{{sfn|Wilkes|1995|p=76}} {{div col end}} === Thrake === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha threke|thrakishtja]]: {{div col|colwidth=18em}} *Argurianus (Thracian or Celtic) *Auluporis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Auluzon{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Bessus{{sfn|Wilkes|1995|p=84}} *Bithus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsinus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Celsus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Cocaius{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Daizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Delus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dida{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dinentilla{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizas{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dizo{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Dolens{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Eptaikenthos{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Ettela{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mania{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Moca{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Murco{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatralis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Mucatus{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Teres{{sfn|Wilkes|1995|pp=84, 86}} *Torcula{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} *Tzitzis{{sfn|Wilkes|1995|p=86}} {{div col end}} === Greke === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Greqishtja e vjetër]]: {{div col|colwidth=18em}} *[[Ardiaioi]], emri i lashtë grek për [[Ardiaei]] (ardis, 'koka e shigjetës, thumb'). Një sfidë e kësaj teorie është se rrënja e sugjeruar ardis nuk formon domosdoshmërisht 'Ardiaioi', sipas rregullave të gjuhës greke.<ref name="balkancenter.org"/> *[[Ceraunii]], ekzonim fisnor, ("Κεραύνιοι, njeriu i rrufesë, burrë i rrufesë (Thunderbolt-men)"<ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=217}}: "Ceraunii whose name deriving from the Greek for 'thunderbolt' links them with high mountains..."</ref> *[[Cleitus (disambiguation)|Cleitus]], ("κλειτός", njeri me famë - renowned man) *[[King Glaukias|Glaukias]], ("γλαυκός", "njeriu shkëlqyes - gleaming man") *[[Illyrians]], gr. {{lang|el|Ἰλλυριοί}}, ekzonim fisnor *Mellito, Greek and Celtic element,{{sfn|Wilkes|1995|p=79}} gr. {{lang|el|μελλιτόεις}}, "si mjalti - like honey" *[[Plator]], gr. {{lang|el|Πλάτων}}, "burrë i gjërë - wide man" *[[Pleuratus]], gr. {{lang|el|πλευρά}}, "side'" {{div col end}} === Latinisht === Emrat e mëposhtëm mund të rrjedhin nga [[Gjuha latine|latinishtja]] : * [[Ardianët|Ardiaei]], ( ''ardea'', 'heron'). Megjithatë, problemi me teorinë që mbështet etimologjinë latine për Ardiaei është se Ardiaioi, një formë greke e Ardiaeit gjendet në disa burime pararomake, dhe rezulton se i paraprin ndikimit romak/latin, pasi i paraprin Vardaeit, një formë tjetër e këtij emri. Historiani grek Straboni thotë në paragrafin 6 (Libri 7, kapitulli 5) të Geographica: “Ardiaei u quajtën nga njerëzit e kohëve të mëvonshme “Vardiaei”. <ref name="balkancenter.org">Adzanela (Axhanela) Ardian, ''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy'', 2004, https://www.academia.edu/2490281/Illyrian_Bosnia_and_Herzegovina-an_Overview_of_a_Cultural_Legacy_Ancient_Illyrians_of_Bosnia_and_Herzegovina</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Ilirologjia]] * [[Gjuha ilire]] * [[Mesapishtja]] * [[Gjuha liburne]] * [[Gjuha ilire (moderne)]] * [[Gjuhët indo-evropiane]] == Literatura == * {{Cite book|last=Best|first=Jan G. P.|url=https://books.google.com/books?id=bIVIVniS15YC|title=Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980|last2=de Vries|first2=Nanny M. W.|last3=Henri Frankfort Foundation|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=1982|isbn=90-6032-195-2}} * {{Cite book|last=Bunson|first=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=HsrGEFpW80UC|title=A Dictionary of the Roman Empire|publisher=Oxford University Press US|year=1995|isbn=0-19-510233-9}} * {{Cite book|last=Cicero|first=Marcus Tullius|url=https://books.google.com/books?id=nDfViRE8Qy8C|title=Catilinarians|last2=Dyck|first2=Andrew Roy|publisher=Cambridge University Press|year=2008|isbn=978-0-521-83286-1}} * {{Cite book|last=Davison|first=David|url=https://books.google.com/books?id=nChmAAAAMAAJ|title=Dalmatia: Research in the Roman province 1970-2001: Papers in Honour of J.J. Wilkes|last2=Gaffney|first2=Vincent L.|last3=Wilkes|first3=John J.|last4=Marin|first4=Emilio|publisher=Archaeopress|year=2006|isbn=1-84171-790-8}} * {{Cite book|last=Hamp|first=Eric Pratt|url=https://books.google.com/books?id=sAFHNwAACAAJ|title=Comparative Studies on Albanian|last2=Ismajli|first2=Rexhep|publisher=Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës|year=2007|isbn=978-9951-413-62-6}} * {{Cite book|last=Hornblower|first=Simón|url=https://books.google.com/books?id=R_d4QgAACAAJ|title=The Oxford Classical Dictionary|last2=Spawforth|first2=Antony|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-860641-9}} * {{Cite journal|last=Katičić|first=Radoslav|year=1965|title=Zur Frage der keltischen und pannonischen Namengebiete im römischen Dalmatien|journal=Godisnjak (Annuaire)|location=Sarajevo|publisher=Centar za balkanoloske studije|volume=3|pages=53–76}} * {{Cite book|last=Krahe|first=Hans|url=https://books.google.com/books?id=NXHWSAAACAAJ|title=Die Sprache der Illyrier. Erster Teil: Die Quellen|year=1955|location=Wiesbaden}} * {{Cite book|last=Lewis|first=D. M.|url=https://books.google.com/books?id=vx251bK988gC|title=The Cambridge Ancient History (Volume 6): The Fourth Century B.C.|last2=Boardman|first2=John|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=0-521-23348-8}} * {{Cite book|last=Ó hÓgáin|first=Dáithí|url=https://books.google.com/books?id=-yd1huHoXJwC|title=The Celts: A History|publisher=Boydell Press|year=2003|isbn=0-85115-923-0|location=Woodbridge}} * {{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|url=https://books.google.com/books?id=6NMrAQAAIAAJ|title=A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture|last2=Burstein|first2=Stanley M.|last3=Donlan|first3=Walter|last4=Roberts|first4=Jennifer Tolbert|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-537235-9}} * {{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C|title=The Illyrians|publisher=Blackwell Publishing|year=1995|isbn=0-631-19807-5|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Williams|first=Craig Arthur|url=https://books.google.com/books?id=WC38cQPn17QC|title=Epigrams: Martial|publisher=Oxford University Press US|year=2004|isbn=0-19-515531-9}} * Mayer, Anton. “Der Satem-Charakter Des Illyrischen”. Glotta 24, nr. 3/4 (1936): 161–203. http://www.jstor.org/stable/40265417. == Referimet == [[Kategoria:Gjuha ilire]] fdc0mq2qx5i547952bbds5m46yzm504 0 318074 2467584 2022-08-04T18:52:57Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/1086830598|Liburnian language]]" wikitext text/x-wiki '''Gjuha liburne''' i referohet një gjuhe të propozuar të zhdukur që është e mundur të jetë folur nga [[liburnët]] e lashtë, të cilët banonn [[Liburnia|Liburninë]], një rajon i përcaktuar ndryshe në [[Kroacia|Kroacinë]] jugperëndimore moderne, në kohët klasike. Klasifikimi i gjuhës liburne nuk është përcaktuar qartë; ajo llogaritet si një [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhë indo-evropiane]] me një pjesë të konsiderueshme të elementeve paraindo-evropiane nga zona më e gjerë e [[Deti Mesdhe|Mesdheut]] të lashtë. Për shkak të mungesës së provave, vetë ekzistenca e një 'gjuhe liburne' të veçantë duhet të konsiderohet hipotetike në këtë pikë. == Klasifikimi == Nuk njihen shkrime në gjuhën liburne. Të vetmet mbetje të supozuara gjuhësore liburne janë toponimet liburne dhe disa emra familjarë e personalë në Liburni që supozohet se janë vendas të zonës, në formë të latinizuar nga shekulli 1 p.e.s. Ndryshime më të vogla të gjetura në materialin arkeologjik të zonave më të ngushta në Liburni reflektohen në një farë mase edhe në këto mbetje të pakta gjuhësore. Kjo ka shkaktuar shumë spekulime për gjuhën, por jo siguri shkoencore. Tipare të përbashkëta nga liburnishtja dhe gjuhët e tjera janë vërejtur në mbetjet, emrat dhe toponimet liburne, që datojnë nga epoka e [[Koha e hekurit|hekurit]] dhe fillimi i epokës së përbashkët . Këto janë të pamjaftueshme për një klasifikim të saktë gjuhësor, përveç një treguesi të përgjithshëm se ato kanë një bazë indo-evropiane, por gjithashtu mund të përfshijnë elementë të rëndësishëm nga gjuhët para-indo-evropiane. Kjo duket të jetë gjithashtu rasti në marrëdhëniet e tyre shoqërore, dhe fenomene të tilla ka të ngjarë të lidhen me zhvillimin e tyre të veçantë kulturor, izolimin fizik dhe origjinën e përzier etnike. <ref>D. Rendić-Miočević, ''Onomastičke studije s područja Liburna,'' Zbornik Instituta za historijske nauke u Zadru 1, 1955</ref> <ref>M. Suić, ''Zapadne granice Ilira u svijetlu historijskih izvora,'' Simpozijum, 1966</ref> Pas studimeve të onomastikës së [[Delmace|provincës romake të Dalmacisë]], Géza Alföldy ka sugjeruar se Liburnët dhe [[Istrët|Histrët]] i përkisnin zonës së gjuhës venetike. <ref>Géza Alföldy, ''Die Namensgebung der Urbevölkerung in der römischen Provinz Dalmatien.'' Beiträge zur Namenforschung 15, 1964</ref> <ref>G. Alföldy, ''Die Personennamen im römischen Dalmatien,'' Heidelberg, 1969</ref> Në veçanti, disa antroponime liburne tregojnë afinitete të forta venetike, disa emra të ngjashëm dhe rrënjë të përbashkëta, si ''Vols-'', ''Volt-'' dhe ''Host-'' (< [[Gjuha proto-indo-evropiane|PIE]] ''*ghos-ti-'', "i huaj, mysafir, pritës"). Emrat liburnë dhe venetikë ndonjëherë ndajnë edhe prapashtesa të përbashkëta, si ''-icus'' dhe ''-ocus'' . Jürgen Untermann, i cili është fokusuar në onomastikën liburne dhe venetike, konsideron se vetëm liburnët në bregun verilindor të [[Istria|Istrias]] ishin fort venetikë. Untermann ka sugjeruar tre grupe emrash liburnë: një nga ana strukturore e ngjashme me ato të Venetëve dhe Histrëve; një tjetër i lidhur me [[Delmatët|Dalmatët]], [[Japodët|Iapodët]] dhe [[ilirët]] e tjerë në kontinentin në jug të liburnëve, dhe; një grup i tretë emrash që ishin të zakonshëm në të gjithë territorin liburn dhe nuk kishin asnjë lidhje me ato të fqinjëve të tyre. <ref>J. Untermann, ''Die venetischen Personennamen,'' Wiesbaden, 1961</ref> <ref>J. Untermann, ''Venetisches in Dalmatien,'' GCBI 5, 1970</ref> Emra të tjerë të përveçëm, si ato të hyjnive dhe toponimeve vendase, gjithashtu treguan shpërndarje të ndryshme rajonale. Sipas [[Radosllav Katiçiq|R. Katiçiq]], toponimet liburne, si në strukturë ashtu edhe në formë, shfaqin gjithashtu ndikime të ndryshme, duke përfshirë tipare paraindo -evropiane, indo-evropiane dhe veçori të tjera, thjesht lokale. Katiçiq ka pohuar gjithashtu se toponimet janë shpërndarë veçmas sipas linjave etnike dhe gjuhësore. <ref>R. Katičić, ''Ancient languages of the Balkans, Trends in linguistics'' 4, 5, The Hague and Paris, 1976</ref> S. Čače ka vënë në dukje se nuk mund të përcaktohet nëse liburnishtja lidhej më shumë me grupin e gjuhëve të Adriatikut Verior (Veneti, Histri) apo me gjuhët e japodëve dhe delmatëve, për shkak të mungesës së provave. <ref>S. Čače, Liburnija u razdoblju od 4. do 1. st. prije nove ere, Zadar, 1985, 101-120</ref> Ndërsa liburnët ndryshonin ndjeshëm nga Histri dhe Veneti, si kulturalisht ashtu edhe etnikisht, ata janë lidhur me delmatët nga traditat e tyre të varrimit. Ngjashmëri të tjera toponimike dhe onomastike janë gjetur midis Liburnisë dhe rajoneve të tjera të Ilirisë dhe [[Anadolli|Azisë së Vogël]], veçanërisht Likisë, [[Lidia|Lidisë]], Karisë, Pisidias, Isaurisë, Pamfilisë, Likaonisë dhe [[Kilikia|Kilikisë]], si dhe ngjashmëri në elementë të organizimit shoqëror, si matriarkati . / gjinekokracia ( ''gynaikokratia'' ) dhe organizimi numerik i territorit. Këto janë gjithashtu veçori të rajonit më të gjerë të [[Deti Adriatik|Adriatikut]], veçanërisht Etruria, [[Mesapët|Messapia]] dhe Italia jugore. <ref>M. Zaninović, On some relations between Anatolia and Dalmatia, Proceedings of the Xth International Congress of Classical Studies, Ankara-Izmir, 20-30, Sept. 1973, Ankara 1978, 81-93</ref> Lidhjet toponimike dhe onomastike me Azinë e Vogël mund të tregojnë gjithashtu një prani liburne midis popujve të detit . <ref name="Zaninović 1988">{{Cite journal|last=Zaninović|first=M.|date=22 December 1988|title=Liburnia militaris|url=https://hrcak.srce.hr/5311|journal=Opvscvla Archaeologica|language=hr|volume=13|issue=1|pages=43–67}}</ref> Toponimi i vjetër ''Liburnum'' në [[Liguria]] mund të lidhë gjithashtu emrin liburn me [[etruskët]], <ref>M. Fluss, Liburni, PWRE. Bd. V, 583</ref> <ref>M. Jokl in Ebert, Reallex. der Vorgeschichte, VI, 46-47</ref> si dhe familjen e propozuar të gjuhës tirseniane . Liburnët iu nënshtruan romanizimit pasi u pushtuan nga romakët në vitin 35 pes. Gjuha liburne ngadalë u zëvendësua nga [[Gjuha latine|latinishtja]] dhe iu nënshtrua vdekjes së gjuhës - me shumë gjasa gjatë [[Antikiteti i vonë|Antikitetit të Vonë]]. Megjithatë, liburnët ruajtën disa nga traditat e tyre kulturore deri në shekullin e IV të erës sonë, veçanërisht në qytetet më të mëdha - një fakt i vërtetuar nga arkeologjia. <ref name="Zaninović 1988">{{Cite journal|last=Zaninović|first=M.|date=22 December 1988|title=Liburnia militaris|url=https://hrcak.srce.hr/5311|journal=Opvscvla Archaeologica|language=hr|volume=13|issue=1|pages=43–67}}<cite class="citation journal cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZaninović1988">Zaninović, M. (22 December 1988). [https://hrcak.srce.hr/5311 "Liburnia militaris"]. ''Opvscvla Archaeologica'' (in Croatian). '''13''' (1): 43–67.</cite> [[Category:CS1 Croatian-language sources (hr)]]</ref> == Onomastika == === Antroponimet === Emri i vetëm plus formula patronimike e zakonshme tek ilirët është e rrallë te liburnët. Në një rajon ku formula romake me tre emra ( ''praenomen'', ''nomen gentile'', ''cognomen'' : ''Caius Julius Caesar'' ) u përhap në një datë të hershme, një formulë vendase me dy emra shfaqet në disa variante. Emri personal plus mbiemri gjendet në Liburninë jugore, ndërsa emri personal plus mbiemri plus patronimia gjendet në të gjithë zonën Liburne, për shembull: {{Lang|la|Avita Suioca Vesclevesis}} , {{Lang|la|Velsouna Suioca Vesclevesis f(ilia)}} , {{Lang|la|Avita Aquillia L(uci) f(ilia)}} , {{Lang|la|Volsouna Oplica Pl(a)etoris f(ilia)}} , {{Lang|la|Vendo Verica Triti f(ilius)}} . [[Skeda:Iron_Age_Italy.svg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Iron_Age_Italy.svg/310px-Iron_Age_Italy.svg.png|parapamje| Shpërndarja e përafërt e gjuhëve në [[Italia|Italinë]] e epokës së hekurit gjatë shekullit të gjashtë p.e.s.]] * Akaika * Aetor * Avitus (masc. ), Avita (fem. ) * Boninus * Klitikus * Colatina * Curticus * Darmo * Duma * Hosp (olis) * Hostiducis ( [[Rasa gjinore|gjen.]] ) * Hostiices * Lambicus * Malavicus * Marica * Menda * Moicus * Oclatinus * Oeplus * Opia * Opiavus * Oplus * Plaetor, gen. Plaetoris. Gjetur ndër Venetët si ''Plaetorius'' ; ndër ilirët si ''Platori, gjinore Platoris'' ''.'' Vërtetuar si ''Pletor'' në një mbishkrim të gjetur në zonën e [[Lubjana|Lubjanës]] në [[Sllovenia|Slloveni]] . * Patalius * Recus * Suioca * Tarnis * Toruca * Trosius * Turus * Vadica * Velsouna (fem. ) * Viniocus * Volaesa * Volscus * Volsetis (gjen. ) * Volso * Volsonus * Volsounus (masc. ), Volsouna (fem. ) * Volsus * Voltimesis (gjen. ) * Vol(l)tis(s)a * Zupricus Shumica e emrave të mëparshëm janë të panjohur midis fqinjëve lindorë dhe jugorë të liburnëve ( [[Delmatët|Dalmatae]], etj.), megjithatë shumë prej tyre kanë plotësime venetike. Emrat e mëposhtëm gjykohen të jenë ekskluzivisht liburnë, megjithatë një ( ''Buzetius'' ) dëshmohet gjithashtu midis [[Japodët|Iapodëve]] fqinjë në veri dhe verilindje: * Aeia * Barcinus * Buzetius * Caminis (gjen. ) * Ceunus * Klausus * Granp (. . . ). Vërtetuar vetëm në formë të shkurtuar. * Iaefus * Lastimeis (gjen. ? ) * Mamaester * Pasinus * Picusus * Tetenusi * Veskleveza (gjen. ). - Është vendosur etimologjia. Është një përbërje, elementi fillestar ''Ves-'', nga PIE ''*u̯esu-'' ('mirë'); elementi i dytë ''-cleves-'' (prapashtesa gjinore ''-is'' ) nga PIE ''*ḱleuos'' ('famë', në fund nga ''*ḱleu-'' 'të dëgjosh'). <ref>{{Cite journal|last=Hufbauer|first=Karl|date=1986|title=Review of James E. Keeler: Pioneer American Astrophysicist and the Early Development of American Astrophysics|journal=The British Journal for the History of Science|volume=19|issue=3|pages=350–351|doi=10.1017/S000708740002344X|jstor=40265223}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Mayer|first=Anton|date=1936|title=Der Satem-Charakter des Illyrischen|journal=Glotta|volume=24|issue=3/4|pages=161–203|jstor=40265417}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Ancient Languages of the Balkans, Part 1|year=1976|isbn=978-3-11-119733-3|pages=154–188|chapter=The Illyrian Complex|doi=10.1515/9783111568874.154}}</ref> * Virno <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''[[Wikipedia:Citim i duhur|<span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2022)">citim i nevojshëm</span>]]'' &#x5D;</sup> === Teonimet === * Anzotica - Venusi i liburnëve. === Toponimet === == Shih edhe == * [[Liburnia]] * [[Liburnët]] * [[Gjuha ilire]] * [[Fjalori i propozuar ilir]] * Wilkes, John. ''Ilirët.'' Blackwell Books, 1992. * Untermann, J., ''Venetisches in Dalmatien'', Godišnjak (Annuaire) CBI, Sarejevë. 5, 5-22. [[Kategoria:Gjuhët e zhdukura të Evropës]] [[Kategoria:Faqe me përkthime të pashqyrtuara]] meeodo5d70mu3glk2wbca30qsus4vps 2467585 2467584 2022-08-04T18:55:24Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki '''Gjuha liburne''' i referohet një gjuhe të propozuar të zhdukur që është e mundur të jetë folur nga [[liburnët]] e lashtë, të cilët banonn [[Liburnia|Liburninë]], një rajon i përcaktuar ndryshe në [[Kroacia|Kroacinë]] jugperëndimore moderne, në kohët klasike. Klasifikimi i gjuhës liburne nuk është përcaktuar qartë; ajo llogaritet si një [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhë indo-evropiane]] me një pjesë të konsiderueshme të elementeve paraindo-evropiane nga zona më e gjerë e [[Deti Mesdhe|Mesdheut]] të lashtë. Për shkak të mungesës së provave, vetë ekzistenca e një 'gjuhe liburne' të veçantë duhet të konsiderohet hipotetike në këtë pikë. == Klasifikimi == Nuk njihen shkrime në gjuhën liburne. Të vetmet mbetje të supozuara gjuhësore liburne janë toponimet liburne dhe disa emra familjarë e personalë në Liburni që supozohet se janë vendas të zonës, në formë të latinizuar nga shekulli 1 p.e.s. Ndryshime më të vogla të gjetura në materialin arkeologjik të zonave më të ngushta në Liburni reflektohen në një farë mase edhe në këto mbetje të pakta gjuhësore. Kjo ka shkaktuar shumë spekulime për gjuhën, por jo siguri shkoencore. Tipare të përbashkëta nga liburnishtja dhe gjuhët e tjera janë vërejtur në mbetjet, emrat dhe toponimet liburne, që datojnë nga epoka e [[Koha e hekurit|hekurit]] dhe fillimi i epokës së përbashkët . Këto janë të pamjaftueshme për një klasifikim të saktë gjuhësor, përveç një treguesi të përgjithshëm se ato kanë një bazë indo-evropiane, por gjithashtu mund të përfshijnë elementë të rëndësishëm nga gjuhët para-indo-evropiane. Kjo duket të jetë gjithashtu rasti në marrëdhëniet e tyre shoqërore, dhe fenomene të tilla ka të ngjarë të lidhen me zhvillimin e tyre të veçantë kulturor, izolimin fizik dhe origjinën e përzier etnike. <ref>D. Rendić-Miočević, ''Onomastičke studije s područja Liburna,'' Zbornik Instituta za historijske nauke u Zadru 1, 1955</ref> <ref>M. Suić, ''Zapadne granice Ilira u svijetlu historijskih izvora,'' Simpozijum, 1966</ref> Pas studimeve të onomastikës së [[Delmace|provincës romake të Dalmacisë]], Géza Alföldy ka sugjeruar se Liburnët dhe [[Istrët|Histrët]] i përkisnin zonës së gjuhës venetike. <ref>Géza Alföldy, ''Die Namensgebung der Urbevölkerung in der römischen Provinz Dalmatien.'' Beiträge zur Namenforschung 15, 1964</ref> <ref>G. Alföldy, ''Die Personennamen im römischen Dalmatien,'' Heidelberg, 1969</ref> Në veçanti, disa antroponime liburne tregojnë afinitete të forta venetike, disa emra të ngjashëm dhe rrënjë të përbashkëta, si ''Vols-'', ''Volt-'' dhe ''Host-'' (< [[Gjuha proto-indo-evropiane|PIE]] ''*ghos-ti-'', "i huaj, mysafir, pritës"). Emrat liburnë dhe venetikë ndonjëherë ndajnë edhe prapashtesa të përbashkëta, si ''-icus'' dhe ''-ocus'' . Jürgen Untermann, i cili është fokusuar në onomastikën liburne dhe venetike, konsideron se vetëm liburnët në bregun verilindor të [[Istria|Istrias]] ishin fort venetikë. Untermann ka sugjeruar tre grupe emrash liburnë: një nga ana strukturore e ngjashme me ato të Venetëve dhe Histrëve; një tjetër i lidhur me [[Delmatët|Dalmatët]], [[Japodët|Iapodët]] dhe [[ilirët]] e tjerë në kontinentin në jug të liburnëve, dhe; një grup i tretë emrash që ishin të zakonshëm në të gjithë territorin liburn dhe nuk kishin asnjë lidhje me ato të fqinjëve të tyre. <ref>J. Untermann, ''Die venetischen Personennamen,'' Wiesbaden, 1961</ref> <ref>J. Untermann, ''Venetisches in Dalmatien,'' GCBI 5, 1970</ref> Emra të tjerë të përveçëm, si ato të hyjnive dhe toponimeve vendase, gjithashtu treguan shpërndarje të ndryshme rajonale. Sipas [[Radosllav Katiçiq|R. Katiçiq]], toponimet liburne, si në strukturë ashtu edhe në formë, shfaqin gjithashtu ndikime të ndryshme, duke përfshirë tipare paraindo -evropiane, indo-evropiane dhe veçori të tjera, thjesht lokale. Katiçiq ka pohuar gjithashtu se toponimet janë shpërndarë veçmas sipas linjave etnike dhe gjuhësore. <ref>R. Katičić, ''Ancient languages of the Balkans, Trends in linguistics'' 4, 5, The Hague and Paris, 1976</ref> S. Čače ka vënë në dukje se nuk mund të përcaktohet nëse liburnishtja lidhej më shumë me grupin e gjuhëve të Adriatikut Verior (Veneti, Histri) apo me gjuhët e japodëve dhe delmatëve, për shkak të mungesës së provave. <ref>S. Čače, Liburnija u razdoblju od 4. do 1. st. prije nove ere, Zadar, 1985, 101-120</ref> Ndërsa liburnët ndryshonin ndjeshëm nga Histri dhe Veneti, si kulturalisht ashtu edhe etnikisht, ata janë lidhur me delmatët nga traditat e tyre të varrimit. Ngjashmëri të tjera toponimike dhe onomastike janë gjetur midis Liburnisë dhe rajoneve të tjera të Ilirisë dhe [[Anadolli|Azisë së Vogël]], veçanërisht Likisë, [[Lidia|Lidisë]], Karisë, Pisidias, Isaurisë, Pamfilisë, Likaonisë dhe [[Kilikia|Kilikisë]], si dhe ngjashmëri në elementë të organizimit shoqëror, si matriarkati . / gjinekokracia ( ''gynaikokratia'' ) dhe organizimi numerik i territorit. Këto janë gjithashtu veçori të rajonit më të gjerë të [[Deti Adriatik|Adriatikut]], veçanërisht Etruria, [[Mesapët|Messapia]] dhe Italia jugore. <ref>M. Zaninović, On some relations between Anatolia and Dalmatia, Proceedings of the Xth International Congress of Classical Studies, Ankara-Izmir, 20-30, Sept. 1973, Ankara 1978, 81-93</ref> Lidhjet toponimike dhe onomastike me Azinë e Vogël mund të tregojnë gjithashtu një prani liburne midis popujve të detit. <ref name="Zaninović 1988">{{Cite journal|last=Zaninović|first=M.|date=22 December 1988|title=Liburnia militaris|url=https://hrcak.srce.hr/5311|journal=Opvscvla Archaeologica|language=hr|volume=13|issue=1|pages=43–67}}</ref> Toponimi i vjetër ''Liburnum'' në [[Liguria]] mund të lidhë gjithashtu emrin liburn me [[etruskët]], <ref>M. Fluss, Liburni, PWRE. Bd. V, 583</ref> <ref>M. Jokl in Ebert, Reallex. der Vorgeschichte, VI, 46-47</ref> si dhe familjen e propozuar të gjuhës tirseniane . Liburnët iu nënshtruan romanizimit pasi u pushtuan nga romakët në vitin 35 pes. Gjuha liburne ngadalë u zëvendësua nga [[Gjuha latine|latinishtja]] dhe iu nënshtrua vdekjes së gjuhës - me shumë gjasa gjatë [[Antikiteti i vonë|Antikitetit të Vonë]]. Megjithatë, liburnët ruajtën disa nga traditat e tyre kulturore deri në shekullin e IV të erës sonë, veçanërisht në qytetet më të mëdha - një fakt i vërtetuar nga arkeologjia. <ref name="Zaninović 1988"/> == Onomastika == === Antroponimet === Emri i vetëm plus formula patronimike e zakonshme tek ilirët është e rrallë te liburnët. Në një rajon ku formula romake me tre emra ( ''praenomen'', ''nomen gentile'', ''cognomen'' : ''Caius Julius Caesar'' ) u përhap në një datë të hershme, një formulë vendase me dy emra shfaqet në disa variante. Emri personal plus mbiemri gjendet në Liburninë jugore, ndërsa emri personal plus mbiemri plus patronimia gjendet në të gjithë zonën Liburne, për shembull: {{Lang|la|Avita Suioca Vesclevesis}} , {{Lang|la|Velsouna Suioca Vesclevesis f(ilia)}} , {{Lang|la|Avita Aquillia L(uci) f(ilia)}} , {{Lang|la|Volsouna Oplica Pl(a)etoris f(ilia)}} , {{Lang|la|Vendo Verica Triti f(ilius)}} . [[Skeda:Iron_Age_Italy.svg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Iron_Age_Italy.svg/310px-Iron_Age_Italy.svg.png|parapamje| Shpërndarja e përafërt e gjuhëve në [[Italia|Italinë]] e epokës së hekurit gjatë shekullit të gjashtë p.e.s.]] * Akaika * Aetor * Avitus (masc. ), Avita (fem. ) * Boninus * Klitikus * Colatina * Curticus * Darmo * Duma * Hosp (olis) * Hostiducis ( [[Rasa gjinore|gjen.]] ) * Hostiices * Lambicus * Malavicus * Marica * Menda * Moicus * Oclatinus * Oeplus * Opia * Opiavus * Oplus * Plaetor, gen. Plaetoris. Gjetur ndër Venetët si ''Plaetorius'' ; ndër ilirët si ''Platori, gjinore Platoris'' ''.'' Vërtetuar si ''Pletor'' në një mbishkrim të gjetur në zonën e [[Lubjana|Lubjanës]] në [[Sllovenia|Slloveni]] . * Patalius * Recus * Suioca * Tarnis * Toruca * Trosius * Turus * Vadica * Velsouna (fem. ) * Viniocus * Volaesa * Volscus * Volsetis (gjen. ) * Volso * Volsonus * Volsounus (masc. ), Volsouna (fem. ) * Volsus * Voltimesis (gjen. ) * Vol(l)tis(s)a * Zupricus Shumica e emrave të mëparshëm janë të panjohur midis fqinjëve lindorë dhe jugorë të liburnëve ( [[Delmatët|Dalmatae]], etj.), megjithatë shumë prej tyre kanë plotësime venetike. Emrat e mëposhtëm gjykohen të jenë ekskluzivisht liburnë, megjithatë një ( ''Buzetius'' ) dëshmohet gjithashtu midis [[Japodët|Iapodëve]] fqinjë në veri dhe verilindje: * Aeia * Barcinus * Buzetius * Caminis (gjen. ) * Ceunus * Klausus * Granp (. . . ). Vërtetuar vetëm në formë të shkurtuar. * Iaefus * Lastimeis (gjen. ? ) * Mamaester * Pasinus * Picusus * Tetenusi * Veskleveza (gjen. ). - Është vendosur etimologjia. Është një përbërje, elementi fillestar ''Ves-'', nga PIE ''*u̯esu-'' ('mirë'); elementi i dytë ''-cleves-'' (prapashtesa gjinore ''-is'' ) nga PIE ''*ḱleuos'' ('famë', në fund nga ''*ḱleu-'' 'të dëgjosh'). <ref>{{Cite journal|last=Hufbauer|first=Karl|date=1986|title=Review of James E. Keeler: Pioneer American Astrophysicist and the Early Development of American Astrophysics|journal=The British Journal for the History of Science|volume=19|issue=3|pages=350–351|doi=10.1017/S000708740002344X|jstor=40265223}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Mayer|first=Anton|date=1936|title=Der Satem-Charakter des Illyrischen|journal=Glotta|volume=24|issue=3/4|pages=161–203|jstor=40265417}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Ancient Languages of the Balkans, Part 1|year=1976|isbn=978-3-11-119733-3|pages=154–188|chapter=The Illyrian Complex|doi=10.1515/9783111568874.154}}</ref> * Virno <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''[[Wikipedia:Citim i duhur|<span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2022)">citim i nevojshëm</span>]]'' &#x5D;</sup> === Teonimet === * Anzotica - Venusi i liburnëve. === Toponimet === == Shih edhe == * [[Liburnia]] * [[Liburnët]] * [[Gjuha ilire]] * [[Fjalori i propozuar ilir]] == Literatura == * Wilkes, John. ''Ilirët.'' Blackwell Books, 1992. * Untermann, J., ''Venetisches in Dalmatien'', Godišnjak (Annuaire) CBI, Sarejevë. 5, 5-22. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhët e zhdukura të Evropës]] k6hvwte6m1hvt5zj3yqqo89hm9jooxc 2467615 2467585 2022-08-05T09:32:13Z Drenisa 112234 added [[Category:Gjuha ilire]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Gjuha liburne''' i referohet një gjuhe të propozuar të zhdukur që është e mundur të jetë folur nga [[liburnët]] e lashtë, të cilët banonn [[Liburnia|Liburninë]], një rajon i përcaktuar ndryshe në [[Kroacia|Kroacinë]] jugperëndimore moderne, në kohët klasike. Klasifikimi i gjuhës liburne nuk është përcaktuar qartë; ajo llogaritet si një [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhë indo-evropiane]] me një pjesë të konsiderueshme të elementeve paraindo-evropiane nga zona më e gjerë e [[Deti Mesdhe|Mesdheut]] të lashtë. Për shkak të mungesës së provave, vetë ekzistenca e një 'gjuhe liburne' të veçantë duhet të konsiderohet hipotetike në këtë pikë. == Klasifikimi == Nuk njihen shkrime në gjuhën liburne. Të vetmet mbetje të supozuara gjuhësore liburne janë toponimet liburne dhe disa emra familjarë e personalë në Liburni që supozohet se janë vendas të zonës, në formë të latinizuar nga shekulli 1 p.e.s. Ndryshime më të vogla të gjetura në materialin arkeologjik të zonave më të ngushta në Liburni reflektohen në një farë mase edhe në këto mbetje të pakta gjuhësore. Kjo ka shkaktuar shumë spekulime për gjuhën, por jo siguri shkoencore. Tipare të përbashkëta nga liburnishtja dhe gjuhët e tjera janë vërejtur në mbetjet, emrat dhe toponimet liburne, që datojnë nga epoka e [[Koha e hekurit|hekurit]] dhe fillimi i epokës së përbashkët . Këto janë të pamjaftueshme për një klasifikim të saktë gjuhësor, përveç një treguesi të përgjithshëm se ato kanë një bazë indo-evropiane, por gjithashtu mund të përfshijnë elementë të rëndësishëm nga gjuhët para-indo-evropiane. Kjo duket të jetë gjithashtu rasti në marrëdhëniet e tyre shoqërore, dhe fenomene të tilla ka të ngjarë të lidhen me zhvillimin e tyre të veçantë kulturor, izolimin fizik dhe origjinën e përzier etnike. <ref>D. Rendić-Miočević, ''Onomastičke studije s područja Liburna,'' Zbornik Instituta za historijske nauke u Zadru 1, 1955</ref> <ref>M. Suić, ''Zapadne granice Ilira u svijetlu historijskih izvora,'' Simpozijum, 1966</ref> Pas studimeve të onomastikës së [[Delmace|provincës romake të Dalmacisë]], Géza Alföldy ka sugjeruar se Liburnët dhe [[Istrët|Histrët]] i përkisnin zonës së gjuhës venetike. <ref>Géza Alföldy, ''Die Namensgebung der Urbevölkerung in der römischen Provinz Dalmatien.'' Beiträge zur Namenforschung 15, 1964</ref> <ref>G. Alföldy, ''Die Personennamen im römischen Dalmatien,'' Heidelberg, 1969</ref> Në veçanti, disa antroponime liburne tregojnë afinitete të forta venetike, disa emra të ngjashëm dhe rrënjë të përbashkëta, si ''Vols-'', ''Volt-'' dhe ''Host-'' (< [[Gjuha proto-indo-evropiane|PIE]] ''*ghos-ti-'', "i huaj, mysafir, pritës"). Emrat liburnë dhe venetikë ndonjëherë ndajnë edhe prapashtesa të përbashkëta, si ''-icus'' dhe ''-ocus'' . Jürgen Untermann, i cili është fokusuar në onomastikën liburne dhe venetike, konsideron se vetëm liburnët në bregun verilindor të [[Istria|Istrias]] ishin fort venetikë. Untermann ka sugjeruar tre grupe emrash liburnë: një nga ana strukturore e ngjashme me ato të Venetëve dhe Histrëve; një tjetër i lidhur me [[Delmatët|Dalmatët]], [[Japodët|Iapodët]] dhe [[ilirët]] e tjerë në kontinentin në jug të liburnëve, dhe; një grup i tretë emrash që ishin të zakonshëm në të gjithë territorin liburn dhe nuk kishin asnjë lidhje me ato të fqinjëve të tyre. <ref>J. Untermann, ''Die venetischen Personennamen,'' Wiesbaden, 1961</ref> <ref>J. Untermann, ''Venetisches in Dalmatien,'' GCBI 5, 1970</ref> Emra të tjerë të përveçëm, si ato të hyjnive dhe toponimeve vendase, gjithashtu treguan shpërndarje të ndryshme rajonale. Sipas [[Radosllav Katiçiq|R. Katiçiq]], toponimet liburne, si në strukturë ashtu edhe në formë, shfaqin gjithashtu ndikime të ndryshme, duke përfshirë tipare paraindo -evropiane, indo-evropiane dhe veçori të tjera, thjesht lokale. Katiçiq ka pohuar gjithashtu se toponimet janë shpërndarë veçmas sipas linjave etnike dhe gjuhësore. <ref>R. Katičić, ''Ancient languages of the Balkans, Trends in linguistics'' 4, 5, The Hague and Paris, 1976</ref> S. Čače ka vënë në dukje se nuk mund të përcaktohet nëse liburnishtja lidhej më shumë me grupin e gjuhëve të Adriatikut Verior (Veneti, Histri) apo me gjuhët e japodëve dhe delmatëve, për shkak të mungesës së provave. <ref>S. Čače, Liburnija u razdoblju od 4. do 1. st. prije nove ere, Zadar, 1985, 101-120</ref> Ndërsa liburnët ndryshonin ndjeshëm nga Histri dhe Veneti, si kulturalisht ashtu edhe etnikisht, ata janë lidhur me delmatët nga traditat e tyre të varrimit. Ngjashmëri të tjera toponimike dhe onomastike janë gjetur midis Liburnisë dhe rajoneve të tjera të Ilirisë dhe [[Anadolli|Azisë së Vogël]], veçanërisht Likisë, [[Lidia|Lidisë]], Karisë, Pisidias, Isaurisë, Pamfilisë, Likaonisë dhe [[Kilikia|Kilikisë]], si dhe ngjashmëri në elementë të organizimit shoqëror, si matriarkati . / gjinekokracia ( ''gynaikokratia'' ) dhe organizimi numerik i territorit. Këto janë gjithashtu veçori të rajonit më të gjerë të [[Deti Adriatik|Adriatikut]], veçanërisht Etruria, [[Mesapët|Messapia]] dhe Italia jugore. <ref>M. Zaninović, On some relations between Anatolia and Dalmatia, Proceedings of the Xth International Congress of Classical Studies, Ankara-Izmir, 20-30, Sept. 1973, Ankara 1978, 81-93</ref> Lidhjet toponimike dhe onomastike me Azinë e Vogël mund të tregojnë gjithashtu një prani liburne midis popujve të detit. <ref name="Zaninović 1988">{{Cite journal|last=Zaninović|first=M.|date=22 December 1988|title=Liburnia militaris|url=https://hrcak.srce.hr/5311|journal=Opvscvla Archaeologica|language=hr|volume=13|issue=1|pages=43–67}}</ref> Toponimi i vjetër ''Liburnum'' në [[Liguria]] mund të lidhë gjithashtu emrin liburn me [[etruskët]], <ref>M. Fluss, Liburni, PWRE. Bd. V, 583</ref> <ref>M. Jokl in Ebert, Reallex. der Vorgeschichte, VI, 46-47</ref> si dhe familjen e propozuar të gjuhës tirseniane . Liburnët iu nënshtruan romanizimit pasi u pushtuan nga romakët në vitin 35 pes. Gjuha liburne ngadalë u zëvendësua nga [[Gjuha latine|latinishtja]] dhe iu nënshtrua vdekjes së gjuhës - me shumë gjasa gjatë [[Antikiteti i vonë|Antikitetit të Vonë]]. Megjithatë, liburnët ruajtën disa nga traditat e tyre kulturore deri në shekullin e IV të erës sonë, veçanërisht në qytetet më të mëdha - një fakt i vërtetuar nga arkeologjia. <ref name="Zaninović 1988"/> == Onomastika == === Antroponimet === Emri i vetëm plus formula patronimike e zakonshme tek ilirët është e rrallë te liburnët. Në një rajon ku formula romake me tre emra ( ''praenomen'', ''nomen gentile'', ''cognomen'' : ''Caius Julius Caesar'' ) u përhap në një datë të hershme, një formulë vendase me dy emra shfaqet në disa variante. Emri personal plus mbiemri gjendet në Liburninë jugore, ndërsa emri personal plus mbiemri plus patronimia gjendet në të gjithë zonën Liburne, për shembull: {{Lang|la|Avita Suioca Vesclevesis}} , {{Lang|la|Velsouna Suioca Vesclevesis f(ilia)}} , {{Lang|la|Avita Aquillia L(uci) f(ilia)}} , {{Lang|la|Volsouna Oplica Pl(a)etoris f(ilia)}} , {{Lang|la|Vendo Verica Triti f(ilius)}} . [[Skeda:Iron_Age_Italy.svg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Iron_Age_Italy.svg/310px-Iron_Age_Italy.svg.png|parapamje| Shpërndarja e përafërt e gjuhëve në [[Italia|Italinë]] e epokës së hekurit gjatë shekullit të gjashtë p.e.s.]] * Akaika * Aetor * Avitus (masc. ), Avita (fem. ) * Boninus * Klitikus * Colatina * Curticus * Darmo * Duma * Hosp (olis) * Hostiducis ( [[Rasa gjinore|gjen.]] ) * Hostiices * Lambicus * Malavicus * Marica * Menda * Moicus * Oclatinus * Oeplus * Opia * Opiavus * Oplus * Plaetor, gen. Plaetoris. Gjetur ndër Venetët si ''Plaetorius'' ; ndër ilirët si ''Platori, gjinore Platoris'' ''.'' Vërtetuar si ''Pletor'' në një mbishkrim të gjetur në zonën e [[Lubjana|Lubjanës]] në [[Sllovenia|Slloveni]] . * Patalius * Recus * Suioca * Tarnis * Toruca * Trosius * Turus * Vadica * Velsouna (fem. ) * Viniocus * Volaesa * Volscus * Volsetis (gjen. ) * Volso * Volsonus * Volsounus (masc. ), Volsouna (fem. ) * Volsus * Voltimesis (gjen. ) * Vol(l)tis(s)a * Zupricus Shumica e emrave të mëparshëm janë të panjohur midis fqinjëve lindorë dhe jugorë të liburnëve ( [[Delmatët|Dalmatae]], etj.), megjithatë shumë prej tyre kanë plotësime venetike. Emrat e mëposhtëm gjykohen të jenë ekskluzivisht liburnë, megjithatë një ( ''Buzetius'' ) dëshmohet gjithashtu midis [[Japodët|Iapodëve]] fqinjë në veri dhe verilindje: * Aeia * Barcinus * Buzetius * Caminis (gjen. ) * Ceunus * Klausus * Granp (. . . ). Vërtetuar vetëm në formë të shkurtuar. * Iaefus * Lastimeis (gjen. ? ) * Mamaester * Pasinus * Picusus * Tetenusi * Veskleveza (gjen. ). - Është vendosur etimologjia. Është një përbërje, elementi fillestar ''Ves-'', nga PIE ''*u̯esu-'' ('mirë'); elementi i dytë ''-cleves-'' (prapashtesa gjinore ''-is'' ) nga PIE ''*ḱleuos'' ('famë', në fund nga ''*ḱleu-'' 'të dëgjosh'). <ref>{{Cite journal|last=Hufbauer|first=Karl|date=1986|title=Review of James E. Keeler: Pioneer American Astrophysicist and the Early Development of American Astrophysics|journal=The British Journal for the History of Science|volume=19|issue=3|pages=350–351|doi=10.1017/S000708740002344X|jstor=40265223}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Mayer|first=Anton|date=1936|title=Der Satem-Charakter des Illyrischen|journal=Glotta|volume=24|issue=3/4|pages=161–203|jstor=40265417}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Ancient Languages of the Balkans, Part 1|year=1976|isbn=978-3-11-119733-3|pages=154–188|chapter=The Illyrian Complex|doi=10.1515/9783111568874.154}}</ref> * Virno <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''[[Wikipedia:Citim i duhur|<span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2022)">citim i nevojshëm</span>]]'' &#x5D;</sup> === Teonimet === * Anzotica - Venusi i liburnëve. === Toponimet === == Shih edhe == * [[Liburnia]] * [[Liburnët]] * [[Gjuha ilire]] * [[Fjalori i propozuar ilir]] == Literatura == * Wilkes, John. ''Ilirët.'' Blackwell Books, 1992. * Untermann, J., ''Venetisches in Dalmatien'', Godišnjak (Annuaire) CBI, Sarejevë. 5, 5-22. == Referimet == [[Kategoria:Gjuhët e zhdukura të Evropës]] [[Kategoria:Gjuha ilire]] d4vdjh1nir65d0g2avavyikkuxr5mho 3 318075 2467594 2022-08-04T21:04:06Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Lirim memetii}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 4 gusht 2022 23:04 (CEST) nf9ehfzbsej4qgejz312pj09vk3nxxy 3 318076 2467599 2022-08-05T00:48:39Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=ClovesZag}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 5 gusht 2022 02:48 (CEST) 3hsqw6c8h3v2ap85aar4mqvdctk5n5c 0 318077 2467600 2022-08-05T03:03:21Z AlexBTR 139946 Faqe e re: {{Infobox kanal televiziv |name = Taraf TV |logofile = Taraf TV logo 2017-present.png |launch = [[1 qershor]] [[2003]] |closed date = |network = |owner = |picture format = |share = |slogan = |country = {{ROM}} |language = [[Rumania]] |broadcast area = |channeltype... wikitext text/x-wiki {{Infobox kanal televiziv |name = Taraf TV |logofile = Taraf TV logo 2017-present.png |launch = [[1 qershor]] [[2003]] |closed date = |network = |owner = |picture format = |share = |slogan = |country = {{ROM}} |language = [[Rumania]] |broadcast area = |channeltype = |headquarters = |former names = |replaced names = |replaced by names = |sister names = [[Etno TV]] |timeshift names = |web = [http://www.taraf.tv/ www.taraf.tv] }} '''Taraf TV''' është një [[rumun]] [[televizion]] [[kanal]] që transmeton ekskluzivisht video të interpretuesve të [[muzikë]] [[manele]] dhe [[violinë]]. Deri më 1 qershor 2003, Taraf TV kishte filluar zyrtarisht transmetimin.<ref>[https://logos.fandom.com/wiki/Taraf_TV Taraf TV në Wiki LogosFandom]</ref> [[Kategoria:Stacione televizive]] 452zxn1hirbbzg2rtzxzd9dvex1aj3p 2467601 2467600 2022-08-05T03:06:06Z AlexBTR 139946 wikitext text/x-wiki {{Infobox kanal televiziv |name = Taraf TV |logofile = Taraf TV logo 2017-present.png |launch = [[1 qershor]] [[2003]] |closed date = |network = |owner = |picture format = |share = |slogan = |country = {{ROM}} |language = [[Rumanisht]] |broadcast area = |channeltype = |headquarters = |former names = |replaced names = |replaced by names = |sister names = [[Etno TV]] |timeshift names = |web = [http://www.taraf.tv/ www.taraf.tv] }} '''Taraf TV''' është një [[rumun]] [[televizion]] [[kanal]] që transmeton ekskluzivisht video të interpretuesve të [[muzikë]] [[manele]] dhe [[violinë]]. Deri më 1 qershor 2003, Taraf TV kishte filluar zyrtarisht transmetimin.<ref>[https://logos.fandom.com/wiki/Taraf_TV Taraf TV në Wiki LogosFandom]</ref> == Referime == {{Reflist}} [[Kategoria:Stacione televizive]] jbf191cw64temj1lbfuqxx97xzvas1s 1 318078 2467604 2022-08-05T03:22:32Z InternetArchiveBot 115207 Ndryshime te burimet/lidhjet e jashtme.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki == Internet Archive Bot == Përshëndetje, redaktorë! Sapo ndryshova 1 lidhje të jashtme te artikulli ''[[Kuito]]''. Ju lutem, shpenzoni pak kohë për të shqyrtuar [https://sq.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=2467603 redaktimin tim]. Nëse keni ndonjë pyetje ose dëshironi që t'i injoroj lidhjet apo faqet krejtësisht në të ardhmen, ju lutem, vizitoni [[:m:InternetArchiveBot/FAQ/sq|këtë faqe]] për informacione të mëtejshme. Ndër të tjera, aty mund të gjeni dhe informacion se si mund të rregulloni problemet që mund të kem shkaktuar. Kam bërë këto ndryshime: *U shtua ky version i arkivuar i faqes https://web.archive.org/web/20060526010526/http://www.ecuadors.org/quito/ për lidhjen http://www.ecuadors.org/quito/. Gjithë të mirat!—[[:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:Courier New">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Raportoni probleme]])</span> 5 gusht 2022 05:22 (CEST) nyrazbciy01ykkoh076eagfskbtfjat 3 318079 2467605 2022-08-05T05:18:29Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Argjendd}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 5 gusht 2022 07:18 (CEST) 3232zsasm5zdiphqrd2dbsqf62lqzfi 0 318080 2467606 2022-08-05T07:28:16Z Polyglot Lady 144103 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:eo:Special:Redirect/revision/7628859|Uzanto:Everybuckwheat/Building Your Field of Dreams 2]]" wikitext text/x-wiki {{Informkesto libro|origina nomo=Building Your Field of Dreams|aŭtoro=[[Mary Morrissey]]|bildo=|ĝenro=[[Self-help]], [[New Thought]]|lingvo=English|isbn=9780553378146|oclc=869497886}} '''''Building Your Field of Dreams''''' (1996) është libri i parë i Mary Morrissey. Në libër, Morrissey diskuton historinë e tij personale dhe ofron udhëzime praktike për lexuesit në zhanrin e vetë- realizimit <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Pas botimit të librit, revista ''Publishers Weekly'' vuri në dukje sinqeritetin e Morrissey "në dëshirën e saj për të ndihmuar njerëzit të kuptojnë ëndrrat" <ref name=":9" /> Libri u miratua nga komuniteti i vetë -zhvillimit, me Wayne Dyer që shkruan se libri është "plot dritë". <ref name=":12"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> Libri u bë i njohur <ref name=":10"> "New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> dhe u përdor si material studimi në shumë grupe studimi në të gjithë Shtetet e Bashkuara. <ref name=":1">See ''[[The Kansas City Star]]'', 23 May 1998, Page 61, "Rev. Mary Omwake Speaking Using The Book 'Building Your Field of Dreams'"</ref> <ref name=":2">Mary Morrissey: Fulfilling Your Dreams, ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]],'' 6 Nov 1997, Page 24</ref> <ref name=":3">"An Adventure in Spirit", [[The Kansas City Star|''The Kansas City Star'']], 2 May 1998, Page 63</ref> Disa vjet pas botimit të tij të parë, libri u bë një "klasik metafizik" <ref name=":4"> Douglas-Smith, Pam. "Living End: Cultivating Blessings". Peninsula Daily News Magazine: Living on the Peninsula. September 2016: 38. </ref> dhe u shfaq shumë herë në listat e rekomanduara të leximit brenda zhanrit të potencialit njerëzor <ref name=":5"> Lamothe, Denise (2002). The Taming of the Chew: A Holistic Guide to Stopping Compulsive Eating. Penguin. pp. Reading List Section. ISBN 978-1-4406-5101-4. https://books.google.com/books?id=I_43SDENrk4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT145 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-5101-4 </ref> <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> <ref name=":6"> M.S, Tess Keehn (2015-11-19). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3. https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> <ref name=":7"> PhD, Sage Bennet (2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. pp. Chapter 8. ISBN 978-1-57731-822-4. https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library and https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> Versioni i tij spanjoll u konsiderua ndër librat më të mirë për spiritualitetin 25 vjet pas botimit të librit. <ref name=":8"> "10 libros que conseguirán que tu vida sea como tú siempre quisiste". elconfidencial.com (in Spanish). 2016-07-09. Retrieved 2021-10-02. https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2016-07-09/libros-exito-en-la-vida_1230079/ </ref> <ref name=":11"> F, J. (2019-05-24). "Diez libros que conseguirán que tu vida sea como soñaste". Levante-EMV (in Spanish). Retrieved 2021-10-02. https://www.levante-emv.com/cultura/2019/05/24/diez-libros-conseguiran-vida-sea-13978319.html </ref> Ndër të tjera, libri novoi mendimin e ri sepse zhvilloi më tej konceptin e vizualizimit krijues: praktikën e krijimit të imazheve pozitive mendore. <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. </ref> <ref> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> == përmbajtja == ''Building Your Field of Dreams'' u botua në vitin 1996 nga Bantam, një kompani Random House . Libri tregon problemet e Morrissey-t si një nënë adoleshente që është vetëm 17 vjeçe dhe përshkruan procesin e saj të vetë-realizimit. <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Libri tregon përmbushjen e ëndrrës së Morrissey-t për të krijuar një komunitet nga fillimet e saj të pamundura si nënë adoleshente. Libri përshkruan një metodë hap pas hapi për vetë-stërvitje. Ajo diskuton gjithashtu konceptin e dhënies së të dhjetës. <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Libri diskuton ndërtimin e ëndrrave në kontekstin e gjendjeve mendore dhe emocionale. Autori diskuton konceptet e kënaqësisë nga jeta dhe mirëqenies . <ref> Morrissey, Mary Manin (1997). Building Your Field of Dreams. Random House Publishing Group. p. 288. ISBN 978-0-553-37814-6. https://books.google.com/books?id=u8HcVh2CZMMC&q=%22field+of+dreams%22+%22morrissey%22 </ref> Në mënyrë të veçantë, Morrissey eksploron praktikën e imazheve krijuese: praktikën e prodhimit të imazheve mendore pozitive dhe të këndshme. <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. </ref> == Kritika == Revista ''Publishers Weekly'' e kritikoi librin, duke vënë në dukje se Mary Morrisey "përdor shpesh klishe shpirtërore" <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Megjithatë, kritiku pohoi se "nuk ka dyshim se Mary Morrissey është e sinqertë në dëshirën e saj për të ndihmuar njerëzit të realizojnë ëndrrat e tyre" <ref name=":9" /> Libri u miratua nga komuniteti i vetë -zhvillimit dhe autori Gay Hendricks e quajti librin "një burim urtësie shpirtërore" <ref name=":12"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> Libri u përdor si një mjet mësimor nga lexuesit në grupet e studimit në të gjithë Shtetet e Bashkuara. <ref name=":1">See ''[[The Kansas City Star]]'', 23 May 1998, Page 61, "Rev. Mary Omwake Speaking Using The Book 'Building Your Field of Dreams'"</ref> <ref name=":2">Mary Morrissey: Fulfilling Your Dreams, ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]],'' 6 Nov 1997, Page 24</ref> <ref name=":3">"An Adventure in Spirit", [[The Kansas City Star|''The Kansas City Star'']], 2 May 1998, Page 63</ref> Mary Morrissey personalisht dha mësim përmes kurrikulës së librit në Qendrën Shpirtërore Ndërkombëtare Agape (International Center Spirita Agape) së bashku me Dr. Michael Beckwith. <ref name=":0">"The Spirit of Joy," [[LA Weekly]], 17 Apr 1997, Page 60, "the most powerful spiritual voices in the New Thought Movement."</ref> ''Peninsula Daily News'' vuri në dukje:<blockquote>''Building Your Field of Dreams'' nga Mary Manin Morrissey është një klasik metafizik. Ajo na kujton se ne jemi bashkëkrijuesit e jetës sonë duke punuar në fushën krijuese të Zotit dhe se mënyra se si e bëjmë këtë është shumë e rëndësishme për zhvillimin e saj. [. . . ] Përfundimi i Mary Morrissey: "Njerëzit e jashtëzakonshëm janë njerëz të zakonshëm që përpiqen të zbulojnë të jashtëzakonshmen që tashmë është në ta." <ref name=":4"> Douglas-Smith, Pam. "Living End: Cultivating Blessings". Peninsula Daily News Magazine: Living on the Peninsula. September 2016: 38. </ref></blockquote>Pak vite pas botimit të tij të parë, libri u shfaq në listat e leximit brenda zhanrit të potencialit njerëzor. <ref name=":5"> Lamothe, Denise (2002). The Taming of the Chew: A Holistic Guide to Stopping Compulsive Eating. Penguin. pp. Reading List Section. ISBN 978-1-4406-5101-4. https://books.google.com/books?id=I_43SDENrk4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT145 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-5101-4 </ref> Në librin ''e tij Arti i të qenurit'', autori Dennis Merritt Jones citon ''Krijimin e fushës suaj të ëndrrave'' midis leximeve të rekomanduara për lexuesit e interesuar në meditimin e ndërgjegjes. <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> Autorja Tess Keehn, në librin e saj ''Trashëgimia Alchemical'', shkruan se ''Ndërtimi i fushës suaj të ëndrrave'' ishte i dobishëm për ta ndihmuar atë të krijonte tabela vizioni. <ref name=":6"> M.S, Tess Keehn (2015-11-19). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3. https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> Në mënyrë të ngjashme, autorja Sage Bennet përmend në librin e saj ''Wisdom Walk'' librin Build Your Field of Dreams nga Morrissey si një burim për të mësuar rreth Mendimit të Ri. <ref name=":7"> PhD, Sage Bennet (2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. pp. Chapter 8. ISBN 978-1-57731-822-4. https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library and https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> == Referencat == {{Reflist}} rwaavufjllz6diqkompld83np4mxzuq 0 318081 2467609 2022-08-05T09:17:39Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Fjalori i propozuar ilir]] tek [[Fjalori i propozuar i ilirishtes]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Fjalori i propozuar i ilirishtes]] 9tmwjrcfj2j1fmw8myt4rkz477d30jl 14 318082 2467612 2022-08-05T09:29:32Z Drenisa 112234 Faqe e re: [[Kategoria:Gjuhë]] [[Kategoria:Gjuhët indo-evropiane]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Gjuhë]] [[Kategoria:Gjuhët indo-evropiane]] od170n1kgut8u1edqvuypqn8d7f96ar 3 318083 2467621 2022-08-05T11:37:40Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Iksbsvgsgshaknn}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 5 gusht 2022 13:37 (CEST) 3742p39hfv3jq5h0ptg0rf9swd24kp9