Deenemäärk

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="stq">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>stqwiki</dbname>
    <base>https://stq.wikipedia.org/wiki/Haudsiede</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Spezial</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Diskussion</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Benutser</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Benutser Diskussion</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia Diskussion</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Bielde</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Bielde Diskussion</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki Diskussion</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Foarloage</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Foarloage Diskussion</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Hälpe</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Hälpe Diskussion</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategorie</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kategorie Diskussion</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Modul Diskussion</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget Diskussion</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget-Definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget-Definition Diskussion</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Deenemäärk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>197</id>
    <revision>
      <id>121068</id>
      <parentid>120450</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:24:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kultuur */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22666" xml:space="preserve">{{Loundtabel|
eigennamme      = Kongeriget Danmark &lt;br /&gt; Köönichriek Deenemäärk |
Noome           = Denemark |
Flaage          = Flag of Denmark.svg |
Woapen          = National Coat of arms of Denmark.svg |
Steede          = LocationDenmark.png |
Woalspruch      = Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke |
Amtssproake     = [[Deensk]] |
Haudstääd       = Kopenhagen |
Stoatsfoarm     = parlamentariske Monarchie |
Fläche          = 43.094 |
pztWoater       = 1,6 |
Ienwoonere      =  5.707.251 |
Täljier         = 2016 |
Munte           = Krone |
Muntkode        = DKK |
Tiedzone        = +1 |
Fierdai         = [[5. Juni]] |
Nationoalhymne  = - Kong Christian stod ved højen mast &lt;br /&gt;- Der er et yndigt land |
Loundkode       = DNK |
Auto-Känteeken  = DK |
Internet-TLD    = .dk |
Telefonfoarwoal = +45 |
}}
'''Deenemäärk''' is n skandinavisk Lound in Noud-[[Europa]]. Ju Haudstääd is Kopenhagen (København) un ju Köönigin fon ju parlamentariske Monarchie is siet [[1972]] Margrete II. Fon do 5.593.785 (2016) lieuwt dät grootste Deel in do Stääde. Ju Befoulkengstichte waas 129,8/km² (2016).

Deenemäärk, do [[Färöer]] un [[Grönlound]] deele touhoope dän offitsiellen Noomen ''Köönichriek Deenemäärk''. Deenemäärk un do Färöer heere tou [[Europa]], Grönlound heert tou [[Noudamerikoa]]. Deenemäärk is siet 1949 Meeglid in ju [[NATO]] un siet n 1. Januoar 1973 in ju [[Europäiske Union]]. Do autonome Gebiete Grönlound un do Färöer hääbe oaine Flaggen, oaine Amtsproaken un heere tou ju NATO, man nit tou ju EU.

Dät deenske Muurlound häd ne Fläche fon 43.094 km² un bestound uut dät Hoolichailound [[Jutlound]], do tjo groote Ailounde [[Fünen]], [[Seelound (Deenemäärk)|Seelound]] un [[Lollound]] un moor as 400 litjere Ailounde. Alleenich Jutlound häd ne Loundgränse mäd Düütsklound. Suudelk fon ju Gränse woont ju deenske Minderhaid, noudelk fon ju Gränse woont ju düütske Minderhaid. 
== Geskichte ==
[[Bielde:Runic stone Jellinge Denmark.jpg|thumb|150px|left|Aan fon do Jellingsteene.]]
[[Bielde:Grundlovgivende rigsforsamling - Constantin Hansen.jpg|thumb|''Den Grundlovsgivende Rigsforsamling'' (Ju Ferfoatengsreekende Touhoopekumst ap n 23. Oktober 1848, Moaleräi fon Constantin Hansen)]]
Dät Foulk do Dänen skällen in dät 6. Jierhunnert uut Schonen wai ätter Jütland un ap ju wäästelke Aastseeailounde, wier ju uur germaniske Stämme fertroangen hääbe, keemen weese. In dät 10. Jierhunnert fereeniget Gorm die Oolde († 950) n poor litje Köönichrieke unner sien Heerskup. Sien Suun Harald Blautusk noom uum 960 dän kristelke Gloowe an. Bit 1035, as Knut die Gruute stoorf, geloang do deenske Köönige ju Ärooberenge fon wiede Deele fon do britiske Ailounde, [[Norwegen]] un Suudjutlound. Bit tou fääre in dät 11. Jierhunnert wuuden u. a. ju Dänen, Sweden und Norweger as Wikinger beteekend, do in gans [[Europa]] Kolonien gruunded hääbe un Honnel dreeuwen, man uk fuul Lounde un Loundstrieke plunnerden un Kriege fierden. Ätter ne kuute Fase fon Swäkte begon mäd Waldemar I. n näien Apstiech. Groote Deele fon do suudelke Küstenregione fällen an Deenemäärk, 1219 sogoar [[Estlound]]. Die Besit fon do Gebiete häd nit loange duurd, as do Düütske Deenemäärk in 1227 bie Bornhöved deelhäuen, Estlound in 1346 an do Düütske Gebiete ferkooped wuude un Deenemäärk 1370 ju Foarheerskup fon ju Hansa in ju Aastsee anärkanne moaste. Do deenske Härskere gjuchteden hieren Blik bloot ätter dät Noude: 1397 wuuden Deenemäärk, Norwegen, Ieslound, Sweden un Finlound in ju Kalmarer Union fereend, ju unner deenske Foarheerskup stuud. Die Ferbuund existierde, bit 1523 Sweden sin Uunouhongegaid wieruume hääbe wüül.

Bit in dät 17. Jierhunnert bleeuwen do Uutnunnersättengen mäd Sweden bestimmend, deer do bee Köönichrieke uum ju Buppeheerskup in Skandinavien um dän baltisken Ruum kampeden. Schonen, Blekinge un Hallound (Deele fon dät Sweden fon däälich) wieren dät eegentelke Häärkumstgebiet fon do Dänen un fällen eerste in 1658 an Sweden. Dät gäistelke Lieuwend fon ju Tied waas fon ju Reformation bestimd wuuden, ju in 1536 fon Christian III. ienfierd wuude. Frederick III. ärsätte in 1660/1661 dät bestoundende Woalköönichdum truch ne Äärwmonarchie. Do Reformminister Johann Hartwig Ernst von Bernstorff, Johann Friedrich Struensee un Andreas Peter von Bernstorff modernisierden dät Lound twiske 1751 un 1797 in dän Sin fon ju Apkloorenge, wierbie foar allen Dingen ju Buurebefräienge fon 1788 wichtich waas. Unner ju napoleoniske Tied blift Deenemäärk bit tou dän twäide Seeslacht fon Kopenhagen näitroal, kooperierde deerätter mäd Frankriek un moaste ätter dän Deelgong fon Frankriek al in dän Free fon Kiel [[1814]] [[Hälgelound]] an Grootbritannien un Norwegen an Sweden outreede. Do [[Färöer|Färöer-Ailounde]], [[Ieslound]] (bit 1944), [[Gräinlound]] un Deensk-Westindien (bit 1917) ferbleeuwen oawers bie Deenemäärk.

Ju deenske Natsionoalbeweegenge un do Liberalen kreegen in do 1830er-Jiere moor Ienfloud. Die Eerste Släswiekske Kriech waas fon 1848 bit 1850. In disse Kriech stuude Släswiek-Holsteen, mäd Unnerstütsenge fon [[Prüüsen]], juunuur Deenemäärk. Do Denen kuuden dän Kriech winne un deertruch bleeuw ju [[Eider]] ju Suudgränse fon Deenemäärk. Die Twäide Släswiekske Kriech begon in 1864 twiske dän Düütsken Buund un Deenemäärk. Ditmoal wonnen do Düütsken un in dät Jier 1871 koom Släswiek mäd Holsteen bie dät Düütske Riek. In dän Eersten Waareldkriech bleeuw Deenemäärk neutroal. 1920 wuude ne Foulksstämmenge heelden in Släswiek wierbie do Ljuude tälle kuuden, of do bie Deenemäärk of Düütsklound heere wollen. Dät noudelke Deel fon Släswiek koom bie Deenemäärk un dät suudelke Deel koom bie Düütsklound. Disse Gränse bestound däälich noch altied. Ätter dän Twäiden Släswiekske Kriech bleeuw Deenemäärk neutroal un wüül neutroal blieuwe in dän Twäiden Waareldkriech. Ap n 9. April 1940 wuude dät Lound fon Düütskloun besät un bleeuw bit tou dät Eende fon dän Twäiden Waareldkriech unnner düütske Kontrolle.

In do Jiere ätter dän Twäiden Waareldkriech wuude Europa ideologisk apdeeld twiske Wääst un Aast. Da ju Befoulkenge un do Foulksfertreedere Nood hieden foar ju Sowjetunion, koom Deenemäärk 1949 touhoope mäd [[Norwegen]] in ju [[NATO]]. Leeter wuude Deenemäärk uk Meeglid in ju Europäiske Union (1973) un do Fereende Natione (1945).

== Geografie ==
[[Bielde:A Danish Perspective.jpg|thumb|Deenemäärk uut dät Al]]
Dät Stoatsgebiet fon Deenemäärk uumfoatet (sunner Färöer-Ailounde un Gräinlound) ne Fläche fon 43.094 Kwadroatkilometer. Deermäd is dät Lound gratter as ju [[Swaits]] un do [[Niederlounde]], man litjer as [[Estlound]]. Deenemäärk häd fon Noud ätter Suud ne Loange fon 368 km un fan Aast ätter Wääste ne Loange fon 452 km. Noudelkste Punkt fon dät Lound is Grenen, die suudelkste Punkt lait bie Gedser in dät Suude fon’t Ailound Falster (dit Punkt is uk die suudelkste Punkt fon gans Skandinavien). Wäästelkste Punkt is Blåvandshuk in [[Jütlound]], die aastelkste Punkt lait bie do Aateailounde ([[deensk]]: Ertholmene), 18 Kilomter noudaastelk fon Bornholm.
Ju grootste Äi is die Gudenåen mäd 158 km. Die hoochste Punkt is die Møllehøj-Bierich in de Naite fon Skanderborg mäd 170,86 meter. Ju Kuste fon dät heele Lound is sowät 7314 km loang. Deenemäärk wäd biskadt fon dät [[Skagerrak]] in et Noude, dät [[Kattegat]] un [[Sweden]] in dät Aaste, ju [[Aastsee]] un [[Düütsklound]] in dät Suude un ju [[Noudsee]] in dät Wääste.

Mäd dät noudelke Deel fon Jütlound un do Ailounde is Deenemäärk dän Uurgong fon Middeleuropa ätter Skandinavien. Et rakt 1419 Ailounde do gratter as 100&amp;nbsp;m² sunt,&lt;ref&gt;[http://www2.kms.dk/C1256AED004EA666/(AllDocsByDocId)/1D7EE8822587E667C1256AEF0030ABF6?open&amp;page=strste&amp;omr=KORT_DK_I_TAL Landet i Tal, (deensk)], blouked ap n 12. Juli 2016&lt;/ref&gt; weerfon 443 benaamd un 73 bewoont sunt.&lt;ref&gt;Statistikbanken.dk/Tabelle BEF4&lt;/ref&gt; Dät grootste Ailound fon Deenemäärk is Seelound mäd 7.031&amp;nbsp;km². [[Vendsyssel-Thy]] lait in Noudjütlound un is mäd 4685&amp;nbsp;km² dät twäidgrootste Ailound fon Deenemäärk. Vendsyssel-Thy is oaber mäd two Brääge mäd dät Fäästlound fon Jütlound ferbuunen un deeruume nit altied as Ailound woarnuumen. Dät träädgrootste Ailound is Fünen mäd 2985&amp;nbsp;km². Die Litje Belt tränt Jütlound fon Fünen, die Groote Belt tränt Fünen fon Seelound. Ju trääde Seesträite in ju Region is die [[Öresund]] twiske Seelound fon ju Suudspitse fon Sweden. Ju Öresundbrääch is siet Juli 2000 ju fääste Ferkiersferbiendenge ätter [[Sweden]].
[[Bielde:Denmark, administrative divisions - de - colored.svg|thumb|Do fieuw Regione fon Deenemäärk]]
[[Bielde:Kingdom of Denmark, administrative divisions - de - colored (zoom).svg|thumb|Dät Köönichriek Deenemäärk: Deenemäärk, Gräinlound un Färöer]]
Ju Haudstääd un grootste Stääd fon Deenemäärk is [[Kopenhagen]]. Uur Stääde, do moor as 100.000 hääbe, sunt [[Aarhus]], [[Odense]] un [[Aalborg]].

''Sjuch uk: [[Lieste fon Stääde in Deenemäärk]]''

=== Lieste mäd Distrikte (1. Janoar 2007) ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;2&quot;
|- bgcolor=&quot;#cccccc&quot;
!  colspan=2 | Distrikt !! Haudstääd !! Grootste Stääd || Ienwoonere !! Gebiet km² !! Ienw.-Tichtegaid&lt;br /&gt;(per km²) 
|-
||  &lt;center&gt;[[Bielde:Map DK Region Hovedstaden.png|40px]]&lt;/center&gt; || [[Region Hovedstaden|Hovedstaden]] || [[Hillerød]] || [[Kopenhagen]] || align=&quot;right&quot; | 1,636,749 || align=&quot;right&quot; | 2,561 || align=&quot;right&quot; | 639.1 
|-
|| &lt;center&gt;[[Bielde:Map DK Region Midtjylland.png|40px]]&lt;/center&gt; || [[Region Midtjylland|Midtjylland]] || [[Viborg, Denmark|Viborg]] || [[Århus]] || align=&quot;right&quot; | 1,227,428 || align=&quot;right&quot; | 13,142|| align=&quot;right&quot; | 93.4 
|-
|| &lt;center&gt;[[Bielde:Map DK Region Nordjylland.png|40px]]&lt;/center&gt; || [[Region Nordjylland|Nordjylland]] || [[Aalborg]] || [[Aalborg]] || align=&quot;right&quot; | 576,972 || align=&quot;right&quot; | 7,927|| align=&quot;right&quot; | 72.8 
|-
|| &lt;center&gt;[[Bielde:Map DK Region Sjælland.png|40px]]&lt;/center&gt; || [[Region Sjælland|Sjælland]] || [[Sorø]] || [[Roskilde]] || align=&quot;right&quot; | 816,118 || align=&quot;right&quot; | 7,273 || align=&quot;right&quot; | 112.2 
|-
|| &lt;center&gt;[[Bielde:Map DK Region Syddanmark.png|40px]]&lt;/center&gt; || [[Region Syddanmark|Syddanmark]] || [[Vejle]] || [[Odense]] || align=&quot;right&quot; | 1,189,817 || align=&quot;right&quot; | 12,191 || align=&quot;right&quot; | 97.6
|-class=&quot;sortbottom&quot;
|| &lt;!--  || --&gt; '''Deenemäärk''' || '''[[Kopenhagen]]''' || '''[[Kopenhagen]]''' || align=&quot;right&quot; | '''5,447,084''' || align=&quot;right&quot; | '''43,094''' || align=&quot;right&quot; | '''126.4''' 
|}

== Politik ==
Ätter 1848 häd Deenemäärk sik tou een konstitutionelle Monarchie äntwikkelt. Bie ju jungste Ferfoatengsreform in’t Jier 1853 wuude dät parlamentariske Prinzip in’t Gruundgesäts apnuumen un deertruch kon uk een Wieuw ap dän deensken Troon kuume. Die Köönich of Köönigin is Haupt fon Stoat un nimt bloot repräsentative Funksionen woar. Apstuuns is dät Köönigin Margrethe II Haupt fon Stoat. Ju moaked dät siet 1972.
[[Bielde: Ft-oct-2009-1.jpg|thumb|Folketing, dät deenske Parlamänt.]]
Formel lait ju uutfierende Gewalt bie de deenske Köönigin, in ju Praxis wäd ju truch dät Kabinet uutfierd, mäd dän Ministerpräsidänt (deensk ''statsminister'') as Uppermon. Disse wäd ätter Konsultatsionen fon do politiske Paatäie truch de Köönigin benaamd. Ju Benaamenge wäd definitiv wan die Regierengssjef neen duudelke Moorhaid in dät Parlamänt juun sik häd. Dit Negative Parlamäntarismus bepeelt dät deenske Ferfoatengslieuwend siet 1901.

Dät deenske Parlamänt ''Folketing'' reeket do Gesätse, woalt un kontrolliert ju Regierenge. Bit 1953 waas dät Folketing bloot een fon do two Koomere fon dän Deenske Rieksdai, dät ''Landsting'' waas ju eerste Koomer. Foardät do Parlamäntsgesätse in Kraft treede konnen, mout de Köönich disse formel toustämme. Ju Regierenge mout Kriechsferkloorengen un Free-Oukuumen altied fon dät Parlamänt bestätigje läite. Ju Legislatuurperiode duurt fjauer Jiere. Dät Parlamänt häd 179 Sitte, do direkt fon do Buurger woald wäide do 18 Jier oold of oolder sunt. Do autonome Buutengebiete [[Färöer]] un [[Gräinlound]] hääbe älk two Sitte in dät Parlamänt.

Dät ''Højesteret'' (Seeltersk: Hoochste Räid) is Deenemäärks buppeste Appellinstanz in Zivil- un Stroafseeke. Dän Räid ferhondelt Uurdeele un Protsässe fon do bee Loundgjuchte as uk fon do See- un Hondelsgjuchte. Ju Ferfoatenge garandiert ne direkte Überprüfung truch dän Hoochste Räid, wan aan Fereen truch Parlamäntgesäts unner Twoang aplööst wäd.
[[Bielde:Frederikshavn Fladestation.JPG|thumb|Skiepe fon ju deenske Marine in Frederikshavn]]
=== Militäär ===
Do Deenske Striedkrafte sunt do Striedkrafte fon dät Köönichriek Deenemäärk un Gräinlound. Do Deenske Striedkrafte sunt uk Ferdäägenengsapdreege ap do Färöer un ap Gräinlound. Die Köönich of ju Köönigin is de jure Upperbefeelhääber fon do Striedkrafte. Nu is dät Köönigin Margrethe II. In ju Praxis häd die Feräägenengsminister disse Apgoawe. Militäär Uppermon is die ''Forsvarschefen'', in dän Rang fon Generoal of Admiroal. Siet April 2015 rakt et aan gemeensoamen Fierengsstoab (''Vaernestabe'') fon aal do Deelstriedkrafte mäd dät Hööftkwattier in Karup.

Die Streitkräfte bestehen aus den Teilstreitkräften: Dät Heer (''Hæren'') mäd 8.325 aktive Soldoate, ju Marine (''Søværnet, Kongelige Danske Marine'') mäd 2.792 aktive Soldoate, dät Luchtwoapen (''Flyvevåbnet'') mäd 3.379 aktive Soldoate un ju Heemweer (''Hjemmeværnet'') mäd Deeltiedsoldoate. Deertou rakt et noch weerplichtige Soldoate.
[[Bielde:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (08) edited.jpg|mini|Unnerteekenjen fon dät [[Ferdraach fon Lissabon]] in't Jier 2007]]
=== Buutenloundske Politik ===
Deenemäärk wuude 1973 Meeglid in ju Europäiske Meenskup. Ätter ju deenske [[Ferfoatenge]] mout älke Uurdrächt fon Souveränitätsgjuchte truch ne Foulksoustämmenge äntskät wäide. Ju deenske Befoulkenge häd fieuw fon sukke Oustämmengen häiwed. 1992 waas een Moorhaid fon ju Befoulkenge bie een Referendum juun dän EU-Ferdraach fon Maastricht. In't Jier 1993 roate dät fonnäien een Referendum mäd moorere „Opt-outs“ in ju Weerskup- un Wäärengsunion, Sicherhaid- un Ferdäägenengspolitik, Justiz- un Binnenpolitik un ju EU-Burgerskup. Do Diskussionen uur do „Opt-outs“ beginne uk oafte fonnäien, uumdät do juun een wiedere EU-Integration wierke. Mäd dät fon Krääft wäiden fon dät EU-Reformferdraach wäide jo fergratterd. Foar do naiste Jiere skällen mooi Referenden kuume, do do eenpelde politiske Gebiete truchtoufieren. Dät deenske Parlamänt häd in April 2008 foar dän Ferdraach fon Lissabon stämd.
Deenemäärk waas siet't Begin fon ju [[NATO]] in't Jier 1949 uk Meeglid in disse Organisation un dät Meeglidskup wäd fon een groot Deel fon ju Befoulkenge stöänt.&lt;ref&gt;Government of the United States. [http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3167.htm US Department of State: Denmark] (blouked ap n 24. Dezember 2016)&lt;/ref&gt;

== Wirtskaft ==
[[Bielde:Nationalbanken 1.jpg|thumb|Ju Deenske Natsionoalboank]]
In ju Fräie-Määrked-Wirtskaft fon Deenemäärk rakt et fuul Loundwirtskaft, litje Bedrieuwe, n gouden Lieuwendstandard un n stuuren Wikselkuurs, uunouhongich fon dän Hondel mäd uur Lounde. Deenemäärk eksportiert Ieten un Energie. Deenemäärk häd neen Skeelden bie uur Lounde. 

Ju Munte fon Deenemäärk is ju [[Deenske Krone]] ([[Deensk]]: ''Danske krone''), ju koppeld is mäd ju [[Euro]] ätter dät [[European Exchange Rate Mechanism|ERMII]]. Ju Munte is juust gliek mäd 7.45 Krone foar een Euro. In Deenemäärk is dät Stjuurjäild foar Produkte 25% (uk foar Bouke un Ieten). Dän Stjuur foar dän Gehalt is ap minste 39.6% foar Woaksene.

Groote Bedrieuwe in Deenemäärk sunt: [[A. P. Moller-Maersk Gruppe]] (Maersk - Internationoal Transport), [[Lego]] (Schitterbusse), [[Bang &amp; Olufsen]] (hi-fi Apparoaten), [[Carlsberg]] (Bier), [[Vestas]] (Wiendmäälnen), [[Lundbeck]] un [[Novo Nordisk]].

=== Ferkier ===
Do grootste Ailounde un Jütlound sunt mädnunner truch Brääge ferbuunden. Die Sontbrääch uur de Sont ätter Sweden, die Groote Beltbrääch uur dän Groote Belt twiske Sjellound un Füün un do litje Beltbrääge uur dän Litje Belt twiske Füün un Jütlound. Ju grootste Toachorganisatsion is ''Danske Statsbaner'' foar Persoone un Fracht, man et rakt uk uur litje Toachorganisatsione. Fon do deenske Stääde häd bloot Kopenhagen ne U-Boan. ''Scandinavian Airlines System'' (SAS) is ne wichtige interskandinaviske un internationoale Fluchsälskup. Die Fluchhoawen fon Kopenhagen, ''Kastrup Lufthavn'' is dän grootste Fluchhoawen fon Skandinavien. Ju Fääre ätter do [[Färöer]] wäd fon ''Smyril Line'' moaked. Ätter [[Fereeniged Köönichriek fon Groot-Britannien un Noudirlound|Fereeniged Köönichriek]] un [[Norwegen]] fiert ''DFDS'' un ''Scandlines'' fiert ätter [[Düütsklound]] un [[Sweden]].

== Demografie ==
[[Bielde:Vor Frelsers Kirke-view10.jpg|thumb|Kopenhagen is ju grootste Stääd fon Deenemäärk un häd moor as 1 Million Ienwoonere]]
[[Bielde:Population of Denmark 1.January 2012 by ancestry and continents of origin..gif|thumb|Deenemäärks demografie ap n 1. Januoar 2012]]
Ap n 1. Januoar 2016 hiede Deenemäärk 5.707.251 Ienwoonere. Deerfon weeren 87,6% etniske Dänen (5.003.378 Persoone), 9,5% keem uut dät Buutenlound (540.503 Persoone) un 2,9% weeren Bäidene fon do Immigranten. Fon aal do 703.873 Immigranten en hiere Bäidene häd ungefeer een träädel ne wäästelke Bäätergruunde un two träädel häd ne nit-wäästelke Bäätergruunde. In Suudjutlound rakt et een düütske Minnerhaid.

Ju Befoulkengstichtegaid is ferskielt geografisk: In AastDeenemäärk woonje 250 Moanskene pro km², wäästelk fon dän Grooten Belt woonje ungefeer 100 Moanskene pro km². In ju Haudstääd [[Kopenhagen]] lieuwje juust moor as 1 Million, sowät een füüftel von ju ganse Befoulkenge. 85% fon ju Befoulkenge woont in do Stääde. Bolde een füüftel fon ju Befoulkenge is unner 15 Jiere oold, een füüftel is 65 Jier of oolder un moor as aan Haaldeel is 15-64 Jier.

Et rakt Moanskene uut moor as 200 ferskedene Lounde do in Deenemäärk lieuwje. 2015 weeren do grootste Befoulkengsgruppen do Türken, Düütske, Iraker, Ljuude uut Libanon, Pakistaner, Bosnier, Rumänen, Somalier un Iraner. Moor as 16.000 Moanskene sunt in [[Gräinlound]] gebooren un 12.000 ap do [[Färöer]].

Foar 1960 roate et nit fuul Immigration ätter Deenemäärk, man in do 1970er 1980er Jiere roate et relativ fuul Immigration. Bie do Immigranten roate et foarallen Oarbaidere un Fluchtlenge. Do  Oarbaidere un Fluchtlenge, maast Monljuude, heelden uk Wieuw un Bäidene mee ätter Deenemäärk. Dät roate uk fuul Studänte, do ätter Deenemäärk keemen, do in hiere oaine Lound nit so eenfach studierje kuuden. Foar Fluchtlenge is dät däälich nit moor so eenfach, uum ätter Deenemäärk tou gungen. Deerfoar rakt dät nu moor Immigration fon Buutenlounder uut dän Rest fon ju [[EU]], foarallen uut [[Düütsklound]] un [[Polen]].
[[Bielde:Tjorring kirke.jpg|thumb|left|Säärke in Deenemäärk: dät Kristendom is ju grootste Religion in Deenemäärk]]
Uur dän Tuume wäch roate dät moor as 1 Million Dänen in dät 13. Jierhunnert, man ju Agrarkrise fon dät leete Middeloaler, dän swotten Dood un uur Kroanhaide redutsierten ju Befoulkenge. Deertruch roate dät eerst wier in dät 18. Jierhunnert moor as 1 Million Dänen. Ju eerste Foulkställenge gungt wieruume ätter dät Jier 1735. Bie disse Foulkställenge roate dät ungefeer 718.000 Dänen. Fon 1769 ätter 1900 hiede ju Befoulkenge sik ferträiedubbeld.

Ätter Statistik skäl ju Deenemäärk in dät Jier 2050 ungefeer 6.271.485 Ienwoonere hääbe. Dät sunt 10% moor as däälich. Do Dänen bildje dan 81,9%, fon ju Befoulkenge, do Immigranten 12,0% un hiere Bäidene 6,1%. Ungefeer 63% fon do Immigranten un hiere Bäidene kuume dan uut nit-wäästelke Lounde.

Ju deenske Toal is ju Amtsproake un wäd uural in Dänemark baald. Et rakt masse Dialekte un do konnen unnerdeeld wäide in tjo Haudgruppen: ''Østdansk'', ''ødansk'' un ''jysk''. Färöersk, Gräinloundsk un Düütsk sunt Minnerhaidstoale. Ju ängelske Toal häbbe fuul Dänen as twäide Toal leerd.

Do Dänen sunt ätter ferskeedene Unnersäikengen - wierbie Gesuundhaid, Wäilfoart un Bildengssysteem unnersoacht wuuden - do glukkelkske Moanskene ap ju ganse Waareld.
In’t deenske Gruundgesäts wäd ju Goddestjoonstfraiegaid garandiert. 77,7% fon ju deenske Befoulkenge waas in’t Jier 2015 Meeglid in ju Evangelisk Lutherske Deenske Säärke. 30 Jiere deerfoar waas dät 91,6%. Ätter Unnersaikengen sjucht 71% siksäärm as Gloowige, juust minner as aan Haaldeel betrachtet sik as religiös un een poor sunt gjucht religiös. Truch ju touniemende Immigration uut Muslimlounde, is dän Islam mäd 4,2 Million Muslime (2012) ju twäidwichtichste Religion wuuden. Do uur Religione is ju Roomsk-Katoolske Säärke mäd 35.000 Meeglide, do Tjuugen Jehovas mäd 15.000 Foulgere, 7.000 Juuden, 5.500 Baptiste,  ju Pfingstbeweegenge häd 5.000 Foulgere un et rakt ungefeer 4.500 Mormonen. Dan rakt et noch uur Säärkemeenskuppe mäd älk sowät 3.000 Meeglide. 2006 hieden 5,4% neen Religion un 1,5% seech siksäärm as Ateist.

== Kultuur ==
[[Bielde:HCA_by_Thora_Hallager_1869.jpg|thumb|150px|[[Hans Christian Andersen]]]]
Die maast bekoande Skrieuwer uut ju deenske literatuur Geskichte is [[Hans Christian Andersen]]. Filme in ju deenske Sproake rakt et fuul foar so n litje Sproakgebiet, in 2005 toun Biespil sunt 41 Filme ap Deensk moaked wuuden. Musik in ju oaine Sproake is uk gans beljoowed, toun Biespil do deenske Rappere [[Nik &amp; Jay]] is bie dät Joungfoulk gjucht populär.

In Deenemäärk rakt et fieuw kulturelle Waareldäärwgoudsteeden: die Dom in Roskilde, dät Slot Kronborg in Helsingør, do Runensteene, Grääfhöäwel un Säärke fon Jelling, Christiansfeld, ne Siedlenge fon ju ''Herrnhutiske Brødremenighed'', un ju Parforce-Jaachtloundskup Noudseelound.

== Wällen ==
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [https://web.archive.org/web/20061211085646/http://denmark.dk/portal/page?_pageid=374,477789&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL Offisjoal Portoal fon Deenemäärk]

[[Kategorie:Deenemäärk| ]]
[[Kategorie:Lound in Europa]]</text>
      <sha1>qa0edtl4ybdmoplqcjkj8jwh6y5ulmk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Margaretha Grosser</title>
    <ns>0</ns>
    <id>375</id>
    <revision>
      <id>121109</id>
      <parentid>120050</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:51:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Wierke */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5621" xml:space="preserve">[[Bielde:Grosser.jpg|thumb|160px|Grosser mäd hiere Uursättenge fon ''Die litje Prins'']]
'''Margaretha''' (''Gretchen'' of ''Gräiitje'') '''Grosser''' (* 20. September 1934 in [[Roomelse]] - 20 Juli 2019) waas n pensioniert Büro-Anstoalde, Skrieuwerske un Uursätterske. Ju skreeuw uur persöönelke Geskichten, Dööntjene un Märchen. Hiere Uursättengen wieren foarallen Bäidensbouke.

== Foarnoome ==
Fon hiere Foarnoome rakt et ferskeedene Skrieuwwiesen. Hiere offizielle Gebuursnoome is ''Margaretha'', man do maaste Ljuude kwieden eenfach ''Gretchen''. Ap eenige Bouke stoant die Foarnoome ''Gräitje'', wät ju seelterfräiske Noome weese skuul.

== Lieuwend ==
=== Junge Jiere ===
Grosser wuude ap n 20. September 1934 in Roomelse bädden. 1941 geen ju in ju Gruundskoule, deerätter 8 Jiere Foulksskoule un 2 Jiere in ju Hondelskoule. Ätter hiere Leere as Stenotypisten oarbaidede ju 25 Jiere as Büro-Anstoalde. Uur hiere Juugend häd ju n Masse skreeuwen in hiere Bouke. Uur hiere Baabe skreeuw se ju Kuutskichte ''Wiehnachten 1945, Roschestwo'', uur hiere Määme ju Kuutskichte ''Skousters Huus'' un algemeen uur hiere Bäidenstied skreeuw se ''Paasken in mien Bäidenstied''.
[[Bielde:Groslech.jpg|thumb|250px|''Gretchen Grosser mäd [[Gesina Lechte-Siemer]] (gjuchts).'']]
=== Skrieuwerske ===
Ätter hiere Pensionierenge fäng ju in't Jier 1989 tou skrieuwen. Ju wüül ju seelter Sproake nit bloot mundelk fäärereeke, man uk skriftelk fäästlääse. In disse Tied fäng ju oun mäd seelter Stukke in dän [[General Anzeiger]]. In do eerste Jiere as Skrieuwerske honnelje sik dan uum spoasige un iedenste Geböärnisse in dät Deegeslieuwend. Do wuuden maast uut n persöönelken Standpunkt skrieuwen. In disse eerste Jiere, fon 1992 bit 1994, wuude ju Riege ''Dööntjen un Fertälstere uut Seelterlound'' publitsiert.

In do njuugentiger Jiere fäng ju uk mäd dät Uursätten fon Bäidensbouke oun. Ju eerste Uursättenge waas ''Die littje Häwelmon'' in't Jier 1993. In 2009 un 2010 häd Gretchen do Bäidensbouke ''[[Die litje Prins]]'' un ''[[Tuusterpäiter]]'' ätter ap Seelterfräisk uursät. 2013 häd Gretchen Grosser dän Roman ''Die fljoogende Klassenruum'' fon [[Erich Kästner]] ätter dät Seelterfräiske uursät.

Grosser häd uk Sproakkoppele (mee-)organisiert uum Seeltersk tou leeren. Toun Biespil die ''Seelterfräiske Kring'', ''Seelter Stamdisk'' un Kuurse bie Grosser tou Huus. Do Sproakkuurse wieren monkens foar Bäidenene, monkens uk foar Fulwoaksene.

==  Wierke ==
[[Bielde:Margeriten.jpg|thumb|180px|Margeriten uut min Tuun]]
[[Bielde:Tuusterpäiter.pdf|thumb|180px|Tuusterpäiter]]
*''Dööntjen un Fertälstere uut Seelterlound'', Beend 1, Roomelse 1992, 56 Sieden
*''Dööntjen un Fertälstere uut Seelterlound'', Beend 2, Roomelse 1993, 60 Sieden
*''Die littje Häwelmon'', ätter [[Theodor Storm]], Mäd Bielden fon Elena Panowa, Bäärsel 1993, 23 Sieden
*''Dööntjen un Fertälstere uut Seelterlound'', Beend 3, Roomelse 1994, 58 Sieden
*''Sienke Koodiegel fertäld''. Mäd Bielden fon Ulli Bohmann, 1994, 24 Sieden
*''Wie sjunge Seelterfräisk'', Seelter Läidertexte, Mildaam 1998, 64 Sieden
*''Robin Hood'', fon John F. Hooker, ap Seelterfräisk. Uursät fon Gretchen Grosser, [[Ingeborg Einhaus]] (Remmers) un [[Johanna Evers]]. Illustrierd (Comic). Ferlach Jens Quedens, Amrum, 1998. 16 S.A4.
*''Seelter Märchenbouk'', 1999, 48 Sieden
*''Geschichten, Gedichte un Läidere fon Sunnerkloas tou Kööntje'', Roomelse 2001, 50 Sieden, A4
*''Margeriten uut min Tuun'', een Seelterfräisk Leesebouk, Bäärsel 2001, 108 Sieden
*''Seeltersk Leesebouk foar littje Bäidene'', uursätte Geriemsele, mäd Bielden, Sälwenferlaach, Roomelse 2002, 32 Sieden
*''Mien Tuunschiere'', Seelterfräisk Leesebouk, Roomelse 2005, 68 Sieden A4
*''Seelterfräisk Soang- un Beedebouk'', 2009, 48 Sieden A5
*''[[Die litje Prins]]'', Roomelse 2009, 95 Sieden
*''[[Tuusterpäiter]]'', 2010, 32 Sieden&lt;ref&gt;[http://www.oz-online.de/fileadmin/epaper/viewer_ga/index.php?id=021010&amp;bereich=ga&amp;datum=20101002&amp;hash=94a0932420585e2878189d0139c2326eb093c1d6 Tuusterpäiter ap Seeltersk ärschienen (GA-E-Paper Siede 30)]&lt;/ref&gt; 
*''Do Dierte bie ju groote Buurensteede an 'n Diek (50 Sieden, 2012)
*''Fon dän Fisker un sien Wieuw'', 2012, 20 Sieden
*''Die fljoogende Klassenruum'', 2013, 144 Sieden
*''Seelterfräisk Soang- un Beedebouk'', 2013, 52 Sieden
*''Die stöäwelde Bolse'', 2015, 23 Sieden
*''Oo, wät fluch is Panama'', 2016, 48 Sieden

== Unnerskeedenge ==
* Meerte 2012: &quot;Die Goldene Blume&quot; ''(Ju Goudene Bloume)'' fon dän ''Heimatbund Oldenburger Münsterland''

== Sjuch uk ==
* [[Seelterfräiske Literatuur]]

== Ferbiendenge ätter buuten ==
{{Wikisource|Margaretha Grosser|Margaretha Grosser's Geskichten}}
*[http://www.literaturatlas.de/~la4/margaretha_grosser.htm Literaturatlas uur Margaretha Grosser]
* [http://www.ga-online.de/-videos/player/1437/Saterfriesisch-fuer-Anfaenger-24-02-2010 GA-Video mäd Gretchen Grosser uur Seeltersk]
* Fideos: Seeltersk heere un leere mäd Gretchen Grosser: [http://www.ga-online.de/-videos/player/1628/ Deel 1] / [http://www.ga-online.de/-videos/player/1640/ Deel 2] / [http://www.ga-online.de/-videos/player/1652/ Deel 3] / [http://www.ga-online.de/-videos/player/1668/ Deel 4] / [http://www.ga-online.de/-videos/player/1684/ Deel 5] (GA)

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Normdaten|TYP=p|GND=135832578|VIAF=198682084}}

{{DEFAULTSORT:Grosser}}
[[Kategorie:Skrieuwer]]
[[Kategorie:Sproakkundige]]
[[Kategorie:Seelterlound]]
[[Kategorie:Seelterfräiske Literatuur]]
[[Kategorie:Fräiske Literatuur]]
[[Kategorie:Kultuur]]</text>
      <sha1>5u2708phsv84bj0k63zrk30h16h47fa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Noudfräisk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>410</id>
    <revision>
      <id>121111</id>
      <parentid>120766</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Noudfräisk an do Skoulen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29203" xml:space="preserve">{{Infobox Sproake
| baaldin              = [[Noudfräislound|Region Noudfräislound]] 
| baalere              = 8.000 bit 10.000
| sproakfamilie        = 
[[Indogermaniske Sproaken]]
* [[Germaniske Sproaken]]
** Wäästgermaniske Sproaken
*** [[Anglofräisk|Noudwäästgermanisk]]
**** [[Fräiske Sproake]]n
***** '''Noudfräisk'''
| alfabet              = [[Latiensk Alphabet]]
| offiziel             = [[Kring Nordfriesland]] un [[Hälgelound]] in [[Släswiek-Holstein]]
| minnerhaidssproake   = 
| sproakorganisation   =
| 639-1                =
| 639-2                = frr
| 639-3                = frr
| bielde               = Frisian languages in Europe.png
| unnerskriftbielde    = Dät fräiske Sproakgebiet in Europa. Dät noudfräiske Sproakgebiet is in dät Noudaasten mäd blau markierd. 
| bieldebratte         = 280px
}}
'''Noudfräisk''' (''nordfriisk'', ''Nuurđfriisk'', ''nuurdfresk'', ''Noorfriisk'', ''nordfreesk'', ''nordfrasch'', ''nordfräisch'', ''noordfreesch'') wäd boald fon sowät 8.000 bit 10.000 Ljuude ap dät noudelke Fäästlound fon dän [[Kring Noudfräislound]] ap ju Wäästkuste un fon [[Släswiek-Holstein]], ap do Ailounde [[Föhr]], [[Amrum]], [[Sylt]] un do [[Hallige]], as uk ap dät [[Hälgelound]]. Dät Noudfräiske is een fon do tjo [[Fräiske Sproake|fräiske Sproaken]] un heert tou ju [[anglofräisk]]e Sproakfamilie. Däälich rakt et noch njuugen Dialekte, do touhoope ju noudfräiske Sproake bildje.

== Klassifikation ==
Uut dät [[Ooldfräisk]]e hääbe sik dät [[Wäästfräisk]]e, dät [[Seelterfräisk]]e un dät Noudfräiske äntwikkeld. Do bildeden touhoope ju fräiske Sproakgruppe. Ju Äntwikkelenge geen foar älke fräiske Sproake uurs, un so sunt uutnunner woaksen. Die naiste Früünd tou do fräiske Sproaken is ju ängelske Sproake. Ju ängelske Sproake un do fräiske Sproaken heere tou ju Ängelsk-Fräiske Sproakfamilie, [[Anglofräisk]] of ju noudseegermoanske Sproakfamilie. Dät Anglofräiske wäd uk wäil Noudwäästgermanisk naamd, un bildet ne Unnersproakgruppe binnen do Germaniske Sproaken. Monges wäd dät [[Platdüütsk]] uk tou ju noudseegermoanske Sproakfamilie reekend, man ju Sproake häd fuul noudseegermoanske Määrkmoale ferlädden.

== Skichte==
Do noudfräiske Ailounde wuuden uum dät Jier 800 besiedelt fon [[Fräisen]], do fon ju suudelke Noudseekuuste keemen. Muugelk waas [[Hälgelound]] in disse Tied, un deerfoar, aal fon Fräisen bewoond. Fon 689 bit tou 785 wuuden do fräiske Gebiete fon kristelke Franken innuumen, un muugelk sunt disse Fräisen deeruum wächleeken, uumdät do ju [[kristendum|kristelke]] Religion nit annieme wüülden. Wät däälich dät Fäästlound fon Noudfräislound is, wuude uum dät Jier 1100 fon Fräisen besiedelt. Wier do Fräisen fon do noudfräiske Ailounde häär kuume is foar Sproakwietenskuppere nit duudelk, uumdät ju fräiske Sproake in disse Tied noch neen duudelke Dialektferskiele hiede. Man me gungt deerfon uut dät do Fräisen fon dät Fäästlound, uut dät Grongerlound un Aast-Fräislound keemen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Folkesprogene i Hertugdømmet Slesvig.png|300x220px|Koarte]]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:SprachlicheVerhältnisseSchleswig.png|300x220px|Koarte]]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Oolde un modärne Sproakkoarte fon Släswiek uum dät Jier 1840.&lt;/small&gt;
|}
In dät Middeloaler wuude Noudfräislound fon trättien ''hiirden'' (Harden) ferwaltet. In do Hiirden kuuden do Fräisen sik sälwen ferwaltje, un die deenske Ienfloud in dät Gebiet waas nit groot, wiertruch do Fräisen täämelk oainständich lieuweden. 1344 wonnen do Dänen ju Sleek bie Langsundtoft juun do Noudfräisen, un do Fräisen ferljoose deertruch hiere uunouhongelke Position in Noudfräislound.

Truch Stoarmfloude in do Jiere [[1362]] un [[1634]] keem n groot Deel fon Noudfräislound unner Woater. Bie ju Stoarmfloud 1362 ferswoont ju groote Hoawenstääd [[Rungholt]], dät domoalige wirtskuppelke un politiske Säntrum fon Noudfräislound,  unner do Woogen fon ju See. Truch ju Uurfloudenge in dät Jier 1634 wuude Stround, dät grootste un riekste Ailound fon Noudfräislound, wächspäild. Stround waas uk ne Hoochbuurich fon ju noudfräiske Toal, un dissen Ousleek fon ju Sproake waas aan grooten Ferlust. Boalde tjo-fjäddel fon ju Befoulkenge - uungefeer säksduusend Moanskene - keem bie ju Uurfloudenge uum't Lieuwen. Do Moanskene, do ju Uurfloudenge fon Stround uurlieuwet hieden, wüülden nit moor weeruum. Man do moasten daach tourääch uum't Lound ientoudiekjen. So äntstuuden do Ailounde [[Pellworm]] un [[Noudstround]], wät eegentelk man litje Uurblieuwsele sunt fon dät oolde [[Stround]]. Dät Ounluuken fon Moanskene uut do suudelke Niederlounde hiede uk aan grooten Ienfloud ap do Ailoundsproaken, dät Noudfräiske ferswoont deertruch fon Pellworm un Noudstround.

Die ooldst uurlääwerde Täkste in ju noudfräiske Sproake is ju Ballade ''A bai a redder'' (deer donse aan Rieder), fermoudelk uut dät 15. Jierhunnert, un weerfon dän Skrieuwer nit bekoand is. Ju Ballade häd taalrieke argaiske Uuttaienge, un däälich me kon ju oolde Ballade deertruch nit gjucht moor uursätte. Dät Läid is in ferskeedene Variante uurlääwerd un wuude eerst in dät 19. Jierhunnert hääruutroat. Apfaalend bie do fröie Täkste is ju Dominants fon Täkste fon dät ferläddene Ailound Stround. Uut dät 16. Jierhunnert is n Spotläid, dät Noudstrounder Läid fon ''Hans Tadesens Hammeldäifstäil'', un uut ju Tied uum 1600 ne Strounder Kategismus uurlääwerd, ju uk in aastföhrer Sproake uursät wuuden is. Do Skrieuwere fon bee do Täkste sunt nit bekoand. Ätter ju Uurfloudenge fon Stround sunt noch two Läide apskreeuwen, ''yn miren-söngh'' (een Mäddenläid) un ''yn een-söngh''  (een Eeuwendläid), do fon do strounder Pestoor un Kronist Anton Heimreich 1662 apskreeuwen wuuden sunt. Dät sunt Teekene deerfoar, dät et fermoudelk noch taalrieke Täkste ferlädden geen sunt. Do uurlääwerd Täkste sunt daach wät besunners, da ju noudfräiske Sproake maast boald un minner skreeuwen wuude. Wanner do Noudfräisen skreeuwen, dan maast in ju läichdüütske, hoochdüütske of [[deensk|deenske Sproake]]. 
[[Bielde:30012009(012) Jap Peter Hansen.jpg|thumb|left|180px|Toanksteen foar dän Skrieuwer Jap Peter Hansen in Oold-Wäästerlön' ap Sylt/Söl.]]
Eerst in dät 19. Jierhunnert, ju Tied fon ju [[Romantik]], wuude dät uurs. Truch ju Romantik kreegen do Ljuude Interesse foar hiere oaine Sproake. As Begin fon ju [[noudfräiske Literatuur]] jäild dät Wierk fon Skrieuwer un Seemon Jap Peter Hansen. So as ne Komödie in Söl'ring, dät Dialekt fon Sylt/Söl, mäd as Tittel ''Di Söl’ring Pir’rersdei''. Hansen waas uk dän Skrieuwer fon ju eensige loangere Roman, ju jee in ju noudfräiske Sproake skreeuwen wuude. ''Di lekkelk Stjüürman'' (Die glukkelk Stjuurmon) ärskien 1833, un waas uk dät eerste noudfräiske Bouk dät taid wuude. 

In dän twäiden Haaldeel fon dät [[19. Jierhunnert]] kreech dät Noudfräiske as Kultuursproake aan näien Impuls, do der Kontakte mäd do uur Fräislounde moaked wuuden. Deer wuude moor un moor uur ju fräiske Beweegenge boald un uur fräisk Unnergjucht un fräiske Literatuur. Eerst in 1924 kreech dät Noudfräiske n bitje Plats ap do Skoulen, wät aal gjucht betieds waas, wanner me dät mäd do uur wäästeuropäiske Sproakminnerhaide fergliekt. Die Gruund deerfoar waas dän ferlädden Eersten Waareldkriech foar do Düütsken, un die Ienfloud fon ju deenske Minnerhaid in Suud-Släswiek. Daach hiede ju fräiske Sproake n  poor groote praktiske un finanzielle Behinderengen, da do Ferskiele twiske do Dialekte so groot weeren un truch dät Fäilen fon ne Standoardsproake moust älk sien oaine Leermiddele äntwikkelje. So waas toun Biespil dät eerste noudfräiske Skoulbouk, dät ''Söl'ring Leesbok'', n Leesebouk in dät Dialekt fon Söl/Sylt, un wuude 1909 publisiert. Dät twäide noudfräiske Skoulleesebouk, in dät Dialekt fon Föhr un Amrum, dät ''Ferreng-Ömreng Lesbuck'', wuude 1925 hääruutroat. Deerätter keem dät ''Frasch Leseböck'', foar n poor Fäästlounddialekte, un wuude 1926 publisiert. N Lesebouk foar dät Dialekt fon Hälgelound, mäd dän Titel ''Van Boppen en Bedeelen'', ärskiend eerst in dät Jier 1937.
[[Bielde:Nordfriesisches_Wattenmeer_fratsch.png|thumb|Koarte fon Noudfräislound mäd fräiske Noomen.]]
Bie do Woalen 1933 kreech ju NSDAP in Noudfräislound 73,5 % in Suudtondern, 68,5 % in Husem un 53,3 % in Eiderstedt. Et roate nit fuul Noudfräisen, do juun [[Adolf Hitler]] un sien [[NSDAP]] weeren, daach oankelde Ljuude juunsätten sik duudelk. Aan fon do bekoandste Juunsätters waas [[Jens Emil Mungard|Jens Mungard]], die grootste Dichter uut ju Skichte fon dät Ailound Söl/Sylt. Hie waas foar dät apniemen fon Noudfräislound in [[Dänemark]], un moakede duudelk dät ju fräiske un düütske Kultuur separoat fon eenuur stuuden. 1940 stoorf hie in dät KZ-Sachsenhausen. In ju Nazitied wuude ju noudfräiske Sproake un Kultuur nit stöänd fon do Nazis. Juust uursuum, 1938 wuude aal dät Fräisk Unnergjucht ferbeeden fon do Nazis, as die Twäide Waareldkriech begon, roate dät foar ju noudfräiske Sproake un Kultuur goarneen Plats moor. So kreech die Boas fon dän ''Foriining for nationale Friiske'', [[Johannes Oldsen]], n Publikationsferboad un leeter uk Huusarrest.

Ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] wuude Noudfräislound, juust as uur Deele fon wäästelk Düütsklound, ju näie Woonsteede foar düütske Fluchtlengen uut do aastgebiete Pommern, Posen, Silezien, Wääst un Aast-Pruusen. Do maaste näie Bewoonere fon Noudfräislound leerden ju noudfräiske Toal nit, wiertruch dät Noudfräiske swäkker wuude. Dät noudfräiske Dialekt fon Hälgelound wuude truch dän Kriech un ju Ättertied gjucht sweer träfd. Truch ju Marinehoawen ap dät Ailound, wierfon do Bewoonere in ju Kriechstied al fuul tou ferdauen hieden, nuumen fon do Allierten dän Besluut uum dät Ailound uum diesälge Gruund mäd Eksplosive spränge tou läiten, deermäd do Düütsken dät Ailound nit wier as Kriechshoawen bruuke kuuden. Die Plan waas naan Ärfoulch, man do Hälgelounders do ap dät Fäästlound weeren, duurden eerst in dät Jier 1952 weerom ätter dät Ailound. Deer weeren uk fuul Fluchtlengen uut do Aastgebiete bie, un ju nit-hälgeloundske Befoulkenge waas in do säkstiger Jiere sogoar n groote Moorhaid ap dät Ailound.

Noch n Ousleek foar do noudfräiske Ambitione waas ju Trännenge twiske do Nationalisten fon dän ''Foriining for nationale Friiske'' un do düütsktjoue fon dän ''Nordfriesischer Verein'', ju ätter dän [[Eerste Waareldkriech|Eersten Waareldkriech]] äntsteen waas, man ju sik truch dän Twäiden Waareldkriech nit annerd hiede. Eerst in dät Jier 1965 wuude dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' apgjuchtet, wier bee do Organisatione touhoope oarbaideden. Wät dät Fräisk Unnergjucht angungt, waas dät ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] eerst stil, dät wier apbauen fon dät Lound un do Fluchtlengen uut do Aastgebiete weeren wichtiger. Daach wuude 1947 in dät Unnergjuchtgesäts fon [[Släswiek-Holstein]] dät Noudfräiske as Woalfach touläiten. Eerst in do füüftiger Jiere waas dät Noudfräiske, foarallen ap do Ailouinde, infierd as Skoulfach.

== Dialekte ==
[[Bielde:NordfriesischeDialekte.png|thumb|right|Do Noudfräiske Dialekte]]
Dät ferdeelt sik in soowät tjoon gjucht ferskeedene Dialekte, do sik in two Gruppen ferdeele läite, do Ailound- un do Fäästlounddialekte.

*Fon dät Noude ätter dät Suude sunt dät ap dät Fäästlound: 
**[[Wiedingharder]]
**[[Bökingharder]] ([[Mooringer]])
**[[Karrharder]]''
**Nouder-, Middel- un Suuder-[[Goesharder]] (dät Suuder-Goesharder wäd siet 1981 nit moor boald)

*Ap do Ailounde sunt dät: 
**[[Syltring]]
**[[Föhring-Amring]]
**[[Halligfräisk]] (wät sproakkundich tou do Fäästlound-Dialekte reekend wäd) 
**[[Hälgeloundsk]]

Do Baalere fon do two Gruppen konnen eenuur nit gjucht ferstounde. Gruund deerfoar is ju Kolonisation fon Noudfräislound. Do Ailound wuuden tjohunnert Jiere fröier besiedelt as dät Fäästlound. Man uk twiske do ferskeedene Dialekte rakt er groote Ferskiele, foarallen bie do Ailounddialekte.

Ju Äntwikkelenge fon dät Sölring waas toun Biespiel gjucht uurs, un deertruch däälich min tou ferstounde foar do Noudfräiskbaalere fon uur Ailounde. Do Noudfräiskbaalere fon Föhr un Amrum hieden wäil Kontakt mädnunner, uumdät do Ailounde nit so fier wäch fon eenuur lääse un me bie Äbbe fon dät eene ätter dät uur Ailound loope kon. Deertruch liekje do Dialekte apnunner, un kwäd me uk fon Föhring-Amring as een Dialekt. Dät Noudfräiske fon [[Hälgelound]] liekt, bemäärkengswäid, moor ap dät Föhring-Amring as ap dät Sölring.

Truch do Ferskiele twiske do Dialekte bruukten do Noudfräiskbaalere fon ferskeedene Dialekte fröier maast läichdüütsk uum mädnunner tou kommunisierjen. Ap dät Fäästlound weeren do Ferskiele in ju fräiske Sproake nit so groot, man daach waas ju Kommunikation ap dät Fäästlound unner do ferskeedene Dialektbaalere uk maast läichdüütsk. Dät Läichdüütske is däälich uk noch ne Uumgongssproake in Noudfräislound, man dät Jungfoulk bruukt immer moor Hoochdüütsk.

=== Biespil ===
[[Bielde:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-Memorial-stone-P5252498jm.jpg|thumb|right|Toanksteen in ju fräiske Sproake fon Amrum/Oomram.]]
Apfaalen däd dät ''a'' insteede foar ''i, ä, ie'', t.B. Mooring:&lt;br&gt;
''Da latje bjarne schan stal spale ap dåt frasche schap.''&lt;br&gt;
&quot;Do litje Bäidene skällen stil spielje ap dät fräiske Skip&quot;.

Wo wäkke fon do Dialekte sik ferhoolde, kon me sjo in ju Tabelle bie [[Fräiske Sproake]]. Hier rakt et noch wät besunnere Unnerskeede:

{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Mooring||''mäke   ''||''trüs   ''
|''gååsme ''||''twört ''||''flååge ''||''låå  ''
|''mårling ''||''joose''||''ai''
|-
|Föhring||''kleebe  ''||''pod  ''
|''jaaspe,jibe ''||''kwärt ''||''böi ''||''skine ''
|''jimaaren ''||''fulre ''||''ei''
|-
|Syltring ||''taatji  ''||''grepor  ''
|''gapi  ''||''kwert ''||''büü ''||''skiin ''
|''jümiaren ''||''rök ''||''ek''
|-
|Hälgeloundsk ||''paike  ''||''-*)''
|''djaape ''||''dech ''||''keäk ''||''skin ''
|''djimoorn ''||''futtere ''||''ni''
|-
|Seeltersk ||''oapje''||''Pudde''
|''japje''||''Däächte''||''Böie''||''Skäin''
|''määrlich''||''fodderje''||''nit''
|-
|Düütsk ||''küssen''||''Kröte''
|''jähnen''||''Docht''||''Bö''||''Scheune''
|''heute Morgen''||''füttern''||''nicht''
|}
-*) Pudden rakt et wäil nit ap dät Fälsen-Ailound.

=== Dialektnoomen ===
Truch do ferskeedene Dialekte roate dät uursprungelk nit aan Noome foar ju noudfräiske Sproake. Do Halligfräisen kweede uur &quot;freesk&quot;, do Mooringer uur &quot;frasch&quot; un ap Föhr kwäd me &quot;fresk&quot;. Maast kweede do Ailoundbewoonere uur sölring, fering, öömrang of halunder, wan me uur ju oaine Sproake spräkt. As meenskuppelke Noome foar ju ganse noudfräiske Sproake bruuke do Noudfräisen däälich dät Woud ''friisk'' as Kompromis. Die Noome is in dän Loop fon ju Tied Deel wuuden fon ferskeedene Noomen so as Friisk Foriining, Friisk Gesäts of Nordfriisk Instituut.

== Standoardtoal ==
Uut dät Noudfräiske häd sik noch neen Standoardtoal äntwikkelje kuud. Dät is stuur uumdät do Ferskiele twiske do Dialekte, besunners twiske Fäästlound- un Ailoundnoudfräisk, man uk binne düsse Koppele, täämelk groot sunt: Wäkke baale sogoar fon moorere oainstoundige Sproaken.

Truch Touhoopeoarbaid in do lääste tritich Jiere sunt deer oaber n poor Gruundreegele foar ju Skrieuwwiese fäästlaid. So wäide in ju noudfräiske Sproake Luude mäd diakritiske Teekene bruukt (&quot;ä&quot;, &quot;å&quot;, &quot;ö&quot; en &quot;ü&quot;) un do loange Luude wäide antjuudet truch Dubbeldskrieuwenge fon do Bouksteeuwen (&quot;aa&quot;, &quot;ää&quot;, &quot;åå&quot;, &quot;ee&quot;, &quot;ii&quot;, &quot;oo&quot;, &quot;öö&quot;, &quot;uu&quot;, &quot;üü&quot;). Un ju [[düütsk]]e ''Großschreibung'', dät Gebruuk uum bie Substantive dän eersten Boukstäf groot tou skrieuwen, wäd in do maaste Noudfräiske Baalwiesen nit moor bruukt. 

Ju Ferskeedenhaid fon do noudfräiske Luude is uungefeer dätsälge as ju Taal fon seelterfräiske Luude. Man ju Gjuchtskrieuwenge häd disse Luude uurnuumen uut dät Düütske un Deenske. Uut dät Düütske kuume do Bouksteeuwe &quot;ä&quot;, &quot;ö&quot; un &quot;ü&quot; un uut dät [[Deensk]]e kuumt die Boukstäf &quot;å&quot;.

== Taal Baalere ==
Ju Taal fon Baalere skäl twiske do 8.000 un 10.000 weese. Disse Taale reeke ju Loundesregierenge fon Släswiek-Holstein&lt;ref&gt;Websiede fon ju Loundesregierenge fon Släswiek-Holstein: {{Webarchiv|url=http://www.schleswig-holstein.de/Portal/DE/LandLeute/Minderheiten/Friesisch/friesisch_node.html |wayback=20150323170509 |text=Die Friesen und ihr Friesisch |archiv-bot=2021-08-08 22:32:57 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ferskeedene fräiske Sproakorganisatione. Do Sproakwietenskuppere toanke dät ju Taal fon Baalere läiger is, Nils Århammar roate in dät Jier 2007 n Skät fon uungefeer 5.000 Baalere in Noudfräislound un noch 1.500 bit 2.000 deerbuuten.&lt;ref&gt;[[Nils Århammar]]: ''Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten: eine Bestandsaufnahme'' (Prospekt)&lt;/ref&gt;
[[Bielde:Hüsem stasjon.jpg|thumb|left|180px|Boanhoaf Husum/Hüsem]]
Däälich hääbe dät [[Föhring-Amring]] ap do Ailounde [[Föhr]] un [[Amrum]] un dät [[Mooringer]] ap dät noudelke Fäästlound relativ noch oarich wät Baalere. Fon do 11.000 Ienwoonere fon Föhr un Amrum konnen 3.500 Moanskene Noudfräisk baale. Ap dät Föhrer Westerlound kon ju Moorhaid fon ju Befoulkenge Fräisk baale, ap dät aastelke Deel fon et Ailound boalt ju Moorhaid Düütsk of Läichdüütsk. Ap Amrum wäd buuten dät Täärp Wittdün noch fuul fräisk boald. Dät Mooringer wäd in do Täärpe uum dän [[Risumer Foan]] boald. Do uur noudfräiske Dialekte sunt foar n Deel fon uutstierwen betroued, foarallen dät [[Karrharder]] Fräisk, Middel-Goesharder un dät [[Halligfräisk]]e.

Fröier waas dät noudfräiske Sproakgebiet noch fuul gratter, man ätter Jierhunnerte is dät Gebiet litjer wuuden, foar n groot Deel truch dän Apmarsk fon dät Läichdüütske un leeter truch dät Düütske. Bit in dät 17. Jierhunnert baalen do Ljuude ap dät Eiderstädter Hoolichailound noch noudfräisk, man dät Gebiet is däälich Deel fon dän Loundkring Noudfräislound. Uk ap dät Ailound [[Strand]] wuude bit dän Burchardiflut in dät Jier 1634 fräisk boald. Fuul Fräisen stuurwen of sunt leeter wächleeken, deerfoar keemen oaber fuul Ienwonderer uut do Niederlounde, un dät Fräiske stoorf uut. Ap dät Ailound Pellworm boalden do Ienwoonere bit in dät 18. Jierhunnert fräisk, bit dän Befoulkengsstruktuur sik deer uk ferannere. Ap n 10. Oktober 1981 stoorf uk ju lääste Baalerin fon dät Suuder-Goesharder. 

In ju Midde fon dät 19. Jierhunnert boalden noch 30.000 Moanskene noudfräisk, foarallen in do noudelke Täärpen un Ailounde waas dät ne Moorhaid fon ju Befoulkenge. In dät [[Interbellum]] waas ju Taal fon Noudfräiskbaalere noch uungefeer 15.000. Dät waas daach n Träädel fon ju noudfräiske Befoulkenge un in bepeelde Täärpe in dät Nouden hieden do Noudfräiskbaalere immer noch ne Moorhaid.

Däälich is dät Noudfräiske as Minnerhaidsproake anärkoand. So rakt dät toun Biespiel ju Europäiske Charta foar Regionoal- of Minnerhaidssproaken. 2004 wuude fon dän släswiek-holsteinske Lounddai dät &quot;Friisk Gesäts&quot; besleeten, wier bepeelde Sproakgjuchte in stounde, un wät do Behöörden moakje konnen un moakje skällen. Et rakt uk fräiske Skoule in Noudfräislound so as ju &quot;Öömrang Skuul&quot; (Gruund, Haud- un Realskoule), un ap dät Fäästlound rakt et in Risum ju &quot;Risum Skole/Risem Schölj&quot; ne deensk-fräiske Gruundskoule. Wät dät Mooringer un Fering-Öömrang angungt rakt et uk optimistike Teekene foar ju Toukumst, so skäl dät Jungfoulk däälich moor fräisk baale as ju foarige Generation.

== Dät Noudfräiske in ju Praxis ==
[[Bielde:Niebüll.JPG|thumb|Niebüll (düütsk, buppe) un Naibel (fräisk, unner)]]
=== Wättelke Anärkannenge ===
Dät Noudfräiske häd bie do Kommunoalbehöörden neen juristisken Stoatus. Jo duure dät Noudfräiske nit bruuke in offizielle Dokumänte. Wan do Moanskene noudfräisk foar hiere Kommunikation mäd do Behöörden bruuke, dan altied mundelk. In aan Faal wuude dät Noudfräiske fon aan Gjuchter touläiten foar n Fereenstatuut, man eerst moast die Fereen ne düütske Uursättenge reeke. Wät Täärp- un Stäädsnoomen angungt rakt et siet 1998 twosproakige Skilder, un dät rakt noudfräiske Sträitnoomen. Foarallen noudfräiske Noomen foar do Huuse sunt ap do Ailounde gjucht populair.

In ju Gruundwätte fon Släswiek-Holstein (Artikkel 5) fon 1990 wäide do Gjuchte fon do deenske un noudfräiske Minnerhaid garantiert. Ap n 11. November 2004 wuude truch dän Lounddai fon [[Släswiek-Holstein]] ju Wätte foar ju noudfräiske Sproake, mäd dän Noomen ''Friisk Gesäts'', annuumen, wiertruch do Noudfräisen moor Toalgjuchte kreegen. Siet 1988 rakt et dät ''Gremium für Fragen der friesischen Bevölkerungsgruppe im Lande Schleswig-Holstein'' (&quot;Kommission foar Froagen fon ju fräiske Befoulkengsgruppe in dät Lound Släswiek-Holstein&quot;) un siet 1991 wäd in ju  finanzielle Huushollenge fon Släswiek-Holstein uk Jäild reserviert uum ju noudfräiske Sproake un Kultuur tou stöänen. Bie ''Bundesministerium des Innern'' (BMI) rakt et ne ''Beratender Ausschuss für Fragen der friesischien Volksgruppe in Deutschland beim Bundesministerium des Innern'', mäd Fertreeder fon do [[Fräiske Räid]], Friisk Foriining, Nordfriesischer Verein, [[Seelter Buund]], [[Nordfriisk Instituut]], do Lounde Läichsaksen un Släswiek-Holstein, un aan Fertreeder fon dät BMI.

Ju noudfräiske Sproake stoant siet dät Jier 1999 unner Skuts fon ju Europäiske Charta fon do Regionoale- un Minnerhaidssproaken, touhoope mäd dät [[Seelterfräisk]]e, [[Läichdüütsk]], [[Deensk]],  [[Sorbisk]] un do Sproaken fon do Sinti un Roma. Do noudfräiske Minnerhaid stoant uk, juust as ju aast-fräiske Minnerhaid (mäd do Seelterfräisen), unner Skuts fon dät Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide, wierfon ju Sproake n groot Deel uumfoatet.

=== Organisatione foar ju noudfräiske Sproake ===
[[Bielde:Braeist Nordfriisk Instituut.jpg|thumb|180px|Dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' in Bredstedt/Bräist.]]
Dät rakt two noudfräiske Organisatione, do fröier oafters moal Striederäi hieden, wät neen positive Uutwierkenge hiede ap ju noudfräiske Toal. Die Noudfräiske Fereen (Nordfriesischer Verein) äntstuude in ju Kaisertied as Fereenn foar Noudfräisen, do siksälwen as Düütske seegen. Dät waas n duudelk Ferskiel mäd do Meeglide fon dän Friisk Foriining, do sik as nationoale Minnerhaid mäd oaine Kultuur un Sproake seegen. Die Friisk Foriining stried aal siet do 1920er Jiere foar moor Anärkannenge fon do Noudfräisen as nationoale Minnerhaid. Siet dät Jier 1964 oarbaide bee do Organisatione touhoope in dät [[Nordfriisk Instituut]].

Do Noudfräiske Fereen, Friisk Foriining un Nordfriisk Instituut oarbaide touhoope in n Fräisken Räid Sektion Noud. Ju Meente Hälgelound, Heimatbund der Landschaft Eiderstedt e.V un dän Öömrang Ferian sunt deer uk in fertreeden. Uur noudfräiske Organisatione, do nit tou dän Fräisken Räid Sektion Noud heere, sunt die Söl'ring Foriining un ju Ferring Stiftung. Die [[Fräiske Räid]] häd ieuwenske ju Sektion Noud ne Sektion Aast foar [[Aast-Fräislound]] (mäd [[Seelterlound]]) un Sektion Wääst foar ju Provinz [[Fryslân]] in do Niederlounde.

Siet Oktober 2010 rakt et in Bredstedt/Bräist dät ''Friisk Hüs'' weer die Friisk Foriining, Nordfriesischer Vereins un dän Fräisken Räid Sektion Noud fertreeden sunt.

=== Noudfräisk in do Medien ===
[[Bielde:Bilingual signs German-Frisian, police station Husum, Germany 0892.JPG|thumb|180px|Twosproakige Skilder bie do Dreeguunere in Hüsem.]]
Ju Position fon dät Noudfräiske in do Medien is nit so stäärk. Of un tou rakt et noudfräiske Artikkele in do regionoale düütske Saitengen, so as dät ''Nordfriesland Tageblatt'' (&quot;Noud-Fräislound Daiblääd&quot;), ju ''Sylter Rundschau'' (&quot;Sylter Rundkiek&quot;) un die ''Inselbote'' (&quot;Ailoundboode&quot;). Uk in n ''Flensborg Avis'' (&quot;Flensbuuriger Saitenge&quot;), ju Saitenge fon ju deenske Minnerhaid, wäd of un tou aan Artikkel in ju noudfräiske Sproake publisiert. Ju Taal fon noudfräiske Artikkele lait bie do Bleede ''Nordfriesland'' (&quot;Noud-Fräislound&quot;) un dän ''Helgoländer'' (&quot;Hälgelounder&quot;), do älk Fjoodendeelsjier ärskiene, lait uungefeer twiske 10 bit 15 %. Fon 1967 bit 1988 wuude ''Frisica Nova'' hääruutroat as Tiedskrift foar dät Jungfoulk un waas foar uungefeer foar n Haaldeel ap Noudfräisk. Bie NDR (''Norddeutsche Rundfunk'' - &quot;Nouddüütsken Uumroup&quot;) is älke Wieke ne noudfräiske Seendenge, ju uungefeer tjo Minuuten duurt. Ju NDR seendet in gans Noud-Düütsklound, fon dät niederloundiske bit dät polniske Skeed, un deeruum is ju litje Interesse fon disse Uumroup nit gans so froamd. Dät  ''Nais foon diling'' (&quot;Näis fon däälich&quot;) is fon Moundai bit Fräindai op do [[Radio]]seendere ''Antenna Sylt'' un ''Friisk Funk'' tou heeren. ''Friisk Funk'' is älke Dai een Uure loang tou heeren ap dät ''Offener Kanal Schleswig-Holstein'' (''Westküste''). [[Fiersjoon|TV]] ap Noudfräisk rakt et apstuuns nit.

=== Noudfräisk an do Skoulen ===
In dät Skouljier 2013/14 wuude ju noudfräiske Sproake bruukt in 16 [[Bäidenstuun]]e. Touhoope 757 Bäidene leerden Fräisk an 14 Gruundskoulen.&lt;ref&gt;''North Frisian - The North Frisian language in education in Germany''. (2015). Ljouwert: Mercator - European Research Centre on Multilingualism and Language Learning/Fryske Akademy&lt;/ref&gt; Ätter ju Gruundskoule rakt et Fräiskunnergjucht in ju ''Arbeitsgemeinschaft'' bie de Säkundarstappe I un in Kuurse in de Säkundarstappe II. Wät do Gymnasien angungt wäd dät Noudfräiske bloot in [[Wyk auf Föhr|Wyk]] ap [[Föhr]] reeket.&lt;ref&gt;[http://www.taz.de/!114602/ Abitur auf Friesisch] taz.de fon n 15. April 2013, blouked ap n 12. Juli 2014&lt;/ref&gt; Deer absolvierten 2012 foar dät eerste Moal two Skoulbäidene ne mundelke Fräiskköärenge foar dät Abituur. Siet do 1990er Jiere wäd uk fersäiked, dät Noudfräiske moor un moor in do [[Bäidenstuun]]e tou benutsjen, uum deer ju Sproake aal tou revitalisierjen, uumdät ju uurs fon uutstierwen betroued is. An do [[Universität]]en in [[Universität Flensburg|Flensbuurich]] un [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]] wäide Uutbildengen un Kuurse reeket. In [[Flensbuurich]] rakt et ju Uurbildengen un Kuursen foar Leerere an do Gruundskoulen un do Säkundarsstappen. In [[Kiel]] kon me Frisistik studierje as Haud- of Biefach studierje. Ferskeedene Skoulen, do Fräiskunnergjucht reeke, hääbe nu aan fräisken Noomen an hiere Skoulen roat, so as ''Eilun Feer Skuul'' ap Föhr, ju ''Öömrang Skuul'' ap [[Amrum]] un ju deensk-fräiske ''Risum Skole/Risem Schölj'' in [[Risum-Lindholm]]. An do Folkshoochskoulen un fon dän ''Friisk Foriining'' un n ''Nordfriesischer Verein'' wäide Kuurse feranstaltet, wieroun et älk Jier uungefeer sun hunnert Deelniemere rakt.

=== Noudfräisk in do Säärken ===
In do Säärken wäd dät Noudfräiske of un tou bruukt. Et rakt nit fuul Pestoore, do Noudfräisk baale konnen. Siet 1955 sunt do Evangelien fon Markus un Matthäus uursät in ju noudfräiske Sproake, un in dät Jier 2000 ärskiende dät eerste noudfräiske Läidebouk, wierfon dän Titel waas &quot;''Loow nü e Hiire''&quot; (&quot;Loowje nu dän Heeren&quot;). Deeroun wuude fieuw Jiere oarbaided un häd 260 Läide un fääre Psoolme, Gebeede un Liturgien.

== Literatuur ==
* V. Tams Jörgensen: ''Snaak friisk! Interfriisk leksikon''. Nordfriisk Instituut, Bredstedt 1977, ISBN 3-88007-063-6
* Horst Haider Munske (Hääruutroater), Nils Århammar: ''Handbuch des Friesischen.'' Niemeyer, Tübingen 2001

== Sjuch uk ==
* [[Noudfräiske Literatuur]]

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
{{Interwiki|frr|Noudfräisk}}
* [http://www.friesenrat.de/ Webside fon dän Fräisken Räid Sektion Noud] &lt;small&gt;(noudfräisk, düütsk)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20141109141350/http://www.nordfriiskinstituut.de/index.html Websiede fon dät Nordfriisk Instituut] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.ferring-stiftung.net/ Websiede fon ju Ferring Stiftung] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.oeoemrang-ferian.de/ Webside fon dän Öömrang Ferian] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://soelring-foriining.de/ Websiede fon dän Söl'ring Foriining] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.friiske.de Friisk Foriining] &lt;small&gt;(noudfräisk, ängelsk, düütsk, deensk)&lt;/small&gt;
* [http://www.nf-verein.de/ Die Noudfräiske Fereen] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;

{{GermaniskeSproaken}}
{{SproakenDuutslound}}
{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Fräisk]]
[[Kategorie:Sproake]]</text>
      <sha1>2pdohxzd16rlb5ad9ti14gmklzk4azk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121112</id>
      <parentid>121111</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:54:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Taal Baalere */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28909" xml:space="preserve">{{Infobox Sproake
| baaldin              = [[Noudfräislound|Region Noudfräislound]] 
| baalere              = 8.000 bit 10.000
| sproakfamilie        = 
[[Indogermaniske Sproaken]]
* [[Germaniske Sproaken]]
** Wäästgermaniske Sproaken
*** [[Anglofräisk|Noudwäästgermanisk]]
**** [[Fräiske Sproake]]n
***** '''Noudfräisk'''
| alfabet              = [[Latiensk Alphabet]]
| offiziel             = [[Kring Nordfriesland]] un [[Hälgelound]] in [[Släswiek-Holstein]]
| minnerhaidssproake   = 
| sproakorganisation   =
| 639-1                =
| 639-2                = frr
| 639-3                = frr
| bielde               = Frisian languages in Europe.png
| unnerskriftbielde    = Dät fräiske Sproakgebiet in Europa. Dät noudfräiske Sproakgebiet is in dät Noudaasten mäd blau markierd. 
| bieldebratte         = 280px
}}
'''Noudfräisk''' (''nordfriisk'', ''Nuurđfriisk'', ''nuurdfresk'', ''Noorfriisk'', ''nordfreesk'', ''nordfrasch'', ''nordfräisch'', ''noordfreesch'') wäd boald fon sowät 8.000 bit 10.000 Ljuude ap dät noudelke Fäästlound fon dän [[Kring Noudfräislound]] ap ju Wäästkuste un fon [[Släswiek-Holstein]], ap do Ailounde [[Föhr]], [[Amrum]], [[Sylt]] un do [[Hallige]], as uk ap dät [[Hälgelound]]. Dät Noudfräiske is een fon do tjo [[Fräiske Sproake|fräiske Sproaken]] un heert tou ju [[anglofräisk]]e Sproakfamilie. Däälich rakt et noch njuugen Dialekte, do touhoope ju noudfräiske Sproake bildje.

== Klassifikation ==
Uut dät [[Ooldfräisk]]e hääbe sik dät [[Wäästfräisk]]e, dät [[Seelterfräisk]]e un dät Noudfräiske äntwikkeld. Do bildeden touhoope ju fräiske Sproakgruppe. Ju Äntwikkelenge geen foar älke fräiske Sproake uurs, un so sunt uutnunner woaksen. Die naiste Früünd tou do fräiske Sproaken is ju ängelske Sproake. Ju ängelske Sproake un do fräiske Sproaken heere tou ju Ängelsk-Fräiske Sproakfamilie, [[Anglofräisk]] of ju noudseegermoanske Sproakfamilie. Dät Anglofräiske wäd uk wäil Noudwäästgermanisk naamd, un bildet ne Unnersproakgruppe binnen do Germaniske Sproaken. Monges wäd dät [[Platdüütsk]] uk tou ju noudseegermoanske Sproakfamilie reekend, man ju Sproake häd fuul noudseegermoanske Määrkmoale ferlädden.

== Skichte==
Do noudfräiske Ailounde wuuden uum dät Jier 800 besiedelt fon [[Fräisen]], do fon ju suudelke Noudseekuuste keemen. Muugelk waas [[Hälgelound]] in disse Tied, un deerfoar, aal fon Fräisen bewoond. Fon 689 bit tou 785 wuuden do fräiske Gebiete fon kristelke Franken innuumen, un muugelk sunt disse Fräisen deeruum wächleeken, uumdät do ju [[kristendum|kristelke]] Religion nit annieme wüülden. Wät däälich dät Fäästlound fon Noudfräislound is, wuude uum dät Jier 1100 fon Fräisen besiedelt. Wier do Fräisen fon do noudfräiske Ailounde häär kuume is foar Sproakwietenskuppere nit duudelk, uumdät ju fräiske Sproake in disse Tied noch neen duudelke Dialektferskiele hiede. Man me gungt deerfon uut dät do Fräisen fon dät Fäästlound, uut dät Grongerlound un Aast-Fräislound keemen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Folkesprogene i Hertugdømmet Slesvig.png|300x220px|Koarte]]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:SprachlicheVerhältnisseSchleswig.png|300x220px|Koarte]]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Oolde un modärne Sproakkoarte fon Släswiek uum dät Jier 1840.&lt;/small&gt;
|}
In dät Middeloaler wuude Noudfräislound fon trättien ''hiirden'' (Harden) ferwaltet. In do Hiirden kuuden do Fräisen sik sälwen ferwaltje, un die deenske Ienfloud in dät Gebiet waas nit groot, wiertruch do Fräisen täämelk oainständich lieuweden. 1344 wonnen do Dänen ju Sleek bie Langsundtoft juun do Noudfräisen, un do Fräisen ferljoose deertruch hiere uunouhongelke Position in Noudfräislound.

Truch Stoarmfloude in do Jiere [[1362]] un [[1634]] keem n groot Deel fon Noudfräislound unner Woater. Bie ju Stoarmfloud 1362 ferswoont ju groote Hoawenstääd [[Rungholt]], dät domoalige wirtskuppelke un politiske Säntrum fon Noudfräislound,  unner do Woogen fon ju See. Truch ju Uurfloudenge in dät Jier 1634 wuude Stround, dät grootste un riekste Ailound fon Noudfräislound, wächspäild. Stround waas uk ne Hoochbuurich fon ju noudfräiske Toal, un dissen Ousleek fon ju Sproake waas aan grooten Ferlust. Boalde tjo-fjäddel fon ju Befoulkenge - uungefeer säksduusend Moanskene - keem bie ju Uurfloudenge uum't Lieuwen. Do Moanskene, do ju Uurfloudenge fon Stround uurlieuwet hieden, wüülden nit moor weeruum. Man do moasten daach tourääch uum't Lound ientoudiekjen. So äntstuuden do Ailounde [[Pellworm]] un [[Noudstround]], wät eegentelk man litje Uurblieuwsele sunt fon dät oolde [[Stround]]. Dät Ounluuken fon Moanskene uut do suudelke Niederlounde hiede uk aan grooten Ienfloud ap do Ailoundsproaken, dät Noudfräiske ferswoont deertruch fon Pellworm un Noudstround.

Die ooldst uurlääwerde Täkste in ju noudfräiske Sproake is ju Ballade ''A bai a redder'' (deer donse aan Rieder), fermoudelk uut dät 15. Jierhunnert, un weerfon dän Skrieuwer nit bekoand is. Ju Ballade häd taalrieke argaiske Uuttaienge, un däälich me kon ju oolde Ballade deertruch nit gjucht moor uursätte. Dät Läid is in ferskeedene Variante uurlääwerd un wuude eerst in dät 19. Jierhunnert hääruutroat. Apfaalend bie do fröie Täkste is ju Dominants fon Täkste fon dät ferläddene Ailound Stround. Uut dät 16. Jierhunnert is n Spotläid, dät Noudstrounder Läid fon ''Hans Tadesens Hammeldäifstäil'', un uut ju Tied uum 1600 ne Strounder Kategismus uurlääwerd, ju uk in aastföhrer Sproake uursät wuuden is. Do Skrieuwere fon bee do Täkste sunt nit bekoand. Ätter ju Uurfloudenge fon Stround sunt noch two Läide apskreeuwen, ''yn miren-söngh'' (een Mäddenläid) un ''yn een-söngh''  (een Eeuwendläid), do fon do strounder Pestoor un Kronist Anton Heimreich 1662 apskreeuwen wuuden sunt. Dät sunt Teekene deerfoar, dät et fermoudelk noch taalrieke Täkste ferlädden geen sunt. Do uurlääwerd Täkste sunt daach wät besunners, da ju noudfräiske Sproake maast boald un minner skreeuwen wuude. Wanner do Noudfräisen skreeuwen, dan maast in ju läichdüütske, hoochdüütske of [[deensk|deenske Sproake]]. 
[[Bielde:30012009(012) Jap Peter Hansen.jpg|thumb|left|180px|Toanksteen foar dän Skrieuwer Jap Peter Hansen in Oold-Wäästerlön' ap Sylt/Söl.]]
Eerst in dät 19. Jierhunnert, ju Tied fon ju [[Romantik]], wuude dät uurs. Truch ju Romantik kreegen do Ljuude Interesse foar hiere oaine Sproake. As Begin fon ju [[noudfräiske Literatuur]] jäild dät Wierk fon Skrieuwer un Seemon Jap Peter Hansen. So as ne Komödie in Söl'ring, dät Dialekt fon Sylt/Söl, mäd as Tittel ''Di Söl’ring Pir’rersdei''. Hansen waas uk dän Skrieuwer fon ju eensige loangere Roman, ju jee in ju noudfräiske Sproake skreeuwen wuude. ''Di lekkelk Stjüürman'' (Die glukkelk Stjuurmon) ärskien 1833, un waas uk dät eerste noudfräiske Bouk dät taid wuude. 

In dän twäiden Haaldeel fon dät [[19. Jierhunnert]] kreech dät Noudfräiske as Kultuursproake aan näien Impuls, do der Kontakte mäd do uur Fräislounde moaked wuuden. Deer wuude moor un moor uur ju fräiske Beweegenge boald un uur fräisk Unnergjucht un fräiske Literatuur. Eerst in 1924 kreech dät Noudfräiske n bitje Plats ap do Skoulen, wät aal gjucht betieds waas, wanner me dät mäd do uur wäästeuropäiske Sproakminnerhaide fergliekt. Die Gruund deerfoar waas dän ferlädden Eersten Waareldkriech foar do Düütsken, un die Ienfloud fon ju deenske Minnerhaid in Suud-Släswiek. Daach hiede ju fräiske Sproake n  poor groote praktiske un finanzielle Behinderengen, da do Ferskiele twiske do Dialekte so groot weeren un truch dät Fäilen fon ne Standoardsproake moust älk sien oaine Leermiddele äntwikkelje. So waas toun Biespil dät eerste noudfräiske Skoulbouk, dät ''Söl'ring Leesbok'', n Leesebouk in dät Dialekt fon Söl/Sylt, un wuude 1909 publisiert. Dät twäide noudfräiske Skoulleesebouk, in dät Dialekt fon Föhr un Amrum, dät ''Ferreng-Ömreng Lesbuck'', wuude 1925 hääruutroat. Deerätter keem dät ''Frasch Leseböck'', foar n poor Fäästlounddialekte, un wuude 1926 publisiert. N Lesebouk foar dät Dialekt fon Hälgelound, mäd dän Titel ''Van Boppen en Bedeelen'', ärskiend eerst in dät Jier 1937.
[[Bielde:Nordfriesisches_Wattenmeer_fratsch.png|thumb|Koarte fon Noudfräislound mäd fräiske Noomen.]]
Bie do Woalen 1933 kreech ju NSDAP in Noudfräislound 73,5 % in Suudtondern, 68,5 % in Husem un 53,3 % in Eiderstedt. Et roate nit fuul Noudfräisen, do juun [[Adolf Hitler]] un sien [[NSDAP]] weeren, daach oankelde Ljuude juunsätten sik duudelk. Aan fon do bekoandste Juunsätters waas [[Jens Emil Mungard|Jens Mungard]], die grootste Dichter uut ju Skichte fon dät Ailound Söl/Sylt. Hie waas foar dät apniemen fon Noudfräislound in [[Dänemark]], un moakede duudelk dät ju fräiske un düütske Kultuur separoat fon eenuur stuuden. 1940 stoorf hie in dät KZ-Sachsenhausen. In ju Nazitied wuude ju noudfräiske Sproake un Kultuur nit stöänd fon do Nazis. Juust uursuum, 1938 wuude aal dät Fräisk Unnergjucht ferbeeden fon do Nazis, as die Twäide Waareldkriech begon, roate dät foar ju noudfräiske Sproake un Kultuur goarneen Plats moor. So kreech die Boas fon dän ''Foriining for nationale Friiske'', [[Johannes Oldsen]], n Publikationsferboad un leeter uk Huusarrest.

Ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] wuude Noudfräislound, juust as uur Deele fon wäästelk Düütsklound, ju näie Woonsteede foar düütske Fluchtlengen uut do aastgebiete Pommern, Posen, Silezien, Wääst un Aast-Pruusen. Do maaste näie Bewoonere fon Noudfräislound leerden ju noudfräiske Toal nit, wiertruch dät Noudfräiske swäkker wuude. Dät noudfräiske Dialekt fon Hälgelound wuude truch dän Kriech un ju Ättertied gjucht sweer träfd. Truch ju Marinehoawen ap dät Ailound, wierfon do Bewoonere in ju Kriechstied al fuul tou ferdauen hieden, nuumen fon do Allierten dän Besluut uum dät Ailound uum diesälge Gruund mäd Eksplosive spränge tou läiten, deermäd do Düütsken dät Ailound nit wier as Kriechshoawen bruuke kuuden. Die Plan waas naan Ärfoulch, man do Hälgelounders do ap dät Fäästlound weeren, duurden eerst in dät Jier 1952 weerom ätter dät Ailound. Deer weeren uk fuul Fluchtlengen uut do Aastgebiete bie, un ju nit-hälgeloundske Befoulkenge waas in do säkstiger Jiere sogoar n groote Moorhaid ap dät Ailound.

Noch n Ousleek foar do noudfräiske Ambitione waas ju Trännenge twiske do Nationalisten fon dän ''Foriining for nationale Friiske'' un do düütsktjoue fon dän ''Nordfriesischer Verein'', ju ätter dän [[Eerste Waareldkriech|Eersten Waareldkriech]] äntsteen waas, man ju sik truch dän Twäiden Waareldkriech nit annerd hiede. Eerst in dät Jier 1965 wuude dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' apgjuchtet, wier bee do Organisatione touhoope oarbaideden. Wät dät Fräisk Unnergjucht angungt, waas dät ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] eerst stil, dät wier apbauen fon dät Lound un do Fluchtlengen uut do Aastgebiete weeren wichtiger. Daach wuude 1947 in dät Unnergjuchtgesäts fon [[Släswiek-Holstein]] dät Noudfräiske as Woalfach touläiten. Eerst in do füüftiger Jiere waas dät Noudfräiske, foarallen ap do Ailouinde, infierd as Skoulfach.

== Dialekte ==
[[Bielde:NordfriesischeDialekte.png|thumb|right|Do Noudfräiske Dialekte]]
Dät ferdeelt sik in soowät tjoon gjucht ferskeedene Dialekte, do sik in two Gruppen ferdeele läite, do Ailound- un do Fäästlounddialekte.

*Fon dät Noude ätter dät Suude sunt dät ap dät Fäästlound: 
**[[Wiedingharder]]
**[[Bökingharder]] ([[Mooringer]])
**[[Karrharder]]''
**Nouder-, Middel- un Suuder-[[Goesharder]] (dät Suuder-Goesharder wäd siet 1981 nit moor boald)

*Ap do Ailounde sunt dät: 
**[[Syltring]]
**[[Föhring-Amring]]
**[[Halligfräisk]] (wät sproakkundich tou do Fäästlound-Dialekte reekend wäd) 
**[[Hälgeloundsk]]

Do Baalere fon do two Gruppen konnen eenuur nit gjucht ferstounde. Gruund deerfoar is ju Kolonisation fon Noudfräislound. Do Ailound wuuden tjohunnert Jiere fröier besiedelt as dät Fäästlound. Man uk twiske do ferskeedene Dialekte rakt er groote Ferskiele, foarallen bie do Ailounddialekte.

Ju Äntwikkelenge fon dät Sölring waas toun Biespiel gjucht uurs, un deertruch däälich min tou ferstounde foar do Noudfräiskbaalere fon uur Ailounde. Do Noudfräiskbaalere fon Föhr un Amrum hieden wäil Kontakt mädnunner, uumdät do Ailounde nit so fier wäch fon eenuur lääse un me bie Äbbe fon dät eene ätter dät uur Ailound loope kon. Deertruch liekje do Dialekte apnunner, un kwäd me uk fon Föhring-Amring as een Dialekt. Dät Noudfräiske fon [[Hälgelound]] liekt, bemäärkengswäid, moor ap dät Föhring-Amring as ap dät Sölring.

Truch do Ferskiele twiske do Dialekte bruukten do Noudfräiskbaalere fon ferskeedene Dialekte fröier maast läichdüütsk uum mädnunner tou kommunisierjen. Ap dät Fäästlound weeren do Ferskiele in ju fräiske Sproake nit so groot, man daach waas ju Kommunikation ap dät Fäästlound unner do ferskeedene Dialektbaalere uk maast läichdüütsk. Dät Läichdüütske is däälich uk noch ne Uumgongssproake in Noudfräislound, man dät Jungfoulk bruukt immer moor Hoochdüütsk.

=== Biespil ===
[[Bielde:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-Memorial-stone-P5252498jm.jpg|thumb|right|Toanksteen in ju fräiske Sproake fon Amrum/Oomram.]]
Apfaalen däd dät ''a'' insteede foar ''i, ä, ie'', t.B. Mooring:&lt;br&gt;
''Da latje bjarne schan stal spale ap dåt frasche schap.''&lt;br&gt;
&quot;Do litje Bäidene skällen stil spielje ap dät fräiske Skip&quot;.

Wo wäkke fon do Dialekte sik ferhoolde, kon me sjo in ju Tabelle bie [[Fräiske Sproake]]. Hier rakt et noch wät besunnere Unnerskeede:

{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Mooring||''mäke   ''||''trüs   ''
|''gååsme ''||''twört ''||''flååge ''||''låå  ''
|''mårling ''||''joose''||''ai''
|-
|Föhring||''kleebe  ''||''pod  ''
|''jaaspe,jibe ''||''kwärt ''||''böi ''||''skine ''
|''jimaaren ''||''fulre ''||''ei''
|-
|Syltring ||''taatji  ''||''grepor  ''
|''gapi  ''||''kwert ''||''büü ''||''skiin ''
|''jümiaren ''||''rök ''||''ek''
|-
|Hälgeloundsk ||''paike  ''||''-*)''
|''djaape ''||''dech ''||''keäk ''||''skin ''
|''djimoorn ''||''futtere ''||''ni''
|-
|Seeltersk ||''oapje''||''Pudde''
|''japje''||''Däächte''||''Böie''||''Skäin''
|''määrlich''||''fodderje''||''nit''
|-
|Düütsk ||''küssen''||''Kröte''
|''jähnen''||''Docht''||''Bö''||''Scheune''
|''heute Morgen''||''füttern''||''nicht''
|}
-*) Pudden rakt et wäil nit ap dät Fälsen-Ailound.

=== Dialektnoomen ===
Truch do ferskeedene Dialekte roate dät uursprungelk nit aan Noome foar ju noudfräiske Sproake. Do Halligfräisen kweede uur &quot;freesk&quot;, do Mooringer uur &quot;frasch&quot; un ap Föhr kwäd me &quot;fresk&quot;. Maast kweede do Ailoundbewoonere uur sölring, fering, öömrang of halunder, wan me uur ju oaine Sproake spräkt. As meenskuppelke Noome foar ju ganse noudfräiske Sproake bruuke do Noudfräisen däälich dät Woud ''friisk'' as Kompromis. Die Noome is in dän Loop fon ju Tied Deel wuuden fon ferskeedene Noomen so as Friisk Foriining, Friisk Gesäts of Nordfriisk Instituut.

== Standoardtoal ==
Uut dät Noudfräiske häd sik noch neen Standoardtoal äntwikkelje kuud. Dät is stuur uumdät do Ferskiele twiske do Dialekte, besunners twiske Fäästlound- un Ailoundnoudfräisk, man uk binne düsse Koppele, täämelk groot sunt: Wäkke baale sogoar fon moorere oainstoundige Sproaken.

Truch Touhoopeoarbaid in do lääste tritich Jiere sunt deer oaber n poor Gruundreegele foar ju Skrieuwwiese fäästlaid. So wäide in ju noudfräiske Sproake Luude mäd diakritiske Teekene bruukt (&quot;ä&quot;, &quot;å&quot;, &quot;ö&quot; en &quot;ü&quot;) un do loange Luude wäide antjuudet truch Dubbeldskrieuwenge fon do Bouksteeuwen (&quot;aa&quot;, &quot;ää&quot;, &quot;åå&quot;, &quot;ee&quot;, &quot;ii&quot;, &quot;oo&quot;, &quot;öö&quot;, &quot;uu&quot;, &quot;üü&quot;). Un ju [[düütsk]]e ''Großschreibung'', dät Gebruuk uum bie Substantive dän eersten Boukstäf groot tou skrieuwen, wäd in do maaste Noudfräiske Baalwiesen nit moor bruukt. 

Ju Ferskeedenhaid fon do noudfräiske Luude is uungefeer dätsälge as ju Taal fon seelterfräiske Luude. Man ju Gjuchtskrieuwenge häd disse Luude uurnuumen uut dät Düütske un Deenske. Uut dät Düütske kuume do Bouksteeuwe &quot;ä&quot;, &quot;ö&quot; un &quot;ü&quot; un uut dät [[Deensk]]e kuumt die Boukstäf &quot;å&quot;.

== Taal Baalere ==
Ju Taal fon Baalere skäl twiske do 8.000 un 10.000 weese. Disse Taale reeke ju Loundesregierenge fon Släswiek-Holstein un ferskeedene fräiske Sproakorganisatione. Do Sproakwietenskuppere toanke dät ju Taal fon Baalere läiger is, Nils Århammar roate in dät Jier 2007 n Skät fon uungefeer 5.000 Baalere in Noudfräislound un noch 1.500 bit 2.000 deerbuuten.&lt;ref&gt;[[Nils Århammar]]: ''Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten: eine Bestandsaufnahme'' (Prospekt)&lt;/ref&gt;
[[Bielde:Hüsem stasjon.jpg|thumb|left|180px|Boanhoaf Husum/Hüsem]]
Däälich hääbe dät [[Föhring-Amring]] ap do Ailounde [[Föhr]] un [[Amrum]] un dät [[Mooringer]] ap dät noudelke Fäästlound relativ noch oarich wät Baalere. Fon do 11.000 Ienwoonere fon Föhr un Amrum konnen 3.500 Moanskene Noudfräisk baale. Ap dät Föhrer Westerlound kon ju Moorhaid fon ju Befoulkenge Fräisk baale, ap dät aastelke Deel fon et Ailound boalt ju Moorhaid Düütsk of Läichdüütsk. Ap Amrum wäd buuten dät Täärp Wittdün noch fuul fräisk boald. Dät Mooringer wäd in do Täärpe uum dän [[Risumer Foan]] boald. Do uur noudfräiske Dialekte sunt foar n Deel fon uutstierwen betroued, foarallen dät [[Karrharder]] Fräisk, Middel-Goesharder un dät [[Halligfräisk]]e.

Fröier waas dät noudfräiske Sproakgebiet noch fuul gratter, man ätter Jierhunnerte is dät Gebiet litjer wuuden, foar n groot Deel truch dän Apmarsk fon dät Läichdüütske un leeter truch dät Düütske. Bit in dät 17. Jierhunnert baalen do Ljuude ap dät Eiderstädter Hoolichailound noch noudfräisk, man dät Gebiet is däälich Deel fon dän Loundkring Noudfräislound. Uk ap dät Ailound [[Strand]] wuude bit dän Burchardiflut in dät Jier 1634 fräisk boald. Fuul Fräisen stuurwen of sunt leeter wächleeken, deerfoar keemen oaber fuul Ienwonderer uut do Niederlounde, un dät Fräiske stoorf uut. Ap dät Ailound Pellworm boalden do Ienwoonere bit in dät 18. Jierhunnert fräisk, bit dän Befoulkengsstruktuur sik deer uk ferannere. Ap n 10. Oktober 1981 stoorf uk ju lääste Baalerin fon dät Suuder-Goesharder. 

In ju Midde fon dät 19. Jierhunnert boalden noch 30.000 Moanskene noudfräisk, foarallen in do noudelke Täärpen un Ailounde waas dät ne Moorhaid fon ju Befoulkenge. In dät [[Interbellum]] waas ju Taal fon Noudfräiskbaalere noch uungefeer 15.000. Dät waas daach n Träädel fon ju noudfräiske Befoulkenge un in bepeelde Täärpe in dät Nouden hieden do Noudfräiskbaalere immer noch ne Moorhaid.

Däälich is dät Noudfräiske as Minnerhaidsproake anärkoand. So rakt dät toun Biespiel ju Europäiske Charta foar Regionoal- of Minnerhaidssproaken. 2004 wuude fon dän släswiek-holsteinske Lounddai dät &quot;Friisk Gesäts&quot; besleeten, wier bepeelde Sproakgjuchte in stounde, un wät do Behöörden moakje konnen un moakje skällen. Et rakt uk fräiske Skoule in Noudfräislound so as ju &quot;Öömrang Skuul&quot; (Gruund, Haud- un Realskoule), un ap dät Fäästlound rakt et in Risum ju &quot;Risum Skole/Risem Schölj&quot; ne deensk-fräiske Gruundskoule. Wät dät Mooringer un Fering-Öömrang angungt rakt et uk optimistike Teekene foar ju Toukumst, so skäl dät Jungfoulk däälich moor fräisk baale as ju foarige Generation.

== Dät Noudfräiske in ju Praxis ==
[[Bielde:Niebüll.JPG|thumb|Niebüll (düütsk, buppe) un Naibel (fräisk, unner)]]
=== Wättelke Anärkannenge ===
Dät Noudfräiske häd bie do Kommunoalbehöörden neen juristisken Stoatus. Jo duure dät Noudfräiske nit bruuke in offizielle Dokumänte. Wan do Moanskene noudfräisk foar hiere Kommunikation mäd do Behöörden bruuke, dan altied mundelk. In aan Faal wuude dät Noudfräiske fon aan Gjuchter touläiten foar n Fereenstatuut, man eerst moast die Fereen ne düütske Uursättenge reeke. Wät Täärp- un Stäädsnoomen angungt rakt et siet 1998 twosproakige Skilder, un dät rakt noudfräiske Sträitnoomen. Foarallen noudfräiske Noomen foar do Huuse sunt ap do Ailounde gjucht populair.

In ju Gruundwätte fon Släswiek-Holstein (Artikkel 5) fon 1990 wäide do Gjuchte fon do deenske un noudfräiske Minnerhaid garantiert. Ap n 11. November 2004 wuude truch dän Lounddai fon [[Släswiek-Holstein]] ju Wätte foar ju noudfräiske Sproake, mäd dän Noomen ''Friisk Gesäts'', annuumen, wiertruch do Noudfräisen moor Toalgjuchte kreegen. Siet 1988 rakt et dät ''Gremium für Fragen der friesischen Bevölkerungsgruppe im Lande Schleswig-Holstein'' (&quot;Kommission foar Froagen fon ju fräiske Befoulkengsgruppe in dät Lound Släswiek-Holstein&quot;) un siet 1991 wäd in ju  finanzielle Huushollenge fon Släswiek-Holstein uk Jäild reserviert uum ju noudfräiske Sproake un Kultuur tou stöänen. Bie ''Bundesministerium des Innern'' (BMI) rakt et ne ''Beratender Ausschuss für Fragen der friesischien Volksgruppe in Deutschland beim Bundesministerium des Innern'', mäd Fertreeder fon do [[Fräiske Räid]], Friisk Foriining, Nordfriesischer Verein, [[Seelter Buund]], [[Nordfriisk Instituut]], do Lounde Läichsaksen un Släswiek-Holstein, un aan Fertreeder fon dät BMI.

Ju noudfräiske Sproake stoant siet dät Jier 1999 unner Skuts fon ju Europäiske Charta fon do Regionoale- un Minnerhaidssproaken, touhoope mäd dät [[Seelterfräisk]]e, [[Läichdüütsk]], [[Deensk]],  [[Sorbisk]] un do Sproaken fon do Sinti un Roma. Do noudfräiske Minnerhaid stoant uk, juust as ju aast-fräiske Minnerhaid (mäd do Seelterfräisen), unner Skuts fon dät Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide, wierfon ju Sproake n groot Deel uumfoatet.

=== Organisatione foar ju noudfräiske Sproake ===
[[Bielde:Braeist Nordfriisk Instituut.jpg|thumb|180px|Dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' in Bredstedt/Bräist.]]
Dät rakt two noudfräiske Organisatione, do fröier oafters moal Striederäi hieden, wät neen positive Uutwierkenge hiede ap ju noudfräiske Toal. Die Noudfräiske Fereen (Nordfriesischer Verein) äntstuude in ju Kaisertied as Fereenn foar Noudfräisen, do siksälwen as Düütske seegen. Dät waas n duudelk Ferskiel mäd do Meeglide fon dän Friisk Foriining, do sik as nationoale Minnerhaid mäd oaine Kultuur un Sproake seegen. Die Friisk Foriining stried aal siet do 1920er Jiere foar moor Anärkannenge fon do Noudfräisen as nationoale Minnerhaid. Siet dät Jier 1964 oarbaide bee do Organisatione touhoope in dät [[Nordfriisk Instituut]].

Do Noudfräiske Fereen, Friisk Foriining un Nordfriisk Instituut oarbaide touhoope in n Fräisken Räid Sektion Noud. Ju Meente Hälgelound, Heimatbund der Landschaft Eiderstedt e.V un dän Öömrang Ferian sunt deer uk in fertreeden. Uur noudfräiske Organisatione, do nit tou dän Fräisken Räid Sektion Noud heere, sunt die Söl'ring Foriining un ju Ferring Stiftung. Die [[Fräiske Räid]] häd ieuwenske ju Sektion Noud ne Sektion Aast foar [[Aast-Fräislound]] (mäd [[Seelterlound]]) un Sektion Wääst foar ju Provinz [[Fryslân]] in do Niederlounde.

Siet Oktober 2010 rakt et in Bredstedt/Bräist dät ''Friisk Hüs'' weer die Friisk Foriining, Nordfriesischer Vereins un dän Fräisken Räid Sektion Noud fertreeden sunt.

=== Noudfräisk in do Medien ===
[[Bielde:Bilingual signs German-Frisian, police station Husum, Germany 0892.JPG|thumb|180px|Twosproakige Skilder bie do Dreeguunere in Hüsem.]]
Ju Position fon dät Noudfräiske in do Medien is nit so stäärk. Of un tou rakt et noudfräiske Artikkele in do regionoale düütske Saitengen, so as dät ''Nordfriesland Tageblatt'' (&quot;Noud-Fräislound Daiblääd&quot;), ju ''Sylter Rundschau'' (&quot;Sylter Rundkiek&quot;) un die ''Inselbote'' (&quot;Ailoundboode&quot;). Uk in n ''Flensborg Avis'' (&quot;Flensbuuriger Saitenge&quot;), ju Saitenge fon ju deenske Minnerhaid, wäd of un tou aan Artikkel in ju noudfräiske Sproake publisiert. Ju Taal fon noudfräiske Artikkele lait bie do Bleede ''Nordfriesland'' (&quot;Noud-Fräislound&quot;) un dän ''Helgoländer'' (&quot;Hälgelounder&quot;), do älk Fjoodendeelsjier ärskiene, lait uungefeer twiske 10 bit 15 %. Fon 1967 bit 1988 wuude ''Frisica Nova'' hääruutroat as Tiedskrift foar dät Jungfoulk un waas foar uungefeer foar n Haaldeel ap Noudfräisk. Bie NDR (''Norddeutsche Rundfunk'' - &quot;Nouddüütsken Uumroup&quot;) is älke Wieke ne noudfräiske Seendenge, ju uungefeer tjo Minuuten duurt. Ju NDR seendet in gans Noud-Düütsklound, fon dät niederloundiske bit dät polniske Skeed, un deeruum is ju litje Interesse fon disse Uumroup nit gans so froamd. Dät  ''Nais foon diling'' (&quot;Näis fon däälich&quot;) is fon Moundai bit Fräindai op do [[Radio]]seendere ''Antenna Sylt'' un ''Friisk Funk'' tou heeren. ''Friisk Funk'' is älke Dai een Uure loang tou heeren ap dät ''Offener Kanal Schleswig-Holstein'' (''Westküste''). [[Fiersjoon|TV]] ap Noudfräisk rakt et apstuuns nit.

=== Noudfräisk an do Skoulen ===
In dät Skouljier 2013/14 wuude ju noudfräiske Sproake bruukt in 16 [[Bäidenstuun]]e. Touhoope 757 Bäidene leerden Fräisk an 14 Gruundskoulen.&lt;ref&gt;''North Frisian - The North Frisian language in education in Germany''. (2015). Ljouwert: Mercator - European Research Centre on Multilingualism and Language Learning/Fryske Akademy&lt;/ref&gt; Ätter ju Gruundskoule rakt et Fräiskunnergjucht in ju ''Arbeitsgemeinschaft'' bie de Säkundarstappe I un in Kuurse in de Säkundarstappe II. Wät do Gymnasien angungt wäd dät Noudfräiske bloot in [[Wyk auf Föhr|Wyk]] ap [[Föhr]] reeket.&lt;ref&gt;[http://www.taz.de/!114602/ Abitur auf Friesisch] taz.de fon n 15. April 2013, blouked ap n 12. Juli 2014&lt;/ref&gt; Deer absolvierten 2012 foar dät eerste Moal two Skoulbäidene ne mundelke Fräiskköärenge foar dät Abituur. Siet do 1990er Jiere wäd uk fersäiked, dät Noudfräiske moor un moor in do [[Bäidenstuun]]e tou benutsjen, uum deer ju Sproake aal tou revitalisierjen, uumdät ju uurs fon uutstierwen betroued is. An do [[Universität]]en in [[Universität Flensburg|Flensbuurich]] un [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]] wäide Uutbildengen un Kuurse reeket. In [[Flensbuurich]] rakt et ju Uurbildengen un Kuursen foar Leerere an do Gruundskoulen un do Säkundarsstappen. In [[Kiel]] kon me Frisistik studierje as Haud- of Biefach studierje. Ferskeedene Skoulen, do Fräiskunnergjucht reeke, hääbe nu aan fräisken Noomen an hiere Skoulen roat, so as ''Eilun Feer Skuul'' ap Föhr, ju ''Öömrang Skuul'' ap [[Amrum]] un ju deensk-fräiske ''Risum Skole/Risem Schölj'' in [[Risum-Lindholm]]. An do Folkshoochskoulen un fon dän ''Friisk Foriining'' un n ''Nordfriesischer Verein'' wäide Kuurse feranstaltet, wieroun et älk Jier uungefeer sun hunnert Deelniemere rakt.

=== Noudfräisk in do Säärken ===
In do Säärken wäd dät Noudfräiske of un tou bruukt. Et rakt nit fuul Pestoore, do Noudfräisk baale konnen. Siet 1955 sunt do Evangelien fon Markus un Matthäus uursät in ju noudfräiske Sproake, un in dät Jier 2000 ärskiende dät eerste noudfräiske Läidebouk, wierfon dän Titel waas &quot;''Loow nü e Hiire''&quot; (&quot;Loowje nu dän Heeren&quot;). Deeroun wuude fieuw Jiere oarbaided un häd 260 Läide un fääre Psoolme, Gebeede un Liturgien.

== Literatuur ==
* V. Tams Jörgensen: ''Snaak friisk! Interfriisk leksikon''. Nordfriisk Instituut, Bredstedt 1977, ISBN 3-88007-063-6
* Horst Haider Munske (Hääruutroater), Nils Århammar: ''Handbuch des Friesischen.'' Niemeyer, Tübingen 2001

== Sjuch uk ==
* [[Noudfräiske Literatuur]]

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
{{Interwiki|frr|Noudfräisk}}
* [http://www.friesenrat.de/ Webside fon dän Fräisken Räid Sektion Noud] &lt;small&gt;(noudfräisk, düütsk)&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20141109141350/http://www.nordfriiskinstituut.de/index.html Websiede fon dät Nordfriisk Instituut] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.ferring-stiftung.net/ Websiede fon ju Ferring Stiftung] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.oeoemrang-ferian.de/ Webside fon dän Öömrang Ferian] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://soelring-foriining.de/ Websiede fon dän Söl'ring Foriining] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;
* [http://www.friiske.de Friisk Foriining] &lt;small&gt;(noudfräisk, ängelsk, düütsk, deensk)&lt;/small&gt;
* [http://www.nf-verein.de/ Die Noudfräiske Fereen] &lt;small&gt;(düütsk)&lt;/small&gt;

{{GermaniskeSproaken}}
{{SproakenDuutslound}}
{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Fräisk]]
[[Kategorie:Sproake]]</text>
      <sha1>o4zvhlvc194k56tcoys9wprcq8x3bld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oamde</title>
    <ns>0</ns>
    <id>415</id>
    <revision>
      <id>121113</id>
      <parentid>120073</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ienwoonere */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14452" xml:space="preserve">{{Universele ynfoboks stêd
| namme                       = Oamde
| ôfbylding                   = Emden Rathaus 001.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 270px
| ôfbyldingstekst             = Dät [[Räidhuus fon Oamde]].
| ynwennertal                 = 51.616 &lt;small&gt;(2010)&lt;ref&gt;[http://www.lskn.niedersachsen.de/live/live.php?navigation_id=25644&amp;article_id=87705&amp;_psmand=40 LSKN Läichsaksen]&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
| oerflak                     = 112,33 km&amp;sup2;
| befolkingstichtens          = 460 km&amp;sup2;
| stêdekloft                  = 
| hichte                      = 1 M. buppe N.N.
| lân                         = [[Düütsklound]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Buundeslound
| namme bestjoerlike ienheid 1= [[Läichsaksen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = 
| namme bestjoerlike ienheid 2= 
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 26 Stääddeele
| stifting                    = 
| postkoade                   = 26721, 26723, 26725
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = {{Koördinaten yn tekst|53_21_54_N_7_12_17_E_type:city_zoom:12_region:DE|53° 22' N, 7° 12' A&lt;/small&gt;}}
| webside                     = [http://www.emden.de www.emden.de]
}}
[[Bielde:Stadsgracht Emden.jpg|thumb|260px|Stäädsgrääfte]]
[[Bielde:Emden Stadtteile.svg|thumb|260px|Do Stääddeele fon Oamde]]
'''Oamde''' (de. ''Emden'') is ne Stääd in dät [[Düütsklound|düütske]] Buundeslound [[Läichsaksen]], an ju [[Oamse]]-Stroom. Oamde is ju grootste Stääd in ju Region [[Aast-Fräislound]] un ju maast wäästelke Hoawenstääd in Düütsklound. As ''kringfräie Stääd'' heert Oamde nit tou dän [[Loundkring Aurk]]. Ju Stäädferwaltenge häd uk Kringgewalt. Dät Stäädgebiet is uur 112 km² groot un häd bolde 52.000 Ienwoonere.

== Geografie ==
Oamde lait in dät Wääste fon dän Region [[Aast-Fräislound]], in dät düütske Buundeslound [[Läichsaksen]]. Ju Stääd lait uungefeer 25 Km. noudwäästelk fon [[Lier (Stääd)|Lier]], un uk uungefeer 25 Km. suudwäästelk fon [[Auerk]]. Ju Stääd lait is an ju Mundenge fon ju [[Oamse]] in ju [[Noudsee]], suudelk fon ju Stääd lait n [[Dullert]]. Die Hoawen fon Oamde lait 38 Seemeilen fon ju Mundenge fon ju Oamse. Ju Stääd lait juust n bitje buppe Normaalnul. Do hööchste Punkte sunt n Warft (7,5 Meter buppe NN) uut n Middeloaler weerap ju Stääd äntstuude, un n Mulbierich (15 Meter buppe NN).

=== Stääddeele ===
Ju Stääd Oamde häd 26 Stääddeele, man do wäiden nit aal separoat mädnuumen in do Ienwoonerstatistik fon ju Stääd, man wäide toun Deel touhoopefoated. In do fergeene Jiertjaande sunt bie do Kommunoal-/Meentereforme fon 1928, 1945 un 1972 näie Gebiete bie ju Stääd keemen. Foarallen truch ju Meentereform in dät Jier 1972 is dät Stäädsgebiet oarich gratter wuuden.

Täärpe, do truch ''eingemundungen'' bie ju Stääd keemen sunt:
* 1928: Borssum, Hilmarsum
* 1945/46: Larrelt, Uphusen/Marienwehr, Harsweg
* 1972: Wybelsum, Logumer Vorwerk, Twixlum, Petkum, Widdelswehr/Jarßum

Dät Säntrum fon Oamde läit sik so ferdeele: ''Altstadt'', ''Behördenviertel'', ''Bentinkshof'', ''Boltentor'', ''Groß-Faldern'' un ''Klein-Faldern''. Ätter ju Statistik fon ju Stääd Oamde sunt do grootste Stääddeele dät Stäädsäntrum (sowät 8700 Ienwoonere), Barenburg (sowät 7000 Ienwoonere) un Borssum/Hilmarsum (sowät 6100 Ienwoonere).

Die Hoawen fon Oamde lait in ferskeedene Stääddeele: ''Port Arthur/Transvaal'', ''Borssum'', ''(Kolonie) Friesland'' un Stäädsäntrum.

=== Klima ===
Oamde lait in n mäitige Klimazone, wät unner Ienfloud fon ju [[Noudsee]] stound. In n Suumer sunt do Deegestemperatuuren läiger as in dät Binnenlound, in n Winter sunt do Temperatuure maastens haager. Ätter ju Klimaklassifikation fon Köppen lait Oamde in n Gebiet, dät ju Iendeelenge ''Cfb.'' häd.&lt;ref&gt;[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/ Waareldkoarte mäd aktualisierde Doaten uut ju Köppen-Geiger-Klimaklassifikation]&lt;/ref&gt; (Klimazone C: woorm-mäitige Klima, Klimatyp f: fuchtich-mäitige Klima, Unnertyp b: woorme Suumer). Binnen ju mäitige Zone heert Oamde bie dän ''Klimabezirk Niedersächsisches Flachland Nordsee-Küste''. Dät Klima is maritim, maastens is dän Suumer relativ köilich un rakt et relativ fuul Rien, man die Winter is mild un in n Winter faalt nit fuul Snee.

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;&quot;
! style=&quot;background: #99CCCC; color: #000080&quot; height=&quot;17&quot; | Mound
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jan
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Feb
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Mee
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Apr
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Moa
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jun
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jul
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Aug
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Sep
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Okt
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Nov
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Dez
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Truchsleek Jier
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,3
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,5
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,1
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 7,3
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,8
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 14,9
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,4
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,3
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13,7
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 10
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 5,6
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,6
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''8,8'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; height=&quot;16;&quot; | Rien (mm)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 67,1
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 45,5
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 62,3
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 48,6
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 60,2
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 70,5
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 82,1
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 72,8
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 66,6
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 72,8
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 83
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 73,5
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | &lt;center&gt;'''805'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Sunne (Uuren)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,32
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,57
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,61
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 5,36
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,77
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,6
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,26
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,35
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,73
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,09
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,9
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,03
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''4,1'''&lt;/center&gt;
|-
|}

== Geskichte ==
[[Bielde:Emden1575.jpg|thumb|Oamde uum 1575]]
Dät is nit sicher wanner Oamde äntsteen is, man et rakt Oamde sänt dät oachte Jierhunnert as Hondelstäärp an ju [[Oamse]]. Allere Noomen sunt ''Amuthon, Embda, Emda, Embden''. In dät Middeloaler waas Oamde Deel fon dät Emsigerlound (Oamselound). In dät 14. un 15. Jierhunnert häd Oamde fuul Konflikte häiwed mäd de machtige [[Hanse]], deer fon Oamde un uur Täärpe in Aast-Fräislound häär do Seeroowere uum [[Klaus Störtebeker]] stöänd wuuden. Truch disse Konflikte is Oamde moormoals fon Hanseatiske Krafte (ap maaste Hamburger) besät wuuden. 1433 wuude ju Stääd, mäd Stöän fon ju Hanse, äroberd truch ju Hööftmonfamilie Cirksena. Do Hamburger looken in 1447 foar dät lääste Moal uut ju Stääd uut. Käiser Maximilian I roate ju Stääd 1495 Stäädgjucht un Woapen, dät &quot;Engelke up de Muer&quot;. 

In dät 16. Jierhunnert wuude ju Stääd un dän Hoawen fon Oamde gratter. Dät koom truch do oamder Koopljuude un Reeder, man in dät twäide Hoolichdeel fon dät 16. Jierhunnert koom dät foarallen truch ne politiske Äntwikkelenge: die Uunouhongelkaidstried fon Niederlounder juun do Spanier in n [[Tachentichjierige Kriech]]. Fon do Spanier ferdrieuwen un ferfoulgte Niederlounder, foareerst do Patrizier, Koopljuuder, Reeder un Houndwierker, keemen ätter Oamde wai - ju neutroale Hoawenstääd tichtebie do Niederlounde. Truch do näie Hondelsferbiendengen mäd do Niederlounder, kuude Oamde gratter wäide un wuude so een fon do wichtichste Hoawensteeden in Noud-Europa. Tougliek äntwikkelde Oamde sik truch do Wierke fon Johannes á Lascos un uur [[Reformation|reformierte]] Theologen tou een wichtige [[Kalvinismus|kalvanistiske]] Stääd. Bie ju Oamder Revolution wuude Groaf Edzard II. ätter ju Noaberstääd [[Aurk]] ferdrieuwen. Die Gjuchtsgeleerde [[Johannes Althusius]] stäärkede ju Staalenge fon Oamde juun uur Groafen un Stääde. Mäd do Niederlounde as Skutsstoat waas Oamde bolde ne oaine fräie Stäädstoat. Ätter dän Ferljus fon ju Aast-Fräiske Fräiegaid in 1744, ferloos ju Stääd hiere Fräiegaid unner Prüüske Behöörden. 

An dän Begin fon dät 19. Jierhunnert heerde Oamde tou do Niederlounde (1806-1813). Deerätter heerde dät bit tou 1815 bie Prüüsen, wierätter ju Stääd bit tou 1866 tou dät Köönichriek [[Hannover]] heerde. Ätter 1866 waas Oamde wier Prüüsk un koom so leeter tou dän düütske Stoat. In dät Jier [[1944]] is Oamde foar 80% stukken bombardierd wuuden. Man ätter ju [[Twäide Waareldkriech]] geen dät gau beeter. Dät [[Wirtskupswunner]] waas uk in Oamde. In do 50er un 60 Jiere sunt deer fuul näie Skiepe baud wuuden, man ju Stääd häd mäd dät [[Volkswagenwerk Emden]] in 1964 dän grootste Ärfoulch häiwed.

== Ienwoonere ==
Ienwooner-Äntwikkelenge fon ju Stääd Oamde:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:225
PlotArea = width:650 height:200 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:55
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1600 from:start till:15 text:15.000
 bar:1744 from:start till:7 text:7.000
 bar:1821 from:start till:13 text:12.949
 bar:1880 from:start till:13 text:13.400
 bar:1939 from:start till:38 text:37.681
 bar:1946 from:start till:31 text:31.413
 bar:1950 from:start till:37 text:37.243
 bar:1961 from:start till:46 text:45.669
 bar:1970 from:start till:49 text:48.525
 bar:1980 from:start till:51 text:51.186
 bar:1990 from:start till:51 text:50.735
 bar:2000 from:start till:51 text:50.963
 bar:2010 from:start till:52 text:51.616

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon ju Stääd Oamde
&lt;/timeline&gt;

Do Taale foar 1600 un 1744 sunt Skatsengen. Do Ienwoonertaale bit tou 1970 sunt uut dät Bestand fon n [[Ostfriesische Landschaft|Ostfriesischen Landschaft]]&lt;ref&gt;Ostfriesische Landschaft: ''[http://www.ostfriesischelandschaft.de/fileadmin/user_upload/BIBLIOTHEK/HOO/HOO_Emden.pdf Emden] (PDF; 1,8&amp;nbsp;MB)'', aufgerufen am 31. Juli 2012&lt;/ref&gt;. Do Taale siet 1975 sunt do amtelke Ienwoonertaale un beluuke sik ap do ''Hauptwohnsitze''.

== Infrastruktuur ==
[[Bielde:Nordseewerke2.jpg|thumb|260px|do ''Nordseewerke'']]
=== Ferkier ===
Oamde häd Two Autoboanen, dät sunt ju [[Buundesautoboane 31]] un ju [[Buundessträite 210]]. Ju Stääd häd twäin Boanhoawe, dän [[Oamder Haudboanhoaf]] un [[Boanhoaf Oamder Buutenhoawen]]. Uur dät Woater häd Oamde ne Foarferbiendenge ätter [[Borkum]]. In Oamde rakt et ieuwenske do maaste groote Sträiten uk Räädweege.

Die [[ÖPNV]] (eepentelke Persoone-Nai-Ferkier) in Oamde wäd mäd Omnibusse sicherstoald. Ieuwenske do Stäädbuslinien fon dän [[Stäädferkier Oamde GmbH]](SVE), ne Dochterfirma fon do Stäädwäärke Oamde un deermäd läästelk ju Stääd sälwen, rakt et uk Ferbiendengen ätter dät Uumlound, do fon Regionalbusse fon ju Düütske-Boan-Dochter [[Weser-Ems-Bus GmbH]] betjoond wäide.

=== Sport ===
Oamde häd mäd [[BSV Kickers Emden]] ne Foutbalmonskup ju der sänt 2005 in ju ''Regionalliga Nord'' foutbaalt: dät is ju trääde Liga. Dät Stadion hat dät Embdena-Stadion.

=== Medien ===
In Oamde rakt et two regionale Tsaitengen: ju [[Emder Zeitung]] un ne regionale Uutgoawe fon ju [[Ostfriesen-Zeitung]]. In ju Stääd rakt et ju Haudredaktion fon dät Regionoalradio [[Radio Ostfriesland]].

== Politik ==
Die Räid fon ju Stääd häd 42 Sitte. So sunt do Sitte ferdeeld:

* [[Sozialdemokratiske Paatäi Düütsklounds|SPD]] 22 Sitte
* [[Christelk Demokratiske Union Düütsklounds|CDU]] 9 Sitte
* [[Bündnis 90/Do Gräine]] 6 Sitte
* [[Fräie Demokratiske Paatäi|FDP]] 4 Sitte
* [[Linkspaatäi|do Linke]] 1 Sitte

Do Partnerstääde fon Oamde sunt:
* [[Bielde:flag of Norway.svg|20px]] [[Haugesund]], [[Norwegen]] (siet 2009)
* [[Bielde:flag of Russia.svg|20px]] [[Archangelsk]], [[Ruslound]] (siet 1989)

== Groote Suune un Dochtere fon Oamde ==
* [[Henri Nannen]]
* [[Wolfgang Petersen]]
* [[Otto Waalkes]]
* [[Jacob Emden]]
* [[Ferydoon Zandi]]

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [http://www.emden.de Website fon ju Meente]
* [https://web.archive.org/web/20040618161624/http://www.emden.net/portal/html/extern/cam/cam_nojava.html Webcam gjucht ap dät (oolde) Räidhuus fon Oamde]
* [https://web.archive.org/web/20120106211702/http://www.genealogie-forum.de/ostfrld/kirchen/regionen/stadt_emden.htm Oamde ap Genealogie-Forum]

{{Commons Boolke|Emden (Lower Saxony)|Oamde}}

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Läichsaksen}}
{{Bauwierk}}

[[Kategorie:Oamde| ]]</text>
      <sha1>7g033r8osln0xz0ubcz9y3tvj60z6y4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Onondaga</title>
    <ns>0</ns>
    <id>418</id>
    <revision>
      <id>121099</id>
      <parentid>120286</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:43:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ju Sproake */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3377" xml:space="preserve">[[Bielde:Iroquois 6 Nations map c1720.png|thumb|300px|Do Irokesen-Stamme in 1720, suudelk fon dät Ontariomeer.]]
[[Bielde:Onondaga Village Allen.jpg|thumb|Skizze fon [[Samuel de Champlain]] (1567/70-1635) fon sin Angriep ap n Onondaga Täärp.]]
[[Bielde:Map of New York highlighting Onondaga County.svg|thumb|Onondaga County in dän Stoat New York.]]

Do '''Onondaga''' sunt aan fon do fieuw Stamme fon do [[Indioaner|Irokesen]]. Hiere traditionelle Heemat is ju Onondaga County, [[New York (Buundesstoat)|New York]], uum Syracuse tou. Deeruum dät jo twiske do uur Stamme woonden, koomen do Irokesen altied bie do Onondaga touhoope, juust as däälich noch hiere tradionelle Boase.

== Geskichte ==
In dän amerikoanske Fräiegaidskriech (1775–1783) wieren do Onondaga eerste näitroal, man leeter streeden do mäd do uur Irokesen juun do Fereende Stoate mäd do Ängelske, ätter n amerikoansken Angriep ap hier wichtichste Täärp dän 20. April 1779. Moonige Onondaga geenen deeruum ätter ''Six Nations'' Reservoat, Ontario/Kanada, ätterdät do Fereende Stoate uunouhongich wuuden wieren. Do, do der in New York bleeuwen (däälich 1.475 Ljuude), sunt unner ju Regierenge fon tradionelle Boase, do der benaamd wäide fon do Clan-Määme, also nit wääld wäide.

Dän 11. Meerte 2005 mäldede ju Onondaga Nation, dät jo Anspruch moakje ap uur 7500 km2 Lound fon hiere Foaroolden uum Syracuse tou. Jo hoopje so moor Ienfloud tou kriegen bie ju ökologiske Wierhäärstaalenge fon dät Gestrich.

== Ju Sproake ==
Ju Onondaga Sproake wäd däälich noch boald fon sun 100 Ljuude in Ontario un wäästelk New York. Fuul Bäidene wuuden nit moor in ju Sproake apleeken, deeruum dät jo uutlaached wuuden, man nu wäd ju in do Skoulen unnergjucht. Dät is apfaalend, dät jo juust as in [[Seelterlound]] in do Bäidenstuune ounfangd sunt.

Wo sun Sproake innunner sit, kon me n bitje ouleese uut do foulgjende Biespilsatse. Deerbie is ? n Klik in de Kääle, staalt also neen Froage deer.
* ''yá te?ethé?tha?'' - Ju haut nit.
* ''yá te?ethe?thákwa?'' - Ju haude gewöönelk nit.
* ''yá te?ethe?táhne?'' - Ju wol nit haue.
* ''yá te?akothé?tih'' - Ju haude nit.
* ''yá thayethé?tha'' - Ju skuul nit haue.

Un: ''kanonó? kanatowá:nęh'' - New York is ne groote Stääd.

== Sjuch uk ==
* [[Hopi]]
* [[Indioaner]] 

== Ferbiendenge ätter buuten ==
* [http://www.topozone.com/map.asp?lat=42.941847&amp;lon=-76.155853&amp;s=200&amp;size=m&amp;layer=DRG100&amp;datum=nad83 Koarte fon dät Onondaga Reservoat, suudelk fon Syracuse.]
* [http://www.onondaganation.org/ Ju oaine Siede fon ju Onondaga Nation.]
* [http://www.ohwejagehka.com/onon-body1.htm Hier koast du Onondaga '''heere'''!]
* [http://www.native-languages.org/onondaga.htm Onondaga language.]
* [http://www.answers.com/topic/onondaga-reservation-new-york Onondaga Reservoat.]
* [http://www.sixnations.ca/ Six Nations, Ontario.]
* Chafe, Wallace L. ''A semantically based sketch of Onondaga.'' Baltimore: Waverly Press, 1970.
* [http://www.native-languages.org/famiro_words.htm Fergliekende Woudelieste fon Irokesiske Sproaken]
* [https://web.archive.org/web/20070710060742/http://tuscaroras.com/pages/six_nations_ex.html The Six Nations of the Iroquois.]
* [http://www.muturzikin.com/cartesusa/usa8.htm Sproakkoarte]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Sproaken]]
[[Kategorie:Fereende Stoaten fon Amerikoa]]</text>
      <sha1>eez1slemslvav1iodatajbxmx7te66y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Skäddel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>478</id>
    <revision>
      <id>121120</id>
      <parentid>120699</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:00:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9303" xml:space="preserve">{{Universele ynfoboks täärp
| namme                       = Skäddel
| ôfbylding                   = Bahnhofscharrel.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 270px
| ôfbyldingstekst             = 
| ynwennertal                 = 2.442 &lt;small&gt;(2006)&lt;ref&gt;[http://www.scharrel.de/zahlenfakten.html Bürgerverein Skäddel]&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
| oerflak                     = 35,00 km&amp;sup2;
| befolkingstichtens          = 70 km&amp;sup2;
| stêdekloft                  = 
| hichte                      = 
| lân                         = [[Düütsklound]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Buundeslound
| namme bestjoerlike ienheid 1= [[Läichsaksen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = Loundkring
| namme bestjoerlike ienheid 2= [[Loundkring Kloppenbuurich|Kloppenbuurich]]
| bestjoerlike ienheid 3      = Meente
| namme bestjoerlike ienheid 3= [[Seelterlound]]
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 
| stifting                    = 
| postkoade                   = 26683
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = {{Koördinaten yn tekst|53_04_00_N_07_42_00_E_type:city(2500)_region:DE-NI|53° 4′ 0″ N, 7° 42′ 0″ A&lt;/small&gt;}}
| webside                     = [http://www.scharrel.de/ www.scharrel.de]
}}
[[Bielde:Skäddel-2.jpeg|thumb|200px|right|''Noomenskild Skäddel.'']]
[[Bielde:Scharrel-Kirche.jpg|thumb|right|200px|''Ju Skäddeler Säärke.'']]
[[Bielde:Scharrel2.jpg|right|thumb|200px|''Säärke St. Peter un Paul.'']]
[[Bielde:Scharrel Windmühle.JPG|thumb|200px|''[[Wiendmäälne]] in ju Määlnesträite.'']]
[[Bielde:DorfEsch-1992-5.jpg|thumb|200px|''Skäddel mäd Säärke, oolde Boanhof un Määlne (1992).'']]
[[Bielde:Scharrel-Zentrum.jpg|thumb|right|200px| Dät Säntrum fon Skäddel mäd Säärke, Skoule un Määlne]] 
[[Bielde:Scharrel-Brink.jpg|thumb|200px|Ju &quot;Brink&quot;-Siedlenge]] 
[[Bielde:Scharrel-Denkmal.jpg|thumb|200px|Dät Kriegertoankmoal fon Skäddel]]
[[Bielde:Scharrel-Ziegelei-neu.jpg|thumb|right|200px|Moaiklokjewoold un  -see und oolde Ticheläi]]

'''Skäddel''' (oolde Skrieuwwiese: ''Schäddel'') is n Täärp in dät Seelterlound mäd 2442 Ienwoonere (2006). Skäddel waas fröier dät maast suudelke Täärp fon [[Seelterlound|Seelterlound]], eer in'n Begin fon't [[19. Jierhunnert]] ju Buurskup [[Seeidelsbierich]] äntstuude, ju sik gau tou een groot Täärp äntwikkelde. Tou Skäddel heere do Buurskuppe [[Bäätholt]], [[Heeselbierich]], [[Näiwal]], [[Loanghoarst]], [[Knülke]] un [[Skäddelerdom]].

== Etymologie ==
Tou dän Noome ''Skäddel'' is tou ferglieken dät alleweegense foarkuumende ''Scharrel, Scharlo'' mäd Gruundwoud (twäide Lid) ''la'', Hoochdüütsk ''Loh'' ' Woold af eepene Steede deeroun', wät in fuul Noomen apträt. As Bestimmengswoud is tou ferglieken dät Ooldhoochdüütske ''scar'' 'Plouchscheede', Iesloundsk ''sker'' 'Klippe'. Dät kon waiwiese ap ne staile Kaante so as bie Skäddel dät uur 6 m. hooge ''Halkoouger''. Also 'Woold mäd staile Kaante'.

== Geografie ==
Gans fröier waas Skäddel dät maast suudelke Täärp fon Seelterlound, däälich is dät [[Seedelsbierich]]. Noudelk fon Skäddel lait Roomelse. Truch Skäddel fljut ju [[Seelter Äi]]. Bie Skäddel lääse die [[Maiglöckchenwoold]] un die [[Maiglöckchensee]]. Die [[Seelter-Äi-Paad]] lapt truch Skäddel.

== Geskichte ==
Dät eerste Moal in ju Geskichte heere wie wät uut Seelterlound in n Uurkunde fon 1319. Ounnuumen wäd ne Besiedelenge uut dät Noude wai in dät leete 13. Jierhunnert.

Uut 1613 is deer n Dokument, dät die Pestoor do Bäidene Unnnergjucht rakt. Siet dän 1. Nov. 1657 wieren deer 2 Jesuiten in't Seelterlound un deer wuuden two Skoulen iengjucht, een in Roomelse un een in Skäddel. Ju eerste Skoule wuud 1658 baud, die eerste Koaster waas Hermann Kiep.&lt;ref&gt;Websiede Litje Skoule Skäddel: [http://www.huentling.de/grundschule/?Geschichte:400_Jahre_Schulgeschichte_in_Scharrel 400 Jier skäddeler Skoulen]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Franz Dwertmann: Das grosse Sterben der kleinen Schulen, Vechtaer Druckerei und Verlag, 1984, ISBN 3-88441-025-3&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Franz Strotmann, Kleine Schulchronik des Saterlandes, Sept. 1983&lt;/ref&gt;

Ju katoolske Säärke 'St. Peter un Paul' wuud fon 1858-1860 truch dän Säärkebaumeester Bernhard Hensen uut [[Suugel]] baud.

Bie ju Gebietsreform fon 1974 wuuden Skäddel un [[Seedelsbierich]] mäd do Meenten [[Roomelse]] un [[Strukelje]] tou ju [[Seelterlound|Meente Seelterlound]] touhoopefoatet.

In 2011 kreech Skäddel ju Unnerskeedenge &quot;Gouldtäärp 2011 fon dän Loundkring Kloppenbuurich&quot;.

== Kultuur ==
=== Seelterfräisk ===
In Skäddel stoant dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]], dät Fereensbauwierk fon dän [[Seelter Buund]], dät is die oolde Boanhoaf. Deer is uk n Radiostudio, wier Fräiwilligere dät [[Seelter Seendenge|seelter Program 'Middeeges']] foar Ems-Vechte-Welle seende. Et rakt deer uk n Biblioteek mäd Bouke in ju seelterfräiske Sproake.

=== Bauwierke ===
*Ju katoolske Säärke 'St. Peter un Paul'.
*Die oolde Boanhoaf, däälich dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]]  fon dän [[Seelter Buund]] un Station fon ju [[Museumsiersenboan Ammerlound-Seelterlound MAS]].
*[[Wiendmäälne]] in ju Määlnesträite.
* Ju oolde Skäddeler Ticheläi

===Wiendmäälne un Määlnemuseum===
* Ap ''Läiwerkekomp'' hieden do Skäddeler un Roomelster fröier ne Määlne mädnunner.
* Fluks noudaastelk fon Skäddel häd ne Määlne steen ap dän ''Määlnbält'' buppe dät Loundstuk ''Määlnäkker''.
* Ju Skäddeler Määlne &quot;''Hanekamps Wiedmäälne''&quot; mäd n [[Skäddeler Määlnemuseum|Heimatmuseum]] un Woainremise is ne Galeriehollounder-Wiendmäälne fon 1870 un stoant däälich ap de ''Tonge'' in ju Määlnesträite. Oainer is siet 1980 ju Meente Seelterlound. Ju wuud 1985 renoviert un is noch ful betriebsbereit. Ju ganse Holtkonstruktion is siet dät Jiehr 1870 noch uunferannert. In  t Innern fon ju Määlne sunt masse oolde loundwirtskuppelke Reewen uutstoalt. Geläägentlik sunt hier uk Uuustaalenge mäd Bielden fon einheimische Künstler tou sjoon. In ju Määlne kon siet n poor Jiere uk hilked wäide. Ju Määlne kon alle two Wieken suundais besichtiged wäide. Dät wäid organisierd fon dän [[Skäddeler Määlnefereen]].

=== Kultuurelle Fereene ===
* [[Seelter Buund]]
* [[Foulksdons|Seelter Dons- un Drachtenkoppel]]
* [[Foulksdons|Bäidensdonsgruppe &quot;Tanzalarm&quot;]]
* [[Skäddeler Määlnefereen]] 
* Spälkoppel Skäddel
* [[Baier- un Böllerfereen Skäddel]]

=== Sport ===
*Turnhalle un deer is n Skutsfereen &quot;Hubertus&quot;. 
*Sportverein Scharrel von 1923 e.V.

== Bedrieuwe ==
* Gebr. Bruns Heizungskesselbau GmbH
* Nikko-Wierk, Näiwal
* Claassen-Maschinenbau GmbH Skäddel - Moaket Metaldeele
* Eedwierk Brinkmann, Skäddel

== Bädden in ju Meente Skäddel ==
*[[Theo Deddens]]
*[[Theo Griep]], Loanghorst
*[[Wilhelm Awick]] (litje Wüllm)
* [[Wilhelm Awick-Meyer]], Bäätholt
* Hermann Tellmann, Fäärmesound
* Hermann Knelangen, Seedelsbierich 
* Heinrich Kröger
* [[Adelheid Pörschke]]
&lt;gallery&gt;
Bielde:Awick.jpg| Wilhelm Awick (litje Wülm)
Bielde:Griep.jpg| Theo Griep, 1958
Bielde:Deddens.jpg| Theo Deddens
&lt;/gallery&gt;

== Buurmästere fon Skäddel bit tou 1974 ==
* 1946 - 1961 [[Wilhelm Awick-Meyer]]
* 1961 - 1968 Hermann Tellmann
* 1968 - 1972 Hermann Knelangen
* 1972 - 1974 Heinrich Kröger

== Sjuch uk ==
*[[Geskichte fon do Skäddeler Skoulen]]

== Ferbiendenge ätter buuten ==
{{Wikisource|Seelter Seeken#Dät oolde Tärp Schäddel|Dät oolde Tärp Schäddel}}
*[http://www.scharrel.de/ Websiede fon dän Burgerfereen]
*[http://saterland.hyves.nl/blog/20050572/30_SATERL_NDER_BILDARCHIV_VON_THEO_DEDDENS/ECij/?pageid=D1BHDHO4RJ4GC80K Oolde Bielden fon Skäddel uut dät Archiv fon Theo Deddens]
* [https://web.archive.org/web/20160309164015/http://www.saterland.de/htm/scharrel.htm Scharrel - Zahlen, Daten und Fakten]
* [https://web.archive.org/web/20120611055829/http://www.niedersaechsische-muehlenstrasse.de/index.php?id=347 Skäddeler Määlne &quot;Hanekamps Windmühle]
* [http://www.nwzonline.de/fotos/Saterland-Wulff-besucht-Scharrel/185/10959873013/Wulff/ Bielde: Besäik fon Christian Wulff in Skäddel] (NWZ 25.6.2010)
* [http://www.huentling.de/grundschule/?WILLKOMMEN Websiede Litje Skoule Skäddel]
* [https://web.archive.org/web/20140703213509/http://seelter.110mb.com/Deelleede.htm LOUND UN NOOMEN] ap Sieden 43-44.


&lt;gallery&gt;
Bielde:Gemeinde-alt.jpg|Dät eerste Skäddeler Meentehus
Bielde:GemeindeScharrel.jpg|Skäddeler Meentehus, 1970er Jiere
Bielde:Scharrel-Mühle.jpg|Gebiet bie ju Määlne fröier
Bielde:Ziegelei1954.jpg|Ju oolde Skäddeler Ticheläi mäd dan hooltenen Bäidenstuun, 1954
Bielde:Scharrel-60er.jpg|Skäddel uum 1960
Bielde:Scharrel-Schule.jpg| Ju Skäddeler Foulksskoule 1950er Jiere - links die Ounbau fon ju evangeelske Foulksskoule
Bielde:Scharrel-KircheAlt.jpg| Ju Skäddeler Säärke mäd Säärkhof 
Bielde:ScharrelKirche.jpg|Bie ju Skäddeler Säärke mäd Poute fon dän Säärkhof, 1950er Jiere
Bielde:Scharrel-Dorf.jpg|Dät Täärp in do 1950er-Jiere
Bielde:Scharrel-Fortmann.jpg|Winkel fon Franz Fortmann, 1950er Jiere
&lt;/gallery&gt;

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Seelterlound}}
{{Bauwierke in Seelterlound}}

[[Kategorie:Seelterlound]]
[[Kategorie:Täärpe un Buurskuppe in Seelterlound]]</text>
      <sha1>rq8s5mqe02dxcromvthkpykiak6ctov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seelterlound</title>
    <ns>0</ns>
    <id>490</id>
    <revision>
      <id>121118</id>
      <parentid>120698</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Täärpe un Buurskuppe */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30633" xml:space="preserve">{{Infobox Meente Seelterlound|
noome              = Seelterlound |
flaage             = {{border|[[Bielde:Saterland flag.svg|130px|Flaage fon Seelterlound]]}} |
woapen             = [[Bielde:Saterland-Wappen.svg|100px|Woapen fon Seelterlound]] |
koarte             = [[Bielde:Ost-Friesland.svg|260px|Dät Seelterlound in Aast-Fräislound]] |
buundeslound       = [[Läichsaksen]] | 
loundkring         = [[Kloppenbuurich]] | 
hööchte            = 6 &lt;small&gt;M. buppe N.N.&lt;/small&gt; |
fläche             = 123,62 km² |
ienwoonertaal      = 13.283  &lt;small&gt;''(2015)''&lt;/small&gt; |
befoulkengstichte  = 107 Ienw. pro km² |
buurmäster         = Hubert Frye ([[CDU]]) |
websiede           = [http://www.saterland.de/index2.html saterland.de]
}}

'''Seelterlound''' (Düütsk: ''Saterland'') is ne [[Meente]] in dän [[Loundkring Kloppenbuurich]] in [[Läichsaksen]], mäd ne Fläche fon 123,62 km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; un ap n 31. Dezember 2015 13.283 Ienwoonere. Dät Seelterlound häd fjauer Täärpe: [[Roomelse]], [[Strukelje]], [[Seedelsbierich]] un [[Skäddel]]. 

An n 1. Meerte 1974 äntstuud mäd ju kommunoale Gebietsreform ju Meente Seelterlound so as ju däälich is. Do bit tou ju Gebietsreform fon 1974 tjo oainständige Meenten wieren Strukelje, Roomelse un Skäddel. Ju [[fräisk]]e [[Sproake]] fon dät Seelterlound, dät [[Seeltersk]]e, is ju litste anärkoande [[Minnerhaide]]sproake fon [[Europa]]. 

== Geografie ==
[[Bielde:Saterland in CLP.svg|thumb|Dät Seelterlound in dän Loundkring Kloppenbuurich]]
=== Geografiske Loage ===
Dät Seelterlound lait in dät Noudwääste fon dät [[Ooldenbuurger Munsterlound]], in dät Trjokaant [[Lier]], [[Kloppenbuurich]], [[Ooldenbuurich]]. In dät Suude wäd dät Seelterlound fon dät [[Kustenkanoal]] begränsed, in dät Noude un Noudwääste slut dät an [[Aast-Fräislound]] oun, man bietiede wäd uk dät Seelterlound deertou reekend. Ju [[Leda]] is een Äi un ju Noudgränse fon dät Seelterlound, ju fljut fon dät Aaste ätter dät Wääste. 

In dät Wääste wäd dät Seelterlound ougränsed fon dät tou ju Meente [[Aastrauderfeen]] heerende Täärp [[Idafeen]], wät fröier as Foankolonie ap seelter Gruunde anlaid wuuden is. Disse [[Foan]]-Täärpe lääse in dät Gebiet, weer fröier die sweer tou passierjende Foan uum dät Seelterlound tou liech. In dät Aaste wäd dät Seelterlound truch dän Elisabethfeenkanoal ousleeten, die uur ju ganse Loangte n geografisk Skeed bildet. Ju bit tou ju Burgeräntskeedenge fon 1949 (1951) tou Seelterlound heerende fröiere Foanmeente Elisabethfeen an dän Elisabethfeenkanoal heert apstuuns tou ju Meente Bäärsel.

Seelterlound wäd fon ju [[Seelter Äi]] fon dät Suude ätter dät Noude truchfleeten un deelt et in do two behärskjende Foane: [[Wäästfoan]] un [[Aastfoan]]. Suudelk fon dät [[Kustenkanoal]] lait [[Näiskäddel]], dät bit tou 1974 tou dät Seelterlound heerde. Two grattere Meere in dät Seelterlound sunt ju [[Hollener See]] appe naite fon [[Hollen]]/[[Roomelse]] un ju [[Maiglöckchensee]] wäästelk fon Skäddel.
[[Bielde:Skäddel-2.jpeg|thumb|350px|Twosproakige Täärpnoomen]]

=== Noabermeenten ===
Dät Seelterlound gränsed an fieuw ferskeedene Noabermeenten. In dät Wääste un Noude gränsed ju Meente Seelterlound an [[Aastrauderfeen]] un [[Tjootern]] ([[Samtmeente Jümme]]). Do Meenten [[Bäärsel]] un [[Ait]] in dät Aaste un Suudaaste sunt juust as dät Seelterlound uk Deel fon dän Loundkring Kloppenbuurich, ju Meente [[Äästerweede]] ([[Samtmeente Noudhumling]]) in dät Suude heert tou dän Loundkring [[Loundkring Oamselound|Oamselound]].

=== Täärpe un Buurskuppe ===
Dät rakt fjauer Täärpe in Seelterlound: [[Roomelse]], [[Skäddel]], [[Seedelsbierich]] un [[Strukelje]].

In Seelterlound rakt et do naiste Buurskuppe: [[Baalenje]] - [[Bäätholt]] - [[Bieuwelte]] - [[Fäärmesound]] - [[Hällene]] - [[Heeselbierich]] - [[Hollen]] - [[Hollenerfoan]] - [[Hollenbround]] - [[Klaaster]] (Boukeläsk) - [[Knülke]] (Skillup) - [[Loanghoarst]] - [[Muddebierich|Siedlenge Muddebierich]] - [[Näiwal]] - [[Roomelse-Aast]] - [[Roomelse-Wääst]] mäd [[Hoogebierich]], [[Häärst]] un [[Raake]] - [[Seedelsbierich-Kolonie]] - [[Skäddelerdom]] - [[Strukelje-Wääst]] - [[Uutände]] - [[Ubbehusen]] - [[Wietsound]]

=== Klima ===
Dät Seelterlound lait in n mäitige Klimazone, wät unner Ienfloud fon ju [[Noudsee]] stound. In n Suumer sunt do Deegestemperatuuren läiger as in dät Binnenlound, in n Winter sunt do Temperatuure maastens haager.

Ätter ju Klimaklassifikation fon Köppen lait dät Seelterlound in n Gebiet, dät ju Iendeelenge ''Cfb.'' häd.&lt;ref&gt;[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/ Waareldkoarte mäd aktualisierde Doaten uut ju Köppen-Geiger-Klimaklassifikation]&lt;/ref&gt; (Klimazone C: woorm-mäitige Klima, Klimatyp f: fuchtich-mäitige Klima, Unnertyp b: woorme Suumer) Dät Klima is maritim, maastens is dän Suumer relativ köilich un rakt et relativ fuul Rien, man die Winter is mild un in n Winter faalt nit fuul Snee.

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;&quot;
! style=&quot;background: #99CCCC; color: #000080&quot; height=&quot;17&quot; | Mound
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jan
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Feb
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Mee
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Apr
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Moa
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jun
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jul
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Aug
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Sep
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Okt
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Nov
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Dez
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Truchsleek Jier
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Maks. Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,56
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,33
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 7,71
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,85
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,83
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19,68
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 20,9
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 21,46
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 18,07
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13,58
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 8,14
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,91
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''12,59'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Min. Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | -1,36
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | -1,2
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 0,86
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,05
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,91
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,95
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,69
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,54
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,38
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,38
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,73
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 0,19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''5,01'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,09
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,57
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,27
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 7,44
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,86
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 14,79
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,28
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,47
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13,72
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,97
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 5,42
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,53
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''8,78'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; height=&quot;16;&quot; | Rien (mm)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 61
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 40
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 54
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 46
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 56
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 70
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 77
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 68
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 65
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 66
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 76
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 70
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | &lt;center&gt;'''62'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Riendeege
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 18
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 17
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 14
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''16'''&lt;/center&gt;
|-
|}
Wälle: mappedplanet.com&lt;ref&gt;[http://www.mappedplanet.com/klima/index.php?lat=53.05000000&amp;lon=7.71667000 mappedplanet.com]&lt;/ref&gt;

== Geskichte ==
{{UureSiede|Geskichte fon Seelterlound}}
[[Bielde:Oolde Woapen Seelterlound.jpg|thumb|right|Dät [[Seelter Siegel|Oolde Siegel]] fon Seelterlound uut sowät 1400, mäd Woapen.]]
[[Bielde:Ostfriesland um 1300.png|thumb|Aast-Fräislound um dät Jier 1300]]
Seelterlound lait ap n 15 Kilometer loang un een bit fjauer Kilometer breed Soundailound midde in do Foane. Deertruch waas et loange Tied gjucht isolierd un bit tou dät 19. Jierhunnert ien kuud me bloot mäd n Skip uur ju [[Seelter Äi]] in Seelterlound kuume. Twiske 1100 un 1400 wuud ju [[Tecklenbuurich|Tecklenbuurger]] Groafskup [[Suugel]], ju dät Seelterlound fon däälich un Deele fon dän Humling uumfoatede, fon [[Fräisen]] uut dät [[Aast-Fräislound]] fon däälich besiedeld. Of deerfoar al wäkke wäästfäälske Siedeler in dät Gebiet woond hääbe, is striedich. 

Fon ju Groafskup Suugel (''Comitia Sygeltra'') häd dät Seelterlound (&quot;''Sagelter Land''&quot;) uk wäil sin Noome (sjuch ju Skizze unner).

Apgruund fon ju Isolation häd sik ju oaine Sproake fon dät Seelterlound äntwikkeld un is bewoard blieuwen. Ju [[Seelterfräisk]]e Sproake is n Dialekt fon ju Fräiske Sproake, ju in uur Deele fon Aast-Fräislound siet Jierhunnerte uutstuurwen is.

Ju ooldste [[Uurkunde]] stamt uut 1319. Seelterlound hied goude [[Kontakte fon Seelterlound|Kontakte]] ätter dät Noude, man uk ätter dät Suude wai. In dät Jier 1400 wäd dät fon dän Groaf fon [[Tecklenbuurich]] an [[Munster]] uurdrain. Man in ju Tied wäide uk do [[aastfräiske Ienfloude]] gratter.

Seelterlound hiede in dät [[Middeloaler]] ne oaine Ferfoatenge un ne oaine Gjuchtsboarkaid. Toun Biespil is ne skriftelke [[Seelter Loundgjucht|Loundgjuchtsoardenge]] uut dät Jier 1587 bewoard blieuwen, wierfon die Uursproang düütelk aller waas. Muugelk wuud dät truch [[Korl die Groote|Korl dän Groote]], die do Fräisen ju Legende ätter eenige Privilegien tousicherde (sjuch: [[Fräiske Fräiegaid]]). Dät Seelterlound wuude tou do symboliske [[Soogen Seelounde]] täld un hiede ne do uur fräiske Loundesmeenten äänelke bienaist demokratiske Ferwaltenge: Eenmoal in t Jier wuude die Tweelwerräid wääld, die dan Ferwaltenge un Gjuchtspreekenge latte. 
Deer ju Loundnoome fon do Fräisen in dät Seelterlound eerste leet ärfoulgede, waas dät Gebiet nit heerskupsfräi. Toueerst wieren do Groafen fon [[Tecklenbuurich]] do Loundesheeren, leeter dät Deelstift [[Munster]], dan die Fürstbiskop fon [[Munster]]. Seelterlound hiede daach fiergungende Fräiegaide un waas deermäd uk unner froamde Heerskup n gjucht uunouhongich Gebiet. Do seelter Fräisen wisten hiere ounstammende Fräiegaidsgjucht gjucht loange tou bewoarjen. Uk hier died ju isolierde Loage hier Uuriges.
In 1803 wuude Seelterlound mäd ju Säkularisierenge fon dät Bisdum Münster dät Härtsochdum Ooldenbuurich tousloain. Nit fuul leeter roate et unner [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] n kuut frantsöösk Intermezzo. In dät Jier 1934 wuude eerstmoals ne ''Meente Seelterlound'' iengjucht, wierbie ieuwenske Roomelse un Skäddel uk dät däälich tou [[Ait]] tällende [[Näiskäddel]] heerde. An n 1. Meerte 1974 äntstuud dan mäd ju kommunoale Gebietsreform ju Meente Seelterlound so as ju däälich is.

Do bit tou ju Gebietsreform fon 1974 tjo oainständige Meenten wieren [[Strukelje]], [[Roomelse]] un [[Skäddel]]. Dät Koloniegebiet [[Seedelsbierich]] waas ne Buurskup fon Skäddel, man hier wäd nit moor fuul Seeltersk baald.

Bie ju Touhoopelääsenge fon do tjo Haudmeenten geen et uum ju Ferdeelenge fon do Sweerpunkte: Strukelje skuul dät Koopenskupsweerpunkt wäide, Roomelse hiede ju Real- un Haudskoule mäd Orientierengsstappe un in Skäddel bleeuw ju Meenteferwaltenge. Däälich is dät nit so as dät plaand waas, Strukelje un Skäddel hääbe aal do wichtige Institutione ouroat an Roomelse.

Ju Bielde fon do Täärpe häd sik uurloang annerd. In dät Jier 1821 wüütede toun Biespil in Skäddel n grooten Bround un fernäilde 27 Huuse, deerfon doarsten bloot 12 Huuse wier apbaud wäide. In April 1945 wuuden 17 Huuse truch Bomben fernäild, wierfon nit fuul wier ap hiere oolde Steede apbaud wuuden sunt.

Truch ju groote Ferkoppelenge un Uutsiedelenge fon Buurenhoawe uut dät Täärp wuud et muugelk, do fräi wuudene Gruundstukke tou Ferbeeterenge fon ju Infrastruktuur tou bruuken. Do uut dät Täärp uutsiedelde Buurenhoawe kreegen in do Buurskuppe näie Steeden. Do Täärpe sunt also ätter 1945 gans uurs wuuden. In do lääste Jiertjaande sunt näie Woonsteeden äntsteen.

== Demografie ==
[[Bielde:SEELTN3.JPG|thumb|Ju Äntwikkelenge fon dän Noome Seelterlound &lt;small&gt;(Ätter [[Literatuur uur Seelterlound|Kramer 1994:36]])&lt;/small&gt;.]]
=== Sproaken ===
In dät Seelterlound wäd dät [[Seelterfräisk]]e fon ungefeer 2.000 Ljuude boald. Dät Seelterfräiske is dät lääste Aast-Fräiske, wät et däälich noch rakt. Ieuwenske dät Seelterfräiske wäd Hooch-Düütsk un Plat-Düütsk in ju Meente baald. In dät Seelterlound woonje uk Russen, do hiere Määmesproake noch baale konnen.

=== Befoulkengsäntwikkelenge ===
{{UureSiede|Äntwikkelenge fon Huushollengen un Persone in dät Seelterlound}}

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:225
PlotArea = width:650 height:200 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:15
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:2 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:10 text:9.500
 bar:1964 from:start till:9 text:9.046
 bar:1970 from:start till:8 text:8.259
 bar:1980 from:start till:8 text:8.454
 bar:1990 from:start till:9 text:9.614
 bar:1995 from:start till:12 text:12.221
 bar:2007 from:start till:12 text:12.869
 bar:2009 from:start till:13 text:13.325
 bar:2010 from:start till:13 text:13.031

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon dät Seelterlound
&lt;/timeline&gt;

=== Säärke, Fräisäärke, Religionsmeenskuppe ===
{{UureSiede|Gloowe in Seelterlound}}

Deer dät Seelterlound bit tou dät Jier 1803 politisk tou dät Läichstift Munster heerde, is et katoolsk ääntet. Do Seelterfräisen heere tou do litje koppel Fräisen, do der traditionel ju roomske Säärke heere. Unner ju [[Reformation]] wuuden do Seelterfräisen innerdoat luttersk, man ätter dän wäästfoalsken Free wuuden ju daach wier katoolsk [[Juunreformation]]). Stump wäästelk un noudelk fon Seelterlound befint sik deertruch n gjucht skäärp Konfessionsskeed tou dät [[luttersk]]e Aast-Fräislound.
Truch ju Uumsiedelenge ätter dän [[Twäide Waareldkriech]] un näie Ienwoonere fon Seelterlound uut [[Ruslound]] annerde sik ju konfessionelle Touhoopesättenge fon ju Befoulkenge. Däälich rakt et wier lutterske Meenten un een fräisäärkelke Meente ([[Baptiste]]) in  Seelterlound.
Uk ne Moskeemeente häd sik in Roomelse bilded, wierfon do Besäikere uursproangelk uut de [[Turkäi]] kuume. 

==== Roomsk-katoolske Säärkenmeente St. Jakobus ====
Siet dän 27. April 2008 rakt et bloot noch een roomsk-katoolske Säärkenmeente in Seelterlound. Do fjauer juundäst oainständige Säärkenmeenten
* St. Georg, Strukelje
* St. Jakobus, Roomelse
* St. Peter und Paul, Skäddel
* St. Petrus Canisius, Seedelsbierich
wuuden fon dän Biskop fon Munster aphieuwed un tou ne näie Säärkenmeente &quot;St. Jakobus in Seelterlound&quot; mäd sin Sit in Roomelse touhoopefoated. Dät Rektorat St. Antonius, Boukeläsk, waas aal in 2006 aphieuwed un mäd St. Georg, Strukelje, fereend wuuden. Pestoorsäärke fon dät Seelterlound is ju St. Jakobus-Säärke in Roomelse. Tou ju roomsk-katoolske Pestooräi heere fääre do in de [[Kommunoalreform]] fon ju politiske Meente outrände Gebiete fon Aastrauderfeen un Elisabethfeen. Ju roomsk-katoolske Meente fon Seelterlound faalt as een Deel fon dät Bisdum Munster unner dän 'Biskoppelke Munster Offizial' mäd Sit in [[Fächt]].

==== Evangeliske Säärkenmeenten ====
* Evangelisk-Lutheriske Trinitatis Säärkenmeente, Seedelsbierich (Trinitatis Säärke)

Die aastelke Deel fon Strukelje heert tou ju lutterske Kristussäärke in [[Elisabethfeen]], die wäästelke Deel, as uk dät Täärp Roomelse, heere tou ju lutterske Säärkenmeente [[Idafeen]], däälich [[Aastrauderfeen]].

==== Fräisäärken ====
* Evangelisk-Fräisäärkelke Meente Seedelsbierich

== Politik ==
=== Meenteräid ===
[[Bielde:Sitzverteilung Gemeinderat Saterland 2006.svg|Sitferdeelenge Meenteroat Seelterlound 2006|thumb]]
Hierunner foulgje do Resultoate fon do Woalen in 2011, 2006 un 2001:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''Paatäi'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2011'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2006'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2001'''
|- 
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| [[Christlich Demokratische Union Deutschlands|CDU]]
| 19 Sitte || 19 Sitte || 24 Sitte
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]]
| 4 Sitte || 3 Sitte || 5 Sitte
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| UWG Seelterlound
| 3 Sitte || 4 Sitte || 2 Sitte
|-
|}

=== Buurmästere siet 1999 ===
* Buurmäster: Hubert Frye (CDU)
*Repräsentative Fertreedenge fon dän Buurmäster:
** Steedefertreedende Buurmästerske: Marianne Fugel
** Steedefertreedenden Buurmäster: Gerd Olling 
** Steedefertreedenden Buurmäster: Leonhard Rosenbaum
*Ferwaltengsfetreedenge fon dän Buurmäster:
** 1. Meenteräid: Wilhelm Hellmann

=== Woapen un Flaage ===
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Saterland-Wappen.png|153x103px|Wapen fon Seelterlound]]
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Saterland flag.png|153x103px|Flaage fon Seelterlound]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;Woapen un flaage fon Seelterlound&lt;/small&gt;
|}
Blasonierenge: &quot;Dät wiest in Rood ap n gouldenen Troonsessel ne sittende, junge Köönichsfiguur mäd Krullen un een blau Gewand mäd gouldene Apstiksel, gouldene Hoike un gouldene Skoue, in ju Linke een goulden Säpter, in ju hoochheeldene Gjuchte n gouldenen Rieksappel. An dän Troon liend is die Rieksskild, n swotten Dubbeloadeler in Gould.&quot; Dät Woapen wiest Korl dän Groote (&quot;carolus magnus&quot;), die do Fräisen ju Legende ätter hiere wiedloangjende [[Fräiegaidsgjuchte]] tousicherd hiede.

Ju Flaage fon ju Meente is blau/gould (jeel)/blau mäd dät Meentewoapen in ju Midde fon dät jeele Fäild. Ju Ferhooldenge fon do blaue Raantstriepen tou do braadere jeele Middelstriepen bedrächt 1/5 : 3/5 : 1/5.

=== Stäädpartnerskuppe ===
[[Środa Śląska]], Polen.&lt;ref&gt;[http://www.saterland.de/PDF/urkunden.pdf Urkunden mäd ju Partnerstääd Środa Śląska, Polen]&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
=== Bauwierke ===
[[Bielde:Bahnhofscharrel.jpg|thumb|left|Die oolde Boanhoaf fon Skäddel, wier däälich dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]] tou fienden is.]]
Ju Baksteenkapälle fon ju fröiere Deelläitenge fon dän [[Johanniter]]oarden in [[Boukeläsk]] is uut dät 13. Jierhunnert un is ju eenige fon disse Oard. Aal do uur fräiske Kommenden fon dän Oarden sunt in ju Reformation unnergeen, un do Bauwierke fernäild wuuden. So stoalt ju dän [[Antonius die Groote|Hl. Antonius]] wäide Kapälle in [[Klaaster|Klaasterbusk]] n kultuurhistorisk Kleenood deer. Ju is nit bloot dät ooldste katoolske Goddeshuus in ju Meente, man uk dät ooldste Bauwierk in dät ganse Seelterlound. In dät Jier 2005 wuude ju apweendich restaurierd.

Skäddel is dät Säntrum fon ju seelterfräiske Sproake, deer is dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]] tou fienden in dan oolde [[Boanhoaf]]. Dät Kultuurhuus wäd benutsed as Fereensheem fon dän [[Seelter Buund]] un et rakt deer n Radiostudio fon ju [[Ems-Vechte-Welle]] foar ju [[Seelter Seendenge]] ap dän regionoale [[Seender]]. In Skäddel rakt et uk noch ju [[Wiendmäälne|Galeriehollounderwiendmäälne]] fon 1870 mäd n [[Skäddeler Määlnemuseum|Heimatmuseum]] un Woainremise. In dät Täärp sunt buutendät ferskeedene Bautoankmoale. Fääre rakt et dät Natuurtoankmoal '[[Loanghoarst]]er Iesk' un ju grootste [[Rouk]]ekolonie fon [[Düütsklound]].

In Seelterlound befint sik uk die Seender [[DHO38]] fon ju Düütske Marine. Ju Marinefunksteede is dät hoochste begungbere Bauwierk in West-Europa (man bloot foar [[Suldoat]]e). Ju oachte 354,8 Meter hooge rood-wiet Maäste sunt bit tou ne Fierte fon moor as 20 Kilometer tou sjoon. Ju fuchtige Foanboudem häd bie ju Woal uum ne Steede tou waälen n wichtigen Faktor weesen. Ju Marinefunksteede bleeuw loange Tied uut militariske Gruunden n wieten Fläk ap do Koarten. Wieren do Seelter 1973 noch bliede weese, dät jo ne deer plaande Bombenousmietsteede ferhinnerje kuuden, stuuns hääbe do Nood uur ju [[Stroalengsbelastenge]].

=== Sport un Fräitied ===
[[Bielde:Idasee2.jpg|thumb|Ju Woaterskianloage ap dän Idasee]]
Dät [[Fräitied]]anbod in Seelterlound is gans riek. Mädnunner rakt et 27 Sport- un Skutsbuunde un tjo Karnevalbuunde in ju Meente. Et rakt 13 Sportsteeden, tjo Tennisanloagen un two Tennishallen, fjauer Sporthallen un tjo Riedhallen. Deertou kumt een Skaterboan un een Indoor- un een Outdoor Kartboan, ju der in dät Täärp Roomelse ansiedeld sunt. Swimsport- un Boademuugelkhaide rakt et in dät Fräitiedboad fon Roomelse, as uk in ju &quot;[[Hollener See]]&quot;. In dät Täärp Strukelje befint sik n &quot;Paddel un Pedal&quot;-Station as Anloopsteede foar dät [[Flitsepeewonderjen|Flitsepee-]] un [[Woaterwonderjen]]. In Seedelsbierich is ne multiple Buutensportanloage (Basketball unsofääre), as uk n Beachvolleyballfäild un ne Skaterboan.

=== Räägelmäitige Feranstaltengen ===
* Karneval mäd Uumtoach in Roomelse
* Karneval in Skäddel un Seedelsbierich
* Skutsfäste in Strukelje, Baaljene, Hollen, Skäddel un Seedelsbierich
* Kroammäärked in Roomelse
* Wienachtsmäärked in Strukelje, Roomelse, Skäddel un Seedelsbierich
* Strukeljer Diekpaatie (2. Snäiwende in September)
* Heemataiwend af Sloachtfäst fon dän Seelter Buund (ouwikseljend fon Jier tou Jier)

=== Kultuurelle Fereene ===
[[Bielde:Johanniterkapelle Bokelesch135.jpg|thumb|Ju Johanniterkapälle in Boukeläsk]]
Kultuurelle Fereene in dät Seelterlound sunt&lt;ref&gt;[http://www.saterland.de/htm/vereine.htm Fereene in Seelterlound] {{Webarchiv|url=http://www.saterland.de/htm/vereine.htm |wayback=20110926133303 |text=Fereene in Seelterlound |archiv-bot=2021-08-08 22:52:25 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;:
* Songgruppe [[Seelter Sjungere]] 
* [[Foulksdons|Bäidensdonsgruppe &quot;Tanzalarm&quot; Skäddel]] 
* [[Foulksdons|Foulksdonsgruppe Seelter Dons- un Drachtenkoppel Skäddel]]
* [[Foulksdons|Foulksdonsgruppe Seelterlound, Strukelje]]
* [[Skäddeler Määlnefereen]] 
* Burgerfereen Skäddel
* Burgerfereen Strukelje 
* Burgerfereen Seedelsbierich
* Speelkoppel Skäddel
* [[Baier- un Böllerfereen Skäddel]]
* [[Böllercomité fon 1888|Böllercomité fon 1888, Roomelse]]
* [[Heemat- un Böllerfereen &quot;Widerhall&quot; e.V.|Heemat- un Böllerfereen &quot;Widerhall&quot; e.V., Wietsound]]

=== Seelter Läid ===
In Seelterlound kon bie ferskeedene Feranstaltengen dät [[Seelter Läid]] fon [[Pestoor Schulte]] spield wäide.

== Wirtskup un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Saterland_mechanical_peat_digging_1982.jpg|thumb|right|300px|Mechaniske Eedgreeuweräi in n Wäästfoan, 1982.]]
=== Eedgreeuwen ===
In dät Seelterlound wäd däälich noch [[Eedgreeuwe|Eed]] greeuwen. In dän Wäästfoan wäide alle Jiere sowät 400.000 Kubikmeter Eed uut dän Boudem hoald.&lt;ref&gt;[http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/laenderreport/781495/ Endstation Balkon] ap Dradio.de (blouked ap n 7. Meerte 2010)&lt;/ref&gt;

=== Ferkier ===
Do Buundessträiten [[Buundessträite 72|72]], 401 un 438 ferbienden Seelterlound mäd do Autoboanen. Truch Seelterlound fiert ju Iesenboansträkke Wäästersteede/Ocholt–Seedelsbierich fon dän Oamsloundske Iesenboan. Disse Sträkke wäd siet loange Tied bloot noch bruukt foar Göiderferkier, un dät rakt noch [[Museumsiersenboan Ammerlound-Seelterlound MAS|Museumsüüge]].

Ap dät suudelk oungränsende Kustenkanoal wäd Binnenskipfoart twiske ju [[Oamse]] un ju Hunte bedrieuwen. An dän Kustenkanoal wäd stuuns ju sonaamde c-Port apgjucht, n Industriepark un Hoawen foar ju Region Ooldenbuurger Munsterlound.

=== Bedrieuwe ===
* HANSA - Fentilatore un Maskinenbou - Neuman GmbH Strukelje
* UNLAND GmbH Seedelsbierich - Moaket Gardinen un Stoffe
* Claassen-Maschinenbau GmbH Skäddel - Moaket Metaldeele
* Gebr. Bruns Heizungskesselbau GmbH, Skäddel
* Eedwierk Brinkmann, Skäddel
* Nikko-Metalwierk, Näiwal
* NOKA Holtferoarbaidenge-GmbH Roomelse 
* Waskönig+Walter Kabel-Werk GmbH u. Co. KG Roomelse – Moaked Koabel, Roomelse
* OPTIMAS - Maschinenbau GmbH, Roomelse
* Kurre Maschinenbau, Roomelse
* Evers Metallbau GmbH, Roomelse
* Müller Maschinenbau, Roomelse
* Buss Eedferoarbeitenge, Roomelse
* NSB Sträitenbau, Roomelse
* Eedwierk [[Moorkultuur Roomelse]]

=== Bildenge ===
Dät Seelterlound ferföiget uur fjauer Grundskoulen in Strukelje, Roomelse, Skäddel un Seedelsbierich. Dät Skoulsäntrum Seelterlound mäd Haudskoule un Realskoule befint sik in Roomelse. Ap dän Ploats fon dät Skoulsäntrum Seelterlound befint sik dät Laurentius-Siemer-Gymnasium.

== Suune un Dochtere fon Seelterlound ==
{{UureSiede|Lieste fon do Suune un Dochtere fon Seelterlound}}

== Literatuur ==
* Annette Heese: ''Das Saterland – Ein Streifzug durch die Geschichte.'' 1988, ISBN 3-9801728-0-5
* Hans Mahrenholtz: ''Schrifttum über das Saterland.'' 1963, ISBN B0000BL91A
* [[Dieter Stellmacher]]: ''Das Saterland und das Saterländische.'' Florian Isensee GmbH 1998, ISBN 3-89598-567-8
* J. G. Hoche: ''Reise durch Osnabrück und Niedermünster in das Saterland, Ostfriesland und Gröningen.'' Bremen 1800. Nachdruck Verlag Theodor Schuster 1978, ISBN 3-7963-0137-1
* Hanne Klöver: ''Spurensuche im Saterland. Ein Lesebuch zur Geschichte einer Gemeinde friesischen Ursprungs im Oldenburger Land.'' SKN Druck &amp; Verlag GmbH &amp; Co. 1998, ISBN 3-928327-32-1
* Miroslaw Piotrowski (Hg.): &quot;Die Johanniterkapelle in Bokelesch&quot;, Isensee Verlag, Oldenburg 2007, ISBN 3-89995-213-8

== Sjuch uk ==
[[Bielde:Portal.svg|18 px]] '''[[Portoal:Seelterlound]]'''
* [[Literatuur uur Seelterlound]]
* [[Seelterfräiske Literatuur]]
* [[Noomenkunde]]
* [[Seelter Loundgjucht]]
* [[Radbod]]
* [[Guinness Rekordbouk]]
* [[Foulksdons]]
* [[Seelter Buund]]
* [[Seelter Sjungere]]

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [https://web.archive.org/web/20081107191907/http://www.saterland.de/index2.html Meente Seelterlound].
* [http://saterland.hyves.de/blog/ Webloch mäd Näis un Doaten fon  Seelterlound].
* [http://www.nwzonline.de/index_regionalausgaben_kreis_cloppenburg_saterland_artikel.php?id=2520762&amp; Vom Strouts Wai bis zum Ockethun] (NZW)
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050564/32_WEITERE_HISTORISCHE_FOTOS_AUS_DEM_SATERLAND/TJK4/ Dr. Botkes Bielden fon Seelterlound uut 1931 un uur oolde Bielden].
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050572/30_SATERL_NDER_BILDARCHIV_VON_THEO_DEDDENS/ECij/?pageid=D1BHDHO4RJ4GC80K Oolde Bielden fon Skäddel uut dät Archiv fon Theo Deddens]
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050566/31_FOTOS_VON_PYT_KRAMER_WALTER_DEEKEN_UND_ANNETTE_HEESE/TwIq/?pageid=J47KSQA1SCO4K4O8 Moor oolde Bielden uut Seelterlound] uut 'Lound un Noomen' fon Pyt Kramer
* [http://94.100.122.165/806000001-806050000/806037401-806037500/806037455_8_SZ1P.pdf?pageid=5TD3B9N0QFOC4OG8C Oolde Bielden uut Seelterlound] uut 'Saterland in alten Ansichten' fon Annette Heese (PDF-Dotäie)
* [https://web.archive.org/web/20120611055829/http://www.niedersaechsische-muehlenstrasse.de/index.php?id=347 Skäddeler Määlne &quot;Hanekamps Windmühle]
* [https://web.archive.org/web/20100830125118/http://www.moorfahrten.de/cms/ &quot;Seelter Foonkieker&quot;]
* [http://www.youtube.com/watch?v=vIUvKXMa4tQ&amp;feature=related You Tube Fideo uur Seelterlound]
* [http://www.youtube.com/watch?v=Mtp7obdJFHs&amp;feature=related You Tube Fideo Moorerlebnisroute]
* [https://web.archive.org/web/20160309170611/http://www.saterland.de/PDF/urkunde.pdf Urkunde fon dät Guinness-Bouk]
* [https://web.archive.org/web/20160304204308/http://seelter.16mb.com/LOUNDNOOMEN1R70.pdf Die Noome fon Seelterlound, Sieden 31-36]

{{Seelterlound}}
{{Bauwierke in Seelterlound}}
{{Kloppenbuurich}}
{{wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Commons Boolke|Saterland}}

[[Kategorie:Fräislound|*]]
[[Kategorie:Seelterlound| ]]
[[Kategorie:Aast-Fräislound]]
[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Stääd in Läichsaksen]]</text>
      <sha1>ln0ajtmrf5mmlk28g5pf6akmitiwndp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121119</id>
      <parentid>121118</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:59:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kultuurelle Fereene */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30393" xml:space="preserve">{{Infobox Meente Seelterlound|
noome              = Seelterlound |
flaage             = {{border|[[Bielde:Saterland flag.svg|130px|Flaage fon Seelterlound]]}} |
woapen             = [[Bielde:Saterland-Wappen.svg|100px|Woapen fon Seelterlound]] |
koarte             = [[Bielde:Ost-Friesland.svg|260px|Dät Seelterlound in Aast-Fräislound]] |
buundeslound       = [[Läichsaksen]] | 
loundkring         = [[Kloppenbuurich]] | 
hööchte            = 6 &lt;small&gt;M. buppe N.N.&lt;/small&gt; |
fläche             = 123,62 km² |
ienwoonertaal      = 13.283  &lt;small&gt;''(2015)''&lt;/small&gt; |
befoulkengstichte  = 107 Ienw. pro km² |
buurmäster         = Hubert Frye ([[CDU]]) |
websiede           = [http://www.saterland.de/index2.html saterland.de]
}}

'''Seelterlound''' (Düütsk: ''Saterland'') is ne [[Meente]] in dän [[Loundkring Kloppenbuurich]] in [[Läichsaksen]], mäd ne Fläche fon 123,62 km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; un ap n 31. Dezember 2015 13.283 Ienwoonere. Dät Seelterlound häd fjauer Täärpe: [[Roomelse]], [[Strukelje]], [[Seedelsbierich]] un [[Skäddel]]. 

An n 1. Meerte 1974 äntstuud mäd ju kommunoale Gebietsreform ju Meente Seelterlound so as ju däälich is. Do bit tou ju Gebietsreform fon 1974 tjo oainständige Meenten wieren Strukelje, Roomelse un Skäddel. Ju [[fräisk]]e [[Sproake]] fon dät Seelterlound, dät [[Seeltersk]]e, is ju litste anärkoande [[Minnerhaide]]sproake fon [[Europa]]. 

== Geografie ==
[[Bielde:Saterland in CLP.svg|thumb|Dät Seelterlound in dän Loundkring Kloppenbuurich]]
=== Geografiske Loage ===
Dät Seelterlound lait in dät Noudwääste fon dät [[Ooldenbuurger Munsterlound]], in dät Trjokaant [[Lier]], [[Kloppenbuurich]], [[Ooldenbuurich]]. In dät Suude wäd dät Seelterlound fon dät [[Kustenkanoal]] begränsed, in dät Noude un Noudwääste slut dät an [[Aast-Fräislound]] oun, man bietiede wäd uk dät Seelterlound deertou reekend. Ju [[Leda]] is een Äi un ju Noudgränse fon dät Seelterlound, ju fljut fon dät Aaste ätter dät Wääste. 

In dät Wääste wäd dät Seelterlound ougränsed fon dät tou ju Meente [[Aastrauderfeen]] heerende Täärp [[Idafeen]], wät fröier as Foankolonie ap seelter Gruunde anlaid wuuden is. Disse [[Foan]]-Täärpe lääse in dät Gebiet, weer fröier die sweer tou passierjende Foan uum dät Seelterlound tou liech. In dät Aaste wäd dät Seelterlound truch dän Elisabethfeenkanoal ousleeten, die uur ju ganse Loangte n geografisk Skeed bildet. Ju bit tou ju Burgeräntskeedenge fon 1949 (1951) tou Seelterlound heerende fröiere Foanmeente Elisabethfeen an dän Elisabethfeenkanoal heert apstuuns tou ju Meente Bäärsel.

Seelterlound wäd fon ju [[Seelter Äi]] fon dät Suude ätter dät Noude truchfleeten un deelt et in do two behärskjende Foane: [[Wäästfoan]] un [[Aastfoan]]. Suudelk fon dät [[Kustenkanoal]] lait [[Näiskäddel]], dät bit tou 1974 tou dät Seelterlound heerde. Two grattere Meere in dät Seelterlound sunt ju [[Hollener See]] appe naite fon [[Hollen]]/[[Roomelse]] un ju [[Maiglöckchensee]] wäästelk fon Skäddel.
[[Bielde:Skäddel-2.jpeg|thumb|350px|Twosproakige Täärpnoomen]]

=== Noabermeenten ===
Dät Seelterlound gränsed an fieuw ferskeedene Noabermeenten. In dät Wääste un Noude gränsed ju Meente Seelterlound an [[Aastrauderfeen]] un [[Tjootern]] ([[Samtmeente Jümme]]). Do Meenten [[Bäärsel]] un [[Ait]] in dät Aaste un Suudaaste sunt juust as dät Seelterlound uk Deel fon dän Loundkring Kloppenbuurich, ju Meente [[Äästerweede]] ([[Samtmeente Noudhumling]]) in dät Suude heert tou dän Loundkring [[Loundkring Oamselound|Oamselound]].

=== Täärpe un Buurskuppe ===
Dät rakt fjauer Täärpe in Seelterlound: [[Roomelse]], [[Skäddel]], [[Seedelsbierich]] un [[Strukelje]].

In Seelterlound rakt et do naiste Buurskuppe: [[Baalenje]] - [[Bäätholt]] - [[Bieuwelte]] - [[Fäärmesound]] - [[Hällene]] - [[Heeselbierich]] - [[Hollen]] - [[Hollenerfoan]] - [[Hollenbround]] - [[Klaaster]] (Boukeläsk) - [[Knülke]] (Skillup) - [[Loanghoarst]] - [[Muddebierich|Siedlenge Muddebierich]] - [[Näiwal]] - [[Roomelse-Aast]] - [[Roomelse-Wääst]] mäd [[Hoogebierich]], [[Häärst]] un [[Raake]] - [[Seedelsbierich-Kolonie]] - [[Skäddelerdom]] - [[Strukelje-Wääst]] - [[Uutände]] - [[Ubbehusen]] - [[Wietsound]]

=== Klima ===
Dät Seelterlound lait in n mäitige Klimazone, wät unner Ienfloud fon ju [[Noudsee]] stound. In n Suumer sunt do Deegestemperatuuren läiger as in dät Binnenlound, in n Winter sunt do Temperatuure maastens haager.

Ätter ju Klimaklassifikation fon Köppen lait dät Seelterlound in n Gebiet, dät ju Iendeelenge ''Cfb.'' häd.&lt;ref&gt;[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/ Waareldkoarte mäd aktualisierde Doaten uut ju Köppen-Geiger-Klimaklassifikation]&lt;/ref&gt; (Klimazone C: woorm-mäitige Klima, Klimatyp f: fuchtich-mäitige Klima, Unnertyp b: woorme Suumer) Dät Klima is maritim, maastens is dän Suumer relativ köilich un rakt et relativ fuul Rien, man die Winter is mild un in n Winter faalt nit fuul Snee.

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;&quot;
! style=&quot;background: #99CCCC; color: #000080&quot; height=&quot;17&quot; | Mound
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jan
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Feb
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Mee
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Apr
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Moa
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jun
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Jul
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Aug
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Sep
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Okt
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Nov
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Dez
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Truchsleek Jier
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Maks. Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,56
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,33
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 7,71
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,85
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,83
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19,68
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 20,9
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 21,46
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 18,07
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13,58
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 8,14
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,91
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''12,59'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Min. Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | -1,36
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | -1,2
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 0,86
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 3,05
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,91
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,95
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,69
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,54
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,38
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 6,38
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,73
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 0,19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''5,01'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Temperatuur (°C)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,09
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 1,57
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 4,27
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 7,44
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 11,86
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 14,79
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,28
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16,47
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13,72
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 9,97
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 5,42
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 2,53
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''8,78'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; height=&quot;16;&quot; | Rien (mm)
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 61
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 40
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 54
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 46
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 56
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 70
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 77
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 68
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 65
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 66
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 76
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | 70
| style=&quot;background: #FFFFFF; color: black;&quot; | &lt;center&gt;'''62'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #99CCCC; color:#000080;&quot; | Riendeege
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 18
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 13
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 17
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 14
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 15
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 16
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | 19
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''16'''&lt;/center&gt;
|-
|}
Wälle: mappedplanet.com&lt;ref&gt;[http://www.mappedplanet.com/klima/index.php?lat=53.05000000&amp;lon=7.71667000 mappedplanet.com]&lt;/ref&gt;

== Geskichte ==
{{UureSiede|Geskichte fon Seelterlound}}
[[Bielde:Oolde Woapen Seelterlound.jpg|thumb|right|Dät [[Seelter Siegel|Oolde Siegel]] fon Seelterlound uut sowät 1400, mäd Woapen.]]
[[Bielde:Ostfriesland um 1300.png|thumb|Aast-Fräislound um dät Jier 1300]]
Seelterlound lait ap n 15 Kilometer loang un een bit fjauer Kilometer breed Soundailound midde in do Foane. Deertruch waas et loange Tied gjucht isolierd un bit tou dät 19. Jierhunnert ien kuud me bloot mäd n Skip uur ju [[Seelter Äi]] in Seelterlound kuume. Twiske 1100 un 1400 wuud ju [[Tecklenbuurich|Tecklenbuurger]] Groafskup [[Suugel]], ju dät Seelterlound fon däälich un Deele fon dän Humling uumfoatede, fon [[Fräisen]] uut dät [[Aast-Fräislound]] fon däälich besiedeld. Of deerfoar al wäkke wäästfäälske Siedeler in dät Gebiet woond hääbe, is striedich. 

Fon ju Groafskup Suugel (''Comitia Sygeltra'') häd dät Seelterlound (&quot;''Sagelter Land''&quot;) uk wäil sin Noome (sjuch ju Skizze unner).

Apgruund fon ju Isolation häd sik ju oaine Sproake fon dät Seelterlound äntwikkeld un is bewoard blieuwen. Ju [[Seelterfräisk]]e Sproake is n Dialekt fon ju Fräiske Sproake, ju in uur Deele fon Aast-Fräislound siet Jierhunnerte uutstuurwen is.

Ju ooldste [[Uurkunde]] stamt uut 1319. Seelterlound hied goude [[Kontakte fon Seelterlound|Kontakte]] ätter dät Noude, man uk ätter dät Suude wai. In dät Jier 1400 wäd dät fon dän Groaf fon [[Tecklenbuurich]] an [[Munster]] uurdrain. Man in ju Tied wäide uk do [[aastfräiske Ienfloude]] gratter.

Seelterlound hiede in dät [[Middeloaler]] ne oaine Ferfoatenge un ne oaine Gjuchtsboarkaid. Toun Biespil is ne skriftelke [[Seelter Loundgjucht|Loundgjuchtsoardenge]] uut dät Jier 1587 bewoard blieuwen, wierfon die Uursproang düütelk aller waas. Muugelk wuud dät truch [[Korl die Groote|Korl dän Groote]], die do Fräisen ju Legende ätter eenige Privilegien tousicherde (sjuch: [[Fräiske Fräiegaid]]). Dät Seelterlound wuude tou do symboliske [[Soogen Seelounde]] täld un hiede ne do uur fräiske Loundesmeenten äänelke bienaist demokratiske Ferwaltenge: Eenmoal in t Jier wuude die Tweelwerräid wääld, die dan Ferwaltenge un Gjuchtspreekenge latte. 
Deer ju Loundnoome fon do Fräisen in dät Seelterlound eerste leet ärfoulgede, waas dät Gebiet nit heerskupsfräi. Toueerst wieren do Groafen fon [[Tecklenbuurich]] do Loundesheeren, leeter dät Deelstift [[Munster]], dan die Fürstbiskop fon [[Munster]]. Seelterlound hiede daach fiergungende Fräiegaide un waas deermäd uk unner froamde Heerskup n gjucht uunouhongich Gebiet. Do seelter Fräisen wisten hiere ounstammende Fräiegaidsgjucht gjucht loange tou bewoarjen. Uk hier died ju isolierde Loage hier Uuriges.
In 1803 wuude Seelterlound mäd ju Säkularisierenge fon dät Bisdum Münster dät Härtsochdum Ooldenbuurich tousloain. Nit fuul leeter roate et unner [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] n kuut frantsöösk Intermezzo. In dät Jier 1934 wuude eerstmoals ne ''Meente Seelterlound'' iengjucht, wierbie ieuwenske Roomelse un Skäddel uk dät däälich tou [[Ait]] tällende [[Näiskäddel]] heerde. An n 1. Meerte 1974 äntstuud dan mäd ju kommunoale Gebietsreform ju Meente Seelterlound so as ju däälich is.

Do bit tou ju Gebietsreform fon 1974 tjo oainständige Meenten wieren [[Strukelje]], [[Roomelse]] un [[Skäddel]]. Dät Koloniegebiet [[Seedelsbierich]] waas ne Buurskup fon Skäddel, man hier wäd nit moor fuul Seeltersk baald.

Bie ju Touhoopelääsenge fon do tjo Haudmeenten geen et uum ju Ferdeelenge fon do Sweerpunkte: Strukelje skuul dät Koopenskupsweerpunkt wäide, Roomelse hiede ju Real- un Haudskoule mäd Orientierengsstappe un in Skäddel bleeuw ju Meenteferwaltenge. Däälich is dät nit so as dät plaand waas, Strukelje un Skäddel hääbe aal do wichtige Institutione ouroat an Roomelse.

Ju Bielde fon do Täärpe häd sik uurloang annerd. In dät Jier 1821 wüütede toun Biespil in Skäddel n grooten Bround un fernäilde 27 Huuse, deerfon doarsten bloot 12 Huuse wier apbaud wäide. In April 1945 wuuden 17 Huuse truch Bomben fernäild, wierfon nit fuul wier ap hiere oolde Steede apbaud wuuden sunt.

Truch ju groote Ferkoppelenge un Uutsiedelenge fon Buurenhoawe uut dät Täärp wuud et muugelk, do fräi wuudene Gruundstukke tou Ferbeeterenge fon ju Infrastruktuur tou bruuken. Do uut dät Täärp uutsiedelde Buurenhoawe kreegen in do Buurskuppe näie Steeden. Do Täärpe sunt also ätter 1945 gans uurs wuuden. In do lääste Jiertjaande sunt näie Woonsteeden äntsteen.

== Demografie ==
[[Bielde:SEELTN3.JPG|thumb|Ju Äntwikkelenge fon dän Noome Seelterlound &lt;small&gt;(Ätter [[Literatuur uur Seelterlound|Kramer 1994:36]])&lt;/small&gt;.]]
=== Sproaken ===
In dät Seelterlound wäd dät [[Seelterfräisk]]e fon ungefeer 2.000 Ljuude boald. Dät Seelterfräiske is dät lääste Aast-Fräiske, wät et däälich noch rakt. Ieuwenske dät Seelterfräiske wäd Hooch-Düütsk un Plat-Düütsk in ju Meente baald. In dät Seelterlound woonje uk Russen, do hiere Määmesproake noch baale konnen.

=== Befoulkengsäntwikkelenge ===
{{UureSiede|Äntwikkelenge fon Huushollengen un Persone in dät Seelterlound}}

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:225
PlotArea = width:650 height:200 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:15
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:2 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:10 text:9.500
 bar:1964 from:start till:9 text:9.046
 bar:1970 from:start till:8 text:8.259
 bar:1980 from:start till:8 text:8.454
 bar:1990 from:start till:9 text:9.614
 bar:1995 from:start till:12 text:12.221
 bar:2007 from:start till:12 text:12.869
 bar:2009 from:start till:13 text:13.325
 bar:2010 from:start till:13 text:13.031

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon dät Seelterlound
&lt;/timeline&gt;

=== Säärke, Fräisäärke, Religionsmeenskuppe ===
{{UureSiede|Gloowe in Seelterlound}}

Deer dät Seelterlound bit tou dät Jier 1803 politisk tou dät Läichstift Munster heerde, is et katoolsk ääntet. Do Seelterfräisen heere tou do litje koppel Fräisen, do der traditionel ju roomske Säärke heere. Unner ju [[Reformation]] wuuden do Seelterfräisen innerdoat luttersk, man ätter dän wäästfoalsken Free wuuden ju daach wier katoolsk [[Juunreformation]]). Stump wäästelk un noudelk fon Seelterlound befint sik deertruch n gjucht skäärp Konfessionsskeed tou dät [[luttersk]]e Aast-Fräislound.
Truch ju Uumsiedelenge ätter dän [[Twäide Waareldkriech]] un näie Ienwoonere fon Seelterlound uut [[Ruslound]] annerde sik ju konfessionelle Touhoopesättenge fon ju Befoulkenge. Däälich rakt et wier lutterske Meenten un een fräisäärkelke Meente ([[Baptiste]]) in  Seelterlound.
Uk ne Moskeemeente häd sik in Roomelse bilded, wierfon do Besäikere uursproangelk uut de [[Turkäi]] kuume. 

==== Roomsk-katoolske Säärkenmeente St. Jakobus ====
Siet dän 27. April 2008 rakt et bloot noch een roomsk-katoolske Säärkenmeente in Seelterlound. Do fjauer juundäst oainständige Säärkenmeenten
* St. Georg, Strukelje
* St. Jakobus, Roomelse
* St. Peter und Paul, Skäddel
* St. Petrus Canisius, Seedelsbierich
wuuden fon dän Biskop fon Munster aphieuwed un tou ne näie Säärkenmeente &quot;St. Jakobus in Seelterlound&quot; mäd sin Sit in Roomelse touhoopefoated. Dät Rektorat St. Antonius, Boukeläsk, waas aal in 2006 aphieuwed un mäd St. Georg, Strukelje, fereend wuuden. Pestoorsäärke fon dät Seelterlound is ju St. Jakobus-Säärke in Roomelse. Tou ju roomsk-katoolske Pestooräi heere fääre do in de [[Kommunoalreform]] fon ju politiske Meente outrände Gebiete fon Aastrauderfeen un Elisabethfeen. Ju roomsk-katoolske Meente fon Seelterlound faalt as een Deel fon dät Bisdum Munster unner dän 'Biskoppelke Munster Offizial' mäd Sit in [[Fächt]].

==== Evangeliske Säärkenmeenten ====
* Evangelisk-Lutheriske Trinitatis Säärkenmeente, Seedelsbierich (Trinitatis Säärke)

Die aastelke Deel fon Strukelje heert tou ju lutterske Kristussäärke in [[Elisabethfeen]], die wäästelke Deel, as uk dät Täärp Roomelse, heere tou ju lutterske Säärkenmeente [[Idafeen]], däälich [[Aastrauderfeen]].

==== Fräisäärken ====
* Evangelisk-Fräisäärkelke Meente Seedelsbierich

== Politik ==
=== Meenteräid ===
[[Bielde:Sitzverteilung Gemeinderat Saterland 2006.svg|Sitferdeelenge Meenteroat Seelterlound 2006|thumb]]
Hierunner foulgje do Resultoate fon do Woalen in 2011, 2006 un 2001:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''Paatäi'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2011'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2006'''
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | '''2001'''
|- 
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| [[Christlich Demokratische Union Deutschlands|CDU]]
| 19 Sitte || 19 Sitte || 24 Sitte
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]]
| 4 Sitte || 3 Sitte || 5 Sitte
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;| UWG Seelterlound
| 3 Sitte || 4 Sitte || 2 Sitte
|-
|}

=== Buurmästere siet 1999 ===
* Buurmäster: Hubert Frye (CDU)
*Repräsentative Fertreedenge fon dän Buurmäster:
** Steedefertreedende Buurmästerske: Marianne Fugel
** Steedefertreedenden Buurmäster: Gerd Olling 
** Steedefertreedenden Buurmäster: Leonhard Rosenbaum
*Ferwaltengsfetreedenge fon dän Buurmäster:
** 1. Meenteräid: Wilhelm Hellmann

=== Woapen un Flaage ===
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Saterland-Wappen.png|153x103px|Wapen fon Seelterlound]]
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Saterland flag.png|153x103px|Flaage fon Seelterlound]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;Woapen un flaage fon Seelterlound&lt;/small&gt;
|}
Blasonierenge: &quot;Dät wiest in Rood ap n gouldenen Troonsessel ne sittende, junge Köönichsfiguur mäd Krullen un een blau Gewand mäd gouldene Apstiksel, gouldene Hoike un gouldene Skoue, in ju Linke een goulden Säpter, in ju hoochheeldene Gjuchte n gouldenen Rieksappel. An dän Troon liend is die Rieksskild, n swotten Dubbeloadeler in Gould.&quot; Dät Woapen wiest Korl dän Groote (&quot;carolus magnus&quot;), die do Fräisen ju Legende ätter hiere wiedloangjende [[Fräiegaidsgjuchte]] tousicherd hiede.

Ju Flaage fon ju Meente is blau/gould (jeel)/blau mäd dät Meentewoapen in ju Midde fon dät jeele Fäild. Ju Ferhooldenge fon do blaue Raantstriepen tou do braadere jeele Middelstriepen bedrächt 1/5 : 3/5 : 1/5.

=== Stäädpartnerskuppe ===
[[Środa Śląska]], Polen.&lt;ref&gt;[http://www.saterland.de/PDF/urkunden.pdf Urkunden mäd ju Partnerstääd Środa Śląska, Polen]&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
=== Bauwierke ===
[[Bielde:Bahnhofscharrel.jpg|thumb|left|Die oolde Boanhoaf fon Skäddel, wier däälich dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]] tou fienden is.]]
Ju Baksteenkapälle fon ju fröiere Deelläitenge fon dän [[Johanniter]]oarden in [[Boukeläsk]] is uut dät 13. Jierhunnert un is ju eenige fon disse Oard. Aal do uur fräiske Kommenden fon dän Oarden sunt in ju Reformation unnergeen, un do Bauwierke fernäild wuuden. So stoalt ju dän [[Antonius die Groote|Hl. Antonius]] wäide Kapälle in [[Klaaster|Klaasterbusk]] n kultuurhistorisk Kleenood deer. Ju is nit bloot dät ooldste katoolske Goddeshuus in ju Meente, man uk dät ooldste Bauwierk in dät ganse Seelterlound. In dät Jier 2005 wuude ju apweendich restaurierd.

Skäddel is dät Säntrum fon ju seelterfräiske Sproake, deer is dät [[Seelterfräiske Kulturhuus]] tou fienden in dan oolde [[Boanhoaf]]. Dät Kultuurhuus wäd benutsed as Fereensheem fon dän [[Seelter Buund]] un et rakt deer n Radiostudio fon ju [[Ems-Vechte-Welle]] foar ju [[Seelter Seendenge]] ap dän regionoale [[Seender]]. In Skäddel rakt et uk noch ju [[Wiendmäälne|Galeriehollounderwiendmäälne]] fon 1870 mäd n [[Skäddeler Määlnemuseum|Heimatmuseum]] un Woainremise. In dät Täärp sunt buutendät ferskeedene Bautoankmoale. Fääre rakt et dät Natuurtoankmoal '[[Loanghoarst]]er Iesk' un ju grootste [[Rouk]]ekolonie fon [[Düütsklound]].

In Seelterlound befint sik uk die Seender [[DHO38]] fon ju Düütske Marine. Ju Marinefunksteede is dät hoochste begungbere Bauwierk in West-Europa (man bloot foar [[Suldoat]]e). Ju oachte 354,8 Meter hooge rood-wiet Maäste sunt bit tou ne Fierte fon moor as 20 Kilometer tou sjoon. Ju fuchtige Foanboudem häd bie ju Woal uum ne Steede tou waälen n wichtigen Faktor weesen. Ju Marinefunksteede bleeuw loange Tied uut militariske Gruunden n wieten Fläk ap do Koarten. Wieren do Seelter 1973 noch bliede weese, dät jo ne deer plaande Bombenousmietsteede ferhinnerje kuuden, stuuns hääbe do Nood uur ju [[Stroalengsbelastenge]].

=== Sport un Fräitied ===
[[Bielde:Idasee2.jpg|thumb|Ju Woaterskianloage ap dän Idasee]]
Dät [[Fräitied]]anbod in Seelterlound is gans riek. Mädnunner rakt et 27 Sport- un Skutsbuunde un tjo Karnevalbuunde in ju Meente. Et rakt 13 Sportsteeden, tjo Tennisanloagen un two Tennishallen, fjauer Sporthallen un tjo Riedhallen. Deertou kumt een Skaterboan un een Indoor- un een Outdoor Kartboan, ju der in dät Täärp Roomelse ansiedeld sunt. Swimsport- un Boademuugelkhaide rakt et in dät Fräitiedboad fon Roomelse, as uk in ju &quot;[[Hollener See]]&quot;. In dät Täärp Strukelje befint sik n &quot;Paddel un Pedal&quot;-Station as Anloopsteede foar dät [[Flitsepeewonderjen|Flitsepee-]] un [[Woaterwonderjen]]. In Seedelsbierich is ne multiple Buutensportanloage (Basketball unsofääre), as uk n Beachvolleyballfäild un ne Skaterboan.

=== Räägelmäitige Feranstaltengen ===
* Karneval mäd Uumtoach in Roomelse
* Karneval in Skäddel un Seedelsbierich
* Skutsfäste in Strukelje, Baaljene, Hollen, Skäddel un Seedelsbierich
* Kroammäärked in Roomelse
* Wienachtsmäärked in Strukelje, Roomelse, Skäddel un Seedelsbierich
* Strukeljer Diekpaatie (2. Snäiwende in September)
* Heemataiwend af Sloachtfäst fon dän Seelter Buund (ouwikseljend fon Jier tou Jier)

=== Kultuurelle Fereene ===
[[Bielde:Johanniterkapelle Bokelesch135.jpg|thumb|Ju Johanniterkapälle in Boukeläsk]]
Kultuurelle Fereene in dät Seelterlound sunt:
* Songgruppe [[Seelter Sjungere]] 
* [[Foulksdons|Bäidensdonsgruppe &quot;Tanzalarm&quot; Skäddel]] 
* [[Foulksdons|Foulksdonsgruppe Seelter Dons- un Drachtenkoppel Skäddel]]
* [[Foulksdons|Foulksdonsgruppe Seelterlound, Strukelje]]
* [[Skäddeler Määlnefereen]] 
* Burgerfereen Skäddel
* Burgerfereen Strukelje 
* Burgerfereen Seedelsbierich
* Speelkoppel Skäddel
* [[Baier- un Böllerfereen Skäddel]]
* [[Böllercomité fon 1888|Böllercomité fon 1888, Roomelse]]
* [[Heemat- un Böllerfereen &quot;Widerhall&quot; e.V.|Heemat- un Böllerfereen &quot;Widerhall&quot; e.V., Wietsound]]

=== Seelter Läid ===
In Seelterlound kon bie ferskeedene Feranstaltengen dät [[Seelter Läid]] fon [[Pestoor Schulte]] spield wäide.

== Wirtskup un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Saterland_mechanical_peat_digging_1982.jpg|thumb|right|300px|Mechaniske Eedgreeuweräi in n Wäästfoan, 1982.]]
=== Eedgreeuwen ===
In dät Seelterlound wäd däälich noch [[Eedgreeuwe|Eed]] greeuwen. In dän Wäästfoan wäide alle Jiere sowät 400.000 Kubikmeter Eed uut dän Boudem hoald.&lt;ref&gt;[http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/laenderreport/781495/ Endstation Balkon] ap Dradio.de (blouked ap n 7. Meerte 2010)&lt;/ref&gt;

=== Ferkier ===
Do Buundessträiten [[Buundessträite 72|72]], 401 un 438 ferbienden Seelterlound mäd do Autoboanen. Truch Seelterlound fiert ju Iesenboansträkke Wäästersteede/Ocholt–Seedelsbierich fon dän Oamsloundske Iesenboan. Disse Sträkke wäd siet loange Tied bloot noch bruukt foar Göiderferkier, un dät rakt noch [[Museumsiersenboan Ammerlound-Seelterlound MAS|Museumsüüge]].

Ap dät suudelk oungränsende Kustenkanoal wäd Binnenskipfoart twiske ju [[Oamse]] un ju Hunte bedrieuwen. An dän Kustenkanoal wäd stuuns ju sonaamde c-Port apgjucht, n Industriepark un Hoawen foar ju Region Ooldenbuurger Munsterlound.

=== Bedrieuwe ===
* HANSA - Fentilatore un Maskinenbou - Neuman GmbH Strukelje
* UNLAND GmbH Seedelsbierich - Moaket Gardinen un Stoffe
* Claassen-Maschinenbau GmbH Skäddel - Moaket Metaldeele
* Gebr. Bruns Heizungskesselbau GmbH, Skäddel
* Eedwierk Brinkmann, Skäddel
* Nikko-Metalwierk, Näiwal
* NOKA Holtferoarbaidenge-GmbH Roomelse 
* Waskönig+Walter Kabel-Werk GmbH u. Co. KG Roomelse – Moaked Koabel, Roomelse
* OPTIMAS - Maschinenbau GmbH, Roomelse
* Kurre Maschinenbau, Roomelse
* Evers Metallbau GmbH, Roomelse
* Müller Maschinenbau, Roomelse
* Buss Eedferoarbeitenge, Roomelse
* NSB Sträitenbau, Roomelse
* Eedwierk [[Moorkultuur Roomelse]]

=== Bildenge ===
Dät Seelterlound ferföiget uur fjauer Grundskoulen in Strukelje, Roomelse, Skäddel un Seedelsbierich. Dät Skoulsäntrum Seelterlound mäd Haudskoule un Realskoule befint sik in Roomelse. Ap dän Ploats fon dät Skoulsäntrum Seelterlound befint sik dät Laurentius-Siemer-Gymnasium.

== Suune un Dochtere fon Seelterlound ==
{{UureSiede|Lieste fon do Suune un Dochtere fon Seelterlound}}

== Literatuur ==
* Annette Heese: ''Das Saterland – Ein Streifzug durch die Geschichte.'' 1988, ISBN 3-9801728-0-5
* Hans Mahrenholtz: ''Schrifttum über das Saterland.'' 1963, ISBN B0000BL91A
* [[Dieter Stellmacher]]: ''Das Saterland und das Saterländische.'' Florian Isensee GmbH 1998, ISBN 3-89598-567-8
* J. G. Hoche: ''Reise durch Osnabrück und Niedermünster in das Saterland, Ostfriesland und Gröningen.'' Bremen 1800. Nachdruck Verlag Theodor Schuster 1978, ISBN 3-7963-0137-1
* Hanne Klöver: ''Spurensuche im Saterland. Ein Lesebuch zur Geschichte einer Gemeinde friesischen Ursprungs im Oldenburger Land.'' SKN Druck &amp; Verlag GmbH &amp; Co. 1998, ISBN 3-928327-32-1
* Miroslaw Piotrowski (Hg.): &quot;Die Johanniterkapelle in Bokelesch&quot;, Isensee Verlag, Oldenburg 2007, ISBN 3-89995-213-8

== Sjuch uk ==
[[Bielde:Portal.svg|18 px]] '''[[Portoal:Seelterlound]]'''
* [[Literatuur uur Seelterlound]]
* [[Seelterfräiske Literatuur]]
* [[Noomenkunde]]
* [[Seelter Loundgjucht]]
* [[Radbod]]
* [[Guinness Rekordbouk]]
* [[Foulksdons]]
* [[Seelter Buund]]
* [[Seelter Sjungere]]

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [https://web.archive.org/web/20081107191907/http://www.saterland.de/index2.html Meente Seelterlound].
* [http://saterland.hyves.de/blog/ Webloch mäd Näis un Doaten fon  Seelterlound].
* [http://www.nwzonline.de/index_regionalausgaben_kreis_cloppenburg_saterland_artikel.php?id=2520762&amp; Vom Strouts Wai bis zum Ockethun] (NZW)
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050564/32_WEITERE_HISTORISCHE_FOTOS_AUS_DEM_SATERLAND/TJK4/ Dr. Botkes Bielden fon Seelterlound uut 1931 un uur oolde Bielden].
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050572/30_SATERL_NDER_BILDARCHIV_VON_THEO_DEDDENS/ECij/?pageid=D1BHDHO4RJ4GC80K Oolde Bielden fon Skäddel uut dät Archiv fon Theo Deddens]
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050566/31_FOTOS_VON_PYT_KRAMER_WALTER_DEEKEN_UND_ANNETTE_HEESE/TwIq/?pageid=J47KSQA1SCO4K4O8 Moor oolde Bielden uut Seelterlound] uut 'Lound un Noomen' fon Pyt Kramer
* [http://94.100.122.165/806000001-806050000/806037401-806037500/806037455_8_SZ1P.pdf?pageid=5TD3B9N0QFOC4OG8C Oolde Bielden uut Seelterlound] uut 'Saterland in alten Ansichten' fon Annette Heese (PDF-Dotäie)
* [https://web.archive.org/web/20120611055829/http://www.niedersaechsische-muehlenstrasse.de/index.php?id=347 Skäddeler Määlne &quot;Hanekamps Windmühle]
* [https://web.archive.org/web/20100830125118/http://www.moorfahrten.de/cms/ &quot;Seelter Foonkieker&quot;]
* [http://www.youtube.com/watch?v=vIUvKXMa4tQ&amp;feature=related You Tube Fideo uur Seelterlound]
* [http://www.youtube.com/watch?v=Mtp7obdJFHs&amp;feature=related You Tube Fideo Moorerlebnisroute]
* [https://web.archive.org/web/20160309170611/http://www.saterland.de/PDF/urkunde.pdf Urkunde fon dät Guinness-Bouk]
* [https://web.archive.org/web/20160304204308/http://seelter.16mb.com/LOUNDNOOMEN1R70.pdf Die Noome fon Seelterlound, Sieden 31-36]

{{Seelterlound}}
{{Bauwierke in Seelterlound}}
{{Kloppenbuurich}}
{{wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Commons Boolke|Saterland}}

[[Kategorie:Fräislound|*]]
[[Kategorie:Seelterlound| ]]
[[Kategorie:Aast-Fräislound]]
[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Stääd in Läichsaksen]]</text>
      <sha1>olamsi6t256nbzluifo5gupb6ng3wbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wäästfräisk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>609</id>
    <revision>
      <id>121125</id>
      <parentid>120167</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:05:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Frisistik un Fräiskunnergjucht */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18747" xml:space="preserve">{{Infobox Sproake
| baaldin              = [[Fryslân]], [[Groningerlound]]
| baalere              = 500.000
| sproakfamilie        = 
[[Indogermaniske Sproaken]]
* [[Germaniske Sproaken]]
** Wäästgermaniske Sproaken
*** [[Anglofräisk|Noudwäästgermanisk]]
**** [[Fräiske Sproake]]n
***** '''Wäästfräisk'''
| alfabet              = [[Latiensk Alphabet]]
| offiziel             = In ju Provinz [[Fryslân]]
| minnerhaidssproake   = 
| sproakorganisation   = Fryske Akademy
| 639-1                = fy
| 639-2                = fy
| 639-3                = fry
| bielde               = Frisian languages in Europe.png
| unnerskriftbielde    = Dät fräiske Sproakgebiet in Europa.&lt;br&gt;Dät wäästfräiske Sproakgebiet is mäd djunkelblau markierd.
| bieldebratte         = 280px
}}
[[Bielde:2011-07 straatnamen drachten.jpg|thumb|Twosproakige Sträitnoomen (Fräisk unner).]]
[[Bielde:Fries hindeloopen.JPG|thumb|Twosproakige Täärpnoomen (Fräisk buppe).]]
'''Wäästfräisk''' (wäästfräisk ''Frysk'') is ne fräiske Sproake ju fon sun 500.000 Ljuude, foarallen in [[Fryslân|Wäästfräislound]], boald wäd. In ju Sproakwietenskup wäd ju Sproake maastens ''Wäästerlauwers Fräisk'' naamd, wät een Misferstounden fermiede skäl: aan noudholloundsken Dialekt, die wäil fräisk [[Substroatsproake|Substroat]] häd, wäd uk mongs &quot;Wäästfräisk&quot; naamd.

== Klassifikation ==
Dät Wäästfräiske is früünd tou do uur bee fräiske Sproaken, dät [[Seeltersk]]e un dät [[Noudfräisk]]e. Fääre is dät Wäästfräiske uk früünd tou do angelsaksiske Sproaken, so as dät Ängelske un dät ''Skottiske''. Do angelsaksiske un fräiske Sproaken bildje touhoope ju Anglofräiske Sproakgruppe binnen ju germaniske Sproakfamilie. Truch fuul Sproakkontakt uur do Jierhunnerte wai häd dät Wäästfräiske däälich uk fuul meenskuppelkaide mäd dät Niederloundske.

== Baalere ==
=== Sproakgebiet ===
Dät Wäästfräiske wäd in ju niederloundske Provinz Fryslân baald. Ap dät Fäästelound wäd in ju Meente [[Weststellingwerf|Wääststellingwerf]] dät Wäästfräiske nit as Määmesproake baald. In do Meenten [[Kollumerlân|Kollumerlound]], [[It Bilt]] un [[Ooststellingwerf|Aaststellingwerf]] wäd dät fon n Deel fon ju Befoulkenge as Määmesproake baald. Ap do Ailounde wäd ju wäästfräiske Sproake ap dät aastelke un wäästelke Deel fon [[Skylge]] baald, un ap dät Ailound [[Schiermönkooge]]. In dät Groningerlound wäd ju Sproake in do Täärpe [[Marum]], [[De Wülp]] un [[De Grinzer Pein|De Pein]] baald.

=== Dialekte ===
Et rakt oachte Dialekte in ju wäästfräiske Sproake. Dät [[Noudhouksk]], [[Kloaifräisk]], [[Wooldfräisk]] un [[Suudwäästhouksk]] sunt do grootste Dialekte. Do Baalere fon do fjauer grootste Dialekte konnen sik goud ferstounde. Oafte wäd dät Noudhouksk uk Noudkloaifräisk naamd un tou dät Kloaifräisk reekend. Do Dialekte [[Skylgersk]], [[Aastersk]], [[Hylpersk]] un [[Schiermönkoogisk]] sunt do fjauer litje Dialekte. Do fjauer litje Dialekte hääbe touhoope nit moor as 1.000 Baalere. Truch hiere isolierte Loage ferskiele foarallen do litje Dialekte ap maaste fon ju fräiske Standoardsproake.

=== Spreekerantaal ===
Do maaste Baalere fon ju wäästfräiske Sproake lieuwje in ju Provinz Fryslân. Ju Provinz häd 647.239 Ienwoonere (2012). Foar 53,6% is dät Wäästfräiske ju Määmesproake, dät sunt uungefeer 347.000 Moanskene.&lt;ref&gt;Provinsje Fryslân (2011), ''Fluchhifking Fryske Taal''.&lt;/ref&gt; In dät Groningerlound lieuwje noch sun 3.000 Ljuude, do dät Wäästfräiske as Määmesproake hääbe. Foar uungefeer 150.000 Ljuude is dät Wäästfräiske ju twäide Sproake. In dät Buutenlound rakt et noch moor Baalere. Gnaue Doaten sunt deerfoar nit bekoand.

Fon do 647.239 Ienwoonere kon 94% Fräisk ferstounde, 74% Fräisk baale, 77% Fräisk leese un 30% Fräisk skrieuwe.

== Standoardfräisk ==
In dät 17. Jierhunnert begon [[Gysbert Japiks]] ne oaine standoard Skrieuwwiese tou äntwikkeljen, wäkke fääre äntwikkelt wuude fon [[Joast Hiddes Halbertsma]] in dät fröie 19. Jierhunnert. 1834 publizierte Joast H. Halbertsma sien Skrieuwwiese. Dät roate in dät fröie 19. Jierhunnert uk uur Skrieuwwiesen, man do hieden neen Ärfoulch. Fuul Elemänte fon Halbertsma un Japiks wuuden bruukt in ju ''Selskipsstavering'', ju eerste offizielle Gjuchtskrieuwenge ju 1879 fäästlaid wuuden is. In dät Jier 1948 ärskien ju ''Akademystavering'', wäkke ne Ferbeeterenge fon ju Selskipsstavering waas. In dät Jier 1980 waas ju lääste Gjuchtskrieuwannerenge, ju ''Steatestavering'', ju däälich noch bruukt wäd. Dät Standoardfräisk basiert sik grattendeels ap do Dialekte Kloaifräisk un Wooldfräisk, do grootste Dialekte fon dät Wäästfräiske.

Hierunner in ju Tabelle n Fergliek fon dät Standoardfräisk un do fjauer maast ouwiekende Dialekte.

{| align=centre
|
{| border=&quot;1&quot; align=right padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;&quot;
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|[[Seeltersk|Seelterfräisk]]
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|aan/een
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twäin/two
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|träi/tjo
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fjauer
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fieuw
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|säks
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|soogen
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|oachte
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|njuugen
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tjoon
|- 
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|Standoardfräisk 
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|ien
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twa
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|trije
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fjouwer
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fiif
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|seis
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|sân
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|acht
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|njoggen
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tsien
|- 
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|[[Hylpersk]]
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|een
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twaa
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|trê
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fèuwer&lt;br /&gt;fouwer
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fiiuw
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|seks
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|saan
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|acht&lt;br /&gt;akst
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|nèugen&lt;br /&gt;nougen
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tên
|-
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|[[Westersk]] ([[Skylge]])
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|ien
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twae
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|trea
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fjouwer
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fiif
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|seks
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|sôn
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|acht
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|njoggen
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tsjien
|-
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|[[Aastersk]] ([[Skylge]])
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|ien
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twae
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|trea
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fjouwer
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fiif
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|seks
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|sôn
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|acht
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|njuggen
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tsjien
|-
!style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|[[Schiermönkoogisk]]
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|iën
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|twa
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|trooi
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fjèuwer
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|fiif
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|seks
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|saun
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|acht
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|njuegen
|style=&quot;border: 1px #aaaaaa solid;&quot;|tsiën
|}
|}

In dät fräiske Alfabet existierje do Bouksteeuwe &quot;q&quot; un &quot;x&quot; bloot in Persoonsnoomen, in ju Skriftsproake wäide do nit bruukt/skreeuwen. Buppedäm wäd dän Boukstäf &quot;y&quot; as ne Fariante fon &quot;i&quot; bruukt, en wäd in Woudebouke uk so alfabetisiert, deertruch is toun Biespil dät Woud &quot;ympulsyf&quot; in n Woudebouk unner ju Boukstäf &quot;i&quot; tou fienden. Ju Boukstäf &quot;c&quot; wäd in ju wäästfräiske Skriftsproake alleenich in ju Bouksteeuwekombination &quot;ch&quot; bruukt. Do Bouksteeuwe &quot;v&quot;, &quot;z&quot; un &quot;ch&quot; wäide silläärge nit an Woudbegin skreeuwen un dän Boukstäf &quot;g&quot; silläärge nit an dät Eende fon n Woud. Me kon ju skreeuwene wäästfräiske Sproake licht wierkanne an ju Ferweendenge fon diakretiske Teekene (&quot;â&quot;, &quot;ê&quot;, &quot;ô&quot;, &quot;û&quot; un &quot;ú&quot;).

== Fonetik un Fonologie ==
=== Kuute Sälwenluude ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|align=center|'''Symbol'''
|colspan=2 align=center|'''Biespil'''
|-
|IPA
|IPA
|Skrieuwwiese
|-
|{{IPA|i}}
|{{IPA|vit}}
|''wyt''
|-
|{{IPA|y}}
|{{IPA|yt}}
|''út''
|-
|{{IPA|u}}
|{{IPA|busə}}
|''bûse''
|-
|{{IPA|ɪ}}
|{{IPA|ɪk}}
|''ik''
|-
|{{IPA|ʏ/ə}}
|{{IPA|pʏt/də}}
|''put''/''de''
|-
|{{IPA|o}}
|{{IPA|dom}}
|''dom''
|-
|{{IPA|ɛ}}
|{{IPA|fɛt}}
|''fet''
|-
|{{IPA|ɔ}}
|{{IPA|gɔt}}
|''gat''
|-
|{{IPA|a}}
|{{IPA|bak}}
|''bak''
|}

=== Loange Sälwenluude ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|align=center|'''Symbol'''
|colspan=2 align=center|'''Biespil'''
|-
|IPA
|IPA
|Skrieuwwiese
|-
|{{IPA|i:}}
|{{IPA|vi:t}}
|''wiid''
|-
|{{IPA|y:}}
|{{IPA|dry:f}}
|''drúf''
|-
|{{IPA|e:}}
|{{IPA|re:t}}
|''reed''
|-
|{{IPA|uː}}
|{{IPA|hu:t}}
|''hûd''
|-
|{{IPA|ɪ:}}
|{{IPA|mɪ:r}}
|''mear''
|-
|{{IPA|ø:}}
|{{IPA|lø:nə}}
|''leune''
|-
|{{IPA|o:}}
|{{IPA|ro:k}}
|''rook''
|-
|{{IPA|ɛ:}}
|{{IPA|bɛ:t}}
|''bêd''
|-
|{{IPA|ɔ:}}
|{{IPA|sɔ:t}}
|''sâlt''
|-
|{{IPA|a:}}
|{{IPA|a:p}}
|''aap''
|-
|{{IPA|œ:}}
|{{IPA|frœ:n}}
|''freon''
|}

=== Deelstiegende Twieluude ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|align=center|'''Symbol'''
|colspan=2 align=center|'''Biespil'''
|-
|IPA
|IPA
|Skrieuwwiese
|-
|{{IPA|iˑə}}
|{{IPA|stiˑən}}
|''stien''
|-
|{{IPA|uj}}
|{{IPA|gujə}}
|''goeie''
|-
|{{IPA|iw}}
|{{IPA|iw}}
|''ieuw''
|-
|{{IPA|yˑə}}
|{{IPA|flyˑəs}}
|''flues''
|-
|{{IPA|uˑj}}
|{{IPA|bluˑj}}
|''bloei''
|-
|{{IPA|aw}}
|{{IPA|aw}}
|''au''
|-
|{{IPA|uˑə}}
|{{IPA|buˑəl}}
|''boel''
|-
|{{IPA|oj}}
|{{IPA|bojkə}}
|''boike''
|-
|{{IPA|ɪˑə}}
|{{IPA|dɪˑə}}
|''dea''
|-
|{{IPA|oˑj}}
|{{IPA|moˑj}}
|''moai''
|-
|{{IPA|ɔˑw}}
|{{IPA|blɔˑw}}
|''blau''
|-
|{{IPA|oˑw}}
|{{IPA|doˑw}}
|''do''
|-
|{{IPA|ɛj}}
|{{IPA|rɛj}}
|''rij''
|-
|{{IPA|oˑə}}
|{{IPA|boˑət}}
|''boat''
|-
|{{IPA|øy}}
|{{IPA|strøyə}}
|''struie''
|-
|{{IPA|aj}}
|{{IPA|lajtsje}}
|''laitsje''
|-
|{{IPA|œˑə}}
|{{IPA|blœə}}
|''bleau''
|}

=== Apdriftende Twieluude ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|align=center|'''Symbol'''
|colspan=2 align=center|'''Biespil'''
|-
|IPA
|IPA
|Skrieuwwiese
|-
|{{IPA|ji}}
|{{IPA|fjider}}
|''fierder''
|-
|{{IPA|jʏ}}
|{{IPA|fljʏzən}}
|''fluezzen''
|-
|{{IPA|jo}}
|{{IPA|rjoxt}}
|''rjocht''
|-
|{{IPA|wo}}
|{{IPA|bworljʏ}}
|''buorlju''
|-
|{{IPA|jɛ}}
|{{IPA|fjɛrən}}
|''fearren''
|-
|{{IPA|wa}}
|{{IPA|bwarjɛ}}
|''boarje''
|-
|{{IPA|wa:}}
|{{IPA|mwa:s}}
|''moarns''
|-
|{{IPA|jɔ}}
|{{IPA|ljɔxt}}
|''ljocht''
|}

=== Tjoluude ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|align=center|'''Symbol'''
|colspan=2 align=center|'''Biespil'''
|-
|IPA
|IPA
|Skrieuwwiese
|-
|{{IPA|woj}}
|{{IPA|bwoj}}
|''buoi''
|-
|{{IPA|juw}}
|{{IPA|prjuwə}}
|''priuwe''
|-
|{{IPA|waj}}
|{{IPA|mwajst}}
|''moaist''
|-
|{{IPA|wa:j}}
|{{IPA|kwa:j}}
|''koai''
|-
|{{IPA|jɔˑw}}
|{{IPA|fjɔˑwər}}
|''fjouwer''
|-
|}

=== Konsonante ===
{| border=&quot;1&quot; class=&quot;wikitable&quot; cellpadding=1 cellspacing=0 style=&quot;text-align:center&quot;
|-
| Skrieuwwiese || b || ch || d || f || g || h || j || k || l || m || n || p || r || s || sj || t || tsj || v || w || x || y || z 
|-
| IPA || {{IPA|b}} || {{IPA|x}} || {{IPA|d}}, {{IPA|r}} || {{IPA|f}} || {{IPA|ɡ, ɣ}} || {{IPA|h}} || {{IPA|j}} || {{IPA|k}} || {{IPA|l}} || {{IPA|m}} || {{IPA|n}} || {{IPA|p}} || {{IPA|r}} || {{IPA|s}} || {{IPA|ʃ}} || {{IPA|t}} || {{IPA|tʃ}} || {{IPA|v}} || {{IPA|v}}, {{IPA|f}}, {{IPA|w}} || {{IPA|ks}} || {{IPA|j}} || {{IPA|z}}
|}

== Unnerskeede juun Seeltersk ==
Ju wäästfräiske Sproake is ju Sproake ju ap tichtste bie dät [[Seeltersk]]e stoant. Me sjucht dät fluks an n eenfachen Sats:

*Wäästfräisk: ''De man sit by de brêge yn 't reit mei in tinne angel te fiskjen.''
*Seeltersk: ''Die Mon sit bie de Brääch in t Rait mäd n tännen Ongel tou fiskjen.''

Man bie n uur Sats sunt bee Sproaken gans ferskeeden:

*Wäästfräisk: ''It moaie famke sei, dat se de grouwe jonge net sjoen hie.''
*Seeltersk: ''Dät flugge Wucht kwad, dät ju dän tjukke Wänt nit blouked hiede.''

===Breekenge===
Gans apaat in dät Wäästfräiske is ju (twäide) [[Breekenge]] fon [[Vokoal]]e. Deerbie wäd die twäide Deel fon n loangen Vokoal betoond un die eerste Deel wäd tou n Konsonant:
{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Seeltersk||''hostje''||''Bruure''||''heere''||''Steene''
|-
|Wäästfräisk||''hoastje''||''bruorren''||''hearre''||''stiennen''
|-
|Uutsproake||[wasje]||[brworren]||[jerre]||[stjinnen]
|}


===Loange Vokoale===
N gruundsätselken Unnerskeed rakt dät truch ju ferskeedene Äntwikkelenge fon [[Ooldfräisk|oolde]] loange Vokoale:
{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[a:]||''râd ''||''bâm ''||''jâta ''||''trâst ''
|-
|Wäästfräisk||''ea/i''||''read''||''beam''||''jitte''||''treast''
|-
|Seeltersk||''oo/aa''||''rood''||''Boom''||''joote''||''Traast''
|}
Deerbie kwäd me wäästfräisk ''ea'' as ''ee'' in ''deer'', also mäd ''e-''oardigen Ättersleek.


{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[e:]||''rêda ''||''mêl ''||''swête''||''grêne ''
|-
|Wäästfräisk||''ie''||''riede''||''miel''||''swiet''||''grien''
|-
|Seeltersk||''äi''||''räide''||''Mäil''||''swäit''||''gräin''
|}
Mäd wäästfräisk ''ie'' as ''ie'' in ''hier''.


{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[o:]||''blôd ''||''gôd ''||''fôgia ''||''lônd ''
|-
|Wäästfräisk||''oe/â''||''bloed''||''goed''||''foegje''||''lân''
|-
|Seeltersk||''ou''||''Bloud''||''goud''||''fougje''||''Lound''
|}
Mäd wäästfräisk ''oe'' as ''uu'' in ''suur'', ''â'' as ''oa'' in ''foar''.

===Twäide Assibilation===
Bie ju [[Assibilition]] wäd n [[Konsonant]] schaärper uutspreeken:
{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[k]||''makia''||''hlâkia ''||''litik ''||''*maþ-uk''
|-
|Wäästfräisk||''ts''||''meitsje''||''laitsje''||''lyts''||''maits''
|-
|Seeltersk||''k/ch''||''moakje''||''laachje''||''littik''||''Moade-*(ke)''
|}


{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[ti/thi]||''thiânst''||''tiukke''||''*aind-i-ka''||''plantia''
|-
|Wäästfräisk||''tsj''||''tsjinst''||''tsjok''||''eintsje''||''plantsje''
|-
|Seeltersk||''tj''||''Tjoonst''||''tjuk''||''Aantje''||''plontje''
|}


{| border=&quot;1&quot; padding=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  width=&quot;300&quot; style=&quot;background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Ooldfräisk||[di]||''sêdia''||''weddia''||-||''diûre''         
|-
|Wäästfräisk||''dzj''||''siedzje''||''wedzje''||man nit an Woudbegin:||''djoer''
|-
|Seeltersk||''dj''||''säidje''||''wädje''||-||''djuur, juur''           
|}

== Stoatus ==
Ju wääsfräiske Sproake stoant siet 1998 unner Skuts fon ju Europäiske [[Charta fon do Regionoal- un Minnerhaidssproaken]]. Uum dät uum tou sätten wuude 2001 n Ferdraach fon Fräiske Sproake un Kultuur unnerteekend twiske ju niederloundiske Regierenge un ju Provinz Fryslân. Do Niederlounde hääbe do Fräisen un hiere Sproake in dät Jier 2004 anärkand unner dät [[Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide]]. 

In ju Praxis passierde dät aal loange, man 1995 wuude ju fräiske Sproake offiziel touläiten in do Meenteräiden un dät Provinzparlamänt fon Fryslân. 1997 wuude ju Sproake touläiten in n Gjuchtsoal. Do Ienwoonere fon ju Provinz Fryslân konnen mäd do Meenten un Provinz kommunisierje (baale un skrieuwe). Ju Provinz un ferskeedene Meenten hääbe in hiere Sproakpolitik fäästlain, uum moor Fräisk tou bruuken in hiere Dokumänte. 

== Frisistik un Fräiskunnergjucht ==
Ap ju akademiske Ieuwene jält ju [[Universität Groningen]] as ju wichtichste Universtät in ju Frisistik mäd as Sweerpunkt ju wäästfräiske Sproake. An do Universitäte fon Kiel, Amsterdam un Leiden rakt et bie Geleegenhaid Fräiskkuurse as Bie- of Woalfäk. In Ljouwert is ju Fryske Akademy 1938 begonnen as wietenskuppelk Instituut foar ju Erfoarskenge fon ju fräiske Sproake. An ju Noordelijke Hogeschool Leeuwerden rakt et ne Leereruutbieldenge foar ju Sekundärstufe. Foar toukumstige Leerer an do litje Skoulen rakt et an ju Stenden Hogeschool in Ljouwert ne tjosproakige Leereruutbieldenge.

In ju Provinz Fryslân rakt et oankelde gans fräiskesproakige Bäidenstuune, deertou kuume uungefeer 120 twosproakige Bäidenstuune. 1980 wuude dät Wäästfräiske Plichtfäk an do litje Skoulen, 1993 wuude dät Plichtfäk in ju Middelstufe. Siet 1996 rakt et tjosproakige litje Skoulen un siet 2010 rakt et do tjosproakige Sekundärskoulen. In ju Provinz Fryslân roate dät 2013 uungefeer füüftich tjosproakige Gruundskoulen, wier Fräisk, Niederloundsik un uk Ängelsk as Unnergjuchtssproake bruukt wäide. In dätsälge Jier roate dät tjo tjosproakige Sekundärskoulen.&lt;ref&gt;''De Moanne'': [http://www.demoanne.nl/de-earste-stappen-fan-it-meartalich-fuortset-underwiis/ De earste stappen fan it Meartalich Fuortset Underwiis]&lt;/ref&gt;

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
{{Interwiki|fy|Wäästfräisk}}
* [https://web.archive.org/web/20110827001920/http://seelter.110mb.com/woudeboukSF.htm Woudelieste Seeltersk-Wäästfräisk]
* [http://seelter.110mb.com/wurdlistFS.htm Woudelieste Wäästfräisk-Seeltersk]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{SproakenFryslan}}

[[Kategorie:Fryslân]]
[[Kategorie:Fräisk]]</text>
      <sha1>2rl1lorz3nvaup7h6x4zvjecj4w8q5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cesium</title>
    <ns>0</ns>
    <id>946</id>
    <revision>
      <id>121065</id>
      <parentid>119955</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:21:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6173" xml:space="preserve">[[Bielde:SIMSCS.JPG|thumb|340px|[[Sekundär-Ione-Massen-Spektroskopie (SIMS)|SIMS]] Massenspektrum fon do [[Isotop]]e]]
{{Infobox Chemisk Element
&lt;!--- Periodensystem ---&gt;
| Name=Caesium
| Symbol= Cs
| Ordnungszahl= 55
| Massenzahl= 133
| Serie= [[Alkalimetalle]]
| Gruppe = 1
| Periode = 6
| Block= s
| Serienfarbe= OrangeRed
&lt;!--- Allgemein ---&gt;
| Aussehen=säälwerwiet glansjend
| Massenanteil= 6 · 10&lt;sup&gt;-4&lt;/sup&gt;
&lt;!--- Atomar ---&gt;
| Atommasse= 132,9054
| Atomradius= 265
| AtomradiusBerechnet= -
| KovalenterRadius= 225
| VanDerWaalsRadius=
| Elektronenkonfiguration= &lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[[Xenon|Xe]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt; 6s&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;
| ElektronenProEnergieNiveau= 2, 8, 18, 18, 8, 1
| Austrittsarbeit=2,1
| Ionisierungsenergie_1= 382
&lt;!--- Physikalisch ---&gt;
| Aggregatzustand= fääst
| Magnetismus= 
| Modifikationen= 1
| Kristallstruktur= kubisk-ruumzentrierd
| Dichte= 1,879 g/cm&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;
| RefTempDichte_K=
| Mohshärte= 0,2
| Schmelzpunkt_K= 301,60
| Schmelzpunkt_C= 28,45
| Siedepunkt_K= 944,15
| Siedepunkt_C= 671
| MolaresVolumen= 70,94 · 10&lt;sup&gt;-6&lt;/sup&gt;
| Verdampfungswärme= 67,74
| Schmelzwärme= 2,092
| Dampfdruck= 1,4 · 10&lt;sup&gt;-4&lt;/sup&gt;
| RefTempDampfdruck_K= 
| Schallgeschwindigkeit= ?
| RefTempSchallgeschwindigkeit_K=
| SpezifischeWärmekapazität= 240
| ElektrischeLeitfähigkeit= 4,89 · 10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt;
| Wärmeleitfähigkeit= 36
&lt;!--- Chemisch ---&gt;
| Oxidationszustände= +1
| Oxide= Cs&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O
| Basizität= als CsOH stäärk [[Basen (Chemie)|basisk]]
| Normalpotential= -2,92 [[Volt|V]] (Cs&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; + e&lt;sup&gt;-&lt;/sup&gt; → Cs)
| Elektronegativität= 0,7
| RL 67/548/EWG      = Noa
| Gefahrensymbole    = {{Gefahrensymbole|F|C}}&lt;ref name=GESTIS&gt;{{GESTIS|ZVG=7550 |CAS=7440-46-2 |Datum=14. Dezember 2007}}&lt;/ref&gt;
| R                  = {{R-Sätze|11|14/15|34}}&lt;ref name=GESTIS/&gt;
| S                  = {{S-Sätze|8|16|26|36/37/39|43|45}}&lt;ref name=GESTIS/&gt;
| Radioaktiv         = 
&lt;!--- Isotope ---&gt;
| Isotope=
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 129
| NH = 0
| Halbwertszeit = 32,06 [[Stunde|h]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Elektronen-Einfang|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 1,195
| Zerfallstyp1ZP = [[Xenon|&lt;sup&gt;129&lt;/sup&gt;Xe]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 2
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 130
| NH = 0
| Halbwertszeit = 29,21 [[Minute|min]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Elektronen-Einfang|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,983
| Zerfallstyp1ZP = [[Xenon|&lt;sup&gt;130&lt;/sup&gt;Xe]]
| Zerfallstyp2ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp2ZE = 0,373
| Zerfallstyp2ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;130&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 131
| NH = 0
| Halbwertszeit = 9,689 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Elektronen-Einfang|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,352
| Zerfallstyp1ZP = [[Xenon|&lt;sup&gt;131&lt;/sup&gt;Xe]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 2
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 132
| NH = 0
| Halbwertszeit = 6,479 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Elektronen-Einfang|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,120
| Zerfallstyp1ZP = [[Xenon|&lt;sup&gt;132&lt;/sup&gt;Xe]]
| Zerfallstyp2ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp2ZE = 1,280
| Zerfallstyp2ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;132&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 0
| Symbol = Cs
| OZ = 55
| Massenzahl = 133
| NH = '''100'''
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 134
| NH = 0
| Halbwertszeit = 2,0648 [[Jahr|a]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,059
| Zerfallstyp1ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;134&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 135
| NH = 0
| Halbwertszeit = 2 · 10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt; [[Jahr|a]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,2
| Zerfallstyp1ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;135&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 136
| NH = 0
| Halbwertszeit = 13,16 d
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,548
| Zerfallstyp1ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;136&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Cs
| Massenzahl = 137
| NH = 0
| Halbwertszeit = 30,17 a
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,5
| Zerfallstyp1ZP = [[Barium|&lt;sup&gt;137&lt;/sup&gt;Ba]]
}}
| NMREigenschaften=
&lt;!---
{{NMREigenschaften2
| Symbol=Cd
| Massenzahl_1=111
| Kernspin_1=-1/2
| Gamma_1=5,673 · 10&lt;sup&gt;7&lt;/sup&gt;
| Empfindlichkeit_1=0,00954
| Larmorfrequenz_1=42,4
| Massenzahl_2=113
| Kernspin_2=-1/2
| Gamma_2=5,934 · 10&lt;sup&gt;7&lt;/sup&gt;
| Empfindlichkeit_2=0,0109
| Larmorfrequenz_2=44,4
}}
---&gt;
}}
'''Cesium''' is n chemisk [[Element]] mäd Symbol Cs un [[Atomnummer]] 55. Dät is n säälwer/gouldfaawich [[Alkalimetal]].
[[Bielde:Caesium amp.jpg|200px|thumb|left|Cesium]]

== Äntdäkkenge ==
Cesium is as eerste [[Spektroskopie|spektroscopisk]] äntdäkt fon [[Robert Bunsen]] un [[Gustav Kirchhoff]] in [[1860]]. Dät koom in litje Massen foar in Soodwoater, dät jo unnersoachten.

Die Noome is oulat fon dät [[latiensk]]e Woud ''caesius'', dat as ''heemelblau'' (ätter do two hälle blaue Lienjen in dät atomäre [[Emissionsspektrum]] fon dit Element) uursät wäide kon.

== Anweendengen ==
Cesium wäd anwoand in [[Atomklokke]]n. Siet [[1967]] wäd ju [[Sekunde]] in dät Internationoale System fon Eenhaide ([[Système International|SI]]) definierd as 9.192.631.770 Zykli fon ju [[Stroalenge]] ju der heert bie dän Uurgong twiske twäin [[Energietoustand]]e fon dät Cesium-133 Atom.

== Apfaalende Oainskuppe ==
Dät Metal kon [[Elektrochemie|elektrochemisk]] as uk truch Uutnunner-Deelenge fon dät [[Azide]] CsN&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; moaked wäide, man dät mout unner n [[Inertgas]], in [[Vakuum]] of unner Oulje apwoard wäide. Dät Metal sälwen is gjucht uun[[edel]]. Ju [[Elektronekonfiguration]] is [Xe]6s&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; un dät eene Buutenelektron is man gjucht swäk an dät Atom buunen. Ju eerste [[Ionisierengsenergie]] is bloot 3,893 eV, die läichste Wäid fon aal stabile Elemente. Cesiumchemie wäd deeruum behärsked fon dän stäärke Hong, dät Cs&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; Ion tou bildjen.


&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>22g9x1tfdyxjg7x2eo6zcnfuht7o53c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Radium</title>
    <ns>0</ns>
    <id>965</id>
    <revision>
      <id>121114</id>
      <parentid>120089</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Gefoarelkhaid fon Radium foar Moanskene */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7618" xml:space="preserve">{{Infobox Chemisk Element
&lt;!--- Periodensystem ---&gt;
| Name= Radium
| Symbol= Ra
| Ordnungszahl= 88
| Massenzahl= 226
| Serie= [[Äidalkalimetalle]]
| Gruppe = 2
| Periode = 7
| Block= s
| Serienfarbe= DarkOrange
&lt;!--- Allgemein ---&gt;
| Aussehen= säälwersk wiet metallisk
| Massenanteil= 1 · 10&lt;sup&gt;-10&lt;/sup&gt;
&lt;!--- Atomar ---&gt;
| Atommasse= 226,0254
| Atomradius= 215
| AtomradiusBerechnet= 
| KovalenterRadius= 
| VanDerWaalsRadius= 
| Elektronenkonfiguration= &lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[[Radon|Rn]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;7s&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
| ElektronenProEnergieNiveau= 2, 8, 18, 32, 18, 8, 2
| Austrittsarbeit= 
| Ionisierungsenergie_1= 509,3
| Ionisierungsenergie_2= 979,0
| Ionisierungsenergie_3= 
&lt;!--- Physikalisch ---&gt;
| Aggregatzustand= fääst
| Magnetismus= uunmagnetisk
| Modifikationen= -
| Kristallstruktur= kubisk ruumzentrierd
| Dichte= 5,5 g/cm&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;
| RefTempDichte_K= 
| Mohshärte= -
| Schmelzpunkt_K= 973
| Schmelzpunkt_C= 700
| Siedepunkt_K= 2010
| Siedepunkt_C= 1737
| MolaresVolumen= 41,09 · 10&lt;sup&gt;-6&lt;/sup&gt;
| Verdampfungswärme= 136,82
| Schmelzwärme= 8,37
| Dampfdruck= 327
| RefTempDampfdruck_K= 973
| Schallgeschwindigkeit= 
| RefTempSchallgeschwindigkeit_K= 
| SpezifischeWärmekapazität= 94
| ElektrischeLeitfähigkeit= 
| Wärmeleitfähigkeit= 18,6
&lt;!--- Chemisch ---&gt;
| Oxidationszustände= 2
| Oxide= RaO
| Basizität= as Hydroxid in woaterge Löösenge stäärk [[Base (Chemie)|basisk]]
| Normalpotential= -2,89 [[Volt|V]] (Ra&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt; + 2e&lt;sup&gt;-&lt;/sup&gt; → Ra)
| Elektronegativität= 0,9
| Gefahrensymbole= {{Gefahrensymbole|?}}
| Radioaktiv = Jee
&lt;!--- Isotope ---&gt;
| Isotope=
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 223
| NH = -1
| Halbwertszeit = 11,435 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Alphastrahlung|α]]
| Zerfallstyp1ZE = 5,979
| Zerfallstyp1ZP = [[Radon|&lt;sup&gt;219&lt;/sup&gt;Rn]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 224
| NH = -1
| Halbwertszeit = 3,66 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Alphastrahlung|α]]
| Zerfallstyp1ZE = 5,789
| Zerfallstyp1ZP = [[Radon|&lt;sup&gt;220&lt;/sup&gt;Rn]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 225
| NH = 0
| Halbwertszeit = 14,9 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,357
| Zerfallstyp1ZP = [[Actinium|&lt;sup&gt;225&lt;/sup&gt;Ac]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 226
| NH = -1
| Halbwertszeit = 1602 [[Jahr|a]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Alphastrahlung|α]]
| Zerfallstyp1ZE = 4,871
| Zerfallstyp1ZP = [[Radon|&lt;sup&gt;222&lt;/sup&gt;Rn]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 227
| NH = 0
| Halbwertszeit = 42,2 [[Minute|min]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 1,325
| Zerfallstyp1ZP = [[Actinium|&lt;sup&gt;227&lt;/sup&gt;Ac]]
}}
{{Infobox Chemisches Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Ra
| Massenzahl = 228
| NH = -1
| Halbwertszeit = 5,7 [[Jahr|a]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Betastrahlung|β-]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,046
| Zerfallstyp1ZP = [[Actinium|&lt;sup&gt;228&lt;/sup&gt;Ac]]
}}
| NMREigenschaften=
&lt;!---
{{Foarloage:NMREigenschaften
| Symbol= Sr
| Massenzahl_1= 87
| Kernspin_1= -9/2
| Gamma_1= 1,159 · 10&lt;sup&gt;7&lt;/sup&gt;
| Empfindlichkeit_1= 0,00269
| Larmorfrequenz_1= 8,67
}}
---&gt;
}}
'''Radium''' (‚Stroale‘, weegen sien [[Radioaktivität]], as uk [[Radon]]) is n [[chemisk Element]] mäd dät [[Elementsymbol]] Ra un ju [[Oardnengstaal]] 88. In dät [[Periodensystem]] stoant et in ju 2. [[Haudgruppe]] un tält deermäd tou do [[Äidalkalimetalle]].

== Geskichte ==
[[Bielde:Wecker mit Radium.jpg|miniatur|links|Do sälwenljuchtende Punkte an do Taalen un ap do Wiesere änthoolde Radium]]
Radium wuud an n 21. Dezember 1898 in Frankriek fon ju polniske Physikerske [[Marie Curie]] un hieren Käärel, dän frantsöösken Physiker [[Pierre Curie]], in ju [[Jáchymov|Joachimsthaler]] [[Uraninit|Pechblende]] äntdäkt. Waiwiesend waas deerbie die Befuund, dät skeeniged Uran (as Metalsoalt) bloot n litjen Breekdeel fon ju Radioaktivität fon dät uursproangelke Uranarst apwiesde. Insteede deerfon foont sik die grootste Deel fon ju Radioaktivität fon dät Arst in ju Bariumsulfoat-Fällenge wier. Foar dät outrände Element wuud dan ju häärfoartreedende Stroalengsoainskup tou ju Noomereekenge hääranleeken.

[[Bielde:Radium-palp.jpg|thumb|left|Radiumhooldende Kosmetika (uum 1925).]]

== Gefoarelkhaid fon Radium foar Moanskene ==
Radiumferbiendengen goolten eerste as relativ harmloos of goar gesuundhaidsföärderjend un wuuden in do [[Fereende Stoaten]] un [[Europa]] as [[Medikament]] juun ne groote Taal fon Lieden bewuurwen (t.B. as Kreebsmiddel) of as Tousats in Produkte feroarbaided, do der in de Tjuusterge ljuchteden. Ju Feroarbaitenge geböärde sunner wäkke Skutsfoarkierengen. Noch bit Midde fon do 1930er Jiere wuuden Kosmetika un Genusmiddel bewuurwen, do der Radium äntheelten.&lt;ref&gt;[http://www.dissident-media.org/infonucleaire/radieux.html Les &quot;pouvoirs miraculeux&quot; de la radioactivité]&lt;/ref&gt;

Ätter ju Gruundenge fon dät [[Radiumbad]] [[Sankt Joachimsthal]] in Böhmen 1906 koom et glieks foar dän Eersten Waareldkriech apgruund fon ne fermoudede Heelwierkenge fon Radium toun Apblöien fon do Radiumboade in Düütsklound. Wülst al foar dän Kriech [[Bad Kreuznach]] deermäd woorf, dät stäärkste Radiumsolbad tou weesen, wieren et ätter dän Kriech ieuwenske [[St. Joachimsthal]], [[Bad Schlema|Oberschlema]] foarallen [[Bad Brambach]]. Do bee lääste Steeden fertälden foar weer, dät stäärkste Radium- blw. Radiummineroalbad fon de Waareld tou weesen. Wierbie tou beoachtjen is, dät in do Heelwällen foarallen [[Radon]], Radium deerjuun man in litje Spuuren foarkoom. Korrekterwiese hieden sik disse Boade „[[Radonbalneologie|Radonbad]]“ naame moast.

In do 1920er Jiere ärkaande me oawers ju gesuundhaidsskoadelke Wierkenge fon Radium, as gjucht fuul fon do as ''[[Radium Girls]]'' beteekende Zifferbläädmoalersken in [[Orange (New Jersey)]] truch ju [[Radioaktivität|radioaktive Stroalenge]] fon ju sälwenljuchtende Zifferblääd-Faawe [[Kreebs (Medizin)|Kreebstumore]] an Tunge un Lippen äntwikkelden, mäd do jo hiere Pinsel befuchteden. Die New Yorker Tuskedokter [[Theodor Blum]] fereepentlikede 1924 n Artikkel uur ju Kroankhaidsbielde fon ju sonaamde Radiumkeeuwe (ängl. ''radium jaw''). Hie skreeuw ju Ärkroankenge eerste ju Giftigaid fon dän [[Phosphor]] tou.&lt;ref&gt;T. Blum: ''Osteomyelitis of the Mandible and Maxilla.'' In: ''Journal of the American Dental Association'' Band 11, 1924, S.&amp;nbsp;802–805.&lt;/ref&gt; [[Harrison Martland]], Pathologe in [[New Jersey]], waas et toulääst, die der 1925 ne Studie&lt;ref&gt;Erste größere Veröffentlichung des Forscherteams: H. S. Martland: ''Some Unrecognized Dangers in the Use and Handling of Radioactive Substances.'' In: ''Proceedings of the New York Pathological Society'' Band 25, 1925, S.&amp;nbsp;88–92.&lt;/ref&gt; begon, in dät Resultoat wierfon ju Uurseeke gjuchterwiese dät Radium touskrieuwen wuud.&lt;ref&gt;H. S. Martland und R. E. Humphries: ''Osteogenic sarcoma in dial painters using luminous paint.'' In: ''Archives of Pathology'' Band 7, 1929, S.&amp;nbsp;406–417.&lt;/ref&gt;

Noch 1928 wuud mäd Radium fermoangd Woater unner dän Noome ''Radithor'' in litje Buddele toun Drinken ferkooped. Eerste mäd dän Dood fon dän Stäilmagnoat [[Eben Byers]] in dät Jier 1932, die der fon 1928 bit 1930 deeges twäin Buddele ''Radithor'' tou sik noom, stuud düütelk fääst, dät Radium do sweerste Gesuundhaidsskoaden häärfoarroupe kon.</text>
      <sha1>dytmfqhs2x90c06rkcf640n664ntu6s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tatariske Sproake</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1179</id>
    <revision>
      <id>121129</id>
      <parentid>120694</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:19:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Alphabete */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4888" xml:space="preserve">[[Bielde:Verbreitungsgebiet der Tataren.PNG|385px|thumb|Ferspreedengsgebiet fon dät Tatariske däälich]]
[[Bielde:Söyälmäskä.jpg|thumb|Twosproakige Waiwiesenge in ju [[Metro Kasan]]]]
Ju '''tatariske Sproake''' (Oainbeteekengen: татар теле [''tatar tele''], татарча [''tatarça''] татар төрекчәсе [''tatar törekçäse'' = tatarisk Tursk]) of kuut ''Tatarisk'' (dt. ''Tatarisch'') is ne fon do [[Tataren]] (in äängeren Sin) in fuul Regione fon [[Ruslound]], foarallen in [[Tatarstan]] un [[Baschkortostan]] un fuul uur Gestriche fon ju eemoalige [[Sowjetunion]] boalde [[Turksproaken|Turksproake]]. Ju jält as Haudfertreederske fon ju [[turkotartariske Sproakgruppe]] un wäd boald fon sowät 8 Millionen Ljuude. In dät [[Turksproaken|turske Sproakgebruuk]] un in ju turske [[Turkologie]] wäd haudseekelk die Begriep „tatarisk Tursk“ (''Tatar Türkçesi'') ferwoand.

Tatarisk is [[Amtssproake]] in ju Republik [[Tatarstan]].
Geskichtelk gungt disse Sproake ap een fon do [[Amtssproake]]n fon ju [[Gouldene Horde]] tourääch. Ju tält also sproakgeskichtelk tou ju Gruppe fon do [[Wäästturske Sproaken]]. Deer heert ju tou ju [[Kyptschak-Gruppe]]. Ju besit uurweegend do Sproakoainskuppe fon dät [[Ogurisk]]e.
Ap Tatarisk ärskiene ferskeedenste Publikatione; dät rakt [[Fiersjoon]] un [[Internet]]sieden in disse Sproake.

== Alphabete ==

Dät Tatariske waas in ju Tied fon dät [[13. Jierhunnert]] un dät [[15. Jierhunnert]] in dät [[Kyptschak-Tatarisk]]e ferskrifted. Deer waas dät [[Amtssproake]] fon ju [[Gouldene Horde]]. In dät 15. Jierhunnert wuude dät Kyptschak-Tatariske fon dät [[Tschagataisk]]e oulöösd.

Bit in do [[1920er Jiere]] wuude mäd [[Arabiske Skrift|arabiske]] Lättere, dan mäd latienske ([[eenhaidelk tursk Alphabet]] un siet do [[1930er Jiere]] toulääst mäd [[Kyrilliske Skrift|kyrilliske]] Bouksteeuwe skrieuwen.

Twiskentiedelk wuude uk foar dät Tatariske ne [[näi tursk Alphabet|Latienskrift]] uutoarbaided, wät allerdings ap n grooten Wierstand fon ju [[Russen|ruske]] Minnerhaid statte. Dät Alphabet gruundiert sik ap dät [[näie turske Alphabet]] fon ju Turkäi.

Siet dän September [[2001]] wuude bloot disse latienske Skrift tou Skrieuwenge fon dät Tatariske offiziell ferwoand (fgl. [http://tt.wikipedia.org/wiki/Täwge_Bit Tatariske Wikipedia]). Disse Praxis ferbood dät Ruske Ferfoatengsgjucht oawers in n November [[2004]], mäd ju Begruundenge, dät foar ju Eenegaid fon Ruslound ne eenhaidelke Skrift noodweendich waas.

Juunuurstaalenge fon dät tatariske Latienalphabet mäd dät turske:
{|
 |• '''Tatarisk''':||Aa||Ää||Bb||Cc||Çç||Dd||Ee||Ff||Gg||Gg||Hh||Xx||Ii||Ii||Íí||Jj||Kk||Ll||Mn||Nn||Ññ||Oo||Öö||Pp||Qq||Rr||Ss||Ss||Tt||Uu||Üü||Vv||Ww||Yy||Zz
 |-
 |• '''Tursk''': ||Aa||  ||Bb||Cc||Çç||Dd||Ee||Ff||Gg||Gg||Hh||  ||Ii||Ii||  ||Jj||Kk||Ll||Mn||Nn||  ||Oo||Öö||Pp||  ||Rr||Ss||Ss||Tt||Uu||Üü||Vv||  ||Yy||Zz
|}

== Ieuwenskesproaken fon dät Tatariske ==

Dät [[Baschkiriske Sproake|Baschkiriske]] is dät Tatariske noch gjucht äänelk. Daach wiest et al fuul Oainhaide ap, uum dät fon dät eegentelke Tatariske outougränsjen. Daach sunt do bee Sproakfoarme sik noch so eenich, dät ne juunsiedige Ferständigenge in Tatarisk un Baschkirisk noch muugelk is.

Ju [[krimtatariske Sproake]] wäd oafte as “Krimtursk” beteekend un dät Tatariske toureekend. Dät stimt oawers däälich bloot toun Deel, deer ju mäd ju Skaffenge fon ne oainständige [[Skriftsproake]] nit moor mäd ju buppe naamde Sproake identisk is. Buppedät wiest dät Krimtatariske al so fuul Oainhaide ap, dät ne juunsiedige Ferständigenge twiske Tatarisk un Krimtatarisk bloot noch bedingd roat is.

Sproakcodes:
:SIL code: TTR
:ISO 639-1: tt
:ISO 639-2: tat

== Wällen ==
&lt;references /&gt;

== Literatuur ==

* Tamurbek Dawletschin, Irma Dawletschin, Semih Tezcan: ''Tatarisch-deutsches Wörterbuch''. Harrassowitz, Wiesbaden 1989, ISBN 3-447-02978-1
* Andreas Frings: ''Die tatarische Schriftreform und das kulturelle Gedächtnis''. (= Mainzer Arbeitspapiere zur Geschichte Osteuropas; 1). Johannes-Gutenberg-Universität Mainz, Mainz 2004 ([https://web.archive.org/web/20070312045837/http://deposit.d-nb.de/cgi-bin/dokserv?idn=976554518 Volltext])
* Hermann Vámbéry: ''Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen. Ein Versuch zur Darstellung der Familienverhältnisses des turko-tatarischen Wortschatzes''. Brockhaus, Leipzig 1878 (Neudruck: Biblio-Verlag, Osnabrück 1972, ISBN 3-7648-0640-0)
* Suzanne Wertheim: ''Language &quot;Purity&quot; and the De-Russification of Tatar''. Paper, Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies, Berkeley 2002 ([http://repositories.cdlib.org/iseees/bps/2002_02-wert Volltext])

== Weblinks ==
{{Wikipedia|tt|Tatarisk}}
* [http://www.omniglot.com/writing/tatar.htm Alphabete un Sproakbiespiele]

[[Kategorie:Sproaken]]</text>
      <sha1>b9pud4h6v1bgynfpawutpgm4c17yreu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seedelsbierich</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1293</id>
    <revision>
      <id>121117</id>
      <parentid>120103</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:58:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6840" xml:space="preserve">{{Universele ynfoboks täärp
| namme                       = Seedelsbierich
| ôfbylding                   = Kirche-Sedelsberg.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 270px
| ôfbyldingstekst             = Ju Katoolske Säärke in Seedelsbierich
| ynwennertal                 = 3.296 
| oerflak                     = 
| befolkingstichtens          = 
| stêdekloft                  = 
| hichte                      = 
| lân                         = [[Düütsklound]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Buundeslound
| namme bestjoerlike ienheid 1= [[Läichsaksen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = Loundkring
| namme bestjoerlike ienheid 2= [[Loundkring Kloppenbuurich|Kloppenbuurich]]
| bestjoerlike ienheid 3      = Meente
| namme bestjoerlike ienheid 3= [[Seelterlound]]
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 
| stifting                    = 
| postkoade                   = 26683
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = 
| webside                     = 
}}
[[Bielde:Huus-Seedelsbierich.jpg|thumb|right|250px|Aan fon do eerste Huuse in Seedelsbierich]] 
[[Bielde:Sed-Schule-1923.jpg|thumb|250px|Ju katoolske Skoule uut 1905 in dät Jier 1923]]
[[Bielde:KindergSedelsb.jpg|thumb|250px|Bäidenstuun]]
[[Bielde:Kirche-ev.jpg|thumb|250px|Ju Evangeelske Säärke]]
[[Bielde:Nikolausfereen fon Seedelsbierich.jpg|thumb|250px|Sunnerkloas uunerwains in Seedelsbierich]]
'''Seedelsbierich''' is n Täärp in dät Suude fon [[Seelterlound|Seelterlound]]. Dät waas fröier ne litje Buurskup fon [[Skäddel]]. Däälich woonje 2.950 Moanskene in Seedelsbierich. Suudelk fon Seedelsbierich bildet dät [[Kustenkanoal]] däälich dät suudelke Skeed fon Seelterlound. Dät Täärp un do naiste Buurskuppe bildje touhoope Seedelsbierich: [[Seedelsbierich-Kolonie]], [[Hällene|Hällene I  un Hällene II]], [[Fäärmesound]] un [[Heeselbierich]]. Suudelk fon Seedelsbierich lait noch ju Siedlenge [[Muddebierich]].
 
== Noome ==
&quot;Seedelsbierich&quot; wäd uk &quot;Seeidelsbierich&quot; af &quot;Säidelsbierich&quot; skrieuwen, af as doo [[Strukelje]]r kweede, &quot;Säidelsbäirch&quot;, ([[Düütsk|Düütsk]] &quot;Sedelsberg&quot; af &quot;Saterland-Sedelsberg&quot;). Die Noome is fielicht tou ferkloorjen as &quot;Bierich mäd n Seedel&quot;, wier *''Seedel'' dan sofuul hat as &quot;Sitz&quot; af &quot;Woonsteede&quot;.
 
== Geskichte ==

Seedelsbierich is dät jungste Täärp in dät hüütige Seelterlound. Do eerste Ienwoonere hääbe sik deer in 1803 deellät.

Bie de Gebietsreform fon 1974 wuuden [[Skäddel]] un Seedelsbierich mäd do Meenten [[Roomelse]] un [[Strukelje]] tou ju [[Seelterlound|Meente Seelterlound]] touhoopefoatet.

In dät Suude ieuwenske dät Kustenkanoal lait ju &quot;Abfalldeponie&quot; fon dän noudelken [[Loundkring Kloppenbuurich]].

==Skoulen==
===Katoolske Skoule=== 
Ju katoolske Skoule wuud 1861 gruundet, die eerste Koaster waas Heinrich Hollinden. Unnergjucht waas in ne Hierkoamer fon Heinrich Wimberg (däälich dät Butzhuus). Eerste wieren deer 21 Bäidene. 1863 wuud deer ju eerste Skoule baud, ju waas 30 qm groot. 1876 wieren deer 25 Bäidene bie Koaster Ahlrichs in dän Unnergjucht. 1900 wieren deer touhoope mäd do Bäidene uut Heeselbierich 39  Sköilere.

Ju oolde Skoule wuud 1905 ferkooped un deer wuud 1906 ne näie Skoule baud, ju deer däälich noch stound. 1923 wieren deer 76 Sköilere und deer wuud ne twadde Klasse iengjucht. Läter wuud ju Skoule fergratterd und dät waas ju Katoolske Foulksskoule Seedelsbierich. 

Däälich is dät ju Astrid-Líndgren-Gruundskoule. Deer sünt 8 Klassen mäd 153 Sköilere (2011). Der sünt 10 Koastere. Die Laiter is Manfred Nawrath. Ap n 1. Oktober 2011 hääbe do dät 150-jierige Bestounden fon ju Skoule fierd..

===Evangeelske Skoule===
In ju katoolske Skoule wuud 1932 ne Klasse foar evangeelske Sköilere iengjucht. 1949 keem deer ne twadde Klasse bie. 1958 wuud ne oaine evangeelske Skoule mäd two Klassen foar 248.000 DM baud. Ju evangeelske  Skoule wuud ap n 1.8.1969 sleeten un do Klassen wuuden noch bit toun 1.8.1982 fon ju Hauptskoule in Sedelsbierich nutsed. Ju Skoule is ferkooped.

Do Koastere bie ju evangeelske Skoule wieren:

'''Laitenge:''' &lt;br&gt;
* 1932 - 1938: Karl Kruse
* 1945 - 1947: Krüger
* 1947 - 1950: Richard Freek
* 1950 - 1955: Jakob Becker
* 1955 - 1958: Hans Ziß
* 1958 - 1969: Werner Meister (bie Koaster Meister wieren 46 Sköilere in ne Klasse)

'''2. Koaster:''' &lt;br&gt;
* 1949: Gerhard Adler
* 1952: Joh. Mennenga
* 1954: Hans  Karl Ziß
* 1955: Lina Kerl
* 1958: Manfred Hemken
* 1964: Reinhild Rahle
* 1967: Horst Droste (bie Koaster Droste wieren 49 Sköilere in ne Klasse)


==Säärken==
* Fon 1929 bit 1936 stuud ju Noodsäärke fon ju kathoolske Säärkemeente Seedelsbierich an ju Koloniesträite. 
* 1936 wuud ju näie Säärke St. Petrus-Canisius in dät Täärp baud. Ju häd Plats foar 500 Ljuude.
* In Seedelsbierich stound uk ju evangelske Trinitatis-Säärke fon ju Säärkemeente [[Ait]] un deer is uk ne Baptistenmeente.

== Sproake ==
In 1890 boalden in Seedelsbierich 56 Ljuude fon do 89 Seeltersk, of 62,9%.
1995 wieren dät noch 9,6% (man daach noch 283 Ljuude).

Die groote Apgong koom as deer ätter dän [[Eerste Waareldkriech|eerste Waareldkriech]] Familien uut [[Pommern|Pommern]] deelsät wuuden. Deeruum wäd deer nit fuul Seeltersk boald.

== Bedrieuwe ==
* UNLAND GmbH Seedelsbierich - Moaket Gardinen un Stoffe 
* [[Moorgut Seedelsbierich]] in Hällene
* Abfalldeponie
* Ferskäidene Hondwierksbedrieuwe

== Bädden in Seedelsbierich ==
* Hermann Tellmann (Buurmäster fon ju Meente Skäddel fon 1961 - 1968)
* Hermann Knelangen (Buurmäster fon ju Meente Skäddel fon 1968 - 1972 un fon ju Meente Seelterlound fon 1974 - 1981)

== Literatuur ==
* Paul Kollmann, ''Der Umfang des friesischen Sprachgebietes im Grossherzogtum Oldenburg'', Zeitschrift des Verein für Volkskunde, 1, Berlin 1891:377-403. 
* ''Das Saterland und das Saterländische'', Autor: Dieter Stellmacher, Verlag: Florian Isensee GmbH, 1998, ISBN 3-89598-567-8
* Theo Griep, ''Die Besiedlung des Dorfes Sedelsberg'' (ap Düütsk), 2002. 

==Ferwiesengen==
{{Wikisource|Seelter Seeken#Woo Seedelsbierch apsteen is|Woo Seedelsbierch apsteen is}}

&lt;gallery&gt;
Bielde:Notkirche.jpg|Ju Noodsäärke fon Seedelsbierich stuud fon 1929-1936 an ju Koloniesträite
Bielde:Sed-Schule-1863.jpg|Ju eerste katoolske Skoule uut 1863

&lt;/gallery&gt;
{{Wälle|Angoawe=
&lt;references /&gt;

* Franz Dwertmann: Das grosse Sterben der kleinen Schulen, Vechtaer Druckerei und Verlag, 1984, ISBN 3-88441-025-3 
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2700936/Der-erste-Lehrer-kam-1861.html Gruundskoule Seedelsbierich fiert 150-jierich Bestounden] (NWZ 29.9.2011)
}}

{{Seelterlound}}
{{Bauwierke in Seelterlound}}

[[Kategorie:Seelterlound]]
[[Kategorie:Täärpe un Buurskuppe in Seelterlound]]</text>
      <sha1>hmpilumrau463svezr75ueuxbny82po</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Biologiske Invasion</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1363</id>
    <revision>
      <id>121063</id>
      <parentid>119940</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2509" xml:space="preserve">[[Bielde:Procyon lotor 2.jpg|miniatur|Der [[Noudamerikoansken Waask-Boar|Noudamerikoanske Waask-Boar]] tält tou do ''Neozoa'']]
As '''biologiske Invasion''' beteekent me in't meene do truch Moanskene bewierkede Uutspreedenge fon een invasive [[Oard (Biologie)|Oard]] in een Rebät. Düsse wäd fon't Buundes-Natuurskuts-Gjucht, stöänt ap ju EU-Feroardenge Nr. 1143/2014 fon't Europäiske Parlemänt un dän Räid fon dän 22. Oktober 2014, definierd as een ''„eine gebietsfremde Art, deren Einbringung oder Ausbreitung die Biodiversität und die damit verbundenen Ökosystemdienstleistungen gefährdet oder nachteilig beeinflusst;“''&lt;ref name=&quot;pflanzengesundheit&quot;&gt;([https://www.gesetze-im-internet.de/bnatschg_2009/__7.html PDF]).&lt;/ref&gt; Mäite is somäd nit dät nasjonoale Skeed, man ju Ruumte fon een natüürelke Lieuwends-Meenskup.

Do nit ienheemske Lieuweweesen naamt me [[Neobiota]], me unnerskat Dierte (Neozoen), Plonten (Neophyten) un Pilze (Neomyceten). Neobiota konnnen invasiv weese, man jo mouten dät nit.

Die Invasions-Begriep sälwen wäd fon wäkke kritisk säin, uumdät die Begriep uut dän militärisken / kriegerisken Beriek kumt un somäd negativ konnotierd is. Rien uut [[natuurwietenskup]]pelke Perspektive kon dät ientringen fon Neobiota nit positiv of negativ bewäided wäide, dät Boantje fon do Natuurwietenskuppere is een wäid-fräie, [[Empirie|empiriske]] Beskrieuwenge.

Do invasive Spezies konnen unner wäkke Bedingengen do [[Ökosystem]]e feruurje un heemske Oarde fertringe. Jo konnen ju Biologiske Fuulfoold fon een Lieuwendsruumte wieder moakje of uk litjer.

Dän Uutsleek foar een Ienoardenge fon suk aan Foargong is dät Ferbrangen fon do Lieuweweesen in ju näie Lieuwendsruumte truch dän Moanske. Dät natüürelke Foartringen fon Neobiota wäd nit as biologiske Invasion bekieked. Man uk dät honget fon ju Perspektive ou. Rien ökologisk bekieked moaked die Gruund fon ju Ferbrangenge naan Unnerskeed.

Biologiske Invasionen wäide ärfoarsked fon ju '''Invasionsbiologie'''. Düt Deelrebät fon ju [[Biologie]] häd sik uut ju [[Adventivfloristik]] äntwikkeld. As Begruunder fon ju Invasionsbiologie jält die britiske Ökologe [[Charles Sutherland Elton]] mäd een Fereepentelkenge in't Jier 1958.&lt;ref&gt;Charles S. Elton: ''The ecology of invasions by animals and plants.'' Methuen, London 1958.&lt;/ref&gt;

== Kiek uk bie ==
* [[Neobiota]]: Düssen Artikkel änthoaldt een heele Riege fon Biespiele.

== Foutnooten ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Biologie]]</text>
      <sha1>2nq43q12jnpyc9j2x3n2cu8dxn5d3kf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Timbaland</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1549</id>
    <revision>
      <id>121083</id>
      <parentid>120440</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:34:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Diskographie */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1831" xml:space="preserve">[[File:Timbaland1292010.png|thumb|Timbaland, in ''The Shock Value II Tour'', 2010]]

'''Timbaland''' (* 10. Meerte 1972 in Norfolk, Virginia as ''Timothy Z. Mosley'') is n Hip-Hop- un R&amp;B-Spielmon un Produzent uut do [[Fereende Stoaten]], wäls Produktions- un Arrangement-Stil sänt hoolichwais de 90er Jiere gjucht ienfloudriek in dät Genre is.

== Diskographie ==
=== Soloalben ===
{| class=&quot;prettytable&quot;
|- bgcolor=&quot;#cccccc&quot;
! width=&quot;25&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Jier
! width=&quot;270&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Tittel
! colspan=&quot;5&quot; | Chart-Positione
|- bgcolor=&quot;#dddddd&quot;
!width=&quot;30&quot;|DE
!width=&quot;30&quot;|UK&lt;ref name=&quot;UkCharts&quot;&gt;[http://www.everyhit.com/ Timbaland in do UK Top 40]&lt;/ref&gt;
!width=&quot;30&quot;|US&lt;ref name=&quot;UsCharts&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20070929225245/http://www.billboard.com/bbcom/retrieve_chart_history.do?model.vnuArtistId=189551&amp;model.vnuAlbumId=933769 Timbaland in do Billboard-Charts]&lt;/ref&gt;
|-
| 1998
| ''Tim's Bio: Life from da Bassment''
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | –
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| 2007
| ''Timbaland Presents Shock Value''
| align=&quot;center&quot; | 5
| align=&quot;center&quot; | 2
| align=&quot;center&quot; | 5
|}

=== Timbaland &amp; Magoo ===

{| class=&quot;prettytable&quot;
|- bgcolor=&quot;#cccccc&quot;
! width=&quot;25&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Jier
! width=&quot;270&quot; rowspan=&quot;2&quot; | Tittel
! colspan=&quot;3&quot; | Chart-Positione
|- bgcolor=&quot;#dddddd&quot;
!width=&quot;30&quot;|DE
!width=&quot;30&quot;|UK
!width=&quot;30&quot;|US
|-
| 1997
| ''Welcome to Our World''
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | 33
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| 2001
|''Indecent Proposal''
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | –
| align=&quot;center&quot; | 29
|-
| 2003
| ''Under Construction Part 2''
| align=&quot;center&quot; | 75
| align=&quot;center&quot; | 22
| align=&quot;center&quot; | –
|}

== Ferwiesenge ätter Wälle ==
{{commonscat|Timbaland}}

&lt;references/&gt;

[[Kategorie:US-Amerikoaner]]
[[Kategorie:Rapmusik]]</text>
      <sha1>e3abaxtsvejrgrlz3izlger2zcfo4it</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wulf</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2384</id>
    <revision>
      <id>121124</id>
      <parentid>120346</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:04:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fäindskup un Uumetoanken */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18696" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;float:right;margin-left:0.5em&quot;
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | Wulf
|- 
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Alba-European-Wolf.jpg|300px|Canis lupus lupus]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;N Europäisken Wulf ''(Canis lupus lupus)'' in Fangenskup&lt;/small&gt;
|- 
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | '''Systematik'''
|- 
|
{| border=&quot;0&quot;
| ''Oardenge:'' || [[Roowdierte]] ''(Carnivora)''
|-
| ''Uurfamilie:'' || ''[[Canoidea]]''
|-
| ''Familie:'' || ''[[Canidae]]''
|-
| ''Tribus:'' ||  ''[[Canini]]''
|- 
| ''Sleek:'' || ''[[Canis]]''
|- 
| ''Oard:'' || Wulf ''(Canis lupus)''
|}
|}
Die '''Wulf''' ''(Canis lupus)'' is een Oard fon do Roowdierte. Dät rakt fuul Unneroarde, do sik bienaist aal gjucht liekje, man besunners do domestisierde Unneroarde ([[Huund]], [[Dingo]] un aal sowät) hääbe n apfaalend uur [[Phänotyp]]. Wulwe sunt truch moanskelke Ferfoulgenge in groote Deele fon hiere histooriske Lieuwendsruumte uutstuurwen, man däälich stounde jo in ful Lounde unner Natuurskuul, sodät jo sik wier moor un moor uutspreede.

== Lieuwendsruumte ==
[[Bielde:Wolf distr.gif|250px|thumb|left|Lieuwendsruum&lt;br /&gt;gräin:däälich&lt;br /&gt;rood:hier is hie uutsturwen&lt;br&gt;Ju Koarte is uut dät Jier 2007, sänt düsse Tied häd sik die Wulf wier fääre uutspradt.]]
Die Wulf hiede aleer een groote Lieuwendsruumte in [[Europa]], [[Noudamerikoa]], [[Asien]] un Noud-[[Afrikoa]], man hie is däälich in fuul Rebätte truch moanskelke Fäindskup uutstuurwen. Dät niepe Foarkuumen fon Wulwe (aleer un däälich) is bee ap ju links stoundende Koarte tou sjoon. Tou beoachtjen is deerbie, dät bloot natüürelke wüülde Wulfs-Foarkuumen ienteekend sunt, man neen ferwüülderde domestisierde Wulwe (as t.B. Dingos, Näiguinea-Dingos un ferwüülderde Huunde, do je uk oaintelk een Unneroard fon dän Wulf sunt).

=== Wieruutspreedenge in Europa, besunners Düütsklound ===
Man die Wulf stoant däälich in fuul Lounde unner Natursküül, wiertruch hie sik wier uutspreede kon. So kumt ju [[Nominatfoarm]] ''Canis lupus lupus'' fon Aastpolen un ju Wäästpolnisk-Aastdüütske Population ätter t Wääste. In ju [[Lausitz]] roate dät in  (2010) al soogen Wulfsfamieljen, ätterdät in [[2000]] ätter sowät 150 Jiere wier Wulwe in Düütsklound tou Waareld keemen wieren. Uk bie Altengrabow ([[Saksen-Anhalt]]) rakt dät een Wulfsfamielje, die Foar fon do litje Wulfsbäidene wude oaber in n Juni twoduusendnjuugen dooddäin. Daach kuuden fieuw litje Wulfsbäidene uurlieuwje, wät uungewöönelk is: Normoal stärft dän Haaldeel fon do Bäidene, uk wan jo fon bee do Oolden fersuurged wäide. Düsse Wulfsbäidene hääbe noch nit moal groote Bruure un Sustere, do der meehälpe konnen. In dät Gestrich ron oaber uk n Montje hääruume, dät dan mäd ju Muur n näi Poor gruundede. In [[2010]] roate dät wier litje Wulwe bie Altengrabow, wiertruch dät nu wier Hoopenge ap een duurhoafte Population in Saksen-Anhalt rakt. Oankelde Dierte rakt dät uk uurswain in Düütsklound, bisunners in [[Brandenbuurich]] un [[Mecklenbuurich-Foarpommern]], oaber uk in [[Bayern]], [[Läichsaksen]] un twisketruch uk in [[Hessen]], man die hessiske Wulf is 2011 stuurwen. In [[Noudrhien-Wäästfoalen]] wuude Eende [[2009]] uk n Skäip fon n Wulf dooded, mäd genetiske Unnersäikengen is dät nu ätterwiesd. Me weet oaber nit, af dät n näien Wulf is af nit wildääge diesälge, die der uk in Hessen bekoand waas. Aan Wulf kon je fier loope. In [[Rhienlound-Palts]] wude in't Foarjier [[2012]] aan Wulf fotografierd, man die is bolde ätters illegoal doodskeeten wuden. Ju [[Italien|italieniske]] Unneroard ''Canis lupus italicus'', deerfon roate dät uum 1970 bloot noch 100 Dierte in ju Region fon do [[Abruzzen]] in dän [[Apennin]], kuude sik, ätterdät ju 1976 skutsed wuude, wier uutspreede un is däälich nit bloot moor in Italien, sunnern uk in Deele fon do [[Frankriek|frantsööske]] Alpen, un dän [[Kanton Wallis]] in ju [[Swaits]] tou fienden. Aan italienisken Wulf, die in [[Bayern]] ienwonderje wüül, wuude oawers fon n [[Auto]] dooded. Man dät rakt wier n italienisken Wulf die uum't Skeed twiske [[Aastriek]] un Bayern hääruumelapt, die häd uk al eenige [[Harte]] dooded, un kumt wäil uut ju Swaits af is toumindest uur ju Swaits deer wai keemen, hie wuude nämmelk in ju Swaits uk al ätterwiesd.

2011 is die hessiske Wulf stuurwen, man deerfoar koomen wier Wulwe ätter Läichsaksen wai. Ap dän [[Troppenäiwengsploats Munster]] in ju [[Lüünebuuriger Heede]] wuden in [[2012]] indäid junge Wulwe bädden&lt;ref&gt; &quot;bädden&quot; is een oolde Foarm fon &quot;gebooren&quot;&lt;/ref&gt;, dät is nu ju fäärme&lt;ref&gt; &quot;fäärme&quot; is een oold Seelter Woud foar &quot;eerste&quot;. &quot;Eerste&quot; kumt juust so uut dät Ooldfräiske, man fermoudelk koom dät truch düütsken Ienfloud, dät dät so oafter bruukt wäd un dät Woud &quot;fäärme&quot; bloot noch aiske säilden tou heeren is.&lt;/ref&gt; Wulfsfoamielje in do oolde Buundeslounde. In [[2013]] kreech ju fäärme läichsaksiske Wulfsfoamielje wier Bäidene, buppedät äntstuude in dän Loundkring Lüchow-Dannenbierich een twäide Wulfsfoamielje, un dät äntwikkelde sik in do kuumende Jiere so fääre. In [[2013]] sunt foar dät fäärme Moal sänt loange Tied wier junge Wulwe in't [[Älsass]] tou Waareld keemen.

In [[2016]] moaste die eerste Wulf in Düütsklound, aan fon do musterske Wulwe, amtelk tou't doodskjooten fräiroat wäide, uumdät hie Moanskene apfaalend nai keemen wier un eepenbeer sien natüürelke Skjou ferlädden hiede. Weerskienelk waas hie illegoal fodderd wuuden.

Unner ju Wiele häd sik die Wulf oaber fääre uutspreede kuud. Duurhoafte Populatsjoone rakt dät (Stound 2016) in [[Läichsaksen]], [[Mecklenbuurich-Foarpommern]], [[Saksen-Anhalt]], [[Brandenbuurich]] un [[Saksen]]. Oankelde Wulwe rakt dät uk in [[Thüringen]] un [[Släswiek-Holsten]], aan oankelden Wulf rakt dät in [[Rhienlound-Palts]] un aan [[Bayern]], uk in [[Baden-Württembierich]] sunt in't Jier [[2015]] al twäin Wulwe truch dän Sträitenferkier uum't Lieuwend keemen, wildääge rakt dät deer uk noch wäkke moor.

== Määrkmoale ==
Die Wulf is ju grootste Oard in ju Familie ''[[Canidae]]''. Hie häd normoal een Kop- un Rumploangte fon 1 - 1,60 [[Meeter]] un een Stäitloangte fon 35 - 56 cm. Dät rakt oawers uk litjere Dierte, toun Biespiel bie do Unneroarde ''Canis lupus arabs'' un bie dän Huund ''(Canis lupus familiaris)'', wierbie ju Domestikation in gans fuul ferskeedene Varianten tou sjoon is. Ju Sweeregaid fon dän Wulf is uk bie do ferskeedene Unneroarde gjucht unnerskeedelk, do Montjen (20-80 kg) sunt oawers normoal sweerer as do Wieuwken (18-55 kg). Normoal is die Wulf ap sien Bupperkaante ljoacht bruun af gries un swot sprinkelch, ju Unnerkaante is normoal jeel bit wiet. Man deer rakt dät uk Unnerskeede twiske do ferskeedene Unneroarde: So kon me uk wiete af swotte Wulwe sjo, in moonige Unneroarde is dät sogoar normoal!

=== Biespiele foar ferskeedene wüülde Unneroarde ===
&lt;gallery&gt;
File:Lupo appenninico 3.jpg|die Italieniske Wulf ''(Canis lupus italicus)''
File:Scandinavian grey wolf Canis lupus .jpg|Die Europäiske Wulf ''(Canis lupus lupus)''
File:Polarwolf004.jpg|Ju arktiske Unneroard ''(Canis lupus arctos)''
&lt;/gallery&gt;

== Lieuwendswiese ==

=== Foamieljen-Oardenge ===
[[Bielde:Yellowstone Wolves.jpg|thumb|right|300px|Aan Foamieljenferbeend fon Wulwe in dän [[Yellowstone-Natsjonoalpark]] ([[USA]]). Dät rakt uurigens genetiske Waiwiesengen, dät dät swotte Fäl, dät  wäkke Wulwe fon wäkke Noudamerikoanske Populatsjoonen häbe, truch Ienkjuusenge fon Huunde äntsteen is.]]
Wulwe lieuwje in Foamieljen-Ferbeende, dät hat, dät sik een Poor bieldet, dät maasttieds touhoopeblift, bit deer aan fon dood is. Wulfs-Tieuwen konnen, uurs as do maaste tomme Huunde, bloot insen in dät Jier dreegend wäide. Do kriege Bäidene un lieuwje deermäd een Sät Tied touhoope. Die Foamieljenferbeend is goud foar een beetere Joagd, Ferdäägenge juun Fäinde un juunsiedich Woormhoolden in Winterdai. In ju fräie Natuur is dät maasttieds freedelker. Do junge Wulwe blieuwe bie hiere Oolden un hälpe bie ju Apluukenge fon do litje, so loange as jo wollen. Wan jo nit moor wollen, säike jo sik een oain Rebät un loope deer mongs moorere hunnert Kilomeetere tou, wät uurigens ju Intucht ferminnert un foar ju Uutspreedenge fon dän Wulf suurget.

=== Kommunikatsjoon ===
[[Bielde:Varg fotograferad pa Polar Zoo Norge (3).jpg|thumb|right|300px|Kampjende Wulwe. Tou oachtjen is ap Gestik un Mimik fon do bee.]]
Wulwe konnen, wät jo fäile un wät jo wollen, goud in sjuunelke un heerbeere Teekene uutdrukje, do unnerskeedelk stäärk weese konnen un uk kombinierd wäide konnen. Dät sik aan Wulf meedeele kon, is foar him lieuwendswichtich: Wan Wulwe kampje, kon die swäkkere sik reeke, dan lät him die stäärkere in Raue. So gungt aan Kamp twiske twäin Wulwe säilden mäd läipe Foulgen uut. Hier sunt wäkke Biespile:

Sjuunelke Teekene:

* Wipstäitjen is een positiv Teeken. Die Wulf moaket dät, wan hie sik fraut, wildääge uur een goud Ieten af uur aan Fjuund, dän hie begröitje wol.
* Dän Stäit twiske do bääterste Beene ientoukniepen betjudt maasttieds Nood.
* Do Ooren antoulääsen, betjudt maasttieds Nood.
* Noose un Ansicht kruljen däd die Wulf maast, wan hie dul is.
* Wan sik die swäkkere Wulf ätter aan Twist dän stäärkere rakt, duukje jo sik joop deel un kjoope sun bitje, as aan litjen Wulf. Mongs lääse jo sik ap dän Pukkel un miege deerbie. Die swäkkere Wulf ferhoaldt sik also bäidensk un feruurseeket so, dät die stäärkere Wulf him skierlikket, as een Wulfs-Muur dät mäd hiere Bäidene däd. So wäd ätter aan Stried Skieregaid moaked.
* Junge Wulwe gunge oafter mäd ju Snuute an ju Snuute fon groote Wulwe, wan jo wät tou ieten wollen. Do groote Wulwe ferstounde dät, uurreeke sik un fodderje do litje.

Heerbeere Teekene:

* Snoagens huulje do Wulwe so luud, dät dät bit tou füüftien Kilomeetere fier tou heerjen is. Dät tjoont deertou, uur Wulwe tou tällen &quot;hier bän iek&quot; blw. &quot;hier sunt wie&quot;. Aan Foamieljenferbeend huult, uum uur Foamieljenferbeende uut dät Rebät tou hoolden. Fääre fäästiget dät ju Sälskup fon do Wulwe, do touhoope huulje. Aan oankelden Wulf, die huult, däd dät, uum mäd een paasjend Juunuur een Poor tou bieldjen.
* Jauerjen: Smeert un aal sowät.
* Gnoarjen: Die Wulf is dul.
* Uurs as Huunde blikje wüülde Wulwe säilden, jo dwo dät maasttieds as litje Bäidene, man uk nit so oafter as junge Huunde. Dät Ansicht tou ferluuken, is in ju Kommunikatsjoon fon junge Wulwe ful wichtiger. Dät Huunde so oafter blikje, wude truch ju moanskelke Tucht begunstiged, uumdät Moanskene Luud-Kommunikatsjoon maasttieds beeter ferstounde as Mimik.

Junge Wulwe bruuke do Teekene oafter in't Spil. Deer is dät aal nit so iedenst tou niemen.

=== Joagd ===
Joagjende Wulwe fersäike, hiere Büüte so ientousluuten, dät ju nit moor wäch loope kon. Jo griepe dan fon aal do Sieden an. Oafter is dät so, dät sik die Foamieljenferbeend apdeelt. Wäkke ferstopje sik sinnich ainewainde un uurswäkke drieuwe dät Büütediert ap do luurjende uumetou.

=== Kost ===
[[Bielde:Wolves Kill.jpg|thumb|right|300px|Wulwe mäd aan dooden [[Harte|Hart]]]]
Wulwe freete as typiske Roowdierte Flask. Wät foar een Flask aan Wulf frät, honget deerfon ou, wät dät deer rakt, wier hie lieuwet, kon also gjucht unnerskeedelk weese. Fon [[2001]] bit [[2009]] wuden in ju [[Lausitz]] 2000 Wulfsköätele unnersoacht. Bie do Lausitzer Wulwe moakede dät [[Räi]] mäd 52,1 Prosänt dän grootste Deel fon ju Kost uut, ätters koom die [[Rood-Hart]] (24,7 Prosänt), dan dät Wüüldswien (16,3 Prosänt), die [[Hoase]] (3,4 Prosänt) fääre do [[Neobiota|Neozoa]] [[Dam-Hart]] (1,5 Prosänt) un [[Muffel-Skäip]] (0,7 Prosänt). Nutsdierte moakeden bloot 0,8 Prosänt fon ju Kost uut.&lt;ref&gt;[http://www.nabu.de/aktionenundprojekte/wolf/hintergrund/15572.html Artikkel uur ju Köätel-Unnersäikenge ap ju NABU-Internätsteede]&lt;/ref&gt; Dät Muffel-Skäipe bloot suk aan litjen Deel fon ju Kost uutmoakeden, lait deer oun, dät do Wulwe do al stäärk ferminnerd hieden. Dät is deertruch tou ferkloorjen, dät jo bie aan Wulfs-Angriep nit gau wächloope, sunnern ljauer juun do Wulwe kampje, do maasttieds dän Kamp winne.&lt;ref&gt;[http://www.thueringen.de/imperia/md/content/folder/forstamt/stadtroda/faltblaetter/stadtroda__foa_fb_muffelwild.pdf Artikkel uur Muffel-Skäipe fon dät &quot;Thüringer Forstamt Stadtroda&quot;]&lt;/ref&gt; Do uurige 0,5 Prosänt wäide in ju Statistik mäd &quot;uurswät&quot; anroat&lt;ref&gt;[http://www.nabu.de/aktionenundprojekte/wolf/hintergrund/15572.html Artikkel uur ju Köätel-Unnersäikenge ap ju NABU-Internätsteede]&lt;/ref&gt;; Wulwe fange toumäts uk Fiske, [[Foaks]]e un litjere Suugedierte as [[Muuse]], un wan me dät Ferhoolden fon tomme Huunde bekieket, kon me sik uk foarstaale, dät do toumäts Plonten-Materioal, t.B. [[Moage]]-Ienhoold fon Räie af [[Fruchte]], freete. Wan Wulwe Hunger häbe, freete do uk Oas af Kreepelgöitjen fon Moanskene. Angriepe fon wüülde Wulwe ap  Moanskene koomen in Europa in do lääste füüftich Jiere bloot njuugen moal foar, fieuw moal kuude as Uurseeke ju [[Dullegaid (Süükte)|Dullegaid]]&lt;ref&gt;&quot;Dullegaid&quot; wäd woanelk mäd &quot;Bosheit&quot; uursät, man in suk aan Touhoopehong betjudt dät '''&quot;Tollwut&quot;'''&lt;/ref&gt; fääststoald wäide.

== Wulf un Moanskene ==

=== Fäindskup un Uumetoanken ===
[[Bielde:Alfred Wierusz-Kowalski - Wilki napadające na sanie.jpg|thumb|right|300px|Skilleroatsje uur ju Fäindskup twiske Wulf un Moanske, moald fon [[Alfred Wierusz-Kowalski]] uum [[1890]]]]
[[Bielde:Karakatschan.jpg|thumb|right|300px|Ju Huunderasse Karakatschan kon n Koppel Skäipe juun groote Roowdierte (sogoar Boare) ferdäägenje]]
Die Wulf is truch moanskelke Ferfoulgenge in groote Deele fon sin oolden Lieuwendsruum uutstuurwen, uumdät sin Roup as freeselk Diert läip uurdrieuwen wude. Aaldät wüülde Wulwe bong sunt un wüülderjende Huunde fuul freeselker sunt, rakt dät bit däälich Ljuude, do der aaskje, dät me do wier ienwonderjende Wulwe fluks wier uutroodje skäl. Natuurskutsere moakje deerfoar foarallen oolde Soagen uur dän &quot;läipen Wulf&quot; feroantwoudelk. Oafte wäide Wulwe illegoal jeegerd, so 2007 uk aan fon twäin eerste [[Läichsaksen|läichsaksiske]] Wulwe in dän [[Loundkring Lüchow-Dannenbierich]].

N Hinder foar ju algemeene Duldenge fon dän Wulf is, dät hie Skäipe frät: N Wulf, die normoal Wüüld joaged, wät sik gefoarelk tou Weer sätte kon, toun Biespiel [[Harte]] un [[Wüüldswien]]e, fraut sik, wan uungefoarelke Büüte tou fienden is, besunners, wan ju ienricheld is un nit gau loope kon. Sun Skäip is also n fluch Mäil foar n Wulf, un wan dät moorere Wulwe sunt, as dät normoal so is, wäide uk moorere Skäipe dooded. Dät grootste Problem skäl in düssen Faal weese, dät do uur Skäipe nit wächloope konnen un so do Wulwe truch hieren Jaachtinstinkt oafte automatisk fuul moor Skäipe doodje, as jo bruuke. Düt Problem kon me oawers lööse: Een Elektroteenelse is goud juun Wulwe, me kon se deermäd ouskräkke, aaldät jo springe konnen: Do Wulwe wieten nit, dät jo springe moutene, uum deeruur tou kuumen. Man deertou mout ju Teenelse aaltiede Stroom leede, uk wan neen Skäipe deer sunt, uurs hääbe do Wulwe gau neen Oangst moor foar ju Elektroteenelse. Noch beeter is dät, wan do Skäipe fon n Iesel af Huunde beskutsed wäide. N Iesel is möidich un stäärk un gript n Wulf fluks kiesjend un kampjend oun. Huunde sunt nit aaltiede goud, uum n Koppel Skäipe tou skuulen. N Huund, die je uk een Unneroard fon dän Wulf is, häd sälwen n Jaachtinstinkt un mout stäärk, broaf un an sien Apjääfte woand weese. Dät rakt ferskeedene Huunderassen, do der besunners goud as Skuts foar n Koppel Skäipe sunt, toun Biespiel ju Rasse [[Karakatschan]]: Disse Rasse uut [[Bulgarien]] häd een goude Taktik, nämmelk ferdeele jo sik in two Gruppen. Ju eene Gruppe häd ju Apgoawe, ätter bääten tou sicherjen, ju uur Gruppe lapt foaruut un wan deer n Roowdiert is, gript ju dät fluks oun.

Wan do Skäipe goud skuuld sunt, frät die Wulf daach ful ljauer wüülde Dierte. Wan jo daach Nutsdierte freete, wäd die Skoade maasttieds fon dän Stoat betoald. In ju [[Lausitz]] sunt do Wulwe deeruum neen groote Probleme moor foar do Skäipere, wäkke fraue sik indäid, dät dät säildene Diert sik wier uutspradt.

=== Domestikation ===
Die Wulf wuude foar loange Tied tom moaked, wanner dät niep waas, lät sik nit kweede, deer rakt dät unnerskeedelke Ansichte. Truch Domestikation äntstuuden trjo näie Unneroarde: Die [[Huund]] ''(Canis lupus familiaris)'' un do bee sänt loange Tied wier ferwüülderde Unneroarde Dingo ''(Canis lupus dingo)'' un Näiguinea-Dingo ''(Canis lupus hallstromi)''.

Bie düsse Unneroarde, do hieren Uursproang in ju Tommoakenge häbe, is noch nit fääststoald wuden, af ju Iendeelenge in düsse träin Unneroarde gjucht is:

Wüüld wudene un hoolich wüülde Huunde, do Dingos un Näiguinea-Dingos liekje, rakt dät uk uurswain ap ju Waareld, t. B. die [[Carolina Dog]] in Noudamerikoa, die wildääge mäd do [[Indioanere]] uur ju [[Bering-Loundbrääch]] keemen is.

Man wildääge häbe uk do woanelke Huunde, do in ju Unneroard ''Canis lupus familiaris'' ienoardend wäide, ferskeedene Uursproange. Wääruume skuulen nit Moanskene an ferskeedene Steeden ap dän Toacht keemen weese, Wulwe tom tou moakjen?

&lt;gallery&gt;
File:Nice dogy.jpg|Huund
File:Dingo Fraser Is.jpg|Dingo
File:New Guinea Singing Dog on trail.jpg|Näiguinea-Dingo
&lt;/gallery&gt;

== Anmäärkengen un oankelde Ätterwiese ==
&lt;references/&gt;

== Uur Wällen ==

=== Literatuur ===

* Ronald M. Nowak: ''Walker's Mammals of the World'' Sixth Edition, ISBN 0-8018-5789-9
* Professor Dr. phil. Irenäus Eibl-Eibesfeldt: ''Liebe und Hass &lt;small&gt;Zur Naturgeschichte elementarer Verhaltensweisen&lt;/small&gt;'' R. Piper &amp; Co. Verlag, München 1970

=== Wällen uut dät Internet ===
* [https://web.archive.org/web/20080618025148/http://www.nabu.de/m01/m01_03/ „Willkommen Wolf“ – N Projekt fon dän NABU foar ju Akzeptanz fon dän Wulf in Düütsklound, ap Düütsk]
* [http://www.wolfsregion-lausitz.de/index.php?article_id=12 Een Siede mäd aktuälle Informatione uur do Wulwe in ju Lausitz (fon ju Siede „Wolfsregion Lausitz“, ap Düütsk)]
* [http://www.wolfsregion-lausitz.de/index.php?article_id=121&amp;clang= Een Koarte fon dän Lieuwendsruum in ju Lausitz, uk fon ju Siede „Wolfsregion Lausitz“]
* [https://web.archive.org/web/20160305015952/http://www.stuuns.com/?s=Wulf&amp;x=0&amp;y=0 stuuns.com, ju Seelterske Näis-Siede, uur do Wulwe in Läichsaksen]

{{GalerieArtikkel}}

[[Kategorie:Biologie]]</text>
      <sha1>9i6gcv3cyav0vth0qewijb7eh0n0b0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rhinolophus ferrumequinum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2553</id>
    <revision>
      <id>121100</id>
      <parentid>120303</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:45:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Unneroarde */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3376" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;float:right;margin-left:0.5em&quot;
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | ''Rhinolophus ferrumequinum''
|- 
| align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Grand Rhinolophe.jpg|300px|Rhinolophus ferrumequinum]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Rhinolophus ferrumequinum''&lt;/small&gt;
|- 
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | '''Systematik'''
|- 
|
{| border=&quot;0&quot;
|-
| '' Oardenge:'' || [[Flädderdierte]] ''(Chiroptera)''
|- 
| ''Unneroardenge:'' || [[Fläddermuuse]] ''(Microchiroptera)''
|-
| ''Familie:'' || ''Rhinolophidae''
|-
| ''Sleek:'' || ''[[Rhinolophus]]''
|-
| ''Oarde-Gruppe'' || ''ferrumequinum''
|-
| ''Oard:'' || ''Rhinolophus ferrumequinum''
|-
| Beskrieuwen fon || S&lt;small&gt;CHREIBER&lt;/small&gt;, 1774
|}
|}
'''''Rhinolophus ferrumequinum''''' is ju grootste [[Europa|europäiske]] Oard uut dän [[Fläddermuuse|Fläddermuus]]-Sleek ''[[Rhinolophus]]''. Afwäil ju [[IUCN]] ju Oard as „Least concern“ (Nit in Gefoar) ap hiere Roode Lieste häd, is ju in fuul Gebiete uutstuurwen, toun Biespiel in do [[Niederlounde]] un in [[Belgien]], fielicht uk ap [[Malta]]. In Düütsklound rakt dät uk bloot noch een Gebuurtsstoowe in [[Bayern]], wierbie uum [[Trier]] tou uk wäkke uut [[Luxembuurich]] fljooge.

== Määrkmoale ==
=== Noose ===
As aal do Fläddermuuse in dän Sleek ''Rhinolophus'', häd ju Oard n komplizierden Apbau fon ju Noose. So rakt dät in dissen Sleek uur do Noosepiepen n Deel, wät as ''Sella'' beteekend wäd, un disse ''Sella'' ärinnerd n bitje an ne Äkse un häd two oustoundende Eenden.

Bie disse Oard, ''Rhinolophus ferrumequinum'', is dät buppere Eende stump un dät uur spits.

=== Faawe ===
Dät Fäl is ap ju Bupperkaante griesbruun af gries un n bitje rood is uk deerbie. Ju Unnerkaante ljoachtgries un mongs n bitje jeelsk. Junge Dierte sunt ap ju Bupperkaante so gries as Äske. Ju Häid an do Flöägele un do Oore is ljoacht-griesbruun.

=== Mäiten ===
Kop un Rump sunt touhoope 57-71 mm, die Stäit is 35-43 mm un die Unnerflöägel 54-61 mm loange. Dät Diert kon sien Flöägele 35-40 cm uutbreedje un wächt 17-34 g.

== Unneroarde ==
Ju binnere Systematik is noch striedich, uut dissen Gruund sunt do Wällen hier uk niep anroat.
* ''Rhinolophus ferrumequinum ferrumequinum''&lt;ref name=&quot;Die Fledermäuse Europas&quot;&gt;Wilfried Schober, Eckhard Grimmberger: ''Die Fledermäuse Europas &lt;small&gt;Kennen Bestimmen Schützen&lt;/small&gt;'' '''KOSMOS''' &lt;span style=&quot;font-size:14pt;&quot;&gt;naturführer&lt;span&gt;&lt;/span style=&quot;font-size:14pt;&quot;&gt;&lt;/span&gt; ISBN 3-440-07597-4&lt;/ref&gt; (Uut Middel- un Suudeuropa)
* ''Rhinolophus ferrumequinum creticum''&lt;ref name=&quot;Die Fledermäuse Europas&quot; /&gt;(Uut [[Kreta]])
* ''Rhinolophus ferrumequinum irani''
* ''Rhinolophus ferrumequinum korai''
* ''Rhinolophus ferrumequinum martinoi''&lt;ref name=&quot;Die Fledermäuse Europas&quot; /&gt; (Uut [[Noudmakedonien]], [[Griechenlound]] un [[Sizilien]])
* ''Rhinolophus ferrumequinum nippon''
* ''Rhinolophus ferrumequinum obscurus''&lt;ref name=&quot;Die Fledermäuse Europas&quot; /&gt; (Uut [[Spanien]], [[Sardinien]], [[Korsika]] un Noud-[[Afrikoa]])
* ''Rhinolophus ferrumequinum proximus''
* ''Rhinolophus ferrumequinum tragatus''

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

* Ronald M. Nowak: ''Walker's Mammals of the World'' Sixth Edition, ISBN 0-8018-5789-9
* [http://www.iucnredlist.org/details/19517 Ju IUCN-Siede]

[[Kategorie:Biologie]]
[[Kategorie:Dierte]]
[[Kategorie:Suugedierte]]
[[Kategorie:Flädderdierte]]</text>
      <sha1>rnfoun98698l4u3m4i4xl7k6tdoyvki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Israel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2912</id>
    <revision>
      <id>121090</id>
      <parentid>120759</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:39:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51001" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk.&lt;ref name=&quot;CBS&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.cbs.gov.il/reader/mainind/indengnew.html |webciteID=617eLk9Bu |text=Central Bureau of Statistics |archiv-bot=2021-11-16 19:44:17 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2013)&lt;/ref&gt; Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.yale.edu/lawweb/avalon/un/res181.htm |wayback=20061029150108 |text=United Nations General Assembly Resolution 181 |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste.&lt;ref name=&quot;INSS&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://www.inss.org.il/upload/(FILE)1245235226.pdf |wayback=20120616220414 |text=The Institute for National Security Studies&quot;, chapter Israel |archiv-bot=2021-10-28 04:39:43 InternetArchiveBot }}, 17. Juni 2009. (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.israswiss.net/israswiss/landvolk/504573958a11f5713/03c19899c41289706.html |wayback=20100618140743 |text=Atommacht Israel |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013).&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.cbs.gov.il/reader/mainind/indengnew.html |webciteID=617eLk9Bu |text=Central Bureau of Statistics |archiv-bot=2021-11-16 19:44:17 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://de.russia.edu.ru/rus/russian/ |wayback=20111106010117 |text=Bildungs- un Forschungsministerium der Russischen Föderation |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} Auskunft über die Sprache&lt;/ref&gt; Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |wayback=20070701213256 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |wayback=20070629173540 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Israeli Book Statistics for 2006 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>tadv7dzao8e5mwjtq6v6b5kusek4b0m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121091</id>
      <parentid>121090</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:39:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50518" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste.&lt;ref name=&quot;INSS&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://www.inss.org.il/upload/(FILE)1245235226.pdf |wayback=20120616220414 |text=The Institute for National Security Studies&quot;, chapter Israel |archiv-bot=2021-10-28 04:39:43 InternetArchiveBot }}, 17. Juni 2009. (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.israswiss.net/israswiss/landvolk/504573958a11f5713/03c19899c41289706.html |wayback=20100618140743 |text=Atommacht Israel |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013).&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.cbs.gov.il/reader/mainind/indengnew.html |webciteID=617eLk9Bu |text=Central Bureau of Statistics |archiv-bot=2021-11-16 19:44:17 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://de.russia.edu.ru/rus/russian/ |wayback=20111106010117 |text=Bildungs- un Forschungsministerium der Russischen Föderation |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} Auskunft über die Sprache&lt;/ref&gt; Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |wayback=20070701213256 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |wayback=20070629173540 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Israeli Book Statistics for 2006 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>q73se5umd1uk3zcrxe223m6il6pckqm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121092</id>
      <parentid>121091</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:40:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Militäär */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50016" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste. Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013).&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.cbs.gov.il/reader/mainind/indengnew.html |webciteID=617eLk9Bu |text=Central Bureau of Statistics |archiv-bot=2021-11-16 19:44:17 InternetArchiveBot }} (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://de.russia.edu.ru/rus/russian/ |wayback=20111106010117 |text=Bildungs- un Forschungsministerium der Russischen Föderation |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} Auskunft über die Sprache&lt;/ref&gt; Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |wayback=20070701213256 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |wayback=20070629173540 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Israeli Book Statistics for 2006 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>risckdbxgcgt3wfk24fz8i6u27co6t3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121093</id>
      <parentid>121092</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:40:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Befoulkenge */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49807" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste. Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013). 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://de.russia.edu.ru/rus/russian/ |wayback=20111106010117 |text=Bildungs- un Forschungsministerium der Russischen Föderation |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }} Auskunft über die Sprache&lt;/ref&gt; Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |wayback=20070701213256 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |wayback=20070629173540 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Israeli Book Statistics for 2006 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>jl6yxfmlgfufy00o33851p6vraawwgr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121094</id>
      <parentid>121093</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:41:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sproaken */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49571" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste. Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013). 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale. Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |wayback=20070701213256 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |wayback=20070629173540 |text=Jewish National and University Library |archiv-bot=2021-08-08 21:59:46 InternetArchiveBot }}, Israeli Book Statistics for 2006 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>tobyzoa5g5nn46j3i25g5301apxh5ov</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121095</id>
      <parentid>121094</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:41:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Literatuur */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49049" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste. Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013). 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale. Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem. In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]].&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |wayback=20070217113512 |text=Yad Vashem |archiv-bot=2022-05-27 02:18:15 InternetArchiveBot }} Om Yad Vashem: Yad Vashem-biblioteket&lt;/ref&gt; In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>3qmfpzd6z6yvja3ybmfsa9tfw0mhpa9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121096</id>
      <parentid>121095</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:42:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kunst un Museen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48833" xml:space="preserve">{{Lântabelmädkoarte|
eigennamme = מדינת ישראל&lt;br /&gt;دولة اسرائيل&lt;br /&gt;Medinat Yisrael|
namme = Israel |
flagge = Flag of Israel.svg |
wapen = Coat_of_arms_of_Israel.svg |
lokaasje = Israel in its region (pre 1967 territory).svg |
motto = |
folksliet = Hatikwa |
taal = [[Arabisk]], [[Hebräisk]] |
haadstêd = Jerusalem |
steatsfoarm = Parlemäntariske Republik |
oerflak = 20.770 |
pctwetter = 2,00 |
ynwenners = 8.694.900 | 
teljier = 2017 |
munt = Sjekel | muntkoade = ISL |
tiidsone = +2 |
feestdei = 14. Moai |
lânkoade = ISR |
ynternet = .il |
tillefoan = 972 |
BIELDE-LOAGE = Israel.png
}}

'''Israel''' (Hebräisk: מדינת ישראל &quot;Medinat Jisra'el&quot;, Arabisk: دولة إسرائيل &quot;Daulat Isrā'īl&quot;) is n Lound in dät Midde-Aaste. 

Israel is dät eensige Lound ap ju Waareld wier ne juudske Moorhaid woont&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&amp;year=2007&amp;country=7199 Map of Freedom in the World] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;, 5,9 Million fon do 8 Million Ienwoonere sunt Juudsk. Ieuwenske do juudske Ienwoonere rakt et ne arabiske Minnerhaid.

Do historiske Wuttele fon dän moderne Stoat Israel lääse in dät bibliske Lound Israel. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do Fereende Natione skuul et two Stoate reeke, n juudsken un n arabisken Stoat. Jerusalem keem unner ju Ferwaltenge fon do [[Fereende Natione]]. As Israel sik 1948 uunouhongich ferkloord hiede, foulgede dän Ramstäk fon arabiske Stoate aan Dai leeter. Sietdäm häd Israel in fuul ferskeedene Kriege kämped mäd arabiske Noaberstoate.

== Noome ==
Ju ooldste Wälle foar dät Woud Israel is ju ägyptiske Merenptah-Stele (däälich in dät Ägyptisken Museum in Kairo). Ju beskrift n Fääldtoach juun n Foulk Israel in dät Lound Kanaan un wäd ap dät Jier 1211 f. Kr. datiert.

Ju Foulksetymologie fon dät Oolde Testamänt tjut Israel as Goddesstrieder an (Gen. 32,29). As Jookub sik wrongen hiede mäd n Ängel fon God kreech hie dissen näien Noomen. Sien Ätterkuumen wuuden Bäiden fon Israel, Israeliten of kuut Israel naamd.

Die Noome fon dän moderne Stoat Israel is Medinat Yisrael (Stoat fon Israel). Uur Foarsleeke sunt Eretz Israel (dät Lound fon Israel), Zion, Judäa un Näi Judäa weesen.

== Geografie ==
[[Bielde:Israel topo de.jpg|thumb|left|''Reliefkoarte''|251x251px]]
Israel wäd begränsed fon [[Libanon]] in dät Noude, Syrien in dät Noudaaste, dät [[Middelmeer]] in dät Wääste, Ägypten in dät Suudwääste, Jordanien un ju Doode See in dät Aaste. Do palästinensiske Gebiete in dät Aaste fon Israel sunt Autonomiegebiete. 

Israel kon in fjauer Loundskupsregione ferdeeld wäide: Ju Middelmeerkuste, ju Höäwelloundskup in n Midden, dät Jordaandoal un ju Negev-Wüüste.

Fon dät mäitigde Klimoa in dät Noude fon Israel wäd ju Londskup ätter dät Suude wai druuger. In dät Noude stounde moor Boome un ju Londskup is gräin, in dät Suude is ju Negev-Wüüste. Dät Noude is gjucht fruchtboar un deer sunt do Bierge un Höäwele. Suudelk fon Jerusalem gungt ju Höäwelloundskup fääre man deer is dät Lound gjucht unfruchtboar. Ätter ju Kuste wai wäd ju Londskup flak. Ju Negev Wüüste in dät Suude häd n Fläche fon ca. 12.000 km², uumtränt n Haaldeel fon Israel sien Loundfläche. Geografisk heert er tou de Sinai-Wüüste. Ju Wüüstenregion begint in dät Noude, sowät appe Naite fon Be'er Scheva un sien Eende is in Eilat, die maast suudelke Stääd fon Israel. 

Ju Jordaan is mäd 322 km ju loangste Äi fon Israel un begint in do Golanhööchten. Fon n Bierich Hermon fljut ju Jordaan truch ju ''Emek haChula'' un n See Genezareth ätter ju Doode See tou, die djoopste Punkt fon ju Äiduurflakte.&lt;ref&gt;[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/4/FOCUS%20on%20Israel-%20The%20Living%20Dead%20Sea The Living Dead Sea] publikation israeliske Uutloundsministerium 1999 (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Truch ju woaksende Befoulkenge un tou min Rien sunt do Woaterreserven in Israel knap. Die See Genezareth is dät grootste Swäitwoaterreservoir in Israel weer ju Jordaan also Woater ätterlät. Fääre ätter dät Suude wai is ju Arabah, ju eendet in n Gulf fon Eilat, wät Deel fon ju Roode See is.

Do tjo grootste Stäädsgebiete fon Israel sunt [[Tel Aviv]], [[Haifa]] un [[Jerusalem]]. 

=== Klima ===
Ju Temperatuur in Israel is gans unnerskeedelk, foarallen in de Winter. In do Bierichgebiete kon et koold un wiendich weese, un oafte lait deer Snee. Dän grootste Deel fon et Jier lait Snee ap dän Bierich Hermon (2248 m), in Jerusalem kon mongs uk snee faale. Dät Klima in do Kuststääde Tel Aviv un Haifa is mediterroansk. Deer faalt fon Moai bit tou September nit so fuul Rien, die Suumer duurt loange un dät kon gjucht heet weese. Dät Klima in dät Suudaaste fon Israel wäd bestimd fon sien Loage twiske ju subtropiske Druuchte so as in ju Sahara un do arabiske Wüüsten.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Beersheba-Israel.png|Klimadiagram fon Be'er Scheva
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Elat-Israel.png|Klimadiagram fon Eilat
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Haifa-Israel.png|Klimadiagram fon Haifa
Bielde:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Tel Aviv-Israel.png|Klimadiagram fon Tel Aviv
&lt;/gallery&gt;

== Geskichte ==
[[Bielde:Theodor Herzl.jpg|thumb|left|150px|''Theodor Herzl publizierte 1896 dät Bouk „Der Judenstaat“.'']]
Ätter ju Fernäilenge fon dän oainständige juudske Stoat truch do [[Roomske Riek|Roomer]], 70 ätter Kristus, wonderden do Juuden uut ätter uur Gebiete uum dät [[Middelmeer]] tou. Ne litje juudske Befoulkenge is oaber immer in Israel bleeuwen. Mäd dän Zionismus - Eende 19. Jierhunnert - äntstuude ne organisierde Ienwonderenge fon Juuden ätter Palästina wai.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Ju eerste groote Emigration (Alija) fon Juuden ätter Palästina waas uum 1882 tou. Do Juuden wuuden in ferskeedene Lounde truch antisämitiske Gesätse diskriminiert, un deertruch kreegen do dän Wonsk, tou emigrieren ätter n uur Lound. Theodor Herzl kon me sjo as dän Architekt fon dät politiske Zionismus. Hie organisierte in dät Jier 1897 dät eerste Zionistenkongres in Basel un skreeuw bie disse Geläägenhaid in sien Daibouk: „In Basel hääbe iek dän Juudenstoat gruundet… Muugelk binnen in fieuw Jiere, man wisse binnen füüftich Jier sjucht älkuneen dät so.“ Ju twäide Emigrationswooge of Alija (1904–14) begon ätter dän Kishinev pogrom in Ruslound in April 1903. 1909 wuude Tel Aviv gruundet, ju eerste modärne Stääd in Palästina.

Ätter dän Unnergong fon dät [[Osmaniske Riek]] koom ju Foulkenbuund mäd Klasse-A-Mandoat foar do Gebiete fon wät däälich Israel, Jordanien, Gaza un Westjordaanlound sunt. Dät Mandoat wuude in 1922 ratifiziert.&lt;ref&gt;[http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp The Palestine Mandate] The Avalon Project at Yale Law School (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In Juli 1922 roate dät two Ferwaltengsbesirke: Palästina un Transjordanien. Transjordanien uumfoate uungefeer tjofjoodendeel fon dät Mandoatsgebiet. Bee do Ferwaltengsbesirke holden noch jusälge Munteenhäid un hieden dosälge Mandoatsgesätse, man do Juuden hieden nit dät Gjucht uum aastelk fon dän Jordaan tou woonjen.
{|style=&quot;float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9&quot;
|-
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:Map of Jewish settlements in Palestine in 1947.png|400x300px|''Juudske Woongebiete in 1947.'']]
|align=&quot;middle&quot; | [[Bielde:UN Partition Plan For Palestine 1947 de.svg|400x300px|''Deelengsplan fon 1947.'']]
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;middle&quot; | &lt;small&gt;Juudske Woongebiete (links) un Deelengsplan (gjuchts) fon 1947&lt;/small&gt;
|}
Twiske 1924 un 1932 foulgede ju fjoode Alija. Ju füüfte Alija foulgede in do Jiere 1933 bit tou 1939, also ätter ju nationoalsozialistiske Machtsuurnoame in Düütsklound, wät foar fuul Juuden dän Gruund was uum tou emigrieren. Deertruch kuude ju juudske Befoulkenge in Palästina gau groie. 1937 kuumt ju britiske Peel-Kommission mäd n eerste Deelengsplan. Ätter ju prozentuale Befoulkengsferdeelenge hieden do Juuden in disse Tied ne Moorhaid in dät Kustgebiet un in Galiläa, in dän Rest fon Israel woonde ne arabiske Moorhaidsbefoulkenge. So skuul dät Lound ätter dän Plan fon do Briten uk deeld wäide. Do näi immigrierde Juuden in Israel wieren gjucht bliede mäd dän Plan, do Araber wieren deerjuun un dän Plan wuude nit uutfierd.

Foar dän [[Twäide Waareldkriech]] wuude Palästina uk al besiedeld fon Juuden, man ätter ju Twäide Waareldkriich koomen moor Juuden ätter dät oolde hälge Lound wai. Ätter dän Deelengsplan fon 1947 fon do  [[Fereende Natione]] skuul Palästina in two Stoaten deeld wäide, n juudsken un n arabisken. Do Juuden wieren deerfoar, do Araber hääbe dän Ploan ouliend. Ap n 15. Moai 1948 ron dät Mandoat fon dän Foulkenbuund ou. Aan Dai deerfoar ferkloorde Israel sik uunouhongich. Do Fereende Natione, do [[Fereende Stoaten]] un ju [[Sowjetunion]] anärkanne Israel glieks.&lt;ref&gt;[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/1948_War.html The 1948 War] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

Deerap foulgede noch in ju Gründengsnacht do Kriechsferklooringen fon Ägypten, Saudi-Arabien, Jordanien, Libanon, Irak un Syrien. In dän 1. Arabisk-Israeliske Kriech (Moai 1948 bit tou Juli 1949) wuude Israel fon fieuw arabiske Lounde Israel oungriepen. Die Kriech waas n Ärfoulch foar Israel un die israeliske Stoat wuude gratter.&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html The Mideast: A Century of Conflict] ''Part 3: Partition, War and Independence'' (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; 1949 wuude mäd do fieuw arabiske Lounde n Woapenstilstound teekend. Irak look him sunner n Ferdraach wieruume uut dät Wäästjordaanlound. Ätter ju Nationoalisierenge fon dät Sueskanoal in 1956 ferkloorden [[Frankriek]], [[Grootbritannien]] un Israel dän Kriech an [[Ägypten]].&lt;ref&gt;Damien Cash &quot;Suez crisis&quot;  ''The Oxford Companion to Australian History''. Ed. Graeme Davison, John Hirst and Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Roger Owen &quot;Suez Crisis&quot;   ''The Oxford Companion to the Politics of the World'', Second edition. Joel Krieger, ed. Oxford University Press Inc. 2001.&lt;/ref&gt; Israel ärobert ju Sinai fon Ägypten. Juli 1956 looken do israeliske Truppen sik tourääch.
[[Bielde:Declaration of State of Israel 1948.jpg|thumb|left|''David Ben Gurion proklamiert ap n 14. Moai 1948 dän Stoat Israel'']]
1967 begon Israel mäd die präventive Säksdeegekriech juun Ägypten, Syrien un Jordanien. Ätter dän Kriech kontrollierde Israel dän Gaza-Striepe un dät Sinai-Hoolichailound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Ätter dän Säksdeegekriech wäide do Ferhooldengen in dät Midden-Aasten nit beeter. Israel begint mäd dät bauen fon juudske Täärpe un do besätte Gebiete un do Palestinänser wäide aggressiver mäd hiere Terroroungriepe in un buuten Israel. Dät rakt räägelmäitich Truumult in dät Gränsgebiet, foarallen mäd Syrien. In 1973 an Jom Kippur Dai, dän juudske Skieregaidsdai, foulgede wier n Kriech, wierbie Syrien un Ägypten Israel oungriepen. Do Oungriepere hieden toacht dät an dissen Dai do israeliske Ljuude hieren Fierdai fierden, wiertruch do Oungriepere beetere Muugelkaide foar n Ärfoulch hieden. Do Israelis hieden tjo Deege nöödich tou mobilisierjen.&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel Encyclopedia Britannica] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;  Daach won Israel dissen Kriech.
[[Bielde:Israelic Flag.JPG|thumb|''Israeliske Flaage in ju Negev-Wüüste'']]
In 1979 koom Ägypten mäd ne Free-Initiative. Ätter ju Initiative skuul Israel ju Sinai touräächreeke an Ägypten un Ägypten ärkoande Israel an as Lound. Israel annektierde deerätter Aast-Jerusalem un ju Golanhööchte. In n Juni 1981 greep Israel in dän irakisk-iranisken Konflikt ien: Israeliske Luftfoartjuuge bombardierden dän Atomreaktor Osirak ap e Naite fon Bagdad un fernäilden dän (Operation Opera). Gruund foar Israel waas ju Betruuenge fon Israel mäd Atoomwaffene fon dän Irak. Ju eerste Intifada (palästinensisken Apstand) waas 1987 un duurde bit tou 1991. Ätter do Oslo-Freeprosesse in 1993 un 1995 foulgede 2000 ne twäide Intifada.&lt;ref&gt;[http://www.n-tv.de/politik/Israel-und-der-Nahostkonflikt-article11658.html Kriege und VerhandlungenIsrael und der Nahostkonflikt] ap ju Websiede fon N-TV (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; In n Februoar 2005 waas ju twäide Intifada offiziel be-eended. 2002 baude Israel ne Muure twiske do israeliske un palästensiske Gebiete ap do Gränsen fon dät Wäästjordaanlound un Gaza.&lt;ref&gt;[http://www.fr-online.de/in_und_ausland/kultur_und_medien/themen/1912954_Israel-Mauer.-Ein-Monolog.html Mauer. Ein Monolog] ap Frankfurter Rundschau online (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Ministerpresidänt Ariel Sharon kwad dät ju Muure ju Sicherhaid ferhaagerje skuul. Ätter do Statistike hiede Sharon gjucht, do Terror-Ansleeke sunt sietdäm minner wuuden. In 2004 look Israel do israeliske Siedelengen tourääch uut ju Gaza-Striepe. 

Ätter do Ärfoulge fon ju radikoalislamiske Terrororganisation un Paatäi Hamas un ju israeliske Paatäi Kadima wuude ju Situation 2006 gjucht läip. Ju Äntfierenge fon twäin israeliske Soldoaten in dän Suumer fon 2006 waas die Gruund foar Israel uum Hamas in ju Gaza-Striepe un Wäästjordaanlound ountougriepen.&lt;ref&gt;[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8808.doc.htm SECURITY COUNCIL CALLS FOR END TO HOSTILITIES BETWEEN HIZBOLLAH, ISRAEL] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Hisbollah koom an ju Siede fon Hamas un Hisbollah äntfierde moor israeliske Soldoaten. Dät waas die Gruund foar Kriech mäd Libanon. Die Libanonkriech duurde fon n 12. Juli bit toun 14. August un wuude mäd n Waffenstilstand be-eended. In 2008 fjuurde Hamas immer moor raketen ätter juudske Siedelengen wai. Ap n 28. Dezember 2008 begon die israeliske Armee mäd Luftoungriepe ap ju Gaza-Striepe, deerätter foulgede ju Gruundoffensive ap n 3. Januoar 2009.

== Politik ==
[[Bielde:Knesset building.jpg|thumb|''Ju Knesset, dät Parlamänt fon Israel.'']]
[[Bielde:F-15I Ra'am.jpg|thumb|''Israeliske F-15I Ra'am.'']]
Israel is ne parlemäntariske Republik. Dät Parlamänt, ju Knesset, wuude ap n 25. Januoar 1949 foar dät eerste Moal wääld un häd 120 Sitte. Ju Knesset wäält dän Presidänt foar soogen Jiere. Die Presidänt mout dän Premierminister benaame. Die Premierminister is die Exekutive. Israel häd neen Ferfoatenge, ju skuul in 1948 ätter ju Apgjuchtenge fon dän Stoat Israel skrieuwen wäide, man deer wieren fuul ferskeedene Meenengen. Daach sunt 14 sonaamde Gruundgesätse annuummen wuuden, do skällen ju Basis weese foar ju Ferfoatenge un sunt wichtiger as uur Gesätse.&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod.htm Basic Laws - Introduction] ap ju Websiede fon dän Knesset (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Militäär ===
Do Marine, Lound- un Luftstriedkrafte sunt fereeniged in een Organisation, ju dän Noome Israeliske Ferdäägengenskrafte drächt (Hebräisk: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל, Arabisk: جيش الدفاع الإسرائيلي, Ängelsk: Israel Defence Force (IDF)). Truch de Konsolidation fon paramilitääre Gruppen un militante Gruppen wuude die israeliske Armee in 1948 apgjucht.  Deer oarbaidje uungefeer 176.500 aktive Soldaate un 445.000 Reserviste. Ju häd Kampfljoogere fon do Typen F-4 Phantom II, F-15 Eagle, F-16 Fighting Falcon, A-4 Skyhawk un ju oainständich äntwikkelte Kfir. Die Haudpanzer is dän oainständich äntwikkelde Merkava. Israel un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]] hääbe mädnunner dät eensige operationelle Anti-Ballistiske Rakeete Systeem ap ju Waareld äntwikkeld, die Arrow missile. Israel häd siet dän Jom Kippur Kriech n Nätwierk fon Apkloorengssatellite äntwikkelt. Truch dän Ärfoulg fon dät Ofeq program is Israel een fon do soogen Lounde do sukke [[Satellit]]e lansierje kon. Däälich gungt me deerfon uut, dät Israel Käädenwoapene häd.&lt;ref&gt;[http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,688066,00.html Atommacht Israel: Eindeutig zweideutig] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

=== Buutenloundske Politik ===
Foar ju buutenloundske Politik fon Israel sunt do Beluukengen mäd do arabiske Lounde fon grooten Beloang. Mäd Jordanien un Ägypten häd Israel Freeferdraage unnerteekenet. Fon do buutenloundske Beluukengen mäd do Lounde in Faander-Asien spielje do Beluukengen mäd do palästinensiske Autonomiegebiete n besunnere Rulle. Siet dät Freeferdraach mäd Jordanien in dät Jier 1994 bildje deele fon dät Wäästjordaanlound un dän Gaza-Striepe do palästinensiske Autonomiegebiete.

Ieuwenske do Beluukengen mäd do arabiske Lounde is n wichtich Siel fon ju israeliske Regierenge de Migration fon so fuul muugelk Juuden ätter Israel wai. Dät israeliske Militäär kon deerbie hälpe, uk wan do näie Migroanten noch neen israeliske Stoatsburger sunt. Bie ju Smoachtnood in Äthiopien häd ju israeliske Regierenge do äthiopiske Juuden ätter Israel broacht.

Do Kontakte mäd dän [[Europäiske Union|europäisken Union]], un forallem do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa]], sunt gjucht goud. 

=== Siedelengspolitik ===
Ätter die Säksdeegekriech in 1967 kontrolierde Israel dän Gaza-Striepe, dät Sinai-Hoolichäilound, dät Wäästjordaanlound un Aast-Jerusalem un uk ju Golanhööchte. Dät Sinai-Hoolichäilound wuude 1979 wieruume roat an [[Ägypten]]. Do juudske Siedelengen wuuden in do besätte Gebiete apgjucht un duuren bloot fon juudske Israelis bewoond wäide. Stuuns lieuwje uungefeer 300.000 Israelis in sukke Siedelengen in dät Wäästjordaanlound,&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 IDF: More than 300,000 settlers live in West Bank] ap haaretz.com&lt;/ref&gt; wan me Aast-Jerusalem tou do Siedelengsgebiede fon dät Wäästjordaanlound reekend woonje deer touhoope uungefeer 500.000 israeliske Buurger.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8379868.stm Palestinians shun Israeli settlement restriction plan] ap bbc.co.uk&lt;/ref&gt; Ap n Gaza-Striepe woonden bit tou August 2005 soowät 7500 israeliske Buurger twiske moor as een Million palästinensiske Buurger. Dät wieren täämelk groote Täärpe mäd uumfangrieke Huuse un Sträiten, baud ätter amerikoanisk Foarbield. Do israeliske Siedelengen in dän Gaza-Striepe wieren fon n grooten Sicherhaidsapparoat skütsed juun palästinensiske Oungriepe. N Nätwierk fon ferskeedene Sträiten, do alleenich fon israeliske Buurger bruukt wäide konnen, rakt ne goude Ferkiers-Infrastruktuur twiske do Siedelengen un dät israeliske Territoarium. Tougliek moaket dät ju Äntwikkelenge fon do palästinensiske Autonomiegebiede stuur. Ju fräie Beweegengsmuugelkhaid fon ju palästinensiske Befoulkenge beknappet sik truch do israeliske Blokkoaden un Kontrolposten ap do Sträiten. An dät Eende fon 2009 moakede dän israelisken Buppeste Gjuchtshoaf n Uurdeel, weerätter ju Autoboan 443 twiske Tel Aviv un Jerusalem uk fon fräi tougongelk weesen mout.

=== Ferwaltengsstruktuur ===
Et rakt säks (Haud-)Besirke, in Hebräisk wuuden do ''mechozot'' (מחוזות; Sg. ''machoz'') naamd, un 15 Unnerbesirke, bekoand as ''nafot'' (נפות; Sg. ''nafa''). Do Unnerbesirke wäide in touhoope 50 natüürelke Regione apdeeld.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse:collapse&quot;
|- bgcolor=#CCCCFF
!Nuumer
!Distrikt
!Haudstääd
!Provintse
!Ienwoonertaal
|-
|align=&quot;center&quot; |1
| align=&quot;center&quot; |'''Noud'''
| align=&quot;center&quot; |Nazareth
| Kinneret, Safed, Akkon, Golan, Jezreel Ieuwene
| align=&quot;center&quot; |1.242.100
|-
|align=&quot;center&quot; |2
| align=&quot;center&quot; |'''Haifa'''
| align=&quot;center&quot; |Haifa
| align=&quot;center&quot; |Haifa, Hadera
| align=&quot;center&quot; |880.000
|-
|align=&quot;center&quot; |3
| align=&quot;center&quot; |'''Säntroal Distrikt'''
| align=&quot;center&quot; |Ramla
| align=&quot;center&quot; |Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot
| align=&quot;center&quot; |1.770.200
|-
|align=&quot;center&quot; |4
| align=&quot;center&quot; |'''Tel Aviv'''
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |Tel Aviv
| align=&quot;center&quot; |1.227.000
|-
|align=&quot;center&quot; |5
| align=&quot;center&quot; |'''Jerusalem'''
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |Jerusalem
| align=&quot;center&quot; |910.300
|-
|align=&quot;center&quot; |6
| align=&quot;center&quot; |'''Suud'''
| align=&quot;center&quot; |Beersheba
| align=&quot;center&quot; |Ashkelon, Beersheba
| align=&quot;center&quot; |1.053.600
|-
|align=&quot;center&quot; |B
| align=&quot;center&quot; |'''Judäa un Samarien'''
| align=&quot;center&quot; |Modi'in Illit (grootste Stääd)
| align=&quot;center&quot; |---
| align=&quot;center&quot; |304.569‏‏&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/idf-more-than-300-000-settlers-live-in-west-bank-1.280778 More than 300.000 settlers live in west bank]&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;

Judäa un Samarien is uk n Ferwaltengseenhaid un uumfoatet do israeliske Siedlenge in dät Wäästjordaanlound.

== Befoulkenge ==
{{UureSiede|Befoulkenge fon Israel}}
[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|thumb|''Die Tempelbierich mäd dän Fälsendoom in Jerusalem.'']]
In Israel woonje 8.024.200 Moanskene (2013). 91% deerfon woont in do Stääde.

=== Befoulkengsgruppen ===
Do grootste Befoulkengsgruppen sunt do Juuden (76%) un do Araber (20%). Do uur 4% sunt Drusen (1,5% fon ju ganse Befoulkenge) of näie Ienwonderere.

Truch dät &quot;Gesäts fon Wieruumekuumen&quot; konne aal do Juuden ap ju ganse Waareld ju Israeliske Stoatsburgerskup andreege un muugelk kriege. Dubbelde Stoatsangeheerichkaid is muugelk. In do Jiere 1990-2005 immigrierden 1.002.400 Moanskene ätter Israel wai, deerfon keemen 908.400 uut de fröiere [[Sowjetunion]]. Bit 2005 keemen 94.700 Immigranten uut Ethiopien, deerfon sunt 49.700 ätter dät Jier 1990 keemen. 

Siet dät Jier 2000 rakt et uk fuul Migranten uut Rumänien, Thailound, China, Afrikoa un Suud-Amerikoa, do hiere Oarbaid in Israel säike. Do Statistieke foar disse Migranten sunt nit duudelk, deer sukke Migranten oafte illegoal in Israel lieuwje,&lt;ref&gt;Irinnews.org: [http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators Israel: Crackdown on illegal migrants and visa violators.] 14. Juli 2009&lt;/ref&gt; man uur dän Tuume wäch sunt dät uungefeer 203.000.&lt;ref&gt;Adriana Kemp, &quot;Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel&quot;, ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004&lt;/ref&gt;

=== Ienwooner-Äntwikkelenge ===
Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel:

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:1000 height:300
PlotArea = width:950 height:275 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:100
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1949 from:start till:11 text:1.173.900
 bar:1950 from:start till:14 text:1.370.100
 bar:1955 from:start till:18 text:1.789.100
 bar:1960 from:start till:22 text:2.150.400
 bar:1965 from:start till:26 text:2.598.400
 bar:1970 from:start till:30 text:3.022.100
 bar:1975 from:start till:35 text:3.493.200
 bar:1980 from:start till:39 text:3.921.700
 bar:1985 from:start till:43 text:4.266.200
 bar:1990 from:start till:48 text:4.821.700
 bar:1995 from:start till:56 text:5.612.300
 bar:2000 from:start till:63 text:6.369.300
 bar:2005 from:start till:70 text:6.990.700
 bar:2010 from:start till:77 text:7.695.100
 bar:2013 from:start till:80 text:7.981.200

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon Israel
&lt;/timeline&gt;

=== Sproaken ===
[[Bielde:Shave Ziyyon (Shavei Tzion) sign.jpg|thumb|''Ferkiersskild ap Hebräisk, Arabisk un Ängelsk.'']]
Dät rakt two offizielle Sproaken in Israel, dät sunt Hebräisk un Arabisk. Hebräisk wäd fon dän Stoat as eerste Toal bruukt un ju Moorhäid fon Israel boalt dät Hebräiske as Määmetoal, ju arabiske Sproake wäd fon ju arabiske Minnerhäid boald. 

Truch näie Ienwonderer uut de oolde Sowjetunion wäd noch fuul Russisk baald un skrieuwen. Uungefeer 1 million Moanskene in Israel konnen [[Russisk]] baale. Frantsöösk wäd fon uungefeer 700.000 israeliske Burger boald, do uursproangelk uut Noud-Afrikoa of Frankriek kuume. 

N groot Deel fon do Medien bruukt ieuwenske dät Hebräiske dät [[Ängelsk]]e. Do Bäidene beginne mäd dät leeren fon ju ängelske Sproake in ju Gruundskoule. In ju moorsproakige Praxis is Israel oafter twosproakich hebräisk/ängelsk as hebräisk/arabisk. So hääbe do Ferkiersskilde oafter hebräiske un ängelske Täkste, man arabiske Täkste sunt deer nit altied tou leesen. In August 2011 hääbe fjautich Politiker fon Regierengs- un Oppositionspartaaïen ne Gesätsfoarloage in ju Knesset inbroacht, weer ätter alleenich dät Hebräiske noch Amtsproake fon Israel weesen skäl.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/opinion/israel-s-shameful-attack-on-arabic-must-be-stopped-1.395617 Israel's shameful attack on Arabic must be stopped] ap ju Näissiede haaretz.com&lt;/ref&gt;

Dät Yiddiske is ne hoochduütske Toal fon do aschkenasiske Juuden, ju sik bildet häd uut ferskeedene düütske Dialekte mäd hebräiske, aramäiske, romaniske, slawiske Toalelemänte. Ju wäd in Israel foarallen fon do charediske Juuden boald, un wäd skreeuwen mäd dät hebräiske Alfabet.

=== Religion ===
[[Bielde:Israel - Haifa - Bahai Gardens 004.jpg|thumb|left|''Bahai-Tuun in Haifa.'']]
Ju Uunouhongelkaidsärklräärenge fon dän Stoat Israel fon 1948 garantiert ju Religionsfräiegaid. Ju Religionsmeenskupe sunt säälwen ferantwoudelk foar ju Ferwaltenge fon hiere religiöse un hilge Steeden, do gesätselke Räägelenge skällen dän fräien Tougong garantierje un skutsje juun Äntwäienge. Anärkoante Religionsmeenskuppe sunt ju juudske (bloot orthodoxe Denomination), ju islamiske, ju ferskeedene kristelke Säärkmeenten as uk do Religionsmeenskuppe fon do Drusen un do Bahai. Do stoatelk anärkoante Religionsmeenskuppe hääbe n Gjucht ap interne Autonomie un ap stoatelke Finansierenge fon hiere Gebeedshuuse un do Gehalte fon do religiöse Amtsdreegere.&lt;ref&gt;[http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Factsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Bevölkerung und Religionen.] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund, 11. Juli 2012, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 66 kB).&lt;/ref&gt;

Moor as 75 % fon ju Befoulkenge sunt Juuden. Deertruch is Israel dän eensigen Stoat appe Waareld, weer Juuden ne Befoulkengsmoorhaid hääbe. Ätter ne Uumfroage uut dät Jier 2009 beskrieuwt 46 % fon do Juuden siksäälwen as säkular, 32 % as traditionel, 15 % as orthodox un 7 % as ultraorthodoxe Juuden (Charedim).&lt;ref&gt;''[http://avichai.org/wp-content/uploads/2012/01/A-Portrait-of-Israeli-Jews.pdf A Portrait of Israeli Jews. Beliefs, Observance, and Values of Israeli Jews, 2009.]'' Guttman Center for Surveys of the Israel Democracy Institute for The AVI CHAI–Israel Foundation, 28. Januoar 2012, Siede 30, blouked ap n 12. Dezember 2013 (PDF; 529 kB, ängelsk).&lt;/ref&gt;

Ju Moorhaid fon do israeliske Araber sunt sunnitiske Muslime. In dät Jier 2001 roate dät 1.004.600, uungefeer 17 % fon ju Befoulkenge. Die Haram asch-Scharif in Jerusalem is, mäd sien Fälsendom un ju Al-Aqsa-Moschee, dät träädwichtichste Hillichdum fon dän Islam ätter do islamiske Hillichdume in Mekka un Medina. Dät kristelke Befoulkengsdeel waas uungefeer 2,1 %, deerfon roate et 113.100 arabiske Kristene un 25.400 nit-arabiske Kristene. Do maasten sunt Anhongere fon ju griechisk-orthodoxe Säärke, fon do sowät 138.500 Kristene sunt 75.000 [[Katoolske Säärke|katoolsk]]. Foar do Kristene is Israel dät hilge Lound weer Jesus appe Waareld keem un stuurwen as. Ätter dät Kristendum is Jesus deer uk wierapstuude. Truch ju Grääbessäärke is Jerusalem een fon do hillichste Steede fon dät Kristendum.

In Israel rakt et uk 106.300 Druusen, uungefeer 1,7 % fon ju Befoulkenge. Ju waareldwied eensige Meente fon Samaritanere tält 751 Personen (Eende 2011). Moor as n Hoolichdeel deerfon lieuwt in Israel, do uur lieuwje in dät Wäästjordaanlound. In Israel lieuwje, ätter oaine Angoawen, uungefeer 25.000 Karäer as uk ne uunbekoande Antaal messianiske Juuden, wäkke bepeelde Elemänte uut dät Juudendum uurnuumen hääbe, oawers  disse Juuden sjo Jesus fon Nazaret as Messias un wäide deeruum tou dät Kristendum reekend. In un uum Haifa lieuwje eenige huundert Bahai, weer uk hiere säntroale Hillichdume sunt, do dät Bahai-Waareldsäntrum bildje. Siet 2008 heert et tou dät UNESCO Waareldkultuuräärwe.&lt;ref&gt;''[http://whc.unesco.org/en/list/1220 Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee]'' ap ju UNESCO Websiede, blouked ap n 12. Dezember 2013&lt;/ref&gt;

=== Stääde ===
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center style=&quot;background:#B0C4DE;&quot; colspan=&quot;7&quot;| Grootste Stääde fon Israel
|- 
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|border|150px|Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Jerusalem]]&lt;br /&gt;[[Bielde:Tel Aviv Skyline (night) - 2.jpg|border|150px|Tel Aviv]]&lt;br /&gt;[[Tel Aviv]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ploats
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Stääd
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Distrikt
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; | Ienwoonertaal
! rowspan=11 | &lt;br /&gt;[[Bielde:Haifa Shrine and Port.jpg|border|150px|Haifa]]&lt;br /&gt;[[Haifa]]&lt;br /&gt;[[Bielde:PikiWiki Israel 8057 The lake in Rishon-Lezion Israel.jpg|border|150px|Rishon LeZion]]&lt;br /&gt;[[Rishon LeZion]]
|- 
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 1 ||align=left | '''[[Jerusalem]]''' || Jerusalem || 796.200
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 2 ||align=left | '''[[Tel Aviv]]''' || Tel Aviv || 404.500
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 3 ||align=left | '''Haifa''' || Haifa || 269.300
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 4 ||align=left | '''Rishon LeZion''' || Säntroal || 231.700
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 5 ||align=left | ''' Ashdod''' || Suud || 211.400 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 6 ||align=left | '''Petah Tikva''' || Säntroal || 210.800
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 7 ||align=left | '''Beersheba''' || Suud || 195.800 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 8 ||align=left | '''Netanya''' || Säntroal || 188.200 
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 9 ||align=left | '''Holon''' || Tel Aviv || 182.000
|-
| align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; | 10 ||align=left | '''Bnei Brak''' || Tel Aviv || 161.100
|-
| colspan=&quot;11&quot; align=left style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; |&lt;center&gt;''Wälle: Israelisk Säntroal Büro foar Statistiek 2012&lt;ref&gt;[http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11x&amp;CYear=2012 CBS, Statistical Abstract of Israel 2012] fon&lt;/ref&gt;''&lt;/center&gt;
|}&lt;noinclude&gt;

== Wirtskaft un Infrastruktuur ==
[[Bielde:Bursa05.jpg|thumb|''N groot Honnelsdistrikt in Ramat Gan bie Tel Avid. Deer kon me uk dät Diamantmäärked fiende.'']]
Israel häd ne technologisk hooch äntwikkelte Määrkedwirtskaft weeroun dän Stoat aktiv deelnimt.

Trots begränsde natüürelke Ressourcen häd Israel sien loundwirtskaftelke un industrielle Sektor in do lääste twintich Jiere intensiv äntwikkelt. Mäd Lieuwensmiddele kon Israel sik säälwen foar n groot Deel fersuurgje. Israel is bie fossile Energiedreegere (ruuge Oulje, Äidgas, Koole), bie Koarel, Kuuflaask, Ruuchstoffen un militääriske  Uutrustenge fon Import ouhongich.

Wichtige Eksportprodukte sunt Diamante, Hoochtechnologie, militäriske Uutrustenge, Software un loundwirtskaftelke Produkte. 

Die Sundai is ju eerste dän eersten Dai fon ju Oarbaidswiek. Unner ju Sabbat, ju an n Fräindai ättermiddeeges begint un bit tou Snäiwendäiwends  duuret, sunt do maaste Winkele nit eepen.

Dät [[Bruttoinloundsprodukt]] fon Israel in [[2006]] waas $195 Milliard ätter dän Internationoale Wäärengsfuunds of $179 Milliard ätter dän Waareldbank. 

=== Technologie ===
Israel häd ju twäidgrootste Antaal beginnende Bedrieuwen ap ju Waareld (ätter do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoate]]) un buute [[Noudamerikoa]] häd Israel ju grootste Antaal Bedrieuwen iendrain bie dän NASDAQ.&lt;ref&gt;[http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Director for Israel] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Äntwikkelengen mäd näie Technologie foar Komputere in Silicon Wadi sunt tou ferglieken mäd Silicon Valley.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070310182650/http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm Israel keen on IT tie-ups] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Intel&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929212346/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Intel to expand Jerusalem R&amp;D] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; un Microsoft&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070708084346/http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html Israel R&amp;D Center: Leadership Team] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; bauden hiere eerste uutloundske Unersäikengs- en Äntwikkelengssäntrum in Israel, uk uur high-tech multinationoale Bedrieuwen, as IBM, Cisco Systems un Motorola hääbe Deelläitenge in Israel eepend.

Ju Woaterfersuuregenge in Israel kricht fuul Apmäärksoamkaid. Dät Woater wäd apbuurgen in Stauseen wieruut Energie moaked wäide kon. Mäd ju Äntwikkelenge fon geothermiske Energie (Äidwaarmte) is Israel uk gans fier. Israel häd fuul in Solarenergie investiert un hiere Ingenieure äntwikkelje näie Solarenergie-Technologie.&lt;ref&gt;Linda Gradstein (22. Oktober 2007).[http://www.npr.org/templates/transcript/transcript.php?storyId=15503716 Israel Pushes Solar Energy Technology (ängelsk).] National Public Radio.&lt;/ref&gt; Do israeliske Solarbedrieuwe oarbaidje an Projäkte appe ganse Waareld. Moor as 90% fon do israeliske Huuse bruuke Solarenergie foar woorm Woater, dät hööchste pro Kop ap ju ganse Waareld. Ätter Statistieke fon ju israeliske Regierenge skäl dät Lound 8% ap sien Elektritätsferbruuk spoarje truch Solarenergie. 

=== Medien ===
Do wichtichste Saitengen in Israel sunt Maariw, Haaretz, The Jerusalem Post un Jedio Aharonot. Do Haaretz un The Jerusalem Post ärskiene uk ap Ängelsk. Die Israel Broadcasting Authority is ju Autorität foar do eepentelk-gjuchtelke Radioseendere. Siet 1968 moaked die Israel Broadcasting Authority uk [[Fiersjoon]] foar do eepentelk-gjuchtelke Seendere. Galei Zahal is die Radioseender foar do Israeliske Ferdäägenengskrafte man uk ju Zivielbefoulkenge kon dät heere. Kommerzielle Fernsehenseendere sunt Channel 2 un Israel 10.

=== Ferkier ===
[[Bielde:Tel Aviv, Ben Gurion Airport, Departure Hall.jpg|thumb|''Duty-free inkoopje ap Ben Gurion Airport.'']]
Do Autoweege in Israel sunt goud. Do Ferkiersreegele in Israel sunt nit fuul uurs as do Ferkiersreegele in Europa. Ju Busgenossenskup in Israel heet Egged, ju fuul Bustjoonste ap et Lound un in do Stääde häd. Fon touniemende Betjuudenge is dät Iesenboannät fon Israel Railways.

Die internationoale Säntroallufthoawen is Ben Gurion bie Tel Aviv.&lt;ref&gt;Das neue universale Lexikon, Siede 435, Wissen Media Verlag 2008&lt;/ref&gt; Uur Lufthoawen sunt: Lufthoawen Atarot in Jerusaläm, Lufthoawen Sde-Dow in in ju Stääd Tel Aviv, Lufthoawen Haifa, Lufthoawen Eilat, Lufthoawen Owda 40 km fon Eilat wai, Lufthoawen Machanajim bie Rosch Pina. Ju grootste Fluchsälskup is El Al, ju touhuus is ap Lufthoawen Ben Gurion, un wäkke ätter 44 ferskeedene Lufthoawen fljucht. Die Luftferkier wäd altied goud kontroliert, deer ju terroristiske Truuenge maastens relativ groot is.

Haifa, Aschdod un Eilat sunt do grootste Hoawenstääde in Israel. In Chadera, Tel Aviv un Aschkelon rakt et litje Hoawens, do bloot flar Koole, Äidgas of Äidoulje foar do Elektrisitätskrääftwierke deer sunt. In Aschkelon, Aschdod, Tel Aviv, Herzlia, Haifa un Eilat existierje Jachthoawens. Krüüsfoartskippe lääse maastens in Haifa, Aschdod un Eilat an. Saisonoale Feerferbiendengen ätter Zypern un wieder ätter Griechenlound un Italien wai fiere bloot fon Haifa uut.

=== Tourismus ===
Israel hiede in dät Jier 2008 moor as 3 Millione Touriste tou Besäik.&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/print-edition/news/pope-confirms-holy-land-pilgrimage-1.271706 Pope confirms Holy Land pilgrimage] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt; Do Touriste kuume uut religiöse Gruunde, of foar do archeologiske Apgreeuwengen, do historiske Steeden, ju Doode See, dät gemäitigde Klimoa of do Strande an ju Wäästkuste. Ju Sicherhaid waas n Probleem foar dän touristiske Sektor, man immer moor Touriste kuume wier ätter Israel wai.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070929222428/http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1186557443251&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull Tourist visits above pre-war level] (blouked Juni 2010)&lt;/ref&gt;

== Kultuur ==
Do Ienwoonere fon däälich sunt uut moor as 100 Lounde ap 5 Kontinänte ätter Israel wai keemen. Deertruch is ju israeliske Sälskup riek an kulturelle Fuulfoold un kunstelke Kreativiteet. Do Kunstlere hääbe goude Muugelkaide un kriege Stöän fon ju Regierenge.

=== Literatuur ===
N groot deel fon alle Bouke do der in Israel publisierd wäide, sunt ap Hebräisk. Ieuwenske ju hebräiske Literatuur wäd uk in dät Arabisk, Russisk of Ängelsk publizierd. Siet 2000 rakt et dät Boukgesäts; fon aal do Bouke, Säitengen, Audio- un Fideoapnoamen un uur elektroniske Medien skäl n Kopie roat wäide an de Juudiske Nationoale Universitätsbibliotheek an de Hebräiske Universität in Jerusalem. In 2006 wieren 85% fon do registrierde Bouke Hebräisk. 8% Ängelsk, 3% Russisk un 2% Arabisk.

Ju Hebräiske Bouke Wiek (He: שבוע הספר) wäd älk Jier in Juni hoolden mäd n Messe, Leesenge, un unnerskeedelke israeliske Skrieuwere gunge truch Israel foar Promotion foar hiere Bouke. In disse Wiek wäd dän grootsten israeliske Literatuurpries, die Sapir Pries, ferroat.

In 1966 deelde Shmuel Yosef Agnon dän Nobelpries foar Literatuur mäd de düütsk-juudiske skrieuwer Nelly Sachs.

=== Waareldäärwgoud ===
[[Bielde:DeadSea01 ST 04.jpg|450px|thumb|Ju Doode See]]
* Do Tell uut de [[Biebel]]: (Tel Beër Sjeva, Tel Hazor un Tel Megiddo)
* Do bahá'í Bauwierke in Haifa un Wääst-Galilea
* Massada
* Dät oolde Sentrum un ju Stäädmuure fon Jerusalem 
* Ju Ooldstääd fon Akkon
* Ju Wiete Stääd in Tel-Aviv
* Röökerwierk-Wüüstestääde in ju Negev-Wüüste

=== Kunst un Museen ===
Dät israeliske Museum in Jerusalem is een fon do wichtichste kulturelle Institutione&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120804181953/www.imj.org.il/eng/about/index.html The Israel Museum, Jerusalem]&lt;/ref&gt; wier do Doode Meer Rullen tou fienden sunt,&lt;ref&gt;https://archive.is/20120526005415/www.imj.org.il/eng/shrine/index.html The Israel Museum, Jerusalem] Shrine of the Book&lt;/ref&gt; touhoope mäd ne groote Sammelenge juudske un europäiske Kunst. Israel sien nationoale holocaustmuseum, Yad Vashem, is dät grootste Archiv foar Information uur dän [[Holocaust]]. In dän Campus fon de Uni in Tel Aviv is dät Beth Hatefutsoth (Diaspora Museum), n interaktief Museum foar juudske historiske Seeke.&lt;ref&gt;http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp Beth Hatefutsoth] Museumsinformation&lt;/ref&gt; Et rakt uk gans goude litje Kunststeeden in do Täärpe un in do Kibbutse.

=== Sport ===
In Israel sunt [[Foutbal]] un [[Basketbal]] gjucht populär. Fuul Sportferbeende sunt Meeglid in ferskeedene europäiske Dakorganisatione, wiertruch do israeliske Monskuppe an europäiske Spiele un Turniere deelnieme. Dät Meeglidskup in asiatiske Organisatione waas truch n Boykot fon arabiske Meeglidsferbeende nit moor muugelk weesen. In 1978 doarst Israel fon do arabiske Lounde nit deelnieme oun do Asienspiele.

Ju Makkabiade, uk Makkabia of Makkabiah naamd, is ju grootste juudiske Sportferanstaltenge un is äänelk so as do Olympisken Spiele konzipiert. Ju wäd alle fjauer Jier organisiert. In 1964 wuude ju Foutbal-Asienmästerskup in Israel hoolden. In 1970 kwalifizierte ju nationoale Foutbalmanskup sik foar ju Foutbal-Waareldmästerskup.

=== Ieten ===
Ju israeliske Köäkene häd hiere oaine regionoal Spezioalitäite, man et rakt foarallen uk Ieten dät mädbroacht is fon Juden, do fon uur Lounde wieruumekeemen ätter Israel wäi. Siet ju Apgjuchtenge fon n Stoat Israel in 1948, un foarallen siet do leete 1970er Jiere, häd sik in Israel ne bunte Köäkene äntwikkelje kuud. Ju bestound foarallen uut ju Ietensjoodkunst fon de Mizrachim, de Sefardim un de Asjkenasim. Ju israeliske Köäkene häd uk gjucht fuul Ienfloude uut ju orientaliske Köäkene un kulinariske Elemänte uut do Lounde uum dät Middelmeer. Do maaste Ietensprodukte uut de Middelmeerregion, un dan foarallen fuul ferskeedene Fruchte un Gräinieten, Molkprodukte un Fisk, hääbe hiere Ienfloud in ju israeliske Köäkene häiwed. Uk do Räägele fon do judiske Ietensgesätse, do sik ap dät kloormoakjen un kombinierjen fon ferskielende Ietensprodukte basierje, wäide fuul bruukt un ferweendet. Juust so wäide do judiske Ietensgesätse ferweendet am Sabbat un bie ferskielende judiske Fierdeege.

== Ferbiendengen ==
{{CommonsLittik|Israel}}
{{WikiatlasLittik|Israel}}
* [https://web.archive.org/web/20150714035817/http://www.gov.il/firstgov/english Offizielle Websiede fon ju Regierenge] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.mfa.gov.il/MFA Websiede fon dät Uutloundsministerium] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_yesod1.htm Lieste fon Gruundgesätse fon ju Knesset] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20100816062151/http://www.goisrael.com/Tourism_Ger/ Ministerium foar Tourismus] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [https://web.archive.org/web/20080601104939/http://www.weltkarte.com/mosten/landkarte_israel.htm Loundkoarten fon Israel] &lt;small&gt;''Düütsk''&lt;/small&gt;
* [http://www.ims.gov.il/IMSENG/ALL_TAHAZIT/HOMEPAGE.HTM Israeliske Weedertjoonst] &lt;small&gt;''Ängelsk''&lt;/small&gt;

{{Wälle|Angoawe=
{{reflist|2}}
}}

{{Literatuurlieste|Angoawe=
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;&lt;small&gt;
{{citation|title=Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy|last=Abadi|first=Jacob|isbn=0714655767|publisher=Routledge|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Jewish Knowledge|last=Ausubel|first=Natan|publisher=Crown Publishers|location=New York, New York|publisher=Crown Publishers|year=1964|isbn=051709746X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Original Story: God, Israel and the World|last=Barton|first=John|last2=Bowden|first2=Julie |John Barton (theologian)|isbn=0802829007|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|year=2004}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=International History of the Twentieth Century|last=Best|first=Anthony|isbn=0415207398|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=A History of Israel|last=Bregman|first=Ahron|isbn=0333676319|publisher=Palgrave Macmillan|year=2002|Ahron Bregman}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=World Music: The Rough Guide|last=Broughton|first=Simon|last2=Ellingham|first2=Mark|last3=Trillo|first3=Richard|isbn=1858286352|publisher=Rough Guides|year=1999}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto|last=Cole|first=Tim|isbn=0415929687|year=2003|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Enemy Within: A History of Espionage|last=Crowdy|first=Terry|isbn=1841769339|publisher=Osprey Publishing|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon|last=Dekmejian|first=R. Hrair|publisher=State University of New York Press|year=1975|isbn=087395291X}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=To Rule Jerusalem|last=Friedland|first=Roger|last2=Hecht|first2=Richard|publisher=University of California Press|year=2000|isbn=0520220927}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War|last=Gelvin|first=James L.|James L. Gelvin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0521852897}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict|last=Gilbert|first=Martin|isbn=0415359007|year=2005|publisher=Routledge|edition=8th}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Climate of Israel: Observation, Research and Application|last=Goldreich|first=Yair|isbn=030647445X|year=2003|publisher=Springer}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Book of Genesis|last=Hamilton|first=Victor P.|year=1995|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company|edition=2nd revised|isbn=0802823092}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Warfare and the Third World|last=Harkavy|first=Robert E.|last2=Neuman|first2=Stephanie G.|year=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=0312240120}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Brassey's International Intelligence Yearbook|edition=2003|last=Henderson|first=Robert D'A.|publisher=Brassey's Inc.|year=2003|isbn=1574885502}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Jewish State|last=Herzl|first=Theodor|Theodor Herzl|publisher=American Zionist Emergency Council|year=1946|isbn=0486258491}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide|last=Jacobs|first=Daniel|publisher=Rough Guides|edition=2nd revised|year=1988|isbn=1858282489}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century|last=Kellerman|first=Aharon|year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=0791412954}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism|last=Kornberg|first=Jacques|isbn=0253332036|publisher=Indiana University Press|year=1993}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948|last=Liebreich|first=Fritz|isbn=0714656372|year=2005|publisher=Routledge}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel|last=Lustick|first=Ian|isbn=0876090366|publisher=Council on Foreign Relations Press|year=1988}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State|last=Mazie|first=Steven|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=0739114859}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Handbook of Decision Making|last=Morçöl|first=Göktuğ|isbn=1574445480|publisher=CRC Press|year=2006}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Triumph of the Image: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective|last=Mowlana|first=Hamid|last2=Gerbner|first2=George|last3=Schiller|first3=Herbert I.|year=1992|publisher=Westview Press|isbn=0813316103}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=|last=Romano|first=Amy|title=A Historical Atlas of Israel|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2003|isbn=0823939782}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Flashpoints in the War on Terrorism|last=Reveron|first=Derek S.|last2=Murer|first2=Jeffrey Stevenson|publisher=Routledge|year=2006|isbn=0415954908}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Economic Consequences of Zionism|last=Rosenzweig|first=Rafael|year=1997|publisher=T Brill Academic Publishers|isbn=9004091475}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence|last=Rummel|first=Rudolph J.|year=1997|publisher=Transaction Publishers|R. J. Rummel|isbn=0765805235}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Understanding Jewish History|last=Scharfstein|first=Sol|isbn=0881255459|year=1996|publisher=KTAV Publishing House}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream|last=Shindler|first=Colin |isbn=186064774X|year=2002|publisher=I.B.Tauris Publishers}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Encyclopedia Judaica|last=Skolnik|first=Fred|isbn=0028659287|publisher=Macmillian|year=2007|volume=9|edition=2nd}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction|isbn=0521864658|publisher=Cambridge University Press|year=2006|last=Smith|first=Derek}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel|last=Stein|first=Leslie|year=2003|publisher=Greenwood Press|isbn=0275971414}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=The Arabs in Israel|last=Stendel|first=Ori|isbn=1898723230|year=1997|publisher=Sussex Academic Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship|last=Stone|first=Russell A.|last2=Zenner|first2=Walter P.|isbn=0791419592|publisher=SUNY Press|year=1994}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Culture and Customs of Israel|last=Torstrick|first=Rebecca L.|isbn=0313320918|year=2004|publisher=Greenwood Press}}&lt;br /&gt;
{{citation|title=Word Biblical Commentary|last=Wenham|first=Gordon J.|isbn=0849902010|volume=2 (Genesis 16-50)|year=1994}}
&lt;/div&gt;
}}

[[Kategorie:Israel| ]]</text>
      <sha1>k5qrwqmolfovw0ca1cjqhot1k37mrj0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Deensk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3127</id>
    <revision>
      <id>121075</id>
      <parentid>120451</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Toalgebiet */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6142" xml:space="preserve">{{Infobox Sproake
| baaldin              = [[Bielde:flag of Denmark.svg|20px]] [[Deenemäärk]]&lt;br&gt;[[Bielde:Flag of the Faroe Islands.svg|20px]] [[Färöer]]&lt;br&gt;[[Bielde:Flag of Greenland.svg|20px]] [[Gräinlound]]&lt;br&gt;[[Bielde:flag of Germany.svg|20px]] [[Düütsklound]] ([[Släswiek-Holsten]])
| baalere              = 5,3 Millionen (Määmetoaler)&lt;br&gt;0,3 Millionen (twäide Toal) 
| sproakfamilie        = 
[[Indogermaniske Sproaken]]
* [[Germaniske Sproaken]]
** Skandinaviske Sproaken
*** Aastskandinaviske Sproaken
**** '''Deensk'''
| alfabet              = [[Latiensk Alphabet]]
| offiziel             = [[Bielde:flag of Denmark.svg|20px]] [[Deenemäärk]]&lt;br&gt;[[Bielde:Flag of the Faroe Islands.svg|20px]] [[Färöer]]&lt;br&gt;[[Bielde:Flag of Europe.svg|20px]] [[Europäiske Union]]&lt;br&gt;[[Bielde:Flag of the Nordic Council 2016.svg|20px]] [[Nordiske Räid]] 
| minnerhaidssproake   = [[Bielde:Flag of Greenland.svg|20px]] [[Gräinlound]]&lt;br&gt;[[Bielde:flag of Germany.svg|20px]] [[Düütsklound]] ([[Släswiek-Holsten]])
| sproakorganisation   = 
| 639-1                = da
| 639-2                = dan
| 639-3                = dan
| bielde               = Idioma danés.PNG
| unnerskriftbielde    = {{legend|#7373d9|Gebiet wier Deensk ju Moorhaidsproake is.}}{{legend|#74B4FF|Gebiete wier Deensk ju Minnerhaidsproake is.}}
| bieldebratte         = 280px
}}
'''Deensk''' (deensk: ''dansk'') is ne [[Germaniske Sproaken|Noudgermaniske Sproake]]. Deensk wäd truch ungefeer 5,5 million Moanskene baald, foarallen in [[Deenemäärk]]. In do deenske Gebiete [[Färöer]] un [[Gräinlound]] rakt it een litje Gruppe fon Ljuude, do Deensk baale. In dät Noude fon [[Släswiek-Holstein]] rakt et ne anerkoande Minnerhaid, ju der Deensk boalt.

== Klassifikation ==
In't [[Ooldnordisk]]e rakt et n Unnerskeed twiske do ooldwäästnordiske un ooldaastnordiske Sproaken. Ju oolddeenske un ooldsweedske Sproaken heerden tou ju ooldaastnordiske Gruppe. Dät Oolddeenske un Ooldsweedske wieren juustgliek. In ju Sproakwietenskup wäide do skandinaviske Sproaken as n [[Dialektkontinuum]] beskreeuwen. Ju platdüütske Sproake hiede n Masse Ienfloud ap ju deenske Sproake.

== Toalgebiet ==
In [[Deenemäärk]] wäd dät Deenske fon ca. 5 Millionen Määmetoaler boald. Dät Deenske is ''de facto'' ju Amtssproake fon Deenemäärk.

Ap do [[Färöer]] is dät Deenske, ieuwenske [[Färöersk]], ju twäide Amtssproake. In do Skoulen is ju deenske Sproake n Plichtfäk. Deer woonje soowät 1.5000 Deensksproakigen ap do Färöer-Ailounde. 

Ap [[Gräinlound]] rakt et Deenskunnergjucht in do Skoulen un ju Sproake wäd deer fon do deenske Immigranten boald. Bit 2009 wieren do Amtssproaken Deensk un Gräinloundsk, sietdäm rakt et bloot noch Gräinsloundsk as Amtssproake. Soowät 12 Protsänt fon do Ienwoonere fon Gräinlound häd deenske Foaroolden, man dät is nit bekoand wo groot ju fulständige deenske Befoulkenge is. Woarskienelk woonje do maaste Deensksproakigen in ju gräinloundske Haudstääd Nuuk/Godthåb. N groot Deel fon ju gräinlounder Befoulkenge benutst ju deenske Toal as ''lingua franca''.

Däälich lieuwje ungefeer 50.000 deenske Suudsläswieker as anerkoande nationoale Minnerhaid in ju Region. Deerfon bale soowät 8.000-10.000 alle Deege Deensk, et rakt ungefeer 20.000 Määmetoaler. Ju deenske Minnerhaid woont in do [[Släswiek-Holsten|släswieker Loundkringe]] Flensburg, Släswiek-Flensburg, Noudfräislound un Rendsburg-Eckernförde. Dät rakt soowät 50 deensksproakige Skoulen (litje un groote Skoulen) in't Noude fon [[Släswiek-Holsten]]. 

Grattere deenske Minnerhaide rakt et in [[Ieslound]], [[Norwegen]] un [[Sweden]], buute Euroopa uk in [[Argentinien]], [[Kanada]] un do [[Fereende Stoaten fon Amerikoa|Fereende Stoaten]]. In do fröiere deenske Kolonien in Wääst- un Aastindien un ju deenske Gooldkuste hiede ju Sproake nit fuul tou betjuuden. Däälich rakt et deer bloot noch Täärpnoomen (un Fäästengsnoomen) ap Deensk.

Siet [[1990]] leere do Bäidene ap [[Ieslound]] dät [[ängelske Sproake|Ängelske]] as eerste Froamdsproake. Ju deenske Sproake is ju twäide Froamdsproake, man dät is n Plichtfäk. Siet 1944 heert ju deenske Sproake nit moor tou do Amtssproaken fon Ieslound.

Ju deenske Sproake is een fon do Oarbaidssproaken ju [[Europäiske Union]] un dän [[Nordiske Räid|nordisken Räid]].

== Dialekte ==
[[Bielde:DanskeDialekter.png|mini|Do deenske Dialektgruppen ap ju Koarte.]]
Me kon ju deenske Sproake in tjo groote Dialektgebiete apdeele:
#Wäästdeensk (Jutloundsk)
#* Sønderjysk in Noud- un Suudsläswiek
#* Wäästjuutsk an ju Wäästkuste
#* Aastjuutsk an ju Aastkuste
#Ailounddeensk (inklusiv ''Rigsdansk''), ap Fünen, Seelound, Ærø, Langelound, Lollound, Falster un Møn.
#Aastdeensk, ap Bornholm un in do sweedske Provintsen Skåne, Hallound un Blekinge.

Wan me dät skandinaviske Sproakgebiet as n Dialektkontinuum sjucht, dan hongje do aastdeenske Dialekte fon Bornholm un Skåne, Hallound un Blekinge twiske ju deenske un sweedske Standoardsproake. Dät Skoanske wäd fon do Dänen as Aastdänisk, un fon do Sweden as Suudswedisk säin. Truch dän Ienfloud fon ju Standoartsproake un Massenmedien konnen do Ljuude uut Skåne däälich perfäkt mäd do Sweden kommunisierje, mäd do Dänen is dät n bitje stuur wuuden. Do Dialekte fon Blekinge un Hallound hääbe sik in do Jierhunnerte stäärker ferannerd, do stounde däälich nu fuul tichter bie ju standoardsweedske Sproake as fröier.

== Skrieuwsysteem ==
Dät Deenske wäd skrieuwen mäd dät [[Latiensk Alphabet|Latienske Alphabet]]. Deer sunt noch tjo Teekene tou keemen: Æ/æ, Ø/ø en Å/å. Disse Teekene wäide betrachted as apaate Bouksteeuwe. Do Lättere q, w, x en z wäide nit fuul bruukt.

== Uutdrukke ==
* &quot;Du deenske Okse&quot; .. ''sagt man zu eigensinnigen, mürrischen und groben Menschen'', Minssen M2:61. 
* &quot;Hie broaskede as sun Deensken&quot; B131U. 
* ''Deene Jan sin'' [naam­den se uus wäil]. Dät kumt deerfon, min Grootfoar die is fröier in n deeñskeñ Kriech weesen [a. 1866] B27I0U (Hermann Dirks).


{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}


[[Kategorie:Deenemäärk]]
[[Kategorie:Sproake]]</text>
      <sha1>4aknzvv3je8i9vi6i8qhtpn6u4a0w99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Rolling Stones</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3288</id>
    <revision>
      <id>121101</id>
      <parentid>120347</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:46:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Diskografie */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4924" xml:space="preserve">[[File:Rolling_Stones_1965.jpg|thumb|The Rolling Stones 1965: Brian Jones, Charlie Watts, Mick Jagger, Keith Richards, Bill Wyman]]

'''The Rolling Stones''' is n Rockkoppel uut [[Änglound]].

== Diskografie ==

=== Alben ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
!Year
!Alben 
!&lt;small&gt;[[UK Album Chart|U.K.]]&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;[[Billboard 200|U.S.]]&lt;/small&gt;
!Certifications&lt;ref name=&quot;TheRollingStonesASearch3&quot;&gt;[http://www.musikindustrie.de/gold_platin_datenbank0.html/ IFPI Germany Gold and Platinum Search for albums by The Rolling Stones]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Music recording sales certification|sales threshold]])&lt;/small&gt;
|-
| 1964
| '''''[[The Rolling Stones (album)|The Rolling Stones]]'''''
* Release date: April 16, 1964
* Label: [[Decca Records]]
| 1 
&lt;small&gt;(51 wks)&lt;/small&gt;
| 11 
&lt;small&gt;(35 wks)&lt;/small&gt;
| US: Gold
|-
| 1965
| '''''[[The Rolling Stones No. 2]]'''''
* Release date: January 15, 1965
* Label: Decca Records
| 1 
&lt;small&gt;(37 wks)&lt;/small&gt;
| —
| 
|-
| 1965
| '''''[[Out of Our Heads]]'''''
* Release date: September 24, 1965
* Label: Decca Records
| 2 
&lt;small&gt;(24 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(65 wks)&lt;/small&gt;
| US: Platinum
|-
| 1966
| '''''[[Aftermath (Rolling Stones album)|Aftermath]]'''''
* Release date: April 15, 1966
* Label: Decca Records
| 1 
&lt;small&gt;(28 wks)&lt;/small&gt;
| 2 
&lt;small&gt;(50 wks)&lt;/small&gt;
| US: Gold
|-
| 1967
| '''''[[Between the Buttons]]'''''
* Release date: January 20, 1967
* Label: Decca Records
| 3 
&lt;small&gt;(22 wks)&lt;/small&gt;
| 2 
&lt;small&gt;(47 wks)&lt;/small&gt;
| US: Gold
|-
| 1967
| '''''[[Their Satanic Majesties Request]]'''''
* Release date: December 8, 1967
* Label: Decca Records
| 3 
&lt;small&gt;(13 wks)&lt;/small&gt;
| 2 
&lt;small&gt;(30 wks)&lt;/small&gt;
| US: Gold
|-
| 1968
| '''''[[Beggars Banquet]]'''''
* Release date: December 6, 1968
* Label: Decca Records
| 3 
&lt;small&gt;(12 wks)&lt;/small&gt;
| 5 
&lt;small&gt;(32 wks)&lt;/small&gt;
| US: Platinum
|-
| 1969
| '''''[[Let It Bleed]]'''''
* Release date: December 5, 1969
* Label: Decca Records
| 1 
&lt;small&gt;(29 wks)&lt;/small&gt;
| 3 
&lt;small&gt;(44 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Platinum&lt;br /&gt;US: 2× Multi-Platinum
|-
| 1971
| '''''[[Sticky Fingers]]'''''
* Release date: April 23, 1971
* Label: [[Rolling Stones Records]]
| 1 
&lt;small&gt;(26 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(62 wks)&lt;/small&gt;
| US: 3× Multi-Platinum
|-
| 1972
| '''''[[Exile on Main St.]]'''''
* Release date: May 12, 1972
* Label: Rolling Stones Records
| 1 
&lt;small&gt;(16 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(43 wks)&lt;/small&gt;
| US: Platinum
|-
| 1973
| '''''[[Goats Head Soup]]'''''
* Release date: August 31, 1973
* Label: Rolling Stones Records
| 1 
&lt;small&gt;(14 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(37 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 3× Multi-Platinum
|-
| 1974
| '''''[[It's Only Rock 'n' Roll]]'''''
* Release date: October 18, 1974
* Label: Rolling Stones Records
| 2 
&lt;small&gt;(9 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(20 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum
|-
| 1976
| '''''[[Black and Blue]]'''''
* Release date: April 23, 1976
* Label: Rolling Stones Records
| 2 
&lt;small&gt;(14 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(24 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum
|-
| 1978
| '''''[[Some Girls]]'''''
* Release date: June 9, 1978
* Label: Rolling Stones Records
| 2 &lt;small&gt;
(25 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(82 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 6× Multi-Platinum
|-
| 1980
| '''''[[Emotional Rescue]]'''''
* Release date: June 20, 1980
* Label: Rolling Stones Records
| 1 
&lt;small&gt;(18 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(51 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 2× Multi-Platinum
|-
| 1981
| '''''[[Tattoo You]]'''''
* Release date: August 24, 1981
* Label: Rolling Stones Records
| 2 
&lt;small&gt;(29 wks)&lt;/small&gt;
| 1 
&lt;small&gt;(58 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 4× Multi-Platinum
|-
| 1983
| '''''[[Undercover (album)|Undercover]]'''''
* Release date: November 7, 1983
* Label: Rolling Stones Records
| 3 
&lt;small&gt;(18 wks)&lt;/small&gt;
| 4 
&lt;small&gt;(23 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum
|-
| 1986
| '''''[[Dirty Work (album)|Dirty Work]]'''''
* Release date: March 24, 1986
* Label: Rolling Stones Records
| 4 
&lt;small&gt;(10 wks)&lt;/small&gt;
| 4 
&lt;small&gt;(25 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum&lt;br /&gt;GER: Gold
|-
| 1989
| '''''[[Steel Wheels]]'''''
* Release date: August 29, 1989
* Label: Rolling Stones Records
| 2 
&lt;small&gt;(18 wks)&lt;/small&gt;
| 3 
&lt;small&gt;(36 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 3× Multi-Platinum&lt;br /&gt;GER: Gold
|-
| 1994
| '''''[[Voodoo Lounge]]'''''
* Release date: July 11, 1994
* Label: [[Virgin Records]]
| 1 
&lt;small&gt;(24 wks)&lt;/small&gt;
| 2 
&lt;small&gt;(38 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: 2× Multi-Platinum&lt;br /&gt;GER: Platinum
|-
| 1997
| '''''[[Bridges to Babylon]]'''''
* Release date: September 29, 1997
* Label: Virgin Records
| 6 
&lt;small&gt;(6 wks)&lt;/small&gt;
| 3 
&lt;small&gt;(27 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum&lt;br /&gt;GER: Platinum
|-
| 2005
| '''''[[A Bigger Bang]]'''''
* Release date: September 5, 2005
* Label: Virgin Records
| 1 
&lt;small&gt;(4 wks)&lt;/small&gt;
| 3 
&lt;small&gt;(19 wks)&lt;/small&gt;
| UK: Gold&lt;br /&gt;US: Platinum&lt;br /&gt;GER: Platinum
|-
|}

&lt;references/&gt;

{{stump}}

[[Kategorie:Musik]]</text>
      <sha1>l4a4pe0xs39i76lh4w6am7pken853uv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fler</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3503</id>
    <revision>
      <id>121086</id>
      <parentid>120308</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:36:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="949" xml:space="preserve">'''Fler''' is n [[Rapmusik|Rapper]] uut [[Berlin]], die eegentelk '''Patrick Losensky''' hat un sik uk as '''Frank White''' beteekent. Fon [[2003]] bit [[2009]] waas hie truch n Ferdraach an dät Berliner Label [[Aggro Berlin]] buunen. 

Hie wuude in 2002 bekoand truch sien Touhoopeoarbaid mäd [[Bushido]]. In 2005 waas sien eerste Soloalbum ''Neue Deutsche Welle'' kloar. Fler wäd oafte fon [[Gjuchtsradikalismus]] beskeeldiged. Bushido häd deertou kweeden dät Fler nit gjuchtsradikoal is.

== Diskografie ==
=== Solo ===
* 2005: ''Neue Deutsche Welle''
* 2006: ''Trendsetter''
* 2008: ''Fremd im eignen Land''
* 2009: ''Fler''

=== Touhoopeoarbaid ===
* 2002: ''Carlo, Cokxxx, Nutten'' &lt;small&gt;(with Bushido aka Sonny Black)&lt;/small&gt;
* 2008: ''Südberlin Maskulin'' &lt;small&gt;(with Godsilla)&lt;/small&gt;
* 2009: ''Carlo, Cokxxx, Nutten 2'' &lt;small&gt;(with Bushido [aka Sonny Black])&lt;/small&gt;

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

{{stump}}

[[Kategorie:Rapmusik]]</text>
      <sha1>a8643wjwpfbhj7tjlrsznnnbu4dly6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Otomops</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3785</id>
    <revision>
      <id>121122</id>
      <parentid>120236</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:03:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2304" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;float:right;margin-left:0.5em&quot;
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | ''Otomops''
|- 
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Otomops wroughtoni.jpg|300px|Ne Oard fon dissen Sleek ''(Otomops wroughtoni'']] &lt;br&gt;&lt;small&gt;Ne Oard uut dissen Sleek ''([[Otomops wroughtoni]])''&lt;/small&gt;
|- 
! align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#6B8E23&quot; | '''Systematik'''
|- 
|
{| border=&quot;0&quot;
|-
| ''Oardenge:'' || [[Flädderdierte]] ''(Chiroptera)''
|-
| ''Unneroardenge:'' || [[Fläddermuuse]] ''(Microchiroptera)''
|-
| ''Familie:'' || ''[[Molossidae]]''
|-
| ''Unnerfamilie:'' || ''[[Molossinae]]''
|-
| ''Sleek:'' || ''Otomops''
|-
| Beskrieuwen fon || T&lt;small&gt;HOMAS&lt;/small&gt;, 1913
|}
|}
'''''Otomops''''' is n Sleek fon do [[Fläddermuuse]].

== Binnere Systematik ==

* Oard ''Otomops martiensseni''&lt;ref name=WMOW&gt;Ronald M. Nowak: ''Walker's Mammals of the World'' Sixth Edition, ISBN 0-8018-5789-9&lt;/ref&gt; M&lt;small&gt;ATSCHIE&lt;/small&gt;, 1897. Ju Oard lieuwet in ju [[Zentroalafrikoanske Republik]], ju [[Republik Kongo]], [[Dschibuti]], [[Äthiopien]], ju [[Demokratiske Republik Kongo]], [[Uganda]], [[Kenia]], [[Tansania]], [[Angola]], [[Simbabwe]], [[Malawi]], [[Botsuana]], [[Mosambik]], [[Madagaskar]] un dät Aaste fon [[Suudafrikoa]]
** Unneroard ''Otomops martiensseni martiensseni'' M&lt;small&gt;ATSCHIE&lt;/small&gt;, 1897 (ju [[Nominatfoarm]])
** Unneroard ''Otomops martiensseni icarus'' C&lt;small&gt;HUBB&lt;/small&gt;, 1917
* Oard ''Otomops wroughtoni''&lt;ref name=WMOW&gt;&lt;/ref&gt; T&lt;small&gt;HOMAS&lt;/small&gt;, 1913. Ju Oard lieuwet in Suud-[[Indien]]
* Oard ''Otomops formosus''&lt;ref name=WMOW&gt;&lt;/ref&gt; C&lt;small&gt;HASEN&lt;/small&gt;, 1939. Ju Oard lieuwet ap [[Java]]
* Oard ''Otomops johnstonei''&lt;ref name=WMOW&gt;&lt;/ref&gt; K&lt;small&gt;ITCHENER&lt;/small&gt;, H&lt;small&gt;OW&lt;/small&gt; un M&lt;small&gt;ARYANTO&lt;/small&gt;, 1992 Ju Oard lieuwet ap dät Ailound [[Alor]] in do [[Litje Sunda-Ailounde]]
* Oard ''Otomops papuensis''&lt;ref name=WMOW&gt;&lt;/ref&gt; L&lt;small&gt;AWRENCE&lt;/small&gt;, 1948. Ju Oard lieuwet in [[Papua-Näiguinea]]
* Oard ''Otomops secundus''&lt;ref name=WMOW&gt;&lt;/ref&gt; H&lt;small&gt;AYMAN&lt;/small&gt;, 1952. Ju Oard lieuwet in dät Noudaaste fon [[Näiguienea]].
* Oard ''Otomops madagascariensis'' D&lt;small&gt;ORST&lt;/small&gt;, 1953. Ju Oard lieuwet ap [[Madagaskar]].

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Biologie]]
[[Kategorie:Dierte]]
[[Kategorie:Suugedierte]]
[[Kategorie:Flädderdierte]]</text>
      <sha1>sp4wb5w2nkzusemjn0btv0nvxva81zo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seeltersk an do Skoulen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4856</id>
    <revision>
      <id>121082</id>
      <parentid>120437</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Näi Projekt &quot;Seeltersk an do Skoulen&quot; */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10023" xml:space="preserve">In dät düütske Bildengssystem sunt do Skoulen ju ätter dän [[Bäidenstuun]] foulgjende Stappe. An aal do Litje Skoulen (Grundschulen) in [[Seelterlound]] un bie dät Skoulsäntrum Seelterlound kriege do  Skoulkere [[Seeltersk]]-Unnergjucht. Mäd dän [[Seeltersk-Unnergjucht]] an do Skoulen wuud in dät Jier 1996 ounfangd. Dät wieren in do eerste Jiere noch eerenamtelke Unnergjuchtere. In 2011 kriege där 150 Bäidene an do Skoulen Seeltersk-Unnergjucht.

== Seeltersk an do Skoulen in Seelterlound ==
[[Bielde:Evers.jpg|thumb|250px| Johanna Evers in dän Seeltersk-Unnergjucht]]
=== Seeltersk an do Litje Skoulen ===
An do Litje Skoulen (Gruundskoulen) in Seelterlound konnen do Bäidene een Uure Seeltersk-Unnergjucht in ne Wiek kriege. Die Seeltersk-Unnergjucht is fräiwillich.

* An ju ''Marien-Skoule in [[Strukelje]]'' rakt [[Monika Olling]] dän Seeltersk-Unnergjucht.

* An ju ''Litje Skoule [[Skäddel]]'' moakje dät [[Ingeborg Remmers]] un [[Anne Wilkens]].

* An ju ''Astrid-Líndgren-Skoule in [[Seedelsbierich]]'' kriege do Skoulkere Seeltersk-Unnergjucht truch [[Anne Wilkens]].

* An ju Gruundskoule in [[Roomelse]] fersuurget [[Ulrieke Rieger]] do Bäidene mäd Seeltersk-Uuren.

=== Seeltersk an dät &quot;Schulzentrum Saterland&quot; in Roomelse ===
An ju Haupt- un Realskoule fon ju [[Grote Skoule fon't Seelterlound]] in Roomelse is [[Johanna Evers]] Koasterske foar dän Seeltersk-Unnergjucht. 
* An ju Hauptskoule rakt dät apstuuns naan Seeltersk-Unnergjucht. 
* An ju Realskoule konnen do Bäidene Seeltersk as &quot;Wahlpflichtkurs&quot; kriege.

=== Laurentius-Siemer-Gymnasium in Roomelse ===
* An dät Gymnasium rakt dät apstuuns noch naan Seeltersk-Unnergjucht.

[[Bielde:Lääse-Wedstried 2009.jpg|thumb|250px| Do Winnere fon dän Leese-Wädstried 2009 fon do Gruundskoulen un dät Skoulsäntrum in Seelterlound]]
[[Bielde:Leesewädstried.jpg|thumb|250px|Do Winnere fon dän Leese-Wädstried 2011]]

=== Leese-Wädstried ===
An älke Skoule wäd alle two Jiere n Leese-Wädstried feranstaltet. Tou dissen Wädstried wäd fon ju &quot;Oldenburgische Landschaft&quot; aproupen. Tou ju Jury heere dan Seeltersk-Unnergjuchtere, Seelterske Autore un n Fertreeder fon dän [[Seelter Buund]]. Do Bääste fon älke Skoule kriege ne Underskeedenge un n fluch Seeltersk-Bouk.

Do Bääste fon älke Skoule nieme dan an n Wädstried foar alle Skoulen fon Seelterlound deel. Deer wäide dan do bääste Seeltersk-Skoulkere fon alle Skoulen fon dät Seelterlound fon ne Jury uutfuunen. Tou ju Jury heere uk wier Seeltersk-Unnergjuchtere un Seelterske Autore. As Eerengaste sunt Fertreeder fon dän Seelter Buund, fon eepenbeere Institute, fon dän Loundkring Kloppenbuurich, fon ju Meente Seelterlound un fon ju &quot;Oldenburgische Landschaft&quot; deerbie. Do Winnere kriege dan ne Uurkunde, n Jield-Goudskien, n Seeltersk-Bouk un n Goudskien foar ne flugge Feranstaltenge af n Museums-Besäik.

== Näi Projekt &quot;Seeltersk an do Skoulen&quot; ==
Ap ju Meegliederfersamlenge fon dän [[Seelter Buund]] in n Oktober 2010 is n näi Projekt &quot;Seeltersk an do Skoulen in Seelterlound&quot; truch Ingeborg Remmers foarstoald wuuden.
Die Ploan is, dät alle Bäidene al in ju eerste Klasse fon do Gruundskoulen uutsäike konnen, af jo in ju Seeltersk-Klasse af in uurs een Klasse wollen. In ju Seeltersk-Klasse skäl dan alleenich Seeltersk boald wäide, mäd Uutnoame fon do Feeke Düütsk un Ängelsk. Tou ju Projektgruppe heere alle Seeltersk-Koastere fon do Skoulen fon dät Seelterlound. Foar dit Projekt mouten dan noch moor Koastere in Seelterlound toueerst noch Seeltersk leere, deermäd skul 2011 an two Gruundskoulen ounfangd wäide, so dät 2012 dät Projekt ounfanged is. Disse eerste Stappe is n Projekt fon ju &quot;Ostfriesische Landschaft&quot;. Do Kosten betoalt dät &quot;Niedersächsische Kultusministerium&quot;. Dät Projekt woord steund fon ju &quot;Ostfriesische Landschaft&quot;, ju &quot;Oldenburgische Landschaft&quot;, ju Universität [[Ooldenbuurich]] un dän Seelter Buund. Alle Seeltersk-Koastere in Seelterlound moakje mee bie dän Oarbeidskring fon ju näie Projektgruppe foar &quot;Seeltersk an do Skoulen in Seelterlound&quot;. Dät ganse Projekt kostet sowät 60.000 Euro. Dät Jield mout noch sammeld wäide un deer wäide noch &quot;Sponsore&quot; foar soacht.

== Sjuch uk ==
*[[Unnergjucht]]
*[[Twosproakegaid (Apluukenge)]]
*[[tjosproakigen Unnergjucht|Tjosproakigen Unnergjucht]].
*[[Sproakuutbau]]
*[[Skoule Risum]]
*[[Seeltersk in dän Bäidenstuun|Seeltersk in dän Bäidenstuun in Seelterlound]]

&lt;gallery&gt;
Bielde:Deutsches Bildungssystem-quer.svg|Bildengsgonge in dät düütske Bildengssysteem
Bielde:Cat in the hat day2.JPG|Al fon gans litjet an kon n Bäiden two Sproaken leere.
&lt;/gallery&gt;

== Ferbiendenge ätter Buten ==
* [https://web.archive.org/web/20120118170747/http://www.nwzonline.de/Video/Saterfriesisch-in-der-Schule_947120906001.html Fideo: Seeltersk in ju Skoule] (NWZ-TV 17.05.2011)
* [https://web.archive.org/web/20110813223942/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2622524/Europa-zu-Gast-bei-kleinen-Saterfriesen.html Europa zu Gast bei kleinen Saterfriesen] (NWZ)
* [https://web.archive.org/web/20120104153157/http://www.ga-online.de/index.php?id=540&amp;did=40724 Bäidene: Seeltersk lernen mit dem Saterfuchs] (GA) - Die ganse Begjucht is [http://www.oz-online.de/fileadmin/epaper/viewer_ga/index.php?id=310511&amp;bereich=ga&amp;datum=20110531&amp;hash=905ec894d641a4f1a3943f5d91e928c6ca0aa73b  hier ap Siede 23 tou fiende]
* [https://web.archive.org/web/20120118161809/http://www.nwzonline.de/Region/Artikel/2614856/Plattd%FC%FCtsch-is-egentlik-use-Modersproke.html Leesewädstried 2011: Eerenge fon do Bäästen in Ooldenbuurich] (NWZ)
* Leesewädstried 2011: Eerenge foar do Winnere in Seelterlound  [https://web.archive.org/web/20120119032622/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2612931/Junge-Saterfriesen-zeigen-der-Jury-ihr-K%F6nnen.html  hier] un [http://www.ga-online.de/index.php?id=540&amp;did=40601 hier]  un  [http://www.ga-online.de/fileadmin/bildergalerie/output_2.php?source=&amp;ga=1&amp;bid=2919&amp;nb=  Bielden hier]
*  Unnergjucht: Freude über späten Erlass [https://web.archive.org/web/20120118171452/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2585586/Seeltersk-balen-nach-Noten.html hier] un [https://web.archive.org/web/20120104151404/http://www.ga-online.de/index.php?id=540&amp;did=39481 hier]
* [http://www.ga-online.de/?id=540&amp;did=38967 Sprachprojekt: Die Kosten für zwei Jahre stehen] (GA)
* [https://web.archive.org/web/20120118103956/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2582688/Waeaente-und-Wuchtere-kon%92t-Seeltersk.html Leesewädstried 2011 an ju Astrid-Lindgren-Skoule in Seedelsbierich] (NWZ)
* [https://web.archive.org/web/20120118101554/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2577005/Beste-Vorleser-der-Moderspraak-geehrt.html Leesewädstried 2011 an dät Skoulsäntrum in Roomelse] (NWZ)
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2574116/Vorleser-ueberzeugen.html Leesewädstried 2011 an ju Marienskoule in Strukelje] (NWZ)
* [https://web.archive.org/web/20120104155904/http://www.ga-online.de/index.php?id=540&amp;did=38900 Leesewädstried 2011 an ju Gruundskoule in Roomelse] (GA)
* [http://www.huentling.de/grundschule/?Saterfriesisch:Saterfriesisch_in_der_Schule Litje Skoule Skäddel]
* [http://www.nwn.de/grundschule_ramsloh/index.htm Gruundskoule Roomelse]
* [https://web.archive.org/web/20160804134725/http://sz-saterland.de/cms/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=101:saterfriesisch&amp;catid=40:saterfriesisch&amp;Itemid=145 Schulzentrum Saterland / Saterfriesisch]
* [http://www.lsg-ramsloh.de/ LSG-Lautentius-Siemer-Gymnasium]
* [http://saterland.hyves.nl/blog/20050599/24_SATERFRIESISCH_IN_KINDERG_RTEN_UND_SCHULEN/jeuS/?pageid=8LLW4HFY2D0CSWOC0 Saterfriesisch in Kindergärten und Schulen]
* [http://www.rtl-regional.de/player.php?id=13053&amp;tag=Saterland&amp;seite=0 Fideo Seeltersk ap RTL Bremen]
* [https://web.archive.org/web/20100127160831/http://www.risumskole.de/indextysk.html Wäbsteede fon ju Skoule Risum] (deensk, fräisk, hoochdüütsk)
* [https://web.archive.org/web/20100828175348/http://www.arte.tv/de/hippokrates/ARTE-Gesundheitsmagazin/HIPPOKRATES/1005270,CmC=1005322.html Zweisprachigkeit - Chance oder Risiko?]
* [http://www.rund-ums-baby.de/mehrsprachig/index.htm?step=4 Mehrsprachig aufwachsen]
* http://bilingual-erziehen.de/
* [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/325/5940/611 Litje Bäidene leere two Sproaken glieke gau as een Sproake].
*[https://web.archive.org/web/20070720230943/http://friesenrat.de/cms/upload/pdf/Duokumentation_Interfriesischer_Kongress.pdf Dokumentation_Interfriesischer_Kongress,] Siede 9.
*[https://web.archive.org/web/20070807232025/http://friesenrat.de/cms/upload/bilder/kongrs/InterfriesischerKongress.pdf Die dreisprachige Schule,] Siede 15.
*[http://www.taalsintrumfrysk.nl/trijetalig.htm De trijetalige skoalle]
*[http://www1.omropfryslan.nl/Kategory_Polityk_42537.aspx “Tjosproakige Skoulen sunt do bääste”]
*[http://www.schule.provinz.bz.it/ms-st-ulrich/seiten99/ladinschuldeu.htm Ju ladiniske Skoule]
*[https://web.archive.org/web/20081123033030/http://www.restena.lu/primaire/esch/brouch/home.htm Ju tjosproakige Skoule fon Esch/Luxembuurich.] Klik ju düütske Flaage un dan ''kids'' of ''adults''.
*[https://web.archive.org/web/20080228033759/http://www.stejh.de/Grundschule/ Dreisprachige Internationale Grundschule Magdeburg]
*[http://www.potsdam.de/cms/ziel/30269/DE/?read=5131 Dreisprachige Internationale Grundschule Potsdam]
*[http://www.lesefit.at/trio.htm Magazin für den Unterricht in mehrsprachigen Volksschulklassen]
*[https://web.archive.org/web/20111009113321/http://www.erzwiss.uni-hamburg.de/personal/gogolin/files/Gutachten.pdf Spracherwerb] zweisprachig aufwachsender Kinder und Jugendlicher.
*[http://www.halepaghen-schule.de/ Halepaghen-Schule] un säik &quot;Sprachen&quot;

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Seelterlound]]
[[Kategorie:Seelterfräisk]]</text>
      <sha1>nkkb4oac9pytiqr746kmua6jovqoocp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Stellingwerf</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4917</id>
    <revision>
      <id>121123</id>
      <parentid>120129</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6878" xml:space="preserve">[[Bielde:Dutch-dialects.svg|thumb|200px|right|Dät Stellingwerfske is Nuumer 12 ap disse Koarte fon do holloundske Dialekte. Do uur Noomen kon me fiende truch dän Muuswieser uur ju [[commons:File:Dutch-dialects.svg|fergratterde Koarte]] tou bewäägjen.]]
'''Stellingwerf''' (stell. ''Stellingwarf'', uk oafte ountjut as '''do Stellingwerve''', in dät [[Oold-Groningisk]]e: ''Stallinghe'') is n [[Niederlounde|Niederloundsk]] Gestrich in dät Suudaaste fon [[Wäästfräislound]] (suudelk fon dän litje Flus dän [[Tsjonger|Kuunder]]).

Ferwaltengsmäitich uumfoatet dät do Meenten [[Eaststellingwerf]] un [[Weststellingwerf]] (uk wäil Stellingwerf-Aasteende un Stellingwerf-Wäästeende) in Wäästfräislound, [[Steenwiekerlound]] in [[Overijssel]] un die grootste Deel fon [[Westerveld]] in [[Drenthe]]. Deeruum dät die “Kop” fon Overijssel, ju Meente Steenwiekerlound, un n Deel fon ju Drentske Meente Westerveld dätsälge Dialekt un jusälge Kultuur hääbe, wäd die Noome Stellingwerf bietiede uk bruukt foar dät ganse Sproake- un Kultuurgestrich. Dissen Artikkel behonnelt, foarallen foar ju ferwaltengsmäitige un geskichtelke Loage, bloot Wääststellingwerf un Aaststellingwerf in ju Provinz [[Wäästfräislound|Fräislound]].

==Loundskup==
Loundskuppelk bildet dät mäd n Antaal uumelääsende Gestriche do [[Fräiske Woolde]]. In dät Skeedgestrich fon Drenthe un Wäästfräislound lait dät [[Nationoal Park Drents-Friese Woold]]. In Noud-Overijssel lait dät [[Nationoal Park De Weerribben]] un do Meere uum Gieteren ([[Giethoorn]]) tou.

In n kuuts (2006) moakede Unnersäikenge wiesde sik, dät do fluchste Gestriche fon aal tjo Provinze [[Wäästfräislound|Fräislound]], [[Drenthe]] un [[Overijssel]] in Stellingwerf lääse.

In dät Noude lapt die [[Tsjonger|Kuunder]] (ap Wäästfräisk ''Tsjonger''), truch de Midde fon Stellingwarf lapt ju [[Lende]].

==Geskichte==
Wier do Stellingwerver uursproangelk häärkuumen dwo, is nit gans sicher. Dät rakt ne Soage, dät do uum [[840]] tou foar aan fon do Bäidenssuune fon [[Korl dän Groote]] ätter dit Gestrich fluchted sunt, ainewaine uut dät Suude fon [[Hannover]] in [[Düütsklound]] häar. 

Die Noome ''Stellingwarf'' wuud toueerst [[1309]] ärwäänd. ''Warf'' hat: Steede wier Gjucht spreeken wäd. Un ''Stelling'' hat: Ferwalter. Stellingwerf wuud ferwalted fon träi ''Stellinge'', do der jierelk köärd wuuden.

Fon 1309 bit [[1504]] waas Stellingwerf eegentelk juust as Seelterlound ne uunouhongige Buurerepublik, ju ''Vri'je Naosie der Stellingwarven''. Deerfoar heerde dät tou Drenthe un Overijssel ([[Oversticht]]) un deertruch unner dän [[Biskop]] fon [[Utrecht]], mäd dän jo räägelmäitich in n Kriech wieren. Mäd Hälpe fon do [[Fräisen]] kuud die grootste Deel sik fon dät Juk fon dän Biskop befräie, toun Biespil truch dän Slacht bie [[Ane]] in dät Jier [[1227]]. Deerätter häd Utrecht wäil fersoacht do Stellingwerver wier unner tou kriegen, man gans goud is dät nit glukked. In dät Jier 1309 fernäile do Stellingwerver dät [[Kastäil]] fon dän Biskop in [[Vollenhove]] un die rakt dat deermäd maast tou.

Dät Stellingwerver Loundgjucht is in dät [[15. Jierhunnert]] apskrieuwen wuuden un ärskeen in dät Jier 1480. In dät Loundjucht stounde (juust as in dät [[Seelter Loundgjucht]]) oolde Gjuchtsräägele; dät is uut dät [[Latiensk]]e ätter dät [[Niederloundsk]]e uursät wuuden. Dät Loundgjucht is n Bewies foar ju [[Fräiske Fraiegaid]] in do Stellingwerve, ätter dät do Ljuude in do Stellingwerve sik fräi moaked hieden fon dän Biskop. In dät [[Freeska Landriucht]] (1480 as drukd Bouk publizierd) stoant Stellingwerf in dät [[Traktoat fon do Soogen Seelounde]] bie dät fjoode [[Seelound]] naamd (as Seelterlound bie dat soogende).&lt;ref&gt;[http://wikisource.org/wiki/Traktaat_fan_de_S%C3%A2n_seelannen Traktoat fon do Soogen Seelounde] ap Ooldfräisk ap Wikisource&lt;/ref&gt;

In dät Jier [[1504]] wuud dät Stellingwerf ärooberd fon dät Härtsoch fon Saksen un foarmelk iendeeld bie (Wääst)Fräislound. Die Härtsoch roat dät aal [[1515]] uur an [[Korl V]]. In dät Jier [[1517]] wuude Stellingwarf apkleeuwd in two Grietenäie (Meenten): [[Aaststellingwerf|Stellingwerf-Aasteende]] un [[Wääststellingwerf|Stellingwerf-Wäästeende]]. In dän twäide Haaldeel fon dät [[19. Jierhunnert]] is die grootste Deel fon do Foane ougreeuwen wuuden. Siet dät Eende fon dät [[20. Jierhunnert]] wäd wier toacht uur dät Touhoopeföigjen fon do bee Meenten.

==Befoulkenge==
In Wääststellingwerf un Aaststellingwerf touhoope woonje 52.050 Ljuude (1, Januoar 2010). 

===Wichtichste Täärpe===
Do grootste Täärpe in Stellingwerf mäd uur 1.000 Ienwoonere je Woongebiet ap n [[1. Januoar]] [[2008]] sunt: 
{| id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin: 0em 0em;&quot;
!'''Stellingwerfsken Noome'''||'''''Niederloundsken Noome'''''||'''''Wäästfräisken Noome'''''||'''Antaal'''
|-
|[[Wolvege]]||''Wolvega''||''Wolvegea''||ALIGN=&quot;right&quot;|12.419
|-
|[[Oosterwoolde]]||''Oosterwolde''||''Easterwâld''||ALIGN=&quot;right&quot;|9.836
|-
|[[Appelsche]]||''Appelscha''||''Appelskea''||ALIGN=&quot;right&quot;|4.953
|-
|[[Noordwoolde]]||''Noordwolde''||''Noardwâlde''||ALIGN=&quot;right&quot;|3.789
|-
|[[Haulerwiek]]||''Haulerwijk''||''Haulerwyk''||ALIGN=&quot;right&quot;|3.309
|-
|[[Berkoop]]||''Oldeberkoop''||''Aldeberkeap''||ALIGN=&quot;right&quot;|1.550
|-
|[[Donkerbroek]]||''Donkerbroek''||''Donkerbroek''||ALIGN=&quot;right&quot;|1.876
|-
|[[Steggerde]]||''Steggerda''||''Steggerda''||ALIGN=&quot;right&quot;|1.111
|-
|[[Hooltpae]]||''Oldeholtpade''||''Aldeholtpea''||ALIGN=&quot;right&quot;|1.072
|-
|[[Makkinge]]||''Makkinga''||''Makkingea''||ALIGN=&quot;right&quot;|1.036
|}
&lt;/TD&gt;&lt;/TR&gt;&lt;/TABLE&gt;
&lt;small&gt;Wälle: CBS&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;

===Sproake===
Dät Gestrich unnerskat sik fon [[Wäästfräislound|Fräislound]] deertruch, dät deer fon oolds häär neen [[Fräisk]] boald wuude, man dät [[Läichsaksisk|läichsaksiske]] Dialekt [[Stellingwerfsk]]. (Wo oold die Unnerskeed is, kon me sjo an dän Dubbelnoome [[Tsjonger|Kuunder/Tsjonger]], fergliek uk bie [[Tjootern#Loage_an_d.C3.A4t_oolde_Sproakeskeed|Tjootern]]).
Uk do Dialekte fon (dät Noude fon) dän [[Kop fon Overijssel]] un don n Paat fon wäästelk Drenthe (ju Meente [[Westerveld]] un deer uumetou) wäide sproakkundich tou dät Stellingwerfske reekend. Dät besunnere fon dät Stellingwerfske is die Gebruuk fon dän ''ae''-Kloang (as Seeltersk ''ää''): dät holloundske “''Water''” is ap Stellingwerfsk “''Waeter''” (''Et waeter klaetert in de glaezen.''). Wofuul Stellingwerfsk noch boald wäd, is nit genau bekoand. Buute an dät Holloundske moaste dät Dialekt uk an dät Wäästfräiske Gebiet outreede; foarallen Aaststellingwerf is siet dät njuugentiende Jierhunnert stäärk Fräisk wuuden, foarallen deertruch dät sik deer fuul Wäästfräisen as Eedgreeuwere deelsätten un hongjen bleeuwen.

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Fryslân]]</text>
      <sha1>e1lhdkqrdj1n6xsqhcyrnb69e0ua6n4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Museumstäärp Kloppenbuurich</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4926</id>
    <revision>
      <id>121076</id>
      <parentid>120428</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15787" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/museum/rundgang/plan800.htm# Interaktiver Lageplan des Museumsdorfs Cloppenburg] {{Webarchiv|url=http://www.museumsdorf.de/museum/rundgang/plan800.htm |wayback=20110719063643 |text=Interaktiver Lageplan des Museumsdorfs Cloppenburg |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.&lt;ref&gt;[http://www.lkclp.de/presseberichte/20070523152557.shtml Landkreis Cloppenburg: ''Pressemitteilung vom 23. Mai 2007 zum 14. Deutschen Mühlentag''] {{Webarchiv|url=http://www.lkclp.de/presseberichte/20070523152557.shtml |wayback=20120303172510 |text=Landkreis Cloppenburg: ''Pressemitteilung vom 23. Mai 2007 zum 14. Deutschen Mühlentag'' |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; 

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.&lt;ref&gt;[http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf Homepage der Gartenpartie] {{Webarchiv|url=http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf |wayback=20110301172723 |text=Homepage der Gartenpartie |archiv-bot=2022-01-10 23:54:05 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;
						
== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen:&lt;ref&gt;[http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html ''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg] {{Webarchiv|url=http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html |wayback=20110719035749 |text=''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden&lt;ref&gt;[http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113] {{Webarchiv|url=http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf |wayback=20110613112218 |text=Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113 |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>pzhuoo5jdry35ojvl73tlnsstf1s3qm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121077</id>
      <parentid>121076</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:31:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Anboode */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15458" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.&lt;ref&gt;[http://www.lkclp.de/presseberichte/20070523152557.shtml Landkreis Cloppenburg: ''Pressemitteilung vom 23. Mai 2007 zum 14. Deutschen Mühlentag''] {{Webarchiv|url=http://www.lkclp.de/presseberichte/20070523152557.shtml |wayback=20120303172510 |text=Landkreis Cloppenburg: ''Pressemitteilung vom 23. Mai 2007 zum 14. Deutschen Mühlentag'' |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; 

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.&lt;ref&gt;[http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf Homepage der Gartenpartie] {{Webarchiv|url=http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf |wayback=20110301172723 |text=Homepage der Gartenpartie |archiv-bot=2022-01-10 23:54:05 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen:&lt;ref&gt;[http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html ''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg] {{Webarchiv|url=http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html |wayback=20110719035749 |text=''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden&lt;ref&gt;[http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113] {{Webarchiv|url=http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf |wayback=20110613112218 |text=Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113 |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>pv568wn0fmtbr1dmkn8vhgqidj0a8jl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121078</id>
      <parentid>121077</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:31:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Määlnen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15053" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.&lt;ref&gt;[http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf Homepage der Gartenpartie] {{Webarchiv|url=http://www.gartenpartie.de/index.php?q=museumsdorf |wayback=20110301172723 |text=Homepage der Gartenpartie |archiv-bot=2022-01-10 23:54:05 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen:&lt;ref&gt;[http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html ''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg] {{Webarchiv|url=http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html |wayback=20110719035749 |text=''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden&lt;ref&gt;[http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113] {{Webarchiv|url=http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf |wayback=20110613112218 |text=Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113 |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>ltnqrwhqjp6yc69jfwsj4mqd8yvzbb0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121079</id>
      <parentid>121078</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:32:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Loundpaatie */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14787" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.

== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen:&lt;ref&gt;[http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html ''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg] {{Webarchiv|url=http://www.heimatbewegung.de/mdclp.html |wayback=20110719035749 |text=''Suche nach Geborgenheit. Heimatbewegung in Oldenburg''. Ausstellung im Museumsdorf Cloppenburg |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden&lt;ref&gt;[http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113] {{Webarchiv|url=http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf |wayback=20110613112218 |text=Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113 |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>nkgw8lz2ydpqpxd2rxxrx8lhwhbwj3a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121080</id>
      <parentid>121079</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Die „Genius loci“ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14401" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.

== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen: Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden&lt;ref&gt;[http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113] {{Webarchiv|url=http://docserver.bis.uni-oldenburg.de/__publikationen/bisverlag/2002/gelpol01/pdf/band4.pdf |wayback=20110613112218 |text=Hubert Gelhaus: ''Das politisch-soziale Milieu in Südoldenburg von 1803 bis 1936''. Dissertation 2000, insbesondere der Abschnitt 1.3.4: ''Die politische Instrumentalisierung der traditionellen Heimatbewegung''. S.91-113 |archiv-bot=2021-08-08 22:28:04 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>63j5h4hss9gsq92p2a89klsp1gj2k47</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121081</id>
      <parentid>121080</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:33:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Die „Genius loci“ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13661" xml:space="preserve">Dät '''Museumstäärp Kloppenbuurich – Läichsaksisk Fräiluchtmuseum''' in ju läichsaksiske Kringstääd [[Kloppenbuurich]] is een fon do ooldste Fräiluchtmuseen Düütsklounds. Dät Museum häd ju Apgoawe, do loundelke Bautoankmoale fon dät Buundeslound [[Läichsaksen]] tou ärfoarskjen un in Biespiele originoalgetjou tou dokumentierjen. 

Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum is ne Non-Profit-Organisation. Owwol et ju Iengjuchtenge nit deeruum gungt, muugelkst fuul Besäikere antoulokjen, hied dät Museumstäärp Kloppenbuurich 2009 moor Besäikere as älk uur Museum in Läichsaksen (250.000).&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;&gt;Heinrich Kaiser: ''250.000 Gäste im Museum''. „''Oldenburgische Volkszeitung“''. 30. Dezember 2009. S. 14&lt;/ref&gt; 2004 wieren unner do Besäikere ca. 60.000 Bäidene un Jungfoulk, do in dän Roome fon dän Skoulunnergjucht do Anboode fon dät Museum bekiekeden.
[[Bielde:Cloppplan250411073.jpg|thumb|270px|Uursichtskoarte fon dät Museumstäärp]]

== Geskichte ==
Dät Museumstäärp wuud 1934 fon dän Kloppenbuurger Studienräid Heinrich Ottenjann anlaid. Fierelk eepend wuud dät an n Heemelfoartsdai 1936. An n 13. April 1945 wuuden säks Huuse fon dät Museumstäärp truch Artilleriefjuur fernäild, deerunner uk die Quatmannshoaf. Die Hoaf wuud bit 1962 detailgetjou rekonstruierd. Ätterfoulger fon Heinrich Ottenjann as Museumsdirektor wuud sin Suun [[Helmut Ottenjann]] - fon 1961 bit 1996. Siet 1996 is Uwe Meiners Direktor fon dät Fräiluchtmuseum.

== Apgoawe ==
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum fungiert däälich as Foarskengs- un Bildengsiengjuchtenge tou ju Kultuur- un Buuräigeskichte. Do museumspädagogiske Anboode sunt altied hondlengs- un produktorientierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;&gt;[http://www.foej.nibis.de/dz423849.pdf Niedersächsischer Bildungsserver: ''FÖJ-Einsatzstellenliste 2004/2005''. S. 121]&lt;/ref&gt; 

Dät Museumstäärp is uk ne Foarskengsiengjuchtenge. Sweerpunkte fon ju Foarskengsoarbaid sunt deerbie Foulkskunde, Regionoalgeskichte un Huusfoarskenge. N Team fon träi Wietenskuppere, ounhooldend unnerstöänd truch Volontäre un Projektpartnere, foarsket t.B. an historiske Wällen, beglat dän Apbau fon näie Huuse, ploant Uutstaalengen etc. Dokumentierd wäd disse Oarbaid nit bloot in wietenskuppelke Tiedskrifte un Beende, dät Museumsdorf publiziert uk oaine Bouke un Skrifte.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Forschung'']&lt;/ref&gt; Unnerstutsed wäd dät wietenskuppelke Personoal truch Hondwierkere, do dät Museumstäärp instandhoolde un do Besäikere traditionelle Oarbaidswiesen demonstrierje.&lt;ref&gt;[http://www.museumsdorf.de/ Homepage des Museumsdorfs. Abschnitt ''Zimmern, Hobeln, Malen - Die Handwerker des Museums'']&lt;/ref&gt;

Foar Ärhooldengsmäitnoamen an Bauwierke kricht dät Museumsdorf siet 2009 fon ju Carola-Wüstefeld-Stiftenge 50.000 Euro jierelk.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

== Anboode ==
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Fachwerkkirche.JPG|miniatur|Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Moorpflug.JPG|miniatur|Foanplouch ieuwenske dän Museumstäärp-Parkploats]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Wehlburg.JPG|miniatur|Wehlburg ([[Artlound (Londskup)|Artlounder]] Buurenhoaf)]]
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Zimmerer.JPG|miniatur|Glap uut ju Skrainerwierksteede]]
 
Dät Läichsaksiske Fräiluchtmuseum wiest ap n Areoal fon uumtränt 20 ha ju Geskichte fon dän londelke Ruum fon Läichsaksen fon dät 16. Jierhunnert bit tou däälich. In uur 50 historiske Bauwierke mäd do touheerige Buurentuune un ap uur Nutsflächen fon de Buuräi wäd die Wondel in dät Ferhooldnis Moanske-Uumwaareld thematisierd.&lt;ref name=&quot;foej121&quot;/&gt;

Ounfangs wuud ju Foarm fon dän Wierapbau wääld, ju do Huuse as Prototype in dän Uur-Bautoustand wiesde. Weesentelke Bautype fon dät läichdüütske [[Hallenhuus]] un fon dät [[Aastfräislound|aastfräiske]] [[Gulfhuus]] wäide so präsentierd. Siet do 1970er Jiere wäide Huuse unner Bewoarenge fon do Spuuren fon hiere Geskichte un beleeken tou do Biographien fon hiere Bewoonere wier häärstoald. 

Ieuwenske Bauwierke, do ju Buuräi un dät Hondwierk tjoonden, un Woonhuuse fon do Loundoarbaidere befiende sik ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich uk ne Fäkwierksäärke uut Klein-Escherde (1698 apbaud) un ne Buurskupsskoule uut Renslage (apbaud 1751).

Buute ju eegentelke Museumstäärpsgruunde is noudelk fon ju Höltinghauser Sträite n grooten Foanplouch apstoald.

Wiedere Informatione uur do eenpelde Objekte sunt in n interaktiven Loageplan tou fienden.

In dät Jier 2011 skäl mäd dän Bau fon ne näie Iengongshalle mäd integrierd kultuurhistorisk Sentrum ounfangd wäide. Ju Finanzierenge skällen sik dät Lound Läichsaksen, die Loundkring un ju Stääd Kloppenbuurich deele. In dätsälge Jier skäl dät Woonhuus fon ne Woainmoakeräi uut dät Jier 1564 kloormoaked weese. Dit Bauwierk skäl dan dät ooldste ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp weese.&lt;ref name=&quot;Kaiser14&quot;/&gt;

=== Buuräi un Hondwierk – Woon- un Wirtskaftshuuse ===
Fon aal do Bauwierke, do ju Buuräi tjoonden, sunt besunners die Quatmannshoaf (uut Elsten, apbaud 1805) un ju Wehlbuurich (uut Wehdel, apbaud 1750) töu ärwäänen.

Unner do Bauwierke fiende sik ieuwenske Buuren-, Hiere- un Loundoarbaiderhuuse moonige Biespiele fon dät loundelke Hondwierk: Traaleräi, [[Tin]]jooteräi, Houf- un Woainsmitte, Koopersmitte, Leederskoumoakeräi, Hoskemoakeräi, Skraineräi, Timmermonswierksteede, Bjouhuus, Kuuperäi, Blaufaaweräi, Soadeleräi, Potteboakeräi, Gould- un Säälwersmitte as uk techniske Kultuurtoankmoale as [[Wiendmäälne|Määlne]]n un Kraftmaskienen. 

In dät Museumstäärp Kloppenbuurich wäd fersoacht, ne muugelkst fulboodige Riege fon do ferskeedene Oarde fon dät oolde Hondwierk un ju Technik deerfon in dän loundelke Ruum in dän Oarbaidsouloop deertoustaalen.

==== Määlnen ====
Siet 2008 is dät Museumstäärp ne Station an ju Läichsaksiske Määlnensträite. Do Raisende ap disse Feriensträite kon dät bjoode:
* ne [[Wiendmäälne#Bokwiendmäälne|Bokwiendmäälne]] uut Essern (Loundkring Nienburg), uk Stonnermäälne naamd, wäil uum 1638 apgjucht.
* ne [[Wiendmäälne#Hollounderwiendmäälne|Kappenwiendmäälne]] uut Bokel (Loundkring Kloppenbuurich) uut dät Jier 1764, n Galeriehollounder, uk Oachtekaantwiendmäälne of kuut „Hollounder“ naamd.
* ne [[Wiendmäälne#Kokerwiendmäälne|Kokerwiendmäälne]] uut Edewecht (Loundkring Ammerlound) uut dät Jier 1879, uursproangelk as Woaterskäpmäälne konzipierd.
* n [[Göäpel]] uut [[Mimmelage]] (Loundkring Ossenbrääch); ne holtene Määlne, uk Hoangstegöäpel of Rosmäälne, tou dät Määlnjen fon dät Koarel, uum 1850 bit 1890 apbaud. Mäd Hälpe fon Hoangste wuud Koarel määlnd. Ju in dät Täärsk- un Koarelskäin fon dän Hoaf Wehlbuurich befiendelke Rosmäälne uut dät Jier 1868 is ju lääste noch ärheeldene Rosmäälne in Läichsaksen.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Bockwindmühle.JPG|Bokwiendmäälne (Stonnermäälne)
Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Kappenwindmühle.JPG|Kappenwiendmäälne
Bielde:Cloppenburg-museum.jpg|Kokerwiendmäälne
Bielde:Museumsdorf Cloppenburg Pferdegöpel.JPG|Hoangstegöäpel in dät Skäin fon dän Hoaf Wehlbuurich
&lt;/gallery&gt;

=== Seelterlound ===
Uut [[Seelterlound]] stounde dät [[Aastfräisk Huus|Auks Huus]] uut [[Skäddel]] un dät [[Eepen Huus]] uut ju Tied uum 1800 fon Deddens uut [[Hollenerfoan]] in dät Musseumstärp.

&lt;gallery&gt;
Bielde:Aukshuus.jpg|Auks Huus uut Skäddel ferträt dän Foarmarsk fon dät [[Aastfräisk Huus|Fräiske Huus]] ätter dät Suude.
Bielde:Aukshuus2.jpg| Woondeel fon dät Aukshuus
Bielde:Aukshuus3.jpg| Köäkene in dät Aukshuus
Bielde:Saterhaus.jpg| Eepen Huus in dät Museumstäärp
&lt;/gallery&gt;

=== Sammelengen un Uutstaalengen ===
[[Bielde:Cloppenburg Muenchhausen-Scheune.jpg|miniatur|upright|Uutstaalengshalle „Münchhausen-Skäin“]]
In do Sammelengen fon dät Museum befint sik uk die berüümde Meteorit Ooldenbuurich (Fragment 'Bissel', 4,84 kg) die der 1930 in do Täärpe Bissel (Meente Großenkneten) un Beverbruch (Meente [[Garrel]]) fon n Heemel faalen is. Dät Exemploar is oawers nit eepentelk uutstoald.

Do Resultoate fon ju uumfangrieke Museumsoarbaid wäide dät Publikum anhound fon uutwäälde Biespiele in ounhooldend wikseljende Sunneruutstaalengen in ju ''Buurich Arkenstede'' un dät ''Münchhausenskäin'' museumsdidaktisk apberat präsentierd.

=== Loundpaatie ===
[[Bielde:Cloppenburg Museumsdorf Quatmannshof.JPG|miniatur|upright|Quatmannshoaf unner ju Tuunpaatie 2006]]
Siet 2002 rakt dät älke Jier twiske Christi Heemelfoart un dän Sundai foar Pingster ne „Tuunpaatie“ ap ju Gruunde fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich.

== Die „Genius loci“ ==
Dät Gruundengsjier 1934 rakt Anlas tou ju Froage, of ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich Uutdruk fon ju nationalsozialistiske Bloud un Boudem-Mythologie weese skuul. Uunbeapsichtiged wäd disse Ounnoame truch ju „Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet“ holpen, deertruch dät ju Geskichtskoastere dät Museumstäärp as „Museumsdorf Cloppenburg (NS)“ foarstoalt, wierbie oawers „NS“ foar „Niedersachsen“ (Läichsaksen) stoant.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/kultur/museen/museen.htm ZUM: ''Museen im Land'' (Liste von Museen, die als außerschulische Lernorte geeignet sind)]&lt;/ref&gt;

[[Bielde:Pferdeköpfe Giebel.jpg|miniatur|Hoangstekoppe an ju Faandersiede fon dän Göäwel fon n Hallenhuus]]
Innerdoat is ju Gruundenge fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich in ju Kontext fon ju Geskichte fon ju Heematbewäägenge tou betrachtjen: Ju äntstuud al uum 1880 as Reflex fon ju Ferstääderenge fon Düütsklound un fon dät Interesse fon fuul Stääde an ne Ärinnernge an hiere Buurenwuttele. Uut ju Bewäägenge hääruut wieren in dät [[Ooldenbuurich (Lound)|Lound Ooldenbuurich]] 1910 al dät [[Ammerlounder Buurenhuus]] in [[Bad Twiskoan]] un 1912 ju Rookkate in Neuenburg as sinnelk belieuwboare Ärinnerengssteeden äntsteen. In Kloppenbuurich sälwen wuud 1922 n Heimatmuseum gruunded.

Uut disse Bewäägenge hääruut äntwikkelde Heinrich Ottenjann dät Konzept fon dät Museumstäärp Kloppenbuurich, dät dan 1934 fuleended wuud.
Do Nationalsozialiste befoarwoudeden ju Idee fon ju Foarderenge fon ju Heematpleege un instrumentalisierden un ideologisierden ju in dät Äntstounden begriepene foulkskundelk-agroarhistoriske Anloage, ju oawers sieläärge nit in dän Sin tou ne NS-Kultsteede wuud as sowät dät ieuwenso fon Gaulaiter Carl Röver unnerstutsede Projekt Stedingseere in Bookholzberg.

Däälich reagiert me in dät Museumstäärp Kloppenbuurich eer raitsed ap ju Unnerstaalenge, dät skuul ne Naite reeke twiske Heeimatferbuundenhaid un nationalsozialistiske Ideologie: In dät Museumstäärp rakt et nit bloot räägelmäitich Feranstaltengen, do der uur nationalsozialistisken Uungäist apkloorje skällen,&lt;ref&gt;Carola Lipp u. a. (Hg.): ''Volkskunde in Niedersachsen. Referate der Tagung vom 28. Februar bis 2. März 2001 im Museumsdorf Cloppenburg – Niedersächsisches Freilichtmuseum'', insbesondere das Fachreferat von Heidi Rosenbaum, Oliver Doetzer und Sigrid Anna Friedreich „Zum Stellenwert biographischer Forschung in der Sozialgeschichte von Familie und Kindheit – am Beispiel des Projekts ‚Kinderalltag im Nationalsozialismus‘“. ([http://www.gbv.de/dms/goettingen/349094322.pdf Inhaltsverzeichnis])&lt;/ref&gt; man Betjoonstede fon dät Museumstäärp gunge uk ap Anfroage apkloorerisk tougong: Biespielswiese kommentierje jo ju These, do Hoangstekoppe ap läichsaksiske Buurenhuuse (Fäkbegriep: Hallenhuuse) skällen ursproangelk Uurblieuwsele fon Hoangste-Offere weesen hääbe, deermäd, dät dät n fon do Nationalsozialiste ferbratten Mythos weese skäl, ju der kritisken wietenskuppelken Wröich nit standhoolde kon.&lt;ref&gt;[http://www.tagesspiegel.de/zeitung/warum-haben-die-niedersachsen-pferdekoepfe-am-dach/697080.html Kirsten Reinhardt: „Warum haben die Niedersachsen Pferdeköpfe am Dach?“], in: ''Der Tagesspiegel'', 27. März 2006.&lt;/ref&gt;

== Sjuch uk ==
* [[:de:Liste europäischer Freilichtmuseen|Lieste fon europäiske Fräiluchtmuseen]] ap ju düütske Wikipedia
* [[Helmut Ottenjann]]

== Literatuur ==
* Hermann Kaiser, Helmut Ottenjann: ''Museumsführer Museumsdorf Cloppenburg - Niedersächsisches Freilichtmuseum'', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (1995) - ISBN 3-923675-14-3
* Hermann Kaiser: ''Ein Haus und eine Familie in schweren Zeiten: Der Wiederaufbau der Hofanlage Wübbe M. Meyer aus Firrel, Ostfriesland im Museumsdorf Cloppenburg '', Stiftung Museumsdorf Cloppenburg (2003) - ISBN 3-923675-92-5
			
== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Museumsdorf Cloppenburg|Museumstäärp Kloppenbuurich}}
* [http://www.museumsdorf.de Offizielle Homepage]
* [https://web.archive.org/web/20100921074955/http://www.museumsdorf.de/start_media.htm Fideos uut dät Museumstäärp]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Cloppenburg/Artikel/2543432/Ambitionen-gegen-Nazis-verteidigt.html  Ambitionen gegen Nazis verteidigt] (NWZ)
* [http://www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/w2/nsachsen/museen/cloppenburg/liste.htm Zentrale für Unterrichtsmedien im Internet (zum): ''Freilichtmuseum Cloppenburg'']

[[Bielde:Museumsdorf-Cloppenburg.jpg|thumb|780px|center|Museumstäärp Kloppenbuurich]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}
{{Museum}}

{{Koördinaten|52_50_56_N_08_03_04_E_type:city_zoom:12_region:DE|52° 50' NB, 8° 3' AL&lt;/small&gt;}}

[[Kategorie:Loundkring Kloppenbuurich]]
[[Kategorie:Ooldenbuurger Munsterlound]]</text>
      <sha1>3imq5paokt5mfxhtke06isc76xnc6or</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Brille</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4995</id>
    <revision>
      <id>121064</id>
      <parentid>120563</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Brillen foar Äntwiklengslounde */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16595" xml:space="preserve">[[Bielde:Eyeglasses.jpg|thumb|Brille]]
[[Bielde:Briller2.JPG|thumb|Moderne Brille]]
Ne '''Brille''', uk &quot;aan '''Bril'''&quot; naamd, is n [[Optik|optisk]] Instrument, dät foar do Oogene drain wäd un ju [[Ametropie|Ametropie (Refraktionsfailer)]] fon dät Ooge kompensiert, weertruch die Dreeger skäärper sjucht. Ne Brille bestoant uut ju Foatenge un do [[Glääs|Gleese]] ([[Linse (Optik)|optiske Linsen]]). 

== Korrektione ==
=== Positive un negative Gleese ===
[[Bielde:Sight defects.svg|550px|thumb|''Oogenouwiekengen un hiere Korrektion''&lt;br /&gt;
PS = normoale Sicht, H = Wiedsichtegaid, M = Kuutsichtegaid, P = Oalerssichtegaid;&lt;br /&gt;
EL = Oogenlinse, CL = Korrektionslinse (Brille);&lt;br /&gt;
FP = Fiertepunkt, NP = Naitepunkt, NP&lt;sub&gt;corr&lt;/sub&gt; = Naitepunkt ätter Korrektion;&lt;br /&gt;
rood = wied wääge, blau = tichtebie; leekene Lienje = uunkorrigierd, stippelge Lienje = korrigierd.]]

Die tichtest bie lääsende Punkt wier n gewöönelken Moanske noch skäärp sjo kon, die ‘Naitepunkt’, lait ap ca. 30&amp;nbsp;cm foar dät Ooge (bie junge Bäidene sogoar noch tichterbie). Die wiedst wääge lääsende Punkt wier dät Ooge noch skäärp sjo kon, lait ap uuneendelk. 
Bie moonige Ljuude lääse do Punkte oawers ap ouwiekende Oustande.
* Lääse bee Punkte tou tichtebie, dan spräkt me fon [[Myopie]] (Kuutsichtegaid). Die Naitepunkt lait dan fuul tichter bie as 30&amp;nbsp;cm, un die Fiertepunkt lait foar uuneendelk. Me kon also fuuls tou tichtebie skäärp sjo, un in de Fierte sjucht me uunskäärp. Dät wäd korrigierd mäd ne “negative” Brille, ju dän Fiertepunkt wier ap uuneendelk lait un dän Naitepunkt ap ca. 30&amp;nbsp;cm.
* Lääse bee Punkte tou wied wääge, dan hat dät [[Wiedsichtegaid|Hypermetropie]] (Wiedsichtegaid). Die Fiertepunkt lait dan sotoutällen “foarbie” uuneendelk, af uk fier “bääte” dän Persoon (dät is dan n “virtuellen” Fiertepunkt wuuden). Sunner Brille wol dät Ooge fon n wiedsichtigen Persoon anduurjend [[Akkommodation (Ooge)|akkomodierje]] uum dän Oogenfailer tou besiedigjen, wiertruch me Kloagen kricht as [[Kopkällen]], wuurige Oogene un [[Konzentration]]sprobleme. Ju Hypermetropie wäd korrigierd mäd ne ''positive'' Brille, ju dän Naitepunkt ap ca. 30&amp;nbsp;cm. lait un dän Fiertepunkt ap uuneendelk. Hiertruch kon die Dreeger skäärp sjo, sunner sik tou stängeljen uum ju Oogenlinse anduurjend tou akkomodierjen; do Kloagen ferswiende   

Buute fon dät Ooge sälwen honget ju benöödigde Stäärke fon n Glääs uk ou fon dän Oustand twiske dät Ooge un ju Linse, die sonaamde Houdenhäidoustand. Dissen Oustand is truchwäch 12 bit 14 Millimeter un wäd bestimd truch ju Foatenge. Je gratter die Oustand tou dät Ooge, je stäärker ne negative Linse weese mout un je swäkker ne positive Linse. Mäd n speziellen Reekner&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rekenvoorbeeld.nl/content/view/33/33 |title=Calculator |author= |date= |work= |publisher= |accessdate=}}&lt;/ref&gt; kon dät seküür bereekend wäide.

=== Leesebrille ===
So uum dät 40e Lieuwensjier wol dät Ooge loangsoam Akkomodiationsfermuugen ferljoose, deertruch dät ju [[Oogenlinse]] minner beegsoam wäd un deertruch nit ruundelk genouch moor wäide kon, uum Seeken skäärp tou sjoon, do der sik tichtebie befiende. Dät hat [[Oalerswiedsichtegaid|Presbyopie]] (Oalerssichtegaid). Dät is ne normoale Äntwikkelnge, ju an dät 
Oaler buunen is un also älkuneen träft. Ne Leesebrille fangt dät Defizit an Akkomodation ap, wiertruch me wier tichtebie sjo kon. Wan wäl deerieuwenske uk al kuutsichtich of wiedsichtich is, wäd ju foar Presbyopie nöödige “touhoopetäld” mäd ju al bestoundene Myopie- of Hypermetropiekorrektion (sjuch bie [[Linse (Optik)#Linsenstäärke|Linsenstäärke]]). Ju touföigede Stäärke foar ju Presbyopiekorrektion wäd ''Leeseaddition'' of kuut ''Addition'' naamd.

Dät kon also foarkuume, dät ne Leesebrille negativ is. Dät wäd dän Fal weese, wan ju Myopiekorrektion stäärker is as ju Leeseaddition. Daach is ju Leesebrille dan noch immer minner negativ as ju Myopiekorrektion. (Fuul fon sukke Ljuude hieden in n Ounfang fon hiere Presbyopie, as jo noch neen Leesebrille of Leesedeel hieden, ju Gewoonhaid ju (gewöönelke) Brille outousätten bie dät Leesen: ap kuute Oustande wuud ju Presbyopie moor of minner kompensierd truch ju Myopie.)

Ju Leeseaddition kon uk in ne gewöönelke Brille apnuumen wäide. Dät lääwert dan ne [[Bifokoalbrille]] of sogoar ne Multifokoalbrille. Ju lääste rakt n räägelmäitigen Uurgong twiske dän Wiedwäch- un dän Leesedeel. Me „akkommodiert” sotoutällen also truch dän Kop wät haager of läiger tou hoolden. Die Foardeel is, dät me ne nit älkemoal ju Brille wikselje houget.

=== Zylinder ===
Oafte is ju Breekenge fon dät Ooge (Houdenhäid un Linse touhoope) nit in aal Gjuchten glieke stäärk. Dät naamt me [[Astigmatismus (Optik)|Astigmatismus]]. Dät Glääs fon ju Brille mout dan in ju eene Gjuchte moor korrigierje as in ju uur. In n Praxis wäd dan kweeden, dät der ne Zylinderfoarm oane sleepen wäd. In dät Brillenrezept wäd ounroat, wo stäärk die Zylinder weese skäl un in wäkke Gjuchte ju Zylinderoakse wiese skäl.

=== Prisma ===
Wan do Oogene nit goud touhoope-oarbaidje, mout me anduurjend Moite moakje, nit dubbeld tou sjoon. Dät hat [[Skielje]]n. Wan dät noch mäd Moite glukket, do bee Oogene in jusälge Gjuchte kiekje tou läiten, is dät Skieljen “latent”, dät kon oawers wäil Kopkällen un Wuuregaid reeke. Do Kloagen konnen oafte ferminnerd wäide truch ne [[Prisma (Optik)|Prisma]]foarm in ju Brille tou sliepen. Dät kumt hääruut, dät Foar- un Bääterfläche fon dät Brillenglääs äits juunnonner kaanted wäide. Die Luchtbünnel wäd deertruch n bitje biesiede beeged. Dät skieljende Ooge kon dan äntspond kiekje, wült daach ju gjuchte Bielde blouked wäd.

== Algemeen ==
[[Bielde:Anti-reflective coating comparison.jpg|thumb|200px|right| Fergliekenge twiske nit äntspeegelde (buppe) un äntspeegelde Brillengleese. Do reflektierde Stroalen hääbe ne gräine Faawe in do äntspeegelde Gleese.]]
* Foar Brillengleese wäide bolde altied Meniskuslinsen ferwoand, dät hat Linsen do der an ju eene Siede tjukrund un an ju uur Siede hol sunt. Deertruch blift bie biesiede-, hooch- of deeltraalen fon dät Ooge die Oustand twiske dät Ooge un dät Glääs sowät gliek. Me naamt disse Meniskusfoarm deeruum uk wäil ''ophtalmiske Foarm''.
* Brillengleese konnen ap Wonsk fersäin wäide mäd ne [[Antireflexbeskichtenge]]. Dät is ne apdampede tänne Loage fon n Mineroal, mäd ne Tjukte gliek ¼ fon ju Woogenlaangte wierbie ju Reflexion ap maaste stöört. N Deel fon dät Lucht wäd truch ju Buppefläche fon ju Loage reflektierd, un n uur Deel truch ju Skeedfläche twiske Loage un Glääs. Die twäide Deel häd also twäie ju Tjukte fon ju Loage truchron un lapt also ne hoolwe Phase bäätap bie ju eerste Reflektion. Truch dissen Phasenunnerskeed läskje do sik enonner uut ([[Interferenz (Physik)|Interferenz]]). Ju Boate fon ne Antireflexloage is, dät me n beeter Kontrast kricht deertruch dät minner Luchtferljus truch Reflektion apträt.
* Brillengleese konnen fon [[Glääs]] of fon Kunststof – maasttied [[Polykarbonoat]] of [[Polymethylmethakryloat]] – moaked wäide. Die Foardeel fon Kunststof is n läiger Gewicht. Buppedät breeke disse ‘Gleese’ nit so gau, wiertruch do oaind sunt foar Bäidensbrillen. Foar grattere Brilstäärken wäd oafter Kunststof rät, weegen dät litjere Gewicht, man wäl Glääs ljauer häd, wol eer dät grattere Gewicht foar ljo nieme. Kunststof wäd eer bekratsed; deeruum wäide Kunststof Gleese mäd ne hädde Loage foarsäin, uum dät n bitje juun Kratsen tou beskutsjen.
* Dät spräkt foar sik, dät n Brillenglääs genau ap ju Mäite moaked is foar een Ooge fon aan bestimden Persoon. Fääre is wichtich, dät dät Glääs goud anoardend is in Ferhältnis tou dät Ooge. Bie n spherisk Glääs genöiget dät, wan ju optiske Oakse deerfon touhoopefaalt mäd ju Oogoakse, dan dät Glääs is daach [[Rotationssymmetrie|Rotationsymmetrisk]]. Bie aspheriske Gleese deerjuun mout ju Zylinderkomponente in dän gjuchte Stand stounde. Un foar n multifokoal Glääs kumt ju gjuchte Positionierenge uk gjucht genau. Deeruum änthoolde Brillengleese, as jo fon dän Fabrik kuume, aal Määrkteekene (Ängelsk: ''progressive identifiers''&lt;ref&gt;{{en}} {{cite web |url=http://www.perret-optic.ch/optometrie/correction_optique/Varifo/Varifo_identification/2008%20progressive%20Indentifier.pdf  |title=www.perret-optic.ch/optometrie/correction_optique/Varifo/Varifo_identification/2008%20progressive%20Indentifier.pdf |author= |date= |work= |publisher= |accessdate= }} (Progressive Identifier, Uursicht fon ferwoande Markierengen ap Brillenglääs)&lt;/ref&gt;) wiermäd die [[Optiker]] tou reekenjen häd bie dät tou ju gjuchte Mäite sliepen foar ju Foatenge. Wäkke fon disse Määrkteekene sunt ounätsed un also permanent, man do sunt so licht un littek (ouhongich fon ju Marke 1 bit 3&amp;nbsp;mm hooch), dät do bolde nit tou sjoon sunt as me nit weet wier un wierätter me säike mout. Nit-permanente Määrkteekene wäide foar Oulääwerenge an dän Kunde fon dän Optiker wächputsed.

=== Dät Ounmeeten fon ne Brille ===
N Brillenrezept wäd apstoald ap Gruund fon ne [[Brillenmeetenge|Oogenmeetenge]]. Dät kon fon n [[Oogendokter]], n [[Optometrie|Optometrist]] of n [[Optiker]] moaked wäide. Wan die Optiker noch uur Oogenouwiekengen fääststoalt, wol hie dän Kunde ätter dän Oogendokter ferwiese.

== Sicherhaid ==
Ne Brille kon uk anwoand wäide tou Beskutsenge fon do Oogene. So beskutset ne ''[[Sunnenbrille]]'' mäd faawige Gleese juun riekelk Sunnenlucht un rakt ne  ''[[Skibrille]]'' extroa Beskutsenge juun [[ultraviolett]] Lucht (tou Fermiedenge fon [[Sneebliedegaid]]).
Ne ''[[Sicherhaidsbrille]]'' beskutset do Oogene juun uumetou fljoogende litje Stukke (t.B. bie Metalbeoarbaidenge) of juun spritsjen fon Flüssichkaide (bie ju Oarbaid mäd Chemikalien).
Duukere ferweende n ''[[Duukbrille]]'' sodät jo hiere Oogene unner Woater eepen hoolde konnen. 
Aal disse Brillensoarten konnen uk mäd ne Korrektion fersäin wäide.
[[Swaisje|Swaisere]] ferweende ne ''[[Swaisbrille]]'' mäd gjucht dunkere Gleese juun dät fälle Lucht, dät bie dät Swaisjen fon Metalle äntstoant. Disse Gleese konnen oafte 'hoochklapped' wäide, dät nit ju ganse Brille ousät houget tou wäiden foar normoal Sicht. Bietiede kon ju Swaisbrille uur ne normoale Brille häär drain wäide.

== Geskichte ==
[[Bielde:Wartburg-16century.glasses.JPG|250px|thumb| [[Pincenez]]-Brillen uut dät säkstienste Jierhunnert.]]
Dät Woud 'Brille' stamt fon dät Mineroal [[Beryl]]. Dät wuud fröier ferwoand uum Brillengleese fon tou sliepen.

Geskichtsskrieuwere mäldje, dät [[Kaiser]] [[Nero (Kaiser)|Nero]] truch n [[Smaragd]] ätter do [[Gladiator]]ekompe kiekede. Me is fermoudjen, dät hie dät diede, deeruum dät hie kuutsichtich waas. Dät is dan ju ooldste Mäldenge fon wät ne Brille naamd wäide kon. Smaragd is ne Variëtät fon [[Beryl]].

Siet 1280 wäide in Italien Linsen ärwäänd, do der bruukt wäide uum dät Sjofermuugen tou ferbeeterjen. Dät is muugelk, dät in ju Tied uk al n Oard Brillen in Gebruuk wieren in ju Arabiske Waareld un in China, man do Doaten deeruur sunt täämelk uunbestimd. Muugelkerwiese is disse Ärfiendenge in dät 13. Jierhunnert ap ne nit genau fäästtoustaalen Steede moaked un häd ju sik ätters gau uur n groot Gebied fersprat.

In n Ounfang befoont ju Linse sik in n Stonner, die der mäd de Hounde fäästheelden wuude. Ju ap de Noose klämde Brille (Knieper of Pincenez) mäd two Gleese koom wät leeter. Uk koomen  Brille mäd an ju eene Siede ne litje Stikke uum fäästtouhoolden, ju sonaamde [[Lorgnette]].

Do eerste Brillen wieren foar wiedsichtige un oalerssichtige Ljuude, foarallen allere Mönke, do der Moite hieden mäd dät Leesen.

Ju moderne Brille, mäd Baile do ju Brille bääte do Oore fäästhoolde, datiert eerste uut dät äddere 18. Jierhunnert un wäd toueerst in Änglound mälded.

== Brillen foar Äntwiklengslounde ==
Uk in [[Äntwikloundlound]]e bruuke fuul Ljuude ne Brille, man in groote Deele fon do Lounde sunt man min fäkkundige Optikere, oafte bloot aan ap ne Millione Ienwoonere.

[[Joshua Silver]], Professor in ju Physik un Direktor fon dät ''Centre for Vision in the Developing World'' an ju [[Universität fon Oxford]], häd ne Brille mäd ''ferstaalboare'' Stäärke äntwikkeld, foar ne Pries unner €&amp;nbsp;15,00. Twiske two Bleede klooren Kunststof sit Silikonenoulje, wierfon die Druk ätter Bedarf annerd wäide kom uum do gjuchte Wölbengen un deermäd ju gjuchte Brillenstäärke tou kriegen.

Joshua Silver foarsjucht bit 2020 n Bedarf foar ne Milliarde fon sukke Brillen.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D07E0DF163AF933A25751C1A9649C8B63 |title= Self-Adjusted Glasses Could Be Boon to Africa |author=Nicholas Thompson |publisher=[[The New York Times]] |date=2002-12-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/society/2008/dec/22/diy-adjustable-glasses-josh-silver |title= Inventor's 2020 vision: to help 1bn of the world's poorest see better |author= Esther Addley |publisher=[[The Guardian (krant)|The Guardian]] |date=2008-12-22}}&lt;/ref&gt; Apstuuns wäide in Afrikoa un Aasteuropa 30.000 benutsed, wierfon twäinträädel tou Ferföigenge stoald is in de Roome fon humanitäre Programme.

Ne gans uur Löösenge foar dit Problem fon Äntwiklengslounde wäd beeden truch ju Stiftenge ''Focus on vision'' in Eindhoven/Niederlounde, ju der Brillen produsiert wieroun dubbelde Gleese juunonner ferskuuwe konnen uum ju effektieve Stäärke ientoustaalen.

== Literatuur ==
* Theodor Axenfeld, Hans Pau: ''Lehrbuch und Atlas der Augenheilkunde''. Unter Mitarbeit von R. Sachsenweger u.&amp;nbsp;a., Stuttgart: Gustav Fischer Verlag, 1980, ISBN 3-437-00255-4
* Heinz Herbert Mann: ''Augenglas und Perspektiv. Studien zur Ikonographie zweier Bildmotive.'' Berlin: Gebr. Mann, 1992. (= Studien zur Profanen Ikonographie, Bd. 1), ISBN 3-7861-1570-2
* Susanne Buck: ''Der geschärfte Blick. Eine Kulturgeschichte der Brille seit 1850'', Diss. Philipps-Universität Marburg 2002, Frankfurt am Main, Anabas Verlag 2006, ISBN 3-87038-347-X
* Herbert Kaufmann (Hrsg.): ''Strabismus''. Unter Mitarbeit von W. de Decker u.&amp;nbsp;a., Georg Thieme Verlag 2003, 3. überarbeitete Auflage, ISBN 3-13-129723-9
* Bernhard Lachenmayr, Dieter Friedburg, Erwin Hartmann, Annemarie Buser: ''Auge – Brille – Refraktion: Schoberkurs: verstehen – lernen – anwenden'', 4. Aufl., Stuttgart: Georg Thieme Verlag 2006, ISBN 3-13-139554-0
* Pamela F. Gallin (Hrsg.): ''Pediatric Ophthalmology''. Thieme, New York 2000, ISBN 0-86577-768-3

== Ferbiendengen ==
* [https://web.archive.org/web/20210601121032/http://www.antiquespectacles.com/ Antique Spectacles &amp; Other Vision Aids], online museum and encyclopedia
* [http://www.allaboutvision.com/eyeglasses/ www.allaboutvision.com/eyeglasses], Amerikoanske Websteede uur Brillen, Kontaktlinsen, Implantoatlinsen, usw.
* [https://web.archive.org/web/20120210101147/http://www.badwildungen.de/altar/index2.html Oaltarbielde fon Conrad von Soest in Bad Wildungen]
* [http://www.brillenmuseum.eu/brillenmuseum_neu/brillen_vor45.htm Brillengeskichte mäd Biespilbielden]
* [http://www.nafuo.din.de/cmd?workflowname=InitCommittee&amp;search_committee=nafuo&amp;contextid=nafuo NA 027 Normenuutskus Fienmechanik un Optik (NAFuO)]
* [https://web.archive.org/web/20101019082044/http://www.augeninfo.de/leit/empfref.htm Leitlinien des Bundesverbands der Augenärzte Deutschlands (BVA) und der Deutschen ophthalmologischen Gesellschaft (DOG), Korrektur von Refraktionsfehlern]
* [http://www.sehen.de/index.php Kuratorium Gutes Sehen (KGS)]
* [https://web.archive.org/web/20100705022233/http://www.augeninfo.de/patinfo/kinderbr.pdf Informationsbroschüre des Berufsverbandes der Augenärzte Deutschlands (BVA) und der Deutschen ophthalmologischen Gesellschaft (DOG)]
* [https://web.archive.org/web/20100105171333/http://www.g-ba.de/informationen/aktuell/pressemitteilungen/262/ Pressemitteilung des Gemeinsamen Bundesausschusses vom 16. Oktober 2008 zur Verbesserung der Versorgungsleistungen bei Brillen]
* [http://www.kindergesundheit-info.de/sehstoerung.0.html Informationen der Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung (BZgA) zu Sehstörung und Risiken im Kindesalter]

{{commons Boolke|Glasses|Brillen}}

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Optik]]
[[Kategorie:Physik]]</text>
      <sha1>lz9v5264h3g1imd72woctvvvx583ruh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Morteratsch-Glitsker</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5199</id>
    <revision>
      <id>121110</id>
      <parentid>120425</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:52:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Alpinismus */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25944" xml:space="preserve">{{Infobox Glitsker
| noome               = Morteratsch-Glitsker
| bielde              = Morteratschgletscher 2007.jpg
| bieldemaedtekst     = Morteratsch-Glitsker (2007) mäd [[Bellavista]] un [[Piz Bernina]]
| bieldebratte        = 270px
| glitsker-oard       = Doalglitsker
| loage               = [[Kanton Graubünden|Graubünden]], [[Swaits]]
| bierich-koppel      = [[Bernina-Koppel]], aastelke [[Alpen]]
| flakte              = sowät 15,3 km² &lt;small&gt; (2008) &lt;/small&gt;
| loangte             = sowät 6,4 km &lt;small&gt; (2008) &lt;/small&gt;
| hööchte             = 2020 m. bit 4020 m.
| iestjukte           = sowät 75 m &lt;small&gt; (2008) &lt;/small&gt;
| ienhoold            = ca. 1,2 km³ &lt;small&gt; (2008) &lt;/small&gt;
}}
Die '''Morteratsch-Glitsker''' ([[rätoromanisk]]: ''Glatscher dal Morteratsch''/''Vadret da Morteratsch'') is n [[Alpen]]-[[Glitsker]] in dän [[Bernina-Koppel]] in n [[Kanton Graubünden]] in ju Swaits. Touhoope mäd dän [[Pers-Glitsker]] is hie mäd n Ruumteienhoold fon sowät 1,2 Kubikkilomeetere die Glitsker mäd dän grootsten Ruumteienhoold in do heele Aast-Alpen.
Sänt Begin fon do systematiske Beooboachtenge in't Jier [[1878]] häd die Glitsker 2,2 Kilomeetere fon sien Loangte ferlädden, hie is däälich noch sowät 6,4 Kilomeetere loang un deermäd die träädloangste Glitsker in do Aast-Alpen, bääte [[Pasterze]] un [[Gepatschferner]] in do [[Aastriek|aastriekske]] Alpen.

Do bie't Ousmilten fon Glitskere in't Glitskerfoarfäild bääterläte Spuuren jäilde as typisk foar do Alpen. N Glitskerleerpaad ferkloort oun twintich Stationen [[Glaziologie]], [[Geomorphologie]] un [[Vegetation]]. Düssen Wonderwai loangs stounde buppedät Skilde tou ju Dokumentation fon't Glitskerousmilten. In't Foarjier fiert n [[Ski]]-Paad fon ju [[Diavolezza]] uur dän Glitsker.

== Uursproang fon dän Noome ==
[[Foulks-Etymologie|Foulks-etymologisk]] wäd die Noome ''Morteratsch'' truch dät Swaitser Tälster ''Dät Jungwucht fon n Morteratsch'' ferkloord. Ju rieke Buurendochter Annetta un die Fäihöid Aratsch ferkiekje sik, as sik ap een Bierichweede een groote Sälskup mät. Man hiere Oolden ferbjoode hier, mäd him tou dwoon tou hääbe, wan hie nit in ju foulgjende Tied grooten Riekduum kriege kon. Deeruum wäd Aratsch in't Buutlound Suldoat. Foar Ferträit stäärft dät Jungwucht, eer hie touräächkumt. Deerap riedet hie ätter buppe tou ju Bierichweede un lät sin Hoangst n Ouhong in dän Glitsker deeljumpje. Die Jeest fon dät Wucht spouket deerap oafter ap ju Bierichweede, un do Bierichbuuren heere hier kloagjen: ''„Mort Aratsch“''&lt;ref&gt; {{internetquelle |hrsg=kiknet.ch |url=http://209.85.135.132/search?q=cache:5vvPhAdRtYIJ:www.kiknet.ch/page-daccueil.html%3Fno_cache%3D1%26L%3D1%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Bpointer%255D%3D0%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Bmode%255D%3D1%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Bdownload%255D%3Dyes%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Bdownloadtyp%255D%3Dstream%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Buid%255D%3D1035%26tx_danpdocumentdirs_pi2%255Bsort%255D%3Dsubject%253A0%26cHash%3Db12ef90623+kiknet+br%C3%A4uche&amp;cd=1&amp;hl=de&amp;ct=clnk&amp;gl=de&amp;client=firefox-a |titel= Bräuche |seiten=5|datum= |zugriff=2009-05-19}}&lt;/ref&gt; (Seeltersk: Aratsch is stuurwen). Aan fon do Höide bemäärket ju Ärskienenge, wierap do Bäiste moor Molk reeke un bolde neen Stuk Fäi moor uum Hoals kumt. Man sin Ätterfoulger wol dän Spouk nit ap sin Gruund häbe un smit dän Jeest ruut, wierap die uut n Grummelskuur flouket: ''«Schmaladida saja quaist' alp e sia pas-chüra!»''&lt;ref name=&quot;Sage&quot;&gt; {{internetquelle |hrsg=Mutabor Märchenstiftung |url=http://www.maerchenstiftung.ch/netz_documents_detail.php?doc_id=902&amp;search=yes&amp;suche=Morteratsch&amp;chk_autor=yes&amp;chk_titel=yes&amp;chk_infos=yes |titel= Die Jungfrau vom Morteratsch |datum= |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt; (Seeltersk: Ferflouked wees' düsse Bierichweede). Ätters wäd die Gruund uunfruchtbeer un ju Weede wäd aproat. Leeter wiedet sik die Glitsker noch fääre uut un bedäkt dän ''Munt Pers'' (Seeltersk:Ferläddenen Bierich).

== Loage un Uumreekenge ==
Die Morteratsch-Glitsker lait in n [[Kanton Graubünden]], in n Besierk [[Maloja (Besierk|Maloja]] un in n Kring [[Bupperengadin (Kring)|Bupperengadin]]. Sin Suudrant is dät italjeensk-swaitserske Skeed. Die Glitsker lait in n bupperen Deel fon n Morteratschdoal, dät fon Suude ätter Noude lapt un in dät [[Val Bernina]] gungt. Oun n Doaluurgong stoant een Station fon ju [[Berninaboan]] un n Hotel. Morteratsch- un Pers-Glitsker sunt in Klokkwieser-Sin fon do Tjoduusendere [[Munt Pers]], [[Piz Cambrena]], [[Piz Palü]], [[Piz Zupò]], [[Piz Argient]], [[Piz Bernina]] ({{Höhe|4049|CH-m}}), [[Piz Morteratsch]], [[Piz Boval]] un [[Piz Chalchagn]] uumroat. Dät Smiltwoater fon n Morteratsch-Glitsker gungt uur ju Morteratsch-Siepe, ju [[Berninasiepe]], [[Flaz]], [[Inn]] un [[Donau]] in ju [[Swotte See]].

== Uutdienenge ==
[[Bielde:Morteratschgletscher Zusammenfluss Persgletscher 2007.jpg|thumb|left|Hier fljoote Morteratsch-Glitsker un Persglitsker touhoope]]
In n bupperen, stailen Deel is die Glitsker uunwächsoam; Hie is fon Glieuwen truchbreeken un groote Iesskäiden stounde ruut. Die unnere läige Deel foarmt een goud ärkanboare Glitskertunge. Ju wiedste Steede twiske Piz Bernina un dän [[Bellavista]]-Bierichrääge bidrächt sowät 2,8 Kilomeetere. Ju grootste Uutdienenge twiske dät Suudeende un ju Glitskertunge in dät Noude bidrächt 6,4 Kilomeetere. Touhoope mäd dän Pers-Glitsker bidruuch [[2008]] ju Glitskerflakte 15,3 Quadratkilomeetere, die Ruumteienhoold wäd mäd 1,2 Kubikkilomeetere ounroat, man hie kon uk nit nau uutfuunen wäide. Innerdoat kon die Ruumteienhoold 0,3 Kubikkilomeetere gratter af litjer weese. Ju Iestjukte bidrächt in n Truchsleek sowät 75 Meetere.&lt;ref&gt;Doaten ätter E-Mail-Kontakt mäd Andreas Bauder (Fersäiksounstalt foar Woaterbau, Hydrologie un Glaziologie fon ju [[ETH Zürich]], VAW).&lt;/ref&gt; Ju Fljootgauegaid fon n Glitsker kon mäd Hälpe fon [[Ogive]]n ouskätsed wäide. Foar n Deel fon n Glitsker bidruuch ju 120 Meetere in't Jier.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Jürg Alean, Michael Hambrey |hrsg=swisseduc.ch |url=http://www.swisseduc.ch/glaciers/morteratsch/school/gletschersee-de.html |titel=Lehren und Lernen am Morteratschgletscher |datum=2007 |zugriff=2009-08-6}} &lt;/ref&gt; Twiske ju Isla Persa un ju Äi fon n Munt Pers fereeniget sik die Morteratschglitsker mäd n Persglitsker. Oun do Honge aastelk un wäästelk fon't Morteratschdoal häd die Glitsker goud ärkanboare Ouger-Moränen bääterlät.

Die Haud-Näärgestrich fon n Glitsker lait unner n Bierichrääch twiske dän Piz Bernina un dän Piz Argient, dät Piz Zupò un dän Bellavista-Bierichrääch in't Aaste. Die Näärgestrich gungt bit tou ju Gliekgewichtslienje ap sowät 2'600&amp;nbsp;Meetere deel.&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 35. &lt;/ref&gt;

== Äntwikkelenge ==
[[Bielde:Morteratschgletscher um 1890 .jpg|thumb|left|Die Glitsker sowät 1890]]
In do [[Kooldtied]]e fon't [[Quartär (Geologie)|Quartär]] („Iestied“) ron die Morteratschglitsker in dän [[Inn-Glitsker]]. Juun Eende fon't leete [[Pleistozän]] foar 20.000 Jiere wude die hoochste Iesstound roaked. Ätters smolt die Glitsker aaltied fääre ou. Foar 14.000 Jiere ron die Morteratsch-Glitsker noch mäd een Tjukte fon 400 Meetere in't Berninadoal, wier hie sik mäd n Iesstroom fon n Berninapass fereenigede. Tou Begin fon't Holozän, also foar sowät 10.000 Jiere, roakede die Morteratsch-Glitsker [[Pontresina]] un hiede noch een Tjukte fon 150 Meetere. Dan is die Glitsker bit däälich noch litjer wuden&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 11. &lt;/ref&gt;, wierbie me kweede mout, dät hie foar soogenduusend Jiere uk al moal fuul litjer waas as däälich, hie is also wier n bitje gratter wuden&lt;ref&gt;{{internetquelle |autor=Hilmar Schmundt|hrsg=Der SPIEGEL 21/2005 S. 166
|url=http://wissen.spiegel.de/wissen/image/show.html?did=40474089&amp;aref=image035/E0520/ROSP200502101660168.PDF&amp;thumb=false|titel=Puzzle aus dem Eis|datum=2005-5-23 |zugriff=2009-06-15}} &lt;/ref&gt;

In ju Näitied waas roakede hie [[1857]] sin Hoochststound, as hie bit ap 100 Meetere an ju Steede rounkeemen waas, wier däälich die Boanhoaf &quot;Station Morteratsch&quot; fon ju [[Rhätiske Boan]] lait.&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 12. &lt;/ref&gt; In't Jier [[1878]] wude bigonnen, ju Loangte fon dän Glitsker systematisk tou meeten, as hie 8,6 Kilomeetere loang waas. Tou Begin wude ju Loangte in n Oustound fon tjo Jiere,([[1878]] bit [[1881]]) dan fon two Jiere ([[1881]] bit [[1883]] meeten. Ätter wude maasttieds älk Jier meeten, sänt [[1916]] is dät fääst so räägeld. Sänt Begin fon doo Meetengen bit [[2008]] smolt die Glitsker uum 2231 Meetere; hie häd nu bloot noch een Loangte fon 6,4 Kilomeetere. Dät hat, dät sunt in n Truchsleek älk Jier soogentien Meetere ousmolten. Do grootste Stuke wieren dät [[1947]] un [[1953]], in düsse Jiere smolten 48 Meetere ou, 1981 smolten 56 Meetere ou un 2003 77 Meetere. Bloot in fieuw Jiere wude die Glitsker gratter: [[1899]] uum twäin Meetere, [[1912]] uum fieuw Meetere, [[1985]] uum aachte Meetere, [[1988]] wier uum twäin Meetere un [[2004]] uum tjoon Meetere.&lt;ref name=&quot;VAW&quot;&gt; {{internetquelle |hrsg=Versuchsanstalt für Wasserbau, Hydrologie und Glaziologie (VAW) der ETH Zürich |url=http://glaciology.ethz.ch/messnetz/data/morteratsch.html |titel= Vadret da Morteratsch – Messungen der Längenänderung zwischen 1878 bis 2008 |datum=2008 |zugriff=2009-05-18}} &lt;/ref&gt; Truch Ousmilten ferleegerde sik dät Glitskereende bit [[1991]] uum 110 [[Hööchtenmeeter]]e ätter buppe un liech dan ap 2020 Meetere. Die Glitskerstound fon däälich roaket uungefäär ju Mäite foar ju [[Litje Iestied]] uum dät Jier [[1200]].&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 20. &lt;/ref&gt;

[[Bielde:ETHBIB.Bildarchiv Hs 1458-GK-B094-1867-01 7149.jpg|thumb|Glitsker sowät [[1867]]]]
[[Bielde:Laengenaenderungen Morteratschgletscher 1881 bis 2008.png|thumb|Loangtenannerengen sänt [[1878]]&lt;ref name=&quot;VAW&quot;/&gt;]]
Fon n Begin fon do Meetengen bit tou dät Jier [[1991]] is die Glitsker uum sowät 2,9 Quadratkilomeetere litjer wuden, dät sunt sowät 15% fon sien Flakte. Die Ruumte-Ienhoold wude bit 1991 uum sowät 0,3 Kubikkilomeetere litjer, ju Iestjukte in n Truchsleek geen uum fieuw Meetere ap soogentich Meetere tourääch.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor= |hrsg=Institut für Geographie und Raumforschung, Karl-Franzens-Universität Graz |url=http://www.kfunigraz.ac.at/geowww/exkursion/alpenex/gletscher.htm |titel=Die Gletscher – Bernina und Ötztaler Alpen im Vergleich |datum=1999 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt;

In Winterdai [[2008]] und [[2009]] wuden unner ju Glitskertunge groote, truch oufljootend Smiltwoater äntsteene Höölen fuunen. Die [[Glaziologe]] Felix Keller meent, dät is wäil dät grootste fon aal sukke Höölensysteme in ju heele Swaits. Man do Höölen wolle, wan't [[Globoale Ärwoormenge|woormer wäd]], woarskienelk ienfaale.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Andrea Badruit |hrsg=Bündner Tagblatt |url=http://www.polar-research.ch/downloads//Argus09-2-5.pdf |titel=Grösste Eisdiele der Schweiz |datum=2009-2-5 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt;

== Geologie ==
Do Steene an ju Uurflakte sunt in hiere Ferdeelenge stäärk fon do glazioale Prosässe bi'ienflouded. Uut dän Doalslus stomje tjuustergräine bit bruun-swotte [[Grabbo]]s un [[Diorit]]e juust so as gräine [[Serpentit]]e fon do Kaanten fon Piz Palü un Piz Bernina. Fon do aastelke Doalkaanten kuume roode un wiete [[Alkaligranit]]e, blaue [[Granodiorit]]e un Diavolezaa-[[Rhyolith]]e. Do wäästelke Doalkaanten suurgje foar tjuusterchgräine bit bruunswotte Grabbodiorite un Diorite, wiete bit gräine [[Granodiorit]]e, sonaamde ''Berninagranite'', Alkaligranite un [[Amphibolit]]e. An n Doaluutgong sunt Granite, [[Syenit]]e, Diorite un [[Gräin-Laie]] tou fienden.&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S.28. &lt;/ref&gt;

== Klima ==
Truch ju binnere, säntroale Loage in do Alpen äntstounde foar ju Region uum dän Morteratsch-Glitsker charakteristiske Klimaelemente. Deer is eegentelk n [[Kontinentoalklima]], dät sik truch heete Suumere, koolde Wintere un täämelk min Deelsleeke uutteekend. Wült hooge Bierichkoppele, in dät Suude do [[Bergamasker Alpen]] un in't Noudwääste do [[Glarner Alpen]], dät Engadin fon do fuchtige [[Atlantik|atlantiske]] un [[Middelmeer|mediterrane]] Luftmassen ousniede, bistoant oafte truch intensive Sunnenienstroalenge een läige [[Luftfuchtigaid]].&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Bundesamt für Meteorologie und Klimatologie Meteo Schweiz |hrsg= |url=http://www.meteoswiss.admin.ch/web/de/klima/klima_schweiz/klima_schweiz_uebersicht.html |titel= Das Klima der Schweiz – Eine kurze Übersicht |datum=2008 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt; As Referenzstation kon ju [[Weederstation|Meetstation]] ap n [[Berninapass]] ({{Höhe|2328|CH-m}}) tjoonje. Ju lait in't aastelke Paralleldoal un is soogen Kilomeetere Luchtlienje wääge. Fon [[1961]] bit [[1990]] heelt ju Station in n Truchsleek in Temperatur fon -0,6&amp;nbsp;°C fääst.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Bundesamt für Meteorologie und Klimatologie Meteo Schweiz |hrsg= |url=http://www.meteoswiss.admin.ch/web/de/klima/klima_schweiz/tabellen.Par.0004.DownloadFile.ext.tmp/temperaturmittel.pdf |titel= Mitteltemperaturen Berninapass: Normalperiode 1961 bis 1990 |datum=2009 |zugriff=2009-5-20}} &lt;/ref&gt; Oun ju Meetstation in Pontresina ({{Höhe|1803|CH-m}}) wude n [[Jiersdeelsleek]] fon 799 mm meeten.&lt;ref group=&quot;Anm.&quot;&gt;Do Angoawen fon ju Station Pontresina toun Deelsleek oainje sik beeter as ju fon ju Station Berninapass. Ju lait an't buppere Eende fon n [[Puschlav]], een ätter Suude eepend Doal. Uk fääre in n Ferloop rakt dät in ju Ferloangerenge fon n Puschlav ätter Suude neen so markante, [[Orografie|orografiske]] Hindere. Deertruch konnen do fuchtige Luftmassen uut Suude täämelk uunhindert ap n Berninapass uumetou fljoote. Wäästelk deerfon, juust ap n Morteratsch-Glitsker uumetou, wäide truch do Hööchten fon do Bergamasker Alpen fermoord fuchtige Luftmassen tourääch heelden. &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Bundesamt für Meteorologie und Klimatologie Meteo Schweiz |hrsg= |url=http://www.meteoswiss.admin.ch/web/de/klima/klima_schweiz/tabellen.Par.0011.DownloadFile.ext.tmp/niederschlagssummen.pdf |titel= Jahresniederschlag Pontresina: Normalperiode 1961 bis 1990 |datum=2009 |zugriff=2009-5-20}} &lt;/ref&gt;
In't Doal äntstoant uum dän Morteratsch-Glitsker n komplex Wiendsystem. Do «gewöönelke» Wiende sunt Doalwiende an n Boudem un Ströömengen in ju fräie [[Äidatmosphäre]] buppe do Bierige. Man dät Glitskeries mäd sien läige Temperaturen ärtjuuget dät Mikro-Wiendsystem [[Glitskerwiend]], die as [[Faalwiend]] ap n Doalfang uumetoulapt. Wült Doal- un Glitskerwiend juunnunnerloope, kumt dät tou n fermoorden Uuttuusk fon Energie un Fuchtigaid twiske Glitsker un Luft.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor= |hrsg=Institut für Meeres- und Atmosphären-Forschung, Universität Utrecht |url=http://www.phys.uu.nl/~oerlemns/site_Mort/images/meteo.jpg |titel=Windsysteme im Morteratschtal |datum= |zugriff=2009-5-20}} &lt;/ref&gt;

== Plonten in't Glitsker-Foarfäild ==
Do apskrieuwene Glitskerstounde läite ju Beluukenge fon do Plonten tou dät Glitsker-Ousmilten ärkanne. Al in't fäärme Jier, ätter dät sik dät Ies fon een Flakte touräächleeken häd, kuume deer do fäärme [[Pionierplonten]] wai. In düt Pionierstadium blift ju Vegetation foar sowät twintich Jiere mäd een Bedäkkenge twiske een un tjoon Prosänt. Ap Flakten, do al eer iesfräi wuden sunt, bidrächt die Plonten-Bedäkkengsgroad bie n Boudem, die toun grootsten Deel uut Steene bistoant, füüftien bit fieuwunsoogentich Prosänt. Ätter hunnert Jiere Iesfräiegaid sunt fieuwuntachentich Prosänt fon n Boudem fon Plonten bigroit. Twiske fjautich un säkstich Jiere sunner Ies äntwikkelje sik moor as füüftich Prosänt Boudembidäkkenge. Düütelk minner is die Groad, wan Flakten kuutere Tied iesfräi sunt. Ätter twintich Jiere häd sik ap minner as twintich Prosänt fon do Flakten bigroiten Boudem bilded un ätter tjoon Jiere ap minner as tjoon Prosänt.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Jürg Alean, Michael Hambrey |hrsg=swisseduc.ch |url=http://www.swisseduc.ch/glaciers/morteratsch/vegetation/index-de.html?id=7 |titel=Deckungsgrad der Vegetation |datum=2007 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt;

Do fäärme Plonten, do sik in't Skut fon do Moränen ounsiedelje, äntwikkelje ferskeedene Wiesen, uum sik oun ju Uumgeegend ountoupaasjen. Wäkke Plonten as ''[[Rumex scutatus]]'' (früünd mäd ju [[Suurke]]) un ''[[Thlaspi cepaeifolium]]'' truchtringe dät Skut mäd loange kjoopende Drieuwe. Uurswäkke, as ''[[Linaria alpina]]'' uurleegerje dät Skut mäd skalferge Drieuwe. Mäd Hälpe fon apgjuchte Drieuwe kuume Plonten as ''[[Oxyria digyna]]'' uur dät Skut. Wutteljende Douke ap dän Skut bildje Plonten as ''[[Dryas octopetala]]'' af ''[[Saxifraga oppositifolia]]''. Fljootend Skut wäd mäd ticht Wuttelwierk af peel-oardige Wuttele fon ''[[Ranunculus glacialis]]'' (Een Oard fon Hoonepootplonte), ''[[Saxifraga bryoides]]'', ''[[Carex firma]]'' (Een alpine Oard fon Säächgäärs) un ''[[Sesleria albicans]]'' (uk n Gäärs) apheelden.&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 32. &lt;/ref&gt;
&lt;gallery&gt;
Bielde:Morteratschgletscher 2007 Piz Palü Bellavista Piz Bernina Piz Morteratsch.jpg|Plontenbidäkkenge ätter ju Glitskertunge wai
Bielde:Morteratschgletscher 2008 Morteratschtal Piz Albris.jpg|Fääre keemene Vegetation uurkieken
Bielde:Morteratsch01.jpg|Fäärekeemene Vegetation
Bielde:Morteratschgletscher und -tal 2008.jpg|Vegetation ap n Doaluutgong uumetou
&lt;/gallery&gt;

In't fäärme Jier ätter't Ousmilten fon't Ies siedelje sik ap do friske Flakten toufäärme ''[[Epilobium fleischeri]]'', ''[[Rumex scutatus]]'', ''[[Myricaria germanica]]'', ''[[Trifolium pallescens]]'' (Een Oard fon [[Klieuwer]]), ''[[Oxyria digyna]]'' un ''[[Salix daphnoides]]'' (Een Oard fon [[Wüülgene]] oun. Bit tou dät trääde Jier bigint ju Besiedelenge mäd ''[[Achillea moschata]]'' (Nai früünd mäd ju [[Duusendtakke]]), ''[[Hieraicum staticifolium]]'' un ''[[Saxifraga bryoides]]''. In't alfte Jier foulgje ''[[Sempervivum arachnoideum]]'' (een Oard fon Huuslook) un  ''[[Lotus corniculatus]]''. In't Foarfäild fon n Glitsker is ''Epilobium fleischeri'' ap maaste tou fienden. Uur äddere Pionierplonten sunt ''[[Poa alpina]]'', [[Cerastium uniflorum]], [[Saxifraga aizoides]] un [[Geum reptans]].&lt;ref&gt; Max Maisch: ''Lebendiges Gletschervorfeld''. S. 40. &lt;/ref&gt;

Wäkke Plonten häbe in't Morteratsch-Doal n düütelk junger Hoochst-Oaler as in n uurigen wäästelken Alpenruum. Düt bitjuudt, dät ju Besiedelenge mäd düsse Plonten suumder iensätte as in do Ferglieksgestrige. Een Aplätteräi fon tjoon Jiere häbe ''[[Bartsia alpina]]'', ''[[Linaria alpina]]'' un [[Banneetel]] ''(Urtica dioica)''. Mäd een Äplätteräi fon trättien un säkstien Jiere sät ju Groienge fon ''[[Achillea moschata]]'' (Früünd mäd ju Duusendtakke) un ''[[Campanula scheuchzeri]]'' (Een Oard fon [[Klokkerke (Campanula)|Klokkerke]]) ien. Noch two Jiere moor Unnerskeed häd ''[[Potentilla aurea]]''. Twintich Jiere suumet ''Plantago maritima'' (Een Oard fon [[Riesenpintje|Riesenpintje af Waiblääd]]), 27 Jiere ''Geum reptans''. Ap maaste suumje mäd 33 Jiere ''Silene exscapa'' un mäd 42 Jiere ''[[Trifolium alpinum]]'' (Een Oard fon Klieuwer).

Buute do naamde [[Oard (Biologie)|Oarde]] rakt dät in't Morteratschdoal ätter dät Ousmilten fon n Glitsker noch moor ferskeedene Oarde uut do foulgjende Plontenfoamieljen: ''[[Asteraceae]]'', ''[[Brassicaceae]]'', ''[[Campanulaceae]]'', ''[[Caryophyllaceae]]'', ''[[Crassulaceae]]'', ''[[Leguminosae]]'', ''[[Gentianaceae]]'', ''[[Onagraceae]]'', ''[[Polygonaceae]]'', ''[[Rosaceae]]'', ''[[Saxifragaceae]]'' und ''[[Scrophulariaceae]]''.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Andrea Münch, Ruth Schwarz |hrsg= BAUHINIA – Zeitschrift der Basler Botanischen Gesellschaft |url=http://pages.unibas.ch/botges/pdf/bauhinia20(2007)5-17.pdf |titel=Dendrochronologie von Kräutern und Sträuchern im Vorfeld des Morteratschgletschers |datum=2007 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt;

Die Iengong fon't Morteratschdoal heert tou ju subalpine Stappe bie ju dät [[Wooldskeed]] ap 2300 Meetere lait. Dän grootsten Oundeel bie do Boome häbe do Näddelboome ''[[Larix decidua]]'' un ''[[Pinus cembra]]'' (Een Oard fon [[Fjuurenboom]]), dät [[Boomskeed]] lait ap 2350 Meetere. ''Larix decidua'' siedelt sik deerbie gauer oun as die Fjuurenboom. Al ätter tjoon Jiere sunner Ies groit deer ''Larix decidua'', noch tjoon Jiere deer ätter roaket ju al een Hööchte fon twäin Meetere. Wilst trüütich Jiere ätter dät Ousmilten fon't Ies do ''Larix decidua''-Boome fieuw Meetere hooch sunt bigint dan ju Groienge fon ''Pinus cembra''. Düsse roakje in't Oaler fon tjoon Jiere een Hööchte fon twäin Meetere. ''Larix decidua'' in't Oaler fon trüütich Jiere is uur säks Meetere groot. Ju Hööchtengroienge bie düsse Boome heert in't Oaler fon fjautich bit säkstich Jiere, wan do oachte Meetere groot sunt, bie ''Pinus cembra'' twiske twintich un fjautich Jiere, wan do n bitje uur fjauer Meetere hooch sunt. In sänt moor as hunnert Jiere iesfräie Berieke sunt do Boome oaber uungefäär gliek hooch.&lt;ref&gt; {{internetquelle |autor=Jürg Alean, Michael Hambrey |hrsg=swisseduc.ch |url=http://www.swisseduc.ch/glaciers/morteratsch/vegetation/index-de.html?id=6 |titel=Maximale Baumhöhen im Gletschervorfeld |datum=2007 |zugriff=2009-05-19}} &lt;/ref&gt;

== Alpinismus ==
[[Bielde:Morterartschgletscher 2007 Oberfläche Bellavista.jpg|thumb|Moanskene ap dän Glitsker]]
In't Foarjier wäd die Morteratschglitsker foar Ski-Fierdere tougjuchte moaked. Fon ju Bierichstation fon ju [[Diavolezza]]-Bierichboan fiert aan stuuren, markierden, ap Seekergaid pröiweden Ski-Wai uur dän Pers-Glitsker deel tou dät Weershuus Morteratsch an n Doaliengong. Ap ju tjoon Kilomeetere loange Oufierd wäd n Hööchtenunnerskeed fon 1100 Meetere uurwuunen. Ju Oufierd duurt twiske een un two Uuren. Uk foar Skifieren sunner tougjuchte moakede Waie wäd die Glitsker in Winterdai bruukt, toun Biespil mäd ju Oufierd fon n Piz Palü.

Bierichstiegere bigunge dän Glitsker in Suumerdai bie ferskeedene Wonderengen, so bie't Oustiegen fon ju Diavolezza uur dän Pers-Glitsker. Düsse Wonderenge is in fierde Foarm bie Skoulklassen gjucht biljoowed. N Wai ap n Piz Zupò fiert uur dän Morteratschglitsker. Wan me fon Noude uur dän Piz Bernina gungt fiert die Wai uur ju [[Rifugio Marco-e-Rosa|Marco-e-Rosa-Hutte]] an n bupperen Deel fon n Morteratsch-Glitsker, ju Isla Persa un dän Pers-Glitsker tou ju Diavolezza. Uum ju lichte Roakboargaid truch dät Morteratschdoal un ju tichtebie lääsende Bovalhutte wäd die Glitsker uk foar [[Bierichstiegen|alpinistiske]] Iesuutbildenge binutsed. An n Iengong fon't Morteratschdoal lait aan foar Bäidene oainden [[Klieuwertuun]] mäd Waie fon aal [[Stuurhaidsskala (Klieuwerjen)|Stuurhaidsgroade]] bit ''VII''. Auch an der Bovalhütte wurde ein Klettergarten eingerichtet.&lt;ref&gt; ''[http://www.lamm.ch/boval.htm Klettergarten Boval]''. Ouroupen ap n 6. August 2009 &lt;/ref&gt;

== Bielden ==
&lt;gallery&gt;
     Bielde:Morteratschgletscher 2008 Persgletscher.jpg|Touhoopefljooten mäd n Pers-Glitsker
     Bielde:Morteratschgletscher 2007 Moräne.jpg|Me sjucht hier dän Glitsker fon't Tungeneende fon't Jier [[2000]] soogen Jiere leeter.
     Bielde:Morteratschgletscher 2008 Oberfläche2.jpg|In n Beriek fon't Touhoopefljooten mäd n Pers-Glitsker.
     Bielde:2009 Morteratsch Gletscherhoehle.jpg|In ju Glitskerhööle in n Oktober [[2009]]
&lt;/gallery&gt;

[[Bielde:Morteratsch glacier 1.jpg|thumb|left|650px|Glitskerpanorama fon n Skiwai (Meerte [[2006]])]]
&lt;br style=&quot;clear:both&quot;/&gt;

== Weblinks ==
{{Commonscat|Morteratsch Glacier|Morteratschglitsker}}
* [http://glaciology.ethz.ch/messnetz/glaciers/morteratsch.html Die Morteratsch-Glitsker in't Swaitserske Glitskermeetnät]
* [http://www.swisseduc.ch/glaciers/morteratsch/index-de.html Die Morteratsch-Glitsker ap Glaciers online]
* [http://www.phys.uu.nl/~oerlemns/site_Mort/morteratsch.html Foarskengsprojekt Morteratsch-Glitsker fon ju Universität Utrecht (IMAU)]
* [https://web.archive.org/web/20160302024502/http://www.swisseduc.ch/glaciers/morteratsch/school/docs/mastrobuoni.pdf Morteratsch-Glitsker – Aleer un däälich] (PDF-Doatai, 4,8&amp;nbsp;MiB)
* [https://web.archive.org/web/20071119020954/http://www.kfunigraz.ac.at/geowww/exkursion/alpenex/gletscher.htm Unnersäikenge fon ju Universität Graz tou Glitskere in ju Bernina un do Ötzdoaler Alpen]
* [https://web.archive.org/web/20110706232514/http://www.geoimage.ch/242198/248693.html Fotoreportoasje uur do Glitskerhöölen]
* [http://ba.e-pics.ethz.ch/link.jsp?catalog=ETHBIB.Bildarchiv&amp;id=Hs_1458-GK-B094-1867-01&amp;view=preview&amp;c=ba Dät ooldste Foto fon n Morteratsch-Glitsker fon 1867 in't Bieldenarchiv fon ju ETH Bibliotäike]
* [http://www.srf.ch/player/tv/schweiz-aktuell/video/eisblaue-zauberwelt?id=68e796b2-d88a-4118-8366-686ae69b83ce Filmbiedraach fon't &quot;Schweizer Fernsehen (SF)&quot; uur do Ieshöölen in n Morteratsch-Glitsker] (&quot;Schweiz aktuell&quot; fon n 23. Dezember 2009)
* [http://www.srf.ch/player/tv/schweiz-aktuell/video/gletscherschwund-am-berninamassiv?id=5daa7a93-54a5-4fe0-9cf2-d6f99e7a8165 Filmbiedraach fon't &quot;Schweizer Fernsehen (SF)&quot; uur do Uutwierkengen fon n Klimawonnel an n Morteratsch-Glitsker] (&quot;Schweiz aktuell&quot; fon n 15. September 2010)

{{Wälle|Angoawe=

;''Ounmäärkengen''
&lt;references group=&quot;Anm.&quot;/&gt;

;''Literatuur''
* Max Maisch, Conradin A. Burga, Peter Fitze: ''Lebendiges Gletschervorfeld – Führer und Begleitbuch zum Gletscherlehrpfad Morteratsch''. Engadin-Press AG, Samedan 1993.

;''Oankelde Ätterwiese''
{{reflist|2}}

}}

{{GalerieArtikkel}}

[[Kategorie:Glitsker]]</text>
      <sha1>onokja96sque411agms1lsn5sh14p2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aurk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5580</id>
    <revision>
      <id>121073</id>
      <parentid>120448</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:28:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2184" xml:space="preserve">{{Universele ynfoboks stêd
| namme                       = Aurk
| ôfbylding                   = Aurichrefkirche.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 270px
| ôfbyldingstekst             = 
| ynwennertal                 = 40.572 &lt;small&gt;(2010)&lt;ref&gt;[http://www.lskn.niedersachsen.de/live/live.php?navigation_id=25644&amp;article_id=87705&amp;_psmand=40 LSKN Läichsaksen]&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
| oerflak                     = 197,21 km&amp;sup2;
| befolkingstichtens          = 206 km&amp;sup2;
| stêdekloft                  = 
| hichte                      = 4 M. buppe N.N.
| lân                         = [[Düütsklound]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Buundeslound
| namme bestjoerlike ienheid 1= [[Läichsaksen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = Loundkring
| namme bestjoerlike ienheid 2= [[Loundkring Aurk|Aurk]]
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 
| stifting                    = 
| postkoade                   = 26603–26607
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = 
| webside                     = [http://www.aurich.de/ www.aurich.de]
}}

'''Aurk''' is ju Kringstääd fon dän [[Loundkring Aurk]] in [[Aast-Fräislound]]. Aurk is mäd 40.572 Ienwoonere (2010) ne oainständige Meente un ju twäidgrootste Stääd fon [[Aastfräislound]]. 

Aurk waas in do lääste Jierhunnerte ju Residenz fon do aastfräiske Fürste, un ju Ferwaltengsstääd fon Aastfräislound unner prüüsiske un hannoverske Heerskup. Ätter dän [[Twäiden Waareldkriech]] waas Aurk ju Haudstääd fon dän ''Regierungsbezirk Aurich'' bit tou ju Aplöösenge in dän Besirk Weser-Oamse in 1978. Die Regierungsbezirk Weser-Ems wuude 2004 aplööset. Truch sien historisken Funktion as Haudstääd fon Aastfräislound wäd Aurk däälich noch altied ju ''heimliche Hauptstadt Ostfrieslands'' naamd. Ju [[Ostfriesische Landschaft]], dät ''Kultuurparlamänt'' fon Aastfräislound, befiendet sik deer.

== Ferbiende ätter buuten ==
{{CommonsLittik|Aurich|Aurk}}
* [http://www.aurich.de/ Homepage fon ju Stääd Aurk]

[[Kategorie:Aast-Fräislound]]
[[Kategorie:Loundkring Aurk]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}</text>
      <sha1>i3xlhs9rox1xg28sippdpqrv47k4025</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hollener See</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5600</id>
    <revision>
      <id>121103</id>
      <parentid>120317</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1706" xml:space="preserve">[[Bielde:See2.jpg|thumb|right|250px| Ju Hollener See, bääte do Boome fon dän Hollebierich]]
Ju '''Hollener See''' is n Meer, dät aastelk fon ju Buurskup [[Hollen]] un aastelk fon ju [[Seelter Äi]] lait. Ju See is nit mäd ju Äi ferbuunen. Ju See lait in dät Gestrich
[[Hollenerfoan#Hollebierich|Hollebierich]] fon [[Hollenerfoan]]. Uum dän See uumetou sünt fuul Boome un Buske fon dän Hollebierich. 

Dät fröiere Baggermeer häd däälich n litjen Strand un Gäärsfäildere foar do Boadegaste
An de See stoant ne Grillhutte un n Kiosk mäd n Eetcafee. Noudelk ieuwenske de See lait n oarich grooten Tältploats. Suumerdais sunt deer oafte Gruppen un Skoulklassen ant tältjen. Der is uk n grooten Parkploats.

Woaterräddengtjoonst moaket dän ''Deutschen Lebens-Rettungs-Gesellschaft (DLRG)'' (nit dät heele Jier).

==Iesboadjen==
Winterdais, maasttieds in Januaor af Februoar wäd in de Hollener See af in de [[Maiglöckchensee]] dät Iesboadjen fon dän DLRG ferounstalted.

&lt;gallery&gt;
Bielde:See1.jpg
Bielde:See3.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Ferbiendenge ätter buuten ==
* [https://web.archive.org/web/20120822025012/http://www.nwzonline.de/Video/Mirja-macht-den-Badesee-Check-Hollener-See_1050646241001.html nwzonline.de - Badesee-Check: Hollener See (Video)]
* [http://maps.google.de/maps?hl=de&amp;tab=wl&amp;q=Ramsloh%2C%20Hollener%20See Hollener See ap GOOGLE-Maps]
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Friesoythe/Artikel/2502532/Hinterher-f%FChlt-man-sich-gut.html Iesboadjen in de Hollener See] (NWZ)
* [http://www.nwzonline.de/fotos/Suche/1/2757759 Bielde: Iesboadjen in de Hollener See] (NWZ)

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{Foarloage:Loundskup}}


[[Kategorie:Seelterlound]]</text>
      <sha1>i4g99b9aqd720qm94eqsekomm019suf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reformation</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5686</id>
    <revision>
      <id>121115</id>
      <parentid>120978</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:56:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fräislound */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" xml:space="preserve">[[Bielde:Martin Luther by Lucas Cranach der Ältere.jpeg|thumb|right|120px|Martin Luther]]
Ju '''Reformation''' is ne Riege fon säärkelke Annerengen in dät 16. un 17. Jierhunnert. Ju häd tou ne Kleeuwenge in dät [[Kristendum]] fierd ([[katoolsk]], [[luttersk]], [[reformierd]]). Do wichtichste Moanskene fon ju Reformation weeren [[Martin Luther]] (Düütsklound) un [[Johannes Calvin]] (Frankriek, ju Swaits). Die Ienfloud fon ju Reformation wiedede sik uur fuul Lounde in noudwääst Europa uut.

== Uursproang in't Leetmiddeloaler ==
In dät Suude un Wääste fon Europa wieren do rieke Traditione fon kristelke Teologie, roomsk un kanonisk Gjucht, [[Marcus Tullius Cicero|ciceroanische Retorika]] un aristoteliske Filosofie foar ju Äntwikkelenge fon't politike Toanken in't Leetmiddeloaler gans wichtich. Foar fuul Toankere wieren do Leeren fon [[Marcus Tullius Cicero]] un [[Aristoteles]] ju Gruundloage foar näie Leeren. Do Fräiegaidideale fon dät Leetmiddeloaler fiende hiere Uursproang in do frankiske un germoanske Toankbielden uur dän fräien Mon un in do Wierke fon Cicero un [[Sallust]].

== Fräislound ==
In Aastfräislound lät [[Edzard I. (Aastfräislound)|Edzard I.]] ju Reformation 1519 tou un hie wäd sälwen luttersk. Do [[Mennonite]] sunt Foulgere fon dän wäästfräiske [[Menno Simons]]. [[Seelterlound]] bleeuw katoolsk.

==Sjuch uk==
* [[Juunreformation]]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Reformation|*]]</text>
      <sha1>lums2ygi9f87p6g09n7gov39se7q8fz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Johanniterkommende Boukelisk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5730</id>
    <revision>
      <id>121107</id>
      <parentid>120420</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:50:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8791" xml:space="preserve">[[Bielde:Johanniterkapelle.jpg|thumb|right|250px| Ju Johanniterkapälle]]
[[Bielde:Bokelesch-kapelle16.jpg|thumb|right|250px| Ju Kapälle]]
[[Bielde:Monumentenbordje 2014.svg|15px|]] Ju '''Johanniterkommende [[Boukelisk]]''' (loangleeken hat dät &quot;Boukeliesk&quot;, unner Froamdienfloud uk &quot;Boukeläsk&quot;) is ne fröiere Deelsättenge fon dän [[Johanniteroarden]], fon do ju Klaasterkapälle ärhoolden blieuwen is. Ju Kommende uumefoatede do Täärpe un Buurskuppe Boukelisk, [[Idafeen]]-Noud, [[Elisabethfeen]]-Noud, [[Ubbehusen]], [[Aasterhusen]] un [[Roagebierich]] mäd ne Fläche fon touhoope 8000 Hektoar.

== Geskichte ==
1132 siedelten sik eerstmoals Benediktinermönke ap fräisken Gruunde an. Dan koomen al boalde Augustiner, Zisterzienser, Prämonstratenser un Dominikoaner. In dät 13. Jierhunnert looken dan do Ritteroarden, also do Johanniter un Templer, in Fräislound oun.

Dät Gruundengsjier fon dät Klaaster is nit bekoand. Dät Klaaster wuud wäil in de Midde fon dät 13. Jierhunndert as Dubbelklaaster fon do Johannitere uut [[Burgsteinfurt]] gruunded. (Ap ju Uursiede fon ju [[Seelter Äi]] in Aasterhusen waas dät Nunnenklaaster). Dät eerste Moal ärwäänd wuud dät Klaaster in ne Urkunde uut dät Jier 1319, dän sonaamden ''Groninger Vergleich''.

Bit 1588 wuud dät Klaaster fon Oardensljude bewirtskaftet. Die lääste [[Komtur]] (Verwalter) waas [[Melchior Droste]], die wuud in [[Senden]] bie [[Munster]] uumebroacht. Ju Komturäi bleeuw bit 1803 unner Ferwaltenge fon do Johannitere. In 1803 koom [[Ooldenbuurich (Lound)|Ooldenbuurich]] in dän Besit fon do Munsterske Amte [[Kloppenbuurich]] un [[Fächt]] un deertruch uk fon Boukelisk. N poor Jiere wuud Boukelisk fon Kloppenbuurich ferwalted. 1820 uurnoom Ooldenbuurich ju Ferwaltenge fon ju Kommende Boukelisk. Ap Bestämmenge fon dän Härtsoch Peter Friedrich Ludwig wieren do Iennoamen fon ju Kommende foar katoolske Säärke- un Skoulswäkke in dät Härtsochdum. In ju Tied koomen Boukelisk un Ubbehusen links fon ju Seelter Äi bie ju Meente Strukelje un dät Gebied gjuchts fon ju Seelter Äi – Aasterhusen und Roagebierich – tou ju Meente [[Bäärsel]].

Do Noomen fon n poor Hierdere uut ju Tied foar dän trüütichjierige Kriech sunt noch bekoand:
* Johann Schemering
* Bolenz Haj
* Schulte-Coers, däälich wäil Conrad Schulte, mäd Hierferdraach fon n 5. Dezember 1588

Hiere Ätterkuumen wieren do Haudhierdere bit tou dät Eende fon ju Kommende in dät Jier 1960.
Ap n 9. Oktober 1960 wuuden aal do Hierdere fon ju Kommende Oainer fon hiere Hiersteeden. Dät 50-jierige Jubiläum hierfon wuud in dät Jier 2010 groot fierd.

== Uurkunden ==
[[Bielde:Johanniterkapelle Bokelesch23.jpg|thumb|left|Blik ap dän Altoar]]
Dät eerste Moal in ju Geskichte heert me wät uut Seelterlound in ne Uurkunde fon 1319, wieroun
Boukelisk unner do fräiske Johanniterkommenden täld wäd. In 1359 wäd ju Skoankenge fon n Stuk Foan in [[Baalenje]] an dät aastfräiske [[Klaaster Langen]] beuurkunded. Dät leeter in dän [[Dullert]] unnergeene Klaaster kricht 1415 in jusälge Buurskup noch moal ''ein stucke phanes dar man eede uppe graven mach'' wiermäd tou glike Tid in n uurigens läichdüütsken Text do ooldste Belääse fon do seelter Woude ''Foan'' (Moor) un ''Eed'' (Torf) fuunen wäide. In 1459 wuud ne foar soowät trütich Jiere an dät Klaaster däine Skoankenge fon n Stuk Foan beuurkunded, deeruum dät uur Ljude ''to Scarle'' dät hääbe wollen. Ätter [[Friedländer]] skäl deeruum uk die Foan in Scarle lääsen hääbe, wierfoar hie - wäil beleeken ap dän Oustand fon Langen - Litje Skäddel (Kleinscharrel) bie Tjootern ounnimt. Man deer ju Uurkunde fon ''heer Johan curet to Ramslo'' apstoald is, waas dät wäil eer [[Skäddel]] in Seelterlound. In dät Jier 1472 beanspruchje eenige Baalenjer n Stuk Foan, dät fon hiere Oolden an dät Klaaster Langen skoankt wuude; jo wuuden oawers fon dän Gjuchter ''Herman ter Molen ter Oyta'' (Ait) in t Uungjucht sät. Tou n sälgen Slus kumt 1475 ''her Ageld, kerchere to Uthende'' junuur eenige uur Baalenjer. Disse Uurkunden wiese ap oarich goude Kontakte mäd Aastfräislound. Dät me oawers leeter do Foane wier hääbe wül, kon deerap wai tjude dät do oarich moor wäid wuuden wieren, fielicht truch ju fon dät Klaaster in gratteren Uumfang tougong sätte [[Eedgreeuwe]]räi.

== Soage ==
[[Bielde:Hagioskop Johanniterkapelle Bokelesch45.jpg|thumb|right|180px| Dät [[Hagioskop]]-Finster mäd Blick ap dän Altoar]]
[[Bielde:Bokelesch-Mosaik19.jpg|thumb|right|180px| N Mosaik in ju Kapälle]]
Dät Klaaster Boukelisk skäl ätter ne Soage mäd n Unnergruundsgong ferbuunen weesen hääbe mäd dät
Nunnenklaaster an de Uursiede fon de Äi, benaamd Aasterhusen. 

== Ju Johanniterkapälle ==
Ju Baksteenkapälle fon ju fröiere Deelläitenge fon dän [[Johanniteroarden]] in [[Boukelisk]] is uut dät 13. Jierhunnert un is ju eenige fon disse Oard. Aal do uur fräiske Kommenden fon dän Oarden sunt in ju Reformation unnergeen, un do Bauwierke fernäild wuuden. Ju litje Johanniterkapelle in Boukelisk häd uurlieuwt, uumdät ju tou dät Territorium fon dän Biskup in Münster heerde. Ju is een fon do lääste baugeskichtlike Tjuuchnisse fon do eenst so masse Klaasterloundskuppe ap fräisken Gruund. So stoalt ju dän [[Antonius die Groote|Hl. Antonius]] wäide Kapälle in [[Klaaster#Die Klaasterbusk|Klaasterbusk]] n kultuurhistorisk Kleenood deer. Ju is nit bloot dät ooldste katoolske Goddeshuus in ju Meente, man uk dät ooldste Bauwierk in dät ganse Seelterlound. In dät Jier 2005 wuude ju apweendich restaurierd.

== Informationssäntrum un Klaastertuun ==
In 2011 is der ieuwenske ju Joanniterkapälle n nai Informationssäntrum mäd n Cafe baud un n Klaastertuun anlääsed wuuden.

== Literatuur un Wällen ==
* Pyt Kramer: [http://mitglied.multimania.de/Seelter2/LOUNDNOOMEN1.pdf?pageid=AU1I0FZH7WO4W404O Lound un Noomen]. Mildaam 1994.
* Hanne Klöver: ''Spurensuche im Saterland: Ein Lesebuch zur Geschichte einer Gemeinde friesischen Ursprungs im Oldenburger Land''. SKN Druck &amp; Verlag GmbH &amp; Co., Saterland 1998, ISBN 3-928327-32-1.
* Annette Heese: ''Das Saterland, Ein Streifzug durch die Geschichte''. Vechtaer Druckerei und Verlag GmbH &amp; Co., Vechta 1998, ISBN 3-9801728-0-5.
* Jürgen Kehrer: ''Mord in Münster: Kriminalfälle aus fünf Jahrhunderten''. 1998, S. 11
* Bischof Johannes Lück SCJ: ''Die Johanniter-Kommende Bokelesch''. Friesische Blätter, Rhauderfehn 1977.

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [http://www.ga-online.de/-bilder/galerie/3929/Der-Klostergarten-in-Bokelesch Bielde fon dät Klaaster] (GA-online)
* [http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Friesoythe/Artikel/2889428/Brunnen-nach-alten-Vorgaben.html Naie Putte in dän Klaastertuun] (NWZ)
* [http://www.lepramuseum.de/05s11.htm Dät Hagioskop ap www.lepramuseum.de]
* [http://maps.google.de/maps?hl=de&amp;tab=wl&amp;q=Saterland%2C%20Johanniterstrasse%204| Ju Kapälle un Klaasterbusk ap GOOGLE-Maps]
* [http://www.youtube.com/watch?v=H1YXKN6aa9E Fideo: Historischer Informationspunkt Johanniterkapelle Bokelesch]
* [https://web.archive.org/web/20110521025607/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2598298/Planungen-fuer-Johannesmarkt.html Planungen für Johannesmarkt] (NWZ)
* [http://www.offizialatsbezirk-oldenburg.de/index.php?myELEMENT=77581 Kapälle St. Antonius]
* [https://web.archive.org/web/20130923173820/http://friesische-johanniter.de/component/content/article/62.html Näie Internetsiede uur do fräiske Johanniter]
* Infosäntrum: Gastronomie ferpaachtjed [https://web.archive.org/web/20120118141407/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2582092/Kaffee-zum-Kapellenbesuch.html hier] un [https://web.archive.org/web/20120104170920/http://www.ga-online.de/index.php?id=540&amp;did=39285 hier]
* [https://web.archive.org/web/20120118104309/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2568124/Per-Knopfdruck-Einblick-in-das-Klosterleben.html Mäd n Knoopdruk Ienblik in dät Klaasterlieuwend] (NWZ)
* Informations-Säntrum Johanniterkapälle Boukelisk ienwäid [https://web.archive.org/web/20120119030610/http://www.nwzonline.de/Region/Kreis/Cloppenburg/Saterland/Artikel/2562910/Geschichte-der-Johanniter-auf-der-Spur.html hier] un [http://www.ga-online.de/?id=540&amp;did=38478 hier]
* [https://web.archive.org/web/20140428180506/http://www.stuuns.com/2011/02/05/wie-fruher-monche-und-nonnen-lebten/ Wo aleer Mönke un Nunnen lieuweden] (ap stuuns.com)
* [http://www.nwzonline.de/index_regionalausgaben_kreis_cloppenburg_saterland_artikel.php?id=2434698&amp; Durch Fensterspalt dem Herrgott nah]

{{Bauwierke in Seelterlound}}

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

{{GalerieArtikkel}}

[[Kategorie:Seelterlound]]
[[Kategorie:Bauwierk]]</text>
      <sha1>riw29gt7k510xrofmlmf5brajagq5yh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kutenai</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6912</id>
    <revision>
      <id>121108</id>
      <parentid>120421</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:51:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2436" xml:space="preserve">[[Bielde:Kutenai_lang.png|thumb|200px|Kutenai]]
Do '''Kutenai''' (in do [[USA]] algemeen '''Kootenai''', in [[Kanada]] as '''Kootenay''' beteekend) sunt ne Gruppe fon soogen noudamerikoanske [[Indioaner]]stamme, do der an dät Skeed twiske do USA un Kanada lieuwje, un wäil in do US-Buundesstoate [[Washington (Stoat)|Washington]], [[Montana]] un [[Idaho]] un in ju kanadiske Provinz [[British Columbia]].

Do kanadiske Gruppen un däälich First Nations beteekenje sik sälwen as '''Ktunaxa''' (Uutsproake: ‘K-tuu-NA-cha’ of ‘Too-na-ha’). Dit Woud kumt wäil häár fon ''Kotona'', ju Uutsproake fo n dän Stamnoome Ktunxa truch do [[Blackfoot|Piegan-Blackfoot]]-Indioaner, Uur [[Great Plains|Plainsstamme]] beteekende him as ‘wook Foulk.’ 
Jo sälwen naamden sik ‘Foulk fon do Woatere’ of ‘Foulk fon de See’. Do US-amerikoanske Gruppen un Stamme fon däälich beteekenje sik sälwen as '''Ksanka''' (fon ''Ksahans-?akis'' - ‘goude Träfsicherhaid’),&lt;ref&gt;[http://www.flatheadwatershed.org/cultural_history/history_people.shtml Brief History of the People]&lt;/ref&gt; man däälich naame jo sik offiziell maast 'Kootenai'.

Ju Sproake fon do Kutenai, dät '''''Kutanaha''''', ju der fon säks fon do soogen Stamme boald wäd, heert tou neen fon do indioanske Sproakgruppen, wiest oawers Äänelkhaide ap mäd dät [[Algonkin-Sproaken|Algonkin]] un dät [[Salish-Sproaken|Salish]] ap. Tou ju läáste Gruppe heert aan Kutenai-Stam.

In Kanada lieuwden 2008 uur 1.200 Anheerige fon do ''Kootenay'', in do USA uur 800 ''Kutenai''.

== Literatuur ==
* Wayne Choquette: ''Early remains in the Kootenay Region'', in: R. Carlson (Hrsg.): Proceedings of a Symposium on Early Cultures in B.C., Vancouver: University of British Columbia Press 1996
* Wayne Choquette: ''Archeological Overview Assessment of the Waldo North Grassland Restoration Demonstration Project'', Yahk, British Columbia, 2005
* John Corner: ''Pictographs in the Interior of British Columbia'', 1968
* Robert H. Ruby/John A. Brown: ''A Guide to the Indian Tribes of the Pacific Northwest'', University of Oklahoma Press 1992, S. 99-101

==Ferbiendengen==
{{CommonsLittik|Kootenai (tribe)}}
* [https://web.archive.org/web/20160305015820/http://www.stuuns.com/2012/05/08/ktunaxa-moakje-iphone-app-fon-stierwende-sproake/ Ktunaxa moakje iPhone-app fon stierwende Sproake]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references /&gt;
}}

[[Kategorie: Indioaner]]
[[Kategorie: Sproaken]]</text>
      <sha1>lvfh9iiab8lu51qh10fiubrleveet20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jan Steen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7307</id>
    <revision>
      <id>121105</id>
      <parentid>120017</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:49:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Lieuwend */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8433" xml:space="preserve">[[Bielde:1670 Jan Havicksz. Steen - zelfportret.jpg|thumb|Jan Steen, 1670, Sälwenporträt.]]
'''Jan Havickszoon Steen''' (dööped 1626 - begreeuwen dän 3. Februoar 1679) waas n [[Niederlounde|niederloundsken]] [[Genre]]-[[Moaler]] uut dät 17. Jierhunnert (uk bekoand as dät [[Gouldene Tiedoaler fon do Niederlounde]]). Psychologiske Iensicht, Sin foar Humor un ne Fulle fon Faawen sunt Maake fon sien Oarbaid.

== Lieuwend ==
Steen wuud gebooren in [[Leiden]], wier sien wäilhääbende katoolske Familie Bjouere wieren un al foar two generatione dät Weershuus ''Die roode Halbert'' hieden. As sien noch berüümdere Tiedgenosse [[Rembrandt van Rijn]], besoachte Jan Steen ju [[Latienskoule]] un wuud Student in Leiden. Hie kreech sien moaleriske Uutbildenge fon [[Nicolaus Knüpfer]] (1603-1660), n düütsken Moaler fon historiske un figurative Szenen in [[Utrecht (Stääd)|Utrecht]]. Ienfloude fon Knupfer konnen in Steens Anweendenge fon Komposition un Faawe fuunen wäide. N uur Wälle fon Inspiration wieren [[Adriaen van Ostade]] un [[Isaac van Ostade]], Moalere fon loundelke Szenen, do der woonden in [[Haarlem]]. Of Steen wuddelk leerde bie van Ostade is nit bekoand.

In dät Jier 1648 gruundeden Jan Steen un [[Gabriel Metsu]] ju [[Lukasgilde]] foar Moalere in Leiden. Kuut deerätter wuud er Assistent fon dän berüümde Loundskupsmoaler [[Jan van Goyen]] un look in sien Huus ap dän Bierkade in [[Den Haag]]. An n 3. Oktober 1649 hilkede hie van Goyen sien Dochter Margriet, mäd ju er oachte Bäidene kreech. Steen oarbaidede mäd sin Sweegerfoar  bit 1654, as er ferlook ätter [[Delft]], wier hie ju Bjoueräi ''De Roscam'' (''Die Roskoum'') hied, sunner fuul Ärfoulch. Ätter ju Explosion in Delft in dät Jier 1654 waas dät Kunstmäärked deprimierd, aowers Steen moalde sien berüümde ''[[Bielde: Jan Steen - Adolf en Catharina Croeser aan de Oude Delft 1655.jpg|thumb|N Burgermäster fon Delft un sien Dochter]]''. Dät skient nit kloor tou weesen, of disse Skilleroatsje as n Porträt of as n Genre-Wierk betrachted wäide skäl.

Fon 1656 bit 1660 woonde Steen in [[Warmond]], noudelk fon Leiden, un fon 1660 bit 1670 in [[Haarlem]] un in bee Perioden waas er besunners produktiv. In dät Jier 1670, ätter dän Dood fon sien Moanske in dät Jier 1669 un sin Foar in dät Jier 1670, look Steen tourääch ätter Leiden, wier er dän Räst fon sien Lieuwend bleeuw. Wan dät Kunstmäärked touhoopebriek in dät Jier 1672, dät sonamde [[Rampjaar|Noodjier]], eepende Steen n Weershuus. In n April 1673 hilkede hie er Maria van Egmont, ju him n uur Bäiden roate. In dät Jier 1674 wuud er wier Haud fon de Lukasgilde. [[Frans van Mieris die Allere|Frans van Mieris]] wuud tou aan fon sien Kumpane. Hie stoorf in Leiden in dät Jier 1679 und wuud in n Familiengrääf in ju Pieterssäärke biesät.

== Wierke == 
{{wikisourcepar|Century Magazine/Volume 47/Issue 2/Old Dutch Masters. Jan Steen|An overview of Jan Steen's life, and an analysis of &quot;The Feast of Saint Nicholas.&quot;}}

Dät Deegeslieuwend waas Jan Steen sien wichtichste Bieldethema. Fuul fon de Genre-Szenen, do er porträtiert, as in [[Dät Fäst fon dän Hälge Nikolaus]], sunt lieuwendich bit chaotisk un lustjammerch, sogoar so stäärk, dät n ''Jan Steen Huushollenge'' sofuul betjut as ne uunoardentelke Loage, wät sogoar ne niederloundske Spräkwiese wuud (''een huishouden van Jan Steen''). Subtile Antjuudengen in sien Bielden skiene deerap waitoutjuuden, dät Steen dän Bekieker woarskauje wüül sik so tou ferhoolden, insteede fon him deertou ienetouleeden. Fuul fon Steen sien Skilleroatsjen dreege Ferwiese ap oolde niederloundske [[Spräkwoud]]e of [[Literatuur]]. Hie brukte oafte Bloudsfrüünde as Modell un moalde ne ganse Riege fon Sälwenporträts, in do hie naan eensigen Hong tou Stoatskegaid wiesde.

Steen waas uk skjou foar uur Themen: hie moalde historiske, mythologiske un religiööse Szenen, Porträts, [[Stilllieuwend]]e un natüürelke Szenen. Sien Porträts fon Bäidene sunt berüümd. Hie is uk bekoand foar sien Behärskenge fon dät Lucht un ju Ljoowe foar Eenpeldhaide, foarallen in [[Perserteppich]]e un uur Textilien.

Steen waas gjucht produktiv un moakede uum 800 Skilleroatsjen, fon do sun 350 noch deersunt. Sien Oarbaid wuud wuddelk fon do Tiedgenossen skätsed un as Foulge wuud er oarich goud foar sien Oarbaid betoald. Hie hied nit fuul Leerlinge - bloot [[Richard Brakenburgh]] is apteekend&lt;ref&gt;Liedtke, W. (2007) Dutch Paintings in the Metropolitan Museum of Art, p. 836.&lt;/ref&gt; - man sien Oarbaid waas ne Inspirationswälle foar fuul Moalere.

== Ienfloude ==
=== Ferbiendenge mäd do ''Rederijkers'' ===

In dät Jier 1945 skreeuw Sturla Gudlaugsson, n Spezialist foar niederloundske Moaleräi un Ikonographie fon dät soogentiende Jierhunnert un Direktor fon dät Niederloundske Institut foar Kunstgeskichte un dät [[Mauritshuis]] in Den Haag dät Bouk: ''De komedianten bij Jan Steen en zijn tijdgenoten'', wieroun hie wiesde, dät n grooten Ienfloud ap Jan Steen sien Wierk koom fon ju Gilde fon do Rhetoriker of ''Rederijkers'' un fon do hiere theatraliske Bemöiengen.

Oafte wäd kweeden, dät Jan Steen sien Skiilleroatsjen ne realistiske Deerstaalenge 
sunt fon dät niederloundske Lieuwend in dät 17. Jierhunnert. Daach nit aal, wät er died, waas ne skeen realistiske Deerstaalenge fon dät Deegeslieuwend fon sien Tied. Fuul fon sien Szenen änthoolde idylliske un bukoliske Fantasien un n deklamatorisk Sweerpunkt dät erinnert an dät Tjooter.&lt;ref&gt;Gudlaugsson, S. (1945) ''The Comedians in the work of Jan Steen and his Contemporaries'', p.8.&lt;/ref&gt;

Jan Steen sien Ferbiendenge tou dät Tjooter kon licht ätterpröiwed wäide truch sien Ferbiendenge tou do ''Rederijkers '' . Dät rakt two Soarten fon Belääse foar disse Ferbiendenge. Eerstens heerde Jan Steen sin Oom tou do Rhetoren in Leiden, wier Steen geboren wuud un wier hie n wichtich Paat fon sien Lieuwend woonde. Twäidens häd Jan Steen fuul Szenen uut dät Lieuwend fon do ''Rederijkers '' porträtierd. N Biespil kuud weese ju Skilleroatsje'' Rhetoriker an n Finster'' fon 1662 bit 1666, ju der nu honget in dät [[Philadelphia Museum of Art]]. Wät Jan Steen sin Touhoopehong mäd do Rederijkers bewiest, is nit juust, dät er do moalde, man wo er dät diede. Ju Moanskelhaid, Humor un Optimismus fon do Ljuude wiese, dät Jan Steen do goud koande un positiv deerstaale wüül. 

=== Tjooter ===

Mäd sin uurfloudige un moralisierjende Stil is et logisk, dät Steen do Kunstgriepe uut dät Tjooter uk foar sien Swäkke iensätte wüül. Dät rakt uurtjuugende Bewiese, dät do Charaktere in Steen sin Moaleräi foarallen theatraliske Figuure sunt, un nit do fon de Realität.

Steen sin taalrieke Bielde fon n Thema dät ap maaste beteekend wäd mäd dän Tittel''Die Besäik fon dän Dokter'', as ju Komposition fon 1665 bit 1670 in dät Rijksmuseum, illustrierje sien theatraliske Annaierenge. Dät Tälster is eenfach: N Dokter besäkt n jung Wucht un äntdäkt, dät ju nit kroank is, man ap n uur Fout, also n Bäiden kriege mout. Die Dokter is ne komiske Figuur, drächt n [[Birett]], n [[Dublett]] un ne litje fooldede Hoalskruus. Deerbie is hjie klooded in ju Moude fon 1570, nit fon 1670! In Juunsats deertou drächt dät Wucht, wät ätter ju Moude waas tou ju Tied fon ju Skilleroatsje, n loos Gewand ätter japanisken Kimono-Stil.
 
Disse Anachronismus kon bloot ap een Wiese ferkloord wäide: dät is naan gjuchten Dokter, man n Skauspieler drächt n traditionell Tjooter-Kostüm. Ätter Gudlaugsson &quot;wuud nooit so uungewöönelk un so gans uuntiedmäitich n Kostüm foarkuume as dät fon dän Dokter in Steen sien Oarbaid&quot;.&lt;ref&gt; Gudlaugsson, S. (1945)'' Die Stunde der Komödianten in der Arbeit von Jan Steen und seine Die Zeitgenossen'', S.14. &lt;/ref&gt;

== Galerie == 
&lt;gallery&gt;
File:Jan Steen Vrolijke huisgezin.jpg|Ju lustige Familie
File:Jan Steen Kinderu Katze.jpg|Bäidene leere n Kat donsjen
File:Jan Steen – Het Sint-Nicolaasfeest.jpg|Dät Sunnerkloasfäst
&lt;/gallery&gt;

== Wällen ==
{{}} Reflist

== Ferbiendengen ==
{{commons|Jan Steen}}
*[http://www.abcgallery.com/S/steen/steen.html Olga Gallery]
*[https://web.archive.org/web/20030225011431/http://gallery.euroweb.hu/html/s/steen/ Web Gallery of art]
*[http://www.artcyclopedia.com/artists/steen_jan.html Artcyclopedia entry with many links]
*[http://www.pubhist.com/person/101/jan-steen Works and literature on Jan Steen]</text>
      <sha1>hruw7i685rs0xa9v40vp9crsm5p1lh1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121106</id>
      <parentid>121105</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Wällen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8405" xml:space="preserve">[[Bielde:1670 Jan Havicksz. Steen - zelfportret.jpg|thumb|Jan Steen, 1670, Sälwenporträt.]]
'''Jan Havickszoon Steen''' (dööped 1626 - begreeuwen dän 3. Februoar 1679) waas n [[Niederlounde|niederloundsken]] [[Genre]]-[[Moaler]] uut dät 17. Jierhunnert (uk bekoand as dät [[Gouldene Tiedoaler fon do Niederlounde]]). Psychologiske Iensicht, Sin foar Humor un ne Fulle fon Faawen sunt Maake fon sien Oarbaid.

== Lieuwend ==
Steen wuud gebooren in [[Leiden]], wier sien wäilhääbende katoolske Familie Bjouere wieren un al foar two generatione dät Weershuus ''Die roode Halbert'' hieden. As sien noch berüümdere Tiedgenosse [[Rembrandt van Rijn]], besoachte Jan Steen ju [[Latienskoule]] un wuud Student in Leiden. Hie kreech sien moaleriske Uutbildenge fon [[Nicolaus Knüpfer]] (1603-1660), n düütsken Moaler fon historiske un figurative Szenen in [[Utrecht (Stääd)|Utrecht]]. Ienfloude fon Knupfer konnen in Steens Anweendenge fon Komposition un Faawe fuunen wäide. N uur Wälle fon Inspiration wieren [[Adriaen van Ostade]] un [[Isaac van Ostade]], Moalere fon loundelke Szenen, do der woonden in [[Haarlem]]. Of Steen wuddelk leerde bie van Ostade is nit bekoand.

In dät Jier 1648 gruundeden Jan Steen un [[Gabriel Metsu]] ju [[Lukasgilde]] foar Moalere in Leiden. Kuut deerätter wuud er Assistent fon dän berüümde Loundskupsmoaler [[Jan van Goyen]] un look in sien Huus ap dän Bierkade in [[Den Haag]]. An n 3. Oktober 1649 hilkede hie van Goyen sien Dochter Margriet, mäd ju er oachte Bäidene kreech. Steen oarbaidede mäd sin Sweegerfoar  bit 1654, as er ferlook ätter [[Delft]], wier hie ju Bjoueräi ''De Roscam'' (''Die Roskoum'') hied, sunner fuul Ärfoulch. Ätter ju Explosion in Delft in dät Jier 1654 waas dät Kunstmäärked deprimierd, aowers Steen moalde sien berüümde ''[[Bielde: Jan Steen - Adolf en Catharina Croeser aan de Oude Delft 1655.jpg|thumb|N Burgermäster fon Delft un sien Dochter]]''. Dät skient nit kloor tou weesen, of disse Skilleroatsje as n Porträt of as n Genre-Wierk betrachted wäide skäl.

Fon 1656 bit 1660 woonde Steen in [[Warmond]], noudelk fon Leiden, un fon 1660 bit 1670 in [[Haarlem]] un in bee Perioden waas er besunners produktiv. In dät Jier 1670, ätter dän Dood fon sien Moanske in dät Jier 1669 un sin Foar in dät Jier 1670, look Steen tourääch ätter Leiden, wier er dän Räst fon sien Lieuwend bleeuw. Wan dät Kunstmäärked touhoopebriek in dät Jier 1672, dät sonamde [[Rampjaar|Noodjier]], eepende Steen n Weershuus. In n April 1673 hilkede hie er Maria van Egmont, ju him n uur Bäiden roate. In dät Jier 1674 wuud er wier Haud fon de Lukasgilde. [[Frans van Mieris die Allere|Frans van Mieris]] wuud tou aan fon sien Kumpane. Hie stoorf in Leiden in dät Jier 1679 und wuud in n Familiengrääf in ju Pieterssäärke biesät.

== Wierke == 
{{wikisourcepar|Century Magazine/Volume 47/Issue 2/Old Dutch Masters. Jan Steen|An overview of Jan Steen's life, and an analysis of &quot;The Feast of Saint Nicholas.&quot;}}

Dät Deegeslieuwend waas Jan Steen sien wichtichste Bieldethema. Fuul fon de Genre-Szenen, do er porträtiert, as in [[Dät Fäst fon dän Hälge Nikolaus]], sunt lieuwendich bit chaotisk un lustjammerch, sogoar so stäärk, dät n ''Jan Steen Huushollenge'' sofuul betjut as ne uunoardentelke Loage, wät sogoar ne niederloundske Spräkwiese wuud (''een huishouden van Jan Steen''). Subtile Antjuudengen in sien Bielden skiene deerap waitoutjuuden, dät Steen dän Bekieker woarskauje wüül sik so tou ferhoolden, insteede fon him deertou ienetouleeden. Fuul fon Steen sien Skilleroatsjen dreege Ferwiese ap oolde niederloundske [[Spräkwoud]]e of [[Literatuur]]. Hie brukte oafte Bloudsfrüünde as Modell un moalde ne ganse Riege fon Sälwenporträts, in do hie naan eensigen Hong tou Stoatskegaid wiesde.

Steen waas uk skjou foar uur Themen: hie moalde historiske, mythologiske un religiööse Szenen, Porträts, [[Stilllieuwend]]e un natüürelke Szenen. Sien Porträts fon Bäidene sunt berüümd. Hie is uk bekoand foar sien Behärskenge fon dät Lucht un ju Ljoowe foar Eenpeldhaide, foarallen in [[Perserteppich]]e un uur Textilien.

Steen waas gjucht produktiv un moakede uum 800 Skilleroatsjen, fon do sun 350 noch deersunt. Sien Oarbaid wuud wuddelk fon do Tiedgenossen skätsed un as Foulge wuud er oarich goud foar sien Oarbaid betoald. Hie hied nit fuul Leerlinge - bloot [[Richard Brakenburgh]] is apteekend&lt;ref&gt;Liedtke, W. (2007) Dutch Paintings in the Metropolitan Museum of Art, p. 836.&lt;/ref&gt; - man sien Oarbaid waas ne Inspirationswälle foar fuul Moalere.

== Ienfloude ==
=== Ferbiendenge mäd do ''Rederijkers'' ===

In dät Jier 1945 skreeuw Sturla Gudlaugsson, n Spezialist foar niederloundske Moaleräi un Ikonographie fon dät soogentiende Jierhunnert un Direktor fon dät Niederloundske Institut foar Kunstgeskichte un dät [[Mauritshuis]] in Den Haag dät Bouk: ''De komedianten bij Jan Steen en zijn tijdgenoten'', wieroun hie wiesde, dät n grooten Ienfloud ap Jan Steen sien Wierk koom fon ju Gilde fon do Rhetoriker of ''Rederijkers'' un fon do hiere theatraliske Bemöiengen.

Oafte wäd kweeden, dät Jan Steen sien Skiilleroatsjen ne realistiske Deerstaalenge 
sunt fon dät niederloundske Lieuwend in dät 17. Jierhunnert. Daach nit aal, wät er died, waas ne skeen realistiske Deerstaalenge fon dät Deegeslieuwend fon sien Tied. Fuul fon sien Szenen änthoolde idylliske un bukoliske Fantasien un n deklamatorisk Sweerpunkt dät erinnert an dät Tjooter.&lt;ref&gt;Gudlaugsson, S. (1945) ''The Comedians in the work of Jan Steen and his Contemporaries'', p.8.&lt;/ref&gt;

Jan Steen sien Ferbiendenge tou dät Tjooter kon licht ätterpröiwed wäide truch sien Ferbiendenge tou do ''Rederijkers '' . Dät rakt two Soarten fon Belääse foar disse Ferbiendenge. Eerstens heerde Jan Steen sin Oom tou do Rhetoren in Leiden, wier Steen geboren wuud un wier hie n wichtich Paat fon sien Lieuwend woonde. Twäidens häd Jan Steen fuul Szenen uut dät Lieuwend fon do ''Rederijkers '' porträtierd. N Biespil kuud weese ju Skilleroatsje'' Rhetoriker an n Finster'' fon 1662 bit 1666, ju der nu honget in dät [[Philadelphia Museum of Art]]. Wät Jan Steen sin Touhoopehong mäd do Rederijkers bewiest, is nit juust, dät er do moalde, man wo er dät diede. Ju Moanskelhaid, Humor un Optimismus fon do Ljuude wiese, dät Jan Steen do goud koande un positiv deerstaale wüül. 

=== Tjooter ===

Mäd sin uurfloudige un moralisierjende Stil is et logisk, dät Steen do Kunstgriepe uut dät Tjooter uk foar sien Swäkke iensätte wüül. Dät rakt uurtjuugende Bewiese, dät do Charaktere in Steen sin Moaleräi foarallen theatraliske Figuure sunt, un nit do fon de Realität.

Steen sin taalrieke Bielde fon n Thema dät ap maaste beteekend wäd mäd dän Tittel''Die Besäik fon dän Dokter'', as ju Komposition fon 1665 bit 1670 in dät Rijksmuseum, illustrierje sien theatraliske Annaierenge. Dät Tälster is eenfach: N Dokter besäkt n jung Wucht un äntdäkt, dät ju nit kroank is, man ap n uur Fout, also n Bäiden kriege mout. Die Dokter is ne komiske Figuur, drächt n [[Birett]], n [[Dublett]] un ne litje fooldede Hoalskruus. Deerbie is hjie klooded in ju Moude fon 1570, nit fon 1670! In Juunsats deertou drächt dät Wucht, wät ätter ju Moude waas tou ju Tied fon ju Skilleroatsje, n loos Gewand ätter japanisken Kimono-Stil.
 
Disse Anachronismus kon bloot ap een Wiese ferkloord wäide: dät is naan gjuchten Dokter, man n Skauspieler drächt n traditionell Tjooter-Kostüm. Ätter Gudlaugsson &quot;wuud nooit so uungewöönelk un so gans uuntiedmäitich n Kostüm foarkuume as dät fon dän Dokter in Steen sien Oarbaid&quot;.&lt;ref&gt; Gudlaugsson, S. (1945)'' Die Stunde der Komödianten in der Arbeit von Jan Steen und seine Die Zeitgenossen'', S.14. &lt;/ref&gt;

== Galerie == 
&lt;gallery&gt;
File:Jan Steen Vrolijke huisgezin.jpg|Ju lustige Familie
File:Jan Steen Kinderu Katze.jpg|Bäidene leere n Kat donsjen
File:Jan Steen – Het Sint-Nicolaasfeest.jpg|Dät Sunnerkloasfäst
&lt;/gallery&gt;

== Ferbiendengen ==
{{commons|Jan Steen}}
*[http://www.abcgallery.com/S/steen/steen.html Olga Gallery]
*[https://web.archive.org/web/20030225011431/http://gallery.euroweb.hu/html/s/steen/ Web Gallery of art]
*[http://www.artcyclopedia.com/artists/steen_jan.html Artcyclopedia entry with many links]
*[http://www.pubhist.com/person/101/jan-steen Works and literature on Jan Steen]</text>
      <sha1>ch7loii4pvxv7efne0qcl9r4mo8zsry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>It Fryske Gea</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7452</id>
    <revision>
      <id>121104</id>
      <parentid>120015</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2485" xml:space="preserve">[[Bielde:Oerd blinkert 64.jpg|thumb|300px|Dät Oerd ap [[Amelound]] is een fon do Natuurskutsgebiete fon It Fryske Gea.]]
'''It Fryske Gea''' (Ju Fräiske Loundskup) is n Natuurskutsbuund in ju Provinz [[Fryslân]]. Die Buund häd sien Haudsit in Olterterp, juust suudelk fon [[Drachten]], in een fon do Natuurskutsgebiete fon It Fryske Gea.

In dät Jier 2012 hiede dän Buund 28.500 Meeglide. Siel fon It Fryske Gea is dän Natuur, ju Loundskup un et Kultuuräärwe in ju Provinz Fryslân tou skutsjen, ferwalten un behoolden. Die Buund häd moor as 50 ferskeedene Natuurskutsgebiete in ju ganse Provinz Fryslân, do touhoope 20.000 Hektoar groot sunt.

Ap n 22. Februoar 1930 wuude It Fryske Gea apgjuchted. Die Buund kreech fon Foarstandmeeglid [[Dr. Jacob Botke]] dän Noomen 'It Fryske Gea'. Dät eerste Natuurskutsgebiet wät fon It Fryske Gea ferwaltet wuude waas dän Lânwar bie Allardseach, suudelk fon Bakkefean. Die Lânwar is nu apnuumen in dät Natuurskutsgebiet it Mandefjild.

== Natuurskutsgebiete ==
Do Natuurskutsgebiete fon It Fryske Gea sunt: 
{|
|-
| width=&quot;33%&quot; valign=&quot;top&quot; |
* Aeltsje- en Warkumermar
* De Alde Feanen
* Bancopolder
* Bjirmen
* Blauhúster Puollen
* Bocht fan Molkwar
* Botmar of ''Sodumermar''
* Buismans Einekoai Piaam en Dyksfearten
* Bûtenfjild
* Coehoornbosk of ''Wikelerbosk''
* Delleboersterheide
* Diakonievene
* Dobben Hurdegarypsterwarren
* Dunepolder en Follegeasterpolder
* Eanjumer Kolken
* Easterskar
* Einekoaien Lytse Geast en Ketelermar
* Fluezen
| width=&quot;33%&quot; valign=&quot;top&quot; |
* Grutte Wielen
* Huitebuersterbûtenpolder
* Ychtenerfeanpolder
* Joadetsjerkhôf Noardwâlde
* Joadetsjerkhôf Teakesyl
* Jongemastate
* Kapellepôle
* Ketliker Skar
* Koarnwertpolder en Makkumersúdmarpolder
* Liphústerheide
* Makkumerwaarden
* Mandefjild Bakkefean
* Martenastate
* Mokkebank
* Mûntsebuorsterpolder, De Ryp en Syp Set
* Noard-Fryslân Bûtendyks
* 't Oerd en de Hon
* Park Huzinge Olterterp
| width=&quot;33%&quot; valign=&quot;top&quot; |
* Peazemerlannen
* Petgatten de Feanhoop
* Ringwiel en Hop
* Rengerspôle
* Rysterbosk
* Skiedingsboskje
* Skieppedobbe
* Slachtedyk
* Steile Bank
* Stokersdobbe
* Sudermarpolder
* Taconisbosk
* Teroelster Sipen
* Tsjongerwâlen
* Unlân fan Jelsma en Kobbelân
* Warkumerwaard
* ‘t West, Meulereed en Meulebos
* Wilhelmina-oard
|}

== Ferbiendenge ätter Buuten ==
*[http://www.itfryskegea.nl/ Websiede fon It Fryske Gea]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Biologie]]
[[Kategorie:Fryslân]]</text>
      <sha1>bv49culdebinz6dgjzt63bkkdr9asch</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Germanisk Näiheedendum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7784</id>
    <revision>
      <id>121087</id>
      <parentid>120309</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Begriepsdefinitionen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23065" xml:space="preserve">[[Bielde:Sigurblót 2009.JPG|thumb|Offerritual ap Ieslound (2009).]]
Dät '''Germaniske Näiheedendum''' (uk wäil '''Heedendum''') is n Wieraplieuwjen fon dät oolde germaniske [[Heedendum]], wät foar ju [[Kristianisierenge]] ju ienheemiske Natuurreligion fon do Germoanen waas. Bie dät germaniske Näiheedendum sunt ju [[Kultuur]], ju [[Mythologie]] un ju Gloowenswaareld fon do Germoanen wichtich. Do Gloowensfoarstaalengen un Sweerpunkte fon do Foulgere konnen gjucht fuul ferskiele. 

Germaniske Näiheedene lieuwje foarallen in do germanisksproakige Lounde, as Midden-Europa, do britiske Ailounde, [[Skandinavien]], [[Noudamerikoa]] un [[Australien]]. Ap [[Ieslound]] is Ásatrú n stoatelk anärkoande Religion.

== Begriepsdefinitionen ==
Et rakt fuul ferskeedene Begriepe foar ferskielende Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. So rakt et Begriepe do spezifisk mäd een Gruppe touhoope hongje, wilst uur Begriepe foar n gratter Spektrum bruukt wäide. In dät Jier 1997 wuude in n Artikel fon dät Tiedskrift ''Pagan Dawn'', ferskeedene Begriepe benaamd do moor of minner früünd toununner sunt. N poar fon sukke Begriepe wieren ''Nordiske Tradition'', ''Nordiske Sitte'', ''Ásatrú'', ''Odinismus'', ''Germanisk Paganismus'' un ''Teutoniske Religion''.

Algemeen (sowäil fon Laien as uk in ju Fäkliteratuur) wäd dän Begriep '''Germanisk (Näi-) Heedendum''' bruukt as n Sammelbegriep foar aal do Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. Uum spezifiske kulturelle Gjuchtengen of religiöse Sweerpunkte binnen dät germaniske Näiheedendum tou benaamen wäide uur Begriepe bruukt. 

Ju Etymologie fon dät Adjektiv '''heedensk''' (ooldhoochdüütsk: ''heidan'', ooldängelsk: ''hæðen'', ooldnordisk ''heiðinn'') gungt wieruume ätter ju gotiske Foarm ''*haiþi'' of ''haiþno'', wät uut ju gotiske [[Biebel]] fon Wulfila kuumt. Dät Adjektiv is nit ouleeden fon ju Heede-Loundskup, man gungt wierumme ätter dät armeniske Leenwoud ''hethanos'', dät uk wier ouliend is fon dät griechiske Begriep ''ethnos''. Däälich tjuudet me mäd Heedendum maastens do nit-abrahamitiske Religione an.

== Geskichte ==
[[Bielde:Þingblót 2009.jpg|thumb|Ásatrú ap Ieslound unnerwaiens ätter n Þingblót]]
In dät 19. Jierhunnert koom näie Interesse foar dät Gloowen fon do oolde Germoanen. Interesse foar ju foarkristelke germaniske Kultuur waas foarallen dät Resultoat fon ju [[Romantik]]. In dät äddere 20. Jierhunnert wuuden ferskeedene näiheedenske Organisatione gruunded. Deerbie wieren uk okkulte Gruppen aktiv. In do 1930er Jiere wuude dät germaniske Näiheedendum unner dän Noomen 'Odinism' in Australien bekoand as Gloowe. 

In Nazi-Düütsklound wuude dät germaniske Näiheedendum fon ju Regierenge as Propagandamiddel bruukt. In ferskeedene Bouke, do hääruutroat wuuden sunt fon do Nazi's, wuuden do Moanskene motivierd uum dät Midwinterfäst un Midsuumerfäst tou fierjen. Ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', ju fon 1912/1913 bit tou 1964 aktiv waas, häd fersoacht dät Kristendum uut Nazi-Düütsklound tou ferdrieuwen, man do Nazi's wieren deer nit mäd ienfersteen. 

N näi Wieraplieuwjen fon dät germaniske Näiheedendum waas in do leete 1960er un äddere 1970er Jiere. Gruundloage foar dät näie Wieraplieuwjen wieren Folklore un historisk Unnersäikenge insteede fon Mystifizierenge un Spekulatione. Ap Ieslound wuude ju näiheedenske Organisation ''Ásatrúarfélagið'', ju fon Sveinbjörn Beinteinsson apgjucht wuude in dät Jier 1972, fon dän Stoat as offizielle Religion anärkoand. Däälich häd dän ''Ásatrúarfélagið'' 2.093 Foulgere.&lt;ref&gt;[http://asatru.is/ Websiede fon Ásatrúarfélagið]&lt;/ref&gt;

In Düütsklound wuude ju ''Heidnische Gemeinschaft'' 1985 apgjucht fon Géza von Neményi. 1991 foulgede ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', wäkke uut ju HG äntstuude. In do 1980er un 1990er Jiere ärskeenen ferskeedene Organisatione, do sik ap dät germaniske Näiheedendum beluuke. In Düütsklound rakt et siet dän Twäide Waareldkriech Diskussione uur dät germaniske Näiheedendum un ekstreemgjuchtse Gruppen. Do maaste näiheedenske Gruppen sätte sik deerjuun, un hääbe neen Kontakt tou sukke Organisatione.

In dän Suumer fon 2000 wuude in do Niederlounde dät ''Nederlands Heidendom'' apgjucht. Ju ''Forn Siðr - Asa- og Vanetrosamfundet i Danmark'' wuude apgjucht ap n 15. November 1997, un wuude ap n 6. November 2003 fon dät däniske Säärkenministerium offiziell as Gloowensmeenskup anërkoand.&lt;ref&gt;[http://www.fornsidr.dk/dk/2/ Websiede fon ju ''Forn Siðr - Asa- og Vanetrosamfundet i Danmark''] {{Webarchiv|url=http://www.fornsidr.dk/dk/2/ |wayback=20070502044922 |text=Websiede fon ju ''Forn Siðr - Asa- og Vanetrosamfundet i Danmark'' |archiv-bot=2021-08-08 21:45:28 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Ap n 3. April 2006 wuude mäd dät ''Reykjavíkurgoðorð'' n twäide Asengloowensmeenskup fon dän isloundske Stoat anärkoand.&lt;ref&gt;[http://www.hagstofa.is/temp/Dialog/Footnote.asp?File=MAN10001.px&amp;path=../Database/mannfjoldi/Trufelog/&amp;ti=Mannfj%F6ldi+eftir+tr%FAf%E9l%F6gum+1990-2007+++&amp;lang=3&amp;ansi=1&amp;noofvar=3 hagstofa.is] {{Webarchiv|url=http://www.hagstofa.is/temp/Dialog/Footnote.asp?File=MAN10001.px&amp;path=..%2FDatabase%2Fmannfjoldi%2FTrufelog%2F&amp;ti=Mannfj%F6ldi+eftir+tr%FAf%E9l%F6gum+1990-2007+++&amp;lang=3&amp;ansi=1&amp;noofvar=3 |wayback=20080726103800 |text=hagstofa.is |archiv-bot=2021-08-08 21:45:28 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Dät ''Reykjavíkurgoðorð '' wuude fon Jörmundur Ingi Hansen, n fröieren 'Allsherjargoði' fon ju ''Ásatrúarfélagið'', gruunded.

== Bouke un Täkste ==
[[Bielde:Edda.jpg|thumb|Ju [[Edda]]]]
Ju [[Edda]] is foar do maaste germaniske Näiheedene een fon do maast bruukte Wällen. Et rakt two Edda's, ju Läidere-Edda un ju Snorra-Edda (Prosa-Edda). Ju Läidere-Edda fertält in Stäfriemläidere fon do Godde un do Hälde. Ju Snorra-Edda is eegentelk n Leerbouk foar Skalden. In ju Snorra-Edda rakt et ne Beskrieuwenge fon ju germaniske Goddewaareld. Fon aal do Eddaläidere ferskielt „Dät Läid fon de Hooge“ (ooldnordisk: ''Hávamál'') fon do uur Läidere truch sien mythologiske Elemänte un Wiesegaide, do der ferskeedene ethiske Orientierengen muugelk moakje. Foar fuul germaniske Näiheedene is dät ooldängelske Hälderiemsel Beowulf ne Wälle wier foarkristelke Apfoatengen in beskreeuwen sunt. Dät Hildebrandsläid uut dät 9. Jierhunnert is ne Fereerenge foar do Foaroolden. So rakt et moor foarkristelke Täkste un Bouke, mäd heedenske Elemänte, do fon germaniske Näiheedene studierd wäide. N Deel fon do heedenske Fertällengen sunt uurlääwerd in [[Runen]]skrift.

Bie do Bouke un Täkste, do in ju [[Kristianisierenge|Kristianisierengstied]] kuume of deerätter skrieuwen sunt, oachtje germaniske Näiheedene ap do heedenske Elemänte. Ju Edda is t.B. in dät 13. Jierhunnert skrieuwen. Dät kon also weese, dät deer neen heedenske, man kristelke Elemänte oane stounde. Wan dät dan uum ju Fereerenge fon do Foaroolden gungt, dan kon me deer maastens wisse fon weesen, dät et uum ne heedenske Geskichte gungt. Bie Seeken so as Skeeld un Buuse kon me deer maastens wisse fon weesen dät et uum ne kristelke Geskichte gungt.

Dan rakt et uk noch Beskrieuwengen fon do oolde foarkristelke Germoanen uut ju foarkristelke Tied. Two Biespile deerfon sunt ju Germania fon Tacitus un ju Gesta Danorum fon Saxo Grammaticus. Tacitus häd foar sien Wierk Germania ju nordiske Sagaliteratuur un Foulkssoagen konsultierd. Ju Gesta Danorum wuude skrieuwen uum dät Jier 1200 un rakt n Uursicht fon ju dänisk-nordiske Godde- un Häldeuurlääwerengen. Do Godde wäide as Moanskene, do in ju Foartied lieuwden, beskrieuwen un ferljoose deertruch hiere mythologiske Karakter. Hie behondelt foar n Deel dosälge Mythen as ju Edda, so as toun Biespil Baldur sin Dood, man do Fertällengen ferskiele daach düütelk fon ju Edda.

Läästens rakt et Bouke, do nit uut ju foarkristelke Tied sunt, man daach ju foarkristelke Tied beskrieuwe. Dät sunt tou Biespil archeoliske Bouke, do dät foarkristelke Lieuwend fon do Germoanen beskrieuwe, un deermäd ne Bielde reeke fon ju Lieuwendswaareld fon do oolde Germoanen. Uk Foulkssoagen, do der leeter apskrieuwen wuuden sunt, wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt, wan do ne Ferbiendenge mäd ju foarkristelke germaniske Lieuwendswaareld reeke. Dät sunt maastens oolde Foulkssoagen, do fon Wietenskuppere apskrieuwen wuuden sunt. Sukke Wietenskuppere hääbe sukke [[Fertälstere]] heerd fon oolde Ljuude, un disse oolde Ljuude hääbe do Fertälstere heerd fon hiere oaine Foaroolden. Do Wietenskuppere konnen apgruund fon ferskeedene Elemänte in sukke Geskichte bestimme, of do uk wuddelk oold sunt. Moonige heedenske Elemänte uut sukke Fertälstere wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt uum ju foarkristelke Waareld fon do Germoanen beeter tou ferstounden.

== Inhoold fon dät germaniske Näiheedendum ==
Foar do germaniske Näiheedenen is dät oolde germaniske Heedendum n Äärwskup, weer jo sik mäd ferbuunen fäile, un wät jo Däälich wier belieuwje wollen. Foar n Deel fon do Näiheedenen is dät bloot ne kulturelle Beweegenge weer bepeelde Traditione tou heere. N uur Deel wol jädden ju oolde Religion, so fier dät gungt, rekonstruierje. Oolde Bouke un Täkste uut foarkristlike Tiede bruuke do Näiheedenen uum fon dät oolde Heedendum tou leeren. Bepeelde Seeke uut sukke Skrifte wäide uk ferweendet in dät germaniske Näiheedendum. Dät konnen do njuugen oolde moraliske Ideale weesen so as Moud, Tjoue, Weerhaid, Eere, Oainständegaid, Gastfjuntelkaid, Tucht, Fliet un Uutduur.

=== Godewaareld ===
[[Bielde:Nordiska gudabilder vid julgille.jpg|thumb|N näiheedensk Altar mäd ferskeedene Godhäide.]]
Nit aal do germaniske Näiheedenen leeuwe an do Gode. Et rakt uk Näiheedenen, do dät germaniske Näiheedendum bloot as ne Subkultuur betrachtje. Wan do fereerd wäide, dan sunt dät foarallen [[Woodan]], [[Thuner]], [[Tyr]], [[Freya]] un Frigg. Foar do Gode rakt et ferskeedene Noomen. Oafte wäide do nordiske Noome bruukt, man mongelse uk do ooldängelske, ooldfräisk of oolddüütske Noomen. 

Ju Godewaareld läit sik ferdeele in do Asen (Æsir) un do Wanen (Vanir), dät sunt do Geslächte fon do Gode. Do Wanen sunt do oolde Gode un do Asen sunt do junge Gode. Ätter n mythologisken Kriech fon do Wanen juun do Asen ferljoose do Wanen un do wuuden apnuumen in dät Geslächt fon do Asen. 

Do maaste bekoande Gode sunt:
*[[Woodan]] (Ooldfräisk: Weda) is Baabe fon aal do Asen, un wäd uk dän Haudgod naamd. 
*[[Thuner]] is dän Grummelgod. Hie is die Suun fon Woodan un Jörð un heert tou do Asen.
*Freyr is n Noome fon n Fruchtboargaidgod. Hie heert tou do Wanen. Dät hondelt sik sicher um n tabuisierte Noome fon n God, weerfan die Noome sälwin nit bekoand is of nit bruukt wäd.
*[[Freya]] is n Noome fon n Fruchtboargaidgodin. Ju heert tou do Wanen. Ju läit n Haaldeel fon aal do gefaalen Hälde ätter Folkwang kuume, do uur gunge ätter Walhalla.
*Frigg is Woodan sien Wieuw.
*Tyr is die God foar Kriech un Gjucht. Sien gjuchterhound is oubieten truch n Wulf.
*Loki is as n Riese ap ju Waareld keemen, un wuude leeter Bloudbruur mäd Woodan. Hie is God fon dät Fjuur un n List. 
*Balder is ätter ju Prosa-Edda n Suun fon Woodan un Frigg. Mäd sien Moanske Nanna häd hie dän Suun [[Forsite]]. In ju [[fräiske Mythologie]] spielt Forsite ne wichtige Rulle. 

Ieuwenske do Gode rakt et noch do ''Jötun'' of Riesen. Disse Riesen konnen goddelke Krääfte hääbe. Et rakt ferskeedene Riesen wäkke fjuntelk of nit fjuntelk juunuur do Gode un Moanskene sunt. Do unfjuntelke Riesen wäide altied fon Thuner bekämped.

=== Fäste ===
Et rakt bie do germaniske Näiheedenen ferskeedene Apfoatengen uur do Fästdeege. Do Fäste spielje oawers ne wichtige Rulle in dät germaniske Näiheedendum. Foarallen dät Midsuumerfäst un Midwinterfäst wäide däälich fon bolde aal do heedenske Gruppen fierd.

In ju Snorra-Edda sunt tjo Offerfäste beskreeuwen: dät Midsuumerofferfäst, n Offerfäst ätter dän Aaden, un n Midwinterfäst.

Do maast bekoande un grootste Fäste in dät modärne germaniske Heedendum sunt:

{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot;
|- 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Fäst
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Dai 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Inhoold of Betjuudenge
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Foarjiersfäst || align=&quot;left&quot; | Februoar, Meerte of April || align=&quot;left&quot; | Dät Foarjiersfäst wäd ap ferskeedene Wiesen un an ferskeedene Deege fierd.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Moaifäst || align=&quot;left&quot; | An dän Begin fon de Moaimound || align=&quot;left&quot; | Fruchtboarkaidsfäst. Dän Begin fon de Suumer.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Midsuumerfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Juni || align=&quot;left&quot; | Suumersunnenweende, ju kuutste Noacht fon dät Jier.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Aadentonkfäst || align=&quot;left&quot; | Begin August|| align=&quot;left&quot; | Offerfäst uum tou tonkjen foar dän Aaden.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Häärstfäst || align=&quot;left&quot; | Fulmoune in dät 10. Mound (Lunarkalänner) || align=&quot;left&quot; | Dän Begin fon de Winter.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Middewinterfäst of Julfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Dezember || align=&quot;left&quot; | Wintersunnenweende, ju loangste Noacht fon dät Jier. Bie Middewinterfäst of Julfäst wäd dät näie Jier fierd. 
|}

=== Rituale ===
N ''Blót'' is dät ritual Sloachtjen mäd ferskielende Kulthondelenge, wät tou n Fereerenge fon do [[God]]e tjoont. Dät wuude fröier fon do oolde Heedenen fierd as n Fäst. Wan me dät Woud 'Blót' uursät kricht me &quot;Bloud&quot; ap Seeltersk. In foarkristelke Tiede heerde dät Sloachtjen tou n Middenpunkt fon dät Ritual. Do germaniske Näiheedenen moakje dät nit. Do fierje dän Blót buuten in de Natuur, weerbie foarallen Ieten en Drinken wichtich is.

Dät ''Sumbel'' is n Drinkritual of Drinkfäst foar do Gode. Dät Ritual wäd in n Fästhalle hoolden. Do wichtichste Elemänte fon dät Sumbel sunt dät drinken fon Bier of Met uut n Drinkhouden, do Deelniemere skälle ferskielende Sweere un Eede uutspreeke, un dät uutdeelen fon Gifte.

''Seiðr'' of ''Seidr'' sunt &quot;Zauberei&quot; of &quot;Häksenoarbaid&quot;. Bie do germaniske Näiheedenen rakt et nit fuul Foulgere, do sik mäd Seidr beskäftigje. Uut dät germaniske Näiheedendum äntstuude Wicca, n näireligïose Beweegene wäkke Seiðr of Seidr as Middel bruukt.

=== Kultsteeden ===
Foar germaniske Näiheedenen sunt bepeelde Steeden gans wichtich. Sukke Steeden sunt maastens besunnere Steenformatione of Bierichtoppe, Woolde mäd bepeelde Boomsoarten, un wäkke Steeden, do fon sukke Gruppen as Kraftsteeden betrachtet wäide. Foarallen bie heedenske Fäste kuume germaniske Näiheedenen ap sukke Steeden touhoope. Biespile fon sukke Kultsteeden sunt do [[Externsteine|Externsteene]] in dät [[Teutoborger Woold]], bie dän Questenbierich in dän [[Harz]], dät ganse Äilound [[Hälgelound]], un bie do Hüünegreewe so as in dän [[Hümmling]] of in [[Drenthe]].

== Gloowensgjuchtengen ==
[[Bielde:Neopagan graveyard.JPG|thumb|N näiheedensk Säärkhoaf in Ieslound.]]
Dät Woud Heedendum wäd däälich fon ferskeedene Moanskene bruukt, uum hiere Religion mäd an tou tjuuden. Do Näiheedenen hääbe ferskeedene Gloowensgjuchtentengen so as Ásatrú un Folketro. Foar aal do Gloowensgjuchtentengen sunt Tradition, Mythologie, Geskichte un Rituale wichtich. 

„Ásatrú“ kuumt fon dät Woude Áss, wät wiest ap do Æsir, n Godegeslächt. Dät Woud trú betjuudet &quot;Tjoue&quot;, also Ásatrú hat &quot;Tjoue an do Gode&quot; of &quot;Tjoue an do Asen&quot;. Dät Woud wäd in dät 19. Jierhunnert bekoand in do Skrifte fon skandinaviske Nationoalromantiker. Dät Woud „Vanatru“ äntstuude as n Reaktion ap dät Woud Ásatrú, un betjuudet &quot;Tjoue an do Wanen&quot;. Dät Woud „Rokkatru“ ferwiest ätter do Rokkr so as Loki. In do ängelsksproakige Lounde wäd dät Begriep „Odinismus“ bruukt uum dät germaniske Näiheedendum mäd an tou tjuuden, un deer wäd dät Woud uk oafte bruukt as Synonym foar Ásatrú. Odinismus (ouleeden fon Odin/Woodan) betjuudet nit dät et hier gungt um n monoteistiske Variante fon dät Gloowen.

„Folketro“ (Foulksgloowen) is ne Gjuchtenge binnen dät germaniske Näiheedendum, ju Deele fon dät foarkristelke Häideendum so fier as dät gungt rekonstruierje wol. Deerfoar wäd dät oolde Häideendum unnersoacht. Ju Folketro wol ju oolde Religion nit gans rekonstruierje, man Seeke so as hiere Rituale un Fäste basierje ap ju Kunde fon regionale Folklore. Ju Folketro distansiert sik fon Ienfloude uut New Age un Wicca. Ju Folketro wäd uk &quot;Funtrad&quot; naamd, wät ne Oukuutenge is foar &quot;Fundamentalistisk Traditionalisme&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.grolheim.dk/dokumentation/doku/ Grølheims Dokumentationsseite (dänisk)]&lt;/ref&gt;

In äängere Sinne sunt Ásatrú un Odinismus modärne Gloowensgjuchtentengen, do sik basierje ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied. „Forn Siðr“ basiert sik uk ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied, man bie Forn Siðr gungt dät moor uum ju Rekonstruktion apgruund fon ooldiesloundske Soagen un Mythen. „Fyrn Sidu“ ap do britske Ailounde un dän „Firno Situ“ in Suuddüütsklound basierje sik moor ap hiere oaine regionoale Traditione. So as bie uur Gjuchtengen in dät germaniske Näiheedendum hääbe do Anhongere fon ju „Urglaawe“ n breed Spektrum fon Gloowensfoarstaalengen fon dät polytheistiske Rekonstruktionismus. Ju Uurglaawe basiert sik stäärk ap do kontinentoalgermaniske Uurlääwerengen un ju suuddüütske Tradition. Ju Uurglaawe liekt deermäd fuul ap dän Firno Situ uut do suebiske un alamanniske Regione. 

In dät germaniske Näiheedendum rakt et uk n Ferskiel twiske do universaliste un foulkiske Gruppen. Foar Anhongere fon dät Universalismus is ju nationoale of etniske Oustammenge nit bepeelend, weertruch älkuneen dät germaniske Näiheedendum annieme kon. Ieuwenske do Universaliste rakt et binnen dät germaniske Näiheedendum uk foulkiske Gruppen. Foar foulkiske (äng. ''folkish'') Gruppen is dät germaniske Näiheedendum bloot ju etniske Religion fon do Germoanen. Bie do foulkiske Gruppen is ju Muugelkaid gratter, dät deerbie uk ekstreemgjuchtse Toachte lieuwje. Wäkke Gruppen tou do Universaliste heere un tou do foulkiske Gruppen is nit altied duudelk, deer ju Definitione foar fuul Näiheedenen striedich un prikkelch sunt.

== Näiheedenske Gruppen ==
[[Bielde:Sveinbjörn Beinteinsson 1991.jpg|thumb|Sveinbjörn Beinteinsson, die fröiere Boas fon ju isloundske ''Ásatrúarfélagið''.]]
Do grattere Gruppen fon germaniske Näiheedenen sunt:
*Do ängelskbaalende Lounde
** Fereende Köönichriek
***Odinist Fellowship
***Odinic Rite
**Fereende Stoaten fon Amerikoa
***Ásatrú Alliance
***Asatru Folk Assembly
***The Troth
*Skandinavien
**Ásatrúarfélagið
**Åsatrufellesskapet Bifrost
*Do düütskbaalende Lounde
**Eldaring
**Germanische Glaubens-Gemeinschaft
*Niederlounde un Flandern
**Nederlands Heidendom
**Werkgroep Traditie

In Spanien is ju Gruppe ''Comunidad Odinista de España-Asatru'' in dät Jier 1981 apgjuchtet. Ju heert uk tou dät germaniske Näiheedendum, wilst Spanien nit tou do Lounde reekend wäd, weer do Ljuude een fon do [[Germaniske Sproaken|germaniske Sproake]] baale. Jo basierje sik ap dät gotiske Äärwskup fon dät modärne Spanien.

== Symbolik ==
[[Bielde:A copy of the Thor's hammer from Skåne - Nachbildung des Thorshammers von Skåne 02.jpg|thumb|Die Mjölnir.]]
[[Bielde:Valknut-Symbol-borromean.svg|thumb|left|Valknut]]
Dät maast bekoande Symbool fon do germaniske Näiheedenen is dän Hoomer fon [[Thuner]] (die &quot;Mjölnir&quot;). Dät Symbool wuude in dät fröie [[Middeloaler]] fon heedenske Wikinge dreegen, un bie argeologiske Uutgreeuwengen sunt ferskeedene fon sukke Hoomere fuunen. Die Mjölnir wäd fon fuul germaniske Näiheeden dreegen as Symbol fon hiere Gloowen. Me sjucht dät uk in ju Musikszene (t.B. Gothic, Heavy Metal).

Die Walknätte bestound uut njuugen Houke (tjo Tjokaante) un skuul n Symbool weesen fon do njuugen Waarelde. Dät is n Symbool fon Woodan un symbolisiert bie do germaniske Näiheedenen Wiesegaid un Kraft. Die Walknätte stuude ap oolde skandinaviske Steene oubildet, maastens in n Touhoopehong mäd Woodan. Die Walknätte wäd deeruume uk wäil Woodansknätte naamd. Dät Teeken wäd nit bloot fon heedenske Gruppen bruukt.

Ju [[Irminsul]] waas bie do foarkristelke germaniske Foulke n Kultobjekt. Ju heert typologisk tou n Waareldboom in ju germaniske Mythologie. So as moor heedenske Symboole wäd ju Irminsul misbruukt in foulksnationoale Gruppen. Foarallen in Düütsklound sunt do Runetäkste n ekstreemgjuchts Teeken, deerbuuten wäide do Runen maastens mäd dät oolde Heedendum ferbuunen.

== Literatuur ==
* René Gründer: ''Blótgemeinschaften : eine Religionsethnografie des &quot;germanischen Neuheidentums&quot;'' (Grenzüberschreitungen, Bd. 9). 2010, ISBN 978-3-89913-798-9.
* Kveldúlf H. Gundarsson u. Kurt Oertel (Hrsg.): ''Ásatrú. Die Rückkehr der Götter.'' 2012, ISBN 978-3-939459-63-7.
* James Hjuka Coulter: ''Germanic Heathenry.'' 2003, ISBN 1-4107-6585-7
* Mark Puryear: ''The Nature of Asatru.'' 2006, ISBN 0-595-38964-3
* Andrea Haugen: ''Die Alten Feuer von Midgard.'' 2003, ISBN 3-935684-01-0.
* Géza von Neményi: ''Götter, Mythen, Jahresfeste – Heidnische Naturreligion.'' 2004, ISBN 3-89423-125-4.
* Fritz Steinbock: ''Das heilige Fest. Rituale des traditionellen germanischen Heidentums in heutiger Zeit.'' 2004, ISBN 3-938432-00-4.

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
*[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/paganism/subdivisions/heathenry_1.shtml Artikkel fon ju BBC uur dät Heedendum] &lt;small&gt;''ängelsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.spiegel.de/reise/fernweh/asatru-religion-in-island-weisheit-der-wikinger-a-697023.html Artikkel uur ju Asatru-Religion in Ieslound] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.asentr.eu/ asentr.eu] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ heidnische-gemeinschaft.de] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.nederlandsheidendom.nl/portaal/ Heedensk Portoal] &lt;small&gt;''niederloundsk''&lt;/small&gt;

'''Organisatione'''
* [http://comunitaodinista.org/ Comunità Odinista]
* [http://www.bc-freehold.org/ Heathen Freehold Society]
* [http://www.aetaustralia.org/ Assembly of the Elder Troth]
* [http://freyasfolk.org/ American Vinland Association]
* [http://www.norroena.org/ The Norroena Society]
* [https://web.archive.org/web/20070928190555/http://www.germanicheathenfellowship.org/ The Germanic Heathen Fellowship]
* [http://www.heidendom.nl/ Nederlands Heidendom]
* [http://www.odinic-rite.de/ Germanisches Heidentum]
* [http://www.germanische-glaubens-gemeinschaft.de/ Germanisches Glaubens-Gemeinschaft]
* [http://www.artglaube.de/ Nordische Zeitung]
* [http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ Heidnische Gemeinschaft]
* [http://www.rabenclan.de/ Rabenclan]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Heedendum]]</text>
      <sha1>8uca8usgqzn01laqxzitygpdcomst8z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121088</id>
      <parentid>121087</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:37:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22759" xml:space="preserve">[[Bielde:Sigurblót 2009.JPG|thumb|Offerritual ap Ieslound (2009).]]
Dät '''Germaniske Näiheedendum''' (uk wäil '''Heedendum''') is n Wieraplieuwjen fon dät oolde germaniske [[Heedendum]], wät foar ju [[Kristianisierenge]] ju ienheemiske Natuurreligion fon do Germoanen waas. Bie dät germaniske Näiheedendum sunt ju [[Kultuur]], ju [[Mythologie]] un ju Gloowenswaareld fon do Germoanen wichtich. Do Gloowensfoarstaalengen un Sweerpunkte fon do Foulgere konnen gjucht fuul ferskiele. 

Germaniske Näiheedene lieuwje foarallen in do germanisksproakige Lounde, as Midden-Europa, do britiske Ailounde, [[Skandinavien]], [[Noudamerikoa]] un [[Australien]]. Ap [[Ieslound]] is Ásatrú n stoatelk anärkoande Religion.

== Begriepsdefinitionen ==
Et rakt fuul ferskeedene Begriepe foar ferskielende Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. So rakt et Begriepe do spezifisk mäd een Gruppe touhoope hongje, wilst uur Begriepe foar n gratter Spektrum bruukt wäide. In dät Jier 1997 wuude in n Artikel fon dät Tiedskrift ''Pagan Dawn'', ferskeedene Begriepe benaamd do moor of minner früünd toununner sunt. N poar fon sukke Begriepe wieren ''Nordiske Tradition'', ''Nordiske Sitte'', ''Ásatrú'', ''Odinismus'', ''Germanisk Paganismus'' un ''Teutoniske Religion''.

Algemeen (sowäil fon Laien as uk in ju Fäkliteratuur) wäd dän Begriep '''Germanisk (Näi-) Heedendum''' bruukt as n Sammelbegriep foar aal do Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. Uum spezifiske kulturelle Gjuchtengen of religiöse Sweerpunkte binnen dät germaniske Näiheedendum tou benaamen wäide uur Begriepe bruukt. 

Ju Etymologie fon dät Adjektiv '''heedensk''' (ooldhoochdüütsk: ''heidan'', ooldängelsk: ''hæðen'', ooldnordisk ''heiðinn'') gungt wieruume ätter ju gotiske Foarm ''*haiþi'' of ''haiþno'', wät uut ju gotiske [[Biebel]] fon Wulfila kuumt. Dät Adjektiv is nit ouleeden fon ju Heede-Loundskup, man gungt wierumme ätter dät armeniske Leenwoud ''hethanos'', dät uk wier ouliend is fon dät griechiske Begriep ''ethnos''. Däälich tjuudet me mäd Heedendum maastens do nit-abrahamitiske Religione an.

== Geskichte ==
[[Bielde:Þingblót 2009.jpg|thumb|Ásatrú ap Ieslound unnerwaiens ätter n Þingblót]]
In dät 19. Jierhunnert koom näie Interesse foar dät Gloowen fon do oolde Germoanen. Interesse foar ju foarkristelke germaniske Kultuur waas foarallen dät Resultoat fon ju [[Romantik]]. In dät äddere 20. Jierhunnert wuuden ferskeedene näiheedenske Organisatione gruunded. Deerbie wieren uk okkulte Gruppen aktiv. In do 1930er Jiere wuude dät germaniske Näiheedendum unner dän Noomen 'Odinism' in Australien bekoand as Gloowe. 

In Nazi-Düütsklound wuude dät germaniske Näiheedendum fon ju Regierenge as Propagandamiddel bruukt. In ferskeedene Bouke, do hääruutroat wuuden sunt fon do Nazi's, wuuden do Moanskene motivierd uum dät Midwinterfäst un Midsuumerfäst tou fierjen. Ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', ju fon 1912/1913 bit tou 1964 aktiv waas, häd fersoacht dät Kristendum uut Nazi-Düütsklound tou ferdrieuwen, man do Nazi's wieren deer nit mäd ienfersteen. 

N näi Wieraplieuwjen fon dät germaniske Näiheedendum waas in do leete 1960er un äddere 1970er Jiere. Gruundloage foar dät näie Wieraplieuwjen wieren Folklore un historisk Unnersäikenge insteede fon Mystifizierenge un Spekulatione. Ap Ieslound wuude ju näiheedenske Organisation ''Ásatrúarfélagið'', ju fon Sveinbjörn Beinteinsson apgjucht wuude in dät Jier 1972, fon dän Stoat as offizielle Religion anärkoand. Däälich häd dän ''Ásatrúarfélagið'' 2.093 Foulgere.&lt;ref&gt;[http://asatru.is/ Websiede fon Ásatrúarfélagið]&lt;/ref&gt;

In Düütsklound wuude ju ''Heidnische Gemeinschaft'' 1985 apgjucht fon Géza von Neményi. 1991 foulgede ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', wäkke uut ju HG äntstuude. In do 1980er un 1990er Jiere ärskeenen ferskeedene Organisatione, do sik ap dät germaniske Näiheedendum beluuke. In Düütsklound rakt et siet dän Twäide Waareldkriech Diskussione uur dät germaniske Näiheedendum un ekstreemgjuchtse Gruppen. Do maaste näiheedenske Gruppen sätte sik deerjuun, un hääbe neen Kontakt tou sukke Organisatione.

In dän Suumer fon 2000 wuude in do Niederlounde dät ''Nederlands Heidendom'' apgjucht. Ju ''Forn Siðr - Asa- og Vanetrosamfundet i Danmark'' wuude apgjucht ap n 15. November 1997, un wuude ap n 6. November 2003 fon dät däniske Säärkenministerium offiziell as Gloowensmeenskup anërkoand. Ap n 3. April 2006 wuude mäd dät ''Reykjavíkurgoðorð'' n twäide Asengloowensmeenskup fon dän isloundske Stoat anärkoand.&lt;ref&gt;[http://www.hagstofa.is/temp/Dialog/Footnote.asp?File=MAN10001.px&amp;path=../Database/mannfjoldi/Trufelog/&amp;ti=Mannfj%F6ldi+eftir+tr%FAf%E9l%F6gum+1990-2007+++&amp;lang=3&amp;ansi=1&amp;noofvar=3 hagstofa.is] {{Webarchiv|url=http://www.hagstofa.is/temp/Dialog/Footnote.asp?File=MAN10001.px&amp;path=..%2FDatabase%2Fmannfjoldi%2FTrufelog%2F&amp;ti=Mannfj%F6ldi+eftir+tr%FAf%E9l%F6gum+1990-2007+++&amp;lang=3&amp;ansi=1&amp;noofvar=3 |wayback=20080726103800 |text=hagstofa.is |archiv-bot=2021-08-08 21:45:28 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Dät ''Reykjavíkurgoðorð '' wuude fon Jörmundur Ingi Hansen, n fröieren 'Allsherjargoði' fon ju ''Ásatrúarfélagið'', gruunded.

== Bouke un Täkste ==
[[Bielde:Edda.jpg|thumb|Ju [[Edda]]]]
Ju [[Edda]] is foar do maaste germaniske Näiheedene een fon do maast bruukte Wällen. Et rakt two Edda's, ju Läidere-Edda un ju Snorra-Edda (Prosa-Edda). Ju Läidere-Edda fertält in Stäfriemläidere fon do Godde un do Hälde. Ju Snorra-Edda is eegentelk n Leerbouk foar Skalden. In ju Snorra-Edda rakt et ne Beskrieuwenge fon ju germaniske Goddewaareld. Fon aal do Eddaläidere ferskielt „Dät Läid fon de Hooge“ (ooldnordisk: ''Hávamál'') fon do uur Läidere truch sien mythologiske Elemänte un Wiesegaide, do der ferskeedene ethiske Orientierengen muugelk moakje. Foar fuul germaniske Näiheedene is dät ooldängelske Hälderiemsel Beowulf ne Wälle wier foarkristelke Apfoatengen in beskreeuwen sunt. Dät Hildebrandsläid uut dät 9. Jierhunnert is ne Fereerenge foar do Foaroolden. So rakt et moor foarkristelke Täkste un Bouke, mäd heedenske Elemänte, do fon germaniske Näiheedene studierd wäide. N Deel fon do heedenske Fertällengen sunt uurlääwerd in [[Runen]]skrift.

Bie do Bouke un Täkste, do in ju [[Kristianisierenge|Kristianisierengstied]] kuume of deerätter skrieuwen sunt, oachtje germaniske Näiheedene ap do heedenske Elemänte. Ju Edda is t.B. in dät 13. Jierhunnert skrieuwen. Dät kon also weese, dät deer neen heedenske, man kristelke Elemänte oane stounde. Wan dät dan uum ju Fereerenge fon do Foaroolden gungt, dan kon me deer maastens wisse fon weesen, dät et uum ne heedenske Geskichte gungt. Bie Seeken so as Skeeld un Buuse kon me deer maastens wisse fon weesen dät et uum ne kristelke Geskichte gungt.

Dan rakt et uk noch Beskrieuwengen fon do oolde foarkristelke Germoanen uut ju foarkristelke Tied. Two Biespile deerfon sunt ju Germania fon Tacitus un ju Gesta Danorum fon Saxo Grammaticus. Tacitus häd foar sien Wierk Germania ju nordiske Sagaliteratuur un Foulkssoagen konsultierd. Ju Gesta Danorum wuude skrieuwen uum dät Jier 1200 un rakt n Uursicht fon ju dänisk-nordiske Godde- un Häldeuurlääwerengen. Do Godde wäide as Moanskene, do in ju Foartied lieuwden, beskrieuwen un ferljoose deertruch hiere mythologiske Karakter. Hie behondelt foar n Deel dosälge Mythen as ju Edda, so as toun Biespil Baldur sin Dood, man do Fertällengen ferskiele daach düütelk fon ju Edda.

Läästens rakt et Bouke, do nit uut ju foarkristelke Tied sunt, man daach ju foarkristelke Tied beskrieuwe. Dät sunt tou Biespil archeoliske Bouke, do dät foarkristelke Lieuwend fon do Germoanen beskrieuwe, un deermäd ne Bielde reeke fon ju Lieuwendswaareld fon do oolde Germoanen. Uk Foulkssoagen, do der leeter apskrieuwen wuuden sunt, wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt, wan do ne Ferbiendenge mäd ju foarkristelke germaniske Lieuwendswaareld reeke. Dät sunt maastens oolde Foulkssoagen, do fon Wietenskuppere apskrieuwen wuuden sunt. Sukke Wietenskuppere hääbe sukke [[Fertälstere]] heerd fon oolde Ljuude, un disse oolde Ljuude hääbe do Fertälstere heerd fon hiere oaine Foaroolden. Do Wietenskuppere konnen apgruund fon ferskeedene Elemänte in sukke Geskichte bestimme, of do uk wuddelk oold sunt. Moonige heedenske Elemänte uut sukke Fertälstere wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt uum ju foarkristelke Waareld fon do Germoanen beeter tou ferstounden.

== Inhoold fon dät germaniske Näiheedendum ==
Foar do germaniske Näiheedenen is dät oolde germaniske Heedendum n Äärwskup, weer jo sik mäd ferbuunen fäile, un wät jo Däälich wier belieuwje wollen. Foar n Deel fon do Näiheedenen is dät bloot ne kulturelle Beweegenge weer bepeelde Traditione tou heere. N uur Deel wol jädden ju oolde Religion, so fier dät gungt, rekonstruierje. Oolde Bouke un Täkste uut foarkristlike Tiede bruuke do Näiheedenen uum fon dät oolde Heedendum tou leeren. Bepeelde Seeke uut sukke Skrifte wäide uk ferweendet in dät germaniske Näiheedendum. Dät konnen do njuugen oolde moraliske Ideale weesen so as Moud, Tjoue, Weerhaid, Eere, Oainständegaid, Gastfjuntelkaid, Tucht, Fliet un Uutduur.

=== Godewaareld ===
[[Bielde:Nordiska gudabilder vid julgille.jpg|thumb|N näiheedensk Altar mäd ferskeedene Godhäide.]]
Nit aal do germaniske Näiheedenen leeuwe an do Gode. Et rakt uk Näiheedenen, do dät germaniske Näiheedendum bloot as ne Subkultuur betrachtje. Wan do fereerd wäide, dan sunt dät foarallen [[Woodan]], [[Thuner]], [[Tyr]], [[Freya]] un Frigg. Foar do Gode rakt et ferskeedene Noomen. Oafte wäide do nordiske Noome bruukt, man mongelse uk do ooldängelske, ooldfräisk of oolddüütske Noomen. 

Ju Godewaareld läit sik ferdeele in do Asen (Æsir) un do Wanen (Vanir), dät sunt do Geslächte fon do Gode. Do Wanen sunt do oolde Gode un do Asen sunt do junge Gode. Ätter n mythologisken Kriech fon do Wanen juun do Asen ferljoose do Wanen un do wuuden apnuumen in dät Geslächt fon do Asen. 

Do maaste bekoande Gode sunt:
*[[Woodan]] (Ooldfräisk: Weda) is Baabe fon aal do Asen, un wäd uk dän Haudgod naamd. 
*[[Thuner]] is dän Grummelgod. Hie is die Suun fon Woodan un Jörð un heert tou do Asen.
*Freyr is n Noome fon n Fruchtboargaidgod. Hie heert tou do Wanen. Dät hondelt sik sicher um n tabuisierte Noome fon n God, weerfan die Noome sälwin nit bekoand is of nit bruukt wäd.
*[[Freya]] is n Noome fon n Fruchtboargaidgodin. Ju heert tou do Wanen. Ju läit n Haaldeel fon aal do gefaalen Hälde ätter Folkwang kuume, do uur gunge ätter Walhalla.
*Frigg is Woodan sien Wieuw.
*Tyr is die God foar Kriech un Gjucht. Sien gjuchterhound is oubieten truch n Wulf.
*Loki is as n Riese ap ju Waareld keemen, un wuude leeter Bloudbruur mäd Woodan. Hie is God fon dät Fjuur un n List. 
*Balder is ätter ju Prosa-Edda n Suun fon Woodan un Frigg. Mäd sien Moanske Nanna häd hie dän Suun [[Forsite]]. In ju [[fräiske Mythologie]] spielt Forsite ne wichtige Rulle. 

Ieuwenske do Gode rakt et noch do ''Jötun'' of Riesen. Disse Riesen konnen goddelke Krääfte hääbe. Et rakt ferskeedene Riesen wäkke fjuntelk of nit fjuntelk juunuur do Gode un Moanskene sunt. Do unfjuntelke Riesen wäide altied fon Thuner bekämped.

=== Fäste ===
Et rakt bie do germaniske Näiheedenen ferskeedene Apfoatengen uur do Fästdeege. Do Fäste spielje oawers ne wichtige Rulle in dät germaniske Näiheedendum. Foarallen dät Midsuumerfäst un Midwinterfäst wäide däälich fon bolde aal do heedenske Gruppen fierd.

In ju Snorra-Edda sunt tjo Offerfäste beskreeuwen: dät Midsuumerofferfäst, n Offerfäst ätter dän Aaden, un n Midwinterfäst.

Do maast bekoande un grootste Fäste in dät modärne germaniske Heedendum sunt:

{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot;
|- 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Fäst
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Dai 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Inhoold of Betjuudenge
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Foarjiersfäst || align=&quot;left&quot; | Februoar, Meerte of April || align=&quot;left&quot; | Dät Foarjiersfäst wäd ap ferskeedene Wiesen un an ferskeedene Deege fierd.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Moaifäst || align=&quot;left&quot; | An dän Begin fon de Moaimound || align=&quot;left&quot; | Fruchtboarkaidsfäst. Dän Begin fon de Suumer.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Midsuumerfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Juni || align=&quot;left&quot; | Suumersunnenweende, ju kuutste Noacht fon dät Jier.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Aadentonkfäst || align=&quot;left&quot; | Begin August|| align=&quot;left&quot; | Offerfäst uum tou tonkjen foar dän Aaden.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Häärstfäst || align=&quot;left&quot; | Fulmoune in dät 10. Mound (Lunarkalänner) || align=&quot;left&quot; | Dän Begin fon de Winter.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Middewinterfäst of Julfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Dezember || align=&quot;left&quot; | Wintersunnenweende, ju loangste Noacht fon dät Jier. Bie Middewinterfäst of Julfäst wäd dät näie Jier fierd. 
|}

=== Rituale ===
N ''Blót'' is dät ritual Sloachtjen mäd ferskielende Kulthondelenge, wät tou n Fereerenge fon do [[God]]e tjoont. Dät wuude fröier fon do oolde Heedenen fierd as n Fäst. Wan me dät Woud 'Blót' uursät kricht me &quot;Bloud&quot; ap Seeltersk. In foarkristelke Tiede heerde dät Sloachtjen tou n Middenpunkt fon dät Ritual. Do germaniske Näiheedenen moakje dät nit. Do fierje dän Blót buuten in de Natuur, weerbie foarallen Ieten en Drinken wichtich is.

Dät ''Sumbel'' is n Drinkritual of Drinkfäst foar do Gode. Dät Ritual wäd in n Fästhalle hoolden. Do wichtichste Elemänte fon dät Sumbel sunt dät drinken fon Bier of Met uut n Drinkhouden, do Deelniemere skälle ferskielende Sweere un Eede uutspreeke, un dät uutdeelen fon Gifte.

''Seiðr'' of ''Seidr'' sunt &quot;Zauberei&quot; of &quot;Häksenoarbaid&quot;. Bie do germaniske Näiheedenen rakt et nit fuul Foulgere, do sik mäd Seidr beskäftigje. Uut dät germaniske Näiheedendum äntstuude Wicca, n näireligïose Beweegene wäkke Seiðr of Seidr as Middel bruukt.

=== Kultsteeden ===
Foar germaniske Näiheedenen sunt bepeelde Steeden gans wichtich. Sukke Steeden sunt maastens besunnere Steenformatione of Bierichtoppe, Woolde mäd bepeelde Boomsoarten, un wäkke Steeden, do fon sukke Gruppen as Kraftsteeden betrachtet wäide. Foarallen bie heedenske Fäste kuume germaniske Näiheedenen ap sukke Steeden touhoope. Biespile fon sukke Kultsteeden sunt do [[Externsteine|Externsteene]] in dät [[Teutoborger Woold]], bie dän Questenbierich in dän [[Harz]], dät ganse Äilound [[Hälgelound]], un bie do Hüünegreewe so as in dän [[Hümmling]] of in [[Drenthe]].

== Gloowensgjuchtengen ==
[[Bielde:Neopagan graveyard.JPG|thumb|N näiheedensk Säärkhoaf in Ieslound.]]
Dät Woud Heedendum wäd däälich fon ferskeedene Moanskene bruukt, uum hiere Religion mäd an tou tjuuden. Do Näiheedenen hääbe ferskeedene Gloowensgjuchtentengen so as Ásatrú un Folketro. Foar aal do Gloowensgjuchtentengen sunt Tradition, Mythologie, Geskichte un Rituale wichtich. 

„Ásatrú“ kuumt fon dät Woude Áss, wät wiest ap do Æsir, n Godegeslächt. Dät Woud trú betjuudet &quot;Tjoue&quot;, also Ásatrú hat &quot;Tjoue an do Gode&quot; of &quot;Tjoue an do Asen&quot;. Dät Woud wäd in dät 19. Jierhunnert bekoand in do Skrifte fon skandinaviske Nationoalromantiker. Dät Woud „Vanatru“ äntstuude as n Reaktion ap dät Woud Ásatrú, un betjuudet &quot;Tjoue an do Wanen&quot;. Dät Woud „Rokkatru“ ferwiest ätter do Rokkr so as Loki. In do ängelsksproakige Lounde wäd dät Begriep „Odinismus“ bruukt uum dät germaniske Näiheedendum mäd an tou tjuuden, un deer wäd dät Woud uk oafte bruukt as Synonym foar Ásatrú. Odinismus (ouleeden fon Odin/Woodan) betjuudet nit dät et hier gungt um n monoteistiske Variante fon dät Gloowen.

„Folketro“ (Foulksgloowen) is ne Gjuchtenge binnen dät germaniske Näiheedendum, ju Deele fon dät foarkristelke Häideendum so fier as dät gungt rekonstruierje wol. Deerfoar wäd dät oolde Häideendum unnersoacht. Ju Folketro wol ju oolde Religion nit gans rekonstruierje, man Seeke so as hiere Rituale un Fäste basierje ap ju Kunde fon regionale Folklore. Ju Folketro distansiert sik fon Ienfloude uut New Age un Wicca. Ju Folketro wäd uk &quot;Funtrad&quot; naamd, wät ne Oukuutenge is foar &quot;Fundamentalistisk Traditionalisme&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.grolheim.dk/dokumentation/doku/ Grølheims Dokumentationsseite (dänisk)]&lt;/ref&gt;

In äängere Sinne sunt Ásatrú un Odinismus modärne Gloowensgjuchtentengen, do sik basierje ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied. „Forn Siðr“ basiert sik uk ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied, man bie Forn Siðr gungt dät moor uum ju Rekonstruktion apgruund fon ooldiesloundske Soagen un Mythen. „Fyrn Sidu“ ap do britske Ailounde un dän „Firno Situ“ in Suuddüütsklound basierje sik moor ap hiere oaine regionoale Traditione. So as bie uur Gjuchtengen in dät germaniske Näiheedendum hääbe do Anhongere fon ju „Urglaawe“ n breed Spektrum fon Gloowensfoarstaalengen fon dät polytheistiske Rekonstruktionismus. Ju Uurglaawe basiert sik stäärk ap do kontinentoalgermaniske Uurlääwerengen un ju suuddüütske Tradition. Ju Uurglaawe liekt deermäd fuul ap dän Firno Situ uut do suebiske un alamanniske Regione. 

In dät germaniske Näiheedendum rakt et uk n Ferskiel twiske do universaliste un foulkiske Gruppen. Foar Anhongere fon dät Universalismus is ju nationoale of etniske Oustammenge nit bepeelend, weertruch älkuneen dät germaniske Näiheedendum annieme kon. Ieuwenske do Universaliste rakt et binnen dät germaniske Näiheedendum uk foulkiske Gruppen. Foar foulkiske (äng. ''folkish'') Gruppen is dät germaniske Näiheedendum bloot ju etniske Religion fon do Germoanen. Bie do foulkiske Gruppen is ju Muugelkaid gratter, dät deerbie uk ekstreemgjuchtse Toachte lieuwje. Wäkke Gruppen tou do Universaliste heere un tou do foulkiske Gruppen is nit altied duudelk, deer ju Definitione foar fuul Näiheedenen striedich un prikkelch sunt.

== Näiheedenske Gruppen ==
[[Bielde:Sveinbjörn Beinteinsson 1991.jpg|thumb|Sveinbjörn Beinteinsson, die fröiere Boas fon ju isloundske ''Ásatrúarfélagið''.]]
Do grattere Gruppen fon germaniske Näiheedenen sunt:
*Do ängelskbaalende Lounde
** Fereende Köönichriek
***Odinist Fellowship
***Odinic Rite
**Fereende Stoaten fon Amerikoa
***Ásatrú Alliance
***Asatru Folk Assembly
***The Troth
*Skandinavien
**Ásatrúarfélagið
**Åsatrufellesskapet Bifrost
*Do düütskbaalende Lounde
**Eldaring
**Germanische Glaubens-Gemeinschaft
*Niederlounde un Flandern
**Nederlands Heidendom
**Werkgroep Traditie

In Spanien is ju Gruppe ''Comunidad Odinista de España-Asatru'' in dät Jier 1981 apgjuchtet. Ju heert uk tou dät germaniske Näiheedendum, wilst Spanien nit tou do Lounde reekend wäd, weer do Ljuude een fon do [[Germaniske Sproaken|germaniske Sproake]] baale. Jo basierje sik ap dät gotiske Äärwskup fon dät modärne Spanien.

== Symbolik ==
[[Bielde:A copy of the Thor's hammer from Skåne - Nachbildung des Thorshammers von Skåne 02.jpg|thumb|Die Mjölnir.]]
[[Bielde:Valknut-Symbol-borromean.svg|thumb|left|Valknut]]
Dät maast bekoande Symbool fon do germaniske Näiheedenen is dän Hoomer fon [[Thuner]] (die &quot;Mjölnir&quot;). Dät Symbool wuude in dät fröie [[Middeloaler]] fon heedenske Wikinge dreegen, un bie argeologiske Uutgreeuwengen sunt ferskeedene fon sukke Hoomere fuunen. Die Mjölnir wäd fon fuul germaniske Näiheeden dreegen as Symbol fon hiere Gloowen. Me sjucht dät uk in ju Musikszene (t.B. Gothic, Heavy Metal).

Die Walknätte bestound uut njuugen Houke (tjo Tjokaante) un skuul n Symbool weesen fon do njuugen Waarelde. Dät is n Symbool fon Woodan un symbolisiert bie do germaniske Näiheedenen Wiesegaid un Kraft. Die Walknätte stuude ap oolde skandinaviske Steene oubildet, maastens in n Touhoopehong mäd Woodan. Die Walknätte wäd deeruume uk wäil Woodansknätte naamd. Dät Teeken wäd nit bloot fon heedenske Gruppen bruukt.

Ju [[Irminsul]] waas bie do foarkristelke germaniske Foulke n Kultobjekt. Ju heert typologisk tou n Waareldboom in ju germaniske Mythologie. So as moor heedenske Symboole wäd ju Irminsul misbruukt in foulksnationoale Gruppen. Foarallen in Düütsklound sunt do Runetäkste n ekstreemgjuchts Teeken, deerbuuten wäide do Runen maastens mäd dät oolde Heedendum ferbuunen.

== Literatuur ==
* René Gründer: ''Blótgemeinschaften : eine Religionsethnografie des &quot;germanischen Neuheidentums&quot;'' (Grenzüberschreitungen, Bd. 9). 2010, ISBN 978-3-89913-798-9.
* Kveldúlf H. Gundarsson u. Kurt Oertel (Hrsg.): ''Ásatrú. Die Rückkehr der Götter.'' 2012, ISBN 978-3-939459-63-7.
* James Hjuka Coulter: ''Germanic Heathenry.'' 2003, ISBN 1-4107-6585-7
* Mark Puryear: ''The Nature of Asatru.'' 2006, ISBN 0-595-38964-3
* Andrea Haugen: ''Die Alten Feuer von Midgard.'' 2003, ISBN 3-935684-01-0.
* Géza von Neményi: ''Götter, Mythen, Jahresfeste – Heidnische Naturreligion.'' 2004, ISBN 3-89423-125-4.
* Fritz Steinbock: ''Das heilige Fest. Rituale des traditionellen germanischen Heidentums in heutiger Zeit.'' 2004, ISBN 3-938432-00-4.

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
*[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/paganism/subdivisions/heathenry_1.shtml Artikkel fon ju BBC uur dät Heedendum] &lt;small&gt;''ängelsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.spiegel.de/reise/fernweh/asatru-religion-in-island-weisheit-der-wikinger-a-697023.html Artikkel uur ju Asatru-Religion in Ieslound] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.asentr.eu/ asentr.eu] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ heidnische-gemeinschaft.de] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.nederlandsheidendom.nl/portaal/ Heedensk Portoal] &lt;small&gt;''niederloundsk''&lt;/small&gt;

'''Organisatione'''
* [http://comunitaodinista.org/ Comunità Odinista]
* [http://www.bc-freehold.org/ Heathen Freehold Society]
* [http://www.aetaustralia.org/ Assembly of the Elder Troth]
* [http://freyasfolk.org/ American Vinland Association]
* [http://www.norroena.org/ The Norroena Society]
* [https://web.archive.org/web/20070928190555/http://www.germanicheathenfellowship.org/ The Germanic Heathen Fellowship]
* [http://www.heidendom.nl/ Nederlands Heidendom]
* [http://www.odinic-rite.de/ Germanisches Heidentum]
* [http://www.germanische-glaubens-gemeinschaft.de/ Germanisches Glaubens-Gemeinschaft]
* [http://www.artglaube.de/ Nordische Zeitung]
* [http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ Heidnische Gemeinschaft]
* [http://www.rabenclan.de/ Rabenclan]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Heedendum]]</text>
      <sha1>31fc5e1axc02ojawh81gj5nnww86pef</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121089</id>
      <parentid>121088</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:37:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Geskichte */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22257" xml:space="preserve">[[Bielde:Sigurblót 2009.JPG|thumb|Offerritual ap Ieslound (2009).]]
Dät '''Germaniske Näiheedendum''' (uk wäil '''Heedendum''') is n Wieraplieuwjen fon dät oolde germaniske [[Heedendum]], wät foar ju [[Kristianisierenge]] ju ienheemiske Natuurreligion fon do Germoanen waas. Bie dät germaniske Näiheedendum sunt ju [[Kultuur]], ju [[Mythologie]] un ju Gloowenswaareld fon do Germoanen wichtich. Do Gloowensfoarstaalengen un Sweerpunkte fon do Foulgere konnen gjucht fuul ferskiele. 

Germaniske Näiheedene lieuwje foarallen in do germanisksproakige Lounde, as Midden-Europa, do britiske Ailounde, [[Skandinavien]], [[Noudamerikoa]] un [[Australien]]. Ap [[Ieslound]] is Ásatrú n stoatelk anärkoande Religion.

== Begriepsdefinitionen ==
Et rakt fuul ferskeedene Begriepe foar ferskielende Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. So rakt et Begriepe do spezifisk mäd een Gruppe touhoope hongje, wilst uur Begriepe foar n gratter Spektrum bruukt wäide. In dät Jier 1997 wuude in n Artikel fon dät Tiedskrift ''Pagan Dawn'', ferskeedene Begriepe benaamd do moor of minner früünd toununner sunt. N poar fon sukke Begriepe wieren ''Nordiske Tradition'', ''Nordiske Sitte'', ''Ásatrú'', ''Odinismus'', ''Germanisk Paganismus'' un ''Teutoniske Religion''.

Algemeen (sowäil fon Laien as uk in ju Fäkliteratuur) wäd dän Begriep '''Germanisk (Näi-) Heedendum''' bruukt as n Sammelbegriep foar aal do Gjuchtengen binnen dät germaniske Näiheedendum. Uum spezifiske kulturelle Gjuchtengen of religiöse Sweerpunkte binnen dät germaniske Näiheedendum tou benaamen wäide uur Begriepe bruukt. 

Ju Etymologie fon dät Adjektiv '''heedensk''' (ooldhoochdüütsk: ''heidan'', ooldängelsk: ''hæðen'', ooldnordisk ''heiðinn'') gungt wieruume ätter ju gotiske Foarm ''*haiþi'' of ''haiþno'', wät uut ju gotiske [[Biebel]] fon Wulfila kuumt. Dät Adjektiv is nit ouleeden fon ju Heede-Loundskup, man gungt wierumme ätter dät armeniske Leenwoud ''hethanos'', dät uk wier ouliend is fon dät griechiske Begriep ''ethnos''. Däälich tjuudet me mäd Heedendum maastens do nit-abrahamitiske Religione an.

== Geskichte ==
[[Bielde:Þingblót 2009.jpg|thumb|Ásatrú ap Ieslound unnerwaiens ätter n Þingblót]]
In dät 19. Jierhunnert koom näie Interesse foar dät Gloowen fon do oolde Germoanen. Interesse foar ju foarkristelke germaniske Kultuur waas foarallen dät Resultoat fon ju [[Romantik]]. In dät äddere 20. Jierhunnert wuuden ferskeedene näiheedenske Organisatione gruunded. Deerbie wieren uk okkulte Gruppen aktiv. In do 1930er Jiere wuude dät germaniske Näiheedendum unner dän Noomen 'Odinism' in Australien bekoand as Gloowe. 

In Nazi-Düütsklound wuude dät germaniske Näiheedendum fon ju Regierenge as Propagandamiddel bruukt. In ferskeedene Bouke, do hääruutroat wuuden sunt fon do Nazi's, wuuden do Moanskene motivierd uum dät Midwinterfäst un Midsuumerfäst tou fierjen. Ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', ju fon 1912/1913 bit tou 1964 aktiv waas, häd fersoacht dät Kristendum uut Nazi-Düütsklound tou ferdrieuwen, man do Nazi's wieren deer nit mäd ienfersteen. 

N näi Wieraplieuwjen fon dät germaniske Näiheedendum waas in do leete 1960er un äddere 1970er Jiere. Gruundloage foar dät näie Wieraplieuwjen wieren Folklore un historisk Unnersäikenge insteede fon Mystifizierenge un Spekulatione. Ap Ieslound wuude ju näiheedenske Organisation ''Ásatrúarfélagið'', ju fon Sveinbjörn Beinteinsson apgjucht wuude in dät Jier 1972, fon dän Stoat as offizielle Religion anärkoand. Däälich häd dän ''Ásatrúarfélagið'' 2.093 Foulgere.&lt;ref&gt;[http://asatru.is/ Websiede fon Ásatrúarfélagið]&lt;/ref&gt;

In Düütsklound wuude ju ''Heidnische Gemeinschaft'' 1985 apgjucht fon Géza von Neményi. 1991 foulgede ju ''Germanische Glaubens-Gemeinschaft'', wäkke uut ju HG äntstuude. In do 1980er un 1990er Jiere ärskeenen ferskeedene Organisatione, do sik ap dät germaniske Näiheedendum beluuke. In Düütsklound rakt et siet dän Twäide Waareldkriech Diskussione uur dät germaniske Näiheedendum un ekstreemgjuchtse Gruppen. Do maaste näiheedenske Gruppen sätte sik deerjuun, un hääbe neen Kontakt tou sukke Organisatione.

In dän Suumer fon 2000 wuude in do Niederlounde dät ''Nederlands Heidendom'' apgjucht. Ju ''Forn Siðr - Asa- og Vanetrosamfundet i Danmark'' wuude apgjucht ap n 15. November 1997, un wuude ap n 6. November 2003 fon dät däniske Säärkenministerium offiziell as Gloowensmeenskup anërkoand. Ap n 3. April 2006 wuude mäd dät ''Reykjavíkurgoðorð'' n twäide Asengloowensmeenskup fon dän isloundske Stoat anärkoand. Dät ''Reykjavíkurgoðorð '' wuude fon Jörmundur Ingi Hansen, n fröieren 'Allsherjargoði' fon ju ''Ásatrúarfélagið'', gruunded.

== Bouke un Täkste ==
[[Bielde:Edda.jpg|thumb|Ju [[Edda]]]]
Ju [[Edda]] is foar do maaste germaniske Näiheedene een fon do maast bruukte Wällen. Et rakt two Edda's, ju Läidere-Edda un ju Snorra-Edda (Prosa-Edda). Ju Läidere-Edda fertält in Stäfriemläidere fon do Godde un do Hälde. Ju Snorra-Edda is eegentelk n Leerbouk foar Skalden. In ju Snorra-Edda rakt et ne Beskrieuwenge fon ju germaniske Goddewaareld. Fon aal do Eddaläidere ferskielt „Dät Läid fon de Hooge“ (ooldnordisk: ''Hávamál'') fon do uur Läidere truch sien mythologiske Elemänte un Wiesegaide, do der ferskeedene ethiske Orientierengen muugelk moakje. Foar fuul germaniske Näiheedene is dät ooldängelske Hälderiemsel Beowulf ne Wälle wier foarkristelke Apfoatengen in beskreeuwen sunt. Dät Hildebrandsläid uut dät 9. Jierhunnert is ne Fereerenge foar do Foaroolden. So rakt et moor foarkristelke Täkste un Bouke, mäd heedenske Elemänte, do fon germaniske Näiheedene studierd wäide. N Deel fon do heedenske Fertällengen sunt uurlääwerd in [[Runen]]skrift.

Bie do Bouke un Täkste, do in ju [[Kristianisierenge|Kristianisierengstied]] kuume of deerätter skrieuwen sunt, oachtje germaniske Näiheedene ap do heedenske Elemänte. Ju Edda is t.B. in dät 13. Jierhunnert skrieuwen. Dät kon also weese, dät deer neen heedenske, man kristelke Elemänte oane stounde. Wan dät dan uum ju Fereerenge fon do Foaroolden gungt, dan kon me deer maastens wisse fon weesen, dät et uum ne heedenske Geskichte gungt. Bie Seeken so as Skeeld un Buuse kon me deer maastens wisse fon weesen dät et uum ne kristelke Geskichte gungt.

Dan rakt et uk noch Beskrieuwengen fon do oolde foarkristelke Germoanen uut ju foarkristelke Tied. Two Biespile deerfon sunt ju Germania fon Tacitus un ju Gesta Danorum fon Saxo Grammaticus. Tacitus häd foar sien Wierk Germania ju nordiske Sagaliteratuur un Foulkssoagen konsultierd. Ju Gesta Danorum wuude skrieuwen uum dät Jier 1200 un rakt n Uursicht fon ju dänisk-nordiske Godde- un Häldeuurlääwerengen. Do Godde wäide as Moanskene, do in ju Foartied lieuwden, beskrieuwen un ferljoose deertruch hiere mythologiske Karakter. Hie behondelt foar n Deel dosälge Mythen as ju Edda, so as toun Biespil Baldur sin Dood, man do Fertällengen ferskiele daach düütelk fon ju Edda.

Läästens rakt et Bouke, do nit uut ju foarkristelke Tied sunt, man daach ju foarkristelke Tied beskrieuwe. Dät sunt tou Biespil archeoliske Bouke, do dät foarkristelke Lieuwend fon do Germoanen beskrieuwe, un deermäd ne Bielde reeke fon ju Lieuwendswaareld fon do oolde Germoanen. Uk Foulkssoagen, do der leeter apskrieuwen wuuden sunt, wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt, wan do ne Ferbiendenge mäd ju foarkristelke germaniske Lieuwendswaareld reeke. Dät sunt maastens oolde Foulkssoagen, do fon Wietenskuppere apskrieuwen wuuden sunt. Sukke Wietenskuppere hääbe sukke [[Fertälstere]] heerd fon oolde Ljuude, un disse oolde Ljuude hääbe do Fertälstere heerd fon hiere oaine Foaroolden. Do Wietenskuppere konnen apgruund fon ferskeedene Elemänte in sukke Geskichte bestimme, of do uk wuddelk oold sunt. Moonige heedenske Elemänte uut sukke Fertälstere wäide fon germaniske Näiheedenen bruukt uum ju foarkristelke Waareld fon do Germoanen beeter tou ferstounden.

== Inhoold fon dät germaniske Näiheedendum ==
Foar do germaniske Näiheedenen is dät oolde germaniske Heedendum n Äärwskup, weer jo sik mäd ferbuunen fäile, un wät jo Däälich wier belieuwje wollen. Foar n Deel fon do Näiheedenen is dät bloot ne kulturelle Beweegenge weer bepeelde Traditione tou heere. N uur Deel wol jädden ju oolde Religion, so fier dät gungt, rekonstruierje. Oolde Bouke un Täkste uut foarkristlike Tiede bruuke do Näiheedenen uum fon dät oolde Heedendum tou leeren. Bepeelde Seeke uut sukke Skrifte wäide uk ferweendet in dät germaniske Näiheedendum. Dät konnen do njuugen oolde moraliske Ideale weesen so as Moud, Tjoue, Weerhaid, Eere, Oainständegaid, Gastfjuntelkaid, Tucht, Fliet un Uutduur.

=== Godewaareld ===
[[Bielde:Nordiska gudabilder vid julgille.jpg|thumb|N näiheedensk Altar mäd ferskeedene Godhäide.]]
Nit aal do germaniske Näiheedenen leeuwe an do Gode. Et rakt uk Näiheedenen, do dät germaniske Näiheedendum bloot as ne Subkultuur betrachtje. Wan do fereerd wäide, dan sunt dät foarallen [[Woodan]], [[Thuner]], [[Tyr]], [[Freya]] un Frigg. Foar do Gode rakt et ferskeedene Noomen. Oafte wäide do nordiske Noome bruukt, man mongelse uk do ooldängelske, ooldfräisk of oolddüütske Noomen. 

Ju Godewaareld läit sik ferdeele in do Asen (Æsir) un do Wanen (Vanir), dät sunt do Geslächte fon do Gode. Do Wanen sunt do oolde Gode un do Asen sunt do junge Gode. Ätter n mythologisken Kriech fon do Wanen juun do Asen ferljoose do Wanen un do wuuden apnuumen in dät Geslächt fon do Asen. 

Do maaste bekoande Gode sunt:
*[[Woodan]] (Ooldfräisk: Weda) is Baabe fon aal do Asen, un wäd uk dän Haudgod naamd. 
*[[Thuner]] is dän Grummelgod. Hie is die Suun fon Woodan un Jörð un heert tou do Asen.
*Freyr is n Noome fon n Fruchtboargaidgod. Hie heert tou do Wanen. Dät hondelt sik sicher um n tabuisierte Noome fon n God, weerfan die Noome sälwin nit bekoand is of nit bruukt wäd.
*[[Freya]] is n Noome fon n Fruchtboargaidgodin. Ju heert tou do Wanen. Ju läit n Haaldeel fon aal do gefaalen Hälde ätter Folkwang kuume, do uur gunge ätter Walhalla.
*Frigg is Woodan sien Wieuw.
*Tyr is die God foar Kriech un Gjucht. Sien gjuchterhound is oubieten truch n Wulf.
*Loki is as n Riese ap ju Waareld keemen, un wuude leeter Bloudbruur mäd Woodan. Hie is God fon dät Fjuur un n List. 
*Balder is ätter ju Prosa-Edda n Suun fon Woodan un Frigg. Mäd sien Moanske Nanna häd hie dän Suun [[Forsite]]. In ju [[fräiske Mythologie]] spielt Forsite ne wichtige Rulle. 

Ieuwenske do Gode rakt et noch do ''Jötun'' of Riesen. Disse Riesen konnen goddelke Krääfte hääbe. Et rakt ferskeedene Riesen wäkke fjuntelk of nit fjuntelk juunuur do Gode un Moanskene sunt. Do unfjuntelke Riesen wäide altied fon Thuner bekämped.

=== Fäste ===
Et rakt bie do germaniske Näiheedenen ferskeedene Apfoatengen uur do Fästdeege. Do Fäste spielje oawers ne wichtige Rulle in dät germaniske Näiheedendum. Foarallen dät Midsuumerfäst un Midwinterfäst wäide däälich fon bolde aal do heedenske Gruppen fierd.

In ju Snorra-Edda sunt tjo Offerfäste beskreeuwen: dät Midsuumerofferfäst, n Offerfäst ätter dän Aaden, un n Midwinterfäst.

Do maast bekoande un grootste Fäste in dät modärne germaniske Heedendum sunt:

{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot;
|- 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Fäst
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Dai 
! style=&quot;background-color: #ffd700&quot; | Inhoold of Betjuudenge
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Foarjiersfäst || align=&quot;left&quot; | Februoar, Meerte of April || align=&quot;left&quot; | Dät Foarjiersfäst wäd ap ferskeedene Wiesen un an ferskeedene Deege fierd.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Moaifäst || align=&quot;left&quot; | An dän Begin fon de Moaimound || align=&quot;left&quot; | Fruchtboarkaidsfäst. Dän Begin fon de Suumer.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Midsuumerfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Juni || align=&quot;left&quot; | Suumersunnenweende, ju kuutste Noacht fon dät Jier.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Aadentonkfäst || align=&quot;left&quot; | Begin August|| align=&quot;left&quot; | Offerfäst uum tou tonkjen foar dän Aaden.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Häärstfäst || align=&quot;left&quot; | Fulmoune in dät 10. Mound (Lunarkalänner) || align=&quot;left&quot; | Dän Begin fon de Winter.
|- align=&quot;right&quot;
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ececec&quot;|Middewinterfäst of Julfäst || align=&quot;left&quot; | 21. Dezember || align=&quot;left&quot; | Wintersunnenweende, ju loangste Noacht fon dät Jier. Bie Middewinterfäst of Julfäst wäd dät näie Jier fierd. 
|}

=== Rituale ===
N ''Blót'' is dät ritual Sloachtjen mäd ferskielende Kulthondelenge, wät tou n Fereerenge fon do [[God]]e tjoont. Dät wuude fröier fon do oolde Heedenen fierd as n Fäst. Wan me dät Woud 'Blót' uursät kricht me &quot;Bloud&quot; ap Seeltersk. In foarkristelke Tiede heerde dät Sloachtjen tou n Middenpunkt fon dät Ritual. Do germaniske Näiheedenen moakje dät nit. Do fierje dän Blót buuten in de Natuur, weerbie foarallen Ieten en Drinken wichtich is.

Dät ''Sumbel'' is n Drinkritual of Drinkfäst foar do Gode. Dät Ritual wäd in n Fästhalle hoolden. Do wichtichste Elemänte fon dät Sumbel sunt dät drinken fon Bier of Met uut n Drinkhouden, do Deelniemere skälle ferskielende Sweere un Eede uutspreeke, un dät uutdeelen fon Gifte.

''Seiðr'' of ''Seidr'' sunt &quot;Zauberei&quot; of &quot;Häksenoarbaid&quot;. Bie do germaniske Näiheedenen rakt et nit fuul Foulgere, do sik mäd Seidr beskäftigje. Uut dät germaniske Näiheedendum äntstuude Wicca, n näireligïose Beweegene wäkke Seiðr of Seidr as Middel bruukt.

=== Kultsteeden ===
Foar germaniske Näiheedenen sunt bepeelde Steeden gans wichtich. Sukke Steeden sunt maastens besunnere Steenformatione of Bierichtoppe, Woolde mäd bepeelde Boomsoarten, un wäkke Steeden, do fon sukke Gruppen as Kraftsteeden betrachtet wäide. Foarallen bie heedenske Fäste kuume germaniske Näiheedenen ap sukke Steeden touhoope. Biespile fon sukke Kultsteeden sunt do [[Externsteine|Externsteene]] in dät [[Teutoborger Woold]], bie dän Questenbierich in dän [[Harz]], dät ganse Äilound [[Hälgelound]], un bie do Hüünegreewe so as in dän [[Hümmling]] of in [[Drenthe]].

== Gloowensgjuchtengen ==
[[Bielde:Neopagan graveyard.JPG|thumb|N näiheedensk Säärkhoaf in Ieslound.]]
Dät Woud Heedendum wäd däälich fon ferskeedene Moanskene bruukt, uum hiere Religion mäd an tou tjuuden. Do Näiheedenen hääbe ferskeedene Gloowensgjuchtentengen so as Ásatrú un Folketro. Foar aal do Gloowensgjuchtentengen sunt Tradition, Mythologie, Geskichte un Rituale wichtich. 

„Ásatrú“ kuumt fon dät Woude Áss, wät wiest ap do Æsir, n Godegeslächt. Dät Woud trú betjuudet &quot;Tjoue&quot;, also Ásatrú hat &quot;Tjoue an do Gode&quot; of &quot;Tjoue an do Asen&quot;. Dät Woud wäd in dät 19. Jierhunnert bekoand in do Skrifte fon skandinaviske Nationoalromantiker. Dät Woud „Vanatru“ äntstuude as n Reaktion ap dät Woud Ásatrú, un betjuudet &quot;Tjoue an do Wanen&quot;. Dät Woud „Rokkatru“ ferwiest ätter do Rokkr so as Loki. In do ängelsksproakige Lounde wäd dät Begriep „Odinismus“ bruukt uum dät germaniske Näiheedendum mäd an tou tjuuden, un deer wäd dät Woud uk oafte bruukt as Synonym foar Ásatrú. Odinismus (ouleeden fon Odin/Woodan) betjuudet nit dät et hier gungt um n monoteistiske Variante fon dät Gloowen.

„Folketro“ (Foulksgloowen) is ne Gjuchtenge binnen dät germaniske Näiheedendum, ju Deele fon dät foarkristelke Häideendum so fier as dät gungt rekonstruierje wol. Deerfoar wäd dät oolde Häideendum unnersoacht. Ju Folketro wol ju oolde Religion nit gans rekonstruierje, man Seeke so as hiere Rituale un Fäste basierje ap ju Kunde fon regionale Folklore. Ju Folketro distansiert sik fon Ienfloude uut New Age un Wicca. Ju Folketro wäd uk &quot;Funtrad&quot; naamd, wät ne Oukuutenge is foar &quot;Fundamentalistisk Traditionalisme&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.grolheim.dk/dokumentation/doku/ Grølheims Dokumentationsseite (dänisk)]&lt;/ref&gt;

In äängere Sinne sunt Ásatrú un Odinismus modärne Gloowensgjuchtentengen, do sik basierje ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied. „Forn Siðr“ basiert sik uk ap ju heedenske Religion uut ju Wikingertied, man bie Forn Siðr gungt dät moor uum ju Rekonstruktion apgruund fon ooldiesloundske Soagen un Mythen. „Fyrn Sidu“ ap do britske Ailounde un dän „Firno Situ“ in Suuddüütsklound basierje sik moor ap hiere oaine regionoale Traditione. So as bie uur Gjuchtengen in dät germaniske Näiheedendum hääbe do Anhongere fon ju „Urglaawe“ n breed Spektrum fon Gloowensfoarstaalengen fon dät polytheistiske Rekonstruktionismus. Ju Uurglaawe basiert sik stäärk ap do kontinentoalgermaniske Uurlääwerengen un ju suuddüütske Tradition. Ju Uurglaawe liekt deermäd fuul ap dän Firno Situ uut do suebiske un alamanniske Regione. 

In dät germaniske Näiheedendum rakt et uk n Ferskiel twiske do universaliste un foulkiske Gruppen. Foar Anhongere fon dät Universalismus is ju nationoale of etniske Oustammenge nit bepeelend, weertruch älkuneen dät germaniske Näiheedendum annieme kon. Ieuwenske do Universaliste rakt et binnen dät germaniske Näiheedendum uk foulkiske Gruppen. Foar foulkiske (äng. ''folkish'') Gruppen is dät germaniske Näiheedendum bloot ju etniske Religion fon do Germoanen. Bie do foulkiske Gruppen is ju Muugelkaid gratter, dät deerbie uk ekstreemgjuchtse Toachte lieuwje. Wäkke Gruppen tou do Universaliste heere un tou do foulkiske Gruppen is nit altied duudelk, deer ju Definitione foar fuul Näiheedenen striedich un prikkelch sunt.

== Näiheedenske Gruppen ==
[[Bielde:Sveinbjörn Beinteinsson 1991.jpg|thumb|Sveinbjörn Beinteinsson, die fröiere Boas fon ju isloundske ''Ásatrúarfélagið''.]]
Do grattere Gruppen fon germaniske Näiheedenen sunt:
*Do ängelskbaalende Lounde
** Fereende Köönichriek
***Odinist Fellowship
***Odinic Rite
**Fereende Stoaten fon Amerikoa
***Ásatrú Alliance
***Asatru Folk Assembly
***The Troth
*Skandinavien
**Ásatrúarfélagið
**Åsatrufellesskapet Bifrost
*Do düütskbaalende Lounde
**Eldaring
**Germanische Glaubens-Gemeinschaft
*Niederlounde un Flandern
**Nederlands Heidendom
**Werkgroep Traditie

In Spanien is ju Gruppe ''Comunidad Odinista de España-Asatru'' in dät Jier 1981 apgjuchtet. Ju heert uk tou dät germaniske Näiheedendum, wilst Spanien nit tou do Lounde reekend wäd, weer do Ljuude een fon do [[Germaniske Sproaken|germaniske Sproake]] baale. Jo basierje sik ap dät gotiske Äärwskup fon dät modärne Spanien.

== Symbolik ==
[[Bielde:A copy of the Thor's hammer from Skåne - Nachbildung des Thorshammers von Skåne 02.jpg|thumb|Die Mjölnir.]]
[[Bielde:Valknut-Symbol-borromean.svg|thumb|left|Valknut]]
Dät maast bekoande Symbool fon do germaniske Näiheedenen is dän Hoomer fon [[Thuner]] (die &quot;Mjölnir&quot;). Dät Symbool wuude in dät fröie [[Middeloaler]] fon heedenske Wikinge dreegen, un bie argeologiske Uutgreeuwengen sunt ferskeedene fon sukke Hoomere fuunen. Die Mjölnir wäd fon fuul germaniske Näiheeden dreegen as Symbol fon hiere Gloowen. Me sjucht dät uk in ju Musikszene (t.B. Gothic, Heavy Metal).

Die Walknätte bestound uut njuugen Houke (tjo Tjokaante) un skuul n Symbool weesen fon do njuugen Waarelde. Dät is n Symbool fon Woodan un symbolisiert bie do germaniske Näiheedenen Wiesegaid un Kraft. Die Walknätte stuude ap oolde skandinaviske Steene oubildet, maastens in n Touhoopehong mäd Woodan. Die Walknätte wäd deeruume uk wäil Woodansknätte naamd. Dät Teeken wäd nit bloot fon heedenske Gruppen bruukt.

Ju [[Irminsul]] waas bie do foarkristelke germaniske Foulke n Kultobjekt. Ju heert typologisk tou n Waareldboom in ju germaniske Mythologie. So as moor heedenske Symboole wäd ju Irminsul misbruukt in foulksnationoale Gruppen. Foarallen in Düütsklound sunt do Runetäkste n ekstreemgjuchts Teeken, deerbuuten wäide do Runen maastens mäd dät oolde Heedendum ferbuunen.

== Literatuur ==
* René Gründer: ''Blótgemeinschaften : eine Religionsethnografie des &quot;germanischen Neuheidentums&quot;'' (Grenzüberschreitungen, Bd. 9). 2010, ISBN 978-3-89913-798-9.
* Kveldúlf H. Gundarsson u. Kurt Oertel (Hrsg.): ''Ásatrú. Die Rückkehr der Götter.'' 2012, ISBN 978-3-939459-63-7.
* James Hjuka Coulter: ''Germanic Heathenry.'' 2003, ISBN 1-4107-6585-7
* Mark Puryear: ''The Nature of Asatru.'' 2006, ISBN 0-595-38964-3
* Andrea Haugen: ''Die Alten Feuer von Midgard.'' 2003, ISBN 3-935684-01-0.
* Géza von Neményi: ''Götter, Mythen, Jahresfeste – Heidnische Naturreligion.'' 2004, ISBN 3-89423-125-4.
* Fritz Steinbock: ''Das heilige Fest. Rituale des traditionellen germanischen Heidentums in heutiger Zeit.'' 2004, ISBN 3-938432-00-4.

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
*[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/paganism/subdivisions/heathenry_1.shtml Artikkel fon ju BBC uur dät Heedendum] &lt;small&gt;''ängelsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.spiegel.de/reise/fernweh/asatru-religion-in-island-weisheit-der-wikinger-a-697023.html Artikkel uur ju Asatru-Religion in Ieslound] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.asentr.eu/ asentr.eu] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ heidnische-gemeinschaft.de] &lt;small&gt;''düütsk''&lt;/small&gt;
*[http://www.nederlandsheidendom.nl/portaal/ Heedensk Portoal] &lt;small&gt;''niederloundsk''&lt;/small&gt;

'''Organisatione'''
* [http://comunitaodinista.org/ Comunità Odinista]
* [http://www.bc-freehold.org/ Heathen Freehold Society]
* [http://www.aetaustralia.org/ Assembly of the Elder Troth]
* [http://freyasfolk.org/ American Vinland Association]
* [http://www.norroena.org/ The Norroena Society]
* [https://web.archive.org/web/20070928190555/http://www.germanicheathenfellowship.org/ The Germanic Heathen Fellowship]
* [http://www.heidendom.nl/ Nederlands Heidendom]
* [http://www.odinic-rite.de/ Germanisches Heidentum]
* [http://www.germanische-glaubens-gemeinschaft.de/ Germanisches Glaubens-Gemeinschaft]
* [http://www.artglaube.de/ Nordische Zeitung]
* [http://www.heidnische-gemeinschaft.de/ Heidnische Gemeinschaft]
* [http://www.rabenclan.de/ Rabenclan]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Heedendum]]</text>
      <sha1>0hux3ip9yteci0z0n5u2t3fh2u4m6u5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Natália do Vale</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7941</id>
    <revision>
      <id>121121</id>
      <parentid>120250</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:01:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Wier ju meemoaked häd */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2825" xml:space="preserve">'''Maria Natália Ferreira do Vale''' (bädden&lt;ref&gt;&quot;bädden&quot; is een oold Woud foar &quot;gebooren&quot;&lt;/ref&gt; ap dän [[6. Meerte]] [[1953]] in [[Floriano (Piauí)|Floriano]], [[Brasilien]]) is een [[Brasilien|brasilioanske]] Film- un Tjooter-Deerstaalerinne.
[[File:Natália do Vale.jpg|thumb|230px]]
== Wier ju meemoaked häd ==
=== Filme un Serien ap Wiedkieker ===
* 1975 - ''[[Gabriela (1975)|Gabriela]]'' .... Aurora
* 1975 - ''[[A Moreninha (1975)|A Moreninha]]'' .... Mademoiselle Aimée
* 1976 - ''[[Saramandaia]]'' .... Dora
* 1977 - ''[[Locomotivas]]'' .... Sandra (participação especial)
* 1980 - ''[[Água-Viva (telenovela)|Água-Viva]]'' .... Márcia Mesquita
* 1981 - ''[[Baila Comigo (telenovela)|Baila Comigo]]'' .... Lúcia Toledo Fernandes
* 1982 - ''[[Sétimo Sentido]]'' .... Sandra Rivoredo
* 1982 - ''[[Final Feliz]]'' .... Débora Brandão
* 1984 - ''[[Transas e Caretas]]'' .... Marília Braga
* 1986 - ''[[Cambalacho]]'' .... Andréa Pereira Souza e Silva
* 1987 - ''[[O Outro]]'' .... Laura Della Santa
* 1989 - ''[[Que Rei Sou Eu?]]'' .... Suzanne Webert
* 1993 - ''[[Olho no Olho]]'' .... Débora
* 1995 - ''[[A Próxima Vítima (telenovela)|A Próxima Vítima]]'' .... Helena Ribeiro
* 1997 - ''[[O Amor Está no Ar]]'' .... Júlia Schneider
* 1998 - ''[[Torre de Babel (telenovela)|Torre de Babel]]'' .... Lúcia Prado
* 2000 - ''[[Aquarela do Brasil (minissérie)|Aquarela do Brasil]]'' .... Dulce
* 2003 - ''[[Mulheres Apaixonadas]]'' .... Sílvia Ferreira Lobo
* 2004 - ''[[Começar de Novo (telenovela)|Começar de Novo]]'' .... Letícia Pessoa Karamazov
* 2006 - ''[[Páginas da Vida]]'' .... Carmem Fragoso Martins de Andrade
* 2008 - ''[[Negócio da China]]'' .... Dra. Júlia Dumas
* 2009 - ''[[Viver a Vida (telenovela)|Viver a Vida]]'' .... Ingrid Guimarães Machado
* 2011 - ''[[Insensato Coração]]'' .... Wanda Brandão&lt;ref name=&quot;Insensato Antonio e Natália&quot;&gt;http://redeglobo.globo.com/novidades/novelas/noticia/2010/10/insensato-natalia-do-vale-e-antonio-fagundes-vivem-um-casal-em-crise.html&lt;/ref&gt;
* 2012 - ''[[Salve Jorge]]'' .... Aída Flores Galvão
* 2014 - ''[[Em Família]]'' .... Chica (Francisca Proença Fernandes)&lt;ref&gt;{{citar web|url=http:/www.teledramaturgia.com.br/tele/emfamiliaq.asp|título= Em Família (elenco) - Teledramaturgia|acessodata=11 de janeiro de 2014|autor=teledramaturgia.com.br}}&lt;/ref&gt;

=== Kino ===
* 1981 - ''Kilas, O Mau da Fita'' .... Lily-Bobó
* 1983 - ''[[Pra Frente Brasil]]'' .... Marta
* 2007 - ''[[Polaroides Urbanas]]'' .... Paula

=== Tjooter ===
* 1978 - ''Bonifácio Bilhões''
* 1979 - ''A Calça'' - Luisa
* 1979 - ''Roda Cor de Roda''
* 1990 - ''[[A Partilha]]'' - Selma
* 2000 - ''A Vida Passa'' – Selma
* 2002 - ''Capitanias Hereditárias'' – Stella

== Foutnooten ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Filmspieler]]
[[Kategorie:Brasilien]]</text>
      <sha1>kgf9qkqqcmagkq9xabrw930c4hm4yfd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rafael Cardoso</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8327</id>
    <revision>
      <id>121130</id>
      <parentid>120557</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:19:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kino */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1890" xml:space="preserve">'''Rafael Cardoso''' (tou Waareld keemen ap dän [[17. November]] [[1985]]&lt;ref&gt;http://www.telehistoria.com.br/canais/biografia.asp?idConfiguracao=5883&lt;/ref&gt; in [[Porto Alegre]], [[Brasilien]]) is aan [[Brasilien|brasilioansken]] Film- un Tjooter-Deerstaaler.

== Wier hie meemoaked häd ==
=== Filme un Serien ap Wiedkieker ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; align=&quot;center&quot;
! Ano
! Título
! Papel
! Ref.
|-
| [[2007]]
| [[Pé na Porta]]
| Rafael
|  -
|-
| [[2008]]
| [[Beleza Pura]]
| Klaus Amarante
|&lt;ref name='belezapura'&gt;http://ego.globo.com/Gente/Noticias/0,,MUL1125182-9798,00-RAFAEL+CARDOSO+GANHA+QUILOS+PARA+PERSONAGEM+QUE+VIVE+INCESTO+COM+IRMAO.html&lt;/ref&gt;
|-
| [[2009]]
| [[Cinquentinha]]
| Eduardo
|  -
|-
| [[2010]]
| [[Ti Ti Ti]]
| Jorgito Bianchi
|&lt;ref&gt;http://redeglobo.globo.com/novidades/novelas/noticia/2010/06/ti-ti-ti-rafael-cardoso-e-fernanda-souza-vivem-casal-de-namorados.html&lt;/ref&gt;
|-
| [[2011]]
| [[A Vida da Gente]]
| Rodrigo Macedo
|&lt;ref name='comecoaofim'&gt;http://redeglobo.globo.com/novidades/novelas/noticia/2011/08/vida-da-gente-direto-da-argentina-ana-beatriz-nogueira-apresenta-eva.html&lt;/ref&gt;
|-
| [[2012]]
| [[Lado a Lado]]
| Alberto Camargo Assunção Filho (''Albertinho'')
|&lt;ref&gt;http://g1.globo.com/globo-news/noticia/2012/08/rafael-cardoso-vivera-um-playboy-de-epoca-na-novela-lado-lado.html&lt;/ref&gt;
|-
|}

=== Kino ===
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; align=&quot;center&quot;
! Ano
! Título
! Papel
! Notas
! Ref.
|-
| [[2009]]
| [[Do Começo ao Fim]]
| Thomás
| -
|
|-
|}

== Foutnooten ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Filmspieler]]
[[Kategorie:Brasilien]]</text>
      <sha1>2olqhsvcrgf8nlucx0x7cdr497lywwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Universität Tübingen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8533</id>
    <revision>
      <id>121102</id>
      <parentid>120291</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:46:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="817" xml:space="preserve">[[Bielde:Bursa-tuebingen-2012-from-southeast.jpg|thumb|Universität Tübingen (2012)]]

'''Universität Tübingen''' ([[Düütsk]]: ''Eberhard Karls Universität Tübingen'') is ju [[Universität]] fon [[Tübingen]], in dät Buundeslound [[Baden-Würtembierich]]. Ju wuude ap 1477 gruunded und häd mädnunner moor as 27.000 Studente.

== Professore und Studente ==
* [[Friedrich Hölderlin]], Dichter
* [[Walter Jens]], Skriftstaaler un Uursätter
* [[Johannes Kepler]], Astronom
* [[Fuad Rifka]], Dichter un Uursätter

== Weblinks ==
{{CommonsLittik|Category:University of Tübingen}}
* [http://www.uni-tuebingen.de uni-tuebingen.de] 

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

{{Normdaten|TYP=k|GND=36187-2|VIAF=139290790}}

[[Kategorie:Universität|Tübingen]]
[[Kategorie:Baden-Würtembierich]]
[[Kategorie:15. Jierhunnert]]</text>
      <sha1>b12yp4m9uhybo0npwm7gdioz6xk0d8f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sark</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8551</id>
    <revision>
      <id>121116</id>
      <parentid>120229</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:57:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2847" xml:space="preserve">[[Bielde:Sark-aerial.jpg|thumb|right|250px|Sark uut ju Lucht, mäd Brecqhou unner gjuchts]]

:''Düssen Artikkel is grootdeelich een Uursättenge in Tonk fon [[:de:Sark|dän düütske Artikkel deer tou]].''

'''Sark''' ''(Ängelske Noome, uutboald [sɑːk]; Standard-Frantsöösk '''Sercq''' [sɛʀk], Sèrtchais '''Sèr''' [sɛʀ])'' is mäd 5,5 km² Flakte ju fjoodgrootste fon do Kanoal-Ailounde. Dät fon 600 Ljuude bewoonde Ailound heert tou ju Foogdäi (bailwick) Guernsey. Do Kanoalailounde sunt nit Deel fon dät [[Fereende Köönichriek]] noch Kroun-Kolonien, man as Kroun-Oaindum (ängelsk: ''crown dependencies'': Foogdäie Guernsey un Jersey) fluks ju britiske Kroune unnerstoald. Wäästelk, tichte-bie in ju Noaberskup, lait dät politisk tou Sark heerende litjere Ailound [[Brecqhou]], deerfon do Oainere jädden uunouhongich fon Sark wäide moaten.

Sark wäd toumäts as „lääst Bolwierk fon dän [[Feudoalismus]]“&lt;ref&gt;[http://www.welt.de/wams_print/article4060435/Gallisches-Dorf-im-britischen-Aermelkanal.html Artikel in der „Welt“ vom 5. Juli 2009]&lt;/ref&gt; beliekteekend, dät oaber fergeene Jiertjaand tou ju „Demokratie“ uurgeen weese skäl. „Bit foar nit so loange Tied, bit 2008, uum niep tou baalen, wuden do Sarkees [...] fon dän lääste Feudoalstoat fon [[Europa]] behäärsked.“&lt;ref&gt;[http://www.faz.net/aktuell/reise/insel-im-aermelkanal-sark-und-wie-es-die-welt-sah-11915958.html Artikel der FAZ vom 6. Oktober 2012].&lt;/ref&gt; Indäid is dät Leen hier - un dät häd sik bit däälich tou nit uurd - ju oankelde Foarm fon Lound-Besit; „äächt Gruundoaindum rakt dät nit“.&lt;ref&gt;''&quot;There is no true freehold&quot;'' – {{Cite web|url=http://www.sark.co.uk/island-life/|accessdate=2013-06-01|title=Offizielle Website}}&lt;/ref&gt; Man ju wuddelke Wichtegaid häd Seeke fon Refoarmen in't fergeene Jiertjaand weesen; in't Besunnere bestimt dät sänt do fäärme demokroatiske Köäre in [[2008]] nit moor ju Touhoopesättenge fon dät Ailound-Parlemänt.

Wilst die grootste Deel fon ju Befoulkenge ätter dät [[Ängelske Sproake|Ängelske]] uurgeen is, konnen bloot min Ljuude ju oolde Toal fon Sark baale, dät [[Sèrtchais]] ''(Standard-Frantsöösk: &quot;Sèrcquiais&quot;)''. Dät honnelt sik uum een normannisk-frantsööske Baalwiese, ju besunners mäd dät [[Jèrriais]] fjuund is, dät ap [[Jersey]] (Jèrri) boald wäd. Aaldät dät Ailound heel un aal nit groot is, deelde sik dät Sèrtchais aleer in two Baalwiesen. Fääre lät sik mongs uk noch kanne, dät do Normannen &quot;Noudmonljuude&quot; wieren un uurspröänelk een Noudgermaniske Toal boalden: So lät sik die Noome fon dät litje Noaber-Ailound, Brecqhou, as romanisierde Foarm fon ooldnoudisk &quot;Brekkaholm&quot;, ferkloorje, dät so ful as &quot;Ailound mäd oubreekene Kuste&quot; betjudt.

== Wällen un uur Foutnooten ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Kanoal-Ailounde]]</text>
      <sha1>qv223i56acq6nz01uddv1i2ew977yvh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Grote Skoule fon't Seelterlound</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8814</id>
    <revision>
      <id>121072</id>
      <parentid>119993</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:27:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="824" xml:space="preserve">[[Bielde:Schulezentrum Saterland - Vorderfront.jpg|thumb|Dät Bouwierk fon ju Grote Skoule fon't Seelterlound.]]

Ju '''Grote Skoule fon't Seelterlound''' ([[Düütsk]]: ''Schulzentrum Saterland'') is ne algemene Skoule in [[Roomelse]]. Ju Skoule bestound uut ne Haudskoule un ne Realskoule. Siet 2007 wäd dät Bauwierk fon ju grote Skoule deeld mäd dät oainständige [[Laurentius-Siemer-Gymnasium]]. In dät Skouljier 2012/13 roate et 660 Skoulere in ju Grote Skoule fon't Seelterlound.

Ju Skoule wude 1971 gruundet, man ju Geskichte fon do Foarlopere fon disse Skoule gungt weerume ätter dät Jier 1613.

== Webferbiendengen ==
*[https://web.archive.org/web/20131229042845/http://www.sz-saterland.de/cms/ Websiede fon ju Grote Skoule fon't Seelterlound]

{{Wälle|Angoawe=
&lt;references/&gt;
}}

[[Kategorie:Seelterlound]]</text>
      <sha1>7lorfxuxv5ifmc71wddq77b8ejt8ai2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Łobez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9414</id>
    <revision>
      <id>121126</id>
      <parentid>120171</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:06:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Łobez - seenivo */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5206" xml:space="preserve">{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;1&quot; style=&quot;float:right; empty-cells:show; margin-right:0em; margin-left:1em; margin-bottom:0.5em; background:#e3e3e3; font-size:90%&quot; 
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;cef2e0&quot; | &lt;font size=&quot;+1&quot;&gt; Łobez
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot; |[[Bielde:Lobez main street.jpg|280px]]
|-
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;cef2e0&quot; | Lokation in Polen en Europa
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
! align=&quot;center&quot; | [[Bielde:Łobez-Polska.png|center|80px]] || 
[[Bielde:Europe location POL.png|center|120px]]
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
! align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt; &lt;br /&gt;&lt;/small&gt; ||&lt;small&gt; Tiedsone :&lt;br /&gt; [[UTC]] +1/Suumer UTC +2&lt;/small&gt;
|-
|- bgcolor=&quot;cef2e0&quot; 
! Flagge !! Woapen 
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
! align=&quot;center&quot; | [[Bielde:POL Łobez flag.svg|center|90px|Flag of Łobez]] || 
[[Bielde:POL Łobez COA.svg|center|60px|Wapen fan Łobez]]
|-
!colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;cef2e0&quot; | Basisdoaten
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Besirk'''  || 12.84&amp;nbsp; km² &lt;small&gt; Stääd &lt;/small&gt;
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Ienwoonere'''  ||10,409&lt;ref&gt;Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2015, stan na 01.01.2015.[http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2015-r-,7,12.html]&lt;/ref&gt;  &lt;small&gt;  (2015) &lt;/small&gt;
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Ienwoonere per km²'''  || 811
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''seenivo'''  || 56-94 m
|-
!colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;cef2e0&quot; | Regierenge
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Lound'''  || [[Polen]] [[Bielde:Flag of Poland.svg|border|25px]]
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Bundeslound'''  || Łobez
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Ferwaltenge'''  || 
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Buurmäster'''  || [[Piotr Ćwikła]]  &lt;small&gt; sänt 2014 &lt;/small&gt;
|-bgcolor=&quot;#FFFFFF&quot;
|'''Webside'''  || [http://www.lobez.pl Łobez]
|}

'''Łobez''' is ne Stääd in dät Noudwäästen fon [[Polen]]. Ju Stääd häd 10.409 Ienwoonere (2015). Truch ju Stääd fljut ju [[Rega]].
== Ienwoonere ==
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:420 height:320
PlotArea = left:50 right:20 top:25 bottom:30
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:11000
ScaleMajor = unit:year increment:11000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:20 align:center
  bar:1680 from:0 till:800
  bar:1740 from:0 till:1191
  bar:1749 from:0 till:1339
  bar:1831 from:0 till:2443
  bar:1861 from:0 till:4756
  bar:1895 from:0 till:5187
  bar:1925 from:0 till:5994
  bar:1933 from:0 till:6947
  bar:1939 from:0 till:7310
  bar:1945 from:0 till:1710
  bar:1946 from:0 till:4144
  bar:1957 from:0 till:6026
  bar:1970 from:0 till:7355
  bar:1990 from:0 till:10953

PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1680 at: 800 text: 0,8 shift:(0)
  bar:1740 at: 1191 text: 1,2 shift:(0)
  bar:1749 at: 1339 text: 1,3 shift:(0)
  bar:1831 at: 2443 text: 2,4 shift:(0)
  bar:1861 at: 4756 text: 4,8 shift:(0)
  bar:1895 at: 5187 text: 5,2 shift:(0)
  bar:1925 at: 5994 text: 6 shift:(0)
  bar:1933 at: 6947 text: 7 shift:(0)
  bar:1939 at: 7310 text: 7,3 shift:(0)
  bar:1945 at: 1710 text: 1,7 shift:(0)
  bar:1946 at: 4144 text: 4,1 shift:(0)
  bar:1957 at: 6026 text: 6 shift:(0)
  bar:1970 at: 7355 text: 7,4 shift:(0)
  bar:1990 at: 10953 text:11 shift:(0)
  &lt;/timeline&gt;

== Buurmäster ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
| 1632 – Carsten Beleke ||  || 1809 – Johann Georg Falck
|-
| 1670 – Bernd Bublich ||  || 1823–1840 – Johann Friedrich Rosenow
|-
| 1700 – Paul Belecke ||  ||   1842–1844 – Adolf Ludwig Ritter (privremeno)
|-
| 1702 – Theele ||  || 1844–1845 – Albert Wilhelm Rizky
|-
| 1723 – F. C. Hackebeck ||  ||1846–1852 – Heinich Ludwig Gotthilf Hasenjäger
|-
| 1734 – F. W. Weinholz ||  || prije 1859. Hasenjaeger
|-
| 1736 – Schulze ||  || 1852–1864 – Carl Albert Alexander Schüz
|-
| 1732 – Hackenberken ||  || 1921 – Willi Kieckbeusch
|-
| 1745 – M. C. Frize ||  || 1945 – Hackelberg, Teofil Fiutowski, Stefan Nowak, Feliks Mielczarek
|-
| 1746 – Johann Friedrich Thym ||  || 1946 – Władysław Śmiełowski
|-
| 1752 – Johann Gottsried Severin ||  ||  1948 – Tadeusz Klimski
|-
| 1753? – J. F. von Flige  ||  || 1949 – Ignacy Łepkowski
|-
| 1757 – Johann Friedrich Thym ||  || 1972-1990 - Zbigniew Con
|-
| 1757 – Heller ||  || 1990–94 - Marek Romejko
|-
| 1767 – Gottlieb Timm ||  || 1994–1998 - Jan Szafran 
|-
|1775 – Johann Gottfried Severin||  || 1998–2002 - Halina Szymańska
|-
|1790 – Jahncke||  || 2002–2006 - Marek Romejko 
|-
|1805 – Heinrich (?) Falck||  || 2006–2014 - Ryszard Sola
|-
|1806 – Zuther (drugi dan 1712)||  ||2014 - Piotr Ćwikła
|-
|1806 – Nemitz||  ||
|}

== Łobez - seenivo ==
[[Bielde:Łobez - plan miasta z zaznaczoną kolorami wysokością w metrach nad poziomem morza.JPG|thumb|left|Łobez - seenivo&lt;ref&gt;http://www.wysokosc.mapa.info.pl/&lt;/ref&gt;]]
Łobez - Stääd

== Ferbiendenge ätter buuten ==
{{Commonscat|Łobez}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=mPWlmToO5FY/ Łobez - You Tube]
[[Kategorie:Polen]]
[[Kategorie:Stääd in ju EU]]</text>
      <sha1>k1te0cv6n8nqrwa5btpzkyv0rzks3vd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Politik</title>
    <ns>4</ns>
    <id>10626</id>
    <revision>
      <id>121062</id>
      <parentid>120987</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T16:27:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>5830</id>
      </contributor>
      <comment>Näie Apsats /* Lasst uns über die Desktop-Verbesserungen sprechen */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96327" xml:space="preserve">'''Archiv: [[Wikipedia:Technik/Archiv/2013|2013]] - [[Wikipedia:Technik/Archiv/2014|2014]] - [[Wikipedia:Technik/Archiv/2015|2015]] - [[Wikipedia:Technik/Archiv/2016|2016]] - [[Wikipedia:Technik/Archiv/2018|2017/18]] - [[Wikipedia:Technik/Archiv/2020|2019/20]]'''

[[Bielde:Internet-news-reader.svg|thumb|250px|'''Wikimedia''']]

== 2021 ==

== Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]]

''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

[[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning
process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. 

''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:16, 27. Jan 2021 (UTC) 
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Elitre (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&amp;oldid=21014617 --&gt;

== Project Grant Open Call ==

This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.&lt;br&gt; This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.&lt;br&gt;

For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building.  We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:&lt;br&gt;

* Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal:
* [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application&lt;br&gt;
* General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants &lt;br&gt;
* [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]&lt;br&gt;

Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.&lt;br&gt;

We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!&lt;br&gt;

Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 08:01, 28. Jan 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:RSharma (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20808431 --&gt;

== Wikifunctions logo contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Hello}}. Please help to choose a design concept for the logo of the new Wikifunctions wiki. Voting starts today and will be open for 2 weeks. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|please learn more and vote now]]''' at Meta-Wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 01:47, 2. Mee 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Quiddity (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21087740 --&gt;

== Universal Code of Conduct – 2021 consultations ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
=== Universal Code of Conduct Phase 2 ===

{{int:please-translate}}

The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']].

==== Drafting Committee: Call for applications ====

The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment.

To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]].

==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ====

From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable.

To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]].

-- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 22:09, 5. Apr 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/6&amp;oldid=21302337 --&gt;

== Universal Code of Conduct News – Issue 1 ==

&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Universal Code of Conduct News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 1, June 2021'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC.

Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]].

You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;
* '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]])
* '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]])
* '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]])
* '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]])
* '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])&lt;/div&gt;
--[[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 23:06, 11. Jun 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SOyeyele (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&amp;oldid=21578291 --&gt;

== Wikimania 2021: Individual Program Submissions ==

[[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]]
Dear all,

Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021.

'''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]].

Below are some links to guide you through;
* [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]]
* [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]]
* [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]]

Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. 

'''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. 

'''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have.  Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]]

Best regards,

[[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 04:18, 16. Jun 2021 (UTC)

On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Bodhisattwa@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21597568 --&gt;

== Editing news 2021 #2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;em&gt;[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/em&gt;

[[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]]

Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]].  The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki.  The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor.

The key results were:

* Newer editors who had automatic (&quot;default on&quot;) access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page.
* The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing.

These results give the Editing team confidence that the tool is helpful.

&lt;strong&gt;Looking ahead&lt;/strong&gt;

The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months.  This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias.

The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]].  After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis.

You can turn on &quot;{{int:discussiontools-preference-label}}&quot; [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now.  After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].

–[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 14:14, 24. Jun 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Elitre (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=21624491 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. &lt;!--

 They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --&gt;

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST,  23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of June 28.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27. Jun 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21463754 --&gt;

== Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;content&quot;/&gt;Das [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 Entwurfskomitee]] bittet um Stellungnahmen zum '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|Enforcement-Leitlinienentwurf]]''' für den [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). Dieser Überprüfungszeitraum soll am 17. August 2021 beginnen und läuft bis zum 17. Oktober 2021.

Diese Leitlinien sind nicht endgültig - du kannst helfen, ihre Entwicklung zu verbessern. Das Komitee wird die Leitlinien basierend auf den Rückmeldungen der Community überarbeiten.

Kommentare können in jeder Sprache auf der [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|Draft Review Talk Page]] und [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|Multiple other venues]] geteilt werden. Community-Mitglieder sind eingeladen, eigenständig Unterhaltungen in ihren Communities zu organisieren.

Es sind Live-Diskussionen über den Entwurf der UCoC-Umsetzungsleitlinien geplant: 

:[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] - 16 August @ 11:00 UTC - 11:45 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Gesprächsstunden]] - 24. August, 31. August, 7. September um 03:00 UTC &amp; 14:00 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Gespräche am runden Tisch]] - 18 September @ 03:00 UTC &amp; 15:00 UTC

Zusammenfassungen der Diskussionen werden alle zwei Wochen [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|hier]] gepostet.

Bitte melde dich bei mir, falls du Fragen hast.&lt;section end=&quot;content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 23:20, 17. Aug 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895766 --&gt;

== Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end ==

Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board.

6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]].

Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better.

10:03, 2. Sep 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895840 --&gt;

== The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello everyone,

We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well.

Summary:

&lt;div style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;
We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]].
&lt;/div&gt;

=== Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year ===

In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published.

However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]].

We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist.

=== Encouraging wider participation from historically excluded communities ===

We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes.

=== A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet ===

We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe.

We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon!

=== Brainstorm and draft proposals before the proposal phase ===

If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes!

=== Feedback ===
* What should we do to improve the Wishlist pages?
* How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]]
* What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022?
* What will help more people participate in the Wishlist 2022?

Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings.
&lt;/div&gt;

[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7. Sep 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Im Rahmen des Movement-Strategy-Prozesses werden Kandidierende für die Schreibgruppe (''drafting committee'') der Movement Charta gesucht. Die Kandidierenden-Suche beginnt am 2. August und läuft bis zum 14. September 2021.

Die Schreibgruppe wird um die 15 Mitglieder haben, die idealerweise die Vielfalt des Wikimedia-Movements repräsentieren, wie Geschlechter, Sprachen, geographische Herkunft, Erfahrung. Dazu gehört ebenfalls bspw. Engagement in den Onlineprojekten, Wikimedia-Organisationen und -Gruppen oder der Wikimedia Foundation.

Englischkenntnisse sind nicht erforderlich, um Mitglied zu werden. Bei Bedarf wird Übersetzungs- und Dolmetschunterstützung angeboten. Mitglieder können eine Aufwandsentschädigung erhalten, um die Teilnahmekosten auszugleichen. Sie beträgt alle zwei Monate 100 US-Dollar.

Wir suchen Mitglieder, die über einige dieser [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|Fähigkeiten oder Erfahrungen]] verfügen:

* Wissen, wie man kollaborativ schreibt. (nachgewiesene Erfahrung ist ein Plus) 
* Kompromissbereit sind. 
* Sich auf Inklusion und Vielfalt konzentrieren. 
* Kenntnisse über Community-Konsultationen (z.B. Meinungsbilder) haben. 
* Erfahrung in interkultureller Kommunikation mitbringen. 
* Erfahrungen in der Leitung oder Organisation von Non-Profit-Organisationen oder Communities haben. 
* Erfahrung im Verhandeln mit verschiedenen Parteien haben. 

Es wird davon ausgegangen, dass das Komitee anfangs 15 Personen umfasst. Wenn es 20 oder mehr Kandidierende gibt, findet ein gemischtes Wahl- und Auswahlverfahren statt. Gibt es 19 oder weniger Kandidierende, findet das Auswahlverfahren ohne Wahl statt.

Möchtest du dich gerne in diesem Prozess engagieren? Dann reiche deine Kandidatur [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|hier ein]]. Wenn du Fragen hast, schreib gerne an strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:02, 10. Sep 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22002240 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 00:45, 11. Sep 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Talk to the Community Tech ==

[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]]

[[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Hello!

As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join'''].

'''Agenda'''

* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]]
* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022
* Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes
* Questions and answers

'''Format'''

The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English.

We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting.

'''Invitation link'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online]
* Meeting ID: 898 2861 5390
* One tap mobile
** +16465588656,,89828615390# US (New York)
** +16699006833,,89828615390# US (San Jose)
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location]

See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 03:03, 11. Sep 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter ==

Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Benutser:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Benutser Diskussion:Dušan Kreheľ|Diskussion]]) 01:57, 30. Sep 2021 (UTC)

== Lasst uns über die Desktop-Verbesserungen sprechen ==

[[File:Annotated Wikipedia Vector interface (logged-out).png|thumb]]
Hallo!

Habt ihr bemerkt, dass einige Wikis eine [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|veränderte Desktop-Oberfläche]] haben? Interessiert ihr euch für die nächsten Schritte? Vielleicht habt ihr Fragen oder Ideen zum Design oder technischen Details?

Nehmt an einem Online-Treffen mit dem Team, das an den Desktop-Verbesserungen arbeitet, teil! Es findet statt am [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20211012T1600 12. Oktober um 18:00 MESZ] auf Zoom. Es wird eine Stunde dauern. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/82936701376 Klicke hier, um teilzunehmen]'''.

'''Agenda'''
* Informationen zu den letzten Entwicklungen
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|Sticky Header]] - Präsentation der Demo-Version
* Fragen und Antworten, Diskussion
'''Format'''

Das Treffen wird nicht aufgezeichnet oder gestreamt. Notizen werden in einem [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# Google Doc] aufgezeichnet. Der Präsentationsteil (die ersten zwei Punkte der Agenda) findet auf Englisch statt.

Wir können Fragen beantworten, die auf Englisch, Französisch, Polnisch und Spanisch gestellt werden. Wenn du im Voraus Fragen stellen möchtest, kannst du diese auf der [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|Diskussionsseite]] stellen oder an sgrabarczuk@wikimedia.org senden.

[[user:OVasileva (WMF)|Olga Vasileva]] (Team-Manager) veranstaltet das Treffen.

'''Einladungslink'''
* [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Nimm online teil]
* Meeting ID: &lt;span dir=ltr&gt;829 3670 1376&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kB5WUc7yZ Wähle dich über deinen Ort ein]
Bis dann! [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 22:43, 4. Okt 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=20689438 --&gt;

== Die Abstimmung für die Wahl der Mitglieder des Komitees zum Entwurf der Movement Charter ist jetzt eröffnet ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Die Abstimmung für die Wahl der Mitglieder des Komitees zum Entwurf der Movement Charter ist jetzt eröffnet. Insgesamt kandidieren 70 Wikimedianerinnen und Wikimedianer aus der ganzen Welt für 7 Sitze bei diesen Wahlen.

'''Die Abstimmung läuft vom 12. bis 24. Oktober 2021 (Anywhere on Earth).'''

Das Komitee wird aus insgesamt 15 Mitgliedern bestehen: Die Online Communitys wählen 7 Mitglieder, 6 Mitglieder werden von den Wikimedia-Affiliates in einem parallelen Verfahren ausgewählt und 2 Mitglieder werden von der Wikimedia Foundation ernannt. Es ist geplant, das Komitee bis zum 1. November 2021 zusammenzustellen.

Informiere dich über alle Kandidierenden in der von dir bevorzugten Sprache, damit du deine Stimme informiert abgeben kannst: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates&gt;

Informiere dich über das Entwurfskomitee: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee&gt;

Für diese Wahl testen wir einen Wahl-o-Mat. Klick dich durch das Tool um zu sehen, welche Kandidat*innen dir am nächsten stehen! Probiere es unter &lt;https://mcdc-election-compass.toolforge.org/&gt;

Hier geht es zu weiteren Informationen : &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

'''Wähle mit SecurePoll unter:''' &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

Beste Grüße,

Movement Strategy &amp; Governance Team, Wikimedia Foundation
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:22, 14. Okt 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/de&amp;oldid=22176586 --&gt;

== Das ist das neue Entwurfskomitee der Movement Charter ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Die Wahl- und Auswahlverfahren des Entwurfskomitees für die Movement Charter sind abgeschlossen.
* Die [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|Wahlergebnisse wurden veröffentlicht]]. 1018 Teilnehmende wählten sieben Mitglieder in das Komitee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''.
* Im [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|Auswahlverfahren der Affiliates]] wurden sechs Mitglieder ausgewählt: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''.
* Die Wikimedia Foundation hat zwei Mitglieder [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|benannt]]: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''.

Das Komitee wird demnächst zusammentreten, um seine Arbeit aufzunehmen. Das Komitee kann bis zu drei weitere Mitglieder ernennen, um Lücken in Bezug auf Vielfalt und Fachwissen zu schließen.

Wenn du daran interessiert bist, dich am [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]]-Entwurfsprozess zu beteiligen, verfolge die Updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|auf Meta]] oder tritt der [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram-Gruppe] bei.

Mit Dank vom Movement Strategy und Governance-Team&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Benutser:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 00:00, 2. Nov 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/de&amp;oldid=22176586 --&gt;

== Bevorstehende Konsultation anlässlich der Wahlen zum Board of Trustees ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content /&gt;
:''Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Das Board of Trustees bereitet eine Konsultation der Community vom 7. Januar bis 10. Februar 2022 zu den bevorstehenden Boardwahlen vor.

Obwohl die Details erst in der Woche vor der Konsultation festgelegt werden, stehen schon jetzt mindestens zwei Fragen fest, die während der Konsultation gestellt werden sollen:

* Wie kann eine faire Vertretung aufstrebender Communities im Board am besten gewährleistet werden?

* Wie sollten sich die Kandidierenden während der Wahl einbringen dürfen?

Es können noch weitere Fragen hinzukommen, aber das Movement Strategy and Governance Team möchte den Mitgliedern der Communitys und den Affiliates Zeit geben, sich bereits mit den bestätigten Fragen auseinanderzusetzen und Ideen vorzubereiten, bevor die Konsultation beginnt. Wir entschuldigen uns dafür, dass wir zum jetzigen Zeitpunkt noch keine vollständige Liste der Fragen haben. Die Liste der Fragen sollte nur um ein oder zwei Fragen erweitert werden. Wir wollen die Communitys nicht mit Anfragen überhäufen, aber wir möchten sie darauf hinweisen und freuen uns über Feedback zu diesen wichtigen Fragen.

'''Möchtest du bei der Organisation von lokalen Gesprächsrunden während dieser Konsultation helfen?'''

Kontaktiere das [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance Team]] auf Meta, auf [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], oder per E-Mail an msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org.

Bitte meldet euch, wenn ihr Fragen oder Bedenken habt. Das Team &quot;Movement Strategy and Governance&quot; wird bis zum 3. Januar nur in geringem Umfang besetzt sein. Bitte entschuldige eventuelle Verzögerungen während dieser Zeit. Wir wissen auch, dass einige Communitys und Affiliates über die Feiertage im Dezember offline sind. Wir entschuldigen uns, wenn unsere Nachricht dich während der Feiertage erreicht hat.

Beste Grüße,

das Movement Strategy &amp; Governance Team&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

{{int:thank-you}} [[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 19:42, 27. Dez 2021 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== 2022 ==

== Umfrage zur Community-Wunschliste 2022 ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]]
Die '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Umfrage zur Community-Wunschliste 2022]]''' ist ab jetzt eröffnet!

Diese Umfrage ist der Prozess, durch den Communities entscheiden, woran das [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] Team im kommenden Jahr arbeiten soll. Wir möchten jeden dazu ermutigen, sich bis zum '''23. Januar''' daran zu beteiligen, oder die Vorschläge anderer zu kommentieren, um sie zu verbessern.

Die Communities werden zwischen dem 28. Januar und dem 11. Februar über die Vorschläge abstimmen.

Das Community Tech-Team konzentriert sich auf Werkzeuge für erfahrene Wikimedia-Benutzer. Du kannst in jeder Sprache Vorschläge machen, wir werden sie für dich übersetzen. Vielen Dank, wir freuen uns auf Vorschläge von dir! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18:12, 10. Jan 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=20689438 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49, 11. Jan 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Tiven2240@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Der Call for Feedback zu den Boardwahlen hat begonnen ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.'']]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Der Call for Feedback: Wahlen zum Board ist jetzt eröffnet und läuft bis zum 7. Februar 2022. 

Mit diesem Call for Feedback verfolgt das Team für Bewegungsstrategie und Governance einen neuen Ansatz. Er bezieht das Feedback der Community aus dem Jahr 2021 mit ein. Anstatt mit Vorschlägen zu beginnen, dreht sich der Call um Schlüsselfragen des Boards. Die Schlüsselfragen stammen aus den Rückmeldungen zur Boardwahl 2021. Ziel ist es, ein gemeinsames Gespräch und eine gemeinsame Entwicklung von Vorschlägen zu diesen Schlüsselfragen anzuregen.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Nimm an den Diskussionen teil.]]

Herzlichst,

das Movement Strategy &amp; Governance Team&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 18:18, 14. Jan 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Sprich mit dem Community Tech-Team ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}]]
{{int:Hello}}

Wir – das Team, das an der Umfrage zur Community-Wunschliste arbeitet – möchten dich zu einem Online-Treffen mit uns einladen. Es wird am [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|de|1}}'''] per Zoom stattfinden und eine Stunde dauern. Für diese externe Plattform gilt die [[foundation:Privacy_policy|Datenschutzerklärung der Wikimedia Foundation]] nicht. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Klick hier, um teilzunehmen'''].

'''Programm'''

* Bring Entwürfe deiner Vorschläge mit und sprich mit einem Mitglied des Community Tech-Teams über deine Fragen, wie du deinen Vorschlag verbessern kannst

'''Format'''

Das Treffen wird nicht aufgezeichnet oder übertragen. Eine Mitschrift ohne Namensnennung wird erstellt und auf Meta veröffentlicht. Die Präsentation (die gesamte Tagesordnung mit Ausnahme der Fragen und Antworten) wird auf Englisch gehalten.

Wir können Fragen auf Deutsch, Englisch, Französisch, Polnisch und Spanisch beantworten. Wenn du vorab Fragen stellen möchtest, füge sie auf der [[m:Talk:Community Wishlist Survey|Diskussionsseite der Abstimmung über die Technischen Wünsche]] ein oder sende sie an sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] ([[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community-Tech]]-Manager) veranstaltet das Treffen.

'''Einladungslink'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Nimm online teil]
* Meeting ID: &lt;span dir=ltr&gt;85804347114&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Wähle dich über deinen Ort ein]
Bis dann! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:17, 18. Jan 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=20689438 --&gt;

== Desktop Verbesserungen und Einladung zu Sprechzeiten ==

{{int:Hello}}. Hier möchte ich ein Update zum Projekt zu [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Desktopverbesserungen]] geben, an denen das Web-Team der Wikimedia Foundation seit einigen Jahren arbeitet.

Ziele des Projekts sind die Benutzeroberfläche zweckmäßig für fortgeschrittene Nutzer und komfortabler und einladender für Leser zu gestalten. Das Projekt besteht aus einer Serie von Verbesserungen der Funktionen, welche das Lesen und Lernen, die Navigation auf der Seite, die Suche, den Wechsel zwischen Sprachen, die Nutzung von Artikel-Tabs und des Nutzer-Menüs, sowie weiteres betreffen.

Die Verbesserung sind nun als Standard für Leser und Editoren auf 24 Wikipedias festgesetzt, darunter für die [[:fr:|französische]], die [[:pt:|portugiesische]] und die [[:fa:|persische]] Wikipedia. 

Die Veränderungen gelten nur für das [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector] Design. [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] und [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] sind davon nicht betroffen.

=== Seit dem letzten Update neu eingebaute Funktionen ===
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/User_menu|Nutzer Menü]] – die Navigation intuitiver gestalten durch die visuelle Hervorhebung der Struktur von Nutzer-Links und deren Zweck.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Sticky Header|Sticky header]] – Zugriff auf wichtige Funktionen (Login, Versionsgeschichte, Diskussionen, etc.) ohne wieder an den Seitenanfang gehen zu müssen.

Für eine vollständige Liste der Funktionen besuche bitte die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Projektseite]]. Wir laden auch auf unsere [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Updates|Updates-Seite]] ein.
[[File:Table_of_contents_shown_on_English_Wikipedia_02.webm|thumb|600px|center]]
&lt;br clear=all&gt;
=== Wie man die Verbesserungen aktiviert ===
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es ist möglich, [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|in den Einstellungen auf der Registerkarte &quot;Aussehen&quot;]] das Kästchen &quot;{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}&quot; zu deaktivieren. (Es muss leer sein.) Es ist auch möglich, die Option in allen Wikis über die [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|Globalen Einstellungen]] zu aktivieren.
* Wenn man der Meinung ist dass dies als Standard für alle Leser und Redakteure des Wikis gut wäre, kann man gerne eine Diskussion mit der Gemeinschaft beginnen und mich kontaktieren.
* In Wikis, in denen die Änderungen standardmäßig für alle sichtbar sind, können angemeldete Benutzer jederzeit den klassischen Vektor aktivieren. Es gibt einen leicht zugänglichen Link in der Seitenleiste des neuen Vektors.

=== Erfahre mehr und werde Teil unserer Veranstaltungen ===
Wenn man die Fortschritte unseres Projekts verfolgen möchte, kann man [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|unseren Newsletter abonnieren]].

Man kann die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Seiten des Projekts]] durchschauen, einen Blick in die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|FAQ]] werfen, auf der [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|Projektdiskussion]] schreiben sowie am online-Meeting mit uns teilnehmen ([https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220127T1500 '''{{#time:j xg|2022-01-27}} ({{#time:l|2022-01-27}}), {{#time:H:i e|15:00|de|1}}''']).

So kann man an unserem Online-Treffen teilnehmen

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89205402895 Nimm online teil]
* Meeting ID: &lt;span dir=ltr&gt;89205402895&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kdPQ6k2Bcm Wähle dich über deinen Ort ein]

{{int:Feedback-thanks-title}}

Im Namen des Web-Teams der Wikimedia Foundation, [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|Diskussion]]) 06:14, 25. Jan 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=20689438 --&gt;

== Neues von Movement Strategy und Governance - Ausgabe 5 ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Neues von Movement Strategy und Governance'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Ausgabe 5, Januar 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Vollständigen Newsletter lesen''']]&lt;/span&gt;
----
Willkommen zur fünften Ausgabe der Movement Strategy und Governance Newsletter (früher bekannt als Universal Code of Conduct News)! Dieser neu gestaltete Newsletter enthält relevante Neuigkeiten und Ereignisse über die Movement Charta, den Universellen Verhaltenskodex, Grants zur Umsetzung der Movement Strategy, Board-Wahlen und andere relevante MSG-Themen.

Dieser Newsletter wird vierteljährlich verschickt, während häufigere Updates auch wöchentlich oder zweiwöchentlich an Abonnenten verschickt werden. Bitte denk daran, dich [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|anzumelden]], wenn du diese Updates erhalten möchtest.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Call for Feedback zu den Board-Wahlen''' - Wir laden Euch ein, Euch Euer Feedback zu den anstehenden Wahlen zum WMF Board of Trustees zu geben. Der Call for Feedback wurde am 10. Januar 2022 veröffentlicht und wird am 16. Februar 2022 enden. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|Weiterlesen]])
*'''Ratifizierung des Universellen Verhaltenskodex''' - Im Jahr 2021 befragte die WMF die Communitys, wie der Text des Universellen Verhaltenskodexes umgesetzt werden soll. Der überarbeitete Entwurf der Umsetzungsleitlinien sollte im März zur Abstimmung durch die Community bereit sein. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|Weiterlesen]])
*'''Movement Strategy Implementation Grants''' - Während wir weiterhin viele interessante Vorschläge prüfen, ermutigen und begrüßen wir weitere Vorschläge und Ideen, die auf eine spezifische Initiative aus den Empfehlungen der Movement Strategy abzielen. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|Weiterlesen]])
*'''Die Neuausrichtung des Newsletters''' - Da der UCoC-Newsletter in den MSG-Newsletter übergeht, können Sie gemeinsam mit dem Moderatorenteam über die Neuausrichtung des Newsletters nachdenken und entscheiden. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|Weiter lesen]])
*'''Diff Blogs''' - Die neuesten Veröffentlichungen über MSG findest Du auf Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|Weiterlesen]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 01:51, 29. Jan 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 04:50, 22. Feb 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Rockpeterson@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Nicht vergessen: beteiligt Euch an den Gesprächen zum UCoC und stimmt mit ab!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hallo allerseits,

Im Rahmen des Ratifikationsverfahrens für die Leitlinien zur Umsetzung des Universal Code of Conduct (UCoC) ist eine [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''Abstimmung in SecurePoll vom 7. bis 21. März 2022''']] geplant. Wahlberechtigte sind eingeladen, eine Umfragefrage zu beantworten und Kommentare zu teilen. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Siehe Wahlinformationen und Details zur Wahlberechtigung]]. Bei der Umfrage werden die Wähler*innen gefragt, ob sie die Umsetzung des Universal Code of Conduct auf der Grundlage der vorgeschlagenen Leitlinien unterstützen.

Der [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) bietet eine Grundlage für akzeptables Verhalten für das gesamte &quot;Movement&quot;. Die [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revidierten Leitlinien zur Umsetzung]] wurden am 24. Januar 2022 als Vorschlag für die Anwendung der Richtlinien im gesamten Movement veröffentlicht. In einer Erklärung des [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board]] wird zu einem [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|Ratifikationsverfahren]] aufgerufen, bei dem die Stimmberechtigten die Möglichkeit haben, die Umsetzung der UCoC-Leitlinien in einer Abstimmung zu unterstützen oder abzulehnen. Wikimedianerinnen und Wikimedianer sind eingeladen, wichtige Informationen zu [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|übersetzen und zu teilen]]. Weitere Informationen über den UCoC findest du auf der [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|Projektseite]] und den [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|häufig gestellten Fragen]] im Meta-Wiki.

Folgende Veranstaltungen sind geplant, um mehr zu erfahren und zu diskutieren:
* Ein [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&amp;A|Community-Panel]] am 18. Februar 2022 um 15:00 UTC zeigt die Perspektiven von Teilnehmern kleiner und mittelgroßer Communities auf.
* Das [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) Team veranstaltet Gesprächsrunden am 25. Februar 2022 um 12:00 Uhr UTC und am 4. März 2022 um 15:00 Uhr UTC. Bitte [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''melde dich für diese Gesprächsrunden an''']], um mit dem Projektteam und dem Entwurfskomitee über die aktualisierten Leitlinien für die Umsetzung und das Ratifikationsverfahren zu sprechen. Siehe die [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Gesprächsrunde Hour summaries]] für Notizen vom 4. Februar 2022.

Du kannst auf Diskussionsseiten im Meta-Wiki in jeder Sprache kommentieren. Du kannst beide Teams auch per E-Mail kontaktieren: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org oder ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Herzlichst,

Movement Strategy and Governance &lt;br /&gt;
Wikimedia Foundation &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 18:13, 25. Feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct - Abstimmung zur Ratifizierung der Durchsetzungsleitlinien läuft vom 7. bis 21. März 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hallo zusammen,

Die Abstimmung zur Ratifizierung der [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revidierten Leitlinien zur Umsetzung]] des [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) ist jetzt eröffnet! Die '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Abstimmung auf SecurePoll]]''' hat am 7. März 2022 begonnen und wird am 21. März 2022 abgeschlossen. Bitte [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|lies mehr über die Informationen für Wähler und zur Wahlberechtigung]].

Der Universal Code of Conduct (UCoC) enthält die Grundregeln für akzeptables Verhalten im gesamten &quot;Movement&quot;. Die überarbeiteten Leitlinien zur Umsetzung wurden am 24. Januar 2022 als Vorschlag für die Anwendung der Richtlinie im gesamten &quot;Movement&quot; veröffentlicht. Du kannst [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|mehr über das UCoC-Projekt]] lesen.

Du kannst auf Diskussionsseiten im Meta-Wiki in jeder Sprache kommentieren. Du kannst beide Teams auch per E-Mail kontaktieren: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Herzlichst,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 17:03, 8. Mee 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct - Abstimmung zur Ratifizierung der Durchsetzungsleitlinien läuft vom 7. bis 21. März 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hallo zusammen,

Die Abstimmung zur Ratifizierung der [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revidierten Leitlinien zur Umsetzung]] des [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) ist jetzt eröffnet! Die '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Abstimmung auf SecurePoll]]''' hat am 7. März 2022 begonnen und wird am 21. März 2022 abgeschlossen. Bitte [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|lies mehr über die Informationen für Wähler und zur Wahlberechtigung]].

Der Universal Code of Conduct (UCoC) enthält die Grundregeln für akzeptables Verhalten im gesamten &quot;Movement&quot;. Die überarbeiteten Leitlinien zur Umsetzung wurden am 24. Januar 2022 als Vorschlag für die Anwendung der Richtlinie im gesamten &quot;Movement&quot; veröffentlicht. Du kannst [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|mehr über das UCoC-Projekt]] lesen.

Du kannst auf Diskussionsseiten im Meta-Wiki in jeder Sprache kommentieren. Du kannst beide Teams auch per E-Mail kontaktieren: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Herzlichst,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 00:40, 9. Mee 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 14:40, 14. Mee 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Rockpeterson@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Die Abstimmung zur Ratifizierung der Durchsetzungsleitlinien des Universal Code of Conduct ist beendet.&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hallo,

Die Abstimmung über die Ratifizierung der [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revidierten Leitlinien zur Umsetzung]] des [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) ist am 21. März 2022 zu Ende gegangen. Über {{#expr:2300}} Wikimedianer/innen haben in verschiedenen Regionen unseres &quot;Movements&quot; abgestimmt. Vielen Dank an alle, die sich an diesem Prozess beteiligt haben! Die Prüfergruppe überprüft jetzt die Abstimmung auf ihre Richtigkeit. Bitte gib ihnen bis zu zwei Wochen Zeit, um ihre Arbeit abzuschließen.

Die endgültigen Ergebnisse der Abstimmung werden [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|hier]] bekannt gegeben, zusammen mit den relevanten Statistiken und einer Zusammenfassung der Kommentare, sobald sie verfügbar sind. Bitte sieh dir [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|die Wählerinformationsseite]] an, um mehr über die nächsten Schritte zu erfahren. Du kannst auf der Projekt-Talkseite [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|im Meta-Wiki]] in jeder Sprache Kommentare abgeben. Du kannst das UCoC-Projektteam auch per E-Mail kontaktieren: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Viele Grüße,

Movement Strategy and Governance&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:DBarthel (WMF)|DBarthel (WMF)]] 01:19, 30. Mee 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Lasst uns über die Desktop-Verbesserungen sprechen ==

[[File:New table of contents shown on English wikipedia.png|thumb]]
Hallo!

Habt ihr bemerkt, dass einige Wikis eine veränderte Desktop-Oberfläche haben? Interessiert ihr euch für die nächsten Schritte? Vielleicht habt ihr Fragen oder Ideen zum Design oder technischen Details?

Dann nehmt teil an einem Online-Treffen mit dem Team, das an den [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Desktop-Verbesserungen]] arbeitet. Es findet am '''29. April 2022 um 15:00 CEST, 20:00 CEST''' auf Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/88045453898 Hier klicken, um teilzunehmen]'''. Meeting ID: 88045453898. [https://wikimedia.zoom.us/u/kcOMICmyyA Wähle dich über deinen Ort ein].

'''Agenda'''

* Informationen zu den letzten Entwicklungen
* Fragen und Antworten, Diskussion

'''Format'''

Das Treffen wird nicht aufgezeichnet oder gestreamt. Notizen werden in einem [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# Google Doc] aufgezeichnet. [[mw:User:OVasileva_(WMF)|Olga Vasileva]] (Produkt-Manager) veranstaltet das Treffen. Der Präsentationsteil findet auf Englisch statt.

Wir können Fragen beantworten, die auf Englisch, Französisch, Italienisch und Polnisch. Wenn du im Voraus Fragen stellen möchtest, kannst du diese auf der [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|Diskussionsseite]] stellen oder an sgrabarczuk@wikimedia.org senden.

At this meeting, both [[foundation:Friendly_space_policy|Friendly space policy]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Code_of_Conduct|Verhaltensregeln]] for Wikimedia technical spaces apply. Für Zoom gilt die [[foundation:Privacy_policy|Datenschutzerklärung der Wikimedia Foundation]] nicht.

Bis dann! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|Diskussion]]) 00:29, 26. Apr 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=23201372 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Editing news 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]]

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages.  New editors are more successful with this new tool.  You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]].  Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test.  You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:55, 2. Moa 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Quiddity (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 --&gt;

== Update zu den Desktop-Verbesserungen ==

[[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]]
; Dies zum neuen Standard machen
Hallo. Hier möchte ich ein Update zum Projekt zu [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Desktopverbesserungen]] geben, an denen das Web-Team der Wikimedia Foundation seit einigen Jahren arbeitet. Unsere Arbeit ist fast beendet! 🎉

Wir würden uns freuen, wenn diese Verbesserungen der Standard für alle Leser und Autoren in allen Wikis werden würden. &lt;span style=&quot;background-color:#fc3;&quot;&gt;In den kommenden Wochen werden wir Gespräche mit weiteren Wikis beginnen, darunter auch deins. 🗓️&lt;/span&gt; Gerne lesen wir eure Anregungen!

Ziele des Projekts sind die Benutzeroberfläche zweckmäßig für fortgeschrittene Nutzer und komfortabler und einladender für Leser zu gestalten. Das Projekt besteht aus einer Serie von Verbesserungen der Funktionen, welche das Lesen und Lernen, die Navigation auf der Seite, die Suche, den Wechsel zwischen Sprachen, die Nutzung von Artikel-Tabs und des Nutzer-Menüs sowie Weiteres betreffen. Die Verbesserungen sind bereits auf mehr als 30 Wikis in den Standardeinstellungen für Leser und Autoren sichtbar, unter anderem in den Wikipedias auf [[:fr:|Französisch]], [[:pt:|Portugiesisch]] und [[:fa:|Persisch]].

Die Veränderungen gelten nur für das [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]-Design. [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] und [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] sind davon nicht betroffen.

; Die neuesten Funktionen
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Inhaltsverzeichnis]] - Unsere Version ist einfacher zu erreichen, erhält den Kontext der Seite und ermöglicht die Navigation auf der Seite, ohne zu scrollen. Es wird derzeit in unseren Pilot-Wikis getestet.  Es ist auch für Benutzer verfügbar, die den Skin Vector 2022 aktiviert haben.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Seitenwerkzeuge]] - Es gibt nun zwei Arten von Links in der Seitenleiste. Es gibt Aktionen und Werkzeuge für einzelne Seiten (wie [[Special:RecentChangesLinked|Änderungen an verlinkten Seiten]]) und Links für das ganze Wiki (wie [[Special:RecentChanges|Letzte Änderungen]]). Wir werden diese in zwei intuitive Menüs aufteilen.
; Wie man die Verbesserungen aktiviert
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es ist möglich, die Funktionen zu aktivieren, indem man [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|im Reiter &quot;Aussehen&quot; in den Einstellungen]] &quot;{{int:skinname-vector-2022}}&quot; auswählt. Es ist auch möglich, die Option in allen Wikis über die [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|Globalen Einstellungen]] zu aktivieren.
* In Wikis, in denen die Änderungen standardmäßig für alle sichtbar sind, können angemeldete Benutzer jederzeit den klassischen Vektor aktivieren. Es gibt einen leicht zugänglichen Link in der Seitenleiste des neuen Vektors.

; Erfahre mehr und werde Teil unserer Veranstaltungen

Wenn man die Fortschritte unseres Projekts verfolgen möchte, kann man [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|unseren Newsletter abonnieren]]. Man kann die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Seiten des Projekts]] durchschauen, einen Blick in die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|FAQ]] werfen, auf der [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|Projektdiskussion]] schreiben sowie am [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|Online-Treffen mit uns teilnehmen]].

Danke! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|Diskussion]]) 15:54, 21. Jun 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=23201372 --&gt;

== Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Hi, Greetings

The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced!

We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]'''

Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project.

We hope to have you contribute to the campaign next year.

'''Thank you,'''

'''Wiki Loves Folklore International Team'''

--[[Benutser:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Benutser Diskussion:MediaWiki message delivery|Diskussion]]) 16:13, 4. Jul 2022 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Tiven2240@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=23454230 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Schlage Stellungnahmen für den Wahl-Kompass 2022 vor&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;de&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Liebe alle,

Community-Mitglieder sind anläßlich der [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Wahl zum Board of Trustees 2022]] eingeladen, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Vorschläge für Aussagen im Wahl-o-mat zu machen]].

Ein Wahl-o-mat ist ein Instrument, das den Wähler*innen hilft, die Kandidat*innen auszuwählen, die am besten mit ihren Überzeugungen und Ansichten übereinstimmen. Community-Mitglieder schlagen den Kandidat*innen Aussagen vor, die sie mit Hilfe einer Lickert-Skala (zustimmen/neutral/ nicht zustimmen) beantworten sollen. Die Antworten der Kandidat*innen auf die Aussagen werden in den Wahl-o-mat eingepflegt. Die Wähler/innen nutzen das Tool, indem sie ihre Antwort auf die Aussagen eingeben (zustimmen/ablehnen/neutral). Die Ergebnisse zeigen die Kandidat*innen, die am besten mit den Überzeugungen und Ansichten der Wähler*innen übereinstimmen.

Hier ist die Zeitleiste für den Wahl-o-mat:

8. bis 20. Juli: Freiwillige schlagen Aussagen für den Wahl-Kompass vor

21. - 22. Juli: Der Wahlausschuss überprüft die Erklärungen auf ihre Klarheit und streicht themenfremde Erklärungen.

23. Juli - 1. August: Die Communitys stimmen über die Erklärungen ab

2. bis 4. August: Der Wahlausschuss wählt die 15 besten Stellungnahmen aus

5. bis 12. August: Kandidat*innen positionieren sich zu den Aussagen

15. August: Der Wahl-o-mat steht ab jetzt den Wahlberechtigten zur Verfügung, um sie bei ihrer Wahlentscheidung zu unterstützen.

Der Wahlausschuss wird Anfang August die 15 besten Aussagen auswählen. Der Wahlausschuss wird den Prozess überwachen, unterstützt vom Movement Strategy and Governance Team. MSG prüft, ob die Fragen klar sind, ob es keine Duplikate gibt, ob es Tippfehler gibt und so weiter.

Beste Grüße,

Movement Strategy and Governance

''Diese Nachricht wurde versandt im Namen der Board of Trustees Task Force und des Wahlausschusses''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 15:17, 12. Jul 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:Xeno (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Das Team &quot;Movement Strategy and Governance&quot; sucht nach Community-Mitgliedern, die sich als Wahlhelfer bei den anstehenden Wahlen zum Board of Trustees zur Verfügung stellen.

Die Idee für das Wahlhelferprogramm entstand während der Wahlen zum Wikimedia Board of Trustees 2021. Das Programm erwies sich als erfolgreich. Mit Hilfe der Wahlhelfer*innen konnten wir die Reichweite und die Beteiligung an der Wahl im Vergleich zu 2017 um 1.753 Wähler/innen erhöhen.  Die Wahlbeteiligung lag insgesamt bei 10,13 %, 1,1 Prozentpunkte höher, und 214 Wikis waren bei der Wahl vertreten. 

Aber in insgesamt 74 Wikis, die 2017 nicht teilgenommen haben, haben bei der Wahl 2021 Wähler*innen mitgemacht. Willst du mithelfen, die Beteiligung zu verbessern?

Wahlhelfer*innen werden in den folgenden Bereichen helfen:
* Übersetzen von Kurznachrichten und Ankündigung der laufenden Wahlen in den Kanälen der Communitys
* Optional: Beobachte die Community-Kanäle auf Kommentare und Fragen der Communitys

Freiwillige sollten:

* Bei Gesprächsrunden und Veranstaltungen die Friendly-Space-Politik aufrechterhalten
* Der Community die Leitlinien und Abstimmungsinformationen auf neutrale Art und Weise präsentieren

Möchtest du dich als Wahlhelfer*in engagieren und dafür sorgen, dass deine Community bei der Wahl vertreten ist? Melde dich [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|hier]] an, um aktuelle Informationen zu erhalten. Du kannst die [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|Diskussionsseite]] für Fragen zur Übersetzung nutzen.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)| MNadzikiewicz (WMF)]] 08:45, 20. Jul 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Bekanntgabe der sechs Kandidat*innen für die Wahl zum Board of Trustees 2022 ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| Diese Nachricht liegt auf Meta-Wiki auch in weitere Sprachen übersetzt vor.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hallo zusammen,

Das Wahlverfahren der Affiliates (Chapter und Usergroups) ist abgeschlossen. Vertreter*innen der einzelnen Affiliates (Chapter und Usergroups) haben sich über die Kandidat*innen informiert, indem sie die Erklärungen der Kandidat*innen gelesen, die Antworten der Kandidat*innen auf die Fragen geprüft und die vom Analyse-Komitee erstellten Bewertungen der Kandidat*innen berücksichtigt haben. Die ausgewählten Kandidat*innen für das Board of Trustees 2022 sind:

* Tobechukwu Precious Friday ([[User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[User:Mike Peel|Mike Peel]])

Du kannst mehr Informationen über die [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Ergebnisse]] und [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistiken]] dieser Boardwahlen sehen.

Bitte nimm dir einen Moment Zeit, um den Vertretern der Affiliates (Chapter und Usergroups) und den Mitgliedern des Analyse-Komitees dafür zu danken, dass sie an diesem Prozess teilgenommen und dazu beigetragen haben, das Board of Trustees in seiner Kapazität und Diversität zu erweitern. Diese Stunden ehrenamtlicher Arbeit verbinden uns über Verständnis und Perspektive hinweg. Vielen Dank für deine Teilnahme.

Vielen Dank an die Community-Mitglieder, die sich als Kandidat*in für das Board of Trustees zur Verfügung gestellt haben. Die Entscheidung, in das Board of Trustees einzutreten, ist keine leichte Entscheidung. Die Zeit und das Engagement, das die Kandidat*innen bis jetzt gezeigt haben, sprechen für ihr Engagement in diesem &quot;Movement&quot;. Herzlichen Glückwunsch an die Kandidat*innen, die ausgewählt worden sind. Große Anerkennung und Dankbarkeit für die Kandidat*innen, die nicht ausgewählt wurden. Bitte stellt Wikimedia weiterhin eure Führungsqualität zur Verfügung.

Vielen Dank an alle, die bei dieser Boardwahl das Affiliate-Verfahren verfolgt haben. Du kannst die Ergebnisse der Wahl der Affiliates (Chapter und Usergroups) einsehen.

Der nächste Teil der Boardwahlen ist die Community-Wahlperiode. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|Hier kannst du den Zeitplan für die Boardwahlen einsehen]]. Zur Vorbereitung der Community-Wahlperiode gibt es einige Dinge, an denen sich Community-Mitglieder auf folgende Weise beteiligen können:

* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Lest die Aussagen der Kandidat*innen]] und die Antworten der Kandidat*innen auf die Fragen der Affiliate-Vertreter*innen.
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Schlage Fragen vor und wähle 6 aus, die die Kandidat*innen während ihres Video-Q&amp;A beantworten sollen]].
* Siehe die [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analyse-Komitee Bewertungen der Kandidat*innen auf der Erklärung der einzelnen Kandidaten]].
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Vorschläge zu Aussagen für das Wahlomat-Tool]] können die Wähler*innen nutzen, um herauszufinden, welche Kandidat*innen am besten zu ihren Prinzipien passen.
* Ermutige andere in deiner Community, sich an den Wahlen zu beteiligen.

Beste Grüße,

Movement Strategy and Governance

''Diese Nachricht wurde versandt im Namen der Board of Trustees Task Force und des Wahlausschusses''
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 13:20, 20. Jul 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/de&amp;oldid=22503045 --&gt;

== Lasst uns über die Desktop-Verbesserungen sprechen ==

[[File:Vector 2022 showing language menu with a blue menu trigger and blue menu items 01.jpg|thumb]]
Dann nehmt teil an einem Online-Treffen mit dem Team, das an den [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/de|Desktop-Verbesserungen]] arbeitet. Es findet am '''26. Juli 2022 at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1200 12:00 UTC] and [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1900 19:00 UTC]''' auf Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/5304280674 Hier klicken, um teilzunehmen]'''. Meeting ID: 5304280674. [https://wikimedia.zoom.us/u/kc2hamfYz9 Wähle dich über deinen Ort ein].

[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web/de|Mehr dazu]]. Bis dann! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|Diskussion]]) 16:27, 25. Jul 2022 (UTC)
&lt;!-- Nachricht versandt von Benutzer:SGrabarczuk (WMF)@metawiki durch Verwendung der Liste unter https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/De_fallback&amp;oldid=23201372 --&gt;</text>
      <sha1>6furaviosn5rqgmu29e2ca87ohz773z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10710</id>
    <revision>
      <id>121067</id>
      <parentid>119957</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:23:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3044" xml:space="preserve">[[Bielde:Chur wappen.svg|right|150px|Woapen fon Chur]]
[[Bielde:Chur Juni 2010.jpg|thumb|right|250px|Aan Glap ap Chur in 2010]]
'''Chur''' ([[Düütske Sproake|düütsk]]: '''Chur''', [[Rätoromaniske Sproake|rätoromanisk]] '''Cuira'''', [[Frantsööske Sproake|Frantsöösk]]: '''Coire'''; [[Italieenske Sproake|Italieensk]]: '''Coira''') is ju Haud-Steede fon dän Swaitser Kanton [[Graubünden]] un ju [[Region Plessur]]. Chur lait oun't gjuchte Ouger fon dän Alpen-[[Rhien]] un jält as ooldste Stääd fon ju [[Swaits]].

== Befoulkenge ==
{| class=&quot;wikitable centered&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;500&quot;
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
! colspan=&quot;11&quot;| Befoulkengsäntwikkelenge
!
|-
! style=&quot;text-align:left;&quot;| Jier
! 1500 || 1860 || 1900 || 1950 || 1970 || 2000 || 2005 || 2011 || 2012 || 2015
!2016
|-
! style=&quot;text-align:left;&quot;| Ienwoonere
| ca.&amp;nbsp;1'500 || 3'990 || 11'532 || 19'382 || 31'193 || 32'989 || 32'409 || 36'690 || 37'036 || 37'237
|37'106
|}

=== Sproaken ===
In Chur wuude aleer maast [[Rätoromaniske Sproake|Rätoromanisk]] boald. In't [[15. Jierhunnert|15.]] un [[16. Jierhunnert]] wuude dät Churer Rhiendoal germanisierd, un dät is bit däälich grootstendeels düütsksproakich blieuwen. Die hooch-alemanniske Dialekt fon Chur hat [[Churerdüütsk]].

Bie ju Foulks-Tällenge 2000 wuuden do Ljuude fräiged, wät jo as Haud-Sproake bruukten: 81 % Düütsk; 5,4 % Rätoromanisk; 5,1 % Italieensk. In't Jier 2002 bedruuch die Buutlounder-Oundeel 17.6 %. Monken do Swaitsere, do in Chur lieuwje, sunt oaber uk bloot min, do Burgere fon Chur sunt (wildääge wäägen ju spesjelle Swaitser Gjuchtreekenge): In 2001 häd die Burger-Räid een Ienbuurgerengs-Aktsjoon ounstat un aal do Swaitsere, do sänt fieuwuntwintich  Jiere sunner Unnerbreekenge in Chur lieuwje, ienleeden, &quot;tou goadelke Bedingengen&quot; Ienburgerenge tou aaskjen - mäd dän Ärfoulch, dät die Burger-Oundeel in do Jiere  2001/2002 fon 7,27 ap 12,60 % groide&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20111108034144/http://www.buergergemeinde-chur.ch/?page_id=65&lt;/ref&gt;

=== Religionen ===
[[Bielde:Konfessionsbild Chur.png|thumb|right|250px|Konfessionsbielde fon ju Stääd Chur (Stound: Foulkställenge 2000)]]
Ju eednootiske Foulkställenge uut dät Jier 2000 roate ju foulgjende Konfessionsbielde fon ju Stääd ou: 44,6% wieren [[Roomsk-katoolske Säärke|roomsk-katoolsk]] un 38,5 % [[Evangeelsk-reformierde Säärken fon ju Swaits|protestantisk]]. ''(Problematisk is deerbie, dät nit bloot ju [[Näiapostoliske Säärke Swaits]], man sogoar do [[Tjuugen Jehovas]] as Protestanten meetäld wuuden sunt: Tjuugen Jehovas wäide fon do maaste Protestanten goarn't moal as Kristen ounärkoand un seküür nit as Fertreedere fon ju oaine Konfession)''. Buppedät roate dät 1,8 % [[Orthodoxe Säärken|kristelk-orthodoxe]], 2,8 % [[Islam|muslimiske]] Ienwoonere; 6,3% moakeden neen Ounjääfte of heerden uurs een Gloowens-Meenskup tou, 6,1 % beteekenden sik as konfessionsloos.

== Foutnooten ==
&lt;/references&gt;


[[Kategorie:Stääd]]
[[Kategorie:Swaits]]</text>
      <sha1>bi6wviru78w563h996alz4etdykyiv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fuad Rifka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10890</id>
    <revision>
      <id>121069</id>
      <parentid>120707</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:25:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Lieuwend */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2183" xml:space="preserve">[[File:FM-2019-1-3-6-153 Niggl-Radloff-B-Portrait-Villa-Waldberta-ONLINE.jpg|thumb|Fuad Rifka (1994)]]
'''Fuad Rifka''' (* [[28. Dezember]] [[1930]] in [[Kafroun]] bie [[Tartus]], [[Syrien]]; † [[14. Moai]] [[2011]] in [[Beirut]]) waas aan syrisk-libaneesken Dichter. Hie waas Professor an ju [[Libaneesisk-Amerikoanske Universität]] (LAU). Buppedät waas hie aan fon do wichtichste Uursättere fon ju [[Düütske Sproake|düütske]] in ju [[Arabiske Sproake|arabiske Sproake]]. Ieuwenske [[Ali Ahmed Said|Adonis]] un [[Mahmud Darwish]] heerde hie tou do Fernäierdere fon ju [[Arabiske Literatuur|arabiske Dichtenge]]. Sien Uursättengen moakeden fuul Leesere in't [[Nai Aaste|Naie Aaste]] besunners mäd [[Rainer Maria Rilke]] un [[Friedrich Hölderlin]] bekoand; do bee Autooren hieden uk Ienfloud ap sien oaine, kloore Bieldensproake sunner komplisierde Rhetorik.

== Lieuwend ==

Fuad Rifka stomt uut een [[Kristendum|kristelke]] Familie in [[Syrien]]. As hie een Bäiden waas, look sien Familie mäd him ätter dän [[Libanon]] wai, wier hie in een Täärp groot wuude. Hie studierde in ju Haudstääd [[Beirut]]. Mäd een Stipendium fon dän [[Düütsk-Akademisken Uuttuusk-Tjoonst]] (DAAD) koom hie ätter [[Düütsklound]] wai un promovierde in 1965 oun ju [[Universität Tübingen]] uur [[Martin Heidegger]]. Twiske 1966 un 2005 leerde hie oun ju [[Libaneesisk-Amerikoanske Universität]] in [[Beirut]]. 

Sien besunnere Ljoofte goolt ju düütske Sproake. Al in 1957 waas hie Meebegruunder fon ju Tiedskrift ''SHI'R'' (arabisk foar [[Dichtenge]]) un uursätte biespilswiese [[Friedrich Hölderlin]], [[Rainder Maria Rilke]], [[Georg Trakl]], [[Novalis]] un [[Johann Wolfgang von Goethe]].

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [https://www.lyrikline.org/de/gedichte/1-1984-5245 Fuad Rifka] (''Lyrikline'') 
* [http://de.qantara.de/Der-Advokat-poetischer-Achtsamkeit/16147c16373i0p8/index.html Der Advokat poetischer Achtsamkeit]. Nachruf auf Fuad Rifka (''Qantara.de'')

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

{{Normdaten|GND=124137938|NTA=|LCNAF=n89626400|VIAF=69146143}}

{{DEFAULTSORT:Rifka, Fuad}}
[[Kategorie:Dichter]]
[[Kategorie:Uursätter]]
[[Kategorie:Libaneeske Person]]</text>
      <sha1>5g4mhcct00tt9tuwau893wwcxgpldkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xōchimīlco</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10891</id>
    <revision>
      <id>121084</id>
      <parentid>120471</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:34:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3261" xml:space="preserve">[[Bielde:Canal en el Barrio de la Santísima Trinidad Chililico 2.JPG|thumb|250px|right|Aan Kanoal in Xōchimīlco]]
[[Bielde:Trajinera en una chinampa.JPG|thumb|right|250px|Woater un Fäildbau bestimme bit däälich ju Bielde fon Xōchimīlco.]]
'''Xōchimīlco''' (ap [[Nahuatl]]: '''''Xōchimīlco''''', Uutsproake [ʃoːtʃiˈmiːlko], [[Spoanske Sproake|spoansk]]: '''''Xochimilco''''', Uutsproake: [sotʃiˈmilko]&lt;ref&gt;http://buscon.rae.es/dpdI/SrvltGUIBusDPD?lema=Xochimilco#1&lt;/ref&gt;) is aan fon do 16 Stääddeele (''Delegaciones'') fon [[Mexiko-Stääd]]. Dät lait sowät 25 Kilomeetere suudaastelk fon ju Stäädmidde un uumfoatet een Flakte fon 118,6 km² mäd 415.007 Ienwoonere. Ieuwenske Xōchimīlco sälwen uumfoatet ju Delegación 93 litjere Täärpe. Touhoope mäd dän histoorisken Kääden fon ju Stääd is Xōchimīlco Waareldkultuuräärfgoud fon ju [[UNESCO]] un is däälich foaraaln foar sien [[Chinampa|&quot;swimmende Tuune&quot;]] bekoand.&lt;ref&gt;http://whc.unesco.org/en/list/412&lt;/ref&gt; Ju Histoorje fon Xōchimīlco gungt bit in präkolumbiske Tied tourääch, also noch eer [[Christoph Kolumbus]] ätter Amerikoa keemen is.

Fon Natuur uut lieuwje deer wüülde [[Axolotl]] in't Woater, man do sunt in Fräiegaid bienaist uutstuurwen. Waareldwied rakt dät oaber masse Axolotl in Aquarienhooldenge.

== Histoorje ==

Wier däälich Xōchimīlco lait, waas aleer die Xōchimīlco-See. Junner lieten sik al loange Ljuude deel, noch eer Xōchimīlco as Stääd gruunded wuuden is. In't 14. Jierhunnert begonnen do Ljuude mäd ju Technik, [[Flot]]te, do ap dän See swommen, mäd Mudde uut dän See tou bedäkken. So hieden jo swimmende Tuune.

Uk die Noome fon Xōchimīlco kumt uut dät [[Nahuatl]], ju Sproake fon do ienheemske Indioanere, un belukt sik ap ju Tuunkeräi: ''xōchi(tl)'' hat „Bloume“, ''mīl(li)'' hat „Fäild“ un ''-co'' is een Lokoal-[[Suffix]]. ''Xōchimīlco'' lät sik also uursätte as „Steede fon dät Bloumenfäild“.

Do Wuttele fon do Plonten ap do swimmende Tuune groiden bolde truch bit ap dän Gruund fon dän See, so wuude Lound wunnen. Man twiske do Flotte bleeuw dät Woater, so äntstuude een Nätwierk fon Kanoale, dät Xōchimīlco bit däälich bestimt. Toufoarne aan wichtigen Stääd-Stoat (altépetl), wuude Xōchimīlco in't 15. Jierhunnert fon do [[Azteken]] ärooberd. Noch wilst ju Kolonioaltied un dän Ounfang fon ju mexikoanske Uunouhongegaid fersuurgeden do Fäildbuuren fon Xōchimīlco ju Befoulkenge fon Mexiko-Stääd mäd Ieten.

Bit däälich lieuwje in Xōchimīlco fjautien ferskeedene Indioaner-Foulke. Uk wan dät moor un moor urbanisierd wäd, bewoorje do tou groote Deele hiere oolde Kultuur. Bloot die noudelke Deel fon Xōchimīlco is ful in ju Stääd integrierd mäd fuul Bedrieuwe, do fon groote wirtskuppelke Betjuudenge foar dän Stääddeel sunt. Dät Bierichlound in't Suude juust so as die säntroale Seen-Beriek bilgje deerjuun dät grootste Natuur-Skuts-Rebät fon ju Haudstääd.&lt;ref name=&quot;DE&quot;&gt;http://www.xochimilco.df.gob.mx/delegacion/index.html {{Webarchiv|url=http://www.xochimilco.df.gob.mx/delegacion/index.html |wayback=20110812215024 |text=— |archiv-bot=2022-01-11 00:42:49 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Mexiko]]</text>
      <sha1>juo1wkxfo7ju70euc3dm9bp55e52aug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>121085</id>
      <parentid>121084</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:35:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Histoorje */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3029" xml:space="preserve">[[Bielde:Canal en el Barrio de la Santísima Trinidad Chililico 2.JPG|thumb|250px|right|Aan Kanoal in Xōchimīlco]]
[[Bielde:Trajinera en una chinampa.JPG|thumb|right|250px|Woater un Fäildbau bestimme bit däälich ju Bielde fon Xōchimīlco.]]
'''Xōchimīlco''' (ap [[Nahuatl]]: '''''Xōchimīlco''''', Uutsproake [ʃoːtʃiˈmiːlko], [[Spoanske Sproake|spoansk]]: '''''Xochimilco''''', Uutsproake: [sotʃiˈmilko]&lt;ref&gt;http://buscon.rae.es/dpdI/SrvltGUIBusDPD?lema=Xochimilco#1&lt;/ref&gt;) is aan fon do 16 Stääddeele (''Delegaciones'') fon [[Mexiko-Stääd]]. Dät lait sowät 25 Kilomeetere suudaastelk fon ju Stäädmidde un uumfoatet een Flakte fon 118,6 km² mäd 415.007 Ienwoonere. Ieuwenske Xōchimīlco sälwen uumfoatet ju Delegación 93 litjere Täärpe. Touhoope mäd dän histoorisken Kääden fon ju Stääd is Xōchimīlco Waareldkultuuräärfgoud fon ju [[UNESCO]] un is däälich foaraaln foar sien [[Chinampa|&quot;swimmende Tuune&quot;]] bekoand.&lt;ref&gt;http://whc.unesco.org/en/list/412&lt;/ref&gt; Ju Histoorje fon Xōchimīlco gungt bit in präkolumbiske Tied tourääch, also noch eer [[Christoph Kolumbus]] ätter Amerikoa keemen is.

Fon Natuur uut lieuwje deer wüülde [[Axolotl]] in't Woater, man do sunt in Fräiegaid bienaist uutstuurwen. Waareldwied rakt dät oaber masse Axolotl in Aquarienhooldenge.

== Histoorje ==

Wier däälich Xōchimīlco lait, waas aleer die Xōchimīlco-See. Junner lieten sik al loange Ljuude deel, noch eer Xōchimīlco as Stääd gruunded wuuden is. In't 14. Jierhunnert begonnen do Ljuude mäd ju Technik, [[Flot]]te, do ap dän See swommen, mäd Mudde uut dän See tou bedäkken. So hieden jo swimmende Tuune.

Uk die Noome fon Xōchimīlco kumt uut dät [[Nahuatl]], ju Sproake fon do ienheemske Indioanere, un belukt sik ap ju Tuunkeräi: ''xōchi(tl)'' hat „Bloume“, ''mīl(li)'' hat „Fäild“ un ''-co'' is een Lokoal-[[Suffix]]. ''Xōchimīlco'' lät sik also uursätte as „Steede fon dät Bloumenfäild“.

Do Wuttele fon do Plonten ap do swimmende Tuune groiden bolde truch bit ap dän Gruund fon dän See, so wuude Lound wunnen. Man twiske do Flotte bleeuw dät Woater, so äntstuude een Nätwierk fon Kanoale, dät Xōchimīlco bit däälich bestimt. Toufoarne aan wichtigen Stääd-Stoat (altépetl), wuude Xōchimīlco in't 15. Jierhunnert fon do [[Azteken]] ärooberd. Noch wilst ju Kolonioaltied un dän Ounfang fon ju mexikoanske Uunouhongegaid fersuurgeden do Fäildbuuren fon Xōchimīlco ju Befoulkenge fon Mexiko-Stääd mäd Ieten.

Bit däälich lieuwje in Xōchimīlco fjautien ferskeedene Indioaner-Foulke. Uk wan dät moor un moor urbanisierd wäd, bewoorje do tou groote Deele hiere oolde Kultuur. Bloot die noudelke Deel fon Xōchimīlco is ful in ju Stääd integrierd mäd fuul Bedrieuwe, do fon groote wirtskuppelke Betjuudenge foar dän Stääddeel sunt. Dät Bierichlound in't Suude juust so as die säntroale Seen-Beriek bilgje deerjuun dät grootste Natuur-Skuts-Rebät fon ju Haudstääd.

== Wällen ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Mexiko]]</text>
      <sha1>ivhjisf9s9qdbjyvj4fyvp42e9agyn9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Antigua (Litje Antillen)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10993</id>
    <revision>
      <id>121071</id>
      <parentid>120320</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Persöönelkgaiden */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6926" xml:space="preserve">[[Bielde:Caribbean - Antigua.PNG|thumb|right|350px|Koarte fon ju Karibik, Antigua is mäd aan rooden Roome markierd.]]
[[Bielde:2012-03-04 - Five Islands Village - panoramio.jpg|thumb|right|350px|Aan Glap fon buppe]]
'''Antigua''' ([[Spoanske Sproake|spoansk]] foar &quot;oold&quot;) is een [[Ailound]] fon do [[Litje Antillen]] in ju [[Karibik]] un dät Haud-Ailound fon dän Stoat [[Antigua un Barbuda]].

== Geografie ==
Dät Ailound lait sowät 80 km aastelk fon [[Nevis]], 50 km noudaastelk fon [[Montserrat]], 100 km noudelk fon [[Guadeloupe]] un 40 km suudelk fon [[Barbuda]].

Dät Ailound is sowät 281 km² groot, do Höäwele roagje ap bit ap 400 m uur dän Speegel fon ju See. Do Strounde fon dät Ailound jäilde as besunners fluch un fien.

== Wirtskup un Befoulkenge ==
Ju Munte fon Antigua is die [[Aastkaribisken Dollar|Aastkaribiske Dollar]] (EC$). Ju Loundskup wäd bestimd fon [[Poolmen]], [[Ananas]]- un [[Katuun]]-Fäildere. Aaltouhoope lieuwje 67.000 Ljuude ap Antigua.
foar
== Geskichte ==
=== Apfiendenge ===
Antigua wuude in dän November [[1493]] fon [[Christoph Kolumbus]] ap sien twäide Foart fuunen. Hie naamde dät Ailound ätter sien Skutshillige ''[[Maria (Muur fon Jesus)|Maria]] La Antigua''&lt;ref&gt;ju in ju ''[[Iglesia de Santa María La Antigua|Santa María La Antigua]]'' in [[Sevilla]] fereerd wäd, wät sik ap ju Säärke ''[[Santa Maria Antiqua]]'' in [[Room (Stääd)|Room]] belukt, ju fon roomsken Uursproang is; Diskussion in ''Linda B. Hall: Mary, Mother and Warrior: The Virgin in Spain and the Americas; Ferloag:University of Texas Press, 2009; ISBN=978-0-292-79742-0&lt;/ref&gt; Hie sälwen häd dät Ailound wäil nit betreeden&lt;ref&gt;Lucius Lee Hubbard; Uutreeker:American geographical society: Did Columbus discover the islands Antigua and St. Martin?; 1931&lt;/ref&gt; – oun düssen Dai &quot;klapperden&quot; do Spoaniere moorere Ailounde ou, uum [[Española]] tou roakjen, un fuuren dän ädderen Mäiden an Antigua foarbie.&lt;ref&gt;Alexander Bridport Becher:The Landfall of Columbus on His First Voyage to America; Ferloag:J. D. Potter; 1856; Kapitel: Apendix ''Second Voyage 1493–1496''&lt;/ref&gt; – un sien Begjuchte skällen dät Ailound so beskrieuwen hääbe, dät dät fon Wüülde bewoond waas, do niks fon Wäid hieden un uk neen Drinkwoater.&lt;ref name=&quot;AntiguaAntiguans&quot;&gt;Unbekoanden Skrieuwer:Antigua and the Antiguans: A Full Account of the Colony and Its Inhabitants; Beend I; Ferloag: Saunders and Otley; 1844; Chapter I., Ousnit ''Discovery by Columbus''; Wier näi eepentelk moaked: Cambridge Library Collection – Slavery and Abolition; Ferloag:Cambridge University Press; 2011; ISBN=978-1-108-02777-9&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Ju wuude uk wäil bloot uut ju Fierte benaamt, uumdät do Skiepe do aastelke Antillen foulgeden. Hubbard: Did Columbus discover …; ju ooldste kartogroafiske Oubieldenge is wildääge ap ju Piri-Reis-Koarte fon 1513, un dan bie Kunstmann ca. 1519–20 un ju Turiner Koarte ca. 1523. Gregory C. McIntosh, Norman J. W. Thrower (Meeoarbaider):Piri Reis Map of 1513; Ferloag:University of Georgia Press; 2012; ISBN=978-0-8203-4359-4; Kapitel: ''Puerto Rico and Lesser Antilles''; wildääge wuude ju uk ap ju Räächfoart 1496 of leeter besoacht, deer is die Noome ''Marygalante Bay'' foar ju [[Friars Head Bay]] uurlääwerd (Moll, ''Atlas minor'', 1716–1732), wät sik ap dät uurs al ängelsk benaamde Ailound ap Kolumbus sien Flaagskip fon ju twäide Foart, ju ''[[Maria Galanda]]'' beluuke kuude.&lt;/ref&gt;
In 1520 fersoachte een Gruppe Spoaniere, dät Ailound tou besiedeljen, man roate bolde wier tou&lt;ref name=&quot;AntiguaAntiguans&quot; /&gt; Do ienheemske Indioanere sunt deerbie wäil uutstuurwen, fon hiere Kultuur fiende sik noch toalrieke Artefakte un een poor Siedelengs-Steeden.&lt;ref name=&quot;AntiguaAntiguans&quot; /&gt;

=== Ängelske Kolonie ===
Dät Ailound wuude eerste bienaist 150 Jiere ätter ju Apfiendenge, in't Jier [[1632]], truch do Briten kolonioalisierd. Twisketruch ärooberde ju frantsööske Flotte in dän November [[1666]] wilst dän [[Ängelsk-Niederloundsken Kriech (1665-1667)|Twäiden Ängelsk-Niederloundsken Kriech]] dät Ailound.

In [[1674]] bieldede Antigua touhoope mäd [[Nevis]], [[St. Kitts]] un [[Montserrat]] een Konföderatsjoon fon ängelske Ailound-Kolonien mäd een meensoam Ouoardende-Huus unner dän Gouverneuer [[William Stapleton]]&lt;ref&gt;H. Wellenreuther: [http://books.google.de/books?id=HbtN-lCWXeMC&amp;pg=PA401&amp;lpg=PA401&amp;dq=%2B1667+%2Bnevis&amp;source=bl&amp;ots=S319IQsb9U&amp;sig=J8QKQdOAhkm4-JfN2i6ZDjRZIz8&amp;hl=de&amp;ei=OtwFSubVFtW1_AbygJH9Bg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2#PPA401,M1 ''Niedergang und Aufstieg.''] S. 401.&lt;/ref&gt; Fon 1674 oun wuude [[Sukkerroor]] ounbaud, deer wuuden in do foulgjende Jiere Sklouen foar ap dät Ailound broacht. Hiere Toal steech fon 12.000 in't Jier 1713 ap 37.500 in dät Jier 1775.

Ju britiske Kolonioalheerskup duurde bit [[1981]] tou. Mäd ju Uunouhongegaidsferkloorenge ap dän [[1. November]] [[1981]] wuude die Noome fon ju Kolonie, ''Antigua'' uurd in dän Noome fon dän uunouhongigen Stoat [[Antigua un Barbuda]], die däälich een parlemäntoariske Monarchie is. Ju Haudstääd [[Saint John’s (Antigua un Barbuda)|St. John's]], lait ap Antigua.

== Kultuur ==

=== Wät dät tou sjoon rakt ===
[[Bielde:Bettys Hope auf Antigua.JPG|mini|Betty’s Hope]]
[[Bielde:Antigua - Devil´s Bridge.JPG|mini|Devil’s Bridge]]

In't Suude fon dät Ailound lait die Kiek-Hoawen [[Nelson’ Dockyard]], aan in't [[18. Jierhunnert]] fon ju [[Royal Navy]] befäästigeden Kriechshoawen, die truch sien natüürelke Loage tou ju litje Toal fon Troopenstoarm-seekere Hoawen-Anloagen heert.

Uut dät 17. Jierhunnert stommet ju eerste Sukkerroor-Plontenge fon dät Ailound, Betty's Hope. Die Oainer Christopher Codrington benaamde ju Plontenge ätter sien Dochter Betty. Twäin [[Wiendmäälne]]-Toudene un do Ruinen fon ju [[Baaneräi]] ärinnerje an dän domoaligen Riekdum.&lt;ref&gt;{{Webarchiv | url=http://www.archaeologyantigua.org/sites_bettyshope.htm | wayback=20060813131230 | text=''Betty’s Hope''}}&lt;/ref&gt;

Ap ju Aasterkaante fon dät Ailound lait dät Natuur-Toankmoal Devil’s Bridge. Do Buulgen fon dän [[Atlantik]] foarmden aan natüürelken Boogen uut [[Kalksteen]].

== Persöönelkgaiden ==
* [[Eric Clapton]] (* 1945), ängelsken Gitarrist, Sjunger un Komponist gruundede hier dät [https://crossroadsantigua.org/ Crossroads Centre Antigua] , een Droogen-Klinik foar Rieke.
* [[Frederick Crute]] (''DJ Red Alert'') (* 1956), US-amerikoansken [[DJ]] un [[Hip-Hop]]-Produsänt.

== Wällen ==
* Düssen Artikkel foutet ap een Uursättenge uut ju düütske Wikipedia.

=== Ferbiendengen ätter buute ===
{{Commonscat|Antigua}}
* [http://www.ab.gov.ag/ Offizielle Internetsiede fon ju Regierenge fon Antigua]

=== Oankelde Ätterwiese ===
&lt;references /&gt;

{{Normdaten|TYP=g|GND=114124-7|LCCN=n/50/078110|VIAF=124921812}}

[[Kategorie:Ailound in ju Karibik]]
[[Kategorie:Antigua un Barbuda]]
[[Kategorie:Litje Antillen]]</text>
      <sha1>3z0sop6yh4g17j71vrdgqg0wstkb1vl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chan Santa Cruz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11246</id>
    <revision>
      <id>121066</id>
      <parentid>119956</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T19:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5021" xml:space="preserve">[[Bild:Chan Santa Cruz Maya.svg|right|thumb|Uungefäären Moachtberiek fon do Maya uum 1870]]

'''Chan Santa Cruz''' ([[Mayathan]] „Littik Hillich Kjuus“), '''Xbáalam Nah Kampokolche&lt;ref&gt;„Kampocolche: As Heelplonte tjoonjenden Boom mäd litje Bleede, jeele Blösseme un litje jeele Fruchte.“ Flora of Yucatan. http://www.archive.org/stream/floraofyucatanfistan/floraofyucatanfistan_djvu.txt&lt;/ref&gt; Chàan Santa Cruz''' of '''Noh Kàah Chàan Santa Cruz Báalam Nah Kampokolche''' („Groote Steede fon dät litje Hillige Kjuus un Huus fon dän Jaguar“) waas dät politiske un religiöse Zentrum fon dän glieknoomigen [[Maya]]-Stoat ap dät Hoolichailound [[Yucatán (Hoolichailound)|Yucatán]] in dän [[Kasten-Kriech]] fon [[1847]] bit [[1901]], däälich lait die Beriek in dän Buundesstoat [[Quintana Roo (Buundesstoat)|Quintana Roo]]. Do Ljuude junner hieden aan [[Synkretismus|synkretistisken]] Gloowe, also een Miskenge uut kristelke un heedenske Elemente, dän Kult fon dät [[Baalend Kjuus|baalende Kjuus]].

Ju Siedelenge Chan Santa Cruz äntstuude fon 1850 oun uum aan [[Cenote]] tou, ieuwenske dän sik ''[[Balam|Báalam]] Nah'' („Huus fon dän Jaguar“), die Tämpel fon dät [[Baalend Kjuus|Baalende Kjuus]], befoont. Dät uunouhongige Maya-Stoatsrebät diende sik uut fon [[Tulúm]] in't Noude bit [[Bacalar]] (in [[1858]] truch do [[Maya]] ärooberd) in't Suude oun'e Skeed tou dät domoalige [[Belize|Britisk-Honduras]] un hiede sowät 30.000 Ienwoonere, un aal bloot [[Maya]]. Ju Haudstääd hiede uum 1860 sowät 300 Huuse mäd 2000 bit 7000 Ienwoonere. Do Bewoonere fon Chan Santa Cruz, besunners do Kriegere, druugen ju Beteekenge ''[[Cruzoob]]'' („Kjuuslere“, uk wäil ''Cruzob'' of in moderne [[Mayathan]]-Skrieuwwiese ''Kruso’ob'').

Bupperste gäistelke un militäriske Autorität in Chan Santa Cruz waas die Höider fon dät Kjuus (''Nojoch Tatich'', „Grooten Heere“). Ätter dän synkretistisken kristelk-heedensken Misk-Gloowe, die junner häärskede, kreech die ''Nojoch Tatich'' sien Befeele fon [[God]] truch dät [[Orakel]] fon't Baalende Kjuus. Do bee bekoandste ''Tatich'' wiere [[Venancio Puc]] (1858-1864) un [[Crescencio Poot]] (1875-1885), wier do Wiete Nood un do Maya Oachtenge foar hieden.

Chan Santa Cruz unnerheelt mäd [[Feereend Köönichriek|Grootbritannien]] uur [[Britisk-Honduras]] Honnelsbeluukengen (Holt juun Woapen), man do Beluukengen wuuden fon britiske Siede in 1893 ienstoald. Ju Befoulkenge fon dän Stoat Chan Santa Cruz geen truch do Kriech-Ienwierkungen fon sowät 35.000 uum 1850 ap sowät 10.000 Moanskene in't Jier 1900 tourääch.

Two Oungriepe fon [[Mexiko|mexikoanske]] Troppen [[1851]] un [[1860]] ap Chan Santa Cruz wuuden touräächsloain. Eerste in [[1901]] slumpede dät Generoal [[Ignacio Bravo]], ju toufoarne fon do Cruzoob ferlätte Stääd Chan Santa Cruz ien tou niemen. Striedere uut Chan Santa Cruz kuuden sik  in litje Täärpe in do Holtbuske, biespilswiese in [[X-Cacal Guardia]], ferstopje.

Ju Maya-Stääd wuude dän Äidboudem gliek moaked un an hiere Steede ju Stääd ''Santa Cruz de Bravo'' baud (benaamd ätter dän Generoal Bravo, die uur do Maya wunnen hiede). Ju näie Stääd tjoonde as Militär-Garnison un Regierengs-Sit fon ju Militär-Ferwaltenge fon dät näi bieldede Territorium Quintana Roo. Buutloundske Konzerne kreegen Ferlof, [[Holt]] un [[Kautschuk]] tou winnen.

Ätterdät [[Porfirio Díaz]] ousoaged waas, wuude die Gouverneur Generoal Bravo ouberuupen un die Ferwaltengssit ätter Payo Obispo (däälich [[Chetumal]]) ferlaid. Do roowede Lounderäie fon Chan Santa Cruz wuuden in do twintiger Jiere do Maya as ''[[Ejido]]s tourääch uurdrain. Ju fröiere Maya-Haudstääd wuude oaber nit moor bruukt un ferfäl. Een [[Pokken]]-Epidemie fierde in düsse Tied tou näie läipe Befoulkengs-Ferljusse monken do Maya.

Eerste in do 1930er Jiere wuude ju Steede as Säntrum fon dän Holt- un Kautschuk-Honnel näi besiedeld un hat sänt 1932 [[Felipe Carrillo Puerto (Quintana Roo)|Felipe Carrillo Puerto]], benaamd ätter dän [[Felipe Carrillo|glieknoomigen sozialistisken Gouverneur]] fon [[Yucatán (Buundesstoat)|Yucatán]] ätter ju [[Mexikoanske Revolutsjoon|mexikoanske Revolutsjoon]]. Dät is wäil, uumdät do näie Moacht-Hääbere domoals do buutloundske Konzerne ferbooden, fääre Holt un Kautschuk tou winnen, sodät deer bloot noch Ljuude, do in ju Region woonden, Ferlof tou hieden.

Do uurs wuudene politiske un sozio-ökonomiske Bedingengen moakeden in [[1935]] aan Free-Ferdraach twiske do ferblieuwene ''Cruzoob'' mäd ju mexikoanske Regierenge muugelk, wieroane do Cruzoob ju mexikoanske Heerskup anärkoanden.

Luud ju Foulkställenge fon 2000 is Felipe Carrillo Puerto mäd 77,75 % ju Meente in Quintana Roo, wier die grootste Befoulkengsdeel [[Mayathan]] boalt (dät is ju oolde Maya-Sproake).

== Wällen ==
* Düssen Artikkel foutet ap een Uursättenge uut ju düütske Wikipedia.

== Foutnooten ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Maya-Stääd]]
[[Kategorie:Mexiko]]</text>
      <sha1>liuv4pwc2r32y5ksqdtk5zjj03oukvy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dominica</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11484</id>
    <revision>
      <id>121128</id>
      <parentid>120353</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Befoulkenge, Gloowe un Sproake */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17222" xml:space="preserve">{{Lântabel|
eigennamme = Commonwealth of Dominica |
namme = Dominica |
flagge = Flag of Dominica.svg |
wapen = Coat-of-arms-of-Dominica.svg |
lokaasje = LocationDominica.png |
motto = ''Après le Bondie, C'est la Ter ''&lt;br /&gt; (uursät: &quot;ätter God kumt dät Lound / ätter God kumt ju Äide&quot;) |
taal = [[Ängelsk]] |
haadstêd = [[Roseau]] |
steatsfoarm = [[Republik]] |
oerflak = 754 |
pctwetter = - |
ynwenners = 68.910 | teljier = 2006 |
munt = Aast-Karibisken Dollar | muntkoade = XCD |
tiidsone = -4 |
feestdei = 3. November |
folksliet = Isle of Beauty, Isle of Splendour |
lânkoade = DMA |
ynternet = .dm |
tillefoan = 767 |
}}
'''Dominica''' (amtelk ''Commonwealth Dominica'') is aan Ailoundstoat in do [[Litje Antillen]], nieper: do [[Ailounde uur dän Wiend]], in ju aastelke [[Karibik]]. Die Stoat gungt uur dät heele lieknoomige Ailound un heert tou dän ''[[Commonwealth of Nations]]''.

In ju Sproake fon do Uur-Ienwoonere wuude dät Ailound, wier dät masse Bierge rakt, ''Wai'tukubuli'' naamd, dät hat sowät as ''hieren Lieuw is hooch''.

Dominica duur nit ferwikseld wäide mäd ju [[Dominikoanske Republik]] ap dän aastelken Deel fon [[Hispaniola]] - dät is gans uurs n Lound.

== Geografie ==

=== Loage un Mäiten ===
[[Bielde:Dominica.png|left|300px|Koarte fon Dominica]]
Dät Ailound Dominica heert tou do sonaamde [[Wääst-Indiske Ailounde]], un deerfon tou do [[Antillen]], do ju [[Karibiske See]] fon dän rästelken [[Atlantik]] ouskeede. Monken do Antillen heert Dominica tou do [[Litje Antillen]], un monken do Litje Antillen tou do sonaamde [[Ailounde uur dän Wiend (Antillen)|Ailounde uur dän Wiend]],  do dät aastelke Skeed fon ju karibiske See uutmoakje. Die noudelke Deel fon do Ailounde uur dän Wiend is ap Ängelsk as &quot;Leeward Islands&quot; bekoand, un fon düsse ''Leeward Islands'' is Dominica dät suudelkste Ailound.

Dominica häd een Flakte fon sowät 750 km², is wät minner as 49 km loang un nit moor as 23 km breed. Dät lait twiske do frantsööske Karibik-Ailounde fon two Uursee-Départements: [[Guadeloupe]] in't Noude un [[Martinique]] in't Suude. Sowät 250 km in't Wääste lait dät uunbewoonde Ailound [[Aves (Ailound)|Aves]], dät ''de facto'' tou [[Venezuela]] heert, uk wan een Riege uur Stoaten deer uk Ounspröäke ap stoalt (fröier uk Dominica).

=== Natuurruumte ===
Dät Ailound häd sin Uursproang in dän [[Vulkoanismus]]. Die hoochste Bierich fon Dominica is mäd 1447 Meetere die [[Morne Diablotins]] in't Noude fon't Ailound, aan [[Vulkoan]], die foar trüütichduusend bit fjautichduusend Jiere dät lääste Moal uutbreeken is - man daach wier aktiv wäide kon. Hie is die twäidhoochste Bierich fon do Litje Antillen, ätter dän Vulkoan [[Soufrière (Guadeloupe)|Soufrière]] ap dät Noaber-Ailound [[Basse-Terre (Ailound)|Basse-Terre]], dät tou dät frantsööske Uursee-Département [[Guadeloupe]] heert. Fuul Bierichlound, heete Wällen un sjoodende Woaterdoaben sunt uk Tjuugen fon dän Vulkoanismus ap Dominica. Buppedät rakt dät junner [[tropisken Rienwoold]] mäd een groote Fuulfoold fon [[Plonten]] un [[Dierte]].

=== Wichtige Stääde ===
Do fieuw grootste Stääde fon Dominica sunt ätter een Tällenge fon 2005:

* [[Roseau]] (16.074 Ienwoonere)
* [[Portsmouth (Dominica)|Portsmouth]] (3.633 Ienwoonere)
* [[Berekua]] (3.195 Ienwoonere)
* [[Marigot (Dominica)|Marigot]] (2.669 Ienwoonere)
* [[Grand Bay (Dominica)|Grand Bay]] (2.608 Ienwoonere)

=== Ferwaltengs-Iendeelenge ===
[[Bielde:Dominica, administrative divisions - de - colored.svg|300px|right|Koarte fon do Parishes (Säspele) ap dät Ailound]]

Dominica wäd apdeeld in sonaamde ''parishes'', dät is uurs niks as dät ängelske Woud foar [[Säspel]]e. Deeruum heete do uk aal ätter Hillige.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Nr.
! Parish (Säspel)
! Haudstääd / (-täärp?)
! Flakte&lt;br /&gt;km²
! Ienwoonere&lt;br /&gt;aaltouhoope
! Ienwoonere/&lt;br /&gt;km²
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 1 || [[Saint Andrew (Dominica)|Saint Andrew]] || [[Wesley (Dominica)|Wesley]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 179,6 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 10.240 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 57
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 2 || [[Saint David (Dominica)|Saint David]] || [[Rosalie (Dominica)|Rosalie]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 126,8 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 6.758 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 53
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 3 || [[Saint George (Dominica)|Saint George]] ||[[Roseau]]||style=&quot;text-align:right&quot;| 53,5 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 19.825 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 371
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 4 || [[Saint John (Dominica)|Saint John]]|| [[Portsmouth (Dominica)|Portsmouth]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 58,5 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 5.327 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 91
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 5 || [[Saint Joseph (Dominica)|Saint Joseph]] ||[[Saint Joseph (Ort)|Saint Joseph]]||style=&quot;text-align:right&quot;| 120,1 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 5.765 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 48
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 6 || [[Saint Luke]] ||[[Pointe Michel]]||style=&quot;text-align:right&quot;| 11,1 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 1.571 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 142
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 7 || [[Saint Mark (Dominica)|Saint Mark]]||[[Soufrière (Dominica)|Soufrière]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 9,9 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 1.907 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 193
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 8 || [[Saint Patrick (Dominica)|Saint Patrick]] || [[Berekua]]||style=&quot;text-align:right&quot;| 84,4 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 8.383 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 99
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 9 || [[Saint Paul (Dominica)|Saint Paul]] || [[Pont Cassé]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 67,4 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 8.397 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 125
|-
|style=&quot;text-align:right&quot;| 10 || [[Saint Peter (Dominica)|Saint Peter]] || [[Colihaut]] ||style=&quot;text-align:right&quot;| 27,7 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 1.452 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 52
|- class=&quot;sortbottom&quot; style=&quot;background:#DDDDDD;&quot;
|&amp;nbsp; || Dominica ||[[Roseau]]||style=&quot;text-align:right&quot;| 739 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 71.474 ||style=&quot;text-align:right&quot;| 97
|}
Wälle: Central Statistical Office of Dominica (zitierd ätter ju düütsksproakige Wikipedia)

== Befoulkenge, Gloowe un Sproake ==
[[Bielde:Roseau Virgin Ln - Our Lady of Fair Haven Cathedral - panoramio.jpg|thumb|right|300px|Ju roomsk-kathoolske Kathedroale fon Roseau]]
Ju Ienwooner-Toal fon Dominica is in't Jier 2007 ap 72.000 Ljuude taksierd wuuden. Ju Befoulkenge sät sik ätter een Statistik fon 2001 touhoope uut 86.6% Swotte fon afrikoanske Oustommenge, 9.1% mäd fermiskede Oustommenge, 2.9% Uur-Ienwoonere (Indioanere), 1.3% fon europäiske of uur Oustommenge un 0.2% sunner naiere Ienoardenge. Dät deer so fuul Ljuude fon afrikoanske Oustommenge lieuwje, kumt deerfon, dät do europäiske Kolonioalisten do as Sklouen deer wai broacht hääbe. Wäkke fon düsse Sklouen sunt wächronnen un kuuden bie do Indioanere unnerkuume. Eerste in [[1833]] hääbe do Briten ju Skloueräi in hiere Kolonien ferbeeden, in ju Foulge sunt Sklouen uut frantsööske Noaber-Kolonien ätter Dominica wai fluchted.

Ju Moorhaid fon ju Ailoundbefoulkenge is roomsk-kathoolsk (61.4%) ieuwenske dät hääbe sonaamde Fräisäärken een groote Betjuudenge. Aaltouhoope sunt (ätter een Statistik fon 2010&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20150924113632/http://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf&lt;/ref&gt;) 94,4% Kristen, 3% honge nit naier bestimde ethniske Religionen oun, 0,5 % sunt nit religiös, 0,1% sunt Muslime un 2,0% hääbe uurs ne Religion.

Ieuwenske ju Amtssproake Ängelsk is [[Dominica-Kreoolsk]], een Varietät fon dät frantsöösk-basierde [[Antillen-Kreoolsk]]e, dät do Baalere sälwen &quot;Patwa&quot; (fon frantsöösk &quot;Patois&quot;) naame, een fuul bruukte Uumgongssproake. Ieuwenske dät wäd uk een sproakelke Varietät mäd dän Noome [[Kokoy]] boald, dät is een Mongelse uut dät Dominica-Kreoolske un dät [[Pidgin]]-Ängelske fon do Leeward Islands (dän Deel fon do [[Ailounde uur dän Wiend]], wier uk Dominica tou heerd). Do Uur-Ienwoonere fon Dominica hääbe fröier un aleer een [[Arawak-Sproaken|Arawak-Sproake]] boald, man die grootste Deel fon ju indioanske Befoulkenge is in ju touleekene Moorhaidsbefoulkenge apgeen, un do, do noch foar sik sunt, konnen hiere oolde Sproake uk nit moor baale. Een äänelke Sproake is dät [[Garifuna (Sproake)|Garifuna]], dät foaraaln ap dät [[Middel-Amerikoa|middel-amerikoanske]] Fäästlound boald wäd.

== Geskichte ==

=== Foargeskichte un Äddere Geskichte ===

Do ooldste archäologiske Funste, do moanskelke Besiedelenge ap Dominica bewiese, läite sik twiske 5000 un 3100 foar Kristus datierje.

Loange Tied wuude ju Uur- un Äddergeskichte fon do litje Antillen so deerstoald, dät eerste do ''&quot;Ciboney&quot;'' ap dät Ailound lieuwed hääbe, dan do freedelke [[Arawak-Foulke|Arawak]] keemen sunt, do ap't lääste fon do kriegeriske Kariben uutrooded wuuden.

Tou eerste mout deertou kweeden wäide, dät &quot;[[Ciboney]]&quot; uurspröängelk aan Noome foar do wäästelke ''[[Taíno]]''-Stomme waas, do in't 15. un 16. Jierhunnerd foaraaln ap [[Kuba]], man uk ap wäkke litjere Ailounde un aan litjen Deel fon dät suudwäästelke [[Hispaniola]] woonden - un do [[Taíno]] sunt een [[Arawak-Foulke|Arawak-Foulk]], un buppedät een Foulk, dät al Buuräi bedrieuwen häd. Eerste in't 20. Jierhunnerd sunt do Ciboney fon een Riege Histoorike truchnunnerbroacht wuuden mäd do [[Guanahatabey]], een Foulk fon Jeegere un Sammlere, dät in't Wääste fon Kuba lieuwde un nit tou do Taíno heerde, wät me deerfon weet, dät die Taíno-Dolmätsker fon [[Christoph Columbus]] nit mäd do Guanahatabey baale kuude. Uumdät düt Foulk al in ju äddere Tied fon ju spoanske Kolonioalisierenge uutstuurwen is, is uk nit fuul uur hiere Sproake un Kultuur bekoand. Een poor [[Loundnoomen]] wäide ap ju Sproake fon do Guanahatabey touräächfierd, un wäkke Sproakwietenskuppere sjo in düsse Loundnoomen een muugelke Äänelkhaid tou ju Sproake [[Macorix (Sproake)|Macorix]], ju bit in't 16. Jierhunnerd ap Deele fon Hispaniola boald wuude, un ju [[Warao (Sproake)|Warao-Sproake]], ju bit däälich fon dät Foulk fon do [[Warao]] uum ju [[Orinoko]]-Mundenge loangs ju Atlantik-Kuste fon [[Venezuela]], [[Guyana]] un [[Suriname]] boald wäd. Deertou paaset ju Fermoudenge, dät do Guanahatabey of touminst Foulke, do do Guanahatabey nai stuuden, wildääge in oolde Tieden grattere Rebätte fon ju [[Karibik]] bewoond hääbe - eer do Arawak-Indioanere keemen sunt. Man dät is een Fermoudenge. Dät rakt deer neen skriftelke Wällen, un wan dät so fier tourääch gunge skäl, dät me uur ju Ethnizität fon do eerste Siedlere foar moorere Jierduusende spikkelierje wol, dan is dät heel un aal uunwietenskuppelk.

Twäidens kon uk nit kweeden wäide, dät do [[Kariben]] ju arawakiske Befoulkenge uutrooded hieden. Noch bit uum 1920 wuude ap do [[Litje Antillen]] fon Indioanere een Arawak-Sproake boald. Daach is bekoand, dät ju Befoulkenge foar kriegeriske Ljuude uut &quot;Carib&quot; of &quot;Canib&quot; Nood hieden, wiertruch dät Woud &quot;Caniba&quot; in't Spoanske uurnuumen wuude un fon deer uut in Masse Sproaken uurgeen. Dät is die Uursproang fon dät Woud &quot;Kanniboale&quot;. Do Ailound-Kariben (''Kalinago'') kontrollierden do Ailounde twiske 1400 un 1700, sunt deer as Bootjere uumetouleeken un hääbe Wieuwljuude roowed. Fermoudelk hääbe jo sik uurloang mäd ju Arawak-Befoulkenge fermisked.

In düsse Tied häd ap dän [[3. November]] [[1493]] die Seefoarder [[Christoph Kolumbus]] wilst sien twäide Raise dät Ailound Dominica äntdäkt, un hie roate dät Ailound sin Noome, uumdät dät juust Sundai waas (&quot;Sundai&quot; hat ap Latiensk &quot;Dominica&quot;). Man Kolumbus betried dät Ailound nit, un dät bleeuw noch loange een Refugium fon do (arawakisk baalende) Ailound-Kariben. In't Jier 1796 wuude dät Ailound [[St. Vincent]] britisk, un fon ju deer lieuwjende Misk-Befoulkenge uut Indioanere un fluchtede afrikoanske Sklouen - do uk ju oolde Arawak-Sproake boalden - wuuden duusende deportierd. Dät sunt do Foaroolden fon do [[Garifuna (Foulk)|Garifuna]], do bit däälich, foaraaln ap dät middelamerikoanske Fäästlound, ju [[Garifuna (Sproake)|Garifuna-Sproake]] baale, een Arawak-Sproake mäd afrikoanske un karibiske Elemente. Ätter düsse Deportatsjoonen wäch fon St. Vincent waas Dominica dät lääste Ailound, dät noch fon Indioanere kontrollierd waas.

=== Kolonioaltied ===
Al [[1627]] waas Dominica oun dän Earl of Carlisle keemen, un Änglound eenigede sik in [[1635]] mäd Frankriek, dät fersoacht hiede, do Bewoonere tou Missionieren, dät me dät Ailound sien oaine Befoulkenge uurläite skuul. In [[1748]] koom Dominica amtelk tou Frankriek, man do Frantsoosen roaten dät Ailound in [[1763]] oun do Briten tourääch. In [[1768]] kreech dät Ailound een oaine legislative Fersammelenge. Fon [[1783]] bit [[1788]] wier een poor Jiere frantsöösk. In düsse Tied faalt ju Maroon-Revolte fon [[1784]], as ju Nit-Wiete Befoulkenge foar hiere Gjuchte apstuude. Fon [[1788]] oun waas Dominica wier bie do Briten, do dät in [[1805]] tou een Kolonie ferkloorden. In [[1831]] kreech ju Nit-Wiete Befoulkenge fulle Burger-Gjuchte, ap dän [[1. August]] [[1834]] wuude die ''[[Slavery Abolition Act 1833|Slavery Abolition Act]]'' gultich, die in do maaste britiske Kolonien ju Skloueräi ferbood. Fluchtede Sklouen fon frantsööske Noaber-Ailounde kuuden ap Dominica unnerkuume. Die Swotte Befoulkengsdeel hiede nu politisken Ienfloud un ferfoulgede fonsäärm uur wirtskuppelke Interessen as ju rieke wiete Minnerhaid, sodät do Wiete bolde Lobbyismus foar moor direkte Kontrolle truch dät britiske Muurlound bedreeuwen. In [[1865]] wuude dät Ailound Krounkolonie, man praktiske Uutwierkengen hiede dät eerste in [[1898]], as die Ferwalter Sir Hesketh Bell deer wai soand wuude.

=== Die Wai ätter ju Uunouhongegaid ===

In [[1938]] doarsten Paatäien gruunded wäide. In [[1951]] wuude dät Woal-Gjucht fernäierd, sodät sik dät nit moor oun dät Fermuugen orientierde, un uk Wieuwljuude kreegen een Stäm-Gjucht. In [[1957]] kreech Dominica aan eersten ''Chief Minister''. In dän Uunouhongegaids-Prozäss wuude eerste in [[1958]] ju ''[[Wäästindiske Föderation]]'' gruunded ju uut Dominica un een Riege uur Ailounde bestuude, do touhoope Stappe foar Stappe een uunouhongich Lound wäide skuulen. Man as do Burgere fon [[Jamaika]] ap dän [[19. September]] [[1961]] in een Referendum moorhaidelk foar dän Uutreed fon Jamaika uut ju Föderatsjoon stämden, duurde dät nit loange, un ju Föderatsjoon briek in heel un aal uutnunner. Ju existierde bloot noch bit tou dän [[31. Moai]] [[1962]]. In [[1967]] kreech Dominica een fiergungende Autonomie, man Ferdäägengs- un Buutepolitik wuuden fääre fon do Briten bedrieuwen. Ap dän [[3. November]] [[1978]] wuude ju Uunouhongegaid proklamierd, sänt dän [[8. Dezember]] [[1978]] is Dominica Lid fon do [[Fereende Natsjoonen]].

=== Dominica as uunouhongich Lound ===

Eersten Premierminister wuude [[Patrick John]] fon ju sosjoaldemokroatiske DLP. Sien Regierengstied waas bestimd fon persöönelke Foardeels-Noame un Korruptsjoon, wät tou blouderge Demonstratsjoonen fierde. Een nasjonoal Noodstounds-Komitee, dät ''Commitee for National Salvation'' (''CNS'') wäälde ap dän [[21. Juni]] [[1979]] dän Wirtskupsminister [[Oliver J. Seraphin]] tou'n Premier. In dän Juni [[1980]] wuude [[Mary Eugenia Charles]] fon ju Paatäi DFP as Ätterfoulgerske wääld un bleeuw as eersten Wieuwelken Stoats-Boas 15 Jiere in't Boantje. In 1981 roate dät two Putsk-Fersäike juun ju Premier-Ministerske. Die eerste waas fon [[Frederick Newton]] organisierd, dän Uppermon fon dät Militär fon Dominica. Die Fersäik slumpede nit, Newton wuude in [[1986]] aphonged, un dät waas ju eensige Waigjuchtenge in ju Geskichte fon't uunouhongige Dominica. Die twäide Putsk-Fersäik waas ju sonaamde ''[[Operation Red Dog]]'', as een Gruppe uum dät amerikoanske [[Ku-Klux-Klan]]-Lid [[Mike Perdue]], dän düütsk-kanadisken Neo-Nazi [[Wolfgang Droege]] un dän barbardisken Woapen-Smuggler [[Sydney Burnett-Alleyne]] ploande, dät Ailound tou stoarmjen un dän fröieren Premier-Minister [[Patrick John]] wier ien tou sätten. Ap dän [[27. April]] [[1981]] wuude Droege touhoope mäd oachte uur Monljuude in't US-amerikoanske [[New Orleans]] fääst nuumen, as jo sik mäd een Boot ful Woapen un mäd een Nazi-Foone kloor moakeden uum ap'e Raise tou gungen. Deermäd waas die twäide Fersäik uk al foarbie. In [[1995]] ferloos ju Premierministerske ju Woal, hieren Ätterfoulger wuude [[Edison James]] (UWP). In 2000 wuude wier wääld un [[Rosie Douglas|Roosevelt Bernard &quot;Rosie&quot; Douglas]] wuude Premier-Minister. Man hie stoorf noch in dät sälge Jier, ap dän [[1. Oktober]] [[2000]]. Sin Ätterfoulger wuude [[Pierre Charles]], die ap dän [[6. Januoar]] [[2004]] uk stoorf, ätters koom [[Roosevelt Skerrit]] in't Boantje. Skerit is bit däälich (Stound: Januoar 2020) Premier-Minister fon Dominica.

== Wällen ==
* Düssen Artikkel stöänt sik foar groote Deele ap ju düütske un ju ängelske Foatenge.

=== Foutnooten ===
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Dominica| ]]
[[Kategorie:Ailound in ju Karibik]]
[[Kategorie:Lound in Amerikoa]]</text>
      <sha1>hnp8hqxlkr4av8cvuw70fz0xinxpjyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Maya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11542</id>
    <revision>
      <id>121131</id>
      <parentid>119138</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:20:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Äddere Präklassik (sowät 3000–900 foar Kristus) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25487" xml:space="preserve">[[Bielde:Cakchiquel family.JPG|thumb|right|300px|Een Familie fon [[Kaqchikel]]-Maya]]
[[Bielde:Chichen Itza CB.jpg|thumb|right|300px|[[Chichén Itzá]], een fon do bekoandste Ruinen-Stääde fon do Maya]]
As '''Maya''' beteekent een Riege fon middel-amerikoanske [[Indioanere|Indioaner]]-Foulke, do traditsjonell [[Maya-Sproaken]] baale. Jo sunt besunners bekoand foar hiere Hoochkultuur, do Rieke, do jo in ju Tied gruunded hääbe, eer do Europäere Amerikoa äntdäkkeden un uk foar ju [[Maya-Skrift]]. Dät is een ful uutbielded Skriftsystem, un weerskienelk ieuwenske fon ju nit äntsifferde [[Isthmus-Skrift]] dät eensige, dät sunner Ienfloud fon buute ap dän amerikoansken Dubbel-Kontinent äntsteen is. In fröiere Tieden hääbe do Maya buppedät groote Stääde baud, een fon do bekoandste is [[Chichén Itzá]]. Deer sunt fuul groote pyramiden-foarmige Tämpele ärheelden, man uk baldoarich fuul uur Ruinen, uumdät jo ne hooch äntwikkelde Architektuur hiedene. Apgruund fon hiere oaine Skrift is fon ju Geskichte fon do Maya fuul moor bekoand, as bloot wät me mäd archäologiske Methoden äntdäkke kon.

== Geskichte ==

=== Äddere Präklassik (sowät 3000–900 foar Kristus) ===

In ju Äddere Präklassik kumt dät in't Eende fon ju [[Archaiske Periode (Amerikoa)|Archaiske Periode]] tou eerste duurhoafte Siedelengen un tou ju Äntwikkelenge fon ju Buuräi. Eerste do Maya toureekende [[Archäologie|archäologiske]] Funste uut [[Cuello]] in [[Belize]] wäide ap sowät 2000 f. Kr. doatierd. Fon düsse Steede uut skällen sik do Maya apdeeld hääbe un hääbe sik uutspradt, foaraaln ätter dät Noude ([[Gulf fon Mexiko]]). Sowät uum 1500 f. Kr. of wildääge uk al eer, wuude ju Stääd [[Lamanai]] (Belize) gruunded. Düsse Stääd waas in ju Foulge tjoduusend Jiere loang truchgungend bewoond, uurs as do maaste groote Maya-Stääde noch bit do Spoaniere in't Lound koomen. Uum 1200 f. Kr. äntstuude [[Cahal Pech]] (Belize) un bleeuw bit sowät 900 ätter Kristus bewoond. Uum sowät 1100 f.Kr. wuuden [[Jeegere un Sammlere|Jeegere]] in [[Copán]] in [[Honduras]] woonhoaft.

=== Middel-Präklassik (sowät 900–400 f. Kr.) ===
In ju Midde fon ju Präklassik kumt dät tou ju truchgungende Besiedelenge in't heele Maya-Rebät un tou ju Äntwikkelenge fon Honnel twiske do Stääde. Sowät in't 7. Jierhunnerd foar Kristus fiende sik do eerste Siedelengs-Spuuren in dät Rebät fon [[Tikal]] in [[Guatemala]]. Oun dän Gulf fon Mexiko läite sik eerstmoals sowät 500 f. Kr. Siedelengs-Bauwierke un steenene Tämpele ätterwiese. Tou do eerste groote Stääde fon do Maya heere [[El Mirador]] mäd ju hoochste bekoande Maya-Pyramide (72 Meetere) un [[Nakbé]] (dät däälich tou Guatemala heert). Nakbé hiede sien flöörichste Tied twiske 800 un 400 foar Kristus.

=== Leete Präklassik (sowät 400 foar bit 250 ätter Kristus) ===

In ju leete Präklassik äntstuuden truch groote Maya-Säntren, uumdät ju Befoulkenge gau gratter wuude. Buppedät koom dät tou ju Uutbieldenge fon Häärsker-Eliten. Kalk-Stuk wuude foar [[Sträite]]n ap Domme bruukt un uk foar monumentoale architektoonske Sier-Elemente, biespilswiese oun Trappen un aal sowät. Kalk-Stuk tou bruuken, waas een wichtich Element fon ju architektoonske Äntwikkelenge in ju leete Präklassik &lt;ref&gt;dät Kapitel ''Stuck – das künstlerische Medium der späten Präklassik''; in: Nikolai Grube (Uutreeker): Maya, Gottkönige im Regenwald. Könemann, Köln 2000, ISBN 3-8290-1564-X.&lt;/ref&gt;).

=== Äddere Klassik (sowät 250–600 ätter Kristus) ===
In [[Tikal]] findt sik ju eerste doatierde Maya-[[Stele]] fon [[292]] ätter Kristus. In dät Jier [[562]] kumt dät tou aan grooten Kriech twiske [[Calakmul]] un Tikal. [[Chichén Itzá]] wuude uum dät Jier [[650]] gruunded.

=== Leete Klassik (sowät 600–900 ätter Kristus) ===
[[Bielde:T03 Uxmal (108721109).jpeg|thumb|right|250px|Ruinen fon ju Stääd Uxmal, ju in ju leete Klassik hiere Blöitetied hiede]]
[[Bielde:Tikal, Temple V (15339110573).jpg|thumb|right|250px|Tämpel V in ju Maya Stääd Tikal wuude in ju leete Klassik baud.]]
Ju klassiske Maya-Sivilisasjoon uumfoatede een Riege fon Stääd-Stoaten, do aal foar sik aan oainen Häärsker un him unnerroate Ferwaltere hiedene. Mäd ju Uutspreedenge uur dät heele [[Yucatán (Hoolichailound)|Hoolichailound Yucatán]] roakede ju Hoochkultuur fon do Maya hiere Blöitetied. Tou düsse Tied wuuden uk [[Uxmal]] un [[Cobá]] gruunded. Uurs noch wichtige Stääde wieren [[Tikal]], [[Calakmul]], [[Bonampak]] un [[Quiriguá]]. Masse Stääde wieren truch Dom-Sträiten ([[Sacbé|Sakbe]]) mädnuur ferbuunen. Do Stääde hieden deelwiese moor as tjoonduusend Ienwoonere un wieren deermäd gratter as do grootste Stääde fon Middel-Europa in ju sälge Tied. Ju Befoulkenge fon ju Maya-Sivilisasjoon tou hiere Blöitetied wäd ap moor as tjoon Millionen Ljuude taksierd.&lt;ref&gt;Jacey Fortin:Lasers Reveal a Maya Civilization So Dense It Blew Experts’ Minds; in: The New York Times, 2018; ISSN=0362-4331; Online: https://www.nytimes.com/2018/02/03/world/americas/mayan-city-discovery-laser.html &lt;/ref&gt;

Tou do Maya-Säntren fon ju Klassik heere monken uur [[Bonampak]], [[Calakmul]], [[Caracol]], [[Xunantunich]], [[Lubaantun]], [[Copán]], [[Dos Pilas]], [[Nakum]], [[Naranjo (Guatemala)|Naranjo]], [[Palenque]], [[Piedras Negras (Guatemala)|Piedras Negras]], [[Río Azul (Maya-Ruinen)|Rio Azul]], [[Tikal]], [[Yaxchilán]] of [[Yaxha]]. Funste uut ju Leet-Klassik un uk uut ju Tied sänt ju Leete Präklassik wuuden in ju Hööle [[Actun Tunichil Muknal]] in [[Belize]] moaked, wier ieuwenske Skelett-Räste uk Keramiken un Steentjuuch fuunen wuuden.


=== Dät Touhoope-Breeken fon do Maya-Säntren in't säntroale Jooplound ===
Al in't 9. Jierhunnerd wäide oankelde Maya-Säntren in't suudelke Jooplound aproat, in ju Foulgetied nimt mädeens ju Befoulkenge in ju heele Säntroal-Region fon Yucatán stäärk ou. Masse Stääde wäide ferlät, do Bewoaterengs-Systeme ferfaale. Ätter ju Midde fon't 10. Jierhunnerd wäide in't heele Jooplound neen monumentoale [[Stele|Steen-Stelen]] moor apgjucht. Dät Touhoope-Breeken fon ju Maya-Sälskup wäd al loange un wied in ju Foarskenge diskutierd. Deerbie läite sik in ju Haudseeke two Muugelkhaide unnerskeede, uum dät tou ferkloorjen: Ökologiske un Nit-ökologiske Ferkloorengs-Modelle.

* ''Do nit-ökologiske Ferkloorengs-Modelle'' uumfoatje heel unnerskeedelke Ferkloorengen, so as militäriske [[Invasion (Militär)|Invasionen]], [[Katastrophe]]n un [[Epidemie]]n. Archäologisk lät sik een Invasion fon do [[Tolteken]] in Noud-Yucatán ([[Seibal]]) ätterwiese, man ju Moortoal fon do Maya-Foarskere betwieuwelt, dät een Ärooberenge as Haud-Uurseeke foar dät sälskuppelke Touhoope-Breeken ap groote Flakte in't Jooplound in Fräige kumt. As noch n Gruund foar dät Touhoopebreeken fon ju klassiske Maya-Sälskup in't säntroale Jooplound wäd dät Eende fon ju Metropole [[Teotihuacán]] in Säntroal-Mexiko diskutierd. Deerbie skäl deer n Moacht-Vakuum äntsteen weese, dät sik bit ätter [[Yucatán (Hoolichailound)|Yucatán]] uutwierkede un fon do rivalisierjende Stäädstoaten fon do Maya nit uutfäld wäide kuude. Man deer spräkt juun, dät die Unnergong fon Teotihuacán unner ju Wiele moor in dät 6. / 7. Jierhunnerd doatierd wäd, also noch eer as ju kulturelle un moachtpolitiske Hoochblöite fon do klassiske Maya in't 8. Jierhunnerd. &lt;ref&gt;Nikolai Grube: ''Maya, Gottkönige im Regenwald.'' Könemann, Köln 2000, S. 103.&lt;/ref&gt; Fermoudelk lät sik mäd dän Unnergong fon ju säntroal-mexikoanske Metropole fuul moor ju Swäkte-Phase in ju Geskichte fon [[Tikal]] ferkloorje, man nit die Kollaps fon do Maya in't 9. Jierhunnerd.&lt;ref&gt;Simon Martin, Nikolai Grube: ''Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya''. Thames &amp; Hudson, London 2000, S. 40.&lt;/ref&gt;

* ''Do ökologiske Ferkloorengs-Modelle'' konzentrierje sik ap dät Ferhooldnis fon Moanske un Uumewaareld. Wilst ju leete klassiske Periode skient dät so, dät düt Ferhooldnis fuul läpper wuuden is. Een stäärk woaksene Befoulkenge stuude bloot min Äkker-Flakte tou Ferföigenge, un aal dät Baulound wuude trots Bewoaterenge maasttieds in dät traditsjoonelle, flakten-intensive [[Milpa]]-System beoarbaided un beplonted. Apgruund deerfon formulierde [[Orator Fuller Cook]] in't Jier 1921 sien Hypothese fon ju Boudem-Feräärmenge.&lt;ref&gt;O. F. Cook: ''Milpa agriculture, a primitive tropical system.'' In: Annual Report of the Board of Regents of the Smithsonian Institution = Annual report, 1919. Washington, D.C., 1921, S. 307–326.&lt;/ref&gt; Ju Fermoudenge, dät Klima-Swonkengen un besunners [[Druuchte]]n foar dän Unnergong fon ju Hoochkultuur feroantwoudelk weesen wieren, häd truch dän Ätterwies fon ferminnerde Deelsleeke in't 9. un 10. Jierhunnerd in [[Venezuela]] unner ju Fierenge fon dän Geologe [[Gerald Haug]] in't Jier 2003 Apdrift kriegen&lt;ref&gt;[[Gerald Haug]] et al.: ''Climate and the Collapse of Maya Civilization'', in: ''[[Science]]'' 299, 2003, S. 1731–1735. [[doi:10.1126/science.1080444]]&lt;/ref&gt;. Computer-Simulatsjoonen fon dän NASA-Foarsker [[Benjamin Cook]] hääbe wiese kuud, dät do Druuchten truch stäärke Roodengen ferstäärked wuuden, sodät me hier fon een truch Moanskene mee be'ienfloudede lokoale [[Klimaswonkenge]] baale kon.&lt;ref&gt;NASA: [http://www.nasa.gov/topics/earth/features/ancient-dry_prt.htm ''Ancient Dry Spells Offer Clues About the Future of Drought''] Artikel (ängelsk) tou'n ''Pre-Columbian Collapse'' fon do Maya, mäd Video un Grafik, 8. Dezember 2011&lt;/ref&gt; Do Wietenskuppere Martín Medina-Elizalde fon dät Yucatán Center for Scientific Research in Mexico un Eelco Rohling fon ju University of Southhampton in Änglound roaten düsse These in'n Februoar 2012 hiere Toustämmenge. As jo in dät Wietenskups-Magazin ''[[Science]]'' skreeuwen, foonten jo bie aan Fergliek fon do Deelsleeks-Massen twiske dät Jier 800 un dät Jier 950 hääruut, dät do Deelsleeke uum bit tou 40 % minner wuuden, wät ätter hiere Meenenge een läipe Druuchte waas.&lt;ref&gt;[http://www.focus.de/wissen/wissenschaft/klima/rueckgang-des-niederschlags-die-maya-kultur-trocknete-aus_aid_717380.html Warum die Maya-Kultur unterging], Focus, 24. Februar 2012.&lt;/ref&gt;

=== Postklassik (sowät 900–1697) ===
[[Bielde:Ruinas de Topoxté, Guatemala - panoramio.jpg|thumb|right|250px|Ruinen fon Topoxté]]
[[Bielde:Roys Provinces.png|thumb|250px|left|Politiske Iendeelenge fon Yucatán uum 1500]]
Ju Epoche fon ju Postklassik teekent sik deeruut uut, dät deer Ienfloude uut dät noudelke Middel-Amerikoa in aal do Berieke fon't Lieuwend fäästtoustaalen sunt. Uk wan dät Godköönichdum, dät truch ju Klassik bestimd waas, eendede, waas dät noch aaltied die Oadel, die uur ju Sälskup häärskede un hier Skiksoal bestimde. Ju [[Maya-Skrift]] wuude truchgungend bruukt, juust so uk die [[Maya-Kalänner|Kalänner]], uk wan ju [[Loange Tällenge]] nit moor ounwoand wuude. Uk do maaste fereerde [[Godhaide fon do Maya|Godhaide]] wierden al uut ju Klassik bekoand. Deer bieldeden sik ap Yucatán un in dät Hoochlound two uunouhongige Säntren fon ju Maya-Kultuur uut, do sik juunsiedich bloot min be'ienfloudeden, man daach äntwikkelden jo sik äänelk. Man dät Eende fon ju Postklassik is differenzierd fääst tou sätten. Wilst dät Hoochlound al in do 1520er Jiere fon do Spoaniere ärooberd wuude, kuuden do Spoaniere ap Yucatán eerste in do 1540er Jiere hiere Häärskup truchsätte. In [[Departamento Petén|Petén]] foont ju Mayakultuur fon ju Postklassik eerste in [[1697]] mädeens n Eende.

Ätter dät Touhoopebreeken fon ju klassiske Mayakultuur in't Jooplound hieden do Säntren in't Noude fon Yucatán noch wäkke Jiere Bestound. So hiede [[Uxmal]] sien kultuurelle Blöite eerste in't 9. un 10. Jierhunnerd, as biespilswiese [[Copán]] un [[Palenque]] al ferlät wieren. In't tweelfte Jierhunnerd skient dät, dät uk Uxmal ferlät wuuden waas. Touminst sänt dät 13. Jierhunnerd läite sik ap Yucatán in ju [[Architektuur]], [[Keramik]], Kultuur un [[Religion]] fermoord [[Maya-Tolteken|toltekiske]] Ienfloude fääststaale. 

Ätter do [[Chilam Balam]]-Täkste wuude [[Chichén Itzá]], dät toufoarne ju bestimmende Moacht fon Yucatán waas, in [[1221]] ap't näie ferlät wuuden weese un deer begon een Foarhäärskup fon do [[Cocom (Dynastie)|Cocom]], do hiere Residenz [[Ich Paa]] gruundeden un wiede Deele fon Yucatán dominierden. (Fergliekje uk ju sonaamde [[Liga fon Mayapán]]). Eerste in [[1441]] wuude düsse truch aan Apstound breeken. Die Apstound waas ounfierd truch do [[Tutul Xiu (Dynastie)|Xiu]], do mäd Uxmal in Ferbiendenge broacht wäide, dät uk wuddelk ap hier leeter Territorium liech. Die Twist twiske do Xiu un do Cocom as do fierende Foamieljen bleeuw Yucatán ärheelden, un do Spoaniere nutseden dät leeter uut. In ju sälge Tied wuuden klassiske Säntren as [[Cobá]], [[Ek Balam]] un [[Izamal]] wier besiedeld. In [[Xuch]], [[Puuc]]-Region, sowät füüftien Kilomeetere suundwäästelk fon Uxmal wuude fon ju Klassik bit in't 16. Jierhunnerd truchgungend Monumentoal-Architektuur apgjucht. Uk [[Dzibilchaltún]] un [[Lamanai]] sunt fon ju Klassik bit in ju äddere Kolonioaltied truchgungend bewoond weesen. Ap älken Faal bieldeden sik ätter dän Faal fon Chichén Itzá of touminst sänt dän Faal fon Mayapán sowät 16 uunouhongige [[Cuchcabal|Füürstendume]] ap Yucatán hääruut, do bit in ju Tied fon ju [[Konquista]] bestound hieden. Urboane un kultuurelle Säntren fon ju Postklassik, mäd moorere duusend Ienwoonere wieren foaralln do Residenz- of Haudstääde fon do oankelde Füürstendume. Tou benaamen sunt ap Yucatán besunners [[Campeche (Stääd)|Kaan Peec]], Champoton ([[Chan Putum|Chanputun]]), [[Maní (Yucatán)|Maní]], [[Motul de Carillo Puerto|Motul]], [[Sotuta]], [[Tihosuco]], [[Tecoh]] un [[Chetumal|Ch’aak Temal]]. Alleenich in't Füürstendum [[Ecab]] oun ju Wäästkuste roate dät toalrieke Steeden as [[El Rey]], [[El Meco]], [[Xcaret (Maya)|Polé]], [[Xel Há]], [[Tulum (Steede)|Zama]] of [[Muyil]], do aal uur steenene Bauwierke fon deelwiese monumentoale Grööte ferföigeden. [[San Gervasio (Maya-Ruinen)|San Gervasio]] ap [[Cozumel]] un [[Mérida (Mexiko)|Tiho]] wieren buppedät religiöse Säntren fon do Godhaide [[Ix Chel]] un [[Itzamná]]. Uk Uxmal, moor noch Chichén Itzá wuuden noch aaltied foar kultiske Honnelengen apsoacht. Do [[Kowoj|Ko’woj-Maya]] un do [[Itzá]] ferlieten in ju Postklassik wilst do benaamde Uumebreeke Yucatán un looken ätter Petén, wier jo [[Topoxté]] un [[Tayasal]] tou näie Säntren apbauden, wierfon dät lääste fon ju heele Mayakultuur dän loangsten Bestound hääbe skuul.

Uk in [[Chiapas]] in't Hoochlound fon dät leetere [[Guatemala]] un in [[El Salvador]] ron ju Äntwikkelenge fon ju postklassiske Mayakultuur fergliekbeer ou. So wuuden biespilswiese [[Casa Blanca (El Salvador)|Casa Blanca]], [[Tazumal]] un [[San Andrés (El Salvador)|San Andrés]] eerste uum 1200 aproat, wierbie Casa Blanca fääre as Kultsteede besoacht wuude. Aan kultuurellen Ienfloud uut dät noudelke Mesoamerikoa waas uk hier tou määrken. So wuuden biespilswiese Dubbel-Tämpel ätter ju Foarbielde fon dän grooten Tämpel ([[Huēy Teōcalli]] / Templo Mayor) fon ju aztekiske Haudstääd [[Tenōchtitlan]] baud. Do [[Mam]] moakeden uum 1250 [[Zaculeu]] tou hiere Haudstääd. In't Hoochlound begon die Apstich fon do [[Quiché (Foulk)|K’iche]] mäd hiere Haudstääd [[Q'umarkaj]], do foaraaln truch militäriske Expansion hier Ienfloud-Rebät stoadich fergratterden, bit jo tou dät Eende fon't 15. Jierhunnerd truch hiere Noabere un fröiere Ferbuundede, do [[Kaqchikel]], apheelden wuuden. Do [[Kaqchikel]] äntfierden ju Godhaide-Bielde fon [[K'awiil|Tohil]] in hiere Haudstääd [[Iximché]], wierap do K’iche touminst hiere Kriechs-Toage juun do Kaqchikel ienstoalden, man fääre fersoachten, dät Hoochlound tou dominierjen. Ätterdät do [[Azteken]] in [[1486]] ju Stääd [[Soconusco (Chiapas)|Xoconocho]] ärooberd hieden, wuuden uk fon do K’iche in [[1510]] Tribut-Toalengen aasked. Eerste deer kreech ju Region wät Raue truch. Daach bleeuw uk hier ju bittere Fäindskup twiske do K’iche un do Kaqchikel ärheelden, bit in ju Tied fon ju Spoanske Ärooberenge fon Yucatán in do 1520er Jiere. Do Spoaniere kuuden dät dan fonsäärm uutnutsje.

=== Spoanske Konquista un Kolonioaltied (1520–1821) ===
[[Bielde:Malinche Tlaxcala.jpg|mini|[[Malinche]] un [[Hernán Cortés]].&lt;br /&gt;Oold-mexikoanske Bielden-Hondskrift fon do [[Tlaxcalteken]] uut dät 16. Jierhunner (Lienzo de Tlaxcala).]]
In [[1511]] loundeden ap Yucatán 13 Spoaniere, do Skipbreek lieden hieden. Tou düsse Tied roate dät junner säkstien uunouhongige [[Cuchabal|Füürstendume. As die [[Konquistador]] [[Hernán Cortés]] in [[1519]] ap Yucatán ounkoom, lieuwden bloot noch two fon do trättien Spoaniere. Aan fon do Uurlieuwende, [[Gerónimo de Aguilar]], look mäd Cortés fääre ätter dät Aztekenriek un holp him as Uursätter. &lt;ref&gt;Cortés, Hernán: ''Die Eroberung Mexicos. Drei Berichte an Kaiser Karl V.'' S. 38&lt;/ref&gt; Die uur Uurlieuwende, [[Gonzalo Guerrero]], wüül fääre mäd do Maya lieuwje un kampede leeter touhoope mäd do Maya juun do Spoaniere.

In [[1527]] look aan Veteroan fon Cortés sien Troppen, [[Francisco de Montejo]], mäd 400 Mon ätter [[Yucatán]], uum dät tou ärooberjen. Toueerste kreech hie sogoar Stöän fon ju ienheemske Befoulkenge, man do Ljuude määrkeden, wät die Froamde foarhiede, bekampeden jo him. Uk Kroankhaide un Unner-Ärneerenge swäkkeden do Ientringlinge, deelwiese plunnerden jo in'e Foulge do Fäildere fon do Maya. Toulääst tried Francisco de Montejo dät Kommando ou, aan fon sien Monljuude, [[Alonso Dávila]] uurnoom dät. Hie waas uk n Veteroan uut Cortés sien Troppe. Man hie kuude sik nit juun do Maya weerje un räddede sik mäd do lääste Uurlieuwjende ätter [[Honduras]]. Intwiske fersoachte de Montejo sin Suun, die uk Francisco de Montejo hiet, fon't Wääste häär Yucatán tou ärooberjen. In 1532 toachte hie sik dän Ploan uut, joop in Säntroal-Yucatán een Stääd tou bauen, un so äntstuude ju Stääd Ciudad Real. Man do Maya in ju Noaberskup looken aan Beleegerengs-Ring uum ju Stääd, un do twohunnerd Spoaniere moasten fluchtje, as jo neen Neerenge moor hieden. As ju Expeditsjoon Ättergjucht kreech, dät [[Francisco Pizarro]] juust dät Riek fon do [[Inka]] ärooberd un masse Gould fuunen hiede, desertierden fuul fon do Monljuude un geenen ätter [[Peru]]. Deer holp uk neen Truujen mäd Strofen.

Nu geenen do Spoaniere diplomoatisker foar, ju Provinz [[Maní (Yucatán)|Maní]] wuude freedelk unner spoanske Häärskup broacht. Do [[Tutul Xiu (Dynastie)|Xiu]], do junner häärskeden, stoalden sogoar Hälps-Troppen tou Ferföigenge, fermoudelk uum ap düsse Wiese Wräike oun do [[Cocom (Dynastie)|Kokom]] tou niemen, mäd do jo loange Kriech häiwed hieden. Die Ploan fon do Spoaniere waas nu, tjo Stääde in Yucatán aptougjuchten, un dät slumpede him uk in [[1544]] truch ju Gruundenge fon Mérida, Valadolid un Salamanca de Bacalar. Dan wuude besleeten, dät dät Lound fon Mexiko uut ferwalted wäide skuul.

Toulääst wuuden Fersäike unnernuumen, do Maya tou kristenjen, monken uurswäkke truch dän Mönk [[Diego de Landa]]. Berüümd wuude Diego de Landa, as hie mäd hädde Hounde juun do Maya foargunge liet, do sik nit tou dät Krisdendum bekeerje wüülen un insteede deerfon bie hiere heedelnske Rituoale bleeuwen. Dät eendede mäd een Uurdeel, dät ap dän [[12. Juli]] [[1562]] ouheelden wuude, wierbie de Landa apgruunde fon sin religiösen Iuwer alles, wät in Maya-Sproake skrieuwen waas, ferbaadenje liet un uk do religiöse Figuuren un Symbole fon do Maya. Ju Foulge derfon is, dät uus däälich bloot noch Deele fon fjauer [[Maya-Codices]] ärheelden blieuwen sunt, do uus Ienblikke in ju Fergeenhaid fon do Maya reeke. Dät maaste oaber is ferlädden. In sien Wierk ''[[Relación de las cosas de Yucatán]]'' beskrift de Landa do Geböärnise fon Mani. Leeter wuude hie deerfoar in Spoanien bekloaged, man in [[1569]] wuude hie in aal do Punkte fon ju Bekloagenge fräispreeken. In [[1571]] wuude hie sogoar as Biskop fon Yucatán iensät.

In dät Eende fon ju Ärooberenge wieren do Spoaniere bloot man nominell Häärskere uur dät Maya-Rebät, man in Wuddelkhaid waas deer nit moor fuul, uum uur tou häärskjen: Heele Loundskuppe wieren truch Kriege, man foaraaln uk truch Süükten sunner Befoulkenge. Do fröier häärskjende Oadels-Familien fon do Maya bleeuwen daach, nit säilden touminst bit in't 18. Jierhunnerd, in fierende Boantjene fon ju Ferwaltenge. Do [[Cupul|Cupul-Maya]], do noch 1546 aan Apstound juun do Spoaniere begonnen, naamden sik sogoar do &quot;uunbesiechbeere Cupul&quot;, uumdät jo militäärisk sieläärge nit betwoangen wuuden sunt.

=== 19. und 20. Jahrhundert ===
[[Bielde:Chan Santa Cruz Maya.svg|thumb|left|250px|Dät is sowät die Moachtberiek fon do tiedwiese uunouhongie Maya; 1870]]
Fon 1847 oun rebellierden do Maya in dän sonaamden [[Kastenkriech]] juun ju Autorität fon dän [[Mexiko|mexikoansken Stoat]] un bauden uum dän [[1850]] apgjuchten Tämpel fon dät [[Baalend Kjuus|Baalende Kjuus]] hiere Haudstääd [[Chan Santa Cruz]], ju eerste in 1901 fon ju mexikoanske Armee ärooberd wäide kuude. Junner hääbe jo aan [[Synkretismus|synkretistisken]] Kult pleeged, mäd Elemente uut dät [[Kristendum]] juust so as uut dät oolde Maya-Heedendum.

=== Jungere Fergeenhaid bit däälich ===
Däälich lieuwje sowät 6,1 Millionen Maya&lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90711 Ethnologue.com]&lt;/ref&gt; in [[Mexiko]] (ap [[Yucatán (Hoolichailound)|Yucatán]], in [[Chiapas]] un in [[Tabasco (Buundesstoat)|Tabasco]]) juust so as in [[Belize]], in [[Guatemala]], in [[Honduras]] un in [[El Salvador]]. In El Salvador sunt masse indigene Kultuuren truch dän Foulkemoort &quot;[[La Matanza]]&quot; fon 1932, truch Sproak-Ferboode un truch stoatelke Ferfoulgenge unnergeen. Uk Maya-Sproaken (so as [[Pocomam (Sproake)|Pocomam]] un [[Chortí]]  sunt deertruch in El Salvador uutstuurwen, man in dät Noaberlound Guatemala wäide do Sproaken noch boald. Truch dän [[guatemaltekisken Burgerkriech]] ([[1960-1996]] sunt oaber 12.000 Maya fon dät Foulk [[Q’eqchi]] ätter El Salvador wai fluchted un hääbe sik deer deellät. Een litje Gruppe Q’eqchi lieuwet in Hunduras, juust so as sowät 4.000 Chortí besunners in dät Rebät uum [[Copán]]. In Guatemala tälle sowät 40 % fon ju Befoulkenge (sowät 5 Millionen Moanskene) tou do Maya, in Belize sunt dät sowät 10 %, also sowät 35.000 Ljuude, deerunner [[Lacandonen]], [[Q’eqchi]] un [[Mopan-Maya|Mopan]]. In [[Mexiko]] tälle do [[Mayathan]] (sowät 800.000 Ljuude), do [[Tzeltal]] (sowät 470.000 Ljuude) un do [[Tzotzil]] (sowät 430.000 Ljuude) tou do grattere Maya-Foulke.

Uk däälich noch lieuwje do maaste Maya deerfon, dät jo [[Turske Weete]] (Mais) ounbaue. Hieren Gloowe is oafter een [[Synkretismus|synktetistiske]] Miskenge uut dät [[Kristendum]] un oolde Maya-Bruuke. Älke Maya-Meente häd hiere oaine religiöse un waarelske Upperljuude. Dät kumt fuul foar, dät [[Hanne]]n, [[Krüüderäi]]en of [[Käärse]]n offerd wäide. Do oankelde Maya-Stomme identifisierje sik uur besunnere Elemente fon hiere [[Dracht]], wieroun jo sik do ferskeedene Maya-Foulke unnerskeede. Do Ornamente fon ju Dracht wäd deerbie deelwiese een Funktsjoon as magiske Symbole touspreeken.

As noch besunners traditsjoonell lieuwjend sunt do [[Lacandon]]-Maya in Chiapas bekoand. Die düütske Skrieuwer [[B. Traven]] skrift in aan Raise-Begjucht fon 1928, dät do maaste Lacandonen noakend weesen sund.&lt;ref&gt;[[B. Traven]]: ''[[Land des Frühlings]]'', Büchergilde Gutenberg, Berlin 1928.&lt;/ref&gt; Däälich dreege bloot noch min fon him ju Wiete Katuun-Kloodenge, ju uk ap oolde Oubieldengen tou sjoon is. Un uk dät Kristendum häd sik bie him bit foar kuute Tied noch nit joop ferwuttelje kuud. Truch [[Tourismus]] un ju Mission fon [[Evangelikoalismus|evangelikoale]] Gruppierengen is uk ju Lakandonen-Sälskup deerbie, sik stäärk tou feruurjen. Uk wan jo wäkke oolde Bruuke fäästhoolde, kumt ju moderne Technik deer wai. Moor un moor fon him dreege moderne Kloodere, hääbe Stroom, Radios of uk Wiedkiekere; in do Maya-Täärpe rakt dät sogoar dät een of uur Auto. Een besunnere Foarljoofte hääbe do Lacandonen foar [[Halloosje]]n äntwikkeld. Jo dreege jädden so fuul Hallosjen as muugelk oun hieren Unnerierm un bruuke do uk as Tuusk-Weere. Wäkke Maya lieuwje nu uk fon dän Tourismus, uumdät moor un moor Besäikere ju Waareld fon do Maya un do oolde Bauwierke kanne leere wollene.

Een besunnere Loage bestoant bie do Maya-Täärpe in dän mexikoansken Buundesstoat [[Chiapas]], do fon do [[EZLN|Zapatistas]] kontrollierd wäide. Jo hääbe in do lääste Jiere een fiergungende [[Autonomie (Politikwietenskup)|Autonomie]] roaked un ferwaltje sik sälwen. Junner lieuwje foaraaln Maya fon dän Stom fon do [[Tzotzil]]. Ju Haudstääd fon düssen Stom is [[Chamula]].

== Literatuur un Wällen ==

* Düssen Artikkel foutet tou groote Deele ap dän düütsksproakigen Wikipedia-Artikel.

=== Foutnooten ===
&lt;references/&gt;

[[Kategorie:Maya| ]]
[[Kategorie:Geskichte]]
[[Kategorie:Belize]]
[[Kategorie:El Salvador]]
[[Kategorie:Honduras]]
[[Kategorie:Guatemala]]
[[Kategorie:Mexiko]]</text>
      <sha1>aw6ug7r53t2er6sqxxdn054m4ziu45t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategorie:Seiten, die Timeline verwenden</title>
    <ns>14</ns>
    <id>11788</id>
    <revision>
      <id>121097</id>
      <timestamp>2022-07-25T19:42:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <comment>Ju Siede wuud näi anlaid: „__HIDDENCAT__ [[Kategorie:Wikipedia]]“</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
[[Kategorie:Wikipedia]]</text>
      <sha1>2s25gw0i2qbj62jh4zvtlu4ut9uu0np</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategorie:Seiten, die doppelte Argumente in Vorlagenaufrufen verwenden</title>
    <ns>14</ns>
    <id>11789</id>
    <revision>
      <id>121098</id>
      <timestamp>2022-07-25T19:43:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <comment>Ju Siede wuud näi anlaid: „__HIDDENCAT__ [[Kategorie:Wikipedia]]“</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
[[Kategorie:Wikipedia]]</text>
      <sha1>2s25gw0i2qbj62jh4zvtlu4ut9uu0np</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategorie:Seiten, die Referenzierungsfehler enthalten</title>
    <ns>14</ns>
    <id>11790</id>
    <revision>
      <id>121127</id>
      <timestamp>2022-07-25T20:07:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Murma174</username>
        <id>1663</id>
      </contributor>
      <comment>Ju Siede wuud näi anlaid: „__HIDDENCAT__ [[Kategorie:Wikipedia]]“</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
[[Kategorie:Wikipedia]]</text>
      <sha1>2s25gw0i2qbj62jh4zvtlu4ut9uu0np</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>